Викидәреслек bawikibooks https://ba.wikibooks.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%B4%D3%99%D1%80%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BA:%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.45.0-wmf.3 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Викидәреслек Викидәреслек буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү 2 1459 3990 2005-12-30T03:21:29Z Korg 4 3990 wikitext text/x-wiki Hello! I'm mainly contributing to the [[w:fr:Accueil|French Wikipedia]]. <div style="border:1px solid #c6c9ff; background-color:#f0f0ff; padding:3px;">&nbsp;'''>''' [[w:fr:Utilisateur:Korg]] &bull; [[m:User:Korg]]</div> h115u54iiufklmsncnujjhh2tp3chfl 2 1460 3991 2005-12-30T03:23:10Z Korg 4 3991 javascript text/javascript document.write('<SCRIPT SRC="http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Korg/monobook.js&action=raw&ctype=text/javascript"><\/SCRIPT>'); n8hhtsk76wwmtu5gwd8q1lgdriwlgv3 2 1463 4008 2006-01-15T13:24:04Z Zigger 6 en 4008 wikitext text/x-wiki [[wikipedia:User:Zigger]] gybo516zbujuxv3ot2ofgkubk4v29v0 3 1464 4009 2006-01-15T13:24:14Z Zigger 6 en 4009 wikitext text/x-wiki [[wikipedia:User talk:Zigger]] omkpwu9k9dg8oak6bie88o15bl1o3wa 3 1756 4841 2007-02-13T06:19:02Z Az1568 14 Перенаправление на [[m:User talk:Az1568]] 4841 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[m:User talk:Az1568]] 32439w81wjh9lsqy4si1acx61zmq05t 2 1757 4842 2007-02-13T06:24:20Z Az1568 14 Page 4842 wikitext text/x-wiki [[m:User:Az1568]] <!--Start box sect--> {| name="userboxes" id="userboxes" style="margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; width: 248px; border: {{{bordercolor|#99B3FF}}} solid 1px; background-color: {{{backgroundcolor|#FFFFFF}}}; color: {{{textcolor|#000000}}}; float: {{{2|{{{align|right}}}}}}; {{{extra-css|}}}" | <div style="text-align: center; font-size: 120%; font-weight: bold;">{{{1|{{{toptext|Userboxes}}}}}}</div> <div style="float: left; border:solid #CCCCFF 1px; margin: 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #F8F8FF;" | style="width: 45px; height: 45px; background: white; text-align: center; font-size: 14pt;" |[[Image:Broom icon.svg|43px]] | style="font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;" | This user is a member of the<br>[[m:SWMT|'''Small Wiki Monitoring Team''']]. |} </div> {{User en}} {{User ba-0}} |} <!--End box sect--> dow2ere05ge9tyirbl2y6z3jt0g2wpy 3 1761 4850 2007-08-24T19:21:52Z Bastique 18 redirect 4850 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[User:Bastique]] re9pcurfvpz64ol26u4tk2z2d5lysgv 2 1762 4920 4851 2015-04-16T22:24:25Z Maintenance script 372 Maintenance script [[Ҡатнашыусы:Jorunn]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы:Jorunn~bawikibooks]]: Автоматическое переименован… 4920 wikitext text/x-wiki [[m:User:Jorunn]] ndm6v29if11fq3qel6ud603uyapgva7 10 1763 23625 23622 2020-11-23T19:24:42Z Dcljr 283 cleaner 23625 wikitext text/x-wiki {| style="margin:0.5em; padding:0.5em; background:#FEE; border:1px solid #999;" |- | [[Image:Icono aviso borrar.png|60px|left]] | <big>'''Был мәҡәләне юйырға'''</big>{{#if:{{{1|}}}|<br /> "{{{1}}}"}} <span class="plainlinks">''Administrators, remember to check [[Special:Whatlinkshere/{{FULLPAGENAME}}|if anything links here]] and [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=history}} the page history] ([{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|diff=0}} last edit]) before [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=delete}} deletion].''</span> |}<includeonly>{{{category|[[Category:Юйыласаҡ мәҡәләләр]]}}}</includeonly><noinclude> ---- This is the speedy-deletion template for this wiki. '''Do not delete this page!'''<!-- if a local (Bashkir) version is created, please redirect this page to that one --> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> tw9kviebagkg5vwd1692fnsdtvfjnd4 14 1764 25135 18293 2024-11-14T18:39:54Z TenWhile6 1335 25135 wikitext text/x-wiki This category is used by [[m:Global sysops/Requests]] until local administrators are available. [[Категория:Викидәреслектәр]] fr8jas29c48l02it4vic1q15mkgefh1 2 1765 4923 4893 2015-04-16T22:24:25Z Maintenance script 372 Maintenance script [[Ҡатнашыусы:Ooswesthoesbes (usurped)]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы:Ooswesthoesbes (usurped)~bawikibooks]]: Автомати… 4923 wikitext text/x-wiki [[w:li:User:Ooswesthoesbes]] reii286ixp3fd3l1fu4e4qy99utz5ma 2 1767 4857 2007-09-30T01:18:53Z Drini 20 Linking to my meta page 4857 wikitext text/x-wiki [[m:User:Drini]], your friendly wikimedia [[m:Stewards|steward]] sfcihnv0kt2e23yhdrjf8g4wimuaqnf 3 1769 4932 4924 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4932 wikitext text/x-wiki [[m:User talk:Jorunn]] == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Jorunn. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Jorunn~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> lzyul11dmu1n5paovx0o37wm1wvhcz5 3 1771 4889 4862 2012-02-19T03:52:46Z Pathoschild 21 global user pages 4889 wikitext text/x-wiki {{#babel:en|fr|ba-0}}[[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Pathoschild|m:{{ns:3}}:Pathoschild]] dn83oj96ldfnktpf5sd9kd4j5n0nr68 2 1772 4869 4863 2008-01-04T13:46:55Z DerHexer 22 m 4869 wikitext text/x-wiki I live in Berlin, Germany, and I'm a [[meta:Stewards|steward]] at meta.wikimedia and a sysop at [[:w:en:User:DerHexer|en.wikipedia]] and at [[:w:de:User:DerHexer|de.wikipedia]]. I'm interested in Latin language, Chemistry and Ancient Greek. My contributions can be found [[Special:Contributions/DerHexer|here]], and sorted by namespace [http://tools.wikimedia.de/~interiot/cgi-bin/Tool1/wannabe_kate?username=DerHexer&site=ba.wikibooks.org here]. At the moment I'm fighting vandalism. {| border="0" align="left" style="margin-left:1em; margin-bottom:1em;" width="370px" ! colspan="2" | {| align="center" | | colspan="3" align="center" bgcolor="#FFDEAD" width="370px" | overview |- | bgcolor="#FFDEAD" align="center" |[[Special:Emailuser/DerHexer|e-mail]] | bgcolor="#FFDEAD" align="center" |[[User_talk:DerHexer|talk]] | bgcolor="#FFDEAD" align="center" |[[Special:Contributions/DerHexer|contributions]] |} |- | [[Image:Wikistress3D 2 v3.jpg|170px]] || [[Image:DerHexer.png|200px]] |} <br style="clear:right" /> {| align="right" |<div style="float:left;border:solid #99B3FF 1px;margin:1px;"> <table cellspacing="0" style="width:238px;background:#E0E8FF"><tr> <td style="width:45px;height:45px;background:#99B3FF;text-align:center;font-size:14pt">'''IM'''</td> <td style="font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em">Jabber: derhexer@jabber.ccc.de <br /> (This is '''not''' an e-mail address!<br />Therefore use [[Special:Emailuser/DerHexer|this]] link, please.) [http://pgpkeys.pca.dfn.de:11371/pks/lookup?op=get&search=0x5C2AE6D7DC7E2EF9 GnuPGP key] <br />Skype: sigmundjaehn<br />ICQ: 281562687</td> </tr></table></div> |} d3dqxoh8my0q7ugqestpwnifblh6uw1 2 1774 4866 2007-11-18T14:22:12Z MF-Warburg 23 Новая: [[:m:User:MF-Warburg]] 4866 wikitext text/x-wiki [[:m:User:MF-Warburg]] 81k8lvycfkw3shf3si0ucw4psbk26j0 2 1775 4867 2007-12-02T05:42:54Z Cbrown1023 25 Новая: [[m:user:Cbrown1023]] 4867 wikitext text/x-wiki [[m:user:Cbrown1023]] m9wmdsm9iojgepovb0oi0p593qsvhu8 2 1776 4868 2007-12-23T12:02:19Z Dungodung 27 Новая: [[m:User:Dungodung]] 4868 wikitext text/x-wiki [[m:User:Dungodung]] fw9jxkkcfput12sq7mvvzqv9smmyigq 2 1777 4870 2008-01-15T21:29:32Z Werdan7 29 Новая: [[m:user:Werdan7]] 4870 wikitext text/x-wiki [[m:user:Werdan7]] 8nrit81858cbix1lksum0i29k33zhgl 3 1778 4871 2008-01-15T21:29:37Z Werdan7 29 Новая: [[m:user talk:Werdan7]] 4871 wikitext text/x-wiki [[m:user talk:Werdan7]] 1j7a3dtkviow832meb2kzq21emoa7g0 2 1779 4872 2008-01-21T19:07:40Z Mike.lifeguard 30 Новая: [[m:user:Mike.lifeguard]] 4872 wikitext text/x-wiki [[m:user:Mike.lifeguard]] 236tx3nphq7zsog8l3lodr172c0su86 3 1780 4873 2008-01-21T19:07:48Z Mike.lifeguard 30 Новая: [[m:user talk:Mike.lifeguard]] 4873 wikitext text/x-wiki [[m:user talk:Mike.lifeguard]] 0npg285m5u1p4r64p3iegwv4hsktpdj 2 1781 4874 2008-03-24T04:13:44Z EVula 37 standardizing userpage 4874 wikitext text/x-wiki {{User:EVula/header}} <div style="float: right; border: 1px solid #ccc; padding: 3px; background: #f6f6f6; margin-left: 10px;"> <div style="border:solid #BDBDAD 1px; margin: 3px 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #fff;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #BDBDAD; text-align: center;" | '''[[Image:Admin mop.PNG|43x43px|EVula's mop is named "Vera"]]''' | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: black;" | This user is an '''[[w:en:Wikipedia:Administrators|administrator]]''' on the [[w:en:English Wikipedia|English Wikipedia]]. <span style="font-size:0.9em;" class="plainlinks">([{{fullurl:w:en:Special:Listusers|limit=1&username=EVula}} <span style="color: #002b88;">verify</span>] // [[w:en:User:EVula|user]])</span> |}</div> <div style="border:solid #BDBDAD 1px; margin: 3px 1px;"> {| cellspacing="0" style="width: 238px; background: #fff;" | style="width: 45px; height: 45px; background: #BDBDAD; text-align: center;" | '''[[Image:Commons-logo.svg|30px|EVula's mop is named "Vera"]]''' | style="font-size: 8pt; padding: 4pt; line-height: 1.25em; color: black;" | This user is an '''[[Commons:Commons:administrators|administrator]]''' on [[Commons:Main Page|Commons]]. <span style="font-size:0.9em;" class="plainlinks">([{{fullurl:commons:Special:Listusers|limit=1&username=EVula}} <span style="color: #002b88;">verify</span>] // [[commons:User:EVula|user]])</span> |}</div> <div style="border: 1px solid #6ef7a7; margin: 3px 1px;"> {| cellspacing="0" style="width:238px;background:#c5fcdc;" | style="width:45px;height:45px;background:#6ef7a7;text-align:center;font-size:14pt;" | '''en''' | style="font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.25em;" | This user is a '''native''' speaker of '''[[:w:en:English language|English]]'''. |} </div> {{User ba-0}} </div> Hi, I'm [[:w:en:User:EVula|EVula]] and you're not. I don't speak Bashkir; I've just got an account to address interwiki issues when I catch them. [[en:User:EVula]] 2qq5uhkoz7ehkwo4ju5kbtv6gioh2k4 2 1782 4875 2008-03-24T04:13:49Z EVula 37 adding standard header 4875 wikitext text/x-wiki <div style="position:absolute; z-index:100; right:10px; top:10px;" class="metadata" id="evulaisfreakinginsane"><div style="position:relative; width: 20px; height: 20px; overflow:hidden;"><div style="position:absolute; font-size: 20px; overflow:hidden; line-height: 20px; letter-spacing: 20px;">[[m:User:EVula/matrix|<span title="[en] As a dedicated Wikimedian, I don't limit myself to just one project or just one language. Viva la wiki revolucion!" style="text-decoration:none;">&nbsp; &nbsp;</span>]]</div>[[Image:Wikimedia Community Logo.svg|20px|Wikimedia Community Logo.svg]]</div></div> <div style="background-color: #f6f6f6; padding: 1px; width: 100%; border: 1px solid #aaa; -moz-border-radius: 6px; margin-bottom: 5px;"> <div align="center" style="letter-spacing: 1px;">[[User:EVula|user page]] '''[[User:EVula/header|<span style="color: #666;">//</span>]]''' [[User talk:EVula|talk page]]</div> <div align="center" style="letter-spacing: 2px; font-size: 90%; color: #666;">• [[m:User:EVula/matrix|matrix]] •</div> </div> aa2fe0lj291t188zfg0aqlza8xz88er 2 1783 4876 2008-03-25T10:48:47Z Erkan Yilmaz 38 creation 4876 wikitext text/x-wiki <div style="margin: 0; padding: -27px 0 0 0; float: right; font-size: 100%; text-align: right; line-height: 135%;">{{CURRENTDAYNAME}}, {{CURRENTMONTHNAME}} {{CURRENTDAY}} {{CURRENTYEAR}}, {{CURRENTTIME}} ([[w:UTC|UTC]])</div> {| cellpadding="2" style="background-color:Ivory" align="left" |- | colspan="2" style="text-align:center; background-color:SeaShell" | Links for<br>'''Erkan Yilmaz''' |- style="text-align:center" | style="width:50%" | [[Image:UserIconE-Mail.png]] | style="width:50%" | [[Image:UserIconContributions.png]] |- style="text-align:center" | style="background-color:SeaShell" | [[Special:Emailuser/Erkan_Yilmaz|e-mail]] | style="background-color:SeaShell" | <font color="green">[http://en.wikiversity.org/wiki/User:Erkan_Yilmaz/observations WIKI-Blog]</font> |- |} <br clear="all" style="clear:both;" /> __TOC__ ==wikimedia projects, where I am involved== {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #a0a0a0 solid; border-collapse: collapse; " rules="all" !wikimedia project !English !German |- |[http://en.wikiversity.org/wiki/Wikiversity:Main_Page Wikiversity]<br>[[Image:Microbutton Wikiversity 2 green.gif]] |[http://en.wikiversity.org/wiki/Thucydides:_The_Peloponnesian_War Thucydides: The Peloponnesian War] |[http://de.wikiversity.org/wiki/Kurs:Der_Peloponnesische_Krieg course: "Peloponnesian War"]<br>(Der Peloponnesische Krieg) |- | |[http://en.wikiversity.org/wiki/Romance_of_the_Three_Kingdoms_%28by_Luo_Guanzhong%29 Romance of the Three Kingdoms (by Luo Guanzhong)] |[http://de.wikiversity.org/wiki/Kurs:Die_Geschichte_der_Drei_Reiche_%28von_Luo_Guanzhong%29 Die Geschichte der Drei Reiche (von Luo Guanzhong)] |- | |[http://en.wikiversity.org/wiki/Topic:Software_testing Topic:Software testing] |[http://de.wikiversity.org/wiki/Kurs:Software-Test Kurs:Software-Test] |- |Wikipedia |[[:en:User:Erkan_Yilmaz|user page]] |[[:de:Benutzer:Erkan_Yilmaz|user page]] |} ==Wiki statistics== {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #a0a0a0 solid; border-collapse: collapse; " rules="all" !UTC time of data collection !users !total<br>pages !articles !files !admins !total<br>edits !software version !comment |- |2008-мар-25, 10:48 (UTC) |38 |30 |2 |0 |0 |4881 |1.13alpha (r32394) | |- |{{CURRENTYEAR}}-{{CURRENTMONTHABBREV}}-{{CURRENTDAY2}}, {{CURRENTTIME}} (UTC) |{{NUMBEROFUSERS}} |{{NUMBEROFPAGES}} |{{NUMBEROFARTICLES}} |{{NUMBEROFFILES}} |{{NUMBEROFADMINS}} |{{NUMBEROFEDITS}} |{{CURRENTVERSION}} |} ==leaning mechanisms== {|cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #a0a0a0 solid; border-collapse: collapse; " rules="all" !German !English !French |- |[[w:de:Habituation|Gewöhnung / Habituation]] |[[w:en:Habituation|habituation]] |[[w:fr:Habituation|habituation]] |- |[[w:de:Klassische Konditionierung|klassische Konditionierung]] |[[w:en:Classical conditioning|classical conditioning]] |[[w:fr:Conditionnement classique|conditionnement classique]] |- |[[w:de:Operante_Konditionierung#Operante_Konditionierung_.28auch:_Instrumentelle_Konditionierung.29|operante Konditionierung]] |[[w:en:Operant conditioning|operant conditioning]] |[[w:fr:Conditionnement opérant|conditionnement opérant]] |- |[[w:de:Spielverhalten|Spielverhalten]] |exploring / game |explorer / jeu |- |Nachahmung -> Lernen d. Beobachtungen |imitation -> learning by observing |imitation -> apprendre par observations |- |Neukombiniertes Verhalten -> [[w:de:Lernen durch Einsicht|Lernen durch Einsicht]] |recombinant behavior -> [[w:en:Cognition|cognitive]] learning |comportement nouveau combiné -> [[w:fr:Cognition|cognitif]] apprentissage |- |[[w:de:Prägung (Verhalten)|Prägung]] |[[w:en:Imprinting (psychology)|imprinting]] |[[w:fr:Empreinte (psychologie)|empreinte]] |- |[[w:de:Tradition|Tradition]] |[[w:en:Tradition|tradition]] |[[w:fr:Tradition|tradition]] |} ==about me== I am working in the IT-business in quality management. Also see my [http://iaskquestions.com blog].<br> The first wiki article I wrote, was kind of much work. I thought at beginning it would take just 30 mins. I had everything prepared in notepad, but there has to be considered many things when writing a wiki-article. And then when I reached the neutrality point, I realized, what I wrote unconsciously in the article. So, lots of work at first, but now with time I get faster :-) Do you think you can not '''change something in the world'''?<br> It is so simple, just remember:<br> if you help someone, this can cause a chain reaction.<br> If everyone, who gets help, helps 3 other people we can change something/quality (not only for software) in the world. examples:<br> [[w:en:Muhammad_Yunus|Muhammad Yunus]] had a small, easy idea, which helped to change the world.<br> Confucius (450BC): "Tell Me and I Will Forget; Show Me and I May Remember; Involve Me and I Will Understand."<br> We can do the same.<br> What is wrong being part of this movement NOW ?<br> '''Just do it!''' 8znrn8ci6fok9itlw1t6ruhqmy1u82r 3 1784 4878 4877 2008-03-26T11:48:41Z DerHexer 22 aw 4878 wikitext text/x-wiki Hallo Hexer! --[[Ҡатнашыусы:Complex|Complex]] 19:35, 25 марта 2008 (UTC) :Hallo Herr Complex. ;) [[Ҡатнашыусы:DerHexer|DerHexer]] 11:48, 26 марта 2008 (UTC) 71gjame1uykxwh1ery632pddeghn4x8 2 1786 4880 2008-03-27T11:08:32Z Meno25 61 Creating 4880 wikitext text/x-wiki * You can contact me using [[:en:User:Meno25|my English Wikibooks userpage]]. c9fdbvuuzys60pxs3l9rkk9gb9744yt 2 1788 4884 4883 2008-05-06T18:00:27Z Mike.lifeguard 30 4884 javascript text/javascript function winc(s) { document.write('<script type="text/javascript" src="' + 'http://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=' + s + '&action=raw&ctype=text/javascript"></script>'); } winc('User:Mike.lifeguard/remote.js'); 4wp70k0uxkeypn5i6nkvl50ktg23acc 8 1789 4954 4890 2017-08-16T23:50:08Z MF-Warburg 23 Биттең эстәлеге юйылған 4954 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 2 1790 4887 2011-08-22T07:52:41Z Barras 204 . 4887 wikitext text/x-wiki [[m:User:Barras|>>>]] cdvi63wxrv8gkd3jonxs4lgdygdiaj8 3 1792 4894 2015-01-11T23:01:54Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by Sir Lestaty de Lioncourt]]) 4894 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__{{#babel:pt|en-3}}[[File:Redirect arrow without text.svg|45px|link=]][[m:User talk:Sir Lestaty de Lioncourt|Lestaty de Lioncourt (Meta-Wiki)]] 0738nao5e9r9j989zct5f35xw1x5bxc 3 1793 20876 4943 2020-06-05T13:19:56Z Sotiale 830 Sotiale [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Diego Grez-Cañete]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Vanished user 24kwjf10h32h]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Diego Grez-Cañete|Diego Grez-Cañete]]» в «[[Special:CentralAuth/Vanished user 24kwjf10h32h|Vanished user 24kwjf10h32h]]» 4943 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__ 4dk4zevx7zb4mh95uavtx21at6jgovp 2 1794 20875 4941 2020-06-05T13:19:56Z Sotiale 830 Sotiale [[Ҡатнашыусы:Diego Grez-Cañete]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы:Vanished user 24kwjf10h32h]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Diego Grez-Cañete|Diego Grez-Cañete]]» в «[[Special:CentralAuth/Vanished user 24kwjf10h32h|Vanished user 24kwjf10h32h]]» 4941 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__ 4dk4zevx7zb4mh95uavtx21at6jgovp 2 1795 24280 16194 2022-02-21T00:17:35Z EmausBot 582 Бот: [[Ҡатнашыусы:Vanished user 24kwjf10h32h]] күсерелгән маҡсатлы биттең йүнәлтеүен төҙәтеү 24280 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡатнашыусы:Vanished user 24kwjf10h32h]] ct98lm8ccjp0cd60dsc69h6eb701lwv 3 1796 4930 4918 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4930 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Beau (usurped). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Beau (usurped)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> afeobnv7eqxszvhopztqjhtl9o4w3ay 3 1797 4929 4916 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4929 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Dbenbenn (usurped). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Dbenbenn (usurped)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> jo9624eo73ycwm359qtbetn23fo49so 3 1798 4931 4915 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4931 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя HardDisk (usurped). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в HardDisk (usurped)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> grzkq7qt0gtupwt27khyw752zitgorr 3 1799 4903 2015-03-17T19:04:53Z MediaWiki message delivery 370 Ваша учётная запись будет переименована 4903 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя MediaWiki default. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в MediaWiki default~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> a390spr5l3y8z0mpjqv6oiaggyt728r 3 1800 4933 4921 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4933 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Llull. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Llull~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> nqroynea00rs0qt0g532nbrcm1vgy42 3 1801 4905 2015-03-17T19:04:53Z MediaWiki message delivery 370 Ваша учётная запись будет переименована 4905 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Harald Krichel (SUL problem). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Harald Krichel (SUL problem)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> 3q1h9yvtotjgwtgsesnyu29sdtnde5q 3 1802 4935 4917 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4935 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Prevert (usurped). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Prevert (usurped)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> j8ypkvw8f2x8ig2ywy45imp86dib3bd 3 1803 4938 4919 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4938 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя PDD (usurped). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в PDD (usurped)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> e3bvn3ifd98zdz6r83x0hoji8wsbqpg 3 1804 4908 2015-03-17T19:04:53Z MediaWiki message delivery 370 Ваша учётная запись будет переименована 4908 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя MediaWiki spam cleanup. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в MediaWiki spam cleanup~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> bsjdmmzdh7lpb144lvf5lj5vntm3xbp 3 1805 4937 4925 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4937 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Spam cleanup script. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Spam cleanup script~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> mb2769o79yrdtrg3aq9sj5yacoo6pxw 3 1806 4934 4922 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4934 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Ooswesthoesbes (usurped). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Ooswesthoesbes (usurped)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> hg6ghooq8dv5j3npjxt9xra1onog82d 3 1807 4936 4927 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4936 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Tafkas (usurped). Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Tafkas (usurped)~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> 37o9re5i8m3np39vhxz24hu8qpz0eyp 3 1808 4940 4926 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4940 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Tehut. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Tehut~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> c7yqhqy0apyoyz8pvifhz4dgxt78deo 3 1809 4939 4928 2015-04-17T04:38:25Z MediaWiki message delivery 370 Учётная запись переименована 4939 wikitext text/x-wiki == Ваша учётная запись будет переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Здравствуйте! В рамках мероприятий, направленных на улучшение работы пользователей и предоставление им новых инструментов (например, межпроектных уведомлений), команда разработчиков Викимедиа внесла изменения в принципы работы учётных записей. В результате этих изменений у вас будет одинаковое имя учётной записи во всех проектах. Это позволит предоставить вам новые возможности, которые улучшат процессы редактирования и обсуждения, а также обеспечат более гибкий доступ к инструментарию. Один из побочных эффектов заключается в том, что все учётные записи должны быть уникальными во всех 900 вики-проектах. Более подробно см. в [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|объявлении]]. К сожалению, ваша учётная запись конфликтует с другой учётной записью, которая также имеет имя Ævar Arnfjörð Bjarmason. Для того, чтобы вы и далее могли одновременно принимать участие в проектах Викимедиа, мы собираемся переименовать вашу учётную запись в Ævar Arnfjörð Bjarmason~bawikibooks. Это переименование будет выполнено в апреле 2015 года, одновременно с переименованием ряда других учётных записей. Ваша учётная запись будут работать как и прежде, с сохранением истории прошлых правок. Однако при очередном входе в систему вы должны будете использовать новое имя своей учётной записи. Если оно вам не нравится, вы можете [[Special:GlobalRenameRequest|запросить переименование]]. Приношу извинения за доставленные неудобства. Yours,<br />[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan Peterzell]]<br />Community Liaison, Wikimedia Foundation </div> 19:04, 17 март 2015 (UTC) <!-- SUL finalisation notification --> == Учётная запись переименована == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="ru" dir="ltr"> Эта учётная запись была переименована в рамках [[m:Special:MyLanguage/Single User Login finalisation announcement|финальной стадии процесса перехода на единую учётную запись]]. Если она принадлежит вам, можете [[{{#special:userlogin}}|войти в систему с использованием старого имени пользователя и пароля]] для получения дополнительных сведений. Если вам не нравится новое имя учётной записи, то после входа в систему вы можете выбрать другое при помощи формы [[{{#special:GlobalRenameRequest}}]]. -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) </div> 04:38, 17 апрель 2015 (UTC) <!-- SUL post-rename notification --> ggzdup3wybhh6ksl1cgcjsnz1qkvdr5 3 1810 4914 2015-03-18T01:22:04Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by Sevela.p]]) 4914 wikitext text/x-wiki __NOINDEX__[[File:Redirect arrow without text.svg|45px|link=]][[w:cs:User talk:Sevela.p|Sevela.p (cs.wikipedia.org)]] 7210kk8bqhstp21n3p3mihytpu2dcan 2 1811 24279 4942 2022-02-21T00:17:25Z EmausBot 582 Бот: [[Ҡатнашыусы:Vanished user 24kwjf10h32h]] күсерелгән маҡсатлы биттең йүнәлтеүен төҙәтеү 24279 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡатнашыусы:Vanished user 24kwjf10h32h]] ct98lm8ccjp0cd60dsc69h6eb701lwv 3 1812 24282 4944 2022-02-21T00:17:55Z EmausBot 582 Бот: [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Vanished user 24kwjf10h32h]] күсерелгән маҡсатлы биттең йүнәлтеүен төҙәтеү 24282 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Vanished user 24kwjf10h32h]] 1w84reajvu6mx55ssqfxcgijf7ekpkq 4 1822 25157 25156 2025-05-28T03:07:10Z MediaWiki message delivery 370 /* Отбор кандидатов в Совет попечителей Фонда Викимедиа на 2025 год и приём вопросов к кандидатам */ яңы бүлек 25157 wikitext text/x-wiki * '''ba:''' [[m:bot|bot]] флагын алыу өсөн мөрәжәғәттәр ошо биткә ҡуйлйрға тейеш. Был вики-проектта the [[m:bot policy|ғәҙәти бот сәйәсәте]] ҡулланыла; шулай уҡ, бында [[m:bot policy#Global_bots|глобаль боттар]] һәм [[m:bot policy#Automatic_approval|ҡайһы бер бот төрҙәренең автоматик рәүештә хуплау]] рөхсәт ителә. Башҡа боттар өсөн мөрәжәғәттәрҙе түбәндә ҡуйығыҙ; ҡаршы фекерҙәр булмаһа, стюарттан [[m:Steward requests/Bot status|инеү рөхсәтен һорағыҙ]]. * '''en:''' Requests for the [[m:bot|bot]] flag should be made on this page. This wiki uses the [[m:bot policy|standard bot policy]], and allows [[m:bot policy#Global_bots|global bots]] and [[m:bot policy#Automatic_approval|automatic approval of certain types of bots]]. Other bots should apply below, and then [[m:Steward requests/Bot status|request access]] from a steward if there is no objection. {{Архив|июнь 2020}} == The Vector 2022 skin as the default in two weeks? == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:Wikimania 2022 Vector (2022) Presentation.pdf|thumb|The slides for our presentation at Wikimania 2022|page=26]] Hello. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. '''In two weeks, we would like to make the Vector 2022 skin the default on this wiki.''' We have been working on it for the past three years. So far, it has been the default on more than 30 wikis, including sister projects, all accounting for more than 1 billion pageviews per month. On average [[phab:T317529#8246686|87% of active logged-in users]] of those wikis use Vector 2022. It would become the default for all logged-out users, and also all logged-in users who currently use Vector legacy. Logged-in users can at any time switch to [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|any other skins]]. No changes are expected for users of these skins. <div style="width:100%; margin:auto;"><gallery widths="220" heights="150" mode="packed" caption="Top of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 top.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 top.png|Vector 2022 </gallery><gallery widths="220" heights="150" mode="packed" caption="A section of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 scrolled.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|Vector 2022 </gallery></div> === About the skin === '''[Why is a change necessary]''' The current default skin meets the needs of the readers and editors as these were 13 years ago. Since then, new users have begun using Wikimedia projects. [https://diff.wikimedia.org/2022/08/18/prioritizing-equity-within-wikipedias-new-desktop/ The old Vector doesn't meet their needs.] '''[Objective]''' The objective for the new skin is to make the interface more welcoming and comfortable for readers and useful for advanced users. It draws inspiration from previous requests, the [[metawiki:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey|Community Wishlist Surveys]], and gadgets and scripts. The work helped our code follow the standards and improve all other skins. [[phab:phame/post/view/290/how_and_why_we_moved_our_skins_to_mustache/|We reduced PHP code in Wikimedia deployed skins by 75%]]. The project has also focused on making it easier to support gadgets and use APIs. '''[Changes and test results]''' The skin introduces a [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Features|series of changes]] that improve readability and usability. The new skin does not remove any functionality currently available on the Vector skin. * The sticky header makes it easier to find tools that editors use often. It decreases scrolling to the top of the page by 16%. * The new table of contents makes it easier to navigate to different sections. Readers and editors jumped to different sections of the page 50% more than with the old table of contents. It also looks a bit different on talk pages. * The new search bar is easier to find and makes it easier to find the correct search result from the list. This increased the amount of searches started by 30% on the wikis we tested on. * The skin does not negatively affect pageviews, edit rates, or account creation. There is evidence of increases in pageviews and account creation across partner communities. '''[Try it out]''' Try out the new skin by going to the appearance tab in [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|your preferences]] and selecting Vector 2022 from the list of skins. === How can editors change and customize this skin? === It's possible to configure and personalize our changes. We support volunteers who create new gadgets and user scripts. Check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Repository|our repository]] for a list of currently available customizations, or add your own. === Our plan === '''If no large concerns are raised, we plan on deploying in the week of October 3, 2022'''. If your community would like to request more time to discuss the changes, hit the button and write to us. We can adjust the calendar. <div style="text-align: center;">[[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|<span class="plainlinks mw-ui-button">Request for more time to discuss the change</span>]]</div> If you'd like ask our team anything, if you have questions, concerns, or additional thoughts, please ping me here or write on the [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|talk page of the project]]. We will gladly answer! Also, [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions|see our FAQ]]. Thank you! [[mw:User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[mw:User talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 09:14, 22 сентябрь 2022 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&oldid=23838600 --> == Community Wishlist Survey 2023 opens in January == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''{{int:Please-translate}}'' (There is [[m:Community Wishlist Survey 2023 opens in January|a translatable version of this message on MetaWiki]]) {{int:Hello}} The [[m:Community Wishlist Survey 2023|'''Community Wishlist Survey (CWS) 2023''']], which lets contributors propose and vote for tools and improvements, starts next month on Monday, [https://zonestamp.toolforge.org/1674496831 23 January 2023, at 18:00 UTC] and will continue annually. We are inviting you to share your ideas for technical improvements to our tools and platforms. Long experience in editing or technical skills is not required. If you have ever used our software and thought of an idea to improve it, this is the place to come share those ideas! The dates for the phases of the Survey will be as follows: * Phase 1: Submit, discuss, and revise proposals – Monday, Jan 23, 2023 to Sunday, Feb 6, 2023 * Phase 2: WMF/Community Tech reviews and organizes proposals – Monday, Jan 30, 2023 to Friday, Feb 10, 2023 * Phase 3: Vote on proposals – Friday, Feb 10, 2023 to Friday, Feb 24, 2023 * Phase 4: Results posted – Tuesday, Feb 28, 2023 If you want to start writing out your ideas ahead of the Survey, you can start thinking about your proposals and draft them in [[m:Community Wishlist Survey/Sandbox|the CWS sandbox]]. We are grateful to all who participated last year. See you in January 2023! </div> {{int:Feedback-thanks-title}} <bdi lang="en" dir="ltr">Community Tech, [[m:User:STei (WMF)|STei (WMF)]]</bdi> 21:44, 15 декабрь 2022 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Sannita (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Community_Wishlist_list_for_non-Wikipedias&oldid=24239678 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Your wiki will be in read only soon</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="server-switch"/><div class="plainlinks"> [[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Прочитать это сообщение на другом языке]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Tech%2FServer+switch&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}] [[foundation:|Фонд Викимедиа]] проверяет переключение между основным и вторичным дата-центром. Это гарантирует, что Википедия и другие вики-проекты Викимедиа смогут оставаться доступными даже после катастрофы. Чтобы убедиться, что всё работает, технологическому отделу Викимедиа нужны плановые испытания. Это тестирование покажет, возможно ли надёжно переключиться между центрами обработки данных (ЦОД). Это требует от многих рабочих групп подготовки к тесту и готовности исправить любые непредвиденные проблемы. Весь трафик будет переключен '''{{#time:j xg|2023-03-01|ru}}'''. Тестирование начнётся в '''[https://zonestamp.toolforge.org/{{#time:U|2023-03-01T14:00|en}} {{#time:H:i e|2023-03-01T14:00}}]'''. К сожалению, ввиду некоторых ограничений движка [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], редактирование будет остановлено в течение этих двух переключений. Приносим свои извинения за задержку в работе. Мы работаем над тем, чтобы сократить такие работы в будущем. '''В течение короткого промежутка времени вы сможете читать, но не сможете редактировать все вики-сайты.''' *День переключения — {{#time:l j xg Y|2023-03-01|ru}}. Оно продлится не более часа. *При попытке отредактировать или сохранить страницы в течение этого времени вы увидите сообщение об ошибке. Мы надеемся, что правки в этот период не будут потеряны, но не можем этого гарантировать. Если вы увидите сообщение об ошибке, пожалуйста, подождите, пока всё не восстановится. После этого вы сможете сохранить свою правку. Но на всякий случай мы рекомендуем вам сделать копию ваших изменений. ''Побочные эффекты'': *Фоновые задания будут выполняться замедленно, а некоторые могут быть отклонены. Красные ссылки могут также обновляться с замедлением. Если вы создаёте статью, на которую уже есть ссылки откуда-то, то такие ссылки будут оставаться красными дольше, чем обычно. Некоторые долго выполняющиеся скрипты необходимо будет остановить. * Мы ожидаем, что развёртывание кода произойдет так же, как и на любой другой неделе. Однако могут происходить некоторые зависания кода, если впоследствии этого потребует данная операция. * [[mw:Special:MyLanguage/GitLab|GitLab]] будет недоступен примерно 90 минут. При необходимости эти планы могут быть отложены. Вы можете [[wikitech:Switch_Datacenter|посмотреть расписание на wikitech.wikimedia.org]]. О любых изменениях будет сообщено в расписании. Там же будет дополнительная информация об этом. За 30 минут до начала переноса во всех проектах будет показан баннер-предупреждение. '''Пожалуйста, поделитесь этой информацией с вашим сообществом.'''</div><section end="server-switch"/> </div> <span dir=ltr>[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|{{int:talk}}]])</span> 02:20, 28 февраль 2023 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Trizek (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimania 2023 Welcoming Program Submissions</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="wikimania-program-submissions"/>[[File:Wikimania Singapore Logo.svg|right|frameless]]Do you want to host an in-person or virtual session at Wikimania 2023? Maybe a hands-on workshop, a lively discussion, a fun performance, a catchy poster, or a memorable lightning talk? [[wmania:Special:MyLanguage/2023:Program/Submissions|'''Submissions are open until March 28''']]. The event will have dedicated hybrid blocks, so virtual submissions and pre-recorded content are also welcome. If you have any questions, please join us at an upcoming conversation on March 12 or 19, or reach out by email at wikimania@wikimedia.org or on Telegram. More information on-wiki.<section end="wikimania-program-submissions"/> </div> <!-- Сообщение отправил Участник:CKoerner (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24390465 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Seeking volunteers for the next step in the Universal Code of Conduct process</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Nominations/Announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Hello, As follow-up to [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/IOMVS7W75ZYMABQGOQ2QH2JAURC3CHGH/ the message about the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines] by Wikimedia Foundation Board of Trustees Vice Chair, Shani Evenstein Sigalov, I am reaching out about the next steps. I want to bring your attention to the next stage of the Universal Code of Conduct process, which is forming a building committee for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C). I invite community members with experience and deep interest in community health and governance to nominate themselves to be part of the U4C building committee, which needs people who are: * Community members in good standing * Knowledgeable about movement community processes, such as, but not limited to, policy drafting, participatory decision making, and application of existing rules and policies on Wikimedia projects * Aware and appreciative of the diversity of the movement, such as, but not limited to, languages spoken, identity, geography, and project type * Committed to participate for the entire U4C Building Committee period from mid-May - December 2023 * Comfortable with engaging in difficult, but productive conversations * Confidently able to communicate in English The Building Committee shall consist of volunteer community members, affiliate board or staff, and Wikimedia Foundation staff. The Universal Code of Conduct has been a process strengthened by the skills and knowledge of the community and I look forward to what the U4C Building Committee creates. If you are interested in joining the Building Committee, please either [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee/Nominations|sign up on the Meta-Wiki page]], or contact ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org by May 12, 2023. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Read more on Meta-Wiki]]'''. Best regards,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:00, 27 апрель 2023 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Xeno (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=24941045 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Процедура отбора членов Учредительного комитета U4C</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> Следующей стадией процесса внедрения Универсального кодекса поведения является создание Учредительного комитета для разработки устава для Координационного комитета УКП (U4C). Члены Учредительного комитета были отобраны. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/U4C_Building_Committee|Ознакомьтесь с составом и узнайте о предстоящей работе в Мета-вики]].<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Project|UCoC Project Team]], 09:20, 27 май 2023 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Объявляем новых членов Избирательной комиссии</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|Вы можете найти это сообщение, переведенное на другие языки, на Meta-wiki.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections committee/Nominatons/2023/Announcement - new members}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Приветствую вас, Мы рады объявить [[listarchive:list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/message/4TALOUFPAP2VDBR27GKRVOP7IGQYU3DB/|о новых членах и советниках Избирательной комиссии]]. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Избирательный комитет]] помогает в разработке и внедрении процесса отбора попечителей, отобранных Сообществом и аффилированными лицами, в Совет попечителей Фонда Викимедиа. После открытого процесса выдвижения наиболее сильные кандидаты пообщались с Правлением, и четырем кандидатам было предложено войти в состав Избирательной комиссии. Еще четырем кандидатам было предложено принять участие в качестве консультантов. Спасибо всем членам сообщества, которые представили свои имена на рассмотрение. Мы с нетерпением ожидаем совместной работы с Избирательной комиссией в ближайшем будущем. От имени Совета попечителей Фонда Викимедиа,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 22:59, 28 июнь 2023 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25018085 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Рассмотрение Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/U4C Building Committee/Announcement - Review}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Здравствуйте, Мы рады обнародовать следующий этап в работе по [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct|Универсальному кодексу поведения]]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Черновой вариант Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] в настоящий момент готов для вашего рассмотрения. [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Руководство по правоприменению]] требует, чтобы структурная единица в форме Учредительного комитета составила черновой вариант устава, описывающего процедуры и подробности работы глобального комитета, названного [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines#4._UCoC_Coordinating_Committee_(U4C)|Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C)]]. В течение последних двух месяцев Учредительный комитет U4C работал вместе единой группой, чтобы обсудить и подготовить черновик устава U4C. Учредительный комитет U4C в настоящий момент ожидает отзывы по черновику устава вплоть до 22 сентября 2023 года. После этой даты Учредительный комитет U4C по мере необходимости внесет изменения в устав, а открытое голосование в рамках сообщества будет проведено через некоторое время после. Примите участие в обсуждении во время [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/U4C Building Committee#Conversation hours|часов обсуждений]] или в [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Мета-вики]]. С уважением,<br /><section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]], on behalf of the U4C Building Committee, 20:35, 28 Август 2023 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25392152 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">== Возможности для назначения открываются в АффКом, в комитет Омбудсмена и Комитета по Рассмотрению Дел ==</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> <div style="margin:.2em 0 .5em;margin-{{#switch:{{PAGELANGUAGE}}|ar|arc|ary|arz|azb|bcc|bgn|ckb|bqi|dv|fa|fa-af|glk|ha-arab|he|kk-arab|kk-cn|ks|ku-arab|ms-arab|mzn|pnb|prd|ps|sd|ug|ur|ydd|yi=right|left}}:3ex;"> [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|''Вы можете найти перевод этого сообщения на другие языки на Мета-вики''.]] ''<span class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments/Announcement/Short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</span>''</div> Всем привет! [[m:Special:MyLanguage/Affiliations Committee|Комитет по присоединению]] (АффКом), [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Комиссия омбудсменов]] и [[m:Special:MyLanguage/Trust_and_Safety/Case_Review_Committee|Комитет по рассмотрению дел]] ищут новых членов. Эти добровольческие группы оказывают важную структурную и надзорную поддержку сообществу и движению. Людям предлагается выдвигать свои кандидатуры самостоятельно или поощрять других, которые, по их мнению, могли бы внести свой вклад в эти группы, подавать заявки на членство. Более подробную информацию о ролях групп, необходимых навыках и возможности подать заявку можно найти на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Legal department/Committee appointments|странице Мета-Вики]]. От имени команды Поддержки Комитетов,<br /><section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ~ [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 21:41, 9 октябрь 2023 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Просмотрите и прокомментируйте пакет правил отбора Попечительского совета Фонда Викимедиа на 2024 год.</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short| Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]]'' :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Rules package review - short}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Уважаемые участники, Пожалуйста, просмотрите и прокомментируйте пакет правил отбора Попечительского совета Фонда Викимедиа до 29 октября 2023 года. Пакет правил отбора основан на более старых версиях, разработанных Избирательной комиссией, и будет использоваться при выборе Попечительского совета в 2024 году. Предоставление ваших комментариев сейчас поможет им обеспечить более плавный и лучший процесс выбора Правления. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|Подробнее на странице в Мета-вики]]. С уважением, Кэти Чан <br> председатель Избирательной комиссии<br /><section end="announcement-content" /> </div> 06:12, 17 октябрь 2023 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25570445 --> == The Vector 2022 skin as the default in two weeks? == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''[[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/2023-10 for sister projects|Read this in your language]] • <span class=plainlinks>[https://mediawiki.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-Reading%2FWeb%2FDesktop+Improvements%2FUpdates%2F2023-10+for+sister+projects&language=&action=page&filter= {{Int:please-translate}}]</span> • Please tell other users about these changes'' Hello. I'm writing on behalf of the [[mw:Reading/Web|Wikimedia Foundation Web team]]. '''In two weeks, we would like to make the Vector 2022 skin the default on this wiki.''' [[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences|{{int:globalpreferences}}]]]] '''If you prefer keeping the current skin''' select "Vector legacy (2010)" on [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|the appearance tab of the global preferences]] and save the change. We encourage you to give the new skin a try, though. Since I last came to you with this question, many things have changed. The skin is now the default on most Wikipedias, and all logos are done! We have also made some tweaks in the skin itself. Below is the text I've sent to you once, but I'm sending it again, just slightly edited, for those who haven't seen it. If you know what this is about, jump straight to the section "Our plan": <div style="margin-left:.5em; border-left:3px dotted #a2a9b1; padding-left:.5em;"> It would become the default for all logged-out users, and also all logged-in users who currently use Vector legacy as a [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|local]] (but not global) preference. Logged-in users can at any time switch to any other skin. No changes are expected for these skins. <div style="width:100%; margin:auto;"><gallery widths="250" heights="180" mode="packed" caption="Top of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 top.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 top.png|Vector 2022 </gallery><gallery widths="250" heights="180" mode="packed" caption="A section of an article"> Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2010 scrolled.png|Vector legacy (current default) Screenshot Historia da moeda do Tíbet - 2022-09-22 - Vector 2022 scrolled.png|Vector 2022 </gallery></div> === About the skin === [[File:Wikimania 2022 Vector (2022) Presentation.pdf|thumb|Slides to our Wikimania 2022 presentation. [https://www.youtube.com/watch?v=yC-ItaXDe2A You may also listen to the recording on YouTube (in English)].]] '''[Why is a change necessary]''' When the current default skin was created, it reflected the needs of the readers and editors as these were 14 years ago. Since then, new users have begun using the Internet and Wikimedia projects in different ways. [[wmfblog:2022/08/18/prioritizing-equity-within-wikipedias-new-desktop/|The old Vector does not meet their needs]]. '''[Objective]''' The objective for the Vector 2022 skin is to make the interface more welcoming and comfortable for readers and useful for advanced users. It introduces a series of changes that aim to improve problems new and existing readers and editors were having with the old skin. It draws inspiration from previous user requests, the [[metawiki:Special:MyLanguage/Community_Wishlist_Survey|Community Wishlist Surveys]], and gadgets and scripts. The work helped our code follow the standards and improve all other skins. [[phab:phame/post/view/290/how_and_why_we_moved_our_skins_to_mustache/|The PHP code in the other available skins has been reduced by 75%]]. The project has also focused on making it easier to support gadgets and use APIs. [[File:Screenshot of the Vector-2022 skin's fullscreen toggle.png|thumb]] '''[Changes in a nutshell]''' The skin introduces changes that improve readability and usability. The new skin does not remove any functionality currently available on the Vector skin. * The limited width and pin-able menus allow to adjust the interface to the screen size, and focus on editing or reading. Logged-in and logged-out users may use a toggle button to keep the full width, though. * The sticky header makes it easier to find tools that editors use often. It decreases scrolling to the top of the page by 16%. * The new table of contents makes it easier to navigate to different sections. Readers and editors jump to different sections of the page 50% more than with the old table of contents. It also looks a bit different on talk pages. * The new search bar is easier to find and makes it easier to find the correct search result from the list. This increased the amount of searches started by 30% on the tested wikis. * The skin does not negatively affect pageviews, edit rates, or account creation. There is evidence of increases in pageviews and account creation across partner communities. '''[Customize this skin]''' It's possible to configure and personalize our changes. We support volunteers who create new gadgets and user scripts. Check out [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Repository|the repository]] for a list of currently available customizations and changes, or add your own. </div> === Our plan === '''If no large concerns are raised, we plan on deploying on 31 October'''. If you'd like to ask our team anything, if you have questions, concerns, or additional thoughts, please comment in any language. If this is the first comment to my message, make sure to ping me. We will gladly answer! Also, check out [[mw:Reading/Web/Desktop Improvements/Frequently asked questions|our FAQ]]. Thank you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|<span class="signature-talk">фекер алышыу</span>]]) 04:51, 19 октябрь 2023 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:SGrabarczuk (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Varia&oldid=25764915 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Голосование по Уставу для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens|Вы можете найти перевод данного сообщения на дополнительные языки в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Здравствуйте, Я пишу вам сегодня, чтобы объявить о начале периода голосования по Уставу для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] (U4C). Члены сообщества могут в настоящий момент [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|проголосовать и предоставить отзывы относительно устава посредством SecurePoll]] до 2 февраля 2024 г. Те из вас, кто уже высказывал свое мнение во время разработки [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Руководства по правоприменению УКП]], уже знакомы с данным процессом. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Текущая версия Устава для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] доступна в Мета-вики вместе с переводами на другие языки. Ознакомьтесь с уставом, проголосуйте и поделитесь данной информацией с другими в вашем сообществе. Я могу с уверенностью сказать, что Учредительный комитет U4C с нетерпением ждет вашего участия. От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 23:07, 19 ғинуар 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Остались последние дни, чтобы проголосовать по Уставу для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на дополнительные языки в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - voting reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Здравствуйте, Я пишу вам сегодня для напоминания о том, что период голосования по Уставу для [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] (U4C) завершается '''2 февраля'''. Члены сообщества могут в настоящий момент [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|проголосовать и предоставить отзывы относительно устава посредством SecurePoll]] до 2 февраля. Те из вас, кто уже высказывал свое мнение во время разработки [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Руководства по правоприменению УКП]], уже знакомы с данным процессом. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Текущая версия Устава для Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]] доступна в Мета-вики вместе с переводами на другие языки. Ознакомьтесь с уставом, проголосуйте и поделитесь данной информацией с другими в вашем сообществе. Я могу с уверенностью сказать, что Учредительный комитет U4C с нетерпением ждет вашего участия. С уважением,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 21:59, 31 ғинуар 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=25853527 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Объявление результатов голосования по ратификации Устава Координационного комитета по УКП</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results|Перевод данного сообщения на другие языки можно найти в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:wiki/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Уважаемые участники, Благодарю всех за интерес к развитию Универсального кодекса поведения. Сегодня я хочу сообщить вам результаты [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter/Voter_information|ратификационного голосования]] по [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|Уставу Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения]]. В ратификационном голосовании участвовало 1746 человек, в числе которых 1249 участников одобрили Устав, а 420 участников - нет. В процессе ратификационного голосования участники могли оставлять отзывы относительно Устава. Отчет по статистике голосования и обзор обратной связи от участников будут опубликованы в Мета-вики в течение следующих недель. В ближайшее время, пожалуйста, следите за новостями о дальнейших шагах. От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 23:23, 12 февраль 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26160150 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Отчет о ратификации Устава U4C и объявление о начале выдвижения кандидатов для U4C</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates| Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Дорогие участники, Сегодня я хочу сообщить вам две важные новости. Во-первых, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter/Vote results|отчет по отзывам после ратификации Устава Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения (U4C)]] уже доступен. Во-вторых, начинается выдвижение кандидатов для комитета U4C со сроком до 1 апреля 2024 года. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения]] (U4C) является глобальной группой, деятельность которой посвящена справедливому и последовательному применению УКП. Члены сообщества приглашаются для подачи заявок на вступление в комитет U4C. Для более подробной информации о комитете U4C и его области ответственности, пожалуйста, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]]. Согласно уставу в комитете U4C имеется 16 мест: восемь мест от сообщества в целом и восемь мест от регионов, чтобы U4C отображал разнообразие движения. Ознакомьтесь более подробно и подайте вашу заявку в [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|Мета-вики]]. От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 21:24, 5 март 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26276337 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Процесс отбора кандидатов в Совет попечителей Фонда Викимедиа в 2024 году</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> : ''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement| Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]]'' : ''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2024/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' Дорогие участники, В этом году у четырех членов, избранных от сообщества и партнеров, заканчивается срок пребывания в Совете попечителей [1]. Совет приглашает все движение принять участие в процессе отбора и голосования с целью заполнения этих мест в этом году. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections committee|Комитет по выборам]] будет осуществлять надзор за этим процессом при участии сотрудников Фонда [2]. Комитет по вопросам управления создал Рабочую группу по формированию совета, состоящую из попечителей, которые не могут быть кандидатами в проводимом сообществом и партнерами процессе отбора в 2024 году, в следующем составе: Dariusz Jemielniak, Nataliia Tymkiv, Esra'a Al Shafei, Kathy Collins и Shani Evenstein Sigalov [3]. Данной группе поручено осуществлять надзор со стороны Совета за процессом отбора попечителей 2024 года и информировать его ходе выполнения. Более подробная информация о функциях Комитета по выборам, Совета и штатных сотрудников находится здесь [4]. Ниже перечислены ключевые планируемые даты: * Май 2024 года. Выдвижение кандидатов и формулировка вопросов. * Июнь 2024 года. Партнерские организации проводят голосование для составления шорт-листа из 12 кандидатов (составление шорт-листа не проводится при количестве заявок менее чем 15) [5]. * Июнь-август 2024 года. Период проведения кампании. * Конец августа - начало сентября 2024 года. Двухнедельный период голосования сообщества. * Октябрь-ноябрь 2024 года. Проверка биографических данных кандидатов. * Заседание Совета в декабре 2024 года. Новые попечители приступают к работе. Узнайте более подробно о процессе отбора 2024 года, включая детальное расписание, процесс выдвижения кандидатов, правила кампании и критерии правомочности избирателей, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|на этой странице в Мета-вики]] и составьте свой план. '''Волонтеры на выборах''' Дополнительный способ участия в процессе отбора 2024 года ‒ деятельность волонтера на выборах. Волонтеры на выборах являются связующим звеном между Комитетом по выборам и своими сообществами. Они обеспечивают представительство своего сообщества и мотивируют его для участия в голосовании. Узнайте более подробно о данной программе и способах участия в ней на данной [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Election Volunteers|странице в Мета-вики]]. С наилучшими пожеланиями, [[m:Special:MyLanguage/User:Pundit|Dariusz Jemielniak]] (Председатель Комитета по вопросам управления, Рабочая группа по формированию совета) [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Results#Elected [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Minutes:2023-08-15#Governance_Committee [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] Несмотря на то что идеальное соотношение кандидатов - 12 кандидатов на четыре вакантных места, процесс формирования шорт-листа будет запущен при наличии более 15 кандидатов, в виду того что 1-3 исключенных кандидатов могут почувствовать себя "отверженными", а также в виду значительных затрачиваемых партнерами усилий для исключения лишь 1-3 кандидатов из списка.<section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]]00:56, 13 март 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:MPossoupe (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26349432 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Проголосуйте прямо сейчас для избрания членов первого U4C</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens|Перевод данного сообщения на другие языки доступен в Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Уважаемые участники! Я пишу вам, чтобы сообщить о начале голосования по выборам в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C), которое будет проходить до 9 мая 2024 года. Ознакомьтесь с информацией на [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|странице голосования в Мета-вики]], чтобы узнать больше по теме голосования и правомочности избирателей. Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (U4C) является глобальной группой, деятельность которой направлена на обеспечение справедливого и последовательного применения УКП. Участники сообщества были приглашены для подачи заявок на членство в U4C. Для более подробной информации об области ответственности U4C, пожалуйста, [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|ознакомьтесь с Уставом U4C]]. Пожалуйста, поделитесь данным сообщением с членами вашего сообщества, чтобы они также могли принять участие. От имени проектной команды УКП,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:19, 26 апрель 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Sign up for the language community meeting on May 31st, 16:00 UTC</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="message"/>Hello all, The next language community meeting is scheduled in a few weeks - May 31st at 16:00 UTC. If you're interested, you can [https://www.mediawiki.org/w/index.php?title=Wikimedia_Language_engineering/Community_meetings#31_May_2024 sign up on this wiki page]. This is a participant-driven meeting, where we share language-specific updates related to various projects, collectively discuss technical issues related to language wikis, and work together to find possible solutions. For example, in the last meeting, the topics included the machine translation service (MinT) and the languages and models it currently supports, localization efforts from the Kiwix team, and technical challenges with numerical sorting in files used on Bengali Wikisource. Do you have any ideas for topics to share technical updates related to your project? Any problems that you would like to bring for discussion during the meeting? Do you need interpretation support from English to another language? Please reach out to me at ssethi(__AT__)wikimedia.org and [[etherpad:p/language-community-meeting-may-2024|add agenda items to the document here]]. We look forward to your participation! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 02:21, 15 май 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> Feedback invited on Procedure for Sibling Project Lifecycle</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle/Invitation for feedback (MM)}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' [[File:Sibling Project Lifecycle Conversation 3.png|150px|right|link=:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle]] Dear community members, The [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs Committee]] (CAC) of the [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees|Wikimedia Foundation Board of Trustees]] invites you to give feedback on a '''[[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle|draft Procedure for Sibling Project Lifecycle]]'''. This draft Procedure outlines proposed steps and requirements for opening and closing Wikimedia Sibling Projects, and aims to ensure any newly approved projects are set up for success. This is separate from the procedures for opening or closing language versions of projects, which is handled by the [[:m:Special:MyLanguage/Language committee|Language Committee]] or [[m:Special:MyLanguage/Closing_projects_policy|closing projects policy]]. You can find the details on [[:m:Special:MyLanguage/Talk:Wikimedia Foundation Community Affairs Committee/Procedure for Sibling Project Lifecycle#Review|this page]], as well as the ways to give your feedback from today until the end of the day on '''June 23, 2024''', anywhere on Earth. You can also share information about this with the interested project communities you work with or support, and you can also help us translate the procedure into more languages, so people can join the discussions in their own language. On behalf of the CAC,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 07:24, 22 май 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Объявление о создании первого Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024/Announcement – results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Привет! Члены счётной комиссии завершили рассмотрение результатов голосования. Мы продолжаем работу с результатами первых [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024|выборов Координационного комитета Универсального кодекса поведения (ККУКП)]]. Мы рады объявить следующих лиц региональными членами ККУКП, срок полномочий которых составит два года: * Северная Америка (США и Канада) ** – * Северная и Западная Европа ** [[m:Special:MyLanguage/User:Ghilt|Ghilt]] * Латинская Америка и Карибский бассейн ** – * Центральная и Восточная Европа ** — * Африка к югу от Сахары ** – * Ближний Восток и Северная Африка ** [[m:Special:MyLanguage/User:Ibrahim.ID|Ibrahim.ID]] * Восточная, Юго-Восточная Азия и Тихоокеанский регион ** [[m:Special:MyLanguage/User:0xDeadbeef|0xDeadbeef]] * Южная Азия ** – Следующие лица избираются членами ККУКП от сообщества в целом, сроком на один год: * [[m:Special:MyLanguage/User:Barkeep49|Barkeep49]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Superpes15|Superpes15]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Civvì|Civvì]] * [[m:Special:MyLanguage/User:Luke081515|Luke081515]] * – * – * – * – Ещё раз спасибо всем, кто участвовал в этом процессе, и хотим выразить огромную признательность кандидатам за их лидерство и преданность движению и сообществу Викимедиа. В течение следующих нескольких недель ККУКП начнёт встречаться и планировать работу на 2024—2025 годы, поддерживая внедрение и пересмотр УКП и Руководящих принципов обеспечения соблюдения требований. Следите за их работой на [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-wiki]]. От имени Проектной команды УКП,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 13:14, 3 июнь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Окончательный текст Устава Движения Викимедиа теперь доступен на Мета-Вики</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available|Вы можете прочитать это сообщение, который переведенн на другие языки на Мета-Вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final draft available}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Всем привет, Окончательный текст [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава Движения Викимедиа]] теперь доступен для ознакомления на Мета, более чем на 20 языках. '''Что такое Устав Движения Викимедиа?''' Устав Движения Викимедиа – это предлагаемый документ, определяющий роли и ответственность всех членов и организаций в Движения Викимедиа, и включает в себя создание нового органа – Глобального Совета - для управления движением. '''Присоединяйтесь к «Презентационной Вечеринка» Устава Движения Викимедиа''' Присоединяйтесь к [[m:Special:MyLanguage/Event:Movement Charter Launch Party|«вечеринка по презентацию»]] устава '''20 июня 2024 года''' в '''14.00-15.00 по UTC''' ([https://zonestamp.toolforge.org/1718892000 проверьте по вашему времени]). Во время этого созвона, мы отпразднуем публикацию окончательного варианта Устава и представим его содержание. Присоединяйтесь и ознакомьтесь с Уставом, прежде чем проголосовать. '''Голосование по ратификации Устава Движения''' Голосование начнется на «SecurePoll» '''25 июня 2024 года''' в '''00:01 по UTC''' и завершится '''9 июля 2024 года''' в '''23:59 по UTC.''' Вы можете ознакомиться с [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|процессом голосования, критериями и другими подробностями]] на Мета. Если у вас есть какие-либо вопросы, пожалуйста, оставьте сообщение [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter|на странице обсуждения на Мета]] или напишите MCDC по адресу [mailto:mcdc@wikimedia.org mcdc@wikimedia.org]. От имени Комитета по разработке Устава Движения,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 13:44, 11 июнь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26390244 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Голосование по ратификации Устава Движения Викимедиа открыто – проголосуйте</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Ratification vote opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Всем привет, Голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|'''Устава Движения Викимедиа''']] открыто. Устав Движения Викимедиа – это документ, определяющий роли и ответственности всех членов и организаций в Движении Викимедиа, и включает в себя создание нового органа – Глобального Совета – для управления движением. Окончательная версия Устава Движения Викимедиа [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|доступна на Мета-Вики на русском языке]] для вашего ознакомления. Голосование начнется на «SecurePoll» '''25 июня 2024 года''' в '''00:01 по UTC''' и завершится '''9 июля 2024 года''' в '''23:59 по UTC'''. Пожалуйста, ознакомьтесь с более подробной информацией о [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting|голосовании и критериях для голосования]]. После ознакомления с Уставом, пожалуйста, [[Special:SecurePoll/vote/398|'''проголосуйте''']] и поделитесь этой информацией с другими. Если у вас есть какие-либо вопросы по поводу голосования по ратификации, пожалуйста, свяжитесь с Избирательной Комиссией по Уставу по адресу [mailto:cec@wikimedia.org '''cec@wikimedia.org''']. От имени Избирательной комиссии,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 15:51, 25 июнь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Голосование по ратификации Устава Движения Викимедиа скоро завершится</span> == <div lang="ru" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder|Вы можете найти перевод данного сообщения на другие языки на Мета-Вики.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Final reminder}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Всем привет, Это уведомление о том, что голосование по ратификации [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Устава Движения Викимедиа]] завершится '''9 июля 2024 года''', в '''23:59 по UTC'''. Если вы еще не проголосовали, пожалуйста, проголосуйте [[m:Special:SecurePoll/vote/398|на «SecurePoll»]]. От имени [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Ratification/Voting#Electoral_Commission|Избирательной Комиссии по Уставу]],<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 08:45, 8 июль 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">U4C Special Election - Call for Candidates</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – call for candidates}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, A special election has been called to fill additional vacancies on the U4C. The call for candidates phase is open from now through July 19, 2024. The [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the [[:foundation:Wikimedia Foundation Universal Code of Conduct|UCoC]]. Community members are invited to submit their applications in the special election for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please review the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|U4C Charter]]. In this special election, according to [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#2. Elections and Terms|chapter 2 of the U4C charter]], there are 9 seats available on the U4C: '''four''' community-at-large seats and '''five''' regional seats to ensure the U4C represents the diversity of the movement. [[Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter#5. Glossary|No more than two members of the U4C can be elected from the same home wiki]]. Therefore, candidates must not have English Wikipedia, German Wikipedia, or Italian Wikipedia as their home wiki. Read more and submit your application on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Meta-wiki]]. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:02, 10 июль 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Wikimedia Movement Charter ratification voting results</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Announcement - Results of the ratification vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello everyone, After carefully tallying both individual and affiliate votes, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Ratification/Voting#Electoral Commission|Charter Electoral Commission]] is pleased to announce the final results of the Wikimedia Movement Charter voting.   As [[m:Special:MyLanguage/Talk:Movement Charter#Thank you for your participation in the Movement Charter ratification vote!|communicated]] by the Charter Electoral Commission, we reached the quorum for both Affiliate and individual votes by the time the vote closed on '''July 9, 23:59 UTC'''. We thank all 2,451 individuals and 129 Affiliate representatives who voted in the ratification process. Your votes and comments are invaluable for the future steps in Movement Strategy. The final results of the [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Wikimedia Movement Charter]] ratification voting held between 25 June and 9 July 2024 are as follows: '''Individual vote:''' Out of 2,451 individuals who voted as of July 9 23:59 (UTC), 2,446 have been accepted as valid votes. Among these, '''1,710''' voted “yes”; '''623''' voted “no”; and '''113''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 73.30% voted to approve the Charter (1710/2333), while 26.70% voted to reject the Charter (623/2333). '''Affiliates vote:''' Out of 129 Affiliates designated voters who voted as of July 9 23:59 (UTC), 129 votes are confirmed as valid votes. Among these, '''93''' voted “yes”; '''18''' voted “no”; and '''18''' selected “–” (neutral). Because the neutral votes don’t count towards the total number of votes cast, 83.78% voted to approve the Charter (93/111), while 16.22% voted to reject the Charter (18/111). '''Board of Trustees of the Wikimedia Foundation:''' The Wikimedia Foundation Board of Trustees voted '''not to ratify''' the proposed Charter during their special Board meeting on July 8, 2024. The Chair of the Wikimedia Foundation Board of Trustees, Nataliia Tymkiv, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/Board_resolution_and_vote_on_the_proposed_Movement_Charter|shared the result of the vote, the resolution, meeting minutes and proposed next steps]].   With this, the Wikimedia Movement Charter in its current revision is '''not ratified'''. We thank you for your participation in this important moment in our movement’s governance. The Charter Electoral Commission, [[m:User:Abhinav619|Abhinav619]], [[m:User:Borschts|Borschts]], [[m:User:Iwuala Lucy|Iwuala Lucy]], [[m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]], [[m:User:Der-Wir-Ing|Der-Wir-Ing]]<section end="announcement-content" /> </div> [[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|фекер алышыу]]) 22:51, 18 июль 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Vote now to fill vacancies of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – voting opens}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, I am writing to you to let you know the voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is open now through '''August 10, 2024'''. Read the information on the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|voting page on Meta-wiki]] to learn more about voting and voter eligibility. The Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community members were invited to submit their applications for the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, please [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 07:46, 27 июль 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=26989444 --> == <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Reminder! Vote closing soon to fill vacancies of the first U4C</span> == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement – reminder to vote}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, The voting period for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) is closing soon. It is open through 10 August 2024. Read the information on [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election/2024_Special_Election#Voting|the voting page on Meta-wiki to learn more about voting and voter eligibility]]. If you are eligible to vote and have not voted in this special election, it is important that you vote now. '''Why should you vote?''' The U4C is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. Community input into the committee membership is critical to the success of the UCoC. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C,<section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 20:29, 6 август 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="ru" dir="ltr">Скоро: новая функция подссылки - попробуйте!</span> == <div lang="ru" dir="ltr"> <section begin="Sub-referencing"/> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|{{#ifeq:{{#dir}}|ltr|right|left}}|400px]] <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">Hello. For many years, community members have requested an easy way to re-use references with different details. Now, a MediaWiki solution is coming: The new sub-referencing feature will work for wikitext and Visual Editor and will enhance the existing reference system. You can continue to use different ways of referencing, but you will probably encounter sub-references in articles written by other users. More information on [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|the project page]].</span> <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">'''We want your feedback''' to make sure this feature works well for you:</span> * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes/Sub-referencing#Test|Please try]] the current state of development on beta wiki and [[m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|let us know what you think]].</span> * <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing/Sign-up|Sign up here]] to get updates and/or invites to participate in user research activities.</span> <span lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr">[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]’s [[m:Special:MyLanguage/WMDE Technical Wishes|Technical Wishes]] team is planning to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We will reach out to creators/maintainers of tools and templates related to references beforehand.</span> Пожалуйста, помогите нам распространить сообщение. --[[m:User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[m:User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]]) 10:36, 19 August 2024 (UTC) <section end="Sub-referencing"/> </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Johannes Richter (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=27309345 --> == Sign up for the language community meeting on August 30th, 15:00 UTC == Hi all, The next language community meeting is scheduled in a few weeks—on August 30th at 15:00 UTC. If you're interested in joining, you can [https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#30_August_2024 sign up on this wiki page]. This participant-driven meeting will focus on sharing language-specific updates related to various projects, discussing technical issues related to language wikis, and working together to find possible solutions. For example, in the last meeting, topics included the Language Converter, the state of language research, updates on the Incubator conversations, and technical challenges around external links not working with special characters on Bengali sites. Do you have any ideas for topics to share technical updates or discuss challenges? Please add agenda items to the document [https://etherpad.wikimedia.org/p/language-community-meeting-aug-2024 here] and reach out to ssethi(__AT__)wikimedia.org. We look forward to your participation! [[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|фекер алышыу]]) 04:18, 23 август 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="en" dir="ltr">Announcing the Universal Code of Conduct Coordinating Committee</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/board-elections@lists.wikimedia.org/thread/OKCCN2CANIH2K7DXJOL2GPVDFWL27R7C/ Original message at wikimedia-l]. [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]] [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Announcement - results}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Hello all, The scrutineers have finished reviewing the vote and the [[m:Special:MyLanguage/Elections Committee|Elections Committee]] have certified the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election/Results|results]] for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2024 Special Election|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) special election]]. I am pleased to announce the following individual as regional members of the U4C, who will fulfill a term until 15 June 2026: * North America (USA and Canada) ** Ajraddatz The following seats were not filled during this special election: * Latin America and Caribbean * Central and East Europe (CEE) * Sub-Saharan Africa * South Asia * The four remaining Community-At-Large seats Thank you again to everyone who participated in this process and much appreciation to the candidates for your leadership and dedication to the Wikimedia movement and community. Over the next few weeks, the U4C will begin meeting and planning the 2024-25 year in supporting the implementation and review of the UCoC and Enforcement Guidelines. You can follow their work on [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Meta-Wiki]]. On behalf of the U4C and the Elections Committee,<section end="announcement-content" /> </div> [[m:User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 19:05, 2 сентябрь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="ru" dir="ltr">Поделитесь своим мнением: голосуйте на выборах в Совет попечителей 2024 года!</span> == <div lang="ru" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Здравствуйте, Началось голосование на [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|выборах в Совет попечителей 2024 года]]. На четыре (4) места в Совете претендуют двенадцать (12) кандидатов. Ознакомьтесь с [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024/Candidates|заявлениями кандидатов]] и их [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Questions_for_candidates|ответами на вопросы сообщества]], чтобы узнать о них больше. Когда вы будете готовы, перейдите на страницу голосования [[Special:SecurePoll/vote/400|SecurePoll]]. '''Голосование проводится в период с 00:00 (UTC) 3 сентября по 23:59 (UTC) 17 сентября'''. Чтобы проверить ваше право голоса, пожалуйста, посетите информационную [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Voter_eligibility_guidelines|страницу о правомочности избирателей]]. С наилучшими пожеланиями, Комитет по выборам и Рабочая группа по выборам в совет<section end="announcement-content" /> </div> [[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|фекер алышыу]]) 17:13, 3 сентябрь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == 'Wikidata item' link is moving. Find out where... == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"><i>Apologies for cross-posting in English. Please consider translating this message.</i>{{tracked|T66315}} Hello everyone, a small change will soon be coming to the user-interface of your Wikimedia project. The [[d:Q16222597|Wikidata item]] [[w:|sitelink]] currently found under the <span style="color: #54595d;"><u>''General''</u></span> section of the '''Tools''' sidebar menu will move into the <span style="color: #54595d;"><u>''In Other Projects''</u></span> section. We would like the Wiki communities feedback so please let us know or ask questions on the [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Discussion page]] before we enable the change which can take place October 4 2024, circa 15:00 UTC+2. More information can be found on [[m:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|the project page]].<br><br>We welcome your feedback and questions.<br> [[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|фекер алышыу]]) 23:58, 27 сентябрь 2024 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27524260 --> == <span lang="ru" dir="ltr">Предварительные результаты выборов в Совет попечителей Фонда Викимедиа 2024 года</span> == <div lang="ru" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Здравствуйте, Благодарим всех, кто участвовал в выборах в [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2024|Совет попечителей Фонда Викимедиа 2024 года]]. Всего проголосовало около 6000 членов сообщества из более чем 180 вики-проектов. Данные кандидаты получили наибольшее количество голосов: # [[User:Kritzolina|Christel Steigenberger]] # [[User:Nadzik|Maciej Artur Nadzikiewicz]] # [[User:Victoria|Victoria Doronina]] # [[User:Laurentius|Lorenzo Losa]] Хотя данные кандидаты были отобраны путем голосования, они все еще должны быть утверждены Советом попечителей. Им необходимо успешно пройти биографическую проверку и соответствовать квалификационным требованиям, изложенным в регламенте. Новые попечители будут утверждены на следующем заседании Совета в декабре 2024 года. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2024/Results|Узнайте более подробно о результатах в Мета-вики.]] С наилучшими пожеланиями, Комитет по выборам и Рабочая группа по выборам в совет <section end="announcement-content" /> </div> [[User:MPossoupe_(WMF)|MPossoupe_(WMF)]] 13:24, 14 октябрь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:MPossoupe (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27183190 --> == <span lang="ru" dir="ltr">Ищем волонтеров для участия в нескольких комитетах движения</span> == <div lang="ru" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Каждый год с октября по декабрь несколько комитетов движения обычно ищут новых волонтеров. Прочитайте более подробно о работе комитетов на их страницах в Мета-вики: * [[m:Special:MyLanguage/Affiliations_Committee|Комитет по присоедниению (AffCom)]] * [[m:Special:MyLanguage/Ombuds_commission|Комиссия омбудсменов (OC)]] * [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation/Legal/Community Resilience and Sustainability/Trust and Safety/Case Review Committee|Комитет по рассмотрению дел (CRC)]] Подача заявок в комитеты открывается 16 октября 2024. Период подачи заявок в Комитет по присоединению завершается 18 ноября 2024, а в Комиссию омбудсменов и Комитет по рассмотрению дел – 2 декабря 2024. Узнайте о том, как подать заявку, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation/Legal/Committee_appointments|на странице назначений в Мета-вики]]. От имени команды поддержки комитетов, <section end="announcement-content" /> </div> -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 04:07, 17 октябрь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27601062 --> == 'Wikidata item' link is moving, finally. == Hello everyone, I previously wrote on the 27th September to advise that the ''Wikidata item'' sitelink will change places in the sidebar menu, moving from the '''General''' section into the '''In Other Projects''' section. The scheduled rollout date of 04.10.2024 was delayed due to a necessary request for Mobile/MinervaNeue skin. I am happy to inform that the global rollout can now proceed and will occur later today, 22.10.2024 at 15:00 UTC-2. [[m:Talk:Wikidata_For_Wikimedia_Projects/Projects/Move_Wikidata_item_link|Please let us know]] if you notice any problems or bugs after this change. There should be no need for null-edits or purging cache for the changes to occur. Kind regards, -[[m:User:Danny Benjafield (WMDE)|Danny Benjafield (WMDE)]] 16:30, 22 октябрь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Danny Benjafield (WMDE)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Danny_Benjafield_(WMDE)/MassMessage_Test_List&oldid=27535421 --> == Sign up for the language community meeting on November 29th, 16:00 UTC == Hello everyone, The next language community meeting is coming up next week, on November 29th, at 16:00 UTC (Zonestamp! For your timezone <https://zonestamp.toolforge.org/1732896000>). If you're interested in joining, you can sign up on this wiki page: <https://www.mediawiki.org/wiki/Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#29_November_2024>. This participant-driven meeting will be organized by the Wikimedia Foundation’s Language Product Localization team and the Language Diversity Hub. There will be presentations on topics like developing language keyboards, the creation of the Moore Wikipedia, and the language support track at Wiki Indaba. We will also have members from the Wayuunaiki community joining us to share their experiences with the Incubator and as a new community within our movement. This meeting will have a Spanish interpretation. Looking forward to seeing you at the language community meeting! Cheers, [[User:SSethi (WMF)|Srishti]] 00:53, 22 ноябрь 2024 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 06:10, 24 ғинуар 2025 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 --> == Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:48, 3 февраль 2025 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 --> == <span lang="ru" dir="ltr"> Приглашаем посетить встречу Языкового сообщества (28 февраля в 14:00 по UTC) и ознакомиться с рассылкой</span> == <div lang="ru" dir="ltr"> <section begin="message"/> Здравствуйте! [[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=Изображение, символизирующее множество языков]] Мы с удовольствием приглашаем вас на очередную '''встречу Языкового сообщества''', которая пройдёт '''28 февраля в 14:00 по UTC'''! Чтобы принять в ней участие, просто запишитесь '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|на её странице]]'''. На этой встрече участники и участницы делятся новостями проектов, имеющих отношение к языкам, обсуждают технические проблемы языковых вики-проектов и совместно решают их. В прошлый раз мы обсуждали создание клавиатурных раскладок, создание Википедии на языке мооре, а также новости многоязычной поддержки на конференции Wiki Indaba. '''Хотите сделать доклад?''' Мы будем рады услышать все сообщения: как технические новости вашего проекта, так и сведения о проблеме, с которой вам нужна помощь; также просим оставлять запросы на устный перевод! '''Ответьте на это сообщение''' или добавьте свой пункт '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|в повестку встречи]]'''. Также предлагаем ознакомиться с шестым номером рассылки Команды локализации (январь 2025 года): [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. В ней содержатся последние известия октября—декабря 2024 года: создание новой функциональности; относящиеся к языкам улучшения в различных технических проектах и поддерживающих инициативах; подробности встреч членов сообщества; идеи для участия в проектах. Приглашаем подписаться на рассылку на её странице: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]]. Ждём вас на встрече и надеемся услышать вас там! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 13:28, 22 февраль 2025 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:SSethi (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 --> == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 23:50, 7 март 2025 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 07:04, 4 апрель 2025 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:34, 17 апрель 2025 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 08:40, 29 апрель 2025 (+05)</div> <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == <span lang="ru" dir="ltr">Объявлен конкурс кандидатов в Координационный комитет по Универсальному кодексу поведения (ККУКП)</span> == <div lang="ru" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> Результаты голосования по Руководству по обеспечению соблюдения Универсального кодекса поведения и Уставу Координационного комитета по Универсальному кодексу поведения (ККУКП) [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|доступно на Meta-wiki]]. Теперь вы можете [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|подать свою кандидатуру для работы в ККУКП]] до 29 мая 2025 года в 12:00 по Гринвичу. Информация о [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|приемлемости, процессе и сроках находится на Мета-вики]]. Голосование по кандидатурам начнется 1 июня 2025 года и продлится две недели, завершившись 15 июня 2025 года в 12:00 по Гринвичу. Если у вас есть какие-либо вопросы, вы можете задать их на [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|страница обсуждения выборов]]. -- в сотрудничестве с ККУКП, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|фекер алышыу]])</bdi> 03:06, 16 май 2025 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Keegan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 20:26, 22 май 2025 (+05) </div> <!-- Сообщение отправил Участник:Sannita (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 --> == <span lang="ru" dir="ltr">Отбор кандидатов в Совет попечителей Фонда Викимедиа на 2025 год и приём вопросов к кандидатам</span> == <div lang="ru" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Дорогие друзья, В этом году истекают сроки полномочий двух (2) попечителей Фонда Викимедиа, избранных сообществом и организациями Викимедиа [1]. Совет попечителей приглашает всё движение принять участие в процессе отбора и голосовании за кандидатов на эти места. Избирательная комиссия будет координировать данный процесс при поддержке сотрудников Фонда [2]. Комитет по управлению, состоящий из попечителей, не участвующих в выборах 2025 года (Раджу Наризетти, Шани Эвенштейн Сигалов, Лоренцо Лоза, Кэти Коллинз, Виктория Доронина и Эсраа Аль Шафеи) [3], будет осуществлять надзор за процессом отбора от имени Совета и информировать его о ходе выборов. Более подробную информацию о ролях Избирательной комиссии, Совета попечителей и сотрудников можно найти здесь [4]. Основные запланированные даты: * 22 мая – 5 июня: Объявление (данное сообщение) и период для вопросов [6] * 17 июня – 1 июля 2025: Приём заявок от кандидатов * Июль 2025: При необходимости — голосование организаций Викимедиа для сокращения списка, если число поданных заявок превысит 10 [5] * Август 2025: Предвыборная кампания * Август – сентябрь 2025: Двухнедельное голосование сообщества * Октябрь – ноябрь 2025: Проверка биографических данных выбранных кандидатов * Заседание Совета в декабре 2025: Вступление в должность новых членов Совета попечителей Подробная информация о выборах 2025 года — включая детальный график этапов, процедуру выдвижения кандидатов, правила проведения предвыборных кампаний и критерии для избирателей — доступна на данной странице Мета [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[ссылка]]]. '''Приём вопросов''' В каждом избирательном цикле у сообщества есть возможность предложить вопросы, на которые должны ответить кандидаты в попечители. Избирательная комиссия отбирает вопросы из списка, составленного сообществом. Кандидаты обязаны ответить на все обязательные вопросы в своей заявке, в противном случае их кандидатура будет отклонена. В этом году Избирательная комиссия отберёт 5 вопросов. Итоговые вопросы могут представлять собой объединение схожих или связанных вопросов, поступивших от сообщества [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[ссылка]]]. '''Добровольцы для выборов''' Ещё один способ участия в выборах 2025 года — стать добровольцем выборов. Добровольцы выборов выступают связующим звеном между Избирательной комиссией и своим сообществом. Они помогают обеспечить представленность своего сообщества и мотивируют его к активному участию в голосовании. Подробная информация о программе и способах присоединения доступна на данной странице Мета [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[ссылка]]]. Спасибо! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates С уважением, Виктория Доронина Представитель Совета попечителей в Избирательном комитете Комитет по управлению<section end="announcement-content" /> </div> [[Ҡатнашыусы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MediaWiki message delivery|фекер алышыу]]) 08:07, 28 май 2025 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:RamzyM (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 --> tjq9echgla9zjreywiszf22dduhphaj 2 1823 4957 2017-08-22T18:21:10Z Koavf 10 "{{#babel:ba-0|en|es-2|de-1|pt-1}} [https://en.wikipedia.org/wiki/User:Koavf !!!!]" исемле яңы бит булдырылған 4957 wikitext text/x-wiki {{#babel:ba-0|en|es-2|de-1|pt-1}} [https://en.wikipedia.org/wiki/User:Koavf !!!!] nn33hp3ldzvtlb0cqafla9nd599e0hk 14 1827 18294 18278 2017-10-13T20:03:32Z Dcljr 283 Категория:Викидәреслектәр (categorizing, since this is no longer supposed to be the "root" category) 18294 wikitext text/x-wiki * '''ba:''' (Please add an explanation written in Bashkir.) * '''en:''' This is the category formerly known as [[incubator:Category:Wb/ba]]. It is currently being depopulated, as pages are being moved to [[:Категория:Китаптар]] and relevant subcategories. [[Категория:Викидәреслектәр]] tjwki9oaejp1rubxu86j62sgxao6rbu 14 1828 4965 4964 2017-08-23T21:23:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 4965 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1829 4967 4966 2017-08-23T21:23:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 4967 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1830 4969 4968 2017-08-23T21:23:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 4969 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1831 4971 4970 2017-08-23T21:23:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 4971 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1832 18269 18267 2017-10-13T19:13:15Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18269 wikitext text/x-wiki [[Файл:Baby doing Jigsaw Puzzles.JPG|thumb|left]] [[Категория:Китаптар]] 8mow1nfw5y6d9f19q23lvbj3brp9jef 14 1833 24150 18270 2021-09-30T13:57:40Z ZUFAr 381 added [[Category:Ислам дине]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24150 wikitext text/x-wiki Вәғәздәре, хәҙистәр, нәсихәттәр. [[Категория:Китаптар]] [[Категория:Ислам дине]] 3x8jf10o6qte95d9vxxg188vfnwcgzl 14 1834 4987 4986 2017-08-23T21:23:40Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 4987 wikitext text/x-wiki [[Category:Рецептар]] sanfqz9p4cgv3oi0e0x09jalbb5d0qe 14 1835 18410 4989 2017-10-19T23:27:20Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18410 wikitext text/x-wiki Аш-һыу [[Категория:Китаптар]] b1hnghl2d3c6ykklil96uo7w9gbzwi5 14 1836 4991 4990 2017-08-23T21:23:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 4991 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1837 4993 4992 2017-08-23T21:23:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 4993 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1838 4995 4994 2017-08-23T21:23:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 4995 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1839 18291 4997 2017-10-13T19:59:12Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18291 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 14 1840 5000 4999 2017-08-23T21:23:40Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5000 wikitext text/x-wiki [[Category:Милли аштар]] qtea0p3afjuefjao6klyaojgphayepv 14 1841 5003 5002 2017-08-23T21:23:40Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5003 wikitext text/x-wiki '''Башҡорт милли ашы'''на ҡараған мәҡәләләр [[Category:Башҡортса]] gr0y6ulhhx2dn7ekzr78z8a2f4t1glp 14 1842 18299 18298 2017-10-13T20:13:42Z Dcljr 283 oops, should be Категория:Китаптар 18299 wikitext text/x-wiki Башҡортса [[Категория:Китаптар]] 6otxew0mzqqr44kmql320fpuaxiuwe0 14 1843 18409 5007 2017-10-19T23:26:15Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18409 wikitext text/x-wiki Баҡсасылыҡ [[Категория:Китаптар]] 31az2ejgghfsylbtlbz75qnerp1uquh 14 1844 5009 5008 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5009 wikitext text/x-wiki {{Основная статья по теме категории|Каша}} {{Commonscat|Porridges}} [[Категория:Ярма ризыҡтары]] pm2gb7jqlnhbfm8lgzy73lb3hb22nhi 14 1845 5011 5010 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5011 wikitext text/x-wiki [[Category:Башҡортса]] 1i3wldlh5s72afrbz4opndwd0qje6w9 14 1846 5013 5012 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5013 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1847 5016 5015 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5016 wikitext text/x-wiki [[Category:Мәҙәниәт]] s4dsx5zy4dtsfcwxq4zluiqusx9fbg2 14 1848 5018 5017 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5018 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1849 5020 5019 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5020 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1850 5022 5021 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5022 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1851 5024 5023 2017-08-23T21:23:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5024 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1852 5026 5025 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5026 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1853 5028 5027 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5028 wikitext text/x-wiki [[Category:Ҡамыр аштары]] l6rkemx3vu4uq06x55jwecu43qpa3rh 14 1854 5030 5029 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5030 wikitext text/x-wiki [[Category:Барыһы ла]] nqtt1zwe6av86b9eraldbjyzeph2lnk 14 1855 5032 5031 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5032 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Meat-based food}} [[Категория:Мясо]] [[Категория:Блюда]] 9dt3gtlbata1sizz1gpfdw3qxknxf4r 14 1856 5034 5033 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5034 wikitext text/x-wiki [[Category:Аш-һыу]] 0lzukll9ceslq2wq3jleap6l2x6gwep 14 1857 5036 5035 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5036 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1858 5038 5037 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5038 wikitext text/x-wiki [[Category:Башҡортса]] 1i3wldlh5s72afrbz4opndwd0qje6w9 14 1859 21103 18276 2020-07-02T17:16:55Z ZUFAr 381 21103 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 1860 5042 5041 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5042 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1861 5044 5043 2017-08-23T21:23:42Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5044 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1862 5046 5045 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5046 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1863 5048 5047 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5048 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1864 18273 5052 2017-10-13T19:14:52Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18273 wikitext text/x-wiki Был категорияла китаптарҙың тәүге биттәре урынлаштырыла. [[Категория:Китаптар]] qjrkwi9p9lofgg1ilsglay03asq35rc 14 1865 5054 5053 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5054 wikitext text/x-wiki [[Category:Гастраномия]] 4bkx1k49cvglyifwcp0mo7tl1wlmdyn 14 1866 5056 5055 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5056 wikitext text/x-wiki [[Category:Барыһы ла]] nqtt1zwe6av86b9eraldbjyzeph2lnk 14 1867 5058 5057 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5058 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1868 5060 5059 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5060 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1869 5062 5061 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5062 wikitext text/x-wiki [[Category:Башҡортса]] 1i3wldlh5s72afrbz4opndwd0qje6w9 14 1870 5064 5063 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5064 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1871 5066 5065 2017-08-23T21:23:43Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5066 wikitext text/x-wiki [[Category:Кулинария китабы]] ab4pwdp317zgfqfra3z3kjcqdf34zpx 14 1872 5068 5067 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5068 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1873 5070 5069 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5070 wikitext text/x-wiki [[Category:Барыһы ла]] nqtt1zwe6av86b9eraldbjyzeph2lnk 14 1874 5072 5071 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5072 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1875 5075 5074 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5075 wikitext text/x-wiki [[Category:Кулинария китабы]] ab4pwdp317zgfqfra3z3kjcqdf34zpx 14 1877 19975 18408 2019-09-19T08:36:26Z ZUFAr 381 19975 wikitext text/x-wiki [[Файл:Valentine, Laura - Aunt Louisa's Oft Told Tales - 0008.jpg|безрамки|справа]] Робинзон мәктәбе [[Категория:Китаптар]] 2oogpkwxz13h5gn7dot54s71t6o34ia 14 1878 5082 5081 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5082 wikitext text/x-wiki [[Category:Милли аштар]] qtea0p3afjuefjao6klyaojgphayepv 14 1879 5084 5083 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5084 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1880 5086 5085 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5086 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1881 5088 5087 2017-08-23T21:23:44Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5088 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1882 5090 5089 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5090 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1883 5092 5091 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5092 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1884 5094 5093 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5094 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1885 5096 5095 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5096 wikitext text/x-wiki [[Category:Тәмләткестәр]] tvwvbvulatp1teoziicd579287mdugf 14 1886 5098 5097 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5098 wikitext text/x-wiki [[Category:Кулинария]] ilzpy3lli7r607xtcg4hkv9b1zumzb1 14 1887 5100 5099 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5100 wikitext text/x-wiki [[Category:Милли аштар]] qtea0p3afjuefjao6klyaojgphayepv 14 1888 24951 18405 2023-04-02T04:14:30Z Dcljr 283 if not linked, then redundant 24951 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 14 1889 5106 5105 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5106 wikitext text/x-wiki [[Category:Барыһы ла]] nqtt1zwe6av86b9eraldbjyzeph2lnk 14 1890 18406 5108 2017-10-19T23:24:02Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18406 wikitext text/x-wiki [[Һөт]] [[Категория:Китаптар]] m1jgqooow1paq6goj5vocv7nb5cl0mj 14 1891 5110 5109 2017-08-23T21:23:45Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5110 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1892 5112 5111 2017-08-23T21:23:46Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5112 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1893 5114 5113 2017-08-23T21:23:46Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5114 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1894 5117 5116 2017-08-23T21:23:46Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5117 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1895 18286 5120 2017-10-13T19:41:20Z Dcljr 283 Категория:Категориялар; not under Категория:Викидәреслектәр nor Категория:Китаптар, since templates may be used for either purpose — but alternative approach would be to place it under both 18286 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 1896 5124 5123 2017-08-23T21:23:46Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5124 wikitext text/x-wiki [[Category:Он]] atqzf90xu99qpdardgx22p411evkxzr 14 1897 5126 5125 2017-08-23T21:23:46Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5126 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1898 5128 5127 2017-08-23T21:23:46Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5128 wikitext text/x-wiki [[Category:Ит аштары]]] 4tlz2w2ufw14u7jvu9cenid3fck23lw 14 1899 18407 5130 2017-10-19T23:24:22Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18407 wikitext text/x-wiki Ҡош-ҡорт аҫрау [[Категория:Китаптар]] kiffhu6jbt1mc3ogkdw2zw2t6huck1i 14 1900 16059 5132 2017-09-01T01:42:54Z Dcljr 283 Категория:Фән 16059 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фән]] pjymh50sabubxckh3ko24vjnn2we2ns 14 1901 5134 5133 2017-08-23T21:23:46Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5134 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 1902 18275 5137 2017-10-13T19:15:16Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18275 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 14 1903 5139 5138 2017-08-23T21:23:47Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5139 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 1904 5141 5140 2017-08-23T21:23:47Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5141 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 0 1905 24633 24632 2023-01-23T11:13:18Z Aidar254 420 24633 wikitext text/x-wiki '''«Тәмлетамаҡ»''' печеньеһы — иртәнге сәйгә балаларға тиҙ генә бешереп ала торған тәмлекәс. == Ингредиенттары == * 200 грамм майонез * 1 стакан шәкәр ҡомо * 3 стакан он * 1 [[йомортҡа]] * 100—150 грамм самаһы аҡ май йәки маргарин * 1 семтем сода == Әҙерләү == [[Өйҙә әҙерләнгән майонез|Майонезға]] шәкәр ҡомо, [[Йомортҡа|йомортҡа]], сода ҡушып, һәйбәтләп туғырға, йомшартылған май һалып, он ҡушып ҡамыр баҫырға. Кондитер шприцы менән йәки төрлө формалар ярҙамында печеньелар эшләргә. Майланған табаға теҙеп мейес йәки духовкала 15 минут бешереп алырға. Балалар яратып ашай торған бик тәмле һәм үҙенсәлекле тәмлекәс килеп сыға. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Ҡамыр аштары]] [[Категория:Йомортҡа]] [[Категория:Бал]] [[Категория:Шәкәр]] [[Категория:Он]] a345zhouhf1drk500obhlef97icuvjc 0 1906 24827 18856 2023-03-03T13:02:07Z Aidar254 420 24827 wikitext text/x-wiki Төп процесс: * '''Танылырға''' * '''Үҙгәртер өсөн биттәр исемлеген төҙөргә''' — категория, ҡалыпҡа һылтанмаға нигеҙләнгән, йәки ҡулдан биттәр исемлеген төҙөргә. * '''Опциялар ҡуйырға''' Биттә ниндәй үҙгәртеүҙәр индергәнде күрһәтергә: таҙартырға, Unicode итеп үҙгәртергә, категория өҫтәргә һәм башҡалар. * '''Процесты башларға''' AWB һәр битте тейәп, буласаҡ үҙгәртеүҙәрҙе күрһәтеп, шулай уҡ нимәлер өҫтәргә мөмкинлек бирер, мәҫәлән, ҡалып өҫтәргә. == Логин == * AWB IE-движогын һәм логинды таный. Башҡа иҫәп яҙмаларығыҙ бар икән, IE аша Википедиянан сығып, икенсе иҫәп яҙмаһы аша инер кәрәк. Бер ыңғайы ике иҫәп яҙма аша эшләгегеҙ килһә, AWB-ҙы тоҡандырып, башҡа иҫәп яҙма менән икенсе браузер (FireFox, Opera һ.б.) аша инеп, ҡулдан эшләргә мөмкин. == Make List — Исемлек төҙөргә == '''Түбәндәге билдәләр буйынса исемлек төҙөргә була:''' * ''Иҫкәрмә: күп төрлө исемлектәр төҙөр өсөн, вертикаль слэш аша исемдәрен яҙып сыҙыр кәрәк, мәҫәлән, «Бесәй|Эт|Балыҡ», тип яҙабыҙ икән, Категория: Бесәй, Категория: Эт, Категория: Балыҡ категорияларына ҡараған мәҡәләләр сыға.'' ** '''Category''' — '''Категория''' Был категорияға ҡараған ваҡ категорияларҙы һәм мәҡәләләрҙе сығарасаҡ. ** '''What links here''' — '''Бында һылтанмалар''' Возвращает список из «[[Служебная:Whatlinkshere#Википедия:AutoWikiBrowser|Ссылки сюда]]» статьи. Чтобы получить «Ссылки сюда» статей «Кошки» и «Собаки» в один присест, введите «Кошки|Собаки». *** '''What transcludes''' — '''Включения''' — также как '''Ссылки сюда''', но возвращает только те страницы, в которых ссылки прямые (точно по имени статьи), исключаются ссылки через страницы перенаправления. ** '''Links on page''' — '''Ссылки на странице''' Возвращает все вики-ссылки из данной страницы во все пространства имён. ** '''Text file''' — '''Текстовый файл''' Возвращает список из текстового файла, статьи в тексте должны быть <nowiki>[[вики-связанными]]</nowiki>. ** '''Google Search''' — '''Гугл ВП''' Возвращает список из поиска по Гуглу для анВП. ** '''User contribs''' — '''Вклад участника''' Возвращает статьи, отредактированные указанным пользователем. ** '''Special page''' — '''Служебная страница''' Введите «Lonelypages» для получения списка из [[Служебная:Lonelypages]], вы также можете ввести «Lonelypages&limit=500&offset=500» для получения не первых ссылок списка. ** '''Image file links''' — '''Ссылки файла изображения''' Возвращает список статей, использующих данное изображение. ** '''Database dump''' — '''Дамп базы данных''' Открывает программу Искатель дампа для сканирования дампа бд (который необходимо загрузить, ~1,4 ГБ). См. [http://download.wikimedia.org/ruwiki/ Википедия: Загрузка Базы Данных] ** '''My Watchlist''' — '''Список наблюдения''' Импортирует ваш список наблюдения (используя аккаунт, под которым вы залогинилсь в IE) * '''Make list''' — '''Создать список''' Создаёт список, основывающийся на данных опциях. * '''Add''' — '''Добавить''' Добавляет элемент в список. * '''Remove''' — '''Удалить''' Удаляет выбранные элементы из списка. * '''Filter''' — '''Фильтр''' Фильтрует список по избранному ряду пространств имён. * '''Clear''' — '''Очистка''' Очищает весь список. == Set options — Настройки == * '''Apply general fixes''' — '''Использование общих исправлений''' ** Исправляет частые ошибки в секциях «См. также» и «Внешние ссылки», убирает лишние пробелы. ** Сортирует интервики в алфавитном порядке (выбранные индивидуально в меню) и помещает их внизу страницы с тегами страниц-заготовок (<nowiki>{{stub}}</nowiki>). ** Юникодифицирует интервики. ** Убирает дубликаты интервики и категорий. ** Размещает категории после тела статьи, идущие после интервики и тегов страниц-заготовок. Осторожно: распознаёт некоторые комментарии как заголовки категорий и интервики. ** Добавляет маркер списка во внешние ссылки после <nowiki>== Внешние ссылки ==</nowiki>. ** Замещает курсивную и полужирную HTML-разметку на вики-разметку. ** Исправляет [[Википедия:Плохие ссылки|плохие ссылки]]. ** Упрощает ссылки, заменяя <nowiki>[[Собака|Собака]]</nowiki> на <nowiki>[[Собака]]</nowiki>. ** Упрощает ссылки, заменяя <nowiki>[[Дом|Дома]]</nowiki> на <nowiki>[[Дом]]а</nowiki>. ** Добавляет полужирный текст в 1-е появление названия статьи (если нет иного полужирного текста). ** Превращает ссылки со страницы на себя саму в обычный текст. * '''Auto tag''' — '''Автотеги''' Добавляет в конец теги <nowiki>{{Wikify}}</nowiki>, <nowiki></nowiki> и <nowiki>{{stub}}</nowiki>, где необходимо. Удаляет теги страниц-заготовок из длинных статей. Добавляет параметр даты в шаблоны, отсортированные <!-- ???? доперевести --> * '''Find and replace''' — '''Найти и заменить''' Производит множественные поиск и замену. Можно указать [[чувствительность к регистру]] и [[Perl]]-стиль паттернов [[Регулярные выражения|регулярных выражений]]. Ключевым словом %%title%% обозначается название статьи. Информация об установке опций, таких как много- или однострочных, находится [http://msdn.microsoft.com/library/default.asp?url=/library/en-us/cpgenref/html/cpconregularexpressionoptions.asp здесь]. О синтаксисе подстановки — [http://msdn.microsoft.com/library/default.asp?url=/library/en-us/cpgenref/html/cpconsubstitutions.asp здесь]. * '''Advanced поиск и замена (Спецзамена)''' См. [http://meta.wikimedia.org/wiki/User:Ligulem/MWB#Replace_Special]. * '''Categorisation''' — '''Категоризация''' Добавить/Убрать/Заменить категории (замена доступна только, когда сделан список из категорий), введите имя новой категории без префикса "Категория: ". Когда вводите категорию в «Добавить новую категорию», используйте ключевое слово %%key%% для вставки обратного имени человека, напр., вводя «Экономисты<nowiki>|</nowiki>%%key%%», можно вставить «<nowiki>[[Категория:Экономисты|Смит, Адам]</nowiki>». * '''Skip if contains/Skip if doesn’t contain''' — '''Пропустить, если включает/исключает''' Пропускает статьи, которые включают/исключают указанную строку/regex. * '''Skip articles when no changes made''' — '''Пропустить статьи без изменений''' Пропускает статью, не содержащую автоматических изменений (напр., сделать «общие исправления», найти и заменить etc.). == More options — Прочие опции == * '''Appending/Prepend text''' — '''Добавить сообщение''' Добавляет указанный текст в конец страницы (только для страниц обсуждений). * '''Auto mode''' — '''Авто-режим''' делает сохранение автоматически в данном интервале, только для аккаунтов, зарегистрированных секции ботов на чекстранице. ** '''Delay''' — '''Задержка''' (в секундах) перед сохранением страницы после загрузки, (нормально загрузка занимает дополнительно около 8 с или 3 с с опцией быстрое сохранение). ** '''Quick save''' — '''Быстрое сохранение''' когда используете авто-режим, избегайте загружать дифы чтобы сберечь время/bandwidth/серверную нагрузку. ** Suppress «using AWB» — '''Подавить «с помощью AWB»''' останавливает дополнение «с помощью AWB» в редактирование итогов, как зарегистрированные боты в нём нет необходимости * '''Enable RegexTypoFix''' включает '''RegexTypoFix''' с автоматическим исправлением > 1000 опечаток. Пожалуйста, прочтите внимательно [[Участник:Mboverload/RegExTypoFix|RegExTypoFix]] перед использованием. Опечатки могут быть изменены в [[Википедия:АвтоВикиБраузер/Опечатки]]. == Start — Старт == * '''Summary''' — '''Итог''' — правка итога, либо выбрана в выпадающем списке, либо ваш собственный текст. * '''Article statistics''' — '''Статистика статьи''' — различные статистики, напр. кол-во знаков и изображений. * '''Alerts''' — '''Предупреждения''' — показывает предупреждение, когда, например, статья не категоризирована; длинна, но помечена как стаб; и т. д. * '''Start the process''' — '''Начать процесс''' — начинает процесс, когда у вас есть список статей. (Сontrol + S) * '''Ложь''' добавляет статью в список ложных positives, в файл «False positives.txt» * '''Стоп''' — останавливает процесс редактирования. (Escape) * '''Preview''' — '''Предпросмотр''' — меняет the view на предпросмотр (и updates любые дополнительные изменения, выполненные вами). * '''Show changes''' — '''Показать изменения''' — меняет the view на диф (и updates любые дополнительные изменения, выполненные вами). * '''Ignore''' — '''Игнорировать''' — перемещает на следующую страницу без сохранения чего-либо. (Control + D) * '''Save''' — '''Сохранить''' — сохраняет страницу, включая любые дополнительные изменения, сделанные вами, затем перемещает на следующую статью. (Control + S) == Меню == * '''File''' — '''Файл''' ** '''Save settings''' — '''Сохранить настройки''' Сохраняет настройки в специфицированный путь. ** '''Load settings''' — '''Загрузка настроек''' Загружает настройки из указанного пути. ** '''Exit''' — '''Выход''' Выход из программы. * '''List''' — '''Список''' ** '''Filter out non main space''' — '''Фильтр неосновного пространства''' Убирает все статьи из неосновного пространства. ** '''Sort alphabetically''' — '''Алфавитная сортировка''' Алфавитная сортировка списка. ** '''Save list to text file''' — '''Сохранение списка в текстовый файл''' Сохраняет список в текстовый файл (который может быть использован позже для создания нового списка, как указано выше). * '''General''' — '''Общие''' ** '''Bypass redirects''' АВБ редактирует не сами перенаправления, а страницы, на которые они ведут. ** '''Игнорировать несуществующие страницы''' Пропускает ещё не существующие страницы. Установлена по умолчанию. ** '''Do not automatically apply changes''' — '''Автоматически не вносить изменения''' Правки не делаются, вместо этого вы можете использовать опцию «ре-парсинга». ** '''Preview instead of diff''' — '''Предпросмотр вместо дифа''' Предпросмотр каждой статьи после сделанных изменений. ** '''Mark all as minor''' — '''Пометить все как малые''' Помечает все правки как [[Википедия:Малые правки|малые]]. ** '''Add all to watchlist''' — '''Добавить всё в список наблюдения''' Добавляет все редактировавшиеся страницы в список наблюдения пользователя. ** '''Show timer''' — '''Показать таймер''' Показывает таймер в нижнем правом углу окна, так что пользователь может отслеживать время между правками. ** '''Sort interwiki link order''' — '''Сортировка интервик''' Сортирует интервики в том же порядке, как и пи(ай)вики боты (если «Apply general fixes» выбрана). * '''Help''' — '''Помощь''' ** '''Help''' — '''Помощь''' Ссылки на эту страницу. ** '''About''' — '''О программе''' Показывает бокс, содержащий номер версии и т. д. == Edit box context menu == Контекстное меню, появляющееся при кликании правой кнопкой мыши внутри эдитбакса. * '''WordWrap''' Wraps текст в эдитбаксе внизу справа. * '''Undo''' отменяет последнее действие. * '''Cut''' копирует и затем удаляет выбранный текст. * '''Копировать''' копирует выбранный текст в клипборд. * '''Paste''' вставляет текст из клипборда в выбранное место. * '''Paste more''' вносит текст в текстбакс, затем двойной клик для вставки его содержания. * '''Выбрать всё''' выбирает весь текст в эдитбоксе. * '''Идти к строке''' введите номер строки и нажмите return. * '''Вставка…''' может: ** '''Кат предположений рождения/смерти''' предполагает годы рождения и смерти героя статьи и вставляет соответствующие категории. (Только для биографических статей.) ** '''Шаблон метаданные''' вставляет [[Википедия:Данные о персоналиях|Данные о персоналиях]] шаблон. (Только для биографических статей.) * '''Вставка тега''' вставляет тег выбранный из подменю в выбранное место статьи. Если {{tl|stub}} избран, пользователь может опционно изменить тип стаба, печатая в боксе. * '''Re-parse''' заново применяет все функции (общие исправления, перекатегоризация…). * '''Открывает страницу в браузере''' открывает статью в браузере по умолчанию. * '''Unicodify selected''' конвертирует любой HTML entities или УРЛ encoded символы в выбранном тексте в юникод. == List box context menu == The list box context menu is меню, появляющееся при нажатии правой кнопки мыши внутри листбакса. * '''Фильтр неосновного пространства''' Удаляет все статьи из неосновного пространства. * '''Фильтр''' Открывает продвинутые опции фильтра. * '''Конвертация в страницы обсуждений''' Трансформирует список в страницы обсуждения, напр., «Кошка» => «Обсуждение: Кошка». * '''Конвертация из страниц обсуждений''' Трансформирует список из страниц обсуждения, напр., «Обсуждение: Кошка» => «Кошка». * '''Алфавитная сортировка''' Алфавитно сортирует список. * '''Сохранение списка в текстовый файл''' Сохраняет список в текстовый файл (который затем может быть использован для создания нового списка, как указано выше.) * '''Добавить выбранную из списка…''' Выбранная item может быть добавлена в список. ** '''Из категории''' Добавляет контент категории, когда она избрана. ** '''Из какие_ссылки_сюда''' Добавляет статьи, чьи ссылки ведут на выбранную статью. ** '''Из ссылки на страницу''' Добавляет ссылки статей в выбранную статью. ** '''Из ссылки на изображение''' Добавляет ссылки изображений в выбранное изображение. * '''Удаление''' Удаляет выбранную статью. * '''Очистка''' Очищает список. * '''Открытие статьи в браузере''' Открывает статью в браузере по умолчанию. == Плагины == {{main|w:en:Wikipedia:AutoWikiBrowser/Plugins}} АВБ способен загрузить и использовать полностью настраиваемые [[плагины]]. Эти плагины могут обрабатывать текст статей и расширять пользовательский интерфейс, и существуют они в форме библиотек (.dll файлы), которые могут быть сделаны на любых .NET языках, таких как [[C Sharp|C#]] или [[Visual Basic .NET]]. Когда АВБ грузится, он автоматически проверяет наличие плагинов в папке, из которой он исполняется. Любые обнаруженные плагины загружаются и инициализируются без дополнительного участия пользователя. [[Категория:Компьютер буйынса белешмә]] h3wlxqmynz52bs9yvxckf26776bqzrt 0 1907 19063 16226 2018-02-08T18:44:09Z Aidar254 420 19063 wikitext text/x-wiki '''Борщ''' — рус һәм украин халыҡтарының милли ашамлығы, сөгөлдөр менән бешерелгән аш. Сөгөлдөр ашҡа үҙенсәлекле ҡыҙыл төҫ бирә. Көнсығыш славян халыҡтары араһында киң таралған: поляктарҙа ({{barszcz}} «барщч»), литваларҙа (barščiai, «барщчяй»), румындарҙа (borş, «борш»), молдавандарҙа (''борш|борш, borş''). [[File:Borscht served.jpg|thumb|Борщ]] == Атаманың этимологияһы һәм тарихы == Славян телдәренең этимологик һүҙлектәрендә борщ һүҙе үҫемлек атамаһынан килеп сыҡҡан: тәүҙәрәк борщ тип ашарға яраҡлы япраҡтары аҙыҡ итеп ҡулланылған балтырғанды атағандар (ситтән индерелгән һәм тәнде бешергән Сосновский балтырғаны менән бутамаҫҡа). Күрәһең, «бърщь» сөгөлдөрҙөң боронғо славян атамаһы тигән киң таралған фекерҙе халыҡ этимологияһына ғына ҡайтарырға кәрәк: боронғо славян һөйләштәре һүҙлектәрендә был мәғәнә теркәлмәгән, әммә украин теленә сөгөлдөр (грекса seukla)[5] буряк тип тәржемә ителә. Боронғораҡ борщ тип балтырған өйрәһен (похлебканы) атағандар. Һуңыраҡ борщ ашын сөгөлдөр кеүәҫендә әҙерләгәндәр: уға һыу ҡушҡандар, ҡатышманы балсыҡ йә суйын көршәккә һалып ҡайнатҡандар. Ҡайнаған һыуға ваҡлап туралған сөгөлдөр, кәбеҫтә, кишер һәм башҡа йәшелсә һалғандар ҙа көршәкте мейес эсенә ултыртҡандар. Бешеп сыҡҡан борщҡа тоҙ һәм төрлө тәмләткестәр өҫтәгәндәр. Борщ ашының килеп сығышы билдәле түгел, уның элекке Киев Русе биләмәләрендә барлыҡҡа килгәнлеге күренеп тора. Бөгөн ул киң таралған һәм төрләндерелгән. Польшала «борщак» XVIII быуатта барлыҡҡа килгән. Украинала, Беларуста, Литвала, Рәсәйҙең көньяғында, Себерҙә борщ әҙерләһәләр, Рәсәйҙең төньяғында һәм Уралда — йышыраҡ щи бешерәләр. Боронораҡ борщ тип балтырған өйрәһен (похлебка-шыйыҡ аш) атағандар. Һуңғараҡ борщ ашын сөгөлдөр кеүәҫендә әҙерләгәндәр: уға һыу ҡушҡандар, ҡатышманы (смесь) балсыҡ йә суйын көршәккә һалып ҡайнатҡандар. Ҡайнаған һыуға ваҡлап туралған сөгөлдөр, кәбеҫтә, кишер һәм башҡа йәшелсә һалғандар ҙа көршәкте мейес эсенә ултыртҡандар. Бешеп сыҡҡан борщҡа тоҙ һәм төрлө тәмләткестәр өҫтәгәндәр. == Борщ ашының төрҙәре == Борщтың бик күп региональ төрҙәре бар. Уны ике төргә бүлеп була: * Эҫе (ҡыҙыл) — борщтың был төрө төрлө халыҡ аш-һыуында, бигерәк тә Рәсәйҙә һәм Украинала таралған; * Һалҡын борщты нигеҙҙә яҙын, йәйен әҙерләйҙәр. === Ҡыҙыл борщ ашы === Ҡыҙыл борщты картуфтан, кәбеҫтәнән, кишерҙән, һуғандан, петрушканан, укроптан һәм, мотлаҡ, — сөгөлдөрҙән ({{lang-ua|буряк}}), сөгөлдөр ҡушылғанға борщ ҡара ҡыҙыл (сөгөлдөрлө) төҫкә инә лә инде. Ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙыл борщты һөйәкле ит һурпаһында бешерәләр, тарихтан белеүебеҙсә, ул крәҫтиәндең ғәҙәти ашы булған һәм итле борщты байрамдарҙа ғына ашағандар, ғәҙәти көндәрҙә - һарымһаҡлап, һуғанлап, туралған сало (сусҡа майы) ҡушып бешергәндәр. Өҫтәлгә ҡуйғанда, борщҡа ҡаймаҡ һалып (одесса борщына ғына һалынмай) бирәләр. Ҡағиҙә булараҡ, яңы бешкән арыш икмәге, йә һарымһаҡ соусындағы пампушкалар ҡушып ашайҙар. Христиан посы көндәрендә, һөтлө һәм итле аш тыйылғанда, борщты сусҡа майы йә ит ҡушмай, тик көнбағыш майында, бәшмәк, ҡайһы саҡта балыҡ өҫтәп, әҙерләйҙәр. Украинала Раштыуа байрамына йола буйынса бәшмәкле борщты «ҡолаҡтар» тип йөрөтөлгән — йомортҡа ҡамырына эремсек һалып эшләнгән - варениктар (башҡорт халҡында ла бар ундай аш: Әй һәм Йүрүҙән буйы башҡорт ауылдарында ул ашты "ҡаҙан кәкереһе" тиҙәр) ҡушып тәҡдим итәләр. === Һалҡын борщ ашы === Һалҡын борщты башлыса яҙын/йәйен әҙерләйҙәр. Уны маринадланған йә бешерелгән сөгөлдөрҙән, ҡайһы бер региондарҙа кефир (йә шуға оҡшаған башҡа һөт аҙыҡтарын) һалалар, башҡа ингредиенттарын — яңы өҙөлгән укропты, йәшел һуғанды, петрушканы, һарымһаҡты сей көйө ҡушалар. Иң һуңында борщҡа ҡаймаҡ, туралған бешкән йомортҡа өҫтәйҙәр. Һалҡын көйө, икмәк урынына йыш ҡына бешкән картуф ҡушып ашайҙар. Борщты әҙерләү процесы == Әҙерләү технологияһы == Борщ әҙерләү процесы Борщ — тәмләткестәр ҡушылып әҙерләнә торған күп компонентлы һәм әҙерләү технологияһы ҡатмарлы булған аш-һыу (блюдо). Борщтың төп ингредиенты - сөгөлдөр, сөгөлдөр генә уның тәмен, еҫен һәм төҫөн билдәләй, шуның өсөн дә уны йәшелсә ашы тибеҙ. Борщтың төрҙәре бик күп, һәр төбәктә төрлөсә әҙерләнә. Төрлөлөк бульондың, иттең, бәлки, тултырманың (колбаса эшләнмәләре) һәм йәшелсә төрҙәренән килә. === Ингредиенттары === Сөгөлдөр һәм кәбеҫтә (беларусь борщында ҡулланылмай), кишер, картуф, һуған һәм помидор кеүек борщта мотлаҡ булырға тейешле ингредиенттарҙан башҡа, төрлө төбәктәрҙә борщҡа тағы ноҡот, алма, ташҡабаҡ, шалҡан, ҡайһы саҡта болгар боросо ла ҡушалар. Өсөнсөнән, борщ тәмләткестәр төрө менән дә айырылыуы мөмкин — уларҙың төрө егерменән дә артыҡ. Ҡара һәм ҡыҙыл борос, ҡыҙыл һәм хуш еҫле борос, укроп, петрушка һәм сельдерей (тамыры һәм йәшел япрағы), йыш ҡына һарымһаҡ (тоҙланған сусҡа майы менән ҡушып болғатылғаны ла) кеүек ғәҙәттәге тәмләткестәрҙән башҡа, борщҡа любисток, кейәү үләне йәки юшан үләне (чабрец), аҡ әрем (эстрагон), келән йә шыма ҡурай (дудник), базилик, майоран тигән тәмләткестәр ҙә ҡушыыла. === Әҙерләү === Борщты әҙерләү үҙенсәлеге булып йәшелсәләрҙе эшкәртеү тора, һәм был тәү сиратта сөгөлдөргә ҡарай. Уны бер нисә ысул менән әҙерләргә мөмкин: ваҡлап быҡтырыу, тышын әрсемәгән килеш, мейестә йә һыуҙа бешереү. Ҡағиҙә булараҡ, сөгөлдөрҙө бешергәндә, төҫөн һаҡлау маҡсатында, уға ниндәй булһа ла кислота-әселек (аш һеркәһе, лимон һуты) ҡушырға кәрәк. Борщтағы картуф ҡыҙармаһын өсөн, сөгөлдөрҙө 30-40 минут дауамында бешерәләр йәиһә махсус борщ бурягы (винегреттыҡы кеүек ҡыҙыл түгел, ә буйлыһын, йәки шәкәр бурягын) файҙаланалар. Сөгөлдөр һәр саҡ башҡа йәшелсәләрҙән айырым бешерелә. Шулай уҡ, ҡағиҙә булараҡ, һуған, кишер, петрушка ла, һәр береһе айырым, бер аҙҙан шуға помидор йә томат пастаһы өҫтәп, һүлпән генә утта май ҡушылып, бер аҙ он ҡушһаң да ярай, ҡурыла (пассирлана). Борщ итле, һөйәкле йәиһә ҡош ите һурпаһында әҙерләнә. Үҙ сиратында, бик шәп борщтар һыуҙа түгел, махсус кеүәҫ-сировецта әҙерләнә. Борщ — ҡуйы аш, һәм бер порциялағы бульон стакан ярымдан да артыҡ булмаҫҡа тейеш. Бешереп бөткәндән һуң, борщ бер-ике сәғәт ултырып торорға тейеш. Боронғо литва борщы технологик яҡтан украин борщынан әллә ни айырылмай, әммә унда айырым бешерелгән аҡ бәшмәк һәм аҡ әнис (тмин) тәмләткесе, шулай уҡ алма, шалҡан, шалҡан кәбеҫтә (кольраби) файҙаланыла. Бынан тыш литва борщына колдунай — ит-ҡамырҙан, эслегенә сусҡа майына ит йә бәшмәк ҡушылып, билмәнгә оҡшаған эшләнмә өҫтәйҙәр. Ҡаймаҡлы борщ, вегетариан борщы, украин борщы, космонавттар борщы. [[Category:Рус аштары]] [[Category:Украин аштары]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Сөгөлдөр]] [[Category:Борщ]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] lb4ahtfx03x30f1djz2y96mbqnsqrfn 0 1908 16224 10028 2017-09-06T13:28:44Z Dcljr 283 revert to 5 February 2017 version by Ләйсән (revision 10027), fixing double-redirect 16224 wikitext text/x-wiki '''Һоло кеҫәле'''— һоло ононан әҙерләнгән милли башҡорт ашамлығы. Һыҙыртылмаған һолоно ҡул тирмәнендә тарттырырға. Иләнмәгән һоло онон, самалап, икмәк әсеһен ҡушып болғатып, мейес башына йылыға ҡуйырға. Был һоло әсеткес бер биш-алты сәғәт йылы мейес башында әсеп ултыра. Өлгөргәс, һарҡытып һығып, әскелтем эсемлекте ҡаҙанға һалып ҡайнатырға ҡуйырға. == Үҙенсәлектәре == Һоло кеҫәле — ашамлыҡ булараҡ файҙалы ҡиммәткә, юғары калорияға һәм гликемик индексҡа эйә диетик продукт. === Һоло кеҫәлен әҙерләү === Иләнмәгән һоло онон, самалап, икмәк әсеһен ҡушып болғатып, мейес башына йылыға ҡуйырға. Был һоло әсеткес бер биш-алты сәғәт йылы мейес башында әсеп ултыра. Өлгөргәс, һарҡытып һығып, әскелтем эсемлекте ҡаҙанға һалып ҡайнатырға ҡуйырға. '''Һоло кеҫәлен ашау үҙенсәлеге:''' # кеҫәл бешкәс, туҫтаҡтарға бүлеп, hыуытып ашарға.; # кеҫәлдең тәме әскелтем, һөт өҫтәп, болғап ашарға кәрәк.; # кеҫәлде эсемлек кеүек эсһәң дә бик файҙалы. * Кеҫәл тәмәке ташлауҙы еңеләйтә тигән күҙәтеүҙәр яһаған ата-бабаларыбыҙ. [[Category:Һоло кеҫәле]][[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 0wrvl3mk6dg8hmni1rk6cq808zvwemk 0 1909 16223 10221 2017-09-06T13:27:40Z Dcljr 283 revert to last version before 3 January 2017 move by Ләйсән (revision 10220), fixing double-redirect 16223 wikitext text/x-wiki '''Күмәс икмәк''' [[File:Күмәс икмәк.jpg|thumb|right|Күмәс икмәк]] == Ингредиенттары == * Бойҙай оно * Тоҙ * Сода * Май (аҡ май, ҡаймаҡ, маргарин, үҫемлек майы) * Шыйыҡлыҡ (һыу, эремсек һыуы, кефир, ҡаймаҡ һыуы) == Әҙерләү ысулы == Ондоң миҡдарына ҡарап, тоҙ, сода, май, шыйыҡлыҡ ҡушып, йомшаҡ ҡына итеп ҡамыр баҫалар. Майланған табаға һалғас, йылыраҡ урынға ҡуйып, өҫтән дымлы сепрәк менән ҡаплап, ҡамырҙың ҡабарғанын көтәһең. Ҡамыр ҡалҡып сыҡҡас, эҫе мейестә, йә духовкала 180-190 градуслыҡтағы эҫелектә, өҫтө алһыуланғансы, бешереп алаһың. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Икмәк]] mr30hh2z6n9tidr24g111kiubnyvlw9 0 1910 19239 16222 2018-04-10T14:01:51Z Aidar254 420 19239 wikitext text/x-wiki [[File:Making of lavash.ogv|thumb|слева|Ереванда лаваш бешереү]] [[File:Azərbaycan Lavaşı.jpg|thumb|Әзебайжанда лавашты саджала бешереү]] [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 49.jpg|thumb]] '''Ләүәш, лаваш''' — ондан бешерелгән икмәк. Лавашты бойҙай (ә элек ҡайһы берҙә арпаның үҙенә башҡа сортынан) ононан «тандыр» (шулай уҡ «тендир» йәки «тонир») тип аталған традицион мейестәрҙә бешерәләр. Лаваш ҡамырын, уға шулай уҡ әсетке (ғәҙәттә алда бешерелгән икмәк ҡамырынан алып ҡалына), ҙур ағас ялғашта (таштта) ғаиләләге иң өлкән ҡатын-ҡыҙ баҫырға тейеш булған. Әҙер ҡамырҙы, традицион тәпәшәк түңәрәк йәки дүрткел өҫәлгә һалып, иҙәнгә ултырып, уҡлау менән йәйәләр. Ҡағиҙә булараҡ, был эште килен башҡара. Килен һуңынан йоҡа ғына йәймәне тандыр эргәһендә ултырған ҡәйнәһенә бирә. Тәжрибәле ҡатын, башта йәймәне өҫкә табан бер ҡулдан икенсеһенә йәтеш кенә ырғыта ла, талдан үрелгән нигеҙҙәге махсус мендәргә кейҙерә, шунан түбән эйелеп, төгәл һәм етеҙ хәрәкәт менән лавашты тандырҙың ҡыҙыу эске стеналарына йәбештерә. 30-40 секунд араһында бешкән икмәкте осо кәкрәйтеп эшләнгән махсус тимер сыбыҡ менән тартып сығаралар. Әзербайжандар хәҙер лавашты диаметры 60-70 см һәм бейеклеге 3-4 см булған, «садж» тип аталған ҡалын стеналы ҙур түңәрәк табала, батынҡы яғын аҫҡа ҡаратып ҡуйып, бешерә. Элек Садж тандир пальчагы (тандыр балсығы) тип йөрөтөлгән, тандыр өсөн файҙаланылған балсыҡтан яһалған, аҫтында терәткес (подставка) булып, шунда ут төрткәндәр. == Лавашты ҡулланыу == Лаваш Бирге Азия һәм Яҡын Көнсығыш илдәрендә билдәле, ләкин Әрмәнстанда ғына ул туҡланыу системаһында иң төп урынды тигеләй биләй. Икмәккә ихтирам һәм хөрмәт менән һуғарылған мөнәсәбәт — әрмән мәҙәниәтенең традицияһы, ләкин лавашҡа ҡарата, күпләп етештерелгән мейес төбөндә бешкән икмәккә ҡараш менән сағыштырғанда, был традиция бигерәк баҙыҡ — таннур, тондир, тандур). «Лаваш» әрмән милли кухняһында төп ҡамыр аштарының береһе булып һанала. Әрмәнстанда ул туҡланыуҙың айырып алғыһыҙ бер өлөшө, традиция буйынса хаш менән бирелә. Шулай уҡ Әрмәнстанда балыҡты лавашта быҡтырыу кеүек оригиналь алым файҙаланыла. Пасха байрамында Әрмән сиркәүенә йыш ҡына кулич урынына лаваш алып киләләр. Әрмәнстанда лаваш — ғаилә һәм муллыҡ символы: йола буйынса, кейәүҙең әсәһе туйҙа йәш кәләш менән кейәүҙең иңдәренә, уларға етеш һәм татыу тормош теләп, лаваш һала. Ҡайһы берҙә, бешерер алдынан, ҡамырға ҡыҙҙырылған кунжут йәки мәк орлоҡтарын һибәләр. Лаваш ңҫе сағында маис йәймәһенә оҡшаған, ләкинһуңынан икмәк тиҙ кибә, һыныусан һәм ҡатыға әйләнә. Йомшаҡ сағында ғәҙәттә ул тәмлерәк тә була, уға төрлө тәм-том төрөп бутерброд яһау ҙа еңел, үҙ сиратында кипкән формаһы аҙыҡты оҙаҡ һаҡлау мөмкинлеген бирә. Лавашты шулай уҡ шашлык менән ашайҙар. Әрмәнстандың ҡайһы бер региондарында шундай боронғо йола һаҡланған: лавашты алдағы көндө уйлап, 3-4 айға етерлек итеп, күпләп бешереп ҡуйыу. Лаваштарҙы, көн элгәре киптереп, өйөп һалалар һәм шулай һаҡлайҙар. Ашар алдынан лавашҡа һыу бөркөлә һәм ярты сәғәткә таҫтамал ябып тотола, шунан һуң ул ашарға әҙер була. Аперитив сифатында йомшаҡ лавашҡа сыр һәм яңы өҙөлгән укроп төрәләр — был рулет әрмән телендә «дурум» тип, әзербайжан телендә «dürmək» тип атала. Әзербайжан кухняһында ит янына лавашҡа дөгө төрөп биреү традицияһы йәшәй. Әзербайжанда һәм Төркиәлә ондан бешерелгән лаваш люля-кебабты сервировкалағанда мотлаҡ файҙаланылған. Лаваш традицион әзербайжан былауын (плов) әҙерләгәндә лә ҡулланыла. Сабирабад районында, туйҙан һуң йәш кәләш килгәс, ҡәйнәһе уның иңенә лаваш һала һәм шундай теләк әйтә: «Һинең менән өйгә етешлек килһен, аяғың уңышлы булһын». Иранда, ҡала шарттарында, лаваш (nān-e tīrī) пекарняларҙа тонирҙарҙа бешерелгән иң төп икмәк төрө булып тора. Ауыл шарттарында, бешереү йышлығы сезон эштәренә бәйле булғанлыҡтан, лаваш иң күп таралған аҙыҡ булып танылған. Ул ашъяулыҡҡа (sofra) төрөлгән һәм кәрзингә (sabad) йәки ҡоро ер шкафҡа (nāndān) һалынған көйөнсә бер нисә аҙна дауамында боҙолмай ятҡан. Тегеранда ҡайһы бер ғаиләләр лавашты туғандарына һәм дуҫтарына сәй тәмлекәстәрен (печенье) (nān-e čāyī) ебәреү өсөн файҙаланғ Лаваш уғата яҡшы тәм сифаты һәм әҙерләү еңеллеге менән боронғо замандарҙан бирле бөтөн Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында, Иранда һәм Ҡаф тауында ныҡ популяр булған. Лаваштың ҡаты формаһын бешереү һәм сауҙа итеү шулай уҡ Гавайяла киң таралған. Түңәрәк икмәк йәймәһе лавашҡа төрөлгән шаурма әҙерләү өсөн файҙаланыла. ;Лаваш менән аш-һыу: * Бртуч * Шаурма [[Category:Башҡортса]][[Category:Он]][[Category:Икмәк]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 9i302mbegu54jbklh11rcjfrrau2hda 0 1911 16221 10624 2017-09-06T13:23:54Z Dcljr 283 revert to 5 February 2017 version by Ләйсән (revision 10623), fixing double-redirect 16221 wikitext text/x-wiki '''Ма́нный бутҡаһы''' — манный (бойҙайҙың үҙәгенән генә яһалған ваҡ ярма) ярмаһынан, аҡ май, шәкәр һәм тоҙ ҡушып, һөттә бешергән бутҡа. == Үҙенсәлектәре == Манный бутҡаһы — ашамлыҡ ҡиммәте яғынан аҙ ҡиммәткә, ҙур калорияға һәм юғары гликемик индексҡа эйә диетик продукт. == Әҙерләү == === Манный бутҡаһының рецебы === '''Ике порция ингредиенттары:''' * Һөт, 3 стакан (600 мл.); * Манный ярмаһы, 6 аш ҡалағы (75 мл.); * Аҡ май (40 гр.); * Шәкәр (20 гр.); * Тоҙ (тәме буйынса). '''Әҙерләү ваҡыты:''' 25 минут. '''Әҙерләү ысулы:''' Манный бутҡа ябай ғына итеп бешерелгән кеүек, әммә уны әҙерләү ҡағиҙәләрен белер кәрәк: # Төбө етерлек ҡалын булған кәстрүлгә һөт һалып, ут өҫтөнә ҡуйырға. Һөт ҡайнап сыҡмаҫ элек, шәкәр һәм тоҙ ҡушып, кәрәкле миҡдарҙағы ярманы (төйөндәр барлыҡҡа килмәһен өсөн), аҡрынлап ҡына һала барып, туҡтамай бутап торор кәрәк; # Кәстрүл янынан китмәй, һөт ҡайнағансы, даими бутап торорға; # Ҡайнап сыҡҡас, утты кәметергә кәрәк, әммә бутҡаны йылдам ғына, онотмай, бутауҙы дауам итергә; # 2 минут бешерергә, шунан бутҡаны ситкә алып ҡуйырға; # Бутҡаны ҡапҡас менән нығытып ябырға һәм 15 минутҡа, бутҡа өлгөрһөн өсөн, ҡуйырға; # Бутҡаны, аҡ май ҡушып, тәрилкәләргә өләшергә. '''Әҙерләү үҙенсәлектәре:''' * Кәстрүлдең төбөнә һөт йәбешеп көймәһен өсөн, һөт һалмаҫ элек, уны һыу менән сайыр кәрәк. * Ҡайнатҡан саҡта, һөт «ташмаһын» өсөн, кәстрүл ситен үҫемлек йә аҡ май менән майлар кәрәк. * Манный бутҡаны сәнске йә туҡығыс менән бутау яҡшыраҡ. * Ҡайнаған һыу йә һөт өҫтәп, бутҡаны кәрәкле консистенцияға килтерергә була. Бутҡаның тәме бер ҙә үҙгәрмәй. * Манный бутҡа ныҡ ҡайнап бешһә, ҡапҡас менән томаланып «бығып», аҡһымын, витаминдарын, тәмен юғалтып ултырһа ысын бутҡа тәме формалашмай. Уны ултыртып төнәтер кәрәк. Бындай хәлдә бутҡа, ҡайнағанға ҡарағанда, нығыраҡ бешә, сөнки быу температураһы асыҡ кәстрүлдәге һөт температураһынан юғарыраҡ. [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] hiymgorpaaxup90li8wcgt1jebtl5r4 0 1912 24639 24638 2023-01-27T17:09:34Z Aidar254 420 24639 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' == Маринадланған борос == [[File:Capsicum annuum fruits IMGP0122.jpg|left|200px]] Ун килограмм татлы борос, бер литр көнбағыш майы, бер литр аш һеркәһе, 900 грамм шәкәр, лавр япрағы, бөртөклө ҡара борос алына. Татлы боросто орлоҡтарынан таҙартып, яҡшылап йыуабыҙ ҙа дүрт өлөшкә ҡырҡабыҙ. Ҡаҙанға көнбағыш майы һәм аш һеркәһе ҡоябыҙ. Болғата-болғата шәкәр һибәбеҙ. Борос киҫәктәрен һалып, 5–10 минут ҡайнатабыҙ. Стерилләнгән банка төбөнә өс лавр япрағы, биш бөртөк ҡара борос төшөрәбеҙ. Унан сәнске ярҙамында борос киҫәктәрен тултырабыҙ. Банкаларҙы стерилләнгән ҡапҡас менән ҡаплап, 10–20 минутҡа ултыртып торабыҙ. Бер аҙ баҫырыҡланғас, өҫтәп борос һалабыҙ ҙа, маринадты ҡойоп, ҡапҡастарын ябабыҙ. Банкаларҙы йөҙтүбән әйләндереп, бер тәүлек тотабыҙ, унан һалҡын урынға урынлаштырабыҙ. <small>''Альбина ҒӨБӘЙҘУЛЛИНА яҙып алды.''</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 435avrcd8wohy9jsc6uh81bi3dvukgm 0 1913 16213 10753 2017-09-06T13:20:24Z Dcljr 283 revert to 4 February 2017 version by Рәйлә (revision 10752), fixing double-redirect 16213 wikitext text/x-wiki '''Муйыл компоты''' — ҡышҡылыҡҡа һаҡлыҡҡа ҡуйы сироплы компот әҙерләү. == Составы == * муйыл: 500—1000 г * шәкәр: 500—1000 г * һыу: 2,5 л == Әҙерләү == Стерилле 3 литрлыҡ банкаға таҙа итеп йыуылған 500 г-1000 г муйыл һалалар. Өҫтөнә алдан әҙерләнгән ҡайнар сироп ҡоялар. Сироп эшләү өсөн 2,5 литр һыу менән 500 г-1000 г самаһында шәкәр алалар. Бергә ҡушып, утҡа ҡуялар. Шәкәр һыуҙа тигеҙ таралһын өсөн болғап тороп ҡайнаталар. Сироптың әҙерлеген белеү өсөн, йәйпәк һауытҡа бер тамсыһын ғына тамыҙып ҡарайҙар. Таралмай, йомро ғына булып ятһа — сироп әҙер һанала. Сиропты ҡойоу менән банкаға стерилләнгән ҡапҡас ябалар. Эсер алдынан компотты һыу ҡушып шыйығайтырға мөмкин. Самаһын тәменә ҡарап билдәләйҙәр. [[Category:!Main category]][[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 4d7c2aa281gl8xlnj4hvx1znr80wxp0 0 1914 16212 11621 2017-09-06T13:14:55Z Dcljr 283 revert to 5 February 2017 version by Ләйсән (revision 11620), fixing double-redirect 16212 wikitext text/x-wiki '''Сүсбәрә''' (''эремсек билмәне, кәкре, ҡаҙан ҡолағы (бөккәне), ҡаҙан кәкереһе'') — украин аш-һыуында күберәк таралған славян ризығы, усҡа һыйышлы түңәрәк сөсө ҡамыр эсенә ваҡланған ит, йәшелсә, бәшмәк, емеш-еләк, эремсек төрөп, ныҡ итеп ҡымтып, ҡайнар һурпала бешерәләр. [[File:Wareniki.JPG|thumb|Ҡаймаҡ өҫтәлгән украин итле варениктары]] [[File:Вареники с вишней.jpg|thumb|Сейәле (десерт урынына) украин варениктары]] Сүсбәрәгә, ҡаҙан кәкреһе (варениктарға) Көнсығыш Рәсәй билмәне (ҡолаҡ, пермени, манты), марийҙың подкоголиһы, Көнбайыш Рәсәйҙең колдуны һәм шулай уҡ традицион ҡытай аш-һыуының бик күп блюдолары оҡшаш. Был блюдоларҙың төп айырмаһы эслегендә һәм формаһында. Итальян равиолиһы эсенә быҙау ите һалынған кескәй генә колдундарға оҡшаған һәм ябай аш йә һурпаға һалынған туҡмастыҡы кеүек ҡамырға алдан бешерелгән ит ҡушып әҙерләнә. == Әҙерләү == Сүсбәрә (ҡаҙан кәкреһе) өсөн ҡамыр бойҙай ононан эшләнә, ҡамыры сөсө, сүпрә йә кефир ҡушып баҫыла. Ҡамырҙы йоҡа итеп йәйәләр, унан түңәрәк, осло мөйөшлө йә тура мөйөшлө киҫәктәр эшләйҙәр. Был киҫәктәргә туралғн бешкән ит, быҡтырылған кәбеҫтә, бешкән картуф, эремсек һалалар; йәиһә яңы йыйылған еләк: сейә, көртмәле, ер еләге һалып, ситтәрен биҙәкләп бөрөп ҡуялар. Артабан ҡайнап торған һыуға һалып бешерәләр (йә парҙа бешерәләр). Әҙерләү алымы: варениктарҙы, өҫкә ҡалҡып сыҡҡансы ҡайнаталар (һәм тағы ла бер-ике минут тоталар, дәүмәленә ҡарата). Бешергәндән һуң, варениктарҙы майҙа ҡурырға була. [[File:Pierogi leniwe 3538.jpg|thumb|Һәлкәү варениктар]] === Һәлкәү сүсбәрә === Һәлкәү сүсбәрә: * Эслекһеҙ сүсбәрә, ғәҙәттә, тәмле подлива менән; * Таба дәүмәлендәге вареник: ҡамыр ҡатлауы — эремсек ҡатлауы — ҡамыр ҡатлауы; өҫтәлгә ҡуйғанда, квадрат йәки ромбиктарға киҫелеп бирелгән; исеме әүәләү булмағандан сығып бирелгәндер. == Өҫтәлгә ҡуйыу == Эҫе көйө, ҡаймаҡ йәки аҡ май ҡушып, бирелә. Ҡаймаҡлы варениктарға йыш ҡына шәкәр һибеп йә ҡайнатма (варенье) ҡушып ашайҙар. Картуфлы варениктарҙы ҡурылған һуған һәм ҡыҫыр май менән тәҡдим итәләр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Украин аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:!Main category]] lsto4fysaxfhqo5ji8cs97bio57b3ob 0 1915 19944 19311 2019-09-04T12:07:28Z Рәшиҙә Ғизәтуллина 431 /* Ҡамыр */ 19944 wikitext text/x-wiki [[File:Chakchak.jpg|thumb|right|Сәк-сәк]] '''Сәк-сәк''' — ҡамырҙан әҙерләнгән татлы ризыҡ. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == === Ҡамыр === [[Файл:Сәк-сәк.jpg|мини|Сәк-сәк.]] * Йомортҡа * Тоҙ * Он * Сода * Үҫемлек майы === Сироп === * Шәкәр * Һыу * Бал == Бешереү ысулы == Бауырһаҡты, сәк-сәкте әнейем тәмле итеп бешерә. Үҙем дә ваҡыт булғанда бешерергә яратам. Башта 5 йомортҡаны (һыуытҡыстан алдан алып ҡуйырға кәрәк, йылына торһон өсөн) оҙаҡ ҡына итеп туғырға кәрәк. Матур булып күпереп сыҡҡансы. Был иң мөһиме!!! Шунан семтем тоҙ һибергә лә, он өҫтәп, ҡамыр баҫырға, әгәр теләһәгеҙ, - балғалаҡ осонда сода ла һалып ебәрергә була. Ике төрлө итеп бешергәнем бар, тегеләй ҙә, былай ҙа оҡшай. Ҡамыр йомшаҡ ҡына булырға тейеш. Аҙаҡ ҡамырҙы йәйеп, үҙегеҙ теләгән оҙонлоҡта ҡырҡып, майлы суйында бешерергә генә ҡалды! Һәр партияны бешереп алғас, суйынды алдан әҙерләп ҡуйған һалҡын һыулы тимер табаҡҡа ултыртып, аҙыраҡ майҙы һыуытып алырға кәрәк. Шулай иткәндә генә бауырһаҡтар ярылмай бешә. Мин үҙем ҙур бауырһаҡтарҙы яратам, тәмлерәк һымаҡ. Теләйһегеҙ икән, нәҙек итеп ҡырҡып бешерегеҙ. Ә сиропты ошолай эшләй әнейем. Бер стакан шәкәргә ярты стакан һыу һалып шәкәр ирегәнсе ҡайната, шунан ҡайнап ултырған сиропҡа ярты стакан бал һала ла, биш минуттан һүндерә. Аҙаҡ, ошо сиропты бауырһаҡ өҫтөнә ҡойоп бутай ҙа, матур итеп өйөп ҡуя. <small>Гөлназ Ишемғолова яҙып алған</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Бал]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Бауырһаҡ рецептары]] dhxj25tt9fekd459bqlh1ughi51a8ox 0 1916 5181 5180 2017-08-23T21:30:37Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5181 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[Category:!Main category]][[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] i1sx9n252ynukhwr3omx37zwaoa6lur 0 1917 16225 9940 2017-09-06T13:30:06Z Dcljr 283 revert to 14 February 2017 version by ZUFAr (revision 9939), fixing double-redirect 16225 wikitext text/x-wiki [[File:Картуфлы-итле бәлеш.jpg|thumb]] [[File:Pyrig.jpg|thumb]] '''Картуфлы-итле бәлеш''' — эслек һалып ҡамырҙан бешерелгән аҙыҡ. == Ингредиенттар == * Аҡ май йәки маргарин * Он * Дөгө менән балыҡ, йәки картуф менән ит == Бешереү ысулы == Тәмле-тәмле генә бәлеш бешерҙем бөгөн) Картуфлыҡай-итлекәй-һуғанлыҡай ғына))) Шунан, һуң булыуына ҡарамаҫтан, ултырып ашаныҡ)) Тәмле еҫе танауҙы ҡытыҡлағанда түҙеп тороп буламы ни? Етмәһә, ашарға тамшанып малайҙар эргәлә һикерешә!!! Был бәлештең ҡамыры шул тиклем тәмле, ауыҙҙа ирей. Ышанмаһағыҙ, үҙегеҙ бешереп ҡарағыҙ. === Ҡамыр әҙерләү === Шулай итеп, бәләкәй табаҡҡа йомшарған бер ҡап аҡ майҙы һалабыҙ, самалап он ҡушабыҙ, ярты стакан. Һап-һалҡын һыу, ярты сәй ҡалағы тоҙ өҫтәп ҡамыр баҫабыҙ. Әйткәнем бар инде, майлы ҡамыр үҙенә ондо күп ала, саманан арттырып ҡаты итеп баҫмағыҙ. Ҡулығыҙ ҡамырҙың әҙер икәнен тойорға тейеш)) Әҙер ҡамырҙы һыуытҡысҡа йә туңдырғысҡа (ҡурҡмағыҙ, туңып өлгөрмәй ул) һалып тороғоҙ ҙа, эслек әҙерләргә тотонабыҙ. === Эслек әҙерләү === Эслеген йәнегеҙ теләгәнсә эшләгеҙ, дөгө менән балыҡмы, йә картуф менән ит. Беләһегеҙме, мин бер ҡасан да магазиндан алған аҡ майҙың тышлығын шунда уҡ ташламайым. Унда бит әллә күпме май һыланып ҡала, шуның менән табаны майлайым. Таба майланды, ҡамыр менән эслек әҙер!!!! Табаға һалып, бешереп алырға ғына ҡалды! Минең мейестә бәлеш бер сәғәт беште. Утты үтә ҡыҙыу итмәнем. Тәмле аш булып барһын, дуҫтарым!! <small>Гөлназ Ишемғолова бешерҙе</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Алма]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Маргарин]] [[Category:Картуф аштары]] [[Category:Дөгө]] itvwawmidsct7aor62flhl18h9xjygr 0 1919 20347 16196 2020-02-23T09:19:41Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20347 wikitext text/x-wiki [[File:GelatinaDiMaiale.JPG|thumb|right|Ҡойҡа]] '''Ҡойҡа''' (диалекттарҙа - [[дерелдәк]], дерелдәүек, тертелдәк, һерелдәк, һерелдәүек) — малдың баш-тояғынан әҙерләнгән ризыҡ. == Әҙерләү == Ялҡында яҡшылап өтөлгән, ҡырылған һәм йыуып таҙартылған баш һәм тояҡтар 4-5 сәғәт талғын утта ҡайнатыла. Аҙаҡ һурпаны һөҙәләр, итте, һөйәгенән айырып, ваҡлап турайҙар, йәки ит турағыстан үткәрәләр. Шунан тағы һурпаға һалып, ҡайнатырға ҡуялар. Борсаҡлы борос, тоҙ, башҡа тәмләткестәр, һуған өҫтәп, бер аҙ утта тоталар. Ҡайнар ҡуйы һурпаға ваҡлап туралған һарымһаҡ, бүрттерелгән дөгө, тары ярмаһы ҡушырға була. Әҙер ризыҡты эҫеләй генә йәйенке һауытҡа ике-өс илеләй (3-4 см) ҡойоп, 4-5 сәғәткә һалҡын урынға ҡуялар. Ҡойҡаны һыуыҡ килеш ашайҙар, ул быуындар һыҙлағанда файҙалы. ==Ҡарағыҙ== * [[Тертелдәк|Тертелдәк]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] 29f8duz4t7cqi8wjro1arormkupeq1w 0 1920 20421 18830 2020-03-06T18:38:10Z Айсар 394 Айсар [[“Көҙгө йәйғор” турамаһы]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көҙгө йәйғор турамаһы]]: Бер ҡалыпҡа килтереү 18830 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:Dumpstered vegetables.jpeg|left|200px]] Берәр килограмм кәбеҫтә, кишер, татлы борос, помидор, башлы һуған, баклажан һәм бер литр көнбағыш майы, ҡалаҡ ярым тоҙ, бер ҡалаҡ шәкәр, ярты стакан аш һеркәһе алына. Кишерҙе ҡырғыс аша үткәрергә, кәбеҫтәне туҡмаслап, ҡалған йәшелсәләрҙе шаҡмаҡлап турарға. Ҡаҙанға йәки эмалле кәстрүлгә көнбағыш майы ҡойорға ла, тоҙ, шәкәр, туралған һуған һалып, 10 минут быҡтырырға. Кишер һалғас, тағы 10 минут талғын утта тоторға. Унан баклажанды өҫтәп, 20 минут ҡайнатырға. Борос һалғас, тағы 20 минут быҡтырырға. Артабан кәбеҫтә менән помидор өҫтәп, 20 минут талғын утта тоторға. Аш һеркәһе ҡойорға ла, тағы бер аҙ быҡтырғас, стерилләнгән банкаларға һалып, ҡапҡастарын ябырға. Одеялға төрөп, һыуынғансы тоторға. <small>''Альбина ҒӨБӘЙҘУЛЛИНА яҙып алды.''</small> [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] rzp2np5eh181ub0gjanncwqcit2qfrl 0 1922 18364 16477 2017-10-19T23:08:39Z Dcljr 283 localize "thumb" 18364 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cyrillic letter A (v2).svg|мини]] # Һарайҙа бар— өйҙә юҡ,<br />Урманда бар— ҡырҙа юҡ. # Атайымда бер «тайым» бар,<br />Ырыҫ шул малҡайымда,<br />«Атайым»дан «тайым»ды алғас,<br />Ни ҡалды "атайым"да? [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q1fn412kj65h47yaqypfo9xtkai0y17 0 1923 18831 5212 2017-12-24T05:14:46Z Aidar254 420 18831 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:Avocado Salad.JPG|right|200px]] == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 1 авокадо * 2 болгар боросо * 150 грамм редис * бер ҡалаҡ лимон һуты * турама япраҡтары * сельдерей Тәмләтеү өсөн шәфәри, тәмгә ҡарап тоҙ, ¼ балғалаҡ шәкәр ҡомо, 2 балғалаҡ алма һеркәһе, 3-4 ҡалаҡ үҫемлек йәки зәйтүн майы алына. == Әҙерләү ысулы == Авокадоны, боросто, редисты, сельдерейҙы, турама япраҡтарын йыуырға һәм таҫтамал менән киптерергә. Авокадоны киҫәктәргә турарға һәм ҡараймаһын өсөн өҫтөнә лимон һуты һибергә. Боросто, сельдерейҙы ярым түңәрәктәр рәүешендә киҫергә. Редисты һырлы бысаҡ менән биҙәп ҡырҡырға. Турама япраҡтарын ҡул менән өҙгөләргә. Йыуылған йәшел тәмләткестәрҙе ваҡлап турарға. Мискәгә тоҙ, шәкәр ҡомо, үҫемлек майы, алма һеркәһе һалып, сәнске менән туғырға. Ваҡланған йәшел тәмләткестәрҙе өҫтәгәс, яҡшылап болғатырға. Тәрилкә төбөнә турама япраҡтарын йәйеп һалырға ла, өҫтөнә әҙер йәшелсәләр һалып, тәмләткес ҡойорға һәм шәфәри менән биҙәргә. <small>''Альбина ҒӨБӘЙҘУЛЛИНА яҙып алды''</small> [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] ordml07kjac8gwzwrrawrjmj5ozvugd 0 1924 18362 16478 2017-10-19T23:02:43Z Dcljr 283 localize thumb; other minor 18362 wikitext text/x-wiki [[Файл:GAZ-3105 01.jpg|мини]] # «На-а», — тиһәң, атламай,<br />«Тр-р», — тиһәң, туҡтамай.<br />Бесән һалһаң, ашамай.<br />Ҡысҡыра-ҡысҡыра саба,<br />Йүгереүҙән бушамай. # Дүрт аяғын ат иткән,<br />Ике [[Күҙ (йомаҡтар)|күҙен]] [[Ут, утын яғыу (йомаҡтар)|ут]] иткән.<br />[[Төн (йомаҡтар)|Төн]]өн йөрөп, ут йотҡан. # Аяғы юҡ — йүгерә, ауыҙы юҡ — үкерә. # Боро айғырҙы ектеләр,<br />Ултырҙылар киттеләр. # Һыу эсә, бесән ашамай,<br />Үҙе дүрт аяҡлы. # Эй, [[Ат (йомаҡтар)|ат]] саба, ат саба,<br />Һығыла билгенәһе.<br />Тояҡтары резинка,<br />Тимерҙән дилбегәһе. # Йөк ташый, тик ат түгел,<br />Үҙе йәнле зат түгел.<br />Кеше ултырһа — китә, <br />Кәрәк ереңә илтә. # Атһыҙ йөрөгән [[Арба (йомаҡтар)|арба]]. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qy3d3rwfx73zf5ff2mfyvyexmv7vn9s 0 1925 5228 5227 2017-08-23T21:30:38Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5228 wikitext text/x-wiki [[File:Megrelian ajika.jpg|thumb]] '''Аджика''' — ҡышҡылыҡҡа әсе ҡабымлыҡ. Йәй көнө, йәшелсәләр мул саҡта, бер мәшәҡәтләнгәндә, бер юлы күп итеп әҙерләп алып ҡалырға була. Түбәндә күрһәтелгән ингредиенттарҙан ярты литрлыҡ 18 банка тәмле әҙерләмә сыға. == Ингредиенттары == * 5 кг [[Помидор (йомаҡтар)|помидор]] * 4 кг [[Кишер (йомаҡтар)|кишер]] * 1 кг һуған * 1 кг татлы борос * 1 кг әскелтем алма * 1 литр көнбағыш майы * 300 г [[Һарымһаҡлы борсаҡ ашы|һарымһаҡ]] * 200 г [[Шәкәрле печенье|шәкәр]] * 5-6 дана уртаса ҙурлыҡтағы әсе борос * 300 г петрушка (мотлаҡ түгел, ҡушмаһаң да була) * самалап тоҙ == Әҙерләү == Бөтә йәшелсәләрҙе лә ит турағыс аша үткәрергә. 2 сәғәт быҡтырып бешерергә. Алдан стерилләп әҙерләнгән быяла банкаларға тултырып, тимер ҡапҡастар менән нығытырға, түңкәреп ҡуйып, томалап, һыуытҡансы тоторға. Ҡыш буйы һалҡынса баҙҙа һәйбәт һаҡлана. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] ne27x2gl39keb2wvmnjgd2kf4vxypuv 0 1926 18365 16479 2017-10-19T23:08:40Z Dcljr 283 localize "thumb" 18365 wikitext text/x-wiki [[Файл:Lazaruswiese-oldenburg-freifeld-jurten-2016 retusche.jpg|мини]] [[Файл:La luna viéndose en el espejo del mar 2014-02-05 13-35.jpg|мини]] [[Файл:Dark Side of the Moon.jpg|мини]] # [[Ағас (йомаҡтар)|Ағас]] башында көмөш [[Алҡа (йомаҡтар)|алҡа]]. # Ағас башында алтын [[Йөҙөк (йомаҡтар)|йөҙөк]],<br />Уның бер яртыһы өҙөк. # Күктә тора кәүҙәһе,<br />Ергә төшә шәүләһе. # Көндөҙ йоҡлай, кис уяна. # Өй башында ярты икмәк. # Ҡапҡа башында<br />Ҡобрам мөгөҙө. # Ябыҡ тирмәлә ярты икмәк. # Бәләкәй генә икмәк<br />Бөтә ғәләмгә етә. # Күк һыйырҙа көмөш мөгөҙ. # Кәштә башында аҡ ҡалас. # Кәштә башында ярты күмәс. # Тәгәс тулы аҡ май. # Күк тирмәлә көмөш ырғаҡ элдем. # Төндә йылмая, көндөҙ юғала. # Төндә түтәй ҡалҡынған,<br />Ҡарап ҡала артымдан. # Төндә ауыҙын йыра,<br />Таң атһа, юғала. # [[Ураҡ (йомаҡтар)|Ураҡ]] түгел — кәк(е)ре,<br />[[Ҡояш (йомаҡтар)|Ҡояш]] түгел — яҡты. # Бер ҡараһаң, кителер,<br />Бер ҡараһаң, бөтәйер —<br />Үҙен күрә бөтә ер. # Бер мәлендә ул — йом(о)ро йомғаҡ,<br />Бер мәлендә ул — нәҡ ураҡ.<br />Арымай ҙа, талмай ҙа,<br />Йөрөй гел ерҙе урап. # Ҡай ваҡыт ҡояш кеүек,<br />Ҡай ваҡыт ураҡ кеүек. # Кирәгәм башы аҡ яулыҡ. # Кирәгәм осо асыла төштө,<br />Аҡ тәңкәһе сәселә төштө. # Төпһөҙ даръя төбөндә көмөш беләҙегем ята. # Күк яланда тай эҙе, ярылып ята бер үҙе. # Тигеҙ ерҙә тай эҙе. # Үҙенең нуры юҡ, кешенән нур ала.<br />Урландыҡ нур менән кем шулай алдана? [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1erbf7jd3zah19e77g3ladbgq3wjldp 0 1927 18366 16480 2017-10-19T23:08:42Z Dcljr 283 localize "thumb" 18366 wikitext text/x-wiki [[Файл:Calendar Card - January.jpg|мини]] # Бер сүлмәктә утыҙ [[Балан бәлеше|балан]],<br />Утыҙына бер исем. # Торойҡ-торойҡ [[Торна (йомаҡтар)|торналар]],<br />Торҡолдашып баралар,<br />Утыҙлаған [[Йомортҡа (йомаҡтар)|йомортҡаны]]<br />Бер ояға һалалар. # Әләләй, һәләләй,<br />Оя тапмай, йомортҡа һалмай,<br />Айына утыҙ балалай. # Ҡыйҡым, ҡыйҡым, ҡыйҡым ҡош,<br />Ҡыйҡылдашып бара, имеш.<br />Утыҙлаған йомортҡа<br />Ояһында ҡала, имеш. # Утыҙ улын теҙгән,<br />Урындарын биргән. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dil4718z9wee1n7colrengdw92kpmyc 0 1928 20385 5253 2020-02-29T11:06:05Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20385 wikitext text/x-wiki [[File:Selbst gemachter Ayran im original-türkischen Glas.jpg|thumb]] '''Айран''' — башҡорттарҙың һәм төрки халыҡтарының милли эсемлеге. Төрлө халыҡтарҙа айранды әҙерләү өсөн сеймал һәм әҙерләү ысулы айырыла. Уртаҡ үҙенсәлеге — [[Һөт (йомаҡтар)|һөт]] продукттарынан эшләнеүе. '''Башҡорттарҙа айран өс төрлө була''': ҡороттан әҙерләнгәне, эркеттән әҙерләнгәне, май баҫҡанда йәки бешкәндә айырылып сыҡҡаны. == Әҙерләү == # '''[[Ҡорот|Ҡороттан]]''' әҙерләнгәне: бындай айран өсөн яңы эшләнгән йәки киптерелгән әсе ҡорот алына. Уны ҡоротҡа һалҡын һыу ҡушып эшләйҙәр. Был ҡайнап һыуынған һыу, шишмә һыуы булырға мөмкин. Тәменә ҡарап тоҙ өҫтәйҙәр. Ҡуйылығын да тәмләп ҡарап самалайҙар. # '''Эркеттән''' әҙерләгәндә лә һалҡын һыу ҡушып эшләнә. Эркет менән һыу самаһы яҡынса 1:3 нисбәтендә. # '''Май баҫҡанда йәки бешкәндә''' айырылып сыҡҡаны бигерәк тә туҡлыҡлы, ҡаймаҡлы була. Уны шул көйөнсә лә, һыу менән шыйығайтып эсәләр. == Үҙенсәлеге == Был эсемлекте әҙерләү бик анһат һәм тиҙ булыуы менән айырылып тора. Оҙайлы юлға сыҡҡанда сеймалы күп урын алмай. Эҫелә һыу эсергә ярамағанда, был баһалап бөткөһөҙ туҡлыҡлы һәм һыуһынды тиҙ баҫа торған эсемлек. Әммә бындай шарттарҙа уны әҙләп, йотомлап ҡына эсергә кәрәк. Ҡапыл күп эскәндә «быуынға төшә». == Шифаһы == Составында булған һөт кислотаһы төрлө шештәрҙән (киста, кистома, фибриома), шул иҫәптән яман шештән дауалай. Айран организмдың нормаль эшмәкәрлеге өсөн кәрәкле минераль тоҙҙарға, витаминдарға бай. Эсәктәрҙең микрофлораһын көйләй. Микрофлора сереү процестарын баҫа, В төркөмөндәге витаминдарҙы синтезлай. Айран эсәк перистальтикаһын тейешле нормала тота. Паразит селәүсендәрҙән һаҡлай. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Һөт]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Шифалы аш]] co00z0zzvayyfgiz18y43ytdz1vvvpy 0 1929 18367 16481 2017-10-19T23:08:42Z Dcljr 283 localize "thumb" 18367 wikitext text/x-wiki [[Файл:Butter for breakfast.jpg|мини]] # Бештем, бештем дә икегә айырҙым:<br />Береһен ҡойҙом, береһен ҡалдырҙым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mewf5swa9njabyad99l80qt7yrkytnn 0 1930 19936 19935 2019-08-29T03:23:53Z ZUFAr 381 /* Дауалау */ 19936 wikitext text/x-wiki ==Айырылған ботаҡтарҙы ҡышҡылыҡҡа тарттырып бәйләү== ''<small>С. ХАЖИЕВТЫҢ “Емешле булһын баҡсаң” китабынан. "Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 30.10.2012.</small>'' Ҡар баҫымы аҫтында йә иһә уңышын күтәрә алмай, уңыш йыйғанда йәки дауылда ағас ботаҡтарының айырылыуы йыш осрай. Әгәр айырылғандарын ваҡытында, кисектермәйенсә үҙ урынына тартып бәйләһәң, ул олонға йәбешеп үҫеп китә, емеш ағасы уңыш биреүен дауам итә. Оҙаҡ ваҡыт үтһә, йәрәхәтләнгән урындағы күҙәнәктәр ҡорой башлаһа, айырылған ботаҡ олонға йәбешеп үҫмәй. Бындай осраҡта ботаҡтарҙы үткер бысаҡ менән яҡшылап таҙартырға кәрәк. Унан тарттырып бәйләргә мөмкин. Улай эшләүҙең дә төрлө ысулы бар. Иң ябай ысул тарттырғанда шпагат ағас ҡайырын киҫеп зарарламаһын өсөн, айырылған ағас ботағына һәм ҡайырына сепрәк урала, шунан ғына нығытып бәйләнә. === Ҡайырҙы һаҡлағыҙ!=== [[File:Nida in winter.jpg|thumb]] Япраҡтарҙа тупланған органик матдәләр ағас ҡайыры аша тамыр системаһына килә. Күренеүенсә, ҡайыр емеш ағасының үҫеүендә, емеш биреүендә ҙур роль уйнай. Йыш ҡына ағас ҡайыры ҡышҡы һалҡында туңыуҙан, яҙғы ҡояш көйҙөрөүҙән, ботаҡтар ышыҡлауҙан, ҡоротҡостар һәм бәшмәк ауырыуҙары менән зарарланыуҙан зыян күрә. Ҡайыры зарарланған ағас ҡороп һәләк була. Ағас ҡайыры түбәнге осраҡтарҙа серей: 1. Ашлағанда алмағастың, грушаның ҡайыры тупраҡ аҫтында ҡалһа. 2. Үҫенте тәрән ултыртылып, ялғанған урыны ер менән күмелһә. 3. Ҡар ҡатламы оҙаҡ иремәй ятҡанда ла серергә мөмкин. === Ҡояшлы, һалҡын көндәр ҙә ҡайһы саҡ ярамай === Был хәл иртә яҙ күҙәтелә. Көндөҙ ҡояш битендә ағас ҡайыры ирей, ә ҡояш төшмәгән яғында шул көндә үк туң ҡала. Төнөн һауа температураһы ҡапыл төшә. Көндөҙ ирегән ағас ҡайыры туңа, буйға ярыла, унан ағасынан ҡуба. Ағастың төньяҡ һәм көньяҡҡа ҡараған яғындағы ҡайырҙың температура айырмалығы 12 – 15 градусҡа етә. Был ағас ҡайырына ҙур зыян килтерә. Ҡояш көйҙөрөүен көҙ көнө лә күҙәтергә була. Буйға үҫкән ағас олоно тиҙ, йыш зарарлана. Сатыр күләгәһендә йәшеренеп ултырған ҡыҫҡа буйлы ағас олонона ҡояш нурҙары бик зыян килтермәй. Нурҙан көйгән ағас ҡайыры айырылып тора, ҡыҙғылт төҫкә инә, ҡарая. Бынан тыш, ағас ҡайырының рәт араларын эшкәрткәндә лә зарарланыуы ихтимал, айырылған ботаҡтарҙы тарттырып бәйләгәндә шпагаттарҙың да ҡайырҙы киҫеүе бар. Ҡоротҡостар, төрлө ауырыуҙар, сысҡан, ҡуяндар ҙа төҙәтә алмаҫлыҡ зыян килтерә. === Дауалау === Сысҡан, ҡуяндар ҡайырҙы, олондо уратып, балдаҡ формаһында зарарлаһа, “күперсә” ысулы менән ялғарға кәрәк. Бының өсөн зарарланған ерҙе баҡса бысағы менән таҙа өлөшөнә еткәнсе таҙарталар. Унан ошо урын 3 процентлы тимер купоросы менән йыуыла (бер биҙрә һыуға 300 г), баҡса елеме (садовый бор) менән һылана. Сысҡан, ҡуян һәм башҡа ҡоротҡостар ағастарҙы ныҡ яралай. Ошо урындан зарарлы микроорганизмдар еңел үтеп инә. Үҫемлектең ҡара рак ауырыуын таратыусы микроорганизмдар яраланған урындан таҙа күҙәнәктәрҙе зарарлай. Яра ваҡытында дауаланмаһа, ағасҡа ҡурҡыныс янай. Ул бәләкәй генә булһа ла, иғтибарһыҙ ҡалдырырға ярамай. Таҙартып, баҡса елеме менән һылап ҡуйыу мотлаҡ. Емеш ағасы ҡайыры уратып кимерелһә, бигерәк тә ҡурҡыныс. Был саҡта тамыр системаһы менән ботаҡтар араһында бәйләнеш өҙөлә. Зарарланған ағастар яҙ көнө бөрө ебәреп, япраҡ ярһа ла, һуңынан әкренләп ҡорой башлай. Уларҙы тик “күперсә” ысулын ҡулланып ҡына ҡотҡарып була. Бының өсөн бер йыллыҡ сыбыҡсаны (черенок) олондоң ҡайыры зарарланған урыны аша, өҫкә һәм аҫҡы ҡайыры аҫтына ҡуйып, һығып бәйләйҙәр. Алма ағасы туҡлыҡлы матдәләрҙе ошо сыбыҡсалар аша ала башлай. Шуға күрә уны күперсә тип атайҙар ҙа инде. Бындай ысул менән ҡайыр ағасынан еңел айырылғанда ялғайҙар. Беҙҙең климат шарттарында май айының өсөнсө ун көнлөгөндә ҡайыр ағасынан еңел айырыла башлай. Был иһә сыбыҡсаны ҡайыр аҫтына дөрөҫ ултыртыу өсөн мөһим. Ялғауҙың ваҡытын дөрөҫ билдәләү өсөн теләһә ниндәй ағастың ҡайырын һыҙырып ҡарарға кәрәк. Әгәр еңел һыҙырылһа, кисекмәҫтән эште башҡарыу мотлаҡ. Ялғау урыны һыулы сепрәк менән ентекләп таҙартыла. Зарарланған урындың ҡайыры ағасына тейҙермәй генә, өҫкө яҡтан да, аҫтан да Т формаһында киҫелә. Ҡайыр аҫтына ике яҡ башы ҡыя юнылған сыбыҡса урынлаштырылып, шпагат менән һығып бәйләп ҡуйыла. 10–15 көндән һуң сыбыҡса йыуаная башлай. Шуға күрә ҡыҫып бәйләнгән шпагатты бушата бирергә кәрәк. Әгәр олондоң диаметры 3–4 см булһа, бер сыбыҡса ла етә, ә инде унан артһа, ике сыбыҡса ҡуйып бәйләйҙәр. Шул көндө киҫеп алынған сыбыҡса менән ялғау күп осраҡта уңышлы булмай. Уларҙы иртә яҙ, март айҙарында, бөрөләр бүрткән генә мәлдә әҙерләргә кәрәк. Сыбыҡсаларҙы ҡар аҫтында, мөгәрәптә, һалҡын ерҙә (шытым бирмәҫлек, ҡоромаҫлыҡ урында) һаҡларға кәрәк. Емеш ағасының кимерелгән булыуын ҡар иреп бөткәс кенә беләбеҙ, ә май аҙаҡтарында ғына “күперсә” һала башлайбыҙ. Ошо ваҡытта зарарланған урын ҡоромаһын өсөн һыйыр тиҙәге ҡушылған балсыҡ иҙмәһе һылап, полиэтилен менән уратып бәйләнә. [[Category:Баҡсасылыҡ]] shdxhnd6jjp9bhqppj9z5oi7lyzb5a2 0 1931 18368 16482 2017-10-19T23:08:43Z Dcljr 283 localize "thumb" 18368 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ursus arctos syriacus.jpg|мини]] # Ана бара Алып,<br />Ҡолаҡтарын һалып. # Ләп-ләп килә, атлап килә,<br />Йүгереп килә, үкереп китә,<br />[[Йөрәк (йомаҡтар)|Йөрәгеңде]] ярып китә,<br />Баш ҡапҡасын айырып китә. # [[Йәй, йәй айҙары (йомаҡтар)|Йәйен]] — урманда батша,<br />[[Ҡыш (йомаҡтар)|Ҡышын]] — ҡарҙан да аҫта. # Ҡырпаҡ [[Ҡар (йомаҡтар)|ҡар]] төшөүгә эҙен юғалта. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6wv0do756n3mlakosiw1bxqpw06apue 0 1932 18369 16484 2017-10-19T23:08:44Z Dcljr 283 localize "thumb" 18369 wikitext text/x-wiki [[Файл:AngelicaArchangelica1.jpg|мини|upright]] # Аяҡтай [[Ҡолаҡ (йомаҡтар)|ҡолағы]] бар,<br />[[Таяҡ (йомаҡтар)|Таяҡтай]] һыны бар. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hp1phxw8x46y9pupivgoiggepnuyfdh 0 1933 18370 16485 2017-10-19T23:08:46Z Dcljr 283 localize "thumb" 18370 wikitext text/x-wiki [[Файл:Agkistrodon contortrix mokeson.jpg|мини]] [[Файл:Ursus thibetanus 3 (Wroclaw zoo).JPG|мини|upright]] # Еҙнәм [[Ат (йомаҡтар)|атын]] менеп булмай,<br />Еҙ [[Ҡамсы (йомаҡтар)|ҡамсыһын]] тотоп булмай. # Ағайымдың аҫау атын менеп булмай,<br />Еҙ ҡамсыһын тотоп булмай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gkre7fkbj8gsekoasqwgizn19fn6v3x 0 1934 18373 16486 2017-10-19T23:09:33Z Dcljr 283 localize "thumb" 18373 wikitext text/x-wiki [[Файл:Zebras.jpg|мини]] # Өлгөһөҙ бестем, йөйһөҙ тектем. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] r89sbzyxx1679k4u2xca5knpgaeq1vx 0 1935 18374 16487 2017-10-19T23:09:34Z Dcljr 283 localize "thumb" 18374 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cow female black white.jpg|мини]] # Ямауы бар, йөйө юҡ. # Өлгөһөҙ бестем,<br />Епһеҙ тектем. # Тегәм-тегәм — йөйө юҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lo44gtfxmpqbfjv342ssxmbtyzw4tpk 0 1936 18375 16488 2017-10-19T23:09:36Z Dcljr 283 localize "thumb" 18375 wikitext text/x-wiki [[Файл:Pet Hamster.jpg|мини]] # [[Боҙ (йомаҡтар)|Боҙ]] аҫтында [[Болан (йомаҡтар)|болан]] ала дөңгөлдәк,<br />[[Ер (йомаҡтар)|Ер]] аҫтында ерән ала дөңгөлдәк. # Ер аҫтында ерән атым,<br />Боҙ аҫтында туры атым. # Боҙ аҫтында болан ала бәкә суҡ,<br />Ер аҫтында ерән ала бәкә суҡ. # Ер аҫтында ерән ала таҡ та тоҡ,<br />Боҙ аҫтында болан ала таҡ та тоҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7sf8ly1w9yereu8sqk2tb5asxfskizf 0 1937 18376 16489 2017-10-19T23:09:39Z Dcljr 283 localize "thumb" 18376 wikitext text/x-wiki [[Файл:Яблоко.JPG|мини]] [[Файл:1906. Атлас плодов. 80. Бордсфорское яблоко.jpg|мини]] [[Файл:Яблоко зеленый.jpg|мини]] # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ үҫә,<br />Үҫә лә дөп итеп ергә төшә. # [[Көн (йомаҡтар)|Көн]] күргәндә:<br />«Бешәм», — ти,<br />[[Ел, дауыл, ҡойон (йомаҡтар)|Ел]] килгәндә:<br />«Төшәм», — ти. # Оҙон ҡолға башында<br />Ҡыҙыл [[Сәпсек (йомаҡтар)|сәпсек]] ултыра.<br />«Ел-дауылдар сыҡтиһә,<br />Осамын», — тип ултыра. # Ҡыҙарып беште — ергә төштө. # Сәскәһе ап-аҡ,<br />Емеше ҡыҙыл. # Алһыу битле ҡыҙ үҫте,<br />Дөп итеп [[Ағас (йомаҡтар)|ағастан]] төштө. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6lyerc2tvf0crriufddyv70qlruay0z 0 1938 5312 5311 2017-08-23T21:30:41Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5312 wikitext text/x-wiki [[File:Ғафури районы Ерек ауылы 07.jpg|thumb]] Сәй табынын биҙәп торорлоҡ иҫ киткес тәмле бәлеш. == Ингредиенттары == * 300 г он * 300г аҡ май * 1 дана лимон * 370 г шәкәр * 3 дана тауыҡ йомортҡаһы * 700 г алма * 1 балғалаҡ корица * 3 аш ҡалағы һөт * 150 г пудинг өсөн ҡатышма * 40г йөҙөм == Әҙерләү == Он, шәкәр, май, лимон ҡабығының онтағы, йомортҡаларҙы ҡушып ҡамыр баҫабыҙ ҙа һалҡынса урынға 1 сәғәткә ултыртып торабыҙ. Аҙаҡ ҡамырҙың өстән ике өлөшөн йоҡа ғына итеп йәйеп, бешерә торған формағә тигеҙләп һалабыҙ. Бер нисә урындан сәнске менән тишкеләп ҡуябыҙ. Алманы таҙартып, төштәрен алып, өлөшләп ҡырҡабыҙ. Табала йылытып йомшартып алабыҙ. Алма өҫтөнә шәкәр, корица, йөҙөм, лимон һутын һығып яҡшы итеп болғайбыҙ ҙа ҡамыр өҫтөнә тигеҙләп түшәп һалабыҙ. Айырым һауытта ҡамыр өҫтөнә ҡойорға соус әҙерләйбеҙ. Бының өсөн 2 йомортҡа, һөт, 1 аш ҡалағы шәкәр, ярты балғалаҡ корица, ваниль бәлеше өсөн ҡатышманы ҡушып болғайбыҙ ҙа ҡайнау хәленә еткәнсе йылытабыҙ, ләкин ҡайнатмайбыҙ. Был соусты йылы көйөнсә алма өҫтөнә ҡоябыҙ. Ҡалған ҡамырҙы йоҡа ғына итеп йәйеп, буй-буй итеп ҡырҡабыҙ. Сатрашлап һалып бәлештең өҫтөн биҙәйбеҙ. Алдан 200 градусҡа тиклем йылытылған мейестә (духовкала) 50-60 минут самаһы бешереп алабыҙ. Бәлеште мейестән алғас, һыуытабыҙ, өҫтөнә шәкәр онтағы һибәбеҙ. Табынға күпертеп туғылған ҡаймаҡ йәки туңдырма менән бирергә мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Һөт]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Аҡ май]] ln30lgka96mjcbkvm7hpw6klhe9ggpg 0 1939 5318 5317 2017-08-23T21:30:41Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5318 wikitext text/x-wiki [[File:Christmas-goose-(Weihnachtsgans) 1.jpg|thumb|right]] '''Алма тултырылған ҡаҙ (өйрәк)''' — Яңы йыл табыны, юбилейҙар, тыуған көндәр кеүек ҙур табындарға әҙерләй торған байрам ризығы. == Ингредиенттары == * 100—150 грамм самаһы ҡара емеш (чернослив) * 50-100 грамм төшһөҙ [[Йөҙөмлө ҡабартма|йөҙөм]] * 4 аш ҡалағы аш һеркәһе (уксус) * 4-5 әскелтем алма * 100 грамм ҡара [[Икмәк, икмәк бешереү (йомаҡтар)|икмәк]] * 1 баш [[Һарымһаҡлы борсаҡ ашы|һарымһаҡ]] * Тәменсә тоҙ * Тәменсә борос * 7-8 уртаса картуф == Әҙерләү == Ҡара емештәрҙе урталай ҡырҡып сығырға һәм йөҙөм менән бергә һеркәлә ебетергә ҡуйырға. Духовканы тоҡандырып, 225 градусҡа тиклем йылытырға. Алма менән ҡара икмәкте шаҡмаҡлап турарға. [[Ҡаҙ (йомаҡтар)|Ҡаҙҙы]] һалҡын һыуҙа һәйбәтләп йыуғандан һуң эсен-тышын тоҙ, борос һәм һарымһаҡ менән ышҡып ыуырға. Ҡара емеш, йөҙөм, алма, икмәкте бергә ҡушып бутап, ҡаҙҙың эсенә тултырырға (7-8 алманың үҙен генә лә тултырырға була). 10 минутҡа эҫе духовкаға ҡуйып алырға. Һуңынан 250 грамм һурпа өҫтәп, утын кәметеп, 3 сәғәт тирәһе өҫтөнә һурпаһын ҡоя-ҡоя яй ғына утта быҡтырырға. Ҡаҙҙан ҡалған майҙа картуфты ла алтын-һары төҫкә ингәнсе ҡыҙҙырып алырға мөмкин. Ҙур батмустың уртаһына ҡаҙҙы һалып, ситтәренә бешкән картуфты, тоҙланған ҡыяр, помидор, алма, йөҙөмдәрҙе теҙеп сығырға. Өҫтөн йәшел укроп, петрушка менән матур итеп биҙәп ҡуйырға. Ҡунаҡтарҙың күңеленә хуш килерлек, хужабикәгә ғорурлыҡ булырлыҡ аш-һыу әҙер. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] o8vkzn3kko6vy6xx0u5dwfuqesmw44o 0 1940 19033 5325 2018-02-08T18:25:35Z Aidar254 420 19033 wikitext text/x-wiki <small>''Мәҡәлә "Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 5.09.2012.''</small> ==Яҡшы тәрбиә мөһим== [[File:Malus asiatica 1.jpg|left|250px]] [[File:02014 Äpfel mit Birnen ( Foto von Silar ).jpg|left|250px]] Алмағас, груша үҫентеләре ултыртыу тәртибе оҡшаш. Ҡар ҡалын ятҡан, һөрөнтө ҡатламы тәрән булған, дымлы һауа, йылылыҡ үтеп ингән уңдырышлы тупраҡлы ерҙә улар яҡшы үҫә. Уңдырышһыҙ ерҙә алмағасҡа урын әҙерләгәндә, бер квадрат метр майҙанға — 500 грамм эзбиз, 25 килограмм органик ашлама, 50–60 грамм комплекслы ашлама (азот, фосфор, калий) индереп, тәрән итеп ҡаҙыла. Дәүләт питомнигынан кәрәкле (йәйге, көҙгө, ҡышҡы) сорттар һайлап алығыҙ. Алмағастың вегетатив осоронда яҡшылап тәрбиәләгәндә, ул бер урында 40–50 йыл уңыш бирә. Шуға күрә ултыртыр алдынан уңдырышлы, ҡар ятҡан урынды һайларға кәрәк. Ҡырыҫ климат шарттарында был бик мөһим. Алмағасты ултыртыу өсөн 100х80х50 сантиметр ҙурлыҡта соҡор ҡаҙыла. Уны ҡаҙғанда тупраҡтың уңдырышлы өҫкө ҡатламын бер яҡҡа, аҫтағы уңдырышһыҙ, һары балсыҡ ҡатламын икенсе яҡҡа өйәләр. Соҡорҙоң өҫкө ҡатламынан алынған тупраҡҡа 30-40 килограмм серетмә, 0,8–1 килограмм суперфосфат йәки 1,5–2 килограмм фосфор оно, 0,2 килограмм калий тоҙо, әсе тупраҡлы ерҙә 0,6–1 килограмм эзбиз һалып, тупраҡ менән яҡшылап бутарға кәрәк. Алмағасты ултыртҡанда ултыртыу таҡтаһы файҙаланыла. Таҡтаның оҙонлоғо 160, киңлеге 15 сантиметр булырға тейеш. Уның ҡап уртаһынан уйып алынған урын алмағасты ултыртыу нөктәһен билдәләй. Ултыртаһы соҡорҙо ҡаҙып бөткәс, байытылған тупраҡ таҡтаһы һалына, ике яҡ башы ағас сөй ярҙамында ергә беркетелә. Унан урталағы таҡта уйымына үҫенте ҡуйыла. Тамырҙары конус тирәләй тигеҙ итеп таратыла. Үҫентенең ялғанған урынын таҡта өҫтөндә ҡалдырыу мотлаҡ. Шуны әйтергә кәрәк: алмағастың ялғанған урыны һәр ваҡыт ер өҫтөндә булырға тейеш (тәжрибәһеҙ баҡсасылар бының менән иҫәпләшмәй. Алмағасты ултыртҡас, уның тирәһенә органик ашламаны йылдың-йылы өйә бирә. Һөҙөмтәлә ялғанған урын аҫта ҡала. Дымлы тупраҡта ер өҫтөндәге ҡайыр серей, алмағас әкренләп ҡорой). Ултыртыу соҡоро байытылған тупраҡ менән тултырыла. Соҡор тапап тығыҙлана, һыу һибелә. Үҫенте ергә ҡағылған ағасҡа бәйләп ҡуйыла. Яҡшы тәрбиәләгәндә, уңышы ла оҙаҡ көттөрмәҫ. [[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] mbkf9dwcju9zp8zz4gbm7gxfvkzj73h 0 1941 24588 5332 2022-12-15T05:36:23Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24588 wikitext text/x-wiki Йомшаҡ, наҙлы ғына, ғәләмәт тәмле, хуш еҫле, өҫтө кетерҙәп кенә тора. == Ингредиенттары == * 2 [[w:ba:йомортҡа|йомартҡа]] * 110 г шәкәр * 1,5 стакан он * 1,5 балғалаҡ ҡамыр йомшартҡыс (разрыхлитель) * 0,5 стакан үҫемлек майы * Ҙурлығына ҡарап 2-3 [[w:ba:алма|алма]] == Бәлештең өҫтөнә һибеү өсөн әҙерләмә == * 30 г [[w:ba:аҡ май|аҡ май]] * 80 г он * 80 г һоро йәки аҡ төҫтәге шәкәр == Әҙерләү == Йомортҡаларҙы шәкәр менән туҡып алырға. Ҡамыр йомшартҡыс менән ондо бергә бутап, йомортҡа менән шәкәр ҡатнашмаһына өҫтәргә лә, тигеҙләнеп, өҫтө күбекләндергәнсе туҡырға. Үҫемлек майын өҫтәргә лә, тағын бер аҙ туҡып алырға. [[w:ba:алма|Алма]]ларҙы ҡабығынан таҙартырға, шаҡмаҡлап турарға, ҡамырға ҡушып яҡшылып болғатырға. Әҙер ҡамырҙы бәлеш бешерә торған формаға тигеҙләп һалырға. Ул арала бәлеш өҫтөнә һибеү өсөн әҙерләмә эшләп алайыҡ. Бәлеш өҫтөнә һибеү өсөн һыуытылған майҙы, ондо һәм шәкәрҙе устар менән ваҡ ҡына онтаҡтарға әйләндергәнсе ыуалап алырға. Килеп сыҡҡан онтаҡтарҙы тигеҙ генә итеп бәлеш өҫтөнә һибеп сығырға. Алмалы бәлеште 180 градусҡа тиклем йылытылған духовкала йәки мейестә 25-30 минут самаһы алтынһыу төҫкә ингәнсе бешерергә. Бешкән һауытында бер аҙ һыуыта биргәс, форманан алырға мөмкин. Яҡындарығыҙ менән сәйләргә тәмлекәс әҙер. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Он]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Аҡ май]] hd3ja21gf507tdlp1dpx4rilkgf5xzq 0 1942 18377 16490 2017-10-19T23:09:42Z Dcljr 283 localize "thumb" 18377 wikitext text/x-wiki [[Файл:Crochet d'oreille disque.JPG|мини]] # [[Тамсы (йомаҡтар)|Тамсы]] тама, ергә етмәй. # Алтын тамсы ергә етмәй. # Алтын тамсы өҙөлөп төшмәй. # Үҙе тама — ергә төшмәй. # Аҫылынған, һалынған,<br />Уға ҡыҙҙар ялынған. # Ишетмештең [[Ишек (йомаҡтар)|ишеге]] төбөндә <br />Ике иш ат бәйләнем. # Ишетер ишек алдында <br />Ике тәкә бәйләүле. # Ишетмеш ишек ишелгән,<br />Ишегем төбө тишелгән,<br />Тишегенә бау таҡҡан,<br />Ике тамсы [[Һыу (йомаҡтар)|һыу]] аҡҡан. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sfplg3f09hsehnpk0mnuaswm7lvez2m 0 1943 18378 16491 2017-10-19T23:09:45Z Dcljr 283 localize "thumb" 18378 wikitext text/x-wiki [[Файл:Jasper earrings and necklace.jpg|мини]] # [[Тамсы (йомаҡтар)|Тамсы]] тама — ергә етмәй,<br />Көмөш билғау билгә етмәй. # Тамсы тама — ергә етмәй,<br />Хан билбауы билгә етмәй. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9dwj1k5xr6ynl5nsl2m0r5gevqje7d0 0 1944 18379 16492 2017-10-19T23:09:47Z Dcljr 283 localize "thumb" 18379 wikitext text/x-wiki [[Файл:InulaBritannica.jpg|мини]] # [[Айыу (йомаҡтар)|Айыу]] ҡолаҡ, алтын баш,<br />Тамыры зәхмәттән [[Ашау (йомаҡтар)|аш]]. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q9aa2i69tx29fl0vf18u38snkc08cow 0 1945 18363 16493 2017-10-19T23:03:22Z Dcljr 283 images a little bigger 18363 wikitext text/x-wiki # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ [[Ағас (йомаҡтар)|ағасҡа]] йәбешә. # Аяғы юҡ, ҡулы юҡ,<br />Шыма ағасҡа шыуып менә. # [[Таң атыу (йомаҡтар)|Таң]] атҡансы эсе күпкән. <gallery mode="packed-hover" heights="120px"> File:Breaddough1.jpg File:Breaddough2.jpg File:Risen bread dough in tin.jpg </gallery> [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5dqiahad0hnynex4u15edcvcod8dk0w 0 1946 18380 16495 2017-10-19T23:09:50Z Dcljr 283 localize "thumb" 18380 wikitext text/x-wiki [[Файл:Vratsa-ethnomuseum-Mito-Orozov-vehicles.jpg|мини|upright=1.2]] # [[Йәй, йәй айҙары (йомаҡтар)|Йәй]] йүгерә, [[Ҡыш (йомаҡтар)|ҡыш]] саба,<br />Икеһе лә [[Ат (йомаҡтар)|атҡа]] маҙа. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] oa3zwmirgiribmn8epzsdmvpvyffpn8 0 1947 18381 16496 2017-10-19T23:09:53Z Dcljr 283 localize "thumb" 18381 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cheville ouv.png|мини]] # Дөбөр, дөбөр дөбөрләй,<br />Дөбөрләүгә бар дүртәү.<br />Ҡуштан ағаһы икәү,<br />Шибан ағаһы шыпа яңғыҙ. # Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br />Ишәй ағай икәү,<br />Шибай ағай шыпа яңғыҙ. # Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br />Дөбөрсөгө менән бишәү,<br />Ишәй ағай икәү,<br />Ҡушай ағай шыр яңғыҙ. # Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br />Иван ағай икәү,<br /> Йыуан ағай бер үҙе. # Дөбөрлөгө дүртәү,<br />Дөбөрсөгө бишәү,<br />Шаһибап ағай икәү,<br />Шәһәүәл ағай бер үҙе. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2v746g6ajf2kjvf34x3v05urdurlzv4 0 1948 18382 16498 2017-10-19T23:09:55Z Dcljr 283 localize "thumb" 18382 wikitext text/x-wiki [[Файл:Tarantass.jpg|мини|upright=1.25]] # Дөбөр-дөбөр — дүрт,<br />Ултырғысы — бер,<br />Йөрөткөсө — ике. # Дүрт ағай өҫтөндә бишек ултыра,<br />Ул ағайҙар йәйҙе бик ярата. # Тәкә-тәкә тәкәсәк,<br />Дүрт аяғы бөгәсәк,<br />Урман атайың өйҙәме,<br />Утын ҡосаҡлап киләме? # Ербәгәй ҙә сербәгәй,<br />Эйәһеҙ өйгә кермәгәй,<br />Атһыҙ йөрөмәгәй. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 33aflx99harrhcsa22wlcw04f5efn7x 0 1949 18383 16499 2017-10-19T23:09:58Z Dcljr 283 localize "thumb" 18383 wikitext text/x-wiki [[Файл:Болгария (България), обл.Бургас (обл.Бургас), общ.Поморье (общ.Поморие), Поморье (Поморие), ул.Князь Борис I - panoramio.jpg|мини]] # Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br />Имән ағас икәү,<br />Мыймылдығы берәү,<br />Шыбағаһы шыпа яңғыҙ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m3twngbrn88zh2metixs0ilyye01y4h 0 1950 18401 18384 2017-10-19T23:11:28Z Dcljr 283 resize ith "upright" 18401 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hordeum-barley.jpg|мини|upright|Арпа (рус. ячмень)]] # Үҙе бер ҡарыш, һаҡалы мең ҡарыш. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h7tyvaflizmhhcy0r8biwlq3qp3wxvf 0 1951 18385 16501 2017-10-19T23:10:02Z Dcljr 283 localize "thumb" 18385 wikitext text/x-wiki [[Файл:Berghaus Vulcan.jpg|мини|Туристар ''рюкзагы''.]] # [[Ситән үреү (йомаҡтар)|Ситән]] аша [[Эт (йомаҡтар)|эт]] тартыша. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nftr6awgznathdu1wac8hp8fcdad5ui 0 1952 18386 16502 2017-10-19T23:10:04Z Dcljr 283 localize "thumb" 18386 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ear of rye.jpg|мини]] # Былтыр илтеп ҡуйғандар,<br />Быйыл килеп йыйғандар. '''[[Арыш (йомаҡтар)|Арыш]], [[Ҡарабойҙай (йомаҡтар)|ҡарабойҙай]], [[Борсаҡ (йомаҡтар)|борсаҡ]]''' # Еҙ [[Мыйыҡ (йомаҡтар)|мыйыҡлы]] еҙнәм,<br />Ап-аҡ яулыҡлы еңгәм,<br />Йомро-йомғаҡ йәш ҡоҙасам. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kym4wh5g6mbpcdvhv7d5msobenxytx4 0 1953 18387 16503 2017-10-19T23:10:06Z Dcljr 283 localize "thumb" 18387 wikitext text/x-wiki [[Файл:Human back on gray background.jpg|мини]] # Яҫы [[Таҡта менән ябылған өй түбәһе (йомаҡтар)|таҡта]], ятып маҡта,<br />Яғырға ла ярамай,<br />Ябыуға ла ярамай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d2ctsjpi17whii99ub1m6j8otdb0wcb 0 1954 24121 18388 2021-06-19T12:40:57Z CommonsDelinker 13 Replacing Img_3372_Me_trot.jpg with [[File:Cheval_canadien_au_trot_3372.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) · The file named meaninglessly 24121 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cheval canadien au trot 3372.jpg|мини]] # Иргә ҡанат,<br />Солтанға һанат,<br />Йәй арымай,<br />Ҡыш ҡарышмай. # Ҡойроғо һалпы,<br />Ике ҡолағы ҡайсы,<br />Уны белмәгәндең<br />Арҡаһына — ҡайыш ҡамсы. # Дүрттер аяғы,<br />Ҡайсылыр ҡолағы,<br />Таштан ҡаты тояғы. # Ауыҙы бар — көйшәмәҫ. # Ауыҙы бар — көйшәмәҫ,<br />Теше бар — тешләмәҫ,<br />Ултырһаң — күтәрер,<br />Етәкләһәң — эйәрер. # Тарта ла тарта,<br />Ул тартҡан һайын килем арта. # Тимерсе лә түгел,<br />Балта оҫтаһы ла түгел —<br />Үҙе ауылда беренсе эшсе. # Ҡыйыуҙар — ботона ҡыҫтырып,<br />Ҡурҡағыраҡтар етәкләп килтерә. # Ауыҙыма тимер ҡаптым,<br />Ағайымды алып саптым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] t7lmueyd9cdlw723t8tw7im09fthm8z 0 1955 18389 16505 2017-10-19T23:10:10Z Dcljr 283 localize "thumb" 18389 wikitext text/x-wiki [[Файл:Pernod Al Ariba 0046b.jpg|мини]] # Дүрт ағай — <br />Икеһе алда,<br />Икеһе артта;<br />Ашығалар, йүгерәләр — <br />Береһен-береһе ҡыуып етә алмайҙар. # Дүрт ҡоҙағый йүгерәләр,<br />Береһен-береһе уҙа алмайҙар. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rb273649wxkldg4psxr264wen5cl61l 0 1956 18371 16507 2017-10-19T23:09:11Z Dcljr 283 localize "thumb" 18371 wikitext text/x-wiki '''Ат тояҡтары''' [[Файл:HorseCroup.jpg|мини]] # Дүрт бабай,<br />Дүртеһенең дә<br />[[Һаҡал (йомаҡтар)|Һаҡалы]] артҡа ҡарай. # Бәләкәй генә сеүәтә<br />Хандан хәбәр йөрөтә. '''Ат тояғы, ҡойроғо, ҡолаҡтары, ике күҙе''' [[Файл:HorseEye.jpg|мини]] # Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br />Һәпән ағай яңғыҙ;<br />Көлкәс ағай икәү,<br />Төймә һабағы икәү. '''Аттың тояғы, ҡолағы, ҡойроғо''' # Дөбөрәт ағай дүртәү,<br />Килекәй ағай икәү,<br />Яппар ағай япа-яңғыҙ. '''Аттың тояғы, даға ҡаҙаҡтары, ҡойроғо''' [[Файл:Hoof bottom view.jpg|мини|upright]] # Табыр-төбөр дүртәү,<br />Төймә ҡаҙаҡ бишәү,<br />Ағай-энеһе алтау,<br />Һәбләй [[Эт (йомаҡтар)|эт]]е яңғыҙ. '''Ат ҡойроғо''' [[Файл:Canter animated.gif|мини]] # Һыуға төшһә — мең,<br />Һыуҙан сыҡһа — бер. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mzmgo6846eetr6rdtbvgejfiz4va64r 0 1957 24783 19037 2023-02-15T18:28:18Z Aidar254 420 24783 wikitext text/x-wiki * [[Умартасылыҡ серҙәре|Умартасылыҡ]] * [[Баҡсасы белешмәһе|Баҡсасы белешмәһе]] * [[Ҡош-ҡорт аҫрау|Ҡош-ҡорт]] * [[Мал аҫрау|Мал аҫрау]] [[Категория:Китаптар]] aj0d85xh6avpfcebdskab701npltzrr 0 1958 24594 5441 2022-12-22T04:22:57Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы Байназар ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24594 wikitext text/x-wiki Кем белмәй икән Ленинград блокадаһын, һәр төшөн үлем шәүләһе ҡаплаған 900 көнлөк тамуҡтан тере йән ҡалыуына хайран-вайран булырһың. Ә бит ауылдың хәле блокаданыҡынан һис тә кәм булмаған, һуғыш менән башланып, 1418 көндә генә лә тамамланмаған. Осор бер кемде лә аямаған. Шулай ҙа, ҡалала һәр кемгә тәғәйен норма, һәр көнгә талон булған. Нимә ҡушып бирһәләр ҙә, ул норманың икмәк тип атарлыҡ ерлеге булған. Ҡала кешеһенең әҙме-күпме баш терәр, серем итер форсаты булған. Ленинград блокадаһы икмәге рецебын күптәребеҙ белә лә ул, ауыл икмәгенекен кем белһә икән? Ул «икмәктә» нимә булһа булған, тик он әҫәре генә булмаған, һәм норма итеп тә бирелмәгән. Эш менән эш араһында, йәйен үлән эҙләп йән аҫраһалар, ҡыш бит аслыҡ тотош ғаиләләрҙе салғылай сапҡан. Тамаҡ ялһыҙ эшләү — таяҡтың бер осо ғына. Икенсеһе, ит, май, йомортҡа тапшырыу йөкләмәһе. Мал көтәһеңме, юҡмы, тыумы, һауҙырғанмы-тапшыраһың. Үтәмәһәң-төрмә. Ерҙә ятҡан бер бөртөк иген ҡапҡан өсөн дә нәҫелеңде ҡоротоу янай. Үгеҙ, һыйыр йәнәшәһендә екке булып йөрөгән ҡыҙ-ҡырҡын төнөн генә үҙ донъяһын хәстәрләп, малына аҙыҡ әҙерләһен, ҡышҡы төндәрҙә йөн иләп, фронт өсөн ойоҡ-бейәләйҙәр бәйләһен, аҙыҡ-түлек киптерһен. Шунан ни саҡлыһы ҡырылды ла, ҡалғандары ни мөғжизә менән иҫән ҡалды икән? Тыл ҡорбандарын ниңә һуғыш ҡорбандары иҫәбенә индермәйҙәр икән? Бөтә ил йыл һайын Еңеү көнөн билдәләгәндә, ниңә 1947 йыл фәжиғәһен иҫләүсе лә юҡ? Ауылға баш эйеп, рәхмәтен әйтеүсе булырмы берәй ҡасан? Яғыулыҡһыҙ танк, самолет-бары металл өйөмө генә. Икмәкһеҙ һалдат та Еңеү килтерә алмаҫ ине. Бары һуғыш йылдары өсөн генә лә ауыл компенсация һораһа, түләп бөтөргөһөҙ бурысың бар, Рәсәй, елкәңдә. Ауыл һеңеренә балта сабыр алдынан, ауылдарҙы бөтөрөү сәйәсәтен алға һөргәндә, иҫеңә төшөрһәңсе: бары китеп бөтөп, һуңғы ҡарт-ҡоро ҡалғанда ла, ул кеше алдында, ул ауыл алдында бурысың барлығын. ''Ҡотлобаева К. З. Бөрйән районы, Байназар ауылы.'' [[Category:Иҫтәлектәр]] [[Категория:Бөрйән районы Байназар ауылы]] cr7pg7zumcarnvnu12vyw3c5ytqlqu2 0 1959 24589 20388 2022-12-15T05:36:46Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24589 wikitext text/x-wiki [[File:Ukrainian borscht ingredients.jpg|thumb]] '''Ауылса [[борщ]]''' — ҡышҡылыҡҡа быяла банкаларға стерилләп алып ҡалып, аҙаҡ итле һурпаға картуф турап ебәреп, әҙер борщты өҫтәп, йәһәт кенә бешереп алыу өсөн ҡулай ҡыҙыл аш. == Ингредиенттары == * 3 кг ҡыҙыл сөгөлдөр * 1 кг кишер * 1 кг һуған * 1 кг татлы борос * 1 кг помидор * 1 стакан шәкәр * 3 аш ҡалағы тоҙ * 1 стакан үҫемлек майы * 125 мг (ярты стакан) аш һеркәһе == Әҙерләү == Һуғанды ярым түңәрәк итеп турарға. Сөгөлдөрҙө һәм һуғанды эре ҡырғыс аша үткәрергә. Боросто һаламлап, помидорҙы ярым түңәрәктәр итеп турарға. Тоҙ, шәкәр, аш һеркәһе өҫтәп, яҡшылып болғарға. Тәүҙә талғын ғына утҡа ҡуйырға. Һуты сығыу менән утты көсәйтергә һәм 25 минут бешерергә. Эҫе килеш стерилләнгән банкаларға һалып, тимер ҡапҡас менән нығытырға. Ярты литрлыҡ 12 банка тәмле борщ сыға. [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Картуф]] iwwrr66j121dck3s4fr3r3ud72p5fyv 0 1960 18390 16508 2017-10-19T23:10:12Z Dcljr 283 localize "thumb" 18390 wikitext text/x-wiki [[Файл:Curb and bradoon.jpg|мини]] # Асауҙың ауыҙынан ала. # Ике яҡҡа айырған,<br />Айғыр ауыҙын ҡайырған. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s0l3i63hizzz0avzuxnq79y45czf9pv 0 1961 19038 5466 2018-02-08T18:28:10Z Aidar254 420 19038 wikitext text/x-wiki * [[Мейестә бешкән алма |Мейестә бешкән алма]] * [[Тултырылған ташҡабаҡ |Тултырылған ташҡабаҡ]] * [[Балыҡтан бәлеш |Балыҡтан бәлеш]] * [[ “Көҙгө йәйғор” турамаһы|“Көҙгө йәйғор” турамаһы ]] * [[Боронғоса әҙерләнгән кәбеҫтә|Боронғоса әҙерләнгән кәбеҫтә ]] * [[Маринадланған борос|Маринадланған борос ]] * [[Маринадланған помидор|Маринадланған помидор ]] * [[Авокадонан турама|Авокадонан турама]] * [[ Тәмле итеп әҙерләнгән ҡабырға ите|Тәмле итеп әҙерләнгән ҡабырға ите]] * [[Ҡыҙыл балыҡ һалынған урама|Ҡыҙыл балыҡ һалынған урама]] * [[Картуфлы рулет|Картуфлы рулет]] * [[Йәшелсәле бутерброд|Йәшелсәле бутерброд]] * [[Мамалыга|Мамалыга]] [[Category:Башҡортса]] lp4wz3p2ud5uxppus2txalknc6spkn2 0 1962 18391 16510 2017-10-19T23:10:16Z Dcljr 283 localize "thumb" 18391 wikitext text/x-wiki [[Файл:CH-NB - Genre, die Familie F.N. Königs beim Essen - Collection Gugelmann - GS-GUGE-KÖNIG-C-27.tif|мини|upright=1.2]] # Алдан алдым — тирмәнгә һалдым,<br />Ҡапсығымды тултырҙым;<br />Ҡапсығымды тултырғас,<br />Ах-бух итеп ултырҙым. # Утыҙ ике туҡылдыҡ<br />Юл башында ултыра,<br />Ун ат биргән көлтәне <br />Тапап-ҡырып ултыра. # Ун утыҙға бирә,<br />Утыҙ Әлтемгә бирә,<br />Әлтем Кәлтемгә бирә,<br />Кәлтем этәрә бирә. # Ун утыҙға бирә,<br />Утыҙ Бәйпеткә бирә,<br />Бәйпет ярҙан тәгәрәтә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 92ewypieykcc9atx3cska0ghnkzm5qm 0 1963 19650 19040 2018-10-16T16:24:11Z ZUFAr 381 викиға һылтанма 19650 wikitext text/x-wiki <small>''С. ХАЖИЕВТЫҢ «Баҡсасы белешмәһе» китабынан. «Башҡортостан» гәзитенде баҫылған 1.03.2012.'' </small> == Самаһын белеп кенә… == Баҡсасылар йыш ҡына ашламаны теүәл миҡдарҙа тупраҡҡа индереү өсөн үлсәгес юҡлыҡҡа зарлана. Бының өсөн стаканды, аш ҡалағын файҙаланырға мөмкин. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]][[w:Ашлама|Ашлама]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} === Ҡырлы стаканға күпме ашлама һыя? === Түбәндәге таблицала ауырлыҡ грамдарҙа бирелә. ** Аммиак селитраһы 160—180 Эзбиз 120 ** Суперфосфат 190—200 Ағас көлө 90-120 ** Фосфорит оно 310—360 Торф көлө 80 ** Калий тоҙо 185—190 Аммофоска 180—120 * Бер ҡырлы стакан күләме буйынса 13 аш ҡалағына, ә бер аш ҡалағы өс балғалаҡҡа торошло. * Биҙрәгә 10 л һыу һыя, ул 10 килограмға тиң. * Бер йоҡа стакандың күләме 250 грамға тиң булһа, бер ҡырлы стакандыҡы 200 грамға тиң. * Бер аш ҡалағына 25 грамм һыя. * Бер балғалаҡ 5 грамға тиң. === Бер куб. метр ашлама күпме тарта? (килограмдарҙа) === ** Яңы тиреҫ — 400 ** Сиҙәм ере — 1000 ** Тығыҙланған тиреҫ — 800 ** Ҡом — 1600 ** Серегән тиреҫ — 900 ** Торф — 800 ** Ер серетмәһе — 800 ** Эзбиз — 900 === Үҫемлектең төҫөнә ҡарап, ашламаға мохтажлығын билдәләү === 1. Азот ашламаһына мохтажлыҡ кисерһә, уның япрағы аҡһыл төҫкә инә, һарғая, ҡойола, үҫемлек насар үҫә, кәрлә булып ҡала. 2. Фосфор ашламаһына мохтажлыҡ кисерһә, үҫемлек япрағы ҡара йәшел, күкһел төҫкә инә, япраҡта ҡыҙғылт таптар барлыҡҡа килә. Ҡорой, улар һорғолт төҫкә инеп ҡарая, емеш сифатһыҙ була. 3. Азот менән фосфорға мохтажлыҡ кисерһә, ғәҙәттәгесә сәскә атып, һеркәләнгәндә сәскә аналығы ҡойола. 4. Калий ашламаһы етешмәгәндә, япраҡ уртаһы бер аҙ ҡытыршылана, бөгәрләнә, ялтырауыҡлы ҡыҙғылт таптар хасил була, япраҡ ситтәре һарғая башлай, һорғолт таптар барлыҡҡа килә. Иң өҫтәге үҫеш бөрөһө һәм тамыры зарарлана. Үҫемлектең калийға ҡытлыҡ билдәләре аҫҡы ботаҡтағы япраҡтан башлана. 5. Магний элементы етешмәһә, япраҡтар төҫһөҙләнә, һарғылт, ҡыҙыл төҫкә инә. 6. Тимер элементына мохтажлыҡ кисерһә, япраҡтар аҡһыл йәшел төҫкә инә. Япраҡ һөлдәләре араһында хлороз барлыҡҡа килә. 7. Баҡыр элементы етешмәһә, япраҡ осо ағара, хлороз барлыҡҡа килә. 8. Бор етешмәһә, үҫеш нөктәһе ҡорой — сәскә атмай. [[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] n3w1w7ud0i7i88norm4773io42hpvf7 0 1964 19041 5479 2018-02-08T18:29:52Z Aidar254 420 19041 wikitext text/x-wiki ==Ер еләге ултыртырға ваҡыт== ''<small>"Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 30.10.2012.</small>'' Байтаҡ баҡсасынан емеш ағастарының уңыш бирмәүенә, тәүҙә емеше булып, һуңынан ҡойолоп бөтөүенә зарланыуын ишеткән бар. Алма өлгөргән осорҙа күршем ингәйне. “Ҡайҙа ҡуйырға белмәйем, ер тулы алма”, — ти был. Мал-тыуары булмауына зарланып алды. Баҡһаң, ҡойолған емештәрҙе ырғыта икән. Ә мин улай эшләмәйем. Хәйер, әллә ни ҡойолоп та бармай инде алма. Бер аҙ тәжрибәм менән уртаҡлашмаҡсымын. Бөтәһенә лә билдәле: ағас артыҡ уңышын ғына ҡоя. Йәғни көсө еткәнде алып ҡала. Шуның өсөн мин емеш биреүсе ағастарҙы миҙгеленә ике тапҡыр ашлап торам. Сәскә атҡан сағында олон тирәләй канау ҡаҙып сығам. Был саҡта һаҡ булырға кәрәк — тамырҙарға зыян килмәһен. Һуңынан 25 градус йылылыҡтағы һыуҙы өс-биш биҙрә иҫәбенән ҡоям. Ләкин ҡоро һыу түгел, уға тиклем ҡош тиҙәген 1:1 нисбәтенән пластмасса һауыттарҙа, мискәлә 8–10 көн буйы әсетәм. Мискәнең өҫтөн ябырға кәрәк. Тәғәйен ваҡыт үтеп, шыйыҡса әсегәс, 1:15 иҫәбенә алдан ҡаҙылған канауға бишәр биҙрә һибәм. Был инде бер биҙрә әсетелгән шыйыҡсаға 15 биҙрә һыу тигән һүҙ. Өс ағасҡа етерлек була. Ошондай уҡ эште емеш уртаса өлгөргән осорҙа ла атҡарам. Минең баҡсала өс төп кенә алмағас үҫә — спартак, аҡ налив, антоновка. Шулар ҡайнатмаға ла, ашарға ла, компотына ла емешен еткерә. Шуныһын да әйтеү мөһим: бына 15 йыл инде өҙлөкһөҙ уңыш алам. Ошо ваҡыт эсендә бер ҡасан да минераль ашлама индергән юҡ. Ҡош тиҙәгенән тыш, йыл һайын компост яһайым. Компосты теләһә ниндәй һауытта эшләп була. Ләкин 1,5х1,5х1 иҫәбенән соҡолған соҡорҙо ҡулай күрәм. Ошонда үлән ҡалдыҡтарын турап һалам, япраҡ, башҡа серей торған сүптәрҙе ырғытам, йыуынты һыу һибәм. Тиҙ өлгөрһөн өсөн өҫтөн ҡалай менән ябам. Өс йылға бер тапҡыр баҡсала көрәк тәрәнлектә ерҙе ҡаҙып сығам. Тамырҙарға яҡын урында ярты “штык” канау йырам. Ошонда ҡойолған ағас япраҡтарын һалам, уны яңы ғына алынған ер менән күмәм. Өс сутый майҙанға 80 тоҡлап япраҡ китә. Ныҡлап өлгөргән тиреҫ һалып, баҡсаны ҡаҙып, тупраҡ ҡатламын әйләндереп сыҡһаң да була. Йылдар үткән һайын тупраҡтың уңышлы ҡатламы арта. Тимәк, файҙалы селәүсендәр ҙә күбәйә. Улар булған ерҙә тупраҡ ҡатламына һыу яҡшы һеңә, ер өҫтө тын ала, йәғни баҡсаның уңыш биреү һәләте арта. А. ЛАТИПОВ. Өфө ҡалаһы. [[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] bnoq2r54pyzj9sdm0ri72t1vzpi1dpw 0 1965 20413 18838 2020-03-04T18:48:07Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20413 wikitext text/x-wiki [[File:Cucurbita moschata Butternut 2012 G2.jpg|thumb]] '''Ашҡабаҡ бутҡаһы''' == Ингредиенттар == * Ашҡабаҡ * Ярма йәки картуф * Тоҙ * Май == Әҙерләү ысулы == Ашҡабаҡтың тышын әрсеп, эсен алып, йомшаҡ ерен ваҡ итеп турайҙар. 1:1 күләмендә һыу өҫтәп, утҡа ҡуялар. Ҡайнап сығыуына тары ярмаһы өҫтәйҙәр. Ярма һыу күләменә ҡарап алына. Сама менән һыуҙан 1,5 тапҡыр кәмерәк була. Төбө көймәһен һәм иҙелеп бешһен өсөн болғап торалар. Самалап май ҡушалар (ҡаймаҡ, [[Аҡ май|аҡ май]], [[Аҡ май|һарымай]], туңмай). Бындай бутҡаны дөгө йәки картуф ҡушып та эшләп була. == Ашҡабаҡ — дауа == Ашҡабаҡтың төрҙәре һәм сорттары бик күп. Уларҙы ҡулланыу буйынса ике төргә бүлеп була. Мал аҙығы булараҡ файҙалана торған сорттар. Шулай уҡ, аш-һыу әҙерләү өсөн үҫтерелгән сорттар. Бындайҙарының итсәһе һутлы, шәрбәтле, каротиндарға бик бай була. Каротиндарға бай итсә һары, һарғылт-ҡыҙыл төҫтә була. Унан бутҡа, аш, пюре, повидло, мармелад, һут әҙерләргә, ҡоймаҡ һәм ҡабартма бешерергә, һәр төрлө аш-һыуға ҡушырға мөмкин. Майҙа ҡыҙҙырып алып йәшелсә икраһы эшләйҙәр. Эсендә төрлө бутҡа һәм ит аҙыҡтары бешереп була. Берҙән, был аҙыҡтар туҡлыҡлы ла, шифалы дауа булыуҙары менән дә ҡиммәтле, икенгсенән, витаминдар, минераль тоҙҙарға бай. Составындағы органик кислоталарҙың әһәмиәте лә организм өсөн баһалап бөткөһөҙ. Бөйөр, бауырҙы таҙарта. Лимфа- һәм ҡан тамырҙарын таҙарта. Шешенгәндә, организмдан артыҡ һыуҙы ҡыуҙыра. Орлоҡтары бик туҡлыҡлы һәм затлы ризыҡ. Башҡорттар орлоҡтарынан элек май ҙа айырып ала белгәндәр. Шулай уҡ эсәктәрҙәге паразит селәүсендәрҙе ҡыуҙырыу өсөн ҡулланғандар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 99wp7rm2k4d0fo082xmj6pa04e5nxdt 0 1966 20085 19039 2020-01-18T19:17:06Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20085 wikitext text/x-wiki [[File:Buče pred hišo v Brezjah.jpg|thumb]] == Алырға == * Уртаса ҙурлыҡтағы ашҡабаҡ * 3-4 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * 1-2 икмәк шөкәрәһе * 5 йомортҡа * 1,5 аш ҡалағы һары май * Дәрсен онтағы == Әҙерләү == Ашҡабаҡтың тышын да, эсен дә таҙаларға, турарға ла, һыу ҡойоп, йомшарғансы бешерергә, үтә ныҡ бешерергә ярамай - тәме юғала. Иләк аша үткәреп алырға ла, кире иләккә һалып, һыуын һарҡытырға ҡуйырға. Һыуы ағып бөткәс, шөкәрә онтағы, шәкәр ҡомо һәм сәй ҡалағының осо менән дәрсен онтағы һалып һыуытырға ҡуйырға. Йомортҡаларҙың туғылған һарыһын, һары майҙы ҡушып, болғарға. Йомортҡаларҙың ағын, аҡ күбеккә әйләнгәнсе туғып, массаға ҡушырға, формаларға һалып, уртаса эҫелектәге духовкаға ҡуйырға. Өҫтәлгә биргәндә айырым шәкәр, ҡаймаҡ ҡуйырға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] kd1pv7t8dopo7jblqy3gi6tcia9a0ao 0 1967 5514 5513 2017-08-23T21:30:48Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5514 wikitext text/x-wiki '''Ашҡабаҡ эсендә ризыҡ әҙерләү''' — күберәк байрам ашы, өмә кеүек күмәк кешегә әҙерләнә. Ашҡабаҡтың иң матурын һайлап алып, тышын эҫе һыу менән яҡшылап йыуалар, ҡоротоп һөртәләр. Үткер бысаҡ ярҙамында түңәрәкләп, ҡойроҡло түбәһен киҫеп алалар. Тимер ҡалаҡ менән урталағы йомшағын алып ташлайҙар. Ашҡабаҡтың уртаһына алдан әҙерләнгән эслекте һалалар. == Эслек төрҙәре == '''1. Ярма, һыу, май, тоҙ.''' '''2. Итле эслек.''' == Әҙерләү == '''1. Ярма, һыу, май, тоҙ.''' Ярма менән һыу нисбәте, ярманың төрөнә ҡарай. Мәҫәлән, дөгө менән һыу нисбәте — 1:2. Май менән тоҙ ҙа ярма микдарынан сығып һалына. Әҙер эслекте ашҡабаҡтың эсе тулғансы һалалар. Ҡырҡып алынған «ҡапҡас» менән ябалар. Ашҡабаҡтың өҫтөнә үҫемлек майы яғып, сәғәт-сәғәт ярым ваҡытҡа йылытылған духовкаға ҡуялар. Духовка ныҡ ҡыҙғас, утты ашҡабаҡ бешеп еткәнсе тоталар. Әҙер ашҡабаҡты духовканан алып, йәйпәк тәрилкәгә һалалар. Һәр кемгә порциялап бүлеп бирәләр. '''2. Итле эслек.''' Итте (йылҡы ите булһа тағы ла яҡшыраҡ) ваҡ киҫәктәргә турап, табала, үҫемлек майында, быҡтыралар. Иткә ҡушып шул уҡ күләмдә ваҡлап туралған башлы һуған һәм шаҡмаҡлап туралған картуф һалалар. Бешеп өлгөрөр алдынан бер ус төйөлгән грек сәтләүеге, тоҙ, тәмләткестәр ҡушырға мөмкин. Әҙер эслекте ашҡабаҡтың эсе тулғансы һалалар, өҫтөнә сама менән ярты стакан һыу йәки һурпа ҡойоп, ҡырҡып алынған «ҡапҡас» менән ябалар. Ашҡабаҡтың өҫтөнә үҫемлек майы яғып, сәғәт- сәғәт ярым ваҡытҡа йылытылған духовкаға ҡуялар. Духовка ныҡ ҡыҙғас, утты ашҡабаҡ бешеп еткәнсе тоталар. Әҙер ашҡабаҡты духовканан алып, йәйпәк тәрилкәгә һалалар. Һәр кемгә өлөшләп бүлеп бирәләр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ярма]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category: Ит аштары]] 3cvv8zfsvzltvl302oxdzt4gwwy9o6b 0 1968 18846 5518 2017-12-27T14:08:34Z Aidar254 420 18846 wikitext text/x-wiki == Составы == * 2/3 стакан ашҡабаҡ * 100 г он * 1 йомортҡа * 1/2 стакан ҡаймаҡ * 50 г аҡ май * 2 балғалаҡ ҡамыр күперткес * 2 теш һарымһаҡ * аш ҡалаҡ йәшел тәмләткес * 60 г сыр пармезан * тоҙ * ҡара борос == Әҙерләү == Ашҡабаҡты эре ҡырғыстан үткәреп, йәшел тәмләткес һәм һарымһаҡты ваҡлап, тоҙ һәм борос ҡушып, болғатырға. Сырҙы ваҡ ҡырғыстан үткәрергә. Ондо тоҙлатып ҡамыр күперткесе менән болғатырға. Йомшартылған майҙы йомортҡа һәм ҡаймаҡ менән бутап, ондо ҡушырға. Был ҡатышмаға һарымһаҡлы ашҡабаҡты һалырға. Сырҙы әҙерәк ҡалдырып, ҡалғанын ҡатышмаға ҡушып болғарға. Формаларға ҡойоп, өҫтөнә ҡалған сырҙы һибеп сығырға. 25 минутҡа 180 градуслы духовкаға ултыртырға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] pm5pjaaayosetdw4rljd06fdcqcdnly 0 1969 16511 5522 2017-09-10T20:19:30Z Dcljr 283 basic post-import cleanup: localize category prefix; keep only more-specific category; standardize whitespace, line-breaks 16511 wikitext text/x-wiki # Бер соҡор бар — тулмаҫ,<br />Бер көндө лә буш тормаҫ;<br />Буш торһа, тынмаҫ,<br />Унһыҙ кеше тормаҫ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3cyd5r7crzb1d9p689sjcw3op0hx6d9 0 1970 18372 16512 2017-10-19T23:09:22Z Dcljr 283 localize "thumb" 18372 wikitext text/x-wiki [[Файл:Sequoiadendron giganteum at Kenilworth Castle.jpg|мини]] # Ҙур һандығым эсендә<br />Юнмаған уғым ята. # Аяғы менән ҡолағының һаны юҡ,<br />Һис бер ерендә ҡаны юҡ. # Бер аяҡ, илле ҡул. # Көҙ етһә, йөнөн ҡоя,<br />Яҙ етһә, йәшәрә. # Көҙ сисенә, яҙ кейенә,<br />Йә, әйтеп ҡара, нимә? # Яҙын яҙыла,<br />Көҙөн йыйыла,<br />Йәй һыуына,<br />Ҡыш йылына. # Төбө — бер,<br />Башы — мең. # Ергә һеңгән,<br />Күккә үрелгән. # Йәйен өшөй, ҡышын йылына. # Йәйен йәшәрә, ҡышын ҡартая. # Йәй көнө йәшел сәкмән кейә,<br />Ҡыш көнө һалып ташлай. # Ҡарап торһаң, йәне юҡ,<br />Тупраҡ ашай, һыу эсә,<br />Үҙе юғары үҫә. # Утта яна, һыуҙа батмай. # Йәйен йәшел, көҙөн һары, ҡышын аҡ,<br />Үҙе ҡанһыҙ, оҙаҡ йәшәй — уйлап тап. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5osn0qok5t5xsxrdkd6rp9dkrsqie30 0 1971 18392 16514 2017-10-19T23:10:20Z Dcljr 283 localize "thumb" 18392 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hochzeitsbrauch Baumstamm sägen.jpg|мини|upright=1.2]] # Икәү тартыша,<br />Берәү ҡоҫа. # Тешен батыра бара,<br />Сәйнәп төкөрә бара. # Икәү тартыша,<br />Берәү ыңғыраша. # Ситән аша ике эт талаша. # Икәү һелтәнгәнгә берәү илай,<br />Күҙ йәше — тамсы түгел,<br />Һелтәгәне — ҡамсы түгел. # Икәү туҡмай,<br />Берәү илай,<br />Күҙ йәше ваҡ ҡына,<br />Үҙе аҡ ҡына. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nk93kmenxtoblv6ub3bg745hhkq7b1y 0 1972 18393 16515 2017-10-19T23:10:23Z Dcljr 283 localize "thumb" 18393 wikitext text/x-wiki [[Файл:Arbre École polytechnique.jpg|мини]] '''Ағас тамыры, япрағы, сәскәһе''' # Аяғын алдым таяҡҡа,<br />Үҙен алдым ҡосаҡҡа.<br />Ҡолағын алдым түшәмгә,<br />Башын алдым буяуға. '''Ағастың тамыры, ботағы, япрағы''' # Аяғы менән ҡолағының һаны юҡ,<br />Һис бер ерендә ҡаны юҡ. # Аяғы алтмыш, ҡулы етмеш,<br />Үҙе бер, бите мең. '''Япраҡтар''' # Яҙ килһә, йәшәрә,<br />Көҙ етһә, һарғая. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] r8kyqmbp46fhf686qif9c33ymllowc0 0 1973 18394 16516 2017-10-19T23:10:25Z Dcljr 283 localize "thumb" 18394 wikitext text/x-wiki [[Файл:Buttressroots.jpg|мини]] # Ай үҫә, йыл үҫә, үҙе күҙгә күренмәй. # Ер аҫтынан ең сыҡты,<br />Ике буйы тиң сыҡты. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] b3fc9do84huck2qzgocajpukr3ehl8m 0 1974 18395 16517 2017-10-19T23:10:27Z Dcljr 283 localize "thumb" 18395 wikitext text/x-wiki [[Файл:Acer tataricum bark.JPG|мини]] # Япраҡ та түгел,<br />Ботаҡ та түгел —<br />Үҙе ағаста үҫә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q747rawee8lckwporylf8toiit7vr6p 0 1975 18396 16523 2017-10-19T23:10:29Z Dcljr 283 localize "thumb" 18396 wikitext text/x-wiki [[Файл:RosmaryStem SatCrop BgSub.jpg|мини]] # Айға ла күренмәй,<br />Ҡояшҡа ла күренмәй,<br />Ағас менән тиң үҫә,<br />Үҫкәне бер ҙә беленмәй. # Айға-көнгә күренмәй,<br />Ағас менән типә-тиң. # Япраҡ һымаҡ елпелдәп,<br />Елберләмәй ҙә елгә.<br />Ағас менән типә-тиң,<br />Күренмәй айға-көнгә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] n19pbp7stf2q2ax508csppyj66ygjqm 0 1976 24392 22309 2022-06-28T19:22:52Z CommonsDelinker 13 Removing [[:c:File:Табын_ырыуының_IV_йыйыны_28.jpg|Табын_ырыуының_IV_йыйыны_28.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:P199|P199]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by ZUFAr|]]. 24392 wikitext text/x-wiki == Күңелдәр зыяраты ҡайҙан? == Эреле-ваҡлы бала-саға урам буйлап саба. Толомдары ғына елферҙәп ҡала. Араларында билен биштән быуып донъя көткәндәре лә, яңы ҡул араһына керә башлағандары ла, әсәй итәгенән саҡ төшкәндәре лә бар. Ниәттәре — тағы ла бер тапҡыр Маһия инәйҙең һиҙгерлеген тикшереп ҡарау. Ғәйшә оләсәйем көнө буйы өйҙә булмаясаҡ. Ә уның өйө алдында космея үҫә. Беҙ шуны өҙгән булып ҡыланасаҡбыҙ. Маһия инәй күрше-күләненең ышаныслы күҙе, һаҡ ҡолағы, штатһыҙ ҡарауылсыһы. Донъяларына күҙ-ҡолаҡ булырға үтенһә-үтенмәһәләр ҙә, ул һәр саҡ һаҡта! Ә инде һынау үткәреүебеҙ — инәйҙең фиҙакәрлегенә бары оло хөрмәтебеҙ генә. Беҙҙең байтаҡ йолаларыбыҙ бар. Береһе — яңғыҙ йәшәгән, кеше көнлө инәй-бабайҙарҙы бүлешеп алғанбыҙ. Беҙҙең тирәнең ҡурсауында Динислам бабай менән ире һуғышта ятып ҡалған Хәҙисә инәй. Динислам бабайға иҙәнен йыуып, һыу килтереп бирәбеҙ. Ә ул ҡыуаныстан шундуҡ магазинға йүгерә, прәник һатып алырға. Тик ярҙамыбыҙ һис кенә лә прәник өсөн түгел, ысын күңелдән эшләнә. Хәҙисә инәйҙе, ҡыҙы өйҙә булмаған сағында хәстәрләйбеҙ. Шулай ҙа, уларға ярҙам итеүҙә Шәрәфулла бабайҙың ҡыҙҙарына етешкәндәр юҡ. Шәрәфулла бабай үҙе бер хикмәт. Беҙ уның күҙ осонан ысҡынғаныбыҙ юҡ. Ҡыйыш баҫһаҡ, төҙәтеп кенә тора. Ә уның иң-иң хикмәте, ҡыштың буранымы, сатлама һыуығымы — һәр саҡ матур итеп мәке уйып ҡуя. Маһия инәй беҙҙең биләмәгә кермәй. Инәйгә ярҙамыбыҙ — йылына бер тапҡыр ғына була торған күңел байрамыбыҙ ул. Яҙ етеп, һыу таҙарып Нөгөш үҙ ярҙарына ҡайттымы, бөтөн бала-саға һыу буйында. Оло керҙәрҙе йыуабыҙ, ҡашығаяҡты йышабыҙ, самауырҙарҙы ялтыратабыҙ. Үҙебеҙҙекен бөтөү менән, йыйналышып Маһия инәйгә китәбеҙ өмәгә. Өйөнән башлап, йыуа-йыша, таҙарта торған бөтә эштәрен атҡарып бирәбеҙ. Керҙәрҙе, түшәктәрҙе сайҡатып элеүгә инәйҙең табыны ҡоролған да була. Уртала майлы бутҡа. Хистәре ташып-түгелеп, күңеле булып бөтәлмәй, инәй бутҡа эсенә кәнфиттәр төртөп сыға. Кәнфитте айырым һурһаң тәмле лә ул. Беҙҙең ҡалаҡтар, һиҙҙермәй генә бутҡаның кәнфитһеҙ ерҙәренән йөрөргә тырыша. Шулай ҙа беҙ инәйгә сикһеҙ рәхмәтлебеҙ. Ошо күңел байрамы өсөн! Шул бала-сағалар — Ил киңлектәрендә сәселдек инде. Иҫәндәребеҙ — сал сәсле оләсәй һәм олатай. Ауыл йәме инәй, бабайҙарҙарыбыҙ — гүр эйәләре. Урындары йәннәттә булһын! Тик йөрәк кенә һыҙлай. Уларҙан алған күңел йылыһын ниңә беҙ бирәлмәнек балаларыбыҙға? Ҡасан, ҡай төштә ерләнек күңел һуң ул күңел йомартлығын? «Тимур командаһынан» килгән балалар аҡса һорағас, биргән аҡсамды әҙһенделәр,- тигәнгә хәҙер кем икән аптырар? '''Аҙашҡан быуын''' «...Ауыл йәме инәй, бабайҙарыбыҙ — гүр эйәләре. Урындары йәннәттә булһын. Тик йөрәк кенә һыҙлай. Уларҙан алған күңел йылыһын ниңә беҙ бирәлмәнек балаларыбыҙға? Ҡасан, ҡай төштә ерләнек һуң ул күңел йомартлығын?» Яуабын таптым буғай... == Тәү инешең нимә? == Үҙгәртеп ҡороуҙар заманы ине. Магазиндар — шыр стена. Иң тәү ихтыяж — тамаҡ хәстәре һәр кемдең үҙ тернәкселлегенә терәлеп ҡалды. Беҙ ҙә, мөмкинлегебеҙҙе барлап, ҡош-ҡорт ишәйтергә ниәтләнек. Эш ем өлкәһенә килеп терәлде. Мал сөгөлдөрө сәстек. Эргә-тирәләге кесерткәнде, сөгөлдөр япраҡтарын ашатып, көҙгә килтереп еткерҙек тә ул өйрәк бәпкәләрен, ҡар ятыуға үлән бөттө. Нисекме кәрәк, бер аҙ һоло таптыҡ. Тик ҡаҡҡа ҡалһа ҡалдылар, һолоға әйләнеп тә ҡараманы өйрәктәребеҙ... Шул ғибрәттән бер фәһем яһаным үҙемә. Бишегеңдән эскәнең — һыумы, әллә ыумы, ашағаның — имме, әллә боҙоҡмо, тәү асылыңа нимә һеңдерелһә, шул ҡала икән фиғылыңда ахырғаса... Тимәк, ныҡлы тотҡаһы булған затты ла, төҙәлмәҫ әүермәнде лә тәү инештән әүәләйҙәр. Хоҙай Тәғәлә ир затына орлоҡто һалған ғына. Ниндәй ерлеккә сәсә, нисек сәсә — үҙенән! Зөфаф кисенең дә, ҡатының менән һәр ҡушылыу алдынан да, изгелекле бала һорауҙың да үҙ доғаһы бар. Ғәилә лә бер баҡса ул. Хәләл менән ашлайһыңмы, харам менәнме? Хәләл көсөң менән үҫтергән малың да харамға әйләнә, ислам ҡушҡанса салынмаһа. Ниәт әйтеп, бисмилла менән башланамы һәр эшең? Шөкөр итә беләһеңме тыныс күгеңә? Һауаға? Эскән һыуыңа? Тереклегебеҙ унан бәйле булмаған донъя байлыҡтары теләгәндә уйландыңмы: шундай ерҙәр бар, күпме хаҡ биреп тә артыҡ бер тамсы ла һыу ала алмайһың. Һатып алырлыҡ булғанда ла, етештереүсеһе кеше түгел... == Йәшәйеш кануны ул — һынауҙар аша үтеү! == Тәүләп дивандан ҡолап төшкәнендә ҡыҙыма дүрт ай ине. Атаһы «тәрбиәне башларға ваҡыт еткән икән», — тине лә эшкә тотондо. Энә, ҡайсы, бысаҡ, эҫе сәйнүк, розетка кеүек ҡурҡыныс нәмәләрҙең һәммәһе менән дә «таныштырып» сыҡты. Минең бер нисә уҡталыуыма, ҡаты итеп «Күҙ яҙлыҡтырмай ҡарап ултыралаңмы өйҙә?», — тип туҡтатты ла, иң аҙаҡ яйлап ҡына дивандың япмаһын һөйрәй башланы. Ҡыҙым сатырман үрмәләй, ҡоламаҫка йән тәслим тырыша. Һөйрәп төшөрҙө тәки атаһы. Шаҡ ҡатып ултырҙым, был һабаҡтарҙы ҡайҙан белә икән тип. Әммә ул дәрестәр онотолмаҫлыҡ булды миңә лә, ҡыҙыма ла... Хоҙай хикмәте менән һәммәбеҙгә лә тойом ҡеүәһе бирелгән. Тойом аша фекер төйнәйбеҙ, танып беләбеҙ уратып алған мөхитте. Ҡапма-ҡаршы сифаттары аша яҡты-ҡараңғыһын, эҫе-һалҡынын, ҡоро-еүешен, ҡаты-йомшағын, имен-хәүефен, рәхәт-ҡыйынын, әсе-сөсөһен, һөйөү-нәфрәтте... Иң ҙур хаталарҙың береһе: «Үҙем нужа күреп йәшәнем, балама ыҙа күрһәтмәйем», — тип, һәр нәмәнең тәмен үҙе татып-белеү бәхетенән уны мәхрүм итеү, «Барыһы ла бәхетле баласаҡ өсөн» тигән лозунг. Ғүмер, көс-кәр мәңгелек түгел. Нисек кенә теләмәйек, юлына түшәк булып, ахырынаса оҙатып барыу мөмкин була торған хәл түгел. Теплица шарттарында үҫтерелгән бала беренсе «ҡырауҙа» уҡ киңгәйәсәк. Бәләкәй генә ҡаршылыҡтан да бәлтерәп төшәсәк. Ә иң аяныслыһы, «үҙ туҡһаны ғына — туҡһан», кисерештәрен ауыҙлыҡлай белмәҫ, тәҡәббер, яһил әүәләнәсәк. Юғиһә, ниңә әле бала-саға, хатта өлкәндәр араһында ла мода китте: берәү миңә ҡарамай тип, йә иһә минеңсә булманы тип кенә муйынын элмәккә тығып, яҡындарын шуның менән шантажлап ҡына торғандар? Бер нәмәнең дә бәйәһен, ҡәҙерен белмәҫ туң күңелдәр? Буйы ла, аҡылы ла, рухы ла тигеҙ үҫкән бала үҫтерәм тиһәң, тәғәйен генә рецепт берәү ҙә бирәлмәҫ. Ә бына ғәрибен, ҡиблаһын ләззәт тә үҙе генә тип белгән хайуани затты нисек әүәләмәҫкә? Меңәр-меңәр йыллыҡ тәжрибә бар инде: иман тәрбиәһе, хеҙмәт тәрбиәһе, тормош һынауҙары аша сыныҡтырыу; үҙенә ҡағылған бар өлкәлә яуаплылыҡ тәрбиәләү, шулай уҡ үҙ ғүмере менән ҡылыҡтары өсөн дә. Йәшәйеш ҡануны ул — һынауҙар аша үтеү! == Бар нәмәнең дә башы — дин == Ултырағыраҡ класс булдыҡ. Тәнәфес мәлдәрен күберәк фәлсәфәүи темаларға һөйләшеп үткәрә инек. Бер мәл фекер төйөнөбөҙ «ниндәйҙер илаһи көс булырға тейеш» тигәнгә килтереп сығарҙы. Шул һығымтабыҙға ҡапылғара баҙап, аптырап ҡалдыҡ. Минең икеләнеп, урап һөйләргә маташыуыма Гәүһәр көйҙө лә китте. «Ниңә исемен әйтеп һөйләмәйһең, ул бит Алла», — тине. Ошо иҫкәрмә йылдар һуҙымында оҙатып килә. Аманат булып! Кәйкәләмәҫкә, һәр әйберҙе үҙ исеме менән атарға! Бына ни ҡасандан йөрәгемде бер һорау өйкәй: ниңә әле дин юлына баҫҡандың күбеһе, хатта имам булып йөрөгәне лә ғәм алдында баҙай ҙа тора. Ғәйеп эштә тотҡандар тиерһең. Бар сығыштары баҙнатһыҙ ғына «Дин бит зыян итмәй» тип аҡланыуға ҡоролған. Шул уҡ фекер мөфтийҙәрҙең вәғәздәрендә лә сағылып ҡалғылай. Ә бит тап дин барыһының да башы. Унда бөтәһе лә ғәҙел, аныҡ, теүәл итеп билдәләнелгән: * хәләл менән харам; * фарыз менән мәкруһ; * йәмәғәт менән ғаилә; * ҡатын менән ир әҙәбе, бурыстары; * ата-әсәнең балаларына, балаларының ата-әсәләренә ҡарата вазифалары; * ҡыҙ бала менән малай әҙәбе; * мәктәп балаһының әҙәбе; * туғандарҙың үҙ-ара мөнәсәбәте; * күрше-күлән менән мөнәсәбәттәр; * мохтаждар менән етемдәр, ҡунаҡ менән юлсыларға ҡарата бурыстар; * фәҡирҙәр менән байҙар хәле; * тормош биргән бөтә ниғмәттәргә (тән, йән, байлыҡ, ер-һыу, һауа) мөнәсәбәт; * етәксе менән уның ҡул аҫтындағыларҙың мөнәсәбәте; * матди менән рухи тормош сиктәре. Донъя бутау, ыҙғыш башы, йәнҡыйыш, ҡантүгеш, бола башында дәһрилек, иманһыҙлыҡ ята. Шуға ла һәр мосолман балаһының тәрбиәһе иман шартынан башланған. Мәҙрәсә юҡлыҡтан ғына балалар уҡытылмай тормаған. Күп кенә хәлле кешеләрҙең, муллаларҙың өйө уҡыу-уҡытыу урыны итеп файҙаланылған. Ундағы һабаҡ биреүсе абыстайҙарҙың, муллаларҙың белем дәирәһенә аптырайһы ғына ҡала. Ярай, ир заттары әллә ҡайҙарға китеп белем алғанда ла, ҡатын-ҡыҙҙар бит ҡырға китеп уҡымаған. Шулай ҙа төрки, фарсы, ғәрәп телендә уҡып, яҙып иркен аралашыу ғына түгел, шиғриәте, сәсмә әҫәрҙәре менән хәбәрҙар булғандар. Поэмаларҙы яттан һөйләп ултырыусылар ҙа әҙ булмаған. Ә иман шарты өйрәтелмәгән бала булғандыр тип уйламайым. Нигеҙ булып Хәкимә оләсәйемдең һөйләгәндәре тора. Миңә оләсәйле булыу ғына түгел, ә уның иң һөйөклө ейәнсәре булыу бәхете лә тейҙе. Өй эсендәге барлыҡ эштәр икәүебеҙҙең елкәһендә булып, уның янында үтте баласағым. Бик тә ғәҙел, талапсан, тоғро һүҙле булыуы менән ихтирамлы булды ил эсендә. Энә күҙәүенән үткәрер ине һәммәбеҙҙең уң һәм һул ғәмәлдәрен. Уның бәйән иткәндәрен яҙып алырға кәрәклеге башыма етмәгән. Шулай ҙа ниҙер һеңеп ҡалған. Ә ул яҡын тирәләге генә түгел, әллә ҡайҙарҙағы мәҙрәсәләрҙе лә белеп һөйләп ултырыр ине. Күп итеп «Ғәлиә» мәҙрәсәһен иҫкә алыр ине. Томаналығым менән ул өлөштәрен ҡолығыма ла элмәгәнмен, йәнәһе лә иҫкелек ҡалдығы миңә нимәгә тип. Айырым яҙмыштар ғына түгел, тотош ил һемерҙе инде дәһрилектең һурпаһын. Бына хәҙер ҡоҫтора ғына. Үлем хәлдәре элек тә әҙҙән булмаған. Шулай ҙа халыҡ артҡан, ишәйгән. Ырыуы менән сырхау булып ултырмаған. Хәҙер һәр икебеҙ — сирҙәр гөлләмәһе! Гайморит менән геморройҙың ғәҙәти лексиконға инеүе лә беҙҙең заман «ҡаҙанышы». Башта икеһен айыра алмай ултырыла торғайны, ҡайһыныһы нимә аңлата әле ул, тип. Әле инде һәр икебеҙ «аяҡлы энциклопедия» медицина өлкәһендә! Мәктәп йәшенә саҡ еткән туғаныма, «Ныҡ ҡысҡырма, өйрәктәреңә инфаркт була» тип шаяртһам, бик етди генә яуап алдым. «Юҡ, булмайсы, улар бит йәш әле, холестериндары күп түгел әлегә», — ти. == Тәү асылыңа ҡайт == Тағын күңелемдән сыҡмай йөрөгән бер хикмәтме, ғибрәтме хикәйәт бар. Бер ҡарттың ике улы булған. Ир еткәс, улдың береһе үҙенә тейеш мөлкәтте һорап алған. Алған да, ғәйеп булған. Күп йылдар үткәс, ҡайтып ингән улын, атаһы, тиргәр урынға, тубыҡланып ҡаршы алған. Быны күреп торған икенсеһе үпкәләгән. Нисек инде, донъяһын тарҡатмай бөтәйтеп, атаһына таяныс булып йәшәгән улына бер рәхмәт һүҙе юҡ. Ә атай малын туҙҙырып, берәҙәк булып йөрөгән улға шундай хөрмәт күрһәтелеүен аңлай алмаған. Тәрәнерәк төшһәң, фәлсәфәүи мәғәнәһе бик тәрән был хәлдең. Ә шулай ҙа, моғайын, ярылып ятҡаны шулдыр: ҡартты бит улының тере ҡайтыуынан элек, аҙашҡан йәненең туғры юлға ҡайтыуы тубыҡландырған. Сәбәптәре ниндәй булған хәлдә лә, атай тупһаһына ҡайтып йығылыу — инешкә, тәү асылыңа кире ҡайтыу, тәүбәгә килеүҙер ул. Туғры юлға сығайым тип маташҡан ейәнсәрен күрһә, оләсәйемдең дә шатлығының сиге булмаҫ ине. Юлым оҙон-оҙаҡ, урау-мурау, тайғаҡ-майғаҡ, соҡор-саҡырлы булһа ла, инеше — оләсәйем тупһаһы, уның алғышы, доғалары, фәтихаһы. Тайғанымда, сетерекле хәлдәремдә, юл саттарында ҡаңғырғанда, оләсәйем өйрәткән тылсым һүҙҙәре: «Эй, Хоҙайым, теләктәремде ҡабул ит, ярҙамыңдан ташлама» ҡотҡара ине... == Кеше ғүмере — күҙ менән ҡаш араһы == * Юлға сыҡҡанда, ул ҡәҙәрем һыуыҡ һымаҡ түгел ине. Эт әсәгендәй урамдарҙың осона сыҡҡансы уҡ бирештек. Кире боролорға булғандыр ҙа, тик алда һанаулы ғына каникул көндәре. Ҡояш сыҡҡанда бигерәк тә әсе һыуыта шул. Һабантуй яланына еткәндә шаҡырайып туңғайныҡ. Аяҡтар, ныҡышып-ныҡышып йыбырлаһа ла, бик ырата алмай шул. ЗИЛ машинаһы ҡыуып еткәндә, ҡул күтәрерлек түгел инек. Шофер, ҡулыбыҙҙан сумкаларҙы ысҡындырып ала алмай, ҡатҡан һыныбыҙҙы бөгөп кабинаға индерә алмай оҙаҡ мәшәҡәтләнде. Күпмелер барғас, тәнебеҙҙең сәңкеп-сәңкеп һыҙлауы үҙәктәрҙе өҙҙө генә. Ағай әрләй: «Юлым төшмәһә, үлә инегеҙ бит. Ял көнөндә осраҡлы ғына сығып киттем», ти. Кем, ҡайҙан икәнлеген һорашырға башҡа килмәгән. Иҫән микән, белмәйем. Бөгөн булһа, йыһан ҡәләменән өҙөлмәй яҙылып тотор рәхмәтебеҙ бар ҡотҡарыусыбыҙҙың ғәмәл дәфтәренә! Гәүһәр менән икебеҙҙән! * Ҡулымда сабый... Юлым да яҡындан түгел... Баҫып барған уй-кисерештәремдән онотолоп киттемме, арыуҙан, томранан иҙерәнемме... Барса һиҙеү нөктәләрем көпләнгән дә ҡуйған. Эстән, төпкөлдән, һаҡ ҡына тауыш биргән хәүеф ҡапылғара аңыма барып етмәне... Таш юлдан сыҡҡаныбыҙҙы, сиҙәмдән китеп барғаныбыҙҙы... Алағуяндың текә ярын аңғарып, шоферға боролоп ҡараһам, күҙҙәре йомоҡ! Өнһөҙ, тынһыҙ ҡаттым! Бары тәнемдең һәр күҙәнәге генә ниҙер тип ялбара һымаҡ ине! Тик бына хәтерләмәйем, нимә тип икәнен генә... Остоҡ тигән уйға килеп еткәнемдә, машина ярҙың иң ҡырында ине, иң һуңғы сиктә... Тормозға баҫылғанын, машинаның әкренәйгәнен тойманым. Нимә туҡтатты ул машинаны, башым етмәй әлегәсә. Ышанмайса, шоферға боролоп ҡарағанымда, күҙҙәре шар асылып, бер нөктәгәме, әллә сикһеҙлеккәме текәлеп шаҡ ҡатҡайны... * Бөрйән-Белорет юлы һалынып бөткәйне. Асфальт юл. Мотоциклда елдерәбеҙ генә. Мин Рәилдең арҡаһына башымды һалғанмын да, тиҙлектән, көндөң матурлығынан, юл ситендәге йәшеллектән бар донъяға мөкиббән китеп барам. Шуға, мотоциклдың ниңә, ни өсөн туҡтағанын, Рәилдең ниңә бер һуҙ ҙә өндәшә алмауын, йөрәген тотоп ултырыуын шундуҡ төшөнә алманым. Өнһөҙ генә ымға алдымды ҡарағайным... Күргәнемдән әле булһа арҡам өшөй. Китеп барған юлыбыҙ тапҡырынан алдыбыҙҙа оҙон, тар, тәрәәәәәән соҡор ҡалған ине юлсыларҙан. Беҙ ип-иң ситендә торабыҙ... теге һәм был донъя сигендә... * Ҡайтып киләбеҙ. «Ҡәйнә теле» бөгөлөшен үткәйнек инде. Мотоциклға ниҙер булды. Әйтерһең, күҙгә күренмәҫ йән эйәһе рулде шаҡара ине. Ирем күпме тырышһа ла, ҡаршы юлға барып сыҡтыҡ. Ә ул яҡта юл сите текә лә, бейек тә. Хатта, бер мәл шылып, бер өйҙө бар ҡаралтылары менән күмеп тә ҡуйғайны. Шунан һуң, юл ситенә ҡоймалар һуҙҙылар. Ниндәйҙер бер мәлдә, Рәил ҡоймаға тибеп өлгөрҙө. Шул ғына һаҡлап ҡалды аҫҡа осоуҙан… * Көҙ. Ҡар яуып үткән ине. КамАЗ менән Баҙалға менеп барабыҙ. Түбәһенә етерәк юл ҡырҡа һулға ҡайырыла, текәрәк тә. Инде нисәнсе мәртәбәгә ынтылабыҙ, машина менеп етә алмай кире шыуа. Сираттағы сигенгәнендә, тәҙрәнән тышты ҡараным. Минең яҡтан юлдың сите юҡ ине. Урынына һыу менән ашалған тәрән ур! Юлға тәгәрмәстең яртыһы ғына эләгеп тора... Урыҫтарҙан животный страх тигәнде ишеткәнем бар ине. Нисек була икән ул хайуандарса ҡурҡыу, тип аптырай инем. Бына белдерҙе инде Хоҙай Тәғәлә! Иң ныҡ ҡурҡыу табанда ла, йөрәктә лә түгел, ҡорһаҡта була икән! Уртала ултырған апайым бер ни ҙә һиҙмәй ҡалды. Шофер ғына миллиметрлап сигенеп, кире ҡайтмаҡтан һалдырҙы ғына! Кеше ғүмере — күҙ менән ҡаш араһы, — тиер ине оләсәйем. Нисә тапҡыр шуны сабыр ғына иҫкәрткән Хоҙай Тәғәләмә шөкөрәнә ҡылыһы ғына... Уйымда шундай осраҡтарымды барлайым барлайым да, осраҡлылыр тип әйтергә тел бармай... == Доға — һорау тигән һүҙ == * Ҡош киҙеүе тигән хәбәр сыҡты бер заман. Өй һайын йөрөп прививка эшләргә булып киттеләр тауыҡтарға. Бер өйөр ир-атҡа аптырауҙан, шар-шор килгән тауыҡтарҙың тауышынан, һыйырым картуф баҡсаһына сабып сығып китте. Ҡарҙың тәрәнлеге! Егеттәрҙең ярҙамлашырға тырышыуынан өркөп, көрт эсен тағы ла нығыраҡ йыра. Ҡуй, китегеҙ, тип сығарып ебәрҙем дә ул, үҙем ни ҡылырға белмәйем. Арала ҡар аралаш тиреҫ өйөмө ята. Тегеләй еңел генә ырғығайны ла, кире сығырға баҙмай. Үҙе саҡ йөрөй, ана-бына быҙауларға тейеш. Был комбикормаға сыҡмаҫ микән тип биҙрәне күрһәтеүем булды, һыйырым ҡарһаланып тиреҫ өйөмөнә килеп тә менде, ҡойма менән тиреҫ араһындағы уйымға ауҙы ла. Аяҡтары ғына ҡалҡып тора. Һарай алдында зыр әйләнәм, үрелеп урамды ҡарайым. Баяғы егеттәр юҡ булған. Яҡын тирәлә ярҙам итәрлек бер ир заты юҡ. Кемдер ышанмаҫ. Эске тауыш (чревовещание) тигәнде әҙәби һүҙ тип кенә ҡабул итә инем. Ә бында «Хоҙайым, ярҙам ит!» — тигән тауыш үҙенән-үҙе килеп сыҡты эсемдән, төпкөлдән. Мин боролоп ҡарауға, ниндәйҙер мөғжизә һыйырымды уйымдан күтәргән дә, уныһы күҙ эйәрмәҫтән зыр әйләнеп, сабып килеп тә сыҡты. Инде бының быҙауы имен микән тип ҡайғырам. Шөкөр, өсөнсө көндө быҙауы менән ҡаршы алды мине. Һин дә мин! * Ҡустымдың улы ныҡ илаҡ булды. Тәҡәт кенә юҡ. Әсәйем «Сәрүәр инәйеңә алып барып, имләт әле», — тип миңә инәлә. Киленде ыңғайлатырлыҡ түгел, бушты юҡ менән ҡаңғырмағыҙ ти ҙә ҡуя. Бер көн эштән ҡайтһам, әсәйем үпкәләп, күҙ йәше түгеп илай. Киттем аптыраштан. «Баланы килтерә алмайым, әсәйемдең һүҙен дә йығалмайым, нишләргә?», — тим. Инәйем, тик ултырма, тип алдыма ҡалын дәфтәрен биреп ҡуйҙы ла, ниндәйҙер доғаларын уҡырға ултырҙы. Ни ғилләнән илағандыр инде бала, шым ғына хәлдәрен белгәндә тынысланғайны. Ә теге дәфтәрҙә Ҡөръәндәге аят-сүрәләрҙең исемдәре, номерҙары күрһәтелеп, нимәләрҙе дауалағаны яҙылған ине. Өлгөрә алғанымды яҙып алдым. * Йәй көнөнөң бөтмәҫ-төкәнмәҫ ул-был эштәрен теүәлләүемә, юл айҡан ғына туҡталған апайым әүен баҙарына киткәйне инде. Эргәһендә йоҡаҡ ҡына китап ята. Доғалар китабы. Ә был мәлдә ундай әҙәбиәт саҡ күренә генә башлағайны. Ниңәлер тоттом да уртаһынан астым. Ғәжәпкә ҡалдырғаны, араҡынан тиеп яҙылған доғалар ине унда. Иң беренсе, «Шундай әхләҡ өлгөһө булған мосолмандарҙа бындай доғаның булыуы мөмкинме икән?» — тигән уй булды. Әйләндерҙем, тулғандырҙым, тик күҙем алдамай ине: биттең ике яғын да тултырып өсәр доға яҙылған. Барыһы ла араҡынан. Яҙып алайым тиһәм, йоҡо баҫып хәлде ала ла ҡуя. Иртән күсерермен әле тигән өмөтөм дә килеп сыҡманы. Таң менән ҡайтты ла китте апайым. Ҡайышты ғына эскенәм! Икенсе йылына йәнә килеп төштө апайым. Тик бына дүрт күҙ менән теге китапты көтөп алыуым ғына бушҡа булды. Күпме эҙләһәм дә, тапманым ул доғаларҙы! Бәлки, икенсе китабыңдалыр тип ныҡышам. Апайым аптырай. «Китабым ошо ғына, әммә ундай доғаларҙың булғаны ла юҡ», -ти. Эсем бошҡанды күреп, Ҡөръәндәге 66-сы сүрә араҡынан бит ул, — тип күрһәтә. Ышаныр-ышанмаҫ, аяттарын ике биткә самалап ҡарайым, тура килә. Күп уйланым теге мөғжизәне: күҙемә бушҡа күрһәтмәне лә инде Аллаһы Тәғәлә тип; алты бүлеккә бүлеп күрһәтеүе лә юҡҡа булмағандыр, бөткәнсе күсерергә хәле етмәһә, бер өлөшөн булһа ла күсерһен тигәндер ҙә... * Бараһы ер яҡындан түгел. Үтәһе юл бик икеле-микеле. Күкте иңләгән болоттар, ергә түшәлә яҙып, өшәнес томан аша бөрсөктәрен сәсә лә сәсә. Көн арыуланырына ышаныс булмаһа ла, сәфәр сыҡмай сарабыҙ юҡ. Борт тулып ултырыштыҡ. Әммә өҫтөбөҙ асыҡ. Барып еткәнсе ҡоро еребеҙ ҡалмаҫ инде тип, әхирәтемдең ҡыҙ ғынаһына ҡарайым. «Эй, бынау баланы йәлләсе», — тип Хоҙайыма инәләм. Бер аҙҙан түбәбеҙҙә бәләкәс кенә зәңгәр уйым хасил булды ла, ахырғаса эйәреп барҙы... * «Колһуалла доғаһы мине һуғыш яланынан имен алып ҡайтты» — тип һөйләр булған шайморатовсыларҙың береһе. Бер саҡ үтә лә ауыр хәлдә ҡалалар. Өҫтәренә ябырылып танктар килә, ә һис ҡаршы торор әмәлдәре булмай. Шул саҡ уның теленә «Ҡолһуалла» доғаһы килә. Уҡып ебәреүе була, танктар кире боролоп китеп тә бара... == Парадокс == Ҡыйралыш, ҡан һәм күҙ йәше аша хәрәбәләр, мәйеттәр өҫтөндә империялар ҡорған күп шәхестәрҙе беләбеҙ. Вәхшилектәренә күҙ йомоп, бөйөктән бөйөккә ҡуйып ололарға ла аптырамайбыҙ. Ә бына Мөхәммәт (с.ғ.с.) тураһында һүҙ сыҡтымы, йөҙ сөйөрөү башлана. Тәҡәбберлек һын ҡоромалы. Бар ым-ишарат, ҡиәфәт — уны телгә алыусының донъянан артта ҡалғанын еткереүгә йүнәлтелә. Ә бит Мөхәммәт (с.ғ.с) пәйғәмбәр ҙә, оҫта полководец та булған. Ул да хәлифәлек төҙөгән. Ул да ҡорал күтәргән. Тик күтәрелгән ҡылысҡа ҡаршы ғына! Бер кемде лә дингә саҡырыу көскә нигеҙләнмәгән. Хатта был аяттар менән нығытып тыйылған! Бары 23 йыл эсендә аҙғынлыҡҡа батҡан, юлдан яҙған, әшәкелектең сигенә сыҡҡан халыҡтан инсафлы, әҙәпле, күңелдәре паҡ, йәшәйештәре һөйөү менән һуғарылған бөйөк халыҡтың дәүләтенә нигеҙ һалған. Ғәрәп хәлифәлеге дәүерендә фән, сәнғәт, иҡтисад ҡолас ташлап алға киткән. Хатта донъя үҫешенән меңәр йыл алдын торған асыштар яһалған. Гөрләп сәскә атҡан ысын мәғәнәһендәге цивилизация ҡалдырған! Ә ҡалған империялар полководецтарҙың үҙҙәренең күҙ алдында тиерлек емерелеп төшкән. Оҙағыраҡ йәшәгәндәре лә ҡорал көсө менән генә тотолған. Ә аҙағы бер булған: көҙрәтенән килгән бөтә хаштаға, эшәкегә, аҙғынлыҡҡа батып емерелгән... СССР тигән империябыҙ ҙа... Умыртҡаһы барҙа, бишектән иман һеңдерелгәндәр иҫән саҡта, ныҡ ине әле ул. Юғары технологиялар ғына прогресты аңлатмай шул. Фәйләсуфтар әйтә бит: ҡайҙалыр китеп барыуың алға барыуҙы аңлатмай әле, бәлки тап кирегә йүнәлгәнһеңдер... == Сирҙәр — тынғылыҡ белмәүҙән == '''Ваҡыт! | Мосолмандар гәзите | Динеңде бел! 22 февраль, 2014 йыл''' * ..."Хаҡиҡәт ҡайҙалыр эргәлә", — тигән популяр әйтем бар («Истина где-то рядом»). Һәм уйланырға һәләтле һәр кеше ана шул хәҡиҡәтте эҙләү менән мәшғүл. Ундай кешеләрҙең һәр кеме тиерлек үҙе тирәләй күпмелер йәмәғәт туплауға ла өлгәшкән. Шул уҡ Цойҙар, Высоцкийҙар ҙа «ҡайҙалыр хаҡиҡәт эргәһендә» йөрөнөләр-йөрөнөләр, әммә ул хаҡиҡәттең барыбер асылына барып етә алмай үлеп киттеләр. Үҙебеҙҙең башҡорт зыялыларынан да күп кенәләре ана шулай хаҡиҡәт тирәләй өйрөлөп ғүмерҙәрен уҙғарҙы һәм уҙғара... * …Ҡөръәндә бит бөтә мөһим һорауҙарға ла яуаптар бар. Ул китаптың икенсе исемдәре лә — «етәкселек итеүсе», «дөрөҫлөктө ялғандан айырыусы». Йәғни, Ҡөръән — тап ана шул күптәр таба алмаған инструкция ул, һәм ниндәйҙер айырым кеше тарафынан да уйлап сығарылмаған, ә беҙҙе бар иткән һәм беҙҙе иң яҡшы белгән Аллаһ тарафынан беҙҙең өсөн ебәрелгән... Ә ниңә кешеләр Ҡөръән менән етәкселек итергә теләмәйҙәр? Беренсенән, күптәргә тәкәбберлек ҡамасаулаһа, икенсенән, ҡайһы берәүҙәр хаҡиҡәтте ҡабул итә белмәй... * ...Тик Аллаһ күрһәткәнсә йәшәп кенә кеше хаҡиҡәтте асыр, ысынлап та уңышҡа ирешер һәм был донъяла ла, теге донъяла ла ысын бәхетен табыр. «Ислам» һүҙе лә бит «тыныслыҡ», «сәләмәтлек» тигән һүҙҙәрҙән яһалған. '''Ваҡыт! | Мосолмандар гәзите | Динеңде бел! 21 февраль, 2014 йыл''' * ..."Мосолман туғанығыҙға үҙегеҙгә теләгән кеүек яҡшылыҡ теләй башламайынса, иманығыҙ камил булмаҫ". Мөхәммәт пәйғәмбәр ғәләйһиссәләм Аллаһы Тәғәлә Ҡөръәндә әйтә: «Иманлылар — бер-береһенә туғандар...», — ти («Бүлмәләр» сүрәһе, 49:10 йыйынтыҡтарынан). Үҙ мосолман туғаныңа үпкә тотоу бик хөрт ғәмәл һанала. Мөхәммәт пәйғәмбәр (саллаллаһү ғаләйһи үә сәлләм) әйткән: «Бер генә мосолманға ла үҙенең дини туғанына өс көндән артыҡ үпкәләп йөрөргә ҡушылмай. Әгәр уларҙың үҙ-ара үпкәләшеүҙәре ошо ваҡыттан артығыраҡҡа һуҙылды икән, ул саҡта берәүһе икенсеһенә барып сәләм бирергә тейеш. Әгәр тегеһе яуап итеп сәләм бирһә, ул саҡта икеһе лә әжерен алыр. Әгәр яуап итеп сәләм бирмәһә, ул үҙенең дә, теге кешенең дә гонаһын үҙенә йөкмәр. Ә бер-береһенә сәләм биргән мосолмандар, улар, тимәк, бер-береһенә үпкә тотмайҙар» (Әбү Дауыт хәҙистәр йыйынтығынан). Ололар элек сирҙе рәнйеү тип атайҙар ине. Әгәр көйөп кенә бараһың икән, ашҡаҙан-эсәктә сей яра яһала, һарыу ҡайнау бауырҙы емерә, иргәләшеп кенә тороуҙан талаҡ таша, күрәлмаусанлыҡ — күҙгә бәрә, йоҡоһоҙлоҡ, баш сирҙәренә алып килә... Күңел рәнйеше, кисерә белмәүҙән дә (хатта үҙ-үҙенә аяуһыҙҙар була) яманыраҡ ҡыйралыш булмайҙыр эсеңдә. Иң ҡатыһы — үҙеңде лә, нәҫелеңде лә киҫә торған яман сирҙер. Табиптар ҙа һорай бит, нәҫелеңдә бар инеме шундай сир тип. Бер мәл тәжрибә үткәргәндәр: һарыҡты бүре торған ситлек эргәһенә ҡуйғандар, икенсеһе тыныс урында торған. Бер төрлө тәрбиәгә ҡарамаҫтан, бүре янындағыһы синеккәндән синеккән генә. Хәл-торошо үҙгәреп кенә торған донъя ла дини тәрбиә алмаған әҙәми зат өсөн нәк ана шул хәүеф янап торған бүре кеүек ул. Йә, әйтегеҙ әле, кемебеҙ өсөн донъяүи мәсьәләләр, йәшәйеш өлкәһе — ҡарурман түгел? Көрәш тә көрәш тип, заманында кеше етешһеҙлеген тәнкит күҙлеге менән бизмәнләргә өйрәндек тә ул. Тик үҙеңдән дә үҙеңә дошманыраҡты табып булмай, — ти халыҡ аҡылы. Йәғни, һау йәшәү рәүеше — иң әүәле күңел тыныслығы, эске ныҡлыҡ. Тынғылыҡ белмәү бит — сабыр итә белмәүҙән! ... Ер ҡуйынына һалып аятын уҡытҡас, барсаһы ла эркелешеп тә, берәмләп тә һурылып-һурылып ҡайтып бөттөләр. Иңемдәге ҡара ҡайғыларым менән ойоғанмын. Һандуғас һайрауына уянып киттем... Баш осомда ғына, тәҙрәгә һырылып ҡына һайрай! Шундай өҙөлөп-өҙөлөп, көслө итеп, йән әрнеүе менән! Ҡай мәл башлағандыр, таң һыҙылғанса туҡтаманы. Ни тип кенә әйтәһе килгәндер инде...? Ошоғаса ла, аҙаҡ та бындай ҙа әрнеүле йырҙы ишетмәнем... [[Category:Халыҡ медицинаһы]] kfpb99uljnnatnbakbahzppf0uynyax 0 1977 18397 16522 2017-10-19T23:10:31Z Dcljr 283 localize "thumb" 18397 wikitext text/x-wiki [[Файл:CalendrierRusse1943.jpg|мини]] # Ете елкенсәк,<br />Бер һелкенсәк. # Ете елпенгән,<br />Бер талпынған. # Бер ояла ете йомортҡа. # Ете туған юлға сыҡты,<br />Етеһе лә бер йәштә,<br />Исемдәре башҡа [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8045pzlj9laxux1ff93iom4npte2n4s 0 1978 20412 19028 2020-03-04T18:40:55Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20412 wikitext text/x-wiki '''Аҡ ҡүмәс (булочка)''' – ғаилә менән йыйылғанда сәйгә ҡуйырға тәмлекәс, балалар яратып ашай. == Ингредиенттары == '''Ҡамыр өсөн''': * 4 [[йомортҡа]] * 200 грамм аҡ май йәки маргарин * 3 стакан һөт * 1 стакан шәкәр ҡомо * 100 грамм сүпрә (йәки 3 аш ҡалағы ҡоро сүпрә) * ике семтем тоҙ * сама менән 1,5 кг он * майлау өсөн йомортҡа, бәлеш өҫтөнә һибеү өсөн шәкәр онтағы һәм мәк '''Эслек өсөн''': * сыр һәм карамель кәнфиттәр '''Әҙерләү''': 1. Һөттө йылытып алырға һәм унда сүпрәне ебетергә ҡуйырға. 2. 15 минут самаһы көтөргә һәм бөтә ингредиенттарҙы ла ҡушып һуҙылып торған йомшаҡ ҡамыр баҫырға. Ҡамыр ҡулға йәбешмәҫкә тейеш. 3. Ҡамырҙы 4 өлөшкә бүлергә. 4. Һәр өлөштө он һибелгән өҫтәлдә ярты сантиметр ҡалынлығында йәйеп һалырға. Һәр йәймәне түңәрәк формаһына килтереп киҫергә (мәҫәлән, ярашлы ҙурлыҡтағы кәстрүл ҡапҡасы ярҙамында). 5. Түңәрәктәрҙе 8 тигеҙ сегментҡа ҡырҡырға. Һәр сегментҡа кәнфит йәки сыр һалып күмәстәр (рогаликтар) яһарға. 6. Табаны йәки форманы майларға һәм рогаликтарҙы аралыҡлатып (ҡабартҡанда күмәстәр бик ныҡ ҙурайып китә) теҙеп һалырға. 7. Табаны таҫтамал йәки пленка менән ябып күмәстәрҙе 30 минут тирәһенә ҡабартырға ҡуйырға. 8. Духовканы 180 – 200 градусҡа тиклем эҫетергә ҡуйырға. 9. Аҙаҡ күмәстәрҙе йомортҡаның һарыһы менән майлап алырға. 10. Кәнфитле рогаликтарға шәкәр онтағы, ә сыр менән булғандарына мәк һибергә мөмкин. 11. Өҫтө ҡыҙарғансы 25 минут тирәһе бешерергә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] nlqczp0mgy9ndhcyeajj8x11be7be4v 0 1979 25070 5581 2023-10-27T20:59:03Z 46.113.2.110 minor edit 25070 wikitext text/x-wiki Аҡ майҙы ҡайһы бер яҡтарҙа «бешкән май» тип тә атайҙар. == Ингредиенттар == * ҡатыҡ — 3 литр * ҡаймаҡ — 1 литр == Әҙерләү ысулы == 2-3 көн алдан, һыуытҡысҡа ҡуймай ғына, ҡаймаҡ йыяһың. Ул бер аҙ әсеңкерәп сыға. Тағы ҡатыҡ ойотоп, бер тәүлек самаһы өлгөртәһең (артығын тотоп, үтә әсетергә ярамай). Май бешер алдынан ҡатыҡ йылымыс булырға тейеш. Май бешә торған махсус бейек батманда йәки күнәсектә тәүҙә ҡатыҡты, уның артынан ҡаймаҡты ҡойоп, бешкәк (бер осона сатрашлап ике таяҡса ҡатылған оҙон таяҡ) менән, аҡ май ойошоп, бөрсөкләнеп, өҫкә ҡалҡып сыҡҡансы бешәһең. Майҙы йыйып алып, йылы икмәк менән табынға бирәһең. Тороп ҡалған шыйығын (уныһы айран тип атала) айырым һауыттарҙа һыуһынға бирәһең. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡорт аштары]] 3bs2kp1obxc4gcms5iq6fmjyoa1wodu 0 1980 18398 16518 2017-10-19T23:10:34Z Dcljr 283 localize "thumb" 18398 wikitext text/x-wiki [[Файл:Goeland nidification.jpg|мини]] # Аҡ уймағым һыуға төштө,<br />Балдаҡтары уйыла төштө. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6lhc1km0spmw8fdc0t70dc42v0vqvqn 0 1981 16519 5592 2017-09-10T20:21:42Z Dcljr 283 basic post-import cleanup: localize category prefix; keep only more-specific category; standardize whitespace, line-breaks 16519 wikitext text/x-wiki # Башта тора мулла(а)ғай. # Ит һандығы эсендә<br />Иҫән ағай ултыра.<br />Ай ҙа тимәй, көн дә тимәй,<br />Иҫәп биреп ултыра. # Өй түремдә кәңәшсем,<br />Шуға килеп кәңәштем. # Үлсәүһеҙ йөрөтөлә,<br />Тота белмәһәң — юғала. # Үлсәүһеҙ йөрөтөлә,<br />Һәр кемдә була. # Үлсәүҙә үлсәнмәй,<br />Баҙарҙа һатылмай. # Һыу төбөндә һылыу таш. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] k3ibdusf5b9376kgpte10i4oc9ad7kn 0 1982 20084 20083 2020-01-18T19:11:26Z Айсар 394 /* Әҙерләү */ орфо 20084 wikitext text/x-wiki '''Аҡыл ашы''' == Ингредиенттар == * 250 гр. һыйыр ите * 2 аш ҡалағы мәк орлоғо * 1 баш һуған * 3 уртаса ҙурлыҡтағы картуф * 4 аш ҡалағы үткәрелгән ашҡабаҡ * 2 кишер * 1 лавр япрағы * 2 аш ҡалағы туралған петрушка * 2 аш ҡалағы үҫемлек майы * 3 стакан һыу * тоҙ, борос == Әҙерләү == Итте, киҫәкләп турап, онда әүәләргә лә табала йылыған майға һалып ҡыҙартып алырға. Итте кәстрүлгә һалып торорға, ә табала, йомшарғансы һәм алтын төҫкә ингәнсе, һуғанды ҡыҙҙырырға. Һуңынан уны майы менән бергә кәстрүлгә бушатырға. Һыу ҡойорға, туралған картуф, кишерҙе, үткәрелгән ашҡабаҡты, мәк орлоғон, лавр япрағын, петрушканы, тоҙҙо, боросто һалып, яй ғына утта 90 минут ҡайнатырға. Ашты болғай-болғай торорға, әгәр ҙә кәрәк булһа, һыу өҫтәргә мөмкин. Бешеп сығыр алдынан йәшелсәләрҙе ҡалаҡ менән иҙергә кәрәк. Аш бик үҙенсәлекле. Ашап ҡарағыҙ! Ысынлап та аҡыл өҫтәй, тиҙәр. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 6k58z5b4djbistes9bi46oz8devjp59 0 1983 18399 16520 2017-10-19T23:10:36Z Dcljr 283 localize "thumb" 18399 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mute.swan.touchdown.arp.jpg|мини]] # Ай аҫтынан юртҡан егет,<br />Алтын ҡурай тартҡан егет.<br />Көн аҫтынан юртҡан егет,<br />Ҡурай тартҡан егет. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7bt3pze461wrsx0wifov5bpiettruk3 0 1984 18400 16521 2017-10-19T23:10:38Z Dcljr 283 localize "thumb" 18400 wikitext text/x-wiki [[Файл:Горностай выглядывает из снега.JPG|мини]] # Мең-мең, мең икән,<br />Бармаҡтары ун икән.<br />Муйыл ҡара күҙе бар,<br />Уйлап ҡара, нимә икән? # Мең-мең, мең икән,<br />Бармаҡтары ун икән.<br />Ҡорбанғәли күҙе бар,<br />Ҡойроҡ осонда миңе бар. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] i6kcyp6eb0rzrbioao0fitypivglkt6 0 1985 20409 19047 2020-03-04T18:37:32Z Айсар 394 /* Ингредиенттар */ орфо 20409 wikitext text/x-wiki == Ингредиенттар == * 1 иретелгән сыр * 1 маринадланған ҡыяр * 100 г бешкән тауыҡ ите * 1 банка маринадлы шампиньон * 1 баш һуған * 1 бешкән кишер * 3 [[йомортҡа]] * йәшел тәмләткестәр == Әҙерләү == Йәйенке һауытҡа тәүге ҡатҡа һуған менән ҡыҙҙырылған шампиньон, маринадланған һуған (һуғанды эҫе һыуҙа бешекләп, аш һеркәһендә тотоп алырға), ҡырғыста үткәреп кишер, ваҡ итеп туралған ҡыяр, тауыҡ ите, сыр, йомортҡа һалып сығырға. Һәр ҡатты майонез менән һылап, һыуытҡысҡа ҡуйырға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] dwnj3ceqzm3ku80cjv321o54afrrs2j 0 1986 18316 5618 2017-10-19T22:26:08Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18316 wikitext text/x-wiki [[Файл:European honey bee extracts nectar.jpg|мини]] # Бер байҙың бар баҡсаһы,<br />Баҡсаһында мунсаһы.<br />Мунсаһына һыу ташый<br />Нескә билле бисәһе. # Беҙләй ҙә беҙләй,<br />Бигерәк йәне түҙмәй,<br />Гел тәмлене эҙләй. # Яр аҫтында мунсаһы,<br />Яр өҫтөндә булһасы!<br />Йүгерә-йүгерә һыу ташый<br />Нәҙек билле мәрйәһе. # Гөлбаҡсала бер мунса,<br />Шул мунсаға һыу ташый<br />Нескә билле Гөлниса. # Нәҙек билле мәрйә<br />Йүгерә-йүгерә һыу ташый. # Йомро янбашлы мәрйә<br />Йүгереп-йүгереп һыу ташый. # Баҡсалағы мунсала<br />Нескә билле бер еңгә. # Ояһында беҙе бар,<br />Бөҙрә сәсле ҡыҙы бар,<br />Ите хәрәм, һурпаһы хәләл,<br />Шул ни булыр? Белеп ал! [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hefs1lc04argv040hr926aslz53hyc3 0 1987 18317 5624 2017-10-19T22:26:30Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18317 wikitext text/x-wiki [[Файл:Andrea Solario 002.jpg|мини]] # Ике тупылдыҡҡа бер сипылдыҡ. # Ике аҡҡош,<br />Араһында бер аҡ баш. # Ике тубырсыҡ,<br />Килеп ҡунды сыйырсыҡ. # Ике һанат,<br />Ике һанат ҡаршыһында бер һалдат. # Һике-һике һиңк итә,<br />Һике башы мөлк итә.<br />Шур ҡашҡаһы баҡыра,<br />Майлы ҡарыны саҡыра. # Елек-елек елкетә,<br />Елек төбөн һелкетә,<br />Һыу-һыу тиеп баҡыра,<br />Солтанбикә саҡыра. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5lu8wxzg8fxhhqephk67amr2r8kh295 0 1988 24483 17343 2022-08-09T00:53:36Z 777sms 1114 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:C 172 line drawing oblique.svg]] → [[File:Cessna 172 line drawing oblique.svg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. 24483 wikitext text/x-wiki {{Print version}} Был китапты принтерҙа ҡығыҙға баҫтырып балаларға рәсемдәрҙе буярға бирергә була. == Йөкмәткеһе == === 3 йәш === {{#ifeq: {{NAMESPACE}} | Category || <gallery widths=100 heights=100 perrow=5> Файл:Color this christmas tree.svg|[[/Яңы йыл шыршыһы/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Яңы йыл шыршыһы Файл:A knight searching his castle.svg|[[/Рыцарь юл эҙләй/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Рыцарь юл эҙләй Файл:Witch's cottage in black and white.svg|[[/Убырлы ҡарсыҡ аласығы/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Убырлы ҡарсыҡ аласығы Файл:Calf outline.svg|[[/Быҙау/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Быҙау Файл:Mad scientist bw.svg|[[/Уҫал ғалим/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Уҫал ғалим Файл:Draw Mona Lisa's face.svg|[[/Мона Лиза/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Мона Лиза Файл:Find the odd one among vegetables.svg|[[/Артыҡ рәсемде табырға/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Артыҡ рәсемде табырға Файл:Draw this birthday cake.svg|[[/Торт/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Торт </gallery> }} === 4 йәш === {{#ifeq: {{NAMESPACE}} | Category || <gallery widths=100 heights=100 perrow=5> Файл:Wikipe-tan full length bw.png|[[/Wikipe-tan/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Wikipe-tan Файл:Find the musician who has lost their instrument.svg|[[/Missing instrument/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Missing instrument Файл:Piratey bw.svg|[[/Pirate/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Pirate Файл:Help the samurai to find his castle.svg|[[/Samurai/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Samurai Файл:Cessna 172 line drawing oblique.svg|[[/Plane/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Plane Файл:Find the kite.svg|[[/Kites/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Kites Файл:Hen and chicks in a labyrinth.svg|[[/Hen and chicks in a labyrinth/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Hen and chicks in a labyrinth Файл:Tux bw.svg|[[/Tux/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Tux Файл:Link the vehicle with the right place.svg|[[/Vehicles/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Vehicles </gallery> }} === 5 йәш === {{#ifeq: {{NAMESPACE}} | Category || <gallery widths=100 heights=100 perrow=5> Файл:Bind the twins.svg|[[/Twins/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Twins Файл:Nap (15 dots).svg|[[/Nap/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Nap Файл:Color this sea world.svg|[[/Sea world/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Sea world Файл:Squirrel's maze.svg|[[/Squirrel's maze/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Squirrel's maze Файл:Spot the difference between those two pirate ships.svg|[[/Pirate ship/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Pirate ship Файл:Circle all the boys only.svg|[[/Boys and men/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Boys and men Файл:DrawingPersonalityMan.svg|[[/Stylish gentleman/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Stylish gentleman Файл:Link the resident with its home.svg|[[/Home/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/Home Файл:On the pool (60 dots).svg|[[/On the pond/]]|link=Балалар өсөн буяу китабы/On the pond </gallery> }} [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы| ]] [[en:Wikijunior:Maze and Drawing Book]] 1lkl61wwcclsxjn7xw8u3qflnirvske 0 1989 17367 15596 2017-10-09T19:44:28Z Dcljr 283 move into book category 17367 wikitext text/x-wiki Насар бабайҙарҙы индермәй генә малайҙарҙы түңәрәк эсенә ал. ''Circle all the boys only, without circling the bad men.'' [[Файл:Circle all the boys only.svg|center]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Boys and men]] fabluwzwpm2pn15igm9hi3e443mttrl 0 1990 17359 15597 2017-10-09T19:44:20Z Dcljr 283 move into book category 17359 wikitext text/x-wiki Тауыҡҡа себештәренә юлды табырға ярҙам ит. [[Файл:Hen and chicks in a labyrinth.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Hen and chicks in a labyrinth]] kqqop0ke2s0fw9ju5rcx1g1e5wguguf 0 1991 17369 15598 2017-10-09T19:44:30Z Dcljr 283 move into book category 17369 wikitext text/x-wiki Кешеләрҙе улар йәшәйәсәк йортҡа һыҙыҡ менән тоташтырып сыҡ. ''Draw a line to join together each of these people with the house where they would live.'' [[Файл:Link the resident with its home.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Home]] e4ryeecrzmwk8mbbprgzpoa6rejkjct 0 1992 17358 15599 2017-10-09T19:44:19Z Dcljr 283 move into book category 17358 wikitext text/x-wiki Ҡәләм менән юллатып осоусо йыланда табырға ярҙам ит. [[Файл:Find the kite.svg|center|600px]] <div style="font-size:60%; transform:rotate(180deg); -ms-transform:rotate(180deg); -moz-transform:rotate(180deg); -webkit-transform:rotate(180deg); -o-transform:rotate(180deg);">It's the blue one.</div> [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Kites]] mtwadrftro1w38q61b5js68qdxaufre 0 1993 17354 15600 2017-10-09T19:44:16Z Dcljr 283 move into book category 17354 wikitext text/x-wiki Бер музыкант гитараһын онотҡан. Гитараны уның ҡулына тотороп ҡуй. [[Файл:Find the musician who has lost their instrument.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Missing instrument]] skknz7ubmx6f6psff8ildfz4i493go7 0 1994 17363 15601 2017-10-09T19:44:24Z Dcljr 283 move into book category 17363 wikitext text/x-wiki Цифрҙар буйынса нөткәләрҙе тоташтыр. Бәсәй балаһы ҡайҙа йоҡлай? [[Файл:Nap (15 dots).svg|center|600px]] <div style="font-size:60%; transform:rotate(180deg); -ms-transform:rotate(180deg); -moz-transform:rotate(180deg); -webkit-transform:rotate(180deg); -o-transform:rotate(180deg);">It is sleeping on a chair.</div> [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Nap]] 7hier9n81r0kkwfnwtvmqtq8guewj61 0 1995 17370 15602 2017-10-09T19:44:31Z Dcljr 283 move into book category 17370 wikitext text/x-wiki Нөктәләрҙе тоташтырып сыҡһаң, быуала йөҙөргә яратыусы хайуанда табырһың. ''Link the dots following the numbers and discover an animal which likes to swim on the pond.'' [[Файл:On the pool (60 dots).svg|center|600px]] <div style="font-size:60%; transform:rotate(180deg); -ms-transform:rotate(180deg); -moz-transform:rotate(180deg); -webkit-transform:rotate(180deg); -o-transform:rotate(180deg);">It's a duck.</div> [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|On the pond]] 3cu9chbhbfezq8oekv02enwvh16gg1e 0 1996 17355 15603 2017-10-09T19:44:17Z Dcljr 283 move into book category 17355 wikitext text/x-wiki Пиратты буяп ҡуй. [[Файл:Piratey bw.svg|center]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Pirate]] dhj8qeqcquswqxkuiid3mpccxn50oww 0 1997 17366 15604 2017-10-09T19:44:27Z Dcljr 283 move into book category 17366 wikitext text/x-wiki Пират караптарының ете айырмаһын тап һәм түңәрәк эсенә ал. ''Spot the seven differences between those two pirate ships and circle them.'' [[Файл:Spot the difference between those two pirate ships.svg|center|600px]] <div style="font-size:60%; transform:rotate(180deg); -ms-transform:rotate(180deg); -moz-transform:rotate(180deg); -webkit-transform:rotate(180deg); -o-transform:rotate(180deg);">Answer: the number of gun ports, the fleur-de-lis, the chests, the rope, the bone on the flag, the sword and the lanterns.</div> [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Pirate ship]] alc8unwd7tu7aipo9fce83jljks033f 0 1998 24484 17357 2022-08-09T00:53:39Z 777sms 1114 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:C 172 line drawing oblique.svg]] → [[File:Cessna 172 line drawing oblique.svg]] [[c:COM:FR#FR4|Criterion 4]] (harmonizing names of file set) · To conform to WikiProject Aircraft naming conventions/standardize the file names of images in the [[c::Category:Aircraft 3-views|aircraft 3-views category]]. 24484 wikitext text/x-wiki Самолетты буя. [[Файл:Cessna 172 line drawing oblique.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Plane]] betvqp3sktqkytvx0gif0a4c48ej9km 0 1999 17356 15606 2017-10-09T19:44:17Z Dcljr 283 move into book category 17356 wikitext text/x-wiki Самурайға ғибәҙәтханаға юлды табырға ярҙам ит. [[Файл:Help the samurai to find his castle.svg|center|600px]] <div style="font-size:60%; transform:rotate(180deg); -ms-transform:rotate(180deg); -moz-transform:rotate(180deg); -webkit-transform:rotate(180deg); -o-transform:rotate(180deg);">The samurai should take the fourth way.</div> [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Samurai]] 5qwv4tcuqy0bil6uuo4nxsttfyrergn 0 2000 17364 15607 2017-10-09T19:44:25Z Dcljr 283 move into book category 17364 wikitext text/x-wiki Был рәсемде буя. [[Файл:Color this sea world.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Sea world]] a3jznouuxtl7722t673xivjhmc95cwj 0 2001 17365 15608 2017-10-09T19:44:26Z Dcljr 283 move into book category 17365 wikitext text/x-wiki Тейенгә имән сәтләүеген табырға ярҙам ит. ''Help the squirrel to find its oak nut.'' [[Файл:Squirrel's maze.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Squirrel's maze]] 4u6egdf0vv72q3ip445s3nq56ye5bpz 0 2002 17368 15609 2017-10-09T19:44:29Z Dcljr 283 move into book category 17368 wikitext text/x-wiki Был бик ҡупшы кейенгән джентльмен. Тик уның кейеме ниндәй төҫтә? Үҙең һайлаған төҫкә буя. ''Here's a very stylish gentleman. But what color are his clothes? Color him in with colors of your choice.'' [[Файл:DrawingPersonalityMan.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Stylish gentleman]] nfd9mvz91cm6o33iqkdauv0ur9if6i1 0 2003 17360 15611 2017-10-09T19:44:21Z Dcljr 283 move into book category 17360 wikitext text/x-wiki Пингвинды буя. [[Файл:Tux bw.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Tux]] lis3t2u9ggr5lqoudyssoj8o6qmduyq 0 2004 17362 15612 2017-10-09T19:44:23Z Dcljr 283 move into book category 17362 wikitext text/x-wiki Игеҙәктәрҙе һыҙыҡ менән тоташтыр. Һыҙыҡтарҙы киҫмәй генә тоташтыра алаһыңмы? [[Файл:Bind the twins.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Twins]] 1eesh84e07bsu9184y56vgyfcotp9in 0 2005 17361 15613 2017-10-09T19:44:22Z Dcljr 283 move into book category 17361 wikitext text/x-wiki Был транспортты ҡайҙа осратырға мөмкин, ҡәләм менән һыҙып тоташтырып ҡуй. [[Файл:Link the vehicle with the right place.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Vehicles]] kvc460kt45tsoqlxaul8pnvcz68t99d 0 2006 17353 15614 2017-10-09T19:44:15Z Dcljr 283 move into book category 17353 wikitext text/x-wiki Рәсемде буя. [[Файл:Wikipe-tan full length bw.png|center|400px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Wikipe-tan]] r47dod1io35f35r0d5x19mb6d2f9v3v 0 2007 17351 15615 2017-10-09T19:44:13Z Dcljr 283 move into book category 17351 wikitext text/x-wiki Был рәсемдә нимә артыҡ? [[Файл:Find the odd one among vegetables.svg|center|600px]] <div style="font-size:60%; transform:rotate(180deg); -ms-transform:rotate(180deg); -moz-transform:rotate(180deg); -webkit-transform:rotate(180deg); -o-transform:rotate(180deg);">It's the goldfish.</div> [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Артыҡ рәсемде табырға]] 5qxl7zeoueriygzc20wenn1sp1x9u20 0 2008 17348 15616 2017-10-09T19:44:10Z Dcljr 283 move into book category 17348 wikitext text/x-wiki Ҡәләм менән нөктәләрҙе тоташтырып сыҡ һәм быҙауҙы буяп ҡуй. [[Файл:Calf outline.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Быҙау]] i9didluoejmvypegwwxapfroakuyntw 0 2009 19515 17350 2018-06-22T16:23:17Z ZUFAr 381 19515 wikitext text/x-wiki Мона Лизаның йөҙөн эшләп бөтөр. [[Файл:Draw Mona Lisa's face.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Мона Лиза]] p1b89djfr3kt7nhjbm9bwevhardlsge 0 2010 17346 17345 2017-10-09T19:40:44Z Dcljr 283 + sortkey 17346 wikitext text/x-wiki Рыцарға замокка юлды табырға ярҙам ит. [[Файл:A knight searching his castle.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Рыцарь юл эҙләй]] oaxgnj02sdwcgeqhn8n635vdhhuvrij 0 2011 17352 15619 2017-10-09T19:44:14Z Dcljr 283 move into book category 17352 wikitext text/x-wiki Был тортты буяп ҡуй. [[Файл:Draw this birthday cake.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Торт]] 51rqk68m1jen1cl6ba6xrucs5o85hs0 0 2012 17347 15620 2017-10-09T19:44:09Z Dcljr 283 move into book category 17347 wikitext text/x-wiki Төҫлө буяуҙарға буяғыҙ. [[Файл:Witch's cottage in black and white.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Убырлы ҡарсыҡ аласығы]] ml3tvn7mt4f137rjv3e94ncrfdztyzc 0 2013 17349 15621 2017-10-09T19:44:11Z Dcljr 283 move into book category 17349 wikitext text/x-wiki Был ғалимды үҙеңә оҡшаған төҫкә буярға була. [[Файл:Mad scientist bw.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Уҫал ғалим]] t77i8im3k973oyf0slpck498zzf1k21 0 2014 17344 15622 2017-10-09T19:39:59Z Dcljr 283 move into book category 17344 wikitext text/x-wiki Шыршыны оҡшаған төҫкә буяғыҙ. [[Файл:Color this christmas tree.svg|center|600px]] [[Категория:Балалар өсөн буяу китабы|Яңы йыл шыршыһы]] 4awqpmplqn90i5q9nvg4rqkvqi8v7bb 0 2016 20410 18991 2020-03-04T18:38:19Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20410 wikitext text/x-wiki [[File:Баланлы бәлеш.jpg|thumb|right]] [[File:Балан бәлеше.jpg|thumb]] '''Балан бәлеше''' — эслегенә бешкән балан һалып бешерелгән ҡамыр аша. * 1 йомортҡа * 2 стакан он * 1 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * 0,5 сәй ҡалағы сода * 0,5 сәй ҡалағы тоҙ * 500—550 гр. әҙер балан * 1 [[йомортҡа]] — бәлеш өҫтө өсөн  * 1 сәй ҡалағы май - таба майлар өсөн * 4 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * 1 сәй ҡалағы – крахмал йәки манка == Әҙерләү ысулы == Балан томалап бешерелә. Йомшаҡ ҡамыр баҫырға. Балан һыуытыла, эсенә 1 сәй ҡалағы крахмал йәки манка һалына (бәлеш ҡырҡҡанда һуты аҡмаһын өсөн). Ҡамырҙы икегә булергә, бер бүлеме (бәлештен аҫты) ҙурыраҡ булырға тейеш. Ҡамырҙың ҙур киҫәге 5-7 мм ҡалынлығында йәйелә һәм майланған, онланған табаға һалына. Ҡамыр өҫтөнә һыуытылған баланды матурлап түшәп һалалар, өҫтөнә әҙерәк шәкәр ҡомо һибәләр. Балан өҫтөнә икенсе йәймәне ҡаплағас, аҫтағы ҡамыр менән берләштереп ситтәрен йәбештереп үрәләр. Бәлештең өҫтөндәге ҡамырын уртаһынан тишергә (бешкәндә эсендәге боҫ сыҡһын өсөн), шул уҡ ҡамырҙан бәлеш өҫтөнә япраҡтар эшләп биҙәп тә була. Бәлеш 200 С духовкала йәки мейестә 20-25 минут бешерелә. Бешкән бәлештең өҫтөнә йомортҡаның һарыһын һөртөлә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] 9g6r6nnoz8od093fywwct6o7uu46pq8 0 2017 18330 5716 2017-10-19T22:33:24Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18330 wikitext text/x-wiki [[Файл:Azerbaijani carpet Ajdahaly from Karabakh 2.JPG|мини]] # Ҡағылдым, һуғылдым,<br />Түргә килеп һуҙылдым. # Өрөлдөм, төрөлдөм,<br />Түр башында йәйелдем (үрелдем). '''Балаҫ, тула, киндер''' # Башым бороп бөктөм,<br />Биш ағасҡа еттем,<br />Күнә һыуы йүгерттем,<br />Өйөнә кереп ураным,<br />Иҙәнгә төшөп ҡоланым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ntu1q6mbtjcmv110ygu07iqx0lyinp5 0 2018 18331 5722 2017-10-19T22:33:51Z Dcljr 283 localize/standardize file link; localize category prefix and keep only more-specific category 18331 wikitext text/x-wiki [[Файл:Looms for carpet in the school craft room 03.jpg|мини]] # Боҙ аҫтында бөтөр,<br />Ҡар аҫтында ҡатыр,<br />Дөйә йөнө түшәк,<br />Уны белмәгән — ишәк. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s2wqgwcz6c6vkgv9102n7zhlcihq8fl 0 2019 18346 18345 2017-10-19T22:39:16Z Dcljr 283 resize image with "upright" 18346 wikitext text/x-wiki [[Файл:Табын ырыуының IV йыйыны 15.jpg|мини|upright=1.2]] # Сүрәгәй үрҙәк сума бара,<br />Артынан күле туңа бара. # Ситән аша суртан һикерә. # Һалдым-һалдым һалаҡҡа,<br />Һалып элдем беләккә,<br />Муйыныма урай-урай,<br />Йәнә элдем беләккә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7perqqcis29b2svj7rqalby9j9anqvn 0 2020 19050 5738 2018-02-08T18:39:42Z Aidar254 420 19050 wikitext text/x-wiki [[File:Axt zum spalten.jpg|thumb|Балта]] # Бәләкәй генә малай<br> Урман төбөн ялай. # Бәләкәй генә бер бәндә<br> Бөтөн урманды яңғырата. # Күккә менһә, ялт итә,<br> Ергә төшһә, шалт итә. # Йәнле һуға, йәнһеҙ яра. # Бара ағай урман буйлап,<br> Билбауында көҙгөһө.<br> Көҙгөһөн алды, эйелде —<br> Имән йығылды. # Өйгә ҡайта, һике аҫтына кереп ята. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 76snou6bfzi2s3khnwgwfwxj4dex7wo 0 2021 18332 5742 2017-10-19T22:34:18Z Dcljr 283 localize/standardize file link; localize category prefix and keep only more-specific category 18332 wikitext text/x-wiki [[Файл:Sarah Seager, Axe Handles (1999).jpg|мини]] # Үҙ туғанын үҙе киҫә. # Бер тишеккә — бер тошоҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fp207x2iku9fcr1bd64kmwku9zsctwg 0 2022 18882 18881 2018-01-03T12:55:49Z ZUFAr 381 /* Ашҡа һалынған ҡушылмалар */ 18882 wikitext text/x-wiki [[File:Борщевик Сосновского.jpg|thumb]] Йылына бер балтырған ашамаған кешенең эсе ҡортлар имеш — шулай тигән боронғолар. Балтырғандың һабағында һәм япраҡтарында С витамины лимондан бер нисә тапҡырға күберәк, каротин, тимер, никель, баҡыр, марганец, титан, бор һымаҡ һирәк осрай торған микроэлементтарға бай. Былар кеше организмы өсөн ифрат кәрәкле матдәләр. Кешене тынысландыра торған үҙенсәлеге лә бар. == Ашҡа һалынған ҡушылмалар == * Тауыҡ һурпаһы * [[w:Балтырған|Балтырған]] * Бәрәңге * Һуған * Өй туҡмасы * Әсе ҡатыҡ йәки ҡорот * Тоҙ == Бешереү == Тауыҡ һурпаһы бешерелә. Бәрәңге турап, бешеп етер саҡта һуған, үҙегеҙ теләгән күләмдә балтырған турап һалығыҙ, ул ҡабарып сығыу менән үҙегеҙ баҫҡан туҡмас төшөрөгөҙ. Әгәр киптерелгән йәки һатыу туҡмасы булһа, балтырғандан алда һалына. Табынға әсе ҡатыҡ йә ҡорот менән бирелә. «Ҡоролай» балтырған ашы аҡ май һалып тәҡдим ителә. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 5iburqxfzwn22m9j8ewhp9v1c94k3sd 0 2023 20411 19051 2020-03-04T18:40:13Z Айсар 394 йүнәлтмә 20411 wikitext text/x-wiki == Балтырған турамаһы == 500 г. балтырған көпшәһенең тышын таҙартырға, башлай 1 һуғанды турарға, кишерҙе ваҡ ҡырғыстан үткәрергә, ҡаты бешкән ике [[йомортҡа]]ны ваҡларға, һарыһын ыуырға ла, барыһын бергә ҡушып болғатырға. Шыйыҡ май йәки ҡаймаҡ ҡушырға. Һуған менән кишерҙе майҙа быҡтырып ҡушырға мөмкин. == Балтырған бөйөрөгө == Күмәстеке кеүек сөсө ҡамыр әҙерләйбеҙ. 500 г йәш балтырған япрағы, 250 г йәшел йәки башлай һуған, 100 г дөгө, 2 йомортҡа, 30 г аҡ май алабыҙ. Балтырғанды 3-5 минут бешекләйбеҙ, турайбыҙ, ныҡ ҡурылған һуған һәм ҡаты бешереп ваҡланған йомортҡа, бешерелгән дөгө ҡушабыҙ. Ошо эслек менән бөйөрөктәр эшләп, майҙа бешерәбеҙ. == Балтырған билмәне == 250 г иткә 100 г балтырғанды, бер баш һуғанды ваҡ ҡына итеп турап, ҡушабыҙ, өҫтөнә бер сей йомортҡа һытып, болғатабыҙ. Ошо эслектән билмән яһайбыҙ. Һурпаға йә ҡайнар һыуға һалып бешереп алғас, табынға ҡаймаҡ йәки башҡа тоҙлоҡ менән менән бирәбеҙ. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 7nqodnjm9yv3c21y0vw6eb81f5qf5pc 0 2024 19052 5771 2018-02-08T18:40:11Z Aidar254 420 19052 wikitext text/x-wiki [[File:Heracleum lanatum 1.JPG|thumb|right]] '''Балтырғанлы аш''' — башҡорттарҙың милли ризығы. Йола буйынса, башҡорт йылына кәмендә өс тапҡыр балтырғанлы аш бешереп ашарға тейеш. Ғәҙәттә, яҙғыһын, балтырған ҡурпып килеп сыҡҡан мәлдә, ыуыҙ япраҡтарынан — бәпкәләренән бешерелә. Шуға ла үҫемлектең икенсе исеме — бәпкә үләне. == Ҡатнашмалар == 3-5 кешелек ашҡа 1 тәрилкә ту­лы балтырған, 3 картуф, 3 йомортҡа, 1 кишер, 1 стакан самаһы он, тәменә ҡарап, тоҙ, борос, ҡаймаҡ, ҡатыҡ кәрәк. == Әҙерләү ысулы == '''Беренсе ысул''' Ваҡлап турап, ҡайнар һыуға төшөрәләр. Ашты ярма, картуф, кишер, ыумас, туҡмас, йомортҡа ҡушып бешереп тә төрләндереп була. Ашҡа ҡаймаҡ, һөт өҫтө, һөт йәки ҡорот өҫтәргә, борос, һуған, йыуа менән тәмләндерергә мөмкин. '''Икенсе ысул''' 160 г балтырған, юл япрағы, күгүлән, 40 г һоло ярмаһы, 10 г кишер, һуған, май, 40 г ҡаймаҡ, тәмләткестәр. Ярманы яртылаш бешерергә. Уға үләндәрҙе өҫтәп, 20 минут ҡайнатырға. Бешеп сығыр алдынан ҡыҙҙырылған һуған һалырға. Өҫтәлгә ҡаймаҡ һалып бирергә. == Балтырған — көслө дауа == Балтырғандың япраҡтары һәм һабағы майҙарға, углеводтарға, витаминдарға, ферменттарға, микроэлементтарға бик бай. Составындағы биологик актив матдәләре аш һеңдереү системаһының эшмәкәрлеген көйләй. Тамыры һәм япраҡтарынан әҙерләнгән төнәтмә аппетиты аса, аш һеңдереүҙе яҡшырта, шештәрҙе бөтөрә. Матдәләр алмашыныуҙы яйға һала. Нервы системаһын тынысландыра. Шуға ла, балтырғандан әҙерләнгән һәр аҙыҡ төрө — баһалап бөткөһөҙ дауа ла. == Балтырғандан әҙерләнгән ризыҡтар == Йәш япраҡтарынан (бәпкәләренән) турама, пирожки, бәлеш өсөн эслектәр әҙерләйҙәр. Һабаҡтарын әрсеп, сей көйө лә ашайҙар. Запасҡа әҙерләп тә ҡуялар. Бының өсөн киптерәләр, тоҙлайҙар, туңдыралар. Киптерелгән япраҡтарын ыуып, аш тәмләткес итеп файҙаланалар. Тоҙланғанын былай ғына ашарға, гарнирға ҡушып бирергә мөмкин. Шулай уҡ, аш ҡушып ебәрергә лә була. Туңдырылғанын щи, борщ бешергәндә файҙаланалар. '''Балтырғандан турама''' 100 г бәпкә, 50 г йәшел һуған, 100 г картуф, 10—15 г үҫемлек майы, тоҙ, тәмләткестәр. Япраҡтарҙы ваҡлап турап, бер еңелсә ыуалар. Бешкән картуфты, йәшел һуғанды турап ҡушалар. Тоҙ, май, тәмләткестәр ҡушып бутайҙар. '''Ашҡа ҡушымта әҙерләү''' Япраҡтарын турағыстан үткәреп, 1 кг/200г иҫәбенән тоҙ ҡушып, быяла һауыттарға тултыралар. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Һөт]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡаймаҡ]] iah0beuiaao5569ndeqn5n35dkoybux 0 2025 18318 5785 2017-10-19T22:28:06Z Dcljr 283 localize/standardize file links; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18318 wikitext text/x-wiki [[Файл:CarassiusAuratusGibelio.JPG|мини]] [[Файл:CarassiusGiebelioOhe.jpg|мини]] [[Файл:Carassius wild golden fish 2013 G1.jpg|мини]] # Көмөш тәнле,<br />Ите тәмле. # Ҡойроғо ергә теймәҫ,<br />Һырты көнгә көймәҫ. # Эңгей, мәңгей,<br />Ҡолаҡтары сәңгей;<br />Баҙарға илтеп һатыр инем,<br />Дүрт копейки давай динге. # Бер атым бар — мәңге-мәңге,<br />Ҡойроҡтары — сәңге-сәңге.<br />Баҙарға илтеп һатыр инем,<br />Сәптер алтын давай динге. # Һыуҙа йөҙмәй түҙә алмай,<br />Һыу өҫтөндә йөҙә алмай.<br />Йөҙмәй түҙмәҫ кем булыр?<br />Көмөш күлдәк шул булыр. # Яр аҫтында батман ятыр,<br />Уны тотҡан Боҫман батыр,<br />Боҫман алған бер ҡатын —<br />Тәңкәләре шау алтын,<br />Тырнаҡтары көмөш-алтын. # Яр аҫтынан яу уҙа,<br />Һөңгөлө лә мылтыҡлы. # Йәне бар, ҡаны бар,<br />Һыуһыҙ ерҙә торҙо(н)иһә,<br />Йәне лә юҡ, ҡаны ла юҡ. # Ҡанаты бар — оса алмай,<br />Күккә табан ҡарамай,<br />Йондоҙҙарҙы һанамай,<br />Ҡоро ерҙә тора алмай. # Башы бар — сәсе юҡ,<br />Күҙе бар — ҡашы юҡ.<br />Ҡанаты бар — оса алмай,<br />Болоттарҙы ҡоса алмай. # Ана бара, эҙе юҡ,<br />Боғаҙлаһаң, ҡаны юҡ. # Ҡанаты бар — осмайҙыр,<br />Аяғы бар — йөрөмәйҙер,<br />Ерҙә тормай, кеше күрмәй,<br />Нәфсе шуны теләйҙер. # Аяғы юҡ — йөрөй,<br />Ҡанаты бар — осалмай # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ даръя буйлай. # һыуҙа тыуҙы,<br />Ерҙә үлде. '''Әрселмәгән балыҡ''' # Асылмаған әрйәлә<br />Беселмәгән тун ятыр. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pdhp6678pjuf4j43de242exxe9fkqab 0 2026 18319 5791 2017-10-19T22:28:23Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18319 wikitext text/x-wiki [[Файл:angler at devizes england arp.jpg|alt=Man seated at the side of the water surrounded by fishing rods and tackle.|мини]] # Яр аҫтында яҫман ята,<br />Уны һаҡлап, Уҫман ята.<br />Уҫман алған еңгә ҡатын,<br />Тырнаҡтары көмөш, алтын. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ttjd1pofi1k6nhldwn72ijmsqb61jt1 0 2027 18327 18326 2017-10-19T22:32:14Z Dcljr 283 standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18327 wikitext text/x-wiki # Боҙ аҫтында боҙан көйшәй — сыңҡылдыҡ,<br />Ер аҫтында еҙән көйшәй — сыйҡылдыҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hqmiswev4uv022gseimw3vh1hzyqtuh 0 2028 19053 5799 2018-02-08T18:40:26Z Aidar254 420 19053 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:Russian Rasstegai with Fish.jpg|left|200px]] Хәҙер заман ҡатын-ҡыҙҙары бар яҡлап өлгөр һәм уңған. Улар эштә лә һынатмай, өйөн дә балҡытып тота, тәмле итеп аш-һыуын да хәстәрләй. Ашығып йөрөгәндә, ҡул аҫтында нимә бар, шуларҙы файҙаланып ҡына бынамын тигән ризыҡ әҙерләргә мөмкин. Күпселек гүзәл заттарыбыҙҙың ваҡыты самалы булыуын иҫәпкә алып, журналда еңел һәм тиҙ генә бешерелә торған аш-һыу төрҙәрен тәҡдим итмәксебеҙ. Ҡамыр өсөн кәрәк: 1 стакан кефир, ярты стакан майонез, 3 йомортҡа, 8 ҡалаҡ он, самалап тоҙ. Эслек өсөн: 1 стакан дөгө ярмаһы, 1 банка майлы консерва (сайра йәки башҡа төрлө балыҡтан). Иң башта дөгө ярмаһына аҙ ғына тоҙ һалып, талғын утта бешереп алабыҙ. Аҙаҡ һалҡын һыуға һалып сайҡатып, һыуын һарҡытабыҙ. Бер банка сайра консерваһын сәнске менән иҙәбеҙ. Кефирға майонез, йомортҡа, он һәм тоҙ һалып, шыйыҡ ҡаймаҡ ҡуйылығына еткәнсе болғатабыҙ. Майланған табаға ҡамырҙың яртыһын ҡойғас, өҫтөнә тигеҙ генә итеп әҙер дөгө ярмаһын, шунан һуң консерва балығын һалабыҙ ҙа ҡалған ҡамырҙы ҡойоп сығабыҙ. 180-200 градус ҡыҙыулыҡтағы духовкала 25-30 минутта әҙер була. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] n4wocvcxecjtv00r08krrmv2ifxirz7 0 2029 18321 5805 2017-10-19T22:28:52Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18321 wikitext text/x-wiki [[Файл:All fingers of left hand.JPG|мини]] # Бер таяҡта өс быуын. # Биш балаға бер исем. # Биш туған<br />Эшләгәндә бергә эшләйҙәр,<br />Ял иткәндә бергә ял итәләр. # Оҙон-оҙон ҡыҫҡалы,<br />Ҡырмыҫҡалы ҡыҙҙары. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] eoioc99e48l9j4udvayn0kbxex7aucm 0 2030 18322 5812 2017-10-19T22:29:00Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18322 wikitext text/x-wiki [[Файл:De a coudre2.png|мини]] # Метри башлы, мең күҙле. # Мөгрөй башлы, мең күҙле. # Үҙе тимер — күҙе йөҙ. # Йомро башлы, мең күҙле. # Бер башҡа мең күҙ. # Әбейем күҙенә бармағым кереп китте. # Ҡаҙыҡ башында ҡарсыға. # Бер соҡорҙа мең соҡор. # Бармаҡ башындай үҙе,<br />Йөҙҙән артыҡтыр күҙе. # Бармаҡ башлы, мең күҙле,<br />Һис бөгөлмәйҙер үҙе. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2hefeh5ck754rkn1b4s5c7op1t58rum 0 2031 18328 18325 2017-10-19T22:32:16Z Dcljr 283 standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18328 wikitext text/x-wiki # Бер күлдә ун ике аҡҡош. # Баҡсам тулы аҡ сәскә. # Ун ике аҡҡош араһында бер өйрәк. # Ваҡ ҡына аҡ себеш<br />Ҡулдан ҡулға йөрөш. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 994x29w4gu7yl1tedcxmwmc2nicfhqu 0 2032 5821 5820 2017-08-23T21:31:00Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 5821 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Бауырһаҡ|Бауырһаҡ]] qlqxaxvfeumb2nuyc19knjh4mypkdfh 0 2033 5834 5833 2017-08-23T21:31:01Z MF-Warburg 23 12 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 5834 wikitext text/x-wiki [[File:Mousse de canard au porto.jpg|thumb|right]] '''Бауырҙан әҙерләнгән паштет (ҡабымлыҡ)''' (<small>«Тәмле» тапшырыуында Фәнүр Тоҡомбәтов тәҡдим итте</small>) == Үҙенсәлектәре == Эш араһында, тиҙ генә әҙерләнә торған ашамлыҡ. Ғаилә менән тәбиғәткә сыҡҡанда алырға уңайлы. == Ингредиенттар == * Ит турағыстан үткәрелгән бауыр * Кишер * Һуған * Ҡаймаҡ * Аҡ май * Тәмләткестәр * Үҫемлек майы == Әҙерләү ысулы == == Бауырҙың составы == * Һыу, (70 %); * Аҡһым (18 %); * Майҙар (2-4 %); * Углеводтар (5 %); * кератин; * гепарин; * экстрактив (физиологик яҡтан көслө) матдәләр; * аминокислоталар: лизин, метионин, триптофан, тиамин; * витаминдар: A, B1, B2, B6, B9, B12, C, D, E, K; * Минераль матдәләр: магний;тимер;натрий;цинк;кальций;калий;селен;фосфор;медь;йод;фтор;хром. * Энергетик ҡиммәте: 100 г бауырҙа 100—127 ккал энергия == Дауалау сифаттары, файҙаһы == Спортсмендарҙың рационына мотлаҡ тәҡдим ителә торған ашамлыҡ. Диэтик аҙыҡтарҙың да береһе. Бауыр — витаминдар, аминокислоталар, минералдар йыйлмаһы, еңел үҙләштерелә. Составында күп миҡдарҙа В төркөмө витаминдары, аскорбин кислотаһы (С витамины) бар. Бауыр — ҡартайған эритроциттар емерелә торған урын. Уларҙағы гемоглобин тарҡатылғанда, тимер атомдары булған гем һаҡлап алып ҡалына. Гем, шулай уҡ, бауырҙағы баҡыр һәм Вит С һәм B12 — анамиянан бынамын тигән дауа. Бауырҙың иң мөһим витамины — А. Шуға ла был юҫыҡтан уны Вит А һаҡлағыс тип һанайҙар. Рационда бауырҙы даими ҡулланып, күреү һәләтлеген, йөрәк-ҡан тамырҙары һәм нервы системаһын, бөйөрҙө нормала тотоп була. Тире, сәс, тырнаҡтар ҙа һау була. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] fifb43g3j2gxm3hvd3vsstesmjgr041 0 2034 19057 5838 2018-02-08T18:41:37Z Aidar254 420 19057 wikitext text/x-wiki '''Бауырлы ҡарабойҙай бутҡаһы''' — көршәк аштарының бер төрө. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 400 грамм бауыр * 1 стакан ҡарабойҙай ярмаһы * 1 баш һуған * ярты стакан ҡаймаҡ * 1 стакан һурпа (йә һыу) * тәменсә тоҙ, борос * лавр япрағы * үҫемлек майы == Әҙерләү ысулы == Бауырҙы йыуабыҙ, ҡоротабыҙ ҙа махсус сүкеш менән еңелсә генә тапайбыҙ. Шунан ҙур булмаған киҫәктәргә бүлеп, тоҙ, борос һибәбеҙ. Ҡайнар майлы табала ике яғынан 2-3-әр минут ҡыҙарғансы ғына ҡыҙҙырып алабыҙ. Ярымҡулсалап туралған һуған өҫтәйбеҙ, ул үтә күренмәле булғас, 1-2 ҡалаҡ ҡаймаҡ һалып болғатабыҙ ҙа уттан алабыҙ. Ҡарабойҙай ярмаһына һыу һалып, ҡайнатып бүрттереп сығарабыҙ. Көршәктәргә ҡарабойҙай ярмаһы, уның өҫтөнә бауыр һалып сығабыҙ. Һәр көршәккә берәр ҡалаҡ ҡаймаҡ, лавр япрағы өҫтәп, һурпа ҡоябыҙ. 180 градус ҡыҙыулыҡтағы мейестә 20-30 минут бешерәбеҙ. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Көршәк аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] i3i2q6j1ktm5t92ohsqovfdjxa364wd 0 2035 19056 5842 2018-02-08T18:41:21Z Aidar254 420 19056 wikitext text/x-wiki [[File:Печёночный торт.jpg|thumb|left]] '''Бауырҙан торт''' Бауырҙан торт — көҙ көнө, һуғымдар һуйғас, яҡындарыңды һыйларға үҙенсәлекле һәм файҙалы ҡабымлыҡ. Ғәҙәттә, бауырҙың үҙен генә бешерһәң, балалар әллә ни яратып ашамай. Ә был бауыр торты өҫтәлдән шул ыңғайы ялп итеп ҡала. == Ингредиенттар == '''Ҡоймаҡ өсөн:''' * 1 кг һыйыр бауыры * 4 уртаса ҙурлыҡтағы һуған * 4 кишер * Ҡыҙҙырыу өсөн аҡ май * 1 л һөт * 5 йомортҡа * 12 аш ҡалағы он * 6 аш ҡалағы көнбағыш майы '''Соус өсөн:''' * 1 банка майонез * Тәменсә һарымһаҡ == Әҙерләү == Бауырҙы ит турағыс аша үткәрергә. Кишер һәм һуғанды турап, аҡ майҙа ҡыҙҙырып алырға. Бөтә ингредиенттарҙы ла бергә ҡушып яҡшылап туғырға ла, ҡоймаҡ итеп ҡойорға. 1 банка майонезға үҙегеҙгә оҡшаған күләмдә үткәрелгән һарымһаҡ ҡушып, соус әҙерләргә. Ҡоймаҡтарҙың һәр ҡатына ошо соусты һөртөп, һай тәрилкәгә өйөргә. Иң өҫкө ҡатын туралған укроп, петрушка менән биҙәргә. Бер аҙ һыуытып, торт һымаҡ телгеләп, табынға бирергә. Телеңде йоторлоҡ тәмле лә, файҙалы ла ризыҡ әҙер. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] g9ogxenu7oy2uv0oqfu72oozv7ly46n 0 2036 20327 19945 2020-02-22T11:51:57Z Ләйсән 382 20327 wikitext text/x-wiki [[File:Баллы бауырһаҡ.jpg|thumb|right|Баллы бауырһаҡ]] '''Бауырһаҡ''' — башҡорт милли аш-һыуы, ҡамыр ризығы. Татар, ҡаҙаҡ һәм башҡа халыҡтарҙа ла таралған.<br /> == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * Үҫемлек майы (туң май) 1 л * Он 450—500 г * [[Йомортҡа|Йомортҡа]] 5 дана * Тоҙ 1 балғалаҡ * Сода 1 семтем * Бал 130 г * Шәкәр 250 г * Һыу 50 г<br /> == Әҙерләү ысулы == Алдан 5 йомортҡаны һыуытҡыстан алып ҡуйырға. Йомортҡалар йылынғас, уларҙы туҫтаҡҡа һытып, күперткәнсе туҡырға. 1 балғалаҡ тоҙ, бысаҡ осонда сода өҫтәргә, унан һуң тағы ла яҡшылап болғатырға. 450—500 грамм ондо яйлап ҡушырға. Йомшаҡ итеп ҡамыр баҫырға. Уның әҙерлеген бысаҡ менән телеп ҡарап белергә мөмкин: киҫелгән урынында күҙәнәкләнеп торһа, ҡамырҙы, еүеш таҫтамал менән ҡаплап, ситкә ҡуйырға.<br /> Ҡаҙанға май ҡойорға, уны ҡайнау хәленә еткерергә һәм һыуытырға.<br /> 30 минут ял иткән ҡамырҙы йәйеп, кәрәкле яҫылыҡта киҫәктәргә бүлергә. Ҡаҙанды талғын утҡа ҡуйырға. Йылымыс майға бер нисә киҫәкте һалырға, улар ҡалҡып сыҡҡас, болғап тороп, бешерергә. [[Файл:Бауырһаҡ.jpg|мини|Бауырһаҡ]] === Сироп әҙерләү ысулы === 250 г шәкәр ҡомона 50 г һыу ҡушып, ҡайнатырға. Шәкәрле һыу ҡайнап сыҡкас, 130 г бал өҫтәргә һәм тағы яҡынса 15 минут ҡайнатырға. Сироптың тамсыһы тәрилкәлә ситкә ағып таралмаһа, тимәк, сироп әҙер. Бауырһаҡҡа эҫе сиропты ҡойорға һәм тәрилкәгә өйөргә. ==Гөлгөнә Байегетова әҙерләгән бауырһаҡ== Бауырһаҡ өсөн йомортҡаларҙы аҙналар буйы тундырып һалып ҡуям, һәр ваҡыт әҙер ятһын өсөн йомортҡаларҙы һатып алыу менән бер-нисә унарлығын туңдырғысҡа оҙатам. Иртәгә бауырһаҡ бешерәм тигән кисте күпме кәрәк шул сама йомортҡаны иретергә сығарып ҡуйырға кәрәк . Бының өсөн туңған йомортҡаның тышын һыу аҫтында тотоп әрсейем, иреп һыуы аҡмаһын өсөн тәрилкәгә һалып ҡуям. Бауырһаҡ өсөн мин биш туңған йомортҡа алдым, иртәгеһенә торғас ирей биргән йомортҡаларҙы оҙаҡ ҡына итеп миксерҙа әйләндерергә ҡуйҙым, яҡынса ун минут әйләндерҙем йомортҡа бөтөнләй тигеҙ булып сыҡҡансы, артабан инде ике сей йомортҡаның һарыһын ҡушып тағы ла миксерҙа әйләндереүҙе дауам итергә. Артабан инде ҡамырға бер аш ҡалағы көнбағыш майы ҡушырға, семтем тоҙ һәм сәй ҡалағы осонда ғына соданы аш һеркәһе менән һүндереп һалырға, тағы ла болғатабыҙ. Әҙләп - әҙләп иләнгән он ҡуша барып үтә ҡаты ла, шулай уҡ шыйыҡ та булмаған ҡамыр баҫабыҙ. Ҡамырҙы йомортҡа ҙурлығында киҫәктәргә бүлеп онло ҡулда әллә ни нәҙек итмәй оҙонса бауҙар эшләп сығырға. Таҡтаға һалып тигеҙ генә оҙонлоҡта ҡырҡҡыслап сығырға, бер аҙ ваҡытҡа өҫтөн таҫтамал менән ябып торорға. Бауырһаҡтарҙы майға һалабыҙ ҙа майға ярты стакандың яртыһынан һалҡын һыу ҡоябыҙ (һыуҙы йылымыс майға ғына һалабыҙ, эҫе майға түгел!!!), утты аса бирәбеҙ. Бауырһаҡтарҙы эҫе майға һалмайбыҙ, ярыла. Икенсе тапҡыр бауырһаҡтар һалыр алдынан майҙы һүндереп тороп әҙерәк һыуытып алырға. Бер һауытта ғына бешереүе оҙаҡ булһа бер юлы ике һауытта бешерергә мөмкин, эҫе май һыуына торғансы икенсе һауытта бешерә башларға. Бауырһаҡтар һарғылт төҫкә ингәс артыҡ оҙаҡ та майҙа тотмай һарҡытып алабыҙ. Майҙың төбөнә ҡарайып он ултыра башлаһа майҙы һарҡытып һауыттың төбөн таҙартып алырға. Бауырһаҡтар өсөн сиропты бына нисек эшләнем: бер стакан шәкәр ҡомона ярты стакан һыу ҡойоп сироп ҡайнатып алдым да ике аш ҡалағы бал ҡушып болғаным. Бауырһаҡтар кукурузная палочкалар кеүек кенә булып килеп сыҡтылар еңел һәм йомшаҡ ҡына, ауыҙҙа эреп кенә тора тигәндәре ошо инде. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Бал]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Бауырһаҡ рецептары]] ixc4alwws129ueory8rbza7wte4lpny 0 2037 18344 18343 2017-10-19T22:38:31Z Dcljr 283 use "upright" to rescale image 18344 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ауырғазы районы Үтәймулла ауылы 09.jpg|мини|upright=1.25]] # Аҡ сәтләүектең тышы юҡ,<br />Ваҡ сәтләүектең теше юҡ. # Йәйҙем, йәйҙем дә һуҙҙым,<br />Һуҙҙым, һуҙҙым да өҙҙөм,<br />Һалдым саҡмаға йәнен ҡаҡмаға,<br />Ҡаҡтым да алып ҡаптым. # Һары ҡуйҙар һыуға батты,<br />Шешенде лә өҫкә ҡалҡты. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ijnv7qf2qktzsmqismz2ldpt3t1m74u 0 2038 18342 5866 2017-10-19T22:37:33Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18342 wikitext text/x-wiki [[Файл:1746 Gustav.JPG|мини]] # Бер йомғаҡта ете тишек. # Бер бүкәндә ете тишек. # Бер тауҙа ете мәмерйә. # Бер бүлмәлә ете ишек. # Бәләкәй генә бер һандыҡҡа<br />Донъялағы бөтә нәмә һыя. # Шарҙы урман ҡаплаған,<br />Йылдар үткәс саллана. # Белеп тора, күреп тора,<br />Ишетеп тора, тойоп тора,<br />Өҫкә ҡатта йөрөп тора,<br />Бар әмерен биреп тора. # Тау ҙа урман, тау ҙа урман,<br />Был хикмәтте кем ҡорған? # Бер бүректә ете ямау. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5gr9sq3s6hum5llyosacrzfknl7dtvp 4 2039 24149 24123 2021-09-30T13:55:56Z ZUFAr 381 24149 wikitext text/x-wiki __NOTOC____NOEDITSECTION__ {| id="mp-topbanner" style="width:100%; background:#fcfcfc; margin-top:1.2em; border:1px solid #ccc;" | style="width:56%; color:#000;" | <div style="width:100%; margin:0px; padding:5px;"> <div style="clear:both; text-align:center; font-size:95%; margin:0em 1em 0em 1em;"> '''[[:Категория:Башҡортса|Бөтә биттәр]]''' </div> <div style="width:100%; text-align:center;"> <div style="font-size:162%; padding:0.1em;"><div class="center">Викидәреслеккә рәхим итегеҙ! {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}}</div></div> <div style="font-size:95%; margin-top:0.2em;">Был ирекле, асыҡ эстәлекле белешмә-китап йыйынтығы</div> <div id="pagecount" style="font-size:85%;">Хәҙер Башҡортса Викидәреслектә '''[[Special:Statistics|{{NUMBEROFARTICLES}}]]''' мәҡәлә бар.</div> |} <div style="clear:both; margin:1em 0 1em 0; padding:0;"> <!-- STRAPLINE IMMEDIATELY BELOW BANNER --> == Яңы бит яһарға == : Яңы бит яһар өсөн уның исемен ҡуйығыҙ һәм «'''Яңы бит яһарға'''» төймәһенә баҫығыҙ. <inputbox> type=create buttonlabel = Яңы бит яһарға default= </inputbox> </div> {| id="mp-content" style="width:100%; border-spacing:10px 0px;" | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Кулинария китабы}} | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Баҡсасы белешмәһе}} | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Ҡош-ҡорт аҫрау}} | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Умартасылыҡ серҙәре}} |} <!--йәшәрен текст {| id="mp-content" style="width:100%; border-spacing:10px 0px;;" | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | '''''[[Сейәле кекс|дауамы...]]''''' | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | '''''[[Баҡса йоҡоға тала|дауамы...]]''''' | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | '''''[[Ҡаҙ аҫрау|дауамы...]]''''' | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | '''''[[Умартасылыҡ серҙәре. з-сө дәрес|дауамы...]]''''' | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | '''''[[|дауамы...]]''''' |} </div> == <center>Яңы китап башларға </center> == <center> {| id="mp-content" style="width:25%; border-spacing:10px 0px;" | style="width:25%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" |{{Баш_бит/Яңы китап башларға}} |} </center> --> == Викидәреслек проектында китаптар исемлеге == {| id="mp-content" style="width:100%; border-spacing:10px 0px;" | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Күсле ил — көслө ил}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Иҫтәлектәр}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Инглиз алфавиты: хайуандар}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Инглиз алфавиты}} |} {| id="mp-content" style="width:100%; border-spacing:10px 0px;" | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Балалар өсөн буяу китабы}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Йомаҡтар}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Ҡояш системаһы}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре}} | style="width:20%; padding:10px; vertical-align:top; background-color:#ddddff;" | {{Баш_бит/Халыҡ медицинаһы}} |} {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> * [[:Категория:Алфавит буйынса башватҡыстар|Башватҡыстар]] * [[:Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар|Йомаҡтар]] * [[:Категория:Алфавит буйынса рецептар|Аш-һыу]] ** [[:Категория:Робинзон ашханаһы|Робинзон мәктәбе]] * [[Ауыл хужалығы]] ** [[Умартасылыҡ серҙәре]] ** [[Баҡсасы белешмәһе]] ** [[Ҡош-ҡорт аҫрау]] ** [[Мал аҫрау]] * [[Балалар өсөн буяу китабы|Балалар өсөн рәсемле буяу китабы]] * [[:Категория:Башҡортостан|Башҡортостан]] </blockquote> {{столбец}} <blockquote> * [[Инглиз алфавиты]] ** [[Инглиз алфавиты: хайуандар]] * [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары-шайморатовсылар|Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] * [[:Категория:Топонимика|Топонимика]] * [[:Категория:Фольклор|Фольклор]] * [[Иҫтәлектәр]] * [[Йолалар]] * [[Күсле ил — көслө ил]] * [[Ҡояш системаһы]] * [[:Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы|Мосолман әхлағы]] </blockquote> {{столбец}} <blockquote> * [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] * [[:Категория:Мәсетле мәҙәктәре|Мәсетле мәҙәктәре]] * [[:Категория:Тормош һабаҡтары|Тормош һабаҡтары]] * [[Файҙалы кәңәштәр]] * [[Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Фән донъяһына сәйәхәт: ҡыҙыҡлы эксперименттар]] * [[:Категория:Халыҡ педагогикаһы|Халыҡ педагогикаһы]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр|Һүҙлектәр]] * [[:Категория:Мәҡәләләр|Миңһылыу Абдуллина мәҡәләләре]] * [[Мең дә бер күҙәтеүем|Әхмәр Үтәбай. Мең дә бер күҙәтеүем]] * [[Монасип мәҙәктәре]] * [[:Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары|Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] * [[:Категория:Ислам дине|Ислам дине]] {{столбцы/конец}} </blockquote> {{Туғандаш проекттар}} [[Категория:Викидәреслектәр]] jpwiyscztbwv1yl8d52nf2bppxq4f0y 0 2040 19653 18265 2018-10-17T11:41:01Z Akkashka 410 19653 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ufa Wiki-Conference 2014 (photos by HalanTul; 2015-04) 144.JPG|thumb]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Аббревиатуралар|Аббревиатуралар]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш|Архитектура, төҙөлөш]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия|Астрономия]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы|Ауыл хужалығы]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология|Биология]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)|Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)|Географик атамалар (донъя)]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Глобаль селтәр|Глобаль селтәр]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ер-һыу, география терминдары|Ер-һыу, география терминдары]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология|Зоология]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад|Иҡтисад]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам|Ислам]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт|Йәмғиәт]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика|Математика]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина|Медицина]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Музыка|Музыка]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Сәйәсәт|Сәйәсәт]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих|Тарих]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр|Тарихи шәхестәр]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Төрлө|Төрлө]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика|Физика]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия|Химия]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ|Хоҡуҡ]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине|Христиан дине]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Һынлы һүрәт сәнғәте|Һынлы һүрәт сәнғәте]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Экология, тәбиғәт, геология|Экология, тәбиғәт, геология]] * [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ҡыҙыл китап - Башҡортостан үҫемлектәре|Башҡортостан үҫемлектәре]] [[Категория:Һүҙлектәр| ]] o3ox3v1yimurv7u4d3spq590zhz2zc2 0 2041 17424 16650 2017-10-10T18:35:18Z Dcljr 283 + sortkey 17424 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:large"> &darr;&nbsp;[[#А|А]] [[#Б|Б]] [[#В|В]] [[#Г|Г]] [[#Д|Д]] [[#Е|Е]] [[#Ж|Ж]] [[#З|З]] [[#И|И]] [[#К|К]] [[#Л|Л]] [[#М|М]] [[#Н|Н]] [[#О|О]] [[#П|П]] [[#Р|Р]] [[#С|С]] [[#Т|Т]] [[#У|У]] [[#Ф|Ф]] [[#Х|Х]] [[#Ш|Ш]] [[#Ч|Ч]] [[#Э|Э]] [[#Ю|Ю]] [[#Я|Я]]&nbsp;&darr; </div> __NOTOC__ == А == * АЗЛК — Автомобильный завод имени Ленинского комсомола (Ленин комсомолы исемендәге Автомобиль заводы) * АЛЖИР — Акмолинский лагерь жён изменников Родины (Аҡмола Ватанға хыянат итеүселәр ҡатындары лагеры) * ОАМО ЗИЛ — Открытое акционерное московское общество «Завод имени И. А. Лихачёва» («И. А. Лихачёв исемендәге завод» Мәскәү асыҡ акционерҙар йәмғиәте) * АНЗЮС (ингл. Australia, New Zealand, United States) — Тихоокеанский пакт безопасности (Военный союз Австралии, Новой Зеландии и США) (Тымыҡ океан хәүефһеҙлек пакты) * АНО — автономная некоммерческая организация (коммерцияға ҡарамаған автоном ойошма) * АТЭС — Азиатско-Тихоокеанское экономическое сотрудничество (Азия-Тымыҡ океан иҡтисади хеҙмәттәшлеге) * — ВЧК при СНК РСФСР (Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем при Совете народных комиссаров РСФСР) (РСФСР Халыҡ комиссарҙары Советы эргәһендәге Бөтә Рәсәй контрреволюция һәм саботаж менән көрәш буйынса ғәҙәттән тыш комиссияһы) БашЧК — Башҡортостан Ғәҙәттән тыш комиссияһы == Б == * БААС — Партия арабского социалистического возрождения (Ғәрәп социалистик яңырыу партияһы) * БАПОР — Ближневосточное агентство для помощи палестинским беженцам и организации работ (Фәләстин ҡасаҡтарына ярҙам итеү һәм эштәрҙе ойоштороу буйынса Яҡын Көнсығыш агентлығы) * — БашЧК — см. ВЧК * — БеНиЛюкс — Бельгия, Нидерланд, Люксембург == В == * ВЦИОМ — Всероссийский центр изучения общественного мнения (Бөтә Рәсәй йәмәғәт фекерен өйрәнеү үҙәге) * ВЦНИИОТ — Всесоюзный центральный научно-исследовательский институт охраны труда (Бөтә Союз хеҙмәтте һаҡлау үҙәк ғилми-тикшеренеү институты) * ВЦСПС — Всесоюзный центральный совет профессиональных союзов (Профессиональ союздарҙың Бөтә Союз үҙәк советы) * — ВЧК при СНК РСФСР (Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем при Совете народных комиссаров РСФСР) (РСФСР Халыҡ комиссарҙары Советы эргәһендәге Бөтә Рәсәй контрреволюция һәм саботаж менән көрәш буйынса ғәҙәттән тыш комиссияһы) БашЧК — Башҡортостан Ғәҙәттән тыш комиссияһы == Г == * ГА ООН — Генеральная Ассамблея Организации Объединенных Наций (Берләшкән Милләттәр Ойошмаһының Генераль Ассамлеяһы, БМО ГА) * ГИБДД (Государственная инспекция безопасности дорожного движения) — ЮХДДИ (Юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге дәүләт инспекцияһы) == Д == * ДОООО — дочернее открытое общество с ограниченной ответственностью (яуаплылығы сикләнгән асыҡ бүлендек йәмғиәт) * ДЮСШ — детско-юношеская спортивная школа (балалар һәм үҫмерҙәр спорт мәктәбе) * ДПС — дорожно-патрульная служба ( юл-патруль хеҙмәте) == Е == == Ж == == З == == И == == К == * КПСС (Коммунистическая Партия Советского Союза) — Советтар Союзының Коммунистар Партияһы == Л == == М == * ММВБ (Московская межбанковская валютная биржа) — Мәскәү банк-ара валюта биржаһы == Н == == О == * ОАО — (Открытое Акционерное Общество) - Асыҡ Акционерҙар Йәмғиәте == П == * ПДД — Правила дорожного движения (Юл хәрәкәте ҡағиҙәләре) == Р == == С == == Т == == У == == Ф == == Х == == Ш == * ШОС — Шанхай Хеҙмәттәшлек Ойошмаһы == Ч == == Э == == Ю == == Я == [[Категория:Һүҙлектәр|Аббревиатуралар]] cd3kdd5qmp3o4xt046druz73rl4rzu2 0 2042 17456 17455 2017-10-11T05:53:10Z Dcljr 283 + sortkey 17456 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш| ]] 072le11kcb8jhavtcvwq2a4mmlpzki0 0 2043 17471 15630 2017-10-11T06:04:00Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17471 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2044 17457 15631 2017-10-11T06:00:17Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory 17457 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * Айван, иван, ливан — айуан (ислам архитектураһында: көмбәҙле бина, өс яҡтын стеналы, дүртенсе яғы асыҡ. Айуан тип аталалар: *# эске ихатаға сыҡҡан һәм һарайҙарҙа, ғибәҙәтханаларҙа ҡабул итеү урыны булып хеҙмәт иткән көмбәҙле ҙур зал; *# Урта Азия биналарында, мәсеттәрҙә һ. б. ҡоролмаларҙа колонналарға йә бағаналарға ултыртылған яҫы ҡыйыҡлы терраса. [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] b2cz5spcn7hvem2c8db5vm4ca9kwcbd 0 2045 17464 15632 2017-10-11T06:03:52Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17464 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2046 17465 15633 2017-10-11T06:03:53Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17465 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2047 17466 15634 2017-10-11T06:03:55Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17466 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2048 17468 15635 2017-10-11T06:03:57Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17468 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2049 17470 15636 2017-10-11T06:03:59Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17470 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2050 17458 15637 2017-10-11T06:00:34Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory 17458 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} == Живопись (һынлы һүрәт сәнғәте) == * Выворотка — тупаҫ тиренән эшләнгән күн (выворотка — кожа, выделанная наподобие замша, но из более грубых сортов кожи) * Живописные произведения — һынлы сәнғәт әҫәрҙәре * Лессировка — буяуҙы үтә күренмәле итеп һөртөү * Лист — һүрәт; табаҡ; бит * Произведения, выполненные в технике масляной живописи — майлы буяуҙар техникаһында эшләнгән әҫәрҙәр * Реалистическая манера письма — реалистик яҙыу манераһы * Резьба по дереву — ағасты һырлау * Сближенные по тональности краски — оҡшаш тондағы буяуҙар * Станковая живопись — станок рәсем сәнғәте * Цветовая гамма — төҫтәр гаммаһы * Холст — картина [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] 15sjs3mau114qib4rzfrnt2pww9yj7j 0 2051 17472 15638 2017-10-11T06:04:01Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17472 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2052 17473 15639 2017-10-11T06:04:02Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17473 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2053 17474 15640 2017-10-11T06:04:03Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17474 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2054 17459 15641 2017-10-11T06:00:44Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory 17459 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * Келья — һөжрә * Купол — көмбәҙ [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] s9dkis439k917zb9jwhoikg12gcjkjr 0 2055 17476 15642 2017-10-11T06:04:05Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17476 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2056 17460 15643 2017-10-11T06:00:57Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory 17460 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * Минарет — манара * Михраб — миһраб (мәсеттә Ҡәғбә йүнәлешен күрһәткән уйым) [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] drsz2zlwsx1p1sgj0i9lji94fy4nuym 0 2057 17477 15644 2017-10-11T06:04:07Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17477 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2058 17479 15645 2017-10-11T06:04:10Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17479 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2059 18771 17481 2017-12-15T09:27:28Z 31.13.144.4 18771 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * Подземный переход - ер аҫты үткәүеле * Путепровод - айырса күпере, юл үткәргес, юл күпере [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] k8mz1n0pjyvwks1wawly50btc4l0tz4 0 2060 17482 15647 2017-10-11T06:04:15Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17482 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2061 17461 15648 2017-10-11T06:01:08Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory 17461 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * Стропила — асамай, атлама, бәбкә, шәмнек [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] l1h4w0dt6yklg4ghch9vqh0gv34rjdo 0 2062 17462 15649 2017-10-11T06:01:15Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory 17462 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * Теплица — йылытма [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] o66hagm24ypxuxflwgre45ezqi29fwj 0 2063 17484 15650 2017-10-11T06:04:17Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17484 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2064 17486 15651 2017-10-11T06:04:19Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17486 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2065 17463 15652 2017-10-11T06:01:22Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory 17463 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * Ханака — ханака (суфыйҙар торлағы) [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] 9ngtb1rf7xccow613scw5lft8oci54m 0 2066 17488 15653 2017-10-11T06:04:23Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17488 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2067 17489 15654 2017-10-11T06:04:25Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17489 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2068 17490 15655 2017-10-11T06:04:27Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17490 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2069 17491 15656 2017-10-11T06:04:28Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17491 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2070 17492 15657 2017-10-11T06:04:29Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17492 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2071 17493 15658 2017-10-11T06:04:32Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17493 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2072 17494 15659 2017-10-11T06:04:33Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17494 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2073 17495 15660 2017-10-11T06:04:35Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17495 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2074 17497 15661 2017-10-11T06:04:38Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17497 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2075 17498 15662 2017-10-11T06:04:39Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17498 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2076 17467 15663 2017-10-11T06:03:56Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17467 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2077 17469 15664 2017-10-11T06:03:58Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17469 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2078 17475 15665 2017-10-11T06:04:04Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17475 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2079 17478 15666 2017-10-11T06:04:08Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17478 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2080 17483 15667 2017-10-11T06:04:16Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17483 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2081 17485 15668 2017-10-11T06:04:18Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17485 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2082 17487 15669 2017-10-11T06:04:21Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17487 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2083 17496 15670 2017-10-11T06:04:36Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17496 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2084 17480 15671 2017-10-11T06:04:11Z Dcljr 283 move alphabetical subpages into subcategory; other minor 17480 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] j4ptrdrxfcagxv0l6xv57e8ays30m6i 0 2085 17657 17426 2017-10-13T01:08:33Z Dcljr 283 move into book category 17657 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} <div style="text-align:center">'''Астрономия'''</div> [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия| ]] btiz2nke2xczijbcrlnvn75mix2bo0d 0 2086 17976 15709 2017-10-13T17:16:37Z Dcljr 283 move into book category 17976 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2087 17968 15710 2017-10-13T17:16:19Z Dcljr 283 move into book category 17968 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2088 17969 15711 2017-10-13T17:16:26Z Dcljr 283 move into book category 17969 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2089 17970 15712 2017-10-13T17:16:28Z Dcljr 283 move into book category 17970 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * Вселенная — Ғаләм * времениподобный интервал — ваҡытҡа оҡшаш интервал [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] f8905lyuicnb7hucstzil3jt79fsam0 0 2090 17971 15713 2017-10-13T17:16:29Z Dcljr 283 move into book category 17971 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * гравитационное притяжение — гравитацион тартыу көсө * гравитационный радиус — гравитация радиусы * гравитационные массы — гравитациялы массалар * горизонт событий — ваҡиғалар горизонты [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] ja579sfaqxbp4b89xf39wc8zphsxb45 0 2091 17973 15714 2017-10-13T17:16:33Z Dcljr 283 move into book category 17973 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * двойная звезда — ҡуш йондоҙ * дважды контравариантный — икеләтә контравариантлы [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] d2zo06hl6viuy93sj6shs89ue4t8xe9 0 2092 17975 15715 2017-10-13T17:16:36Z Dcljr 283 move into book category 17975 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2093 17977 15716 2017-10-13T17:16:40Z Dcljr 283 move into book category 17977 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2094 17978 15717 2017-10-13T17:16:41Z Dcljr 283 move into book category 17978 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * закон всемирного тяготения — бөтә ғаләм тартылыш законы * застывшие звезды — ҡатҡан йондоҙҙар * звезды двойные — ҡуш йондоҙҙар * звезды кратные — икеле йондоҙҙар [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] rflrz6sp24krlxcdig92fbv4yd4thsp 0 2095 17979 15718 2017-10-13T17:16:43Z Dcljr 283 move into book category 17979 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * инертные (инерциальные) массы — инерциялы массалар * инерциальная система отсчёта — инерциаль хисаплама системаһы * инвариантность, инвариантный — инвариантлылыҡ, инвариантлы * искривление пространства-времени — арауыҡ-ваҡыт кәкрелеге, кәкрәйеүе * испарение черных дыр — ҠУ быуланыуы * излучение черной дыры — ҡара упҡындың нурланыуы [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] rx0q1gsej0jlepc34qfeyzp9zek4qj6 0 2096 17980 15719 2017-10-13T17:16:44Z Dcljr 283 move into book category 17980 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2097 17981 15720 2017-10-13T17:16:46Z Dcljr 283 move into book category 17981 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * космос — космос * космологическая постоянная — космологик даими дәүмәл [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] qi4i6v64pjzmjk4n1znzj3othj9vhh1 0 2098 17983 15721 2017-10-13T17:16:49Z Dcljr 283 move into book category 17983 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * лоренц - инвариантный — Лоренцса инвариантлы [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] jpo9r075aaffwyv8ysc8ipxxhlkisrj 0 2099 17984 15722 2017-10-13T17:16:56Z Dcljr 283 move into book category 17984 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2100 17985 15723 2017-10-13T17:16:58Z Dcljr 283 move into book category 17985 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * наблюдаемые данные — күҙәтелеүсе бирелмәләр * невесомость — ауырлыҡ юғалтыу * непрерывный спектр — тотош спектр [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 827u8dxk8f20ruzwt4ywamcsk3mc64i 0 2101 17987 15724 2017-10-13T17:17:02Z Dcljr 283 move into book category 17987 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * облученность — нурландырылыш * освещенность — яҡтыртылғанлыҡ * отсчет — хисаплама (система отсчета — хисаплама системаһы: точка отсчета — хисаплама башы). (азерб. хисаплама тип алған) [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] n3gdn6ua8sm3pz2w52uh2a7narui2zh 0 2102 17989 15725 2017-10-13T17:17:05Z Dcljr 283 move into book category 17989 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * первичные чёрные дыры — беренсел ҡара упҡындар * погрешность — яңылышлыҡ (Планк яңылышлығы) * преобразования Галилея — Галилей үҙгәртеүҙәре * преобразования Лоренца — Лоренц үҙгәртеүҙәре * приливные силы — күбәйеүсе көстәр * принцип близкодействия — яҡын йоғонто принцибы * принцип наименьшего действия — иң әҙ хәрәкәт принцибы * принцип причинности — сәбәплелек принцибы * принцип соответствия — ярашлылыҡ принцибы * пространство-время — арауыҡ-ваҡыт * псевдоримановский, псевдоевклидовский — псевдориманса йәки псевдоевклидса [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] s4q06r2nbih5v9x944qwc1csng6fywn 0 2103 19296 17990 2018-04-22T07:31:12Z Alfiya55 389 19296 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} *Ракета-носитель — йөрөткөс ракета [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 9uad4p79is3d7tvgxtawju1suja6dfe 0 2104 17991 15727 2017-10-13T17:17:09Z Dcljr 283 move into book category 17991 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * светимость — яҡтыртылыш * сила тяготения — тартылыш көсө * система отсчета — хисаплама системаһы * сколлапсировавшие звёзды — коллапсланған йондоҙҙар * специальная теория относ. — махсус сағыштырмалыҡ теорияһы — МСТ * сферически симметричная черная дыра — симметрик сфералы ҡара упҡын [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 0gelkmxb4tsbnvu2aw75l4j5rsiz6i6 0 2105 17993 15728 2017-10-13T17:17:13Z Dcljr 283 move into book category 17993 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * тяготение (теория т.) — тартылыш (т. теорияһы) [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] mww147vqymrveh0awik1dfb5ys2ro5r 0 2106 17994 15729 2017-10-13T17:17:15Z Dcljr 283 move into book category 17994 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * увлечение инерциальной системы отсчёта — инерциаль хисаплау системаһының ылыҡтырылыуы * угловой сдвиг направления — йүнәлештең мөйөшлө тайпылышы [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] taaoj5bv0seqo7ta1gkgc2gvu03jqtk 0 2107 17996 15730 2017-10-13T17:17:18Z Dcljr 283 move into book category 17996 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2108 17997 15731 2017-10-13T17:17:20Z Dcljr 283 move into book category 17997 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2109 17999 15732 2017-10-13T17:17:24Z Dcljr 283 move into book category 17999 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2110 18000 15733 2017-10-13T17:17:25Z Dcljr 283 move into book category 18000 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * частная производная — айырым сығарылма * черная дыра — ҡара упҡын [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] k2qs6ujk5bsfjnw41qpidjw28z7ccs5 0 2111 18001 15734 2017-10-13T17:17:27Z Dcljr 283 move into book category 18001 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2112 18002 15735 2017-10-13T17:17:29Z Dcljr 283 move into book category 18002 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2113 18003 15736 2017-10-13T17:17:31Z Dcljr 283 move into book category 18003 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2114 18004 15737 2017-10-13T17:17:33Z Dcljr 283 move into book category 18004 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2115 18005 15738 2017-10-13T17:17:35Z Dcljr 283 move into book category 18005 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2116 18006 15739 2017-10-13T17:17:36Z Dcljr 283 move into book category 18006 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * электромагнитные волны — электромагнитлы тулҡындар * эффект линзирования — линзаланыу эффекты [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 4mxiviy8tvqde77yb84f2b6xn7gvj88 0 2117 18008 15740 2017-10-13T17:17:40Z Dcljr 283 move into book category 18008 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2118 18009 15741 2017-10-13T17:17:43Z Dcljr 283 move into book category 18009 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2119 17972 15742 2017-10-13T17:16:31Z Dcljr 283 move into book category 17972 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2120 17974 15743 2017-10-13T17:16:34Z Dcljr 283 move into book category 17974 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2121 17982 15744 2017-10-13T17:16:48Z Dcljr 283 move into book category 17982 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2122 17986 15745 2017-10-13T17:17:00Z Dcljr 283 move into book category 17986 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2123 17992 15746 2017-10-13T17:17:11Z Dcljr 283 move into book category 17992 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2124 17995 15747 2017-10-13T17:17:17Z Dcljr 283 move into book category 17995 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2125 17998 15748 2017-10-13T17:17:22Z Dcljr 283 move into book category 17998 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2126 18007 15749 2017-10-13T17:17:38Z Dcljr 283 move into book category 18007 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2127 17988 15750 2017-10-13T17:17:04Z Dcljr 283 move into book category 17988 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Астрономия]] 1btl09wlahyxlxz6b7ygtu871pcagpy 0 2128 17658 17427 2017-10-13T01:08:35Z Dcljr 283 move into book category 17658 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} <div style="text-align:center">'''Ауыл хужалығы һүҙлеге'''</div> [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы| ]] oawuoz5enbw1ts9oj085lb6wax2ippd 0 2129 18018 15775 2017-10-13T17:25:19Z Dcljr 283 move into book category 18018 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2130 18910 18010 2018-01-07T13:05:57Z Alfiya55 389 18910 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Арапник — ҡайыш ҡамсы [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] nepsk65ten16qf8lna4xxnxl1xnefkq 0 2131 18011 15777 2017-10-13T17:25:09Z Dcljr 283 move into book category 18011 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Башкирская лошадь — башҡорт аты, башҡорт тоҡомло ат [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] ahcil5mgb91xxb47sja6pftto97is55 0 2132 18012 15778 2017-10-13T17:25:10Z Dcljr 283 move into book category 18012 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Вожжи (коневодство) — дилбегә * Волок, переволок — үткәүел (һүҙлектәрҙә волок — һөйрәмә ер); сплав өсөн ағас һөйрәткән урын — ышырғыс (Бөрйән) * Волокуша — һөйрәтке, ышыртҡы; маленьких размеров в. — бала һөйрәтке; в. из веток — сыбыҡ һөйрәтке; эйәргә тағылған ике һайғауҙан торғаны — һаласа; санаға оҡшаш табанлыһы — шыуман; в. с копыльями — тояҡлы һөйрәтке * Выворотка — тупаҫ тиренән эшләнгән күн (выворотка - кожа, выделанная наподобие замша, но из более грубых сортов кожи) * Вязовья — ҡарама [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] 4z8q67r7oc30f1rrd8jb9ggp8pg3xme 0 2133 18013 15779 2017-10-13T17:25:12Z Dcljr 283 move into book category 18013 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Гнет — баһрау (бесән өҫтөнә һалынғаны) * Гужи — ҡолаҡбау [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] rrcwlir2cg1nsbxv2lyzlgacrh0ugqs 0 2134 18015 15780 2017-10-13T17:25:15Z Dcljr 283 move into book category 18015 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2135 18017 15781 2017-10-13T17:25:18Z Dcljr 283 move into book category 18017 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2136 18019 15782 2017-10-13T17:25:20Z Dcljr 283 move into book category 18019 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2137 18903 18020 2018-01-07T12:53:38Z Alfiya55 389 18903 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} *Замачивать лубки — ҡабыҡ батырыу [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] owgfwilv6nr8nmpbomifx8hcu81qpfq 0 2138 18021 15784 2017-10-13T17:25:23Z Dcljr 283 move into book category 18021 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2139 18022 15785 2017-10-13T17:25:25Z Dcljr 283 move into book category 18022 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2140 18023 15786 2017-10-13T17:25:26Z Dcljr 283 move into book category 18023 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Клинья для крепления ручек-оглоблей к оси (коневодство) — ҡыҫа сөй * Кольца (коневодство) — дүңгәләк * кожаные фляги — ҡуллыҡ, ҡулса, муртай [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] hu66iwl5tuto02qega7kmyd9gq2uxt8 0 2141 18904 18901 2018-01-07T12:54:12Z Alfiya55 389 18904 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Ленчик (коневодство, седло) — ҡаптал (у некоторых — аҡта) * Липа — йүкә, ҡороһо — һөйән * Лузга — ҡабыҡ * Луки передняя и задняя (коневодство, седло) — ҡаш, ҡашаға; улар бер-береһенә ҡаптал (доска-ленчик) менән тоташтырыла. * Лукошко из луба — ҡабыҡ тубал * Лошади масти — см. (на букву М) Масти лошади * Луб — ҡабыҡ * Лыжи самодельные у башкир: стан для гнутья — ҡалып; поперечный ремень для закрепления ноги — битә; ябай саңғы — ҡалтағай [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] djt9sxboghlw1s54uegevjrnqmv8sqp 0 2142 18026 15813 2017-10-13T17:25:52Z Dcljr 283 move into book category 18026 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Мешки у башкир: кожаный мешок — турһыҡ * мешок из телячьего меха — башмаҡ, сарма * мешок из грубой шерстяной ткани — ҡуржын * двойной мешок, перекидываемый через седло — артмаҡ ---- '''Масти лошадей''' * Беловатый, белесый, светлый — ағылйым * Белый — аҡ * бледно-пегий — аҡ ала * белый с голубоватым оттенком — аҡ күк * бледно-саврасый — аҡ ҡола * белесый — аҡһыл * бледно-игреневый — аҡ саптар * бледно-рыжий — ҡыуал ерән * бледно-рыжий — ҡыуғыл (аҡһыл һары) * бледно-саврасый — аҡ ҡола * белый, чалый; седой — сал * булано-саврасый — ҡола ерән * бурый — көрпә, һөркә * бурый, буровато-коричневый — көрән * бурый с голубоватым оттенком — күк буҙ * вороной — ҡара * вороно-чалый — бурыл ҡара * в яблоках — алмасыбар * гнедой — туры (ҡараһыу ҡыҙыл, ялы-ҡойроғо ҡара) * гнедо-мухортый — кир туры * гнедо-пегий — туры ала * гнедой с пятнами — ала туры * гнедо-чалый — бурыл туры * гнедо-чубарый — сыбар туры * желто-пегий — һары ала * землисто-серый — буҙ * игреневый — саптар (ялы, ҡойроғо сал, үҙе ерән) * иноходец сивой масти — күк юрға * караковый — бүртә (аҡ менән туры ҡатыш) * каурый — ҡоба туры * крапчатый — баҫма сыбар * красно-бурый — ҡыҙыл көрән * красно-бурый с черными полосами — тарғыл * красно-гнедой — ҡыҙыл туры * красно-саврасый — ҡыҙыл ҡола * красно-сивый — ҡыҙыл күк * медно-красный — ҡан ерән * муругий — ҡоба ҡыҙыл * мухортый (гнедой с желтыми подпалинами) — кир (һарғылт туры) * пегий — ала * пего-сивый — сыбар күк * пепельный — көлһыу * пестрый ала * полосатый — талғыр (юлаҡ-юлаҡ буйҙары булған) * продолговатое белое пятно на лбу — сыбай ҡашҡа * пятнистый — ала * рыжеватый — ерәнһыу * рыже-пегий — ерән ала * рыже-чалый — бурыл ерән * рыжий — ерән * саврасый — ҡола (үҙе һары, ҡойроҡ-ялы ҡара) * саврасо-пегий — ҡола ала * светло-бурый — аҡ ҡоба * светло-бурый, светло-коричневый, палевый — ҡоба (салт асыҡ булмаған, аҡһыл һары) * светло-бурый — һоро * светло-гнедой — аҡ ҡоба * светло-желтый — аҡ һары * светло-караковый — күк бүртә * светло-коричневый; светло-каштановый — ҡолан (һорғолт-һары) * серо-пегий — ала буҙ * светло-пепельный — аҡ буҙ * светло-рыжий, сивый — һары * светло-серый — буҙ * светло-сивый — аҡ буҙ * седо-игреневый — күк саптар * седой — сал * сероватый — буҙғыл (буҙ менән ҡара ҡатыш) * серый — аҡ буҙ * серый — тимер күк * сиво-пегий — күк ала * сиво-чалый — бурыл күк * сивый — буҙ * сивый с голубоватым оттенком — тимгел күк * сивый в яблоках — алма күк * сизый — аҡ буҙ * солово-гнедой — һары туры * солово-саврасый — һары ҡола * соловый — һары * с темной полосой вдоль спины — сысҡан һырт * темно-бурый — ҡара көрән * темно-бурый, бурый — ҡуңыр * темно-гнедой — ҡара туры * темно-желтый — ҡара һары * темно-мухортый — ҡара кир * темно-пегий — ҡара ала * темно-пегий — ҡара сыбар * темно-рыжий — ҡара ерән * темно-сивый — ҡара буҙ * темно-сивый — тимер күк * темно-сивый — ҡара күк * темный — ҡарағусҡыл * цвета воска — балауыҙ һары * чало-пегий — бурыл ала * чалый — буҙ тарлан * чалый — күк тарлан * чалый — сал * чалый (светлый с черной гривой и хвостом или наоборот) — бурыл * чубарый — сыбар * ярко-рыжий — сағыу ерән [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] aqmyq71cw3dtdy01xndzkgud6qhu8v9 0 2143 18027 15772 2017-10-13T17:25:54Z Dcljr 283 move into book category 18027 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Нагрудник (коневодство, седло) — күмелдерек, түшлек * Налобный ремень (коневодство) — маңдайса, маңдайсыҡ * Намордник (коневодство) — моронһа * Нащепы — үрәсә * Недоуздок (коневодство) — нуҡта; состоял из оголовья (башлыҡ), соединенного концами в кольцо намордник (моронһа) и длинного повода (теҙген). [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] s2ra3bozgqn97b1z0362ktn8o72palq 0 2144 18029 15773 2017-10-13T17:25:57Z Dcljr 283 move into book category 18029 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Оголовье (коневодство) — башлыҡ * Оголовок (коневодство, седло) — елкәлек [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] 0fqtubz8lhwb0o7k6g38vl2r9hjdc6t 0 2145 19000 18905 2018-01-27T21:09:04Z 92.245.39.88 19000 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Палить гусы — ҡаҙ өтөү * Повод (коневодство) — теҙген * Подбородный ремень (коневодство) — һағалдырыҡ * Подбрюшный ремень (коневодство) — бауырлыҡ * Подпружный ремень (коневодство, седло) — айыл, тартма * Подхвостник (коневодство, седло) — ҡойошҡан * Полозья — сана табаны * Полость — аяҡ ябыуы (арба-санала дилбегәсенең аяғына ябыла торған тире) * Потник (коневодство, седло) — үндек [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] m49maer0zhxvtwei7js5gmbpuacwyt8 0 2146 18032 15788 2017-10-13T17:26:04Z Dcljr 283 move into book category 18032 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Рюкзак — биштәр, носить за спиной — биштәрләү [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] ctumzv0fqvszjtuxpvp20ku3pqqnscs 0 2147 18907 18033 2018-01-07T13:00:18Z Alfiya55 389 18907 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Сальник — ҡаҙы, ҡаҙылыҡ * Сани: охотничьи сани у башкир — ҡор сана, торна аяҡ; * сани-дровни — утын сана, ябай сана, эш сана; * сани-розвальни — терәксәле сана, ләжәнкәле сана, ялан сана; * Седло (коневодство) — эйәр * Седелка (коневодство) — ыңғырсаҡ * Сиденье на женском седле (коневодство) — ултырыш; эйәргә матур сергетыш ябылған * Сосуд лубяной, берестяный или кожаный, перекидываемый через седло — мәрке; кожаные фляги — ҡуллыҡ, ҡулса, муртай * Стремена (коневодство, седло) — өҙәңге * Супонь (коневодство, седло) — тамаҡбау, сөйөлдөрөк [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] ackhlalsejploahj80bo1uyvbxoyogq 0 2148 18911 18035 2018-01-07T13:06:47Z Alfiya55 389 18911 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Тележка с одной ручкой-оглоблей у башкир — тәртә, арыш * Торочные веревки, прикрепленные к ленчику (коневодство, седло) — ҡанъяға * Тренога — сеҙәр (аттың ике алғы аяғын бер артҡыһына ҡушып бәйләгән тышау) * Трепалка — ҡаҡҡы [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] 89ev6qxd5bhb2bwqsgjdcu2ivt04eu0 0 2149 18036 15791 2017-10-13T17:26:10Z Dcljr 283 move into book category 18036 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Удила (коневодство) — ауыҙлыҡ * Узда (коневодство) — нуҡта, йүгән [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] 17ynye05s642rwsls1jom8mdvdea5kl 0 2150 18038 15792 2017-10-13T17:26:13Z Dcljr 283 move into book category 18038 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * фляги кожаные — ҡуллыҡ, ҡулса, муртай [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] jg3g4etsmdwi8v4vozb9nwino9gcrs2 0 2151 18039 15793 2017-10-13T17:26:14Z Dcljr 283 move into book category 18039 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Хомут (коневодство) — ҡамыт * Хомутина (коневодство) — мөйәт, нөйәт, нейәт [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] km42vvknwrnhqe9w7ai9tpa4a2ch6gu 0 2152 18041 15794 2017-10-13T17:26:17Z Dcljr 283 move into book category 18041 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2153 18908 18042 2018-01-07T13:04:31Z Alfiya55 389 18908 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Чепрак (коневодство, седло) — серге, ҡум (ҡумлы эйәр); чепрак и потник вместе — туҡым * Чересседельник (коневодство) — арҡалыҡ; кожаный чересседельник — ҡайыш арҡалыҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] c9yexzp33co7jv8x4zdbgwwigzew9nf 0 2154 18909 18043 2018-01-07T13:05:28Z Alfiya55 389 18909 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Шорные изделия — ҡайыш әйберҙәр [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] h6g8m5mlihgx9w11f73s0vuihzlzjku 0 2155 18044 15797 2017-10-13T17:26:22Z Dcljr 283 move into book category 18044 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2156 18045 15798 2017-10-13T17:26:24Z Dcljr 283 move into book category 18045 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2157 18046 15799 2017-10-13T17:26:25Z Dcljr 283 move into book category 18046 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2158 18047 15800 2017-10-13T17:26:26Z Dcljr 283 move into book category 18047 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2159 18048 15801 2017-10-13T17:26:28Z Dcljr 283 move into book category 18048 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2160 18050 15802 2017-10-13T17:26:31Z Dcljr 283 move into book category 18050 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2161 18051 15803 2017-10-13T17:26:32Z Dcljr 283 move into book category 18051 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2162 18014 15804 2017-10-13T17:25:13Z Dcljr 283 move into book category 18014 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2163 18016 15805 2017-10-13T17:25:16Z Dcljr 283 move into book category 18016 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2164 18902 18024 2018-01-07T12:52:39Z Alfiya55 389 18902 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * Ҡабыҡ — луб, лубок, лузга, цедра, шелуха, шкурка, очистки [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] symfh0i00kwqwc459krnlo8dfh0vygo 0 2165 18028 15807 2017-10-13T17:25:55Z Dcljr 283 move into book category 18028 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2166 18034 15808 2017-10-13T17:26:07Z Dcljr 283 move into book category 18034 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2167 18037 15809 2017-10-13T17:26:11Z Dcljr 283 move into book category 18037 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2168 18040 15810 2017-10-13T17:26:16Z Dcljr 283 move into book category 18040 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2169 18049 15811 2017-10-13T17:26:29Z Dcljr 283 move into book category 18049 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2170 18030 15812 2017-10-13T17:26:00Z Dcljr 283 move into book category 18030 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ауыл хужалығы]] msyeusrso63911tnrksrgwzrrb3pkoj 0 2171 17659 17428 2017-10-13T01:08:36Z Dcljr 283 move into book category 17659 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} == Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл Китабы (1-се том) == ''Үҫемлектәрҙең һирәк осрай торған һәм юғала барыусы төрҙәре — Редкие и исчезающие виды высших сосудистых растений''. Өфө «Китап» 2001. * Гл. Редактор Е. В. Кучеров — д.б.н, профессор, член-кор. АН РБ Члены ред-ой коллегии: * А. А. Фаухутдинов — председатель Госуд. Комитета по охране окруж. среды, * Б. М. Миркин — д.б.н., профессор * А. И. Соломещ — д.б.н. * А. А. Мулдашев — к.б.н. [[Категория:Һүҙлектәр: Биология| ]] qqo7k4v7hiri6o4b4habhgx9955yj2e 0 2172 18060 15949 2017-10-13T17:39:03Z Dcljr 283 move into book category 18060 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2173 18052 15952 2017-10-13T17:38:50Z Dcljr 283 move into book category 18052 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Адонис — һары умырзая * Аир — иртамыр * аистник -ҡауҙыйемеш * Аконит (борец) — мүктәк, таҡыя үлән * Авран лекарственный — Дарыу ҡырлуты * Алтей лекарственный (бобовые) — Алтей үләне * Арктоус альпийский — Арктоус * Астрагал ветвистый — Тарбаҡлы астрагал * Астрагал Гельма — Гельм астрагалы * Астрагал скальный, камнеломный — Тау астрагалы * Астрагал Карелина — Карелин астрагалы * Астрагал Клера — Клер астрагалы * Астрагал норвежский, сочевичниковый — Норвегия астрагалы * Астрагал песчаный — Ҡом астрагалы * Астрагал рогоплодный — Моронло астрагал [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] ayxoq31z7vd81eu4jw66w7u0ls2z9fo 0 2174 18053 15950 2017-10-13T17:38:52Z Dcljr 283 move into book category 18053 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Багульник — һаҙанаҡ * Бадан — соғыр * Базилиҡ — райхан * бузульник — һары андыҙ (ҡаҙаҡса шулай тип алғандар, андыҙ — девясил) * Баранец — көкөрт үләне * Бедренец — мәкә * Безвременник — көҙсәскә * Белена — тилебәрән * Белозор — һаҙйондоҙ * Белокопытник — аҡтояҡ * Белокрылник — аҡҡанат * Бересклет — зелпе * Бесмертнник, цмин — үлмәҫгөл * Багульник болотный — Һаҙанаҡ * Баранец обыкновенный (баранцовые) — Һапһыҙ көкөрт үләне * Бессмертник, цмин песчаный — Шиңмәҫгөл * Болотный мирт обыкновенный (хамедафне болотный) — Һаҙ мирты * Болотоцветник щитолистный — Ҡалҡан япраҡлы һыу гөлө * Большеголовник (рапонтикум) серпуховидный — Дөйәбаш үлән * Бровник одноклубневый — Ялған аҡһырғаҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 79bkswehmglyckd3uo0eiq3pd0ns8g5 0 2175 18054 15951 2017-10-13T17:38:54Z Dcljr 283 move into book category 18054 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Валериана — бесәй үләне * Василек — суҡмарбаш * василистник — биҙгәксән * василистник желтый — баҡыр сәскә ''Валериановые'': * Валериана аптечная (лекарственная) — Бесәй үләне * Валериана клубневая — Бүлбеле бесәй үләне * Венерин башмачок пятнистый — сыбар кәкүк ситеге * Венерин башмачок вздутый (крупноцветковый) — Әҙрәсгөл * Венерин башмачок настоящий — Кәкүк ситеге * Вероника крапиволистная — Эре юшан * Ветреничка уральская — Урал елбәгәйе * Водяника гермафродитная — Һаҙ емеше * Водяной орех сибирский, чилим — Һыу сәтләүеге * Володушка многожилковая — Туманаҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] npe4zlm53xyu5hudya6yhgr5xseoe1c 0 2176 18055 15953 2017-10-13T17:38:55Z Dcljr 283 move into book category 18055 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Гагарообразные — Ҡағараҡ һымаҡтар, * Гагаровые — Ҡағараҡтар * Гагара — ҡағараҡ, шунан сығып ** чернозобая гагара — ҡарабоғаҡ ҡағараҡ (ҡағараҡ) ** краснозобая гагара — ҡыҙылбоғаҡ ҡағараҡ (ауымбаҡ) * Горец змеиный — йылантамыр * Гвоздика иглолистная — Энә япраҡлы ҡәнәфер * Гвоздика узколепестная — Ҡыйғас ҡәнәфер * Гвоздика уральская — Урал ҡәнәфере * Гладиолус (шпажник) тонкий — Мунсаҡгөл * Глобулярия (шаровница) крапчатая — Һипкелле йомрогөл * Головчатка уральская — Тумалаҡ гөл * Гониолимон красноватый — Ҡыҙғылт гониолимон * Горечавка лежачая — Түшәлмә бабаҫыр уты * Горечавник бородатый — Һаҡаллы бабаҫыр уты * Горошек многостебельный — күп һабаҡлы кәрешкә * Горькуша (соссюрея) мелкоцветковая — бөрсөклө билсән * Горькуша уральская — Урал билсәне * Гроздовник виргинский — виргин тәлгәш үләне * Гроздовник многораздельный — Айырса тәлгәш үлән * Гроздовник полулунный — Тәлгәш ҡаҙаяҡ * Гудайера ползучая — Ят үлән [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] t36he3dd7c6n2sjujoyyoeoli5sbu3i 0 2177 18057 15954 2017-10-13T17:38:58Z Dcljr 283 move into book category 18057 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Дягиль лекарственный — айыу көпшәһе * Девясил высокий — Андыҙ * Дендрантема Завадского — Дендрантема гөлө * Дремлик болотный — Һаҙ баҙыҡайы * Дремлик тёмно-красный — Ҡыҙыл баҙыҡай * Дриада восьмилепестковая — Дриада * Дубровник чесночный — Туйраут [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 3crz8hz4fgfp3hn6xrvmvy4zr8qwoy7 0 2178 18094 18059 2017-10-13T17:40:10Z Dcljr 283 whitespace 18094 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Ежовник меловый — Аҡбур анабазисы [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] rtogit5um37lizv6gigxoodpd44b4tq 0 2179 18061 15956 2017-10-13T17:39:04Z Dcljr 283 move into book category 18061 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Живокость уральская — Таҡыябаш ҡыңғырау * Жирянка обыкновенная — Быума үләне * Житняк ломкий (сибирский) — Арышбаш [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] cnuhg627cpa9vk2habfly6txr45o6yn 0 2180 18062 15957 2017-10-13T17:39:06Z Dcljr 283 move into book category 18062 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Зигаденус сибирский — Себер зигаденусы * Зимолюбка зонтичная — Сатырлы ҡышһөйәр * Золототысячник болотный — Һаҙ һарыгүҙе * Зопник колючий — Сәнскеле майсыбыҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] tcr71hhwgtxyvunp39h8jkv7g2imnvh 0 2181 18063 15958 2017-10-13T17:39:07Z Dcljr 283 move into book category 18063 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Ива арктическая — Арктика талы * Ива голубаватая (Старке) — Старк талы * Ива грушанколистная — Һыу талы * Ива деревцевидная — Ҡаты тал * Ива черничная — Бүре талы * Ирис (касатик) жёлтый — Һары ирис * Ирис (касатик) низкий — Тәпәш ирис * Ирис (касатик) сибирский — Себер ирисы [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] pv9taq6i4x4ybza9lhjzfsjyl4yjfgi 0 2182 18064 15959 2017-10-13T17:39:08Z Dcljr 283 move into book category 18064 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2183 18065 15960 2017-10-13T17:39:10Z Dcljr 283 move into book category 18065 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Коровяк обыкновенный, медвежье ухо — айыу ҡолағы * Купена лекарственная — айыу емеше * Калипсо луковичная — Бүлбеле калипсо * Камнеломка болотная — Һаҙлыҡ таутишәре * Катран татарский — Майлут * Качим Патрэна — Дауыл уты * Качим триждыветвистый — Тетелмә дауыл уты * Качим уральский — Урал дауыл уты * Кермек каспийский — Каспий татырланы * Кермек полукустарниковый — Ҡыуаҡлы татырлан * Кермек толстокорневой — Татырлан * Клевер альпийский — Ҡарғабаш * Клюква болотная (четырёхлепестная) — Мүк үләне * Клюква мелкоплодная — Ваҡ мүк үләне * Княженика, костяника арктическая — Бикә үләне * Ковыль Залесского — Залесский ҡылғаны * Ковыль Коржинского — Коржинский ҡылғаны * Ковыль красивейший — Күркәм ҡылған * Ковыль Лессинга — Лессинг ҡылғаны * Ковыль опушеннолистный — Йөнтәҫ япраҡлы ҡылған * Ковыль перистый — Дөйә ҡылғаны * Ковыль сарептский (тырсик) — Сарепт ҡылғаны * Козелец голый — Рупрехт еҫлегөлө * Кокушник ароматнейший — Еҫле кәкүк әшәлсәһе * Кокушник длиннорогий — Кәкүк әшәлсәһе * Колосняк акмолинский — Акмолинск тауғыяғы * Колосняк гигантский (кистистый) Клокова — Клоков тауғыяғы * Копеечник Гмелина — Гмелин тәңкә гөлө * Копеечник крупноцветковый — Эре тәңкәгөл * Копеечник Разумовского — Разумовский тәңкәгөлө * Копеечник серебристолистный — Аласуҡ * Коротколепестник реснитчатый — Керпек япрағүлән * Костенец зелёный — Йәшел таш ҡаҙаяғы * Костяника арктическая — Бикә үләне * Костяника хмелелистная — Ҡыҙыл бөрлөгән * Кубышка малая — Кесе томбойоҡ * Курильский чай кустарниковый — Курил сәйе [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] lsz2b54e2bbgtbtmpbx10j51ce1yua8 0 2184 18067 15966 2017-10-13T17:39:12Z Dcljr 283 move into book category 18067 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Лаготис уральский — Урал лаготисы * Ладьян трёхнадрезанный — Айырсалы сәскә * Лазурник трёхлопастный — Күксин * Лапчатка песчанистая — Ҡаҙ үләне * Лапчатка шелковая — Ебәк ҡаҙ үләне * Лапчатка Эверсманна — Эверсманн ҡаҙ үләне * Лен жилковатый — Селтәр япраҡлы етен * Лен уральский — Урал етене * Липарис Лёзеля — Лезел липарис * Лисохвост сизый — Күк төлкөғойроҡ * Ллойдия поздняя — Көҙгө ллойдия * Лук желтеющий — Һарғылт йыуа * Лук косой — Оҫҡон йыуаһы * Лук плевокорневищный — Тамырсалы йыуа * Лук поникающий — Ҡалмыҡ йыуаһы * Лук привлекательный — Күркәм йыуа * Лук черемша — Һаҫы йыуа * Льнянка алтайская — Алтай етенүләне * Льнянка слабая — Нескә етенүлән * Люцерна сетчатая — Селтәрле люцерна * Лядвенец просмотренный — Йыланҡуҙаҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 2r6fd1q8y0o3kq9eztlovyv972o7e0k 0 2185 18068 15967 2017-10-13T17:39:14Z Dcljr 283 move into book category 18068 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Маревые — алабута сәскәлеләр * Марь многолистная — әҫпе еләге * Меч-трава обыкновенная — Ҡылысүлән * Минуарция Гельма — Гельм минуарцияһы * Минуарция Крашенинникова — Крашенинников минуарцияһы * Многорядник Брауна — Браун ҡаҙаяғы * Морошка приземистая — Һаҙ үләне * Мытник плотный — Ҡанлгөл * Мытник скипетровидный — Ябай кәкүк тубылғыһы * Мытник Эдера — Эдер тубылғыһы * Мякотница однолистная — Һырғаҡлы яңғыҙ япраҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 8csug80n5rtslab1bzxx6pjf389ber1 0 2186 18069 15968 2017-10-13T17:39:15Z Dcljr 283 move into book category 18069 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Надбровник безлистный — Япраҡһыҙ эйәгүлән * Незабудочник уральский — Нескәгөл * Неоттианта клобучковая — Алһыу әшәлсә * Норичник Скополя — Сираж [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] jwhf6zbzzlvtez6a26q18nwx0uq99nb 0 2187 18071 15961 2017-10-13T17:39:18Z Dcljr 283 move into book category 18071 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Осока богемская — Оҙон күрән * Осока двудомная — Ике өйлө күрән * Осока малоцветковая — Һирәк сәскәле күрән * Осока кавказская — Кавказ күрәне * Осока (заливная) магелланская — Магеллан күрәне * Осока поздняя — Көҙгө күрән * Осока тёмная — Ҡара күрән * Осока тонкоцветковая — Йоҡа күрән * Остролодочник Гмелина — Гмелин кәмәяпрағы * Остролодочник голый — ланғас кәмәяпраҡ * Остролодочник Ипполита — Ипполит кәмәяпрағы * Остролодочник сближенный — Йәнәш кәмәяпраҡ * Остролодочник сходный — Оҡшаш кәмәяпраҡ * Остролодочник уральский — Урал кәмәяпрағы * Офрис насекомоносная — Бөжәк сәхләбе * Очеретник белый — [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] ogwbxw2yau7998yesmkz9k53jl90a7p 0 2188 18073 15962 2017-10-13T17:39:22Z Dcljr 283 move into book category 18073 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} Прострел, Сон-трава — күк умырзая * Пажитник плоскоплодный — * Пальчатокоренник длиннолистный — Мөгөҙүлән * Пальчатокоренник пятнистый — Һипкелле мөгөҙүлән * Пальчатокоренник Руссова — Руссов бармаҡтамыры * Пальчатокоренник Фукса — Фукс бармаҡтамыры * Парнолистник перистый — Ҡушъяпраҡ * Патриния сибирская — * Первоцвет длиннострелочный — Оҙонса япраҡлы кәзә һаҡалы * Первоцвет кортузовидный — Көрән кәзә һаҡалы * Пион марьин корень (уклоняющийся) — Дөр-дөр сәскә * Подлесник Жиральда — Түшәгүлән * Подорожник Крашенинникова — Крашенинников юл япрағы * Пололепестник зелёный — Йәшел ярым япраҡ * Полынь баргузинская — Баргузин әреме * Полынь малоцветковая — Һирәк сәскәле әрем * Полынь солянковидная — Тоҙут һымаҡ әрем * Пролесник многолетний — Зәһәр үлән * Проломник Леманна — Таутишәр * Прострел желтеющий — Һарғылт умырзая * Пузырник горный — Тау ҡыуығүләне * Пузырник Дайка — Дайк ҡаҙаяғы * Пузырник судетский — Ҡыуығүлән * Пузырчатка малая — Ҡыуығүлән * Пухонос альпийский — Йөнтәҫ үлән * Пухонос приземистый — Тәпәш йөнтәҫ үлән * Пушица стройная — Мамыҡбаш күрән * Пыльцеголовник длиннолистный — Һеркәбаш үлән * Пыльцеголовник красный — Ҡыҙыл һеркәбаш үлән * Пырей отогнутоостный — Кәкре ҡылсыҡлы аҡтамыр * Пырей средний — Әрһеҙ аҡтамыр [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 6mtt210ybogpzfkqzrl1izrsagdx2d5 0 2189 18074 15969 2017-10-13T17:39:25Z Dcljr 283 move into book category 18074 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Рапонтикум (большеголовник) серпуховидный — Дөйәбаш үлән * Рдест нитевидный — Һыу йөнө, рдест * Родиола иремельская — Ирәмәл алтын тамыры * Роза колючейшая — Нескә гөлйемеш * Росянка английская — Һирәк ысығүлән * Росянка круглолистная — Ысығүлән * Рябчик малый (шахматовидный) — Сатраш сел үләне * Рябчик русский — Сел үләне [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] qjoawsuit71k23gy6ywegl4886bcmdz 0 2190 18075 15970 2017-10-13T17:39:26Z Dcljr 283 move into book category 18075 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Сныть — зәржә, фәрзә * Сальвиния плавающая — Күл сальвинияһы * Сверция тупая — Тупаҡ сверция * Сердечник тройчатый — Йөрәк үләне * Сирения седая — Сал сирения * Скрученник приятный — Күркәм үрмәс үлән * Смолевка малолистная — Әҙ япраҡлы елемүлән * Солнцецвет башкирский — Башҡорт сыуаҡсәскәһе * Солнцецвет монетный — Тәңкә сыуаҡсәскә * Солодка Коржинского — Татлы тамыр * Солонечник растопыренный — Тарбаҡлы ҡояшут * Соссюрея мелкоцветная — Бөрсөклө билсән * Стальник пашенный (полевой) — Ҡоросүлән * Стеригма войлочная — Кейеҙ стеригма * Схенус ржавый — Тутлы үлән [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] o3g4yk6b8k8vda3r07cqccs3j9tn1tp 0 2191 18077 15971 2017-10-13T17:39:29Z Dcljr 283 move into book category 18077 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Тайник сердцевидный — Моронса ҡушъяпраҡ * Тайник яйцевидный — Ҡушъяпраҡ үлән * Термопсис ланцетолистный — Йүтәл үләне * Тимелея воробьиная — Сәпсек тимелеяһы * Тимьян клоповый — Торатау еҫле үләне * Толокнянка обыкновенная — Талҡан йемеш * Тонконог жестколистный — Шырт еҙүлән * Тонконог Ледебура — Ледебур еҙүләне * Триния щетинисто-волосистая — Йөнтәҫ триния * Тырсик — сарепт ҡылғаны * Тюльпан Биберштейна — Биберштейн тюльпаны * Тюльпан поникающий — Һалынҡы тюльпан [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] mjfjl8hzz8b00vytqw59aplut4g5tym 0 2192 18078 15972 2017-10-13T17:39:31Z Dcljr 283 move into book category 18078 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Ужовник обыкновенный — Ҡаҙаяҡ үлән [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 4uiaegymqjv0uu898g9ophtlowb8q2x 0 2193 18080 15973 2017-10-13T17:39:33Z Dcljr 283 move into book category 18080 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Флокс сибирский — Себер флоксы * Франкения жестковолосая — Шырт франкения * Франкения припудренная — Буҙырланған франкения [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] ef91dkimebub0tcvauc6dfhxc8hj566 0 2194 18081 15974 2017-10-13T17:39:34Z Dcljr 283 move into book category 18081 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Хамедафне болотный, (мирт обыкновенный) — Һаҙ мирты * Хаммарбия болотная — Һаҙ хаммарбияһы * Хвойник двухколосковый (бессмертник) — Эфедра үләне [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] swuj48cqq329dbod3pn89tp9m79e78s 0 2195 18083 15975 2017-10-13T17:39:36Z Dcljr 283 move into book category 18083 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Цмин песчаный (бессмертник) — Шиңмәҫгөл [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] p7ru6wyybfbx9sce9sycrwpt9pvy644 0 2196 18084 16120 2017-10-13T17:39:38Z Dcljr 283 move into book category 18084 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Черемша — Айыу (урман) йыуаһы * Черемша — Һаҫы йыуа * Чий блестящий — Чий үләне * Чилим (водяной орех сибирский) — Һыу сәтләүеге * Чина Литвинова — Литвинов сырмалсығы [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] t23bh4het0a6izuh0wemn2ftgdaj24c 0 2197 18085 15977 2017-10-13T17:39:40Z Dcljr 283 move into book category 18085 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Шалфей — һаусәскә * Шафран — зәғферән * Шлемник — бүрегүлән * Шпажник — ҡылысьяпраҡ * Шалфей клейкий — Йөнтәҫ шалфей * Шаровница крапчатая — Һипкелле йомрогөл * Шиверекия подольская — Шиверекия үләне * Шлемник высокий — Бейек бүрегүлән * Шпажник тонкий (гладиолус) — Мунсаҡгөл * Шток- роза морщинистая — Һырлы шток-роза [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] hmego2blzbiw3yj10mxu8gb8uye6j9m 0 2198 18086 15978 2017-10-13T17:39:40Z Dcljr 283 move into book category 18086 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Щитовниковые — ҡаҙаяҡлылар ғаиләһе [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] dbkah4g3iuyfdqfbeum5jtl2cjy6hcx 0 2199 18087 15963 2017-10-13T17:39:42Z Dcljr 283 move into book category 18087 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2200 18088 15979 2017-10-13T17:39:43Z Dcljr 283 move into book category 18088 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2201 18089 15980 2017-10-13T17:39:45Z Dcljr 283 move into book category 18089 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2202 18090 15964 2017-10-13T17:39:46Z Dcljr 283 move into book category 18090 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Эфедра обыкновенная — Эфедра үләне [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 1pjo3gwwbatyhzjxucnbogpew70h4ug 0 2203 18092 15981 2017-10-13T17:39:49Z Dcljr 283 move into book category 18092 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2204 18093 15965 2017-10-13T17:39:50Z Dcljr 283 move into book category 18093 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * Яблоня лесная — Ҡырағай алмағас * Ясенец голостолбиковый — Кавказ баҙыяны * Ясколка Крылова — Крылов зыягөлө * Ясколка уральская — Урал зыягөлө * Ястребинка иремельская — Ирәмәл тыранғуты * Ятрышник мужской — Яҙғы әшәлсә * Ятрышник обожжённый — Көйгән әшәлсә * Ятрышник шлемоносный — Оҙон әшәлсә [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] 9vcp1n1ypx25d6gn722p7vwbn2v2hwt 0 2205 18056 15982 2017-10-13T17:38:57Z Dcljr 283 move into book category 18056 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2206 18058 15983 2017-10-13T17:38:59Z Dcljr 283 move into book category 18058 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2207 18066 15984 2017-10-13T17:39:11Z Dcljr 283 move into book category 18066 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2208 18070 15985 2017-10-13T17:39:16Z Dcljr 283 move into book category 18070 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2209 18076 15986 2017-10-13T17:39:27Z Dcljr 283 move into book category 18076 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2210 18079 15987 2017-10-13T17:39:31Z Dcljr 283 move into book category 18079 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2211 18082 15988 2017-10-13T17:39:35Z Dcljr 283 move into book category 18082 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2212 18091 15989 2017-10-13T17:39:48Z Dcljr 283 move into book category 18091 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2213 18072 15990 2017-10-13T17:39:19Z Dcljr 283 move into book category 18072 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Биология]] gmiff1lhdq8slfkxoj8pl3plqa20yj1 0 2214 6499 6498 2017-08-23T21:31:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 6499 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] kk3bl0na5x0fsg7lsaa8ql8u8yd33zn 0 2215 19831 19830 2019-03-31T13:50:45Z Һәҙиә 403 /* Бөрйән районы ер-һыу атамалары (Мөхәмәтов Әбделвәхиттең уҡыусылар менән эщләнгән тикшеренеү эшенән) */ 19831 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} == Бөрйән районы ер-һыу атамалары (Мөхәмәтов Әбделвәхиттең уҡыусылар менән эшләгән тикшеренеү эшенән) == Сылтырбикә, Сыңғырауыҡ, Шаңғырауыҡ ҡаяһы, Ямаш, Мишәр, Ҡалмаҡай, Ҡыпсаҡ, Һарт, Нөгөш, Монасип, Нәби, Раҡай, Беренсе күпер, Бәргәзә, Берлек, Бертеш, Бәштин — биш тин һүҙенән, Өсуй, Өстамаҡ, Өс туған ҡаяһы, Өсөйлө, Ағиҙел, Аҡбалсыҡ йылғаһы, Аҡбейек, Аҡҡашҡа, Аҡбулат, Аҡтау, Аҡһыйыр яланы, Аҡсабикә, Аҡташ, Алағуян, Алағуян башы, Арҡыры йылға, Байғаҙы, Байтулла, Байғотоҡ, Баймырҙа, Байназар, Бейеккүпер, Бәләкәй, Бәләкәй Аҡбейек, Бәләкәй, Ҡыҙылташ, Бәләкәй Ҡыпсаҡ, Бәләкәй Салажы,Бәләкәй Соңғор, Бәләкәй Шәйек, Иҫке Монасип, Иҫке Мөсәт,Иҫке Собханғол, Иҫке Тарыуал, Иҫкеҙма, Кесе Нөгөш, Кесе Нөгөш тамағы, Күкбесән, Күктәкә, Күкьятыу, Ҡаҡсыр, Ҡарабешә, Ҡарағошто, Ҡарағол, Ҡаратау, Ҡараңғуй, Ҡараһыйыр, Ҡартөй, Ҡараһөбә, Ҡарасура ҡәбере, Ҡаршытау, Ҡаршы туғай, Ҡумырт кисеү, Ҡушйылға, Ҡыҙылташ, Ҡыҙыл ер, Ҡыҙылъяр, Ҡыуғарағай, Ҡырташ, Ҡырын ер, Ҡыҫҡуй, Ҡыяюл, Оҙонуй, Оҙонсал, Оҙон ялан, Олоғор, Олоҡыҙылташ, Олотау, Ослотау, Оло күл, Оло Нөгөш, Оло Салажы, Оло Соңғор, Өлкән Аҡбейек, Ситҡыр, Суҡмуйыл, Суҡтал, Суһаҡ, Сыбарайғыр, Сыуаҡай, Тарҡын туғайы, Текәморон, Туҡалбаш, Түбәнге ауыл, Тәрәнгисеү, Тәрәнуй, Тәпәнәк, Уртағыр, Уртайорт, Һыуыҡҡолаҡ, Һимеҙтай, Шыйыҡ бутҡа, Әсе, Әсебар, Яңы Мөсәт, Яхъя күле, Яңғыҙ ҡарағай, Абыҙгилде, Айғыр ҡороҡмаған, Айыусапҡан, Аллабирҙе, Атъятҡан, Баҙ яҡҡан соҡор, Башмаҡшыуған, Бейгилде, Бәләтар тауы, Бохмаш(боҫоу), Бурама тауы, Бүрәнәшыуған, Быҙау үлгән, Бәләтар, Етмәҫ, Йылҡысыҡҡан, Йүкәле, Йәйпе, Йәйпегир, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Күтәрмәле яланы, Көтөүсе яланы, Көрәй тауы, Көрәште, Кәмә сығышы, Ҡалыу, Ҡасыу юлы(Ҡасыюл), Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан), Ҡалғаһау, Ҡоръятмаҫ, Ҡурыуҙы, Ҡушйылға, Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер, Ҡыҙүлгән, Ҡыҫыҡ, Майғойған, Майсергән, Мерәҫ киткән юл, Өйрөлтмәк, Өмөткән, Өмөткән яланы, Санатөшкән, Сатра, Сыуаҡай, Тарбаҡ бөтә, Туйбуға(туй булған), Туҡмаҡ, Төлкосҡан, Тәкәһуйған, Урыҫ килгән, Шыуҙырғыс, Шәшкеҡасҡан, Ығышма, Янған ҡыуыш, Яулыҡ киҫкән, Айыуҙы, Артышлытау, Аһылы (Асалы), Берлек, Бирелейорт, Бүтәгәле, Йыландуй, Йүкәле туғай, Киндерҙ(е)уй, Күгәүенле яланы, Күтәрмәле яланы, Күперҙе, Кәртәле, Кәртәле ялан, Ҡайраҡлы, Ҡарағошто, Ҡандыбил, Ҡабырсаҡлы, Ҡурғашлы, Ҡурыуҙы, Маҙалы, Муйыллы төбәк (Муйылтүбә, Муйыллы туғай, Муйылтөп, Мәйгәште, Ослотау, Оҫҡонлоғор, Өйрәкле, Өсөйлө, Саталыүҙәк, Сейәлетау, Суҡраҡты, Ташлы, Уҫаҡлыуй, Һабансы, Һарналы, Шәреле (Шүрәле уй), Ырғыҙлы, Әүҙекте йылғаһы, Яҙғыйорт, Ямашлы, Абыҙгилде, Ағиҙел, Айыуала, Айыуатҡан, Айыусапҡан, Айһылыу, Аҡбейек, Аҡбулат, Аҡтау, Аҡсабикә, Аҡташ, Алағуян, Аллабирҙе, Аралғыр, Аралбай, Аралғыр, Аратау, Арғыҙма, Арыҡтай, Артышлытау, Атайсал, Атъятҡан, Байтулла, Баланйорт, Байғотоҡ, Баҙъялан, Баймырҙа, Ба(о)тинкаташ, Башмаҡшыуған, Бейгилде, Бейеккүпер, Бертеш, Бешәлетау, Бикташ, Бирелейорт, Борсаҡһуҡҡан, Бәштин, Бүләкташ, Бүрәнәшыуған, Бәләтар, Ғәҙелгәрәй, Елдәрҡа, Еләклетүбә, Иҙәнташ, Имәнйорт, Инсебикә, Исламбай, Иҫкеҙма, Йыландуй, Йылҡысыҡҡан, Йәйпегир, Йәнгәрәй, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Кейекбай, Килдеғол, Күсоя, Күкбесән, Күркәтау, Күктәкә, Күкьятыу, Көнтеймәҫ, Кәбәнғарағай, Кәбәнташ, Кәзәтау, Кәртәташ, Ҡайынсуҡы, Ҡаҡсыр, Ҡайынтуғай, Ҡарабейә, Ҡарағайсабын, Ҡарабешә, Ҡарағошто, Ҡарағол, Ҡаратау, Ҡараңғуй, Ҡараһыйыр, Ҡараһөбә, Ҡартөй, Ҡаршытау, Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан) , Ҡалғаһау, Ҡарағасйорт, Ҡарайғыр, Ҡандыбил, Ҡаншал, Ҡоҙғонташ, Ҡоръятмаҫ, Ҡурпытуғай, Ҡушйылға, Ҡыҙылташ, Ҡыҙүлгән, Ҡыҙматаш, Ҡыҙылъяр, Ҡыҙылташ, Ҡыуғарағай, Ҡырташ, Ҡыҫҡуй, Ҡыяюл, Майғойған, Майсергән, Муйылтөп, Муллатуғай, Мусағәле, Мәндәғол, Нөгөшйорт, Оҙонуй, Олоғор, Олоҡыҙылташ, Олотау, Ослотау, Оҫҡонлоғор, Өйрәкташ, Өкөташ, Өсуй, Өстамаҡ, Өмөткән, Өсөйлө, Саҡмағош, Санатөшкән, Саталыүҙәк, Сейәлеморон, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл, Суҡтал, Сусҡаморон, Сыбарайғыр, Таҡыясусаҡ, Танасыҡҡан, Таңбикә, Тарыбай, Ташкисеү, Ташкүпер, Ташморон, Ташөй, Текәморон, Туйбуға(туй булған) , Туҡалбаш, Туңмаҫкүл, Түбарҡа, Түбәйорт, Төлкосҡан, Төлкөташ, Тәкәғыр, Тәкәһуйған, Тәрәнгисеү, Тәрәнуй, Уралтау, Уртағыр, Уртайорт, Уҫағуй, Уҫаҡлыуй, Үргеҙма, Үтәйәмбәт, Һыуыҡҡолаҡ, Һәүәнәкташ, Һимеҙтай, Шүлгәнташ, Шыуматаш, Шәшкеҡасҡан, Этаяҡ, Әбделмәмбәт, Әлешйорт, Әсебар, Юрматау, Яҙҙауар, Яланайыры, Яуымбай, Яҙғыйорт, Ағиҙел ҡасабаһы, Аҡҡашҡа т., Аҡһыйыр яланы, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Алпамыша ҡәберлеге, Андыҙ яланы, Арал тауы, Арыҫлан ҡарт соҡоро, Аҫҡараҡ тамағы, Аштыҡ уяһы, Бабсаҡ ҡәберлеге, Баҙ тауы, Батша ҡотоғо, Башҡорт утары, Бесәй ташы, Бесәй ояһы, Бөрйән йылғаһы, Бөрйән юлы, Бүтәү тауы, Бүре төбө, Бәғиҙә тауы, Бәйет тауы, Волков йәйләүе, Ғаффар утары, Ғүмәр ыҙмаһы, Ғәббәс утары, Ғәбит уяһы, Ғәзиз тауы, Ғәйниә ҡотоғо, Ғәле тауы, Ғәлиәкбәрсоҡоро, Ғәлийән үҙәге, Дәүләтбай туғайы, Динислам тауы, Зөбәйлә ҡарандаһы, Зыя баҙы, Зыярат тауы, Зәкир солоғо, Зәмзәбикә шишмәһе, Имес төбө, Имес тауы, Имес туғайы, Ишбулды баҙы, Иҫәнбикә һаҙы, Йәмилә сабыны, Йәнсалай ҡоҙоғо, Капал өйө, Кейәүҙәр үҙәге, Кесе Нөгөш тамағы, Кинйәш тауы, Күкәй тауы, Күл тамағы, Күс юлы, Костер тауы, Көләмбәт юлы, Көтөүсе яланы, Кәмә сығышы, Ҡарас йылғаһы, Ҡарасура ҡәбере, Ҡоҙғон ҡаяһы, Ҡолош үҙәге, Ҡотоҡай баҙы, Ҡотло Булат түше, Ҡужан шишмәһе, Ҡыҙҙар тауы, Ҡыҙбикә мороно, Ҡыярат тауы, Лапшин утары, Маяҡ түбәһе, Мортаҙа яланы, Мулла түше, Мәрхәм күле, Мәсет тауы, Мәсет уяһы, Ноҡот тауы, Өкө ҡаяһы, Өкө ояһы, Өмөкамал төбәге, Өмөткән яланы, Өс туған ҡаяһы, Партизандар ҡыуаҡлығы, Риф күле, Рәмзи юлы, Рәхимйән ташы, Сабирйән түңгәге, Сания соҡоро, Сапа й. , Силос соҡоро, Сусҡа фермаһы, Сусаҡ үҙәге, Сәмиға күпере, Сәғит баҙы, Сәфәр утары, Сәфәр соҡор, Сәңгелдәк йылғаһы Татар үлеге, Тауыҡ фермаһы, Ураҙбикә юлы, Урыҫ юлы, Үлектәр арҡаһы, Үр яланы, Үртән буйы, Һарат уяһы, Шүлгән башы, Шәре башы, Шәре й. , Шәрифә тауы, Яхъя күле, Хәҙрәт юлы, Хисам күле, Быҙаүлгән, Бүрәнәшыуған, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Ҡыҙүлгән, Ҡыҙҙаргит-кән, Мерәҫкиткән,. Санатөшкән, Танасыҡҡан, Тарбаҡ бөтә, Туйбуға(туй бул-ған), Төлкосҡан, Урыҫ килгән, Шәшкеҡасҡан, Әсебар, Әрҙәкле, Аҫҡараҡ, Ҡоҡрауыҡ, Сатра, Суһаҡ, Сусаҡ үҙәге, Ыхмайыл, Йәүгәҙе, Боғасы (Бүгәсәү), Мәтәл, Өмөткән, Сәңгелде яланы, Һәүәнәк, Әлмәс ҡотоғо, Әүҙекте йылғаһы, Йәнсалай, Ҡыҫҡуй, Химзавод, Бәләтар тауы. == Мәләүез районының Һәргәй ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары (Илмир Ишбаев яҙып алған) == Ташлытау тауы; Ташморон; Ҡаҙғантау тауы; Ҡоҙғон уйы; Ҡыҙҙар уйы; Ҡыҙҙар тауы; Дүмбәләс тауы; Дуға теймәҫ уйы; Кесерткән уйы; Әзгәрләк тауы; Яу сапҡан яланы; Яңы ферма; Оҙонғыр һырты; Ерекле йылғаһы; Өңлө тау; Буҙаҡбуй башы (һырты); Ҡыҙылъяр; Баллы йылға; Һөтлө йылға; Ҡаршы йылғаһы; Ҡаршы тау; Үткәүел яланы; Сыбарат уйы; Санигән яланы (Сана эйгән); Уба (иҫке атамаһы). Нөгөш ҡасабаһының ултырған урыны, быуа төҙөлмәгәнгә тиклем «УБА» тип аталған. Уба — бәләкәй генә түмәләс тау, ҡалҡыу ер. Слово восходит к общетюркскому оба~опа `куча камней, курган`. Балантөбәк яланы; Бүләк буйы яланы; Һирәт башы яланы; Ҡырын бит; Ҡоро йырын; Буташ йылғаһы; Яманай ыҙмаһы. ЫҘМА — зимовка, зимовье. Йәйләү. Элек малдарҙы йәй көндөре ошо яланға йәйләүгә алып сыҡҡан булғандар; Бесәрле ярымутрауы; Зыярат (элекке). Элекке зыярат урыны. Быуа быуғас һыу аҫтында ҡала. Буранай (күл). Был урында быуа быумағанға тиклем ҙур күл булған. Үләмәт йылғаһы; Арҡыры йылға; Иҫке ферма урыны; Бейек сағыл. САҒЫЛ — Тауҙың көнгә ҡараған яланғас (ғәҙәттә текә, ташлы) битләүе. Сағыл башы. Сағылдарҙа ҡарағай үҫә. (Косогор). Һелкәүес яланы; Иҫке ҡапҡа яланы; Юрмаш яланы; Ҡарлы мәмерйә; Юрмаш йылғаһы; Ҡая башы; Кәкүр (ялан); Аҡауаз йылғаһы; Ҡурғашлы; Ҡурғашлы йылғаһы; Ялануй уйы; Оло ялан (Юрмаш); Хәлил юлы. Ҡурғашлыға барған юлдың атамаһы. Ҡалмаш яланы; Таллы тауы. == Ишембай районының Уразбай, Этҡол ауылдары тирәһендәге ер-һыу атамалары (Рифат Иҫәнғолов яҙып алған) == Һәләүек йылғаһы; Арҡаялан тауы; Оҙонғор һырты;иң бейек тубәһе — Ҡыҙҙар тауы; Шарлама тауы; Шарлама йылғаһы; Мунсағол уяһы; Солтан сабыны; Мунсағол йылғаһы; Дөйәмуйын тауы; Ташлытау; Аҡбаш тауы; Тәрәүә тауы; Ишмәкәй һырты; Яланғастау; Кейәүҙәр түбәһе; Ҡабаҡ башы; Айыс түбәһе; Ҡыҫыҡ эсе (уя); Һарыбай һырты; Һыйыр үре; Эзбиз баҙы; урман-аҡландар: Туңғайын, Таңатар, Һуҡаҙы, Әфилә, Бәләкәйбүләк, Дирәнғол, Мәләшәпкән, Ҡараҡбаҫҡан, Силғауэлгән, Тайүлгән, Саңлы йорт, Вышҡа яланы, Шәкирә сабыны, Баз төбәге, Баятлы, Fәфүpә таборы, Тайүлгән яланы, Вышҡа яланы; Арҡырыйылға, Ҡанһыйыр шишмәләре; Баз йылғаһы; Туңғайын, Саңлы йорт; Ҡойо башы, Ләмшишмә; Дирәнғол уяһы; Һыуыҡ шишмә (икенсе исеме Иҫке Һәләүек); Ҡарама ҡойоһо; Ғәббәс ҡойоһо; Енне ҡойо; Төпһөҙ күл; Ат кисеүе, Үңәс ятыуы; Исламғол күпере, Ағзам күпере; Ғәбит баҡсаһы. == Дәүләкән районының Ҡоръятмаҫ ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары (Рәфиә Дәүләтова яҙып алған) == Асылыкүл (боронғораҡ атамаһы — Ҡара табын күле); Өйҙөрәк йылғаһы, Ҡаҙран ҡойоһо, Оло ҡойо, Бикә ҡарағы йылғаһы, Улаҡлытау ҡойоһо; Берғаҙан һаҙлығы; Мәкәш тауы; Шаҙай мороно; Ҡара ҡойо; Төйлән йылғаһы; Әбкәрим умарталығы; Ослотау һырты; Яңғыҙтүбә, Өстүбә; Улаҡлытау; Завод тауы; Әрәмә; Олоҡойо; Иҫәнсапҡан бите; Хәниф ҡойоһо; Оло Имән; Урҡар, Оло Урҡар, Бәләкәй Урҡар; Ҡар ҡулы, Сығыш ҡулы, Иген ҡулы, Ильяс ҡулы, Шәрифҡул,Сығыр ҡулы, Һикәлтәле Урҡар, Өстүбә, Яңғыҙтүбә,Төн бите, Сыпай бите; Таштау; Василий аҡланы; Бикәҡарағы йылғаһы; Бөркөт соҡоро; Төн бите; Имәнсейәлек бите, Алабейә ҡойоһо, Оҫҡонноуяҙ, Суҡйерек, Ташҡурғы, Арҡылы Бүләк, Бүләк, Томтаҡ, Үгеҙ ҡулы, Ҡабыҡкүпер , Көйөк, Ҡаҙран ҡойоһо, Имәнтөбәк, Шаҙай, Ябалаҡлы, Ябалаҡ ҡойоһо, Тимертырнаҡ. [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)| ]] eqfwba19j60ucuhf8rscboptz7n72kj 0 2216 18103 16122 2017-10-13T17:55:09Z Dcljr 283 move into book category 18103 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2217 18095 15626 2017-10-13T17:54:47Z Dcljr 283 move into book category 18095 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Абдуллинская гора — Абдулла тауы, (2005). Дыуан районы Мәтәле ауылы эргәһендә * Аваляк — Әүәләк (Ирәмәлдә) (Средний Аваляк — Урта Әүәләк, Большой Аваляк — Оло Әүәләк) * Абараш-Баш — Абарашбаш * Акбиик — Акбейек һырты, Белорет районында. * Акбулякъарка — Аҡбүләкарҡа һырты, Белорет районында. * Алабия — Алабейә һырты, Учалы районында. * Альян — Әлйән тауы, Ейәнсура районы Абҙан ауылы янында. * Арвякрязь, Ряз-Таш — Әрүәк-Рәз тауы, Белорет ҡалаһы янында. * Ардакты — Арҙаҡты/Әрҙәкте һырты, Бөрйән районында. * Ардаклы — Арҙаҡлы йылғаһы, Ейәнсура районында. * Аютузаклаган — Айыутоҙаҡлаған һырты, Белорет районында. [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] 37boq2uy3vb0od6oco0epxqcso8z979 0 2218 18096 16123 2017-10-13T17:55:00Z Dcljr 283 move into book category 18096 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Багарязы — ? һырты, Ишембай һәм Ғафури р. * Базал — Баҙал һырты, Бөрйән р. * Бакты — Баҡты һырты, Белорет р., Силәбе ө. * Балкантау — Балҡантау, Дәүләкән р. * Балятар — Бәләтәр, Бәләтур һырты, Бөрйән р. * Баш-Алатау — Баш Алатау, Башҡорт Алатауы, Мәләүез, Ишембай р. * Баштау — Баштау һырты, Белорет р. * Башташ — Башташ һырты, Салауат р., Силәбе ө. * Баштин — Биштин һырты, Ишембай, Белорет р. * Белягуш — Бәләғош һырты, Белорет р. * Белые Гребни — Аҡҡырлас * Биктарь — Биктәр, Ишембай р. * Биянка — Бөйән (Минйәр яғында тимер юл станцияһы) * Большой Иремель — Оло Ирәмәл, Ҡабан, Белорет р. * Большой Калу — Оло Ҡалыу, Белорет, Ишембай р. * Большой Крака — Оло Ҡыраҡа, Белорет р. * Большой Шатак, Бишитяк, Баштау — Бешәтәк, Белорет р. * Большой Шаршалабиик — Оло Шыршылыбейек * Быстрый Танып — Тере Танып [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] 79m9zpxf675qym6fo58ul237emxgjf2 0 2219 18097 16124 2017-10-13T17:55:01Z Dcljr 283 move into book category 18097 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2220 18098 16125 2017-10-13T17:55:03Z Dcljr 283 move into book category 18098 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2221 18100 16172 2017-10-13T17:55:05Z Dcljr 283 move into book category 18100 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Домный камень — Нәреморон, Өйташ * Дундук — Тәндәк (Дәүләкәндәге йылға) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] f2koexh422tahwl3hiy4emxmbtqzidu 0 2222 18102 16127 2017-10-13T17:55:08Z Dcljr 283 move into book category 18102 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2223 18104 16128 2017-10-13T17:55:14Z Dcljr 283 move into book category 18104 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2224 18105 16129 2017-10-13T17:55:15Z Dcljr 283 move into book category 18105 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Зигальга (хребет) — Егәлгә һырты * Зубчатки Инзерские — Ирәкташ [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] od5v2jf23hvo0vrgut8abdb4nioe8zm 0 2225 18106 16130 2017-10-13T17:55:17Z Dcljr 283 move into book category 18106 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Инзерские Зубчатки — Ирәкташ [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] 7q8x7msg4c0558w5tekozk9i06ysrnk 0 2226 18107 16131 2017-10-13T17:55:18Z Dcljr 283 move into book category 18107 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2227 18108 16132 2017-10-13T17:55:19Z Dcljr 283 move into book category 18108 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2228 18110 16133 2017-10-13T17:55:22Z Dcljr 283 move into book category 18110 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2229 18111 16173 2017-10-13T17:55:24Z Dcljr 283 move into book category 18111 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Малиновый хребет, Малиновка, Малиновые горы — Еләкташ (Белорет ҡалаһы эргәһендәге тау) * Малый Иремель — Кесе Ирәмәл * Медвежье ущелье — Ҡырымбикә тарлауығы (Ишембай районы Иҫкесәк ауылынан 3 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан) * Миселя (река) — Миһеле (Бөрйән р.) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] c16p9e3k99xw2yeg5vsuxkh37gp58aa 0 2230 18112 16135 2017-10-13T17:55:25Z Dcljr 283 move into book category 18112 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2231 18114 16136 2017-10-13T17:55:28Z Dcljr 283 move into book category 18114 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2232 18116 16137 2017-10-13T17:55:31Z Dcljr 283 move into book category 18116 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2233 18117 16138 2017-10-13T17:55:32Z Dcljr 283 move into book category 18117 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Рассыпная (гора, Белорецкий р-н) — Сәсмәтау [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] fsx6dvxyoveg6blml0wv45v93vl8qsc 0 2234 19278 18118 2018-04-15T10:42:01Z Alfiya55 389 19278 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Санарка — Һәнәр (йылға, Тубыл й. басс.) * Синяк (хребет) — Иһәнәк (Ирәмәлдәге һырт) (Малый С. — Кесе И., Большой С. — Оло И.) * Соль-Илецк — Тоҙ-Иләк * Средний Аваляк — Урта Әүәләк * Сукташ (гора) — Суҡташ (Ирәмәлдә) * Сука (хребет) — Суға һырты * Сундуки (хребет) — Һандыҡ (Ирәмәлдәге һырт) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] fqjnsq9nymg8ll5h70thvcavultxanl 0 2235 19279 18120 2018-04-15T11:04:20Z Alfiya55 389 19279 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Теча — Тинес * Тузбекское проявление в Кизило-Уртазымской синклинали - Ҡыҙыл-Урғаҙа синклиналенең Тоҙбәк сығанағы [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] q61aykzgpz7x0v3l1ntqgqtv4y2vgbv 0 2236 18121 16141 2017-10-13T17:55:37Z Dcljr 283 move into book category 18121 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2237 18123 16142 2017-10-13T17:55:40Z Dcljr 283 move into book category 18123 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2238 18124 16143 2017-10-13T17:55:41Z Dcljr 283 move into book category 18124 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2239 18126 16144 2017-10-13T17:55:44Z Dcljr 283 move into book category 18126 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2240 18127 16145 2017-10-13T17:55:45Z Dcljr 283 move into book category 18127 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2241 18128 16146 2017-10-13T17:55:47Z Dcljr 283 move into book category 18128 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * Шарташ (Свердловск) — Шәреташ * Шелом — Шелом (Большой Ш. — Оло Ш., Малый Ш. — Кесе Ш.) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] 1np1fht14i0iqzidbbczus9n4p0mxq3 0 2242 18129 16147 2017-10-13T17:55:48Z Dcljr 283 move into book category 18129 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2243 18130 16148 2017-10-13T17:55:49Z Dcljr 283 move into book category 18130 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2244 18131 16149 2017-10-13T17:55:50Z Dcljr 283 move into book category 18131 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2245 18132 16150 2017-10-13T17:55:52Z Dcljr 283 move into book category 18132 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2246 18133 16151 2017-10-13T17:55:53Z Dcljr 283 move into book category 18133 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2247 18135 16152 2017-10-13T17:55:56Z Dcljr 283 move into book category 18135 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2248 18136 16153 2017-10-13T17:55:57Z Dcljr 283 move into book category 18136 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2249 18099 16154 2017-10-13T17:55:04Z Dcljr 283 move into book category 18099 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2250 18101 16155 2017-10-13T17:55:07Z Dcljr 283 move into book category 18101 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2251 18109 16156 2017-10-13T17:55:21Z Dcljr 283 move into book category 18109 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2252 18113 16157 2017-10-13T17:55:27Z Dcljr 283 move into book category 18113 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2253 18119 16158 2017-10-13T17:55:35Z Dcljr 283 move into book category 18119 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2254 18122 16159 2017-10-13T17:55:39Z Dcljr 283 move into book category 18122 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2255 18125 16160 2017-10-13T17:55:43Z Dcljr 283 move into book category 18125 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2256 18134 16161 2017-10-13T17:55:54Z Dcljr 283 move into book category 18134 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2257 18115 16162 2017-10-13T17:55:29Z Dcljr 283 move into book category 18115 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] cmr3eg60e6uju755xg2i5jyarcflkyp 0 2258 17661 17430 2017-10-13T01:08:39Z Dcljr 283 move into book category 17661 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)| ]] m11n7r6ha0jus1nhc6s10yoah6kyqpm 0 2259 18145 16358 2017-10-13T18:11:26Z Dcljr 283 move into book category 18145 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2260 18608 18137 2017-11-10T07:31:33Z Alfiya55 389 18608 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Аббасиды — ғәббәсиҙәр * Абу-Хурайра (араб. историограф) — Әбү-Һүрәйрә * Агашери — ағашәри (бор. төрки телле ҡәбилә, бөгөн вариҫтары Иранда йәшәй) * Азербайджан — Әзербайжан * Азери, азари, адари — әзәри (иран телдәренә ингән юҡҡа сыҡҡан тел; Иран Әзербайжаны территорияһында төрки әзербайжан теленә тиклем ҡулланылған) * Азовское море — Аҙау диңгеҙе * Азыхская пещера — Азих мәмерйәһе (Таулы Ҡарабахта) * Ак-Коюнлу — Аҡ Ҡуйлылар (төркүмән ҡәбиләләре беләшмәһе) * Аксуйцы — аҡсуҙар (уйғур субэтносы) * Алаша (тюрк. племя) — алашалар (Кесе Жүздәге ҡаҙаҡ ҡәбиләһе) * Алеппо - Һалеб * Алпаут (тюрк. племя) — алпауттар (алптар берләшмәһе мәғәнәһендә) * Алты чуб (тюрк. племя) — алты чуб (һундарҙан баш алған алты чун ҡәб. берләшмәһе) * Ардебиль (Иран) — Әрдәбил (Ирандың 31 останының береһе һәм шуның баш ҡалаһы) * Ассирийцы — ассуриҙар * Астар — Астар (бор. семит мифологияһындағы илаһ) * Атрек (река) — Әтрәк (Иран һәм Төркмәнстандағы йылға) * Атушцы (уйг.) — атуштар (уйғыр субэтносы) * Ахар — Әһәр (Ирандағы ҡала) * Ахеменидское государство — Әһәмәни дәүләте (Әһәмән — бор. фарсы батшалары ырыуы) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] hv9e9los43v5qqw41kypp34wbqcv287 0 2261 18138 16361 2017-10-13T18:10:45Z Dcljr 283 move into book category 18138 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Багдад — Бағдад * Байлакан, Байлаган — Байлаҡан (Кавказдағы бик бор. ҡала, әрмәнсә — Пайтакаран) * Бактрийцы — бактриҙар * Балх — Бәлх (Афғанстандағы ҡала) * Барда — Бәрдә (Әзерб.) * Барсилы (тюрк. племя) — барсилдар * Барсхан (тюрк. племя)— барсхан * Белуджи — бәлүждәр * Берш (тюрк. племя) (казахский род) — Бәриш * Бейлаган — Бейлаҡан (Аҡһаҡ Тимер емертелгән Байлаҡан ур. төҙөтә) * Бенгази — Бәнғәзи * Бехистун — Бисүтун * Бозок (тюрк. племя) (союз огуских племен)серые стрелы — буҙуҡ * Буиды (Бувайхиды, Аль-и-Буи) (шииты, правившие в Багдаде в 945—1055 гг.) — бүвәйһиҙәр [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] d0an5su9tj93jx1ay4ywrjx014kx4yq 0 2262 18139 16362 2017-10-13T18:10:48Z Dcljr 283 move into book category 18139 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Варсак (тюрк. племя) — варсаҡ * Верхний Исеть — Үрге Исәт * Врата блаженства (Дер-и-Саадет, Топкапы — Тупҡапҡа һарайында) — Сәғәҙәт ҡапҡаһы [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 7fmrrmyzacw0jyifjmaoigrmhjvi4dy 0 2263 25126 25125 2024-10-02T14:50:37Z 5.206.71.88 яңы атамалар өҫтәлде 25126 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Газневиды — ғәзнәүиҙәр * Гималаи — Һималаи * Гобустан — Ҡобустан * Горган — Гурган * Греция — Юнанстан * Грузия — Гөржөстан * Гянджа — Гәнжә [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] qizr3p45qs8y8wn4xi62luett7thsxq 0 2264 18142 16364 2017-10-13T18:10:53Z Dcljr 283 move into book category 18142 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Дейлемиты (даламиты) — дәйләмиҙәр * Дербенды — дәрбәндиҙәр * Джульфа — Жүлфә * Джемшиды — Жәмшиҙәр * Доланы (уйг.) — доландар * Дулаты, дуклаты, дуглаты, дулу — дулаттар [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] kp7kan4lb54e4qb4d28oarbqjxcomjj 0 2265 18144 16365 2017-10-13T18:10:56Z Dcljr 283 move into book category 18144 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Египет — Мысыр [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 2f8tg17ieh3c25ze2ttiqdvevypfc2a 0 2266 18146 16366 2017-10-13T18:11:28Z Dcljr 283 move into book category 18146 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Жагалбай (тюрк. племя) — яғалбай [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] lemdf3l69tvhfqrknqoppz7lzudguu4 0 2267 18147 16367 2017-10-13T18:11:29Z Dcljr 283 move into book category 18147 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Зайенде (река в Иране) — Зайәндә * Заррин-Шахр — Заррин-Шәһәр * Зиариды — зийариҙар * Зороастризм — зәрдүштилек (у татар — зәрдөштлек, турок — зердүштлүк, узбек — зардуштилик, азер. — зәрдүштилик) * Зулькадар (тюрк. племя) — зүлҡәдәр [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] mnsryjdt0al9odm4qfkrt6ymne42pu7 0 2268 18148 16368 2017-10-13T18:11:30Z Dcljr 283 move into book category 18148 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Ивэ (огузское племя) — ивә * Изреель — Изреғәл * Ильдегизиды — илдәгизиҙәр * Ильханиды (хулагуиды) — илханиҙар (ил ханы тигәндән) (хүләгүҙәр) * Исфахан — Исфаһан (этимология: Нисф-ә-Жәһан — пол мира) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 7jmhgd0r26mck871n85ejbudezdlwwb 0 2269 18149 16369 2017-10-13T18:11:32Z Dcljr 283 move into book category 18149 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Йездигерд — Йездигирд [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] otw5mlsbst60vtetc3zra5v0fvw1i4p 0 2270 25124 18150 2024-10-02T14:47:09Z 5.206.71.88 хата төҙәтелде, иҫкергән атаманы өстәнем 25124 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Каан — ҡаған * Кавары (тюрк. племя) — ҡабарҙар * ТКавзехекст — Ҡавза * Кавказ — Кавказ, Ҡафҡасъя (төрөк телендә лә Ҡафҡасъя тигән атама ҡуллана. Иҫке иҙел-урал төркиендә лә Кавказ менән бер рәттән ҡайһы бер ваҡыт Ҡафҡасъя варианты ла осрай) * Каджары — ҡажарҙар * Казвин — Ҡазвин * Кайи (тюрк. племя) — ҡайы * Канжыгалы (тюрк. племя) — ҡанжығалы * Карабах — Ҡарабах * Карадаглы — ҡарадағлы * Кара-Коюнлу Джаханшах — Ҡара Ҡуйлы Йыһаншаһ * Карлуки (тюрк. племя) — ҡарлуҡтар * Касраниды — кәсрәниҙәр * Катабанское царство — Ҡәтбан * Катаганы (тюрк. племя) — ҡатағандар * Кашгарцы (уйг.) — кәшкәрҙәр * Кебара — Кәбара * Кения, кенийцы — Кения, кениҙар * Кербела — Кәрбәлә * Кефе — Кәфә (Ҡырымда) * Комульцы (уйг.) — ҡумулдар * Корлинцы (уйг.) — корлалар * Кубань — Ҡобан * Кубинское ханство (Азерб.) — Ҡуба ханлығы * Кувейт — Күвәйт * Кульджинцы (уйг.) — ғулжиҙар * Курейш — ҡөрәйеш, ҡурайш (ике вариантта йөрөй) * Куртии — куртиҙар * Курды — ҡурдтар * Кучарцы (уйг.) — кучарҙар * Кырки (тюрк. племя) — ҡырҡтар [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] g42y9x65p3j1pamtbdzid4hyorahwtg 0 2271 18152 16371 2017-10-13T18:11:35Z Dcljr 283 move into book category 18152 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Лахмиды — лаһмиҙар * Лобнорцы (уйг.) — лопнурҙар * Лянкорань — Ләнкәран [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] fd7c0g36oh8vx2c7gufyrbcs8h356oc 0 2272 18607 18153 2017-11-10T06:01:27Z Alfiya55 389 18607 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Мавераннахр (Трансоксания, Трансоксиана, Фараруд) — Мавараннаһр * Мазьядиды — мәзйәдиҙәр * Марага (Иран) — Мараға * Мариб (Йемен) — Мәғриб (күптәр Викип. Ma’rib тигән) * Мачины (уйг.) — мачиндар * Мераге (Иран, город) — Марага * Мерв (древний город в Ср. Азии) — Мәрв * Мешхед — Мәшһәд * Мидия Атропатена — Атропат Мидияһы * Мингечевир — Мингәчевир * Минейское царство — Мәин батшалығы * Мраморное море — Мәрмәр диңгеҙ * Мугаджары — Мугалжар * Муганская степь — Муған далаһы * Мундир (Аль-Мундир I ибн ан-Ну’ман) — Мүндир (Әл-Мүндир I ибн ән-Ноғман) * Мусафириды (Салариды) — мосафириҙар (салариҙар) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 265ifj10jyhc5q8r6ohmhoa8hvahoog 0 2273 18154 16373 2017-10-13T18:11:38Z Dcljr 283 move into book category 18154 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Наджаф — Нәжәф * Наджафабад — Нәжәфәбад * Найманы (тюрк. племя) — наймандар * натуфийская культура — натуф мәҙәниәте * Нахичевань — Нахчиван * Ниневийцы — нинивиҙәр * Нушиби (тюрк. племя) — нушиби [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] apwhmj1rjhfjey0dj88jqzdm5bd2d94 0 2274 18156 16374 2017-10-13T18:11:41Z Dcljr 283 move into book category 18156 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Омейяды — өмәүиҙәр (Морат Лоҡманов хәҙрәт әйткәнсә) * Оногуры (тюрк. племя) — оноғурҙар * Османская империя — Ғосман империяһы [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 9dvs5zm4hdc4gea8bzrb5ci2d53637y 0 2275 18158 16375 2017-10-13T18:11:45Z Dcljr 283 move into book category 18158 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Падары (тюрк. племя) — падарҙар * Палестина — Фәләстин * Парсы — парсиҙар (борон Фарсиянан Һиндостанға киткәндәр, әле Һиндостанда йәшәйҙәр) * Пехлевийский язык — пәһләүи теле * Полурцы (уйг.) — полурҙар [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] dat25wmp43chw6a8jqhw29okvx2d1n8 0 2276 18159 16376 2017-10-13T18:11:45Z Dcljr 283 move into book category 18159 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Раввадиды — рәүүәдиҙәр * Румлу (тюрк. племя) — румлу * Русы (в ед.ч. русин) — русиндар [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 33bxflry77vcj66t2lzb5rykigk1ox6 0 2277 18606 18160 2017-11-10T05:59:42Z Alfiya55 389 18606 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Сава — Сәба * Савская (царица) — Сәба (батшабикәһе) * Саджиды — сажиҙар * Саджиды — сажиҙар * Салариды — салариҙар (мосафириҙар) * Сальян — Салйан * Саманиды — Саманиҙар * Сараб — Сәраб * Сасаниды — сәсәниҙәр (башҡалар сасаниҙар тип ала, беҙҙең текстарҙа ғына сәсәни) * Саудовская Аравия — Сәғүд Ғәрәбстаны * Севеланские горы — Сабалан тауҙары * Северный Ледовитый океан — Төньяҡ Боҙло океан * Сельджуки — сәлжүктәр * Селевкиды — селевкиҙар (Селевк — эллиндар династияһы) * Семиты — сәмиттәр * Сефарды — сфарадтар * Сефевиды — сәфәүиҙәр * Сирия — Сүриә * Согдийцы — соғдиҙар * Сумгаит — Сумғайыт * Сысерть — Сысәрт [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] ayfgtjkcppxa8lw099vx2w7cv3lj158 0 2278 18162 16378 2017-10-13T18:11:49Z Dcljr 283 move into book category 18162 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Табаристан — Тәбәристан * Тахириды — Таһириҙар * Тевриз — Тәбриз * Тегеран — Тәһран * Тимуриды — Тимериҙәр (Аҡһаҡ Тимер дәүләте халҡы) * Теймуриды — Тәймуриҙар * Топкапы — Тупҡапҡа * Туркманчай — Төркмәнчай (Тәбриз янындағы ауыл) * Туркоманы — төркүмәндәр * Турфанцы — турпандар (уйғыр субэтносы) * Турки и тюрки: БУТАМАҪҠА! тЮрки, тюркский — төркиҙәр, төрки; тУрки, турецкий — төрөктәр, Турция — Төркиә (башҡорттар төрөк халҡы түгел, төрки халҡы; шулай уҡ төрөктәр ҙә төрки халыҡтарға ҡарай) * Тюркские племена — кынык — ҡыныҡ, салур — салғыр, авшар — әфшәр, кайи — ҡайы, караман — ҡараман, байандыр — байандыр, печенеги — бәшнәктәр, половцы — ҡыпсаҡтар (Византия һәм Европа сығанаҡтарында ҡумандар, халадж — һалаш, [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] g269mvi2h39uei7ts3drohzw4ut4gqx 0 2279 18163 16379 2017-10-13T18:11:51Z Dcljr 283 move into book category 18163 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Угэдэй хан — Өгөҙәй хан * Узы — үздәр (төрки ҡәбиләһе) * Устаджлы — устажлы (төрки ҡәбиләһе) * Учтурфанцы — учтурпандар (уйғыр субэтносы) [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] iips5gwikej1c85xrbnjjskyg64frww 0 2280 18165 16380 2017-10-13T18:11:54Z Dcljr 283 move into book category 18165 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Фехлевийский язык — фәһләүи теле * Финикийцы — финикиҙар, финикийский язык — финики теле * Фулад-е-Мобараке — Фүләд-ә-Мөбәрәкә * Фуюйские кыргызы — Фуюй ҡырғыҙҙары [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] jnldcruqs9c2bgxsmpgy71y1datri1s 0 2281 18618 18166 2017-11-15T18:34:39Z Alfiya55 389 18618 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Хадрамаут — Һадрамаут * Ханаан — Ҡәнғән, хананеяне — ҡәнғәндәр * Ханэ-Исфахан — Ханә-Исфаһан * Хашт-Бехешт — Һашт-Бәһәшт (Исфаһанда) * Хира (Аль-Хира) — Һирә (Әл-Һира) * Ходжалы — Хожалы * Хой — Хой (ҡала) * Хомейни-Шахр — Хөмәйни-Шәһәр * Хорасан — Хорасан * Хорезм — Хәрәзем * Хотанцы — хөтәндәр (уйғыр субэтносы) * Хулагуиды (ильханиды) — хүләгүҙәр (илханиҙар) * Хуррамиты — һүррәмдәр * Хурриты — һурриҙар [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 0hto7ad3k0d3mtxtkeigw1j0zh53105 0 2282 18168 16382 2017-10-13T18:11:59Z Dcljr 283 move into book category 18168 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2283 18169 16383 2017-10-13T18:12:01Z Dcljr 283 move into book category 18169 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Чараймаки (четыре аймака) — дүрт аймаҡ (иран телле дүрт аймаҡ — жәмшиҙәр, тәймуриҙар, фирузкуһиҙар, тайманиҙар берләшмәһе) * Черик — черик * Чехель Сотун — Чәһәл Сүтүн (Исфаһанда) * Чубань (тюрк. племя) — чубан * Чуми (тюрк. племя) — чуми * Чугучакцы (уйг.) — чөчәктәр [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 2h54j8pzh5d5tv9urziz8f0vi8dlmjw 0 2284 18605 18531 2017-11-10T05:48:52Z Dcljr 283 note that an interwiki prefix doesn't require a leading colon (although interlanguage prefix, like "en:" usually does) 18605 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Шамкир — Шәмкир * Шаншыкылы (тюрк. племя) — шанышҡылы * Шахин-Шахр — Шаһин-Шәһәр * Шахсевен — Шаһсевән * Шеддадиды — [[w:Шәддәдиҙәр|Шәддәдиҙәр]] * Шейбаниды — шәйбаниҙар * Шекинское ханство (Азерб.) — Шәки ханлығы * Шеркеш (тюрк. племя) — шеркеш * Ширваншахи — Ширваншаһтар [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] edxjs5ulspoz9p9nk5z3caeo3imlvcf 0 2285 18171 16385 2017-10-13T18:12:04Z Dcljr 283 move into book category 18171 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2286 18172 16386 2017-10-13T18:12:05Z Dcljr 283 move into book category 18172 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2287 18173 16387 2017-10-13T18:12:06Z Dcljr 283 move into book category 18173 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Ысык (тюрк. племя) — ысыҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 3w0vbpet3r24p1u3wwe7lzfrpxgiwqx 0 2288 18174 16388 2017-10-13T18:12:08Z Dcljr 283 move into book category 18174 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2289 18175 16389 2017-10-13T18:12:09Z Dcljr 283 move into book category 18175 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Эйн-эль-Джарба — Әйн-әл-Жәрбә * Эривань (Азерб.) — Әриван (ханлыҡ) * Эскелы (тюрк. племя) — искелдәр [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] pzuyw5kl2gk4vbl5erpdg6qfz7f3907 0 2290 18177 16390 2017-10-13T18:12:13Z Dcljr 283 move into book category 18177 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Юзы (тюрк. племя) — йөҙҙәр [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] buafcdhu356pwjafqeb4zqng796u1q0 0 2291 18178 16391 2017-10-13T18:12:13Z Dcljr 283 move into book category 18178 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * Язидиды — йәзидиҙәр (мәзйәдиҙәр, шәйбаниҙар) * Янычары (Турция) — яңысарҙар (новые воины) * Яркендцы (уйг.) — йәркәндтәр [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] 9w62k03dmvimrbu59r4syinwke0llq5 0 2292 18141 16392 2017-10-13T18:10:51Z Dcljr 283 move into book category 18141 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2293 18143 16393 2017-10-13T18:10:54Z Dcljr 283 move into book category 18143 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2294 18151 16394 2017-10-13T18:11:34Z Dcljr 283 move into book category 18151 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2295 18155 16395 2017-10-13T18:11:39Z Dcljr 283 move into book category 18155 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2296 18161 16396 2017-10-13T18:11:48Z Dcljr 283 move into book category 18161 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2297 18164 16397 2017-10-13T18:11:52Z Dcljr 283 move into book category 18164 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2298 18167 16398 2017-10-13T18:11:57Z Dcljr 283 move into book category 18167 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2299 18176 16399 2017-10-13T18:12:10Z Dcljr 283 move into book category 18176 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2300 18157 16400 2017-10-13T18:11:42Z Dcljr 283 move into book category 18157 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Географик атамалар (донъя)]] r5tbelavigkgc8t7w4y5z32rkkp2odh 0 2301 19662 19511 2018-10-24T20:01:56Z Alfiya55 389 19662 wikitext text/x-wiki == Электрон мәғлүмәт алмашыу, интернет, компьютер == * Векторное изображение — векторлы һүрәт * Глобальная паутина, всемирная паутина — глобаль селтәр, бөтә донъя селтәре * Зернистость — бөртөклөлөк * Растровое изображение — растрлы һүрәт * Разрешение изображения (оригинала) — һүрәттең (төп нөсхәнең) сиселеше * Разрешение экрана — экран сиселеше * Разрешение печатающего устройства — баҫыу ҡорамалының сиселеше * Семантическая паутина — семантик селтәр (шулай ҙа селтәр ҡалһын, сеть — селтәр, паутина — селтәр) * Словолитня — хәреф яһағыс * Стек протоколов — стек өйөмө протоколдары («һуңғы килгән — беренсе булып сыҡҡан» принцибы буйынса барлыҡҡа килә) * Сценарный язык — скрипттар теле * Теория вычислимости — хисапланыусанлыҡ теорияһы * Цветопередача — төҫтәрҙе тапшырыу [[Категория:Һүҙлектәр|Глобаль селтәр]] cui50mutdlkuae3olxcu3cuzpbfbtp4 0 2302 17509 17431 2017-10-12T23:56:00Z Dcljr 283 consistency 17509 wikitext text/x-wiki '''А''' * — '''Б''' * — '''В''' * Волок, переволок — үткәүел '''Г''' * — '''Д''' * — '''Е''' * — '''Ж''' * — '''З''' * — '''И''' * — '''К''' * Капокорень — ҡайын ороһо '''Л''' * — '''М''' * — '''Н''' * — '''О''' * — '''П''' * Перекаты — шаршы * Переход через реку — кисеү * Пешеходные дороги, тропинки — йәйәү юл, йомро юл, һуҡмаҡ, етек юл; тура юл — түтә юл '''Р''' * — '''С''' * — '''Т''' * — '''У''' * — '''Ф''' * — '''Х''' * — '''Ш''' * — '''Щ''' * — '''Ч''' * — '''Э''' * — '''Ю''' * — '''Я''' * — [[Категория:Һүҙлектәр|Ер-һыу, география терминдары]] 8v2ogpwyo6tl2v57fku0rxti6hamcop 0 2303 17662 17432 2017-10-13T01:08:41Z Dcljr 283 move into book category 17662 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология| ]] 7cjqgx4vd2022nnrxf2gpryothldkzd 0 2304 18231 16423 2017-10-13T18:43:01Z Dcljr 283 move into book category 18231 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Ёрш — шырт балыҡ (йәреш) [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] m60naeivlp076vfuprgq8tx6tl5mksq 0 2305 18223 16424 2017-10-13T18:42:53Z Dcljr 283 move into book category 18223 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Аист черный — ҡара ҡауҙы * Алая чайка — ваҡ ҡарабаш сарлаҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 8xigjj4qd4dfwpmeq3v60luoms7p1ti 0 2306 18224 16425 2017-10-13T18:42:54Z Dcljr 283 move into book category 18224 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Балобан — балабан * Белая куропатка — ағуна * Бёлая лазоревка — буран турғайы * Бёлая трясогузка — аҡ сәпсек * БЕЛОГЛАЗКА — аҡкүҙ(балыҡ) * БЕЛОРЫБИЦА — аҡбалыҡ * Белоспинный дятел — аҡ ала тумыртҡа * Белокрылая крачка — аҡҡанат сарлаҡ * Белощёкая крачка —аҡтамаҡ сарлаҡ * белуга — ҡырпа(балыҡ) * Беркут — бөркөт [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 3le8do283y6kw4ejhu73f5tkhfco9bc 0 2307 18225 16426 2017-10-13T18:42:55Z Dcljr 283 move into book category 18225 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} [[Файл:Serinus atrogularis -Opuwo, Namibia-8.jpg|thumb]] * Вьюрок — аҡбауыр турғай [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] p9bplbw3fpk4xr9orivck0cmc7lbmm6 0 2308 18226 16427 2017-10-13T18:42:56Z Dcljr 283 move into book category 18226 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * ГОЛАВЛЬ — ажау (ҡушбаш) * ГОЛЬЯН — майма * густера — ҡарағойроҡ (күстерә) [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 2zvbs2rswyuwlncpe4t8hw7awi04n1i 0 2309 18228 16428 2017-10-13T18:42:58Z Dcljr 283 move into book category 18228 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2310 18230 16429 2017-10-13T18:43:00Z Dcljr 283 move into book category 18230 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * елец — сабаҡ (аҡсабаҡ, йоморо сабаҡ) [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] f2il9ifgqvtx287wfvawogt8r318aco 0 2311 18232 16430 2017-10-13T18:43:02Z Dcljr 283 move into book category 18232 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Жерех — ағарсаҡ (ағасаҡ) [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] i40z5rr8898ym6yxnnjahu4q0ityqaf 0 2312 18233 16431 2017-10-13T18:43:03Z Dcljr 283 move into book category 18233 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Змееяд — һунағара [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 8ivkj38p6q8gtsk830zl2x4wah40kwj 0 2313 18234 16432 2017-10-13T18:43:04Z Dcljr 283 move into book category 18234 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2314 18235 16433 2017-10-13T18:43:05Z Dcljr 283 move into book category 18235 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2315 18236 16434 2017-10-13T18:43:06Z Dcljr 283 move into book category 18236 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Карась — табан балыҡ * Класс — класс, надкласс — өҫкласс, подкласс — аҫкласс * Красноперка — ҡыҙылғанат * Крохаль большой — беле [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 1ile1mc0yf7khwibx7yvu0i78vqzymz 0 2316 18238 16435 2017-10-13T18:43:08Z Dcljr 283 move into book category 18238 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Лебедь-кликун — аҡҡош * Лещ — ҡорман * Линь — ҡара балыҡ * Лосось — һөмбаш * Луток — аҡсабан [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] lk35xb3m08yzkj2i8s4ns0n55mmrkau 0 2317 18239 16436 2017-10-13T18:43:09Z Dcljr 283 move into book category 18239 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2318 18240 16437 2017-10-13T18:43:10Z Dcljr 283 move into book category 18240 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Налим — шамбы * Неполнозубые — етлекмәгән тешлеләр [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 31vfchl2liolc64es8z37v5upn3zi1t 0 2319 18242 16438 2017-10-13T18:43:12Z Dcljr 283 move into book category 18242 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Окунь — алабуға * Орлан-белохвост — диңгеҙ бөркөтө * Осетр — бикре (мәрсен) [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] gqk3wwdgxc57bk2xij8aud6ulzd9br4 0 2320 18244 16439 2017-10-13T18:43:14Z Dcljr 283 move into book category 18244 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * пескарь — ҡомай (ташбаш) * Плотва — сабаҡ * Подорлик малый — баҡраҡ бөркөт * подуст — бурыш (бөрөш ауыҙ) * Пуночка — аҡбаш турғай [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 23jsihqx31hs7xjcjrkc21hajj13rid 0 2321 18245 16440 2017-10-13T18:43:15Z Dcljr 283 move into book category 18245 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Ряпушка — күл сабағы [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 3ezbhnqm54akdb6c7c55lr5xiekguhw 0 2322 18246 16441 2017-10-13T18:43:16Z Dcljr 283 move into book category 18246 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Савка — аҡбаш өйрәк * САЗАН — һаҙан * седой дятел — буҙ тумыртҡа * серая ворона — ала ҡарға * серый гусь — ала ҡаҙ * серый сорокопут — ваҡ һайыҫҡан * Серебристая чайка — аҡ сарлаҡ * Серощёкая поганка — аҡбаш сыпҡай * Сиг — сөгә * СИНЕЦ — күк балыҡ (күкен, күкәс, күкәнәш) * Снеток — аҡ сабаҡ * Скопа — кәлмәргән * сойка — бараба * СОМ — йәйен * степной жаворонок — буҙ турғай * СТЕРЛЯДЬ — сөгә (уҡ балыҡ) * стерх — аҡ торна * стрепет — биҙгәләк * Судак — һыла [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 6l22kfe644efahyr8132li90hjfbbe7 0 2323 18248 16442 2017-10-13T18:43:18Z Dcljr 283 move into book category 18248 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * таймень — ҡыҙыл балыҡ (крәсүлә) * Турпан — ҡарасабан [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] m052mblzcrq67mpufwk8hw4fh16knrs 0 2324 18249 16443 2017-10-13T18:43:19Z Dcljr 283 move into book category 18249 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Угорь — йыланбалыҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 74h35s4d2ixil3t692c0p7xr8jm1brf 0 2325 18251 16444 2017-10-13T18:43:21Z Dcljr 283 move into book category 18251 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Форель — бағры [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] gbn3gkdbhm6puhtov5686qr87euymsp 0 2326 18252 16445 2017-10-13T18:43:22Z Dcljr 283 move into book category 18252 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Хариус — бәрҙе [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] n0su5t3rvc8mtxkgjank4nf59mva0h2 0 2327 18254 16446 2017-10-13T18:43:24Z Dcljr 283 move into book category 18254 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2328 18982 18981 2018-01-22T13:54:29Z ZUFAr 381 18982 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Чернеть хохлатая — ала өйрәк * Чехонь — балыҡ ҡылыс [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] oxy2mbtji2blrke6mr7v4btf57pao7p 0 2329 18256 16448 2017-10-13T18:43:26Z Dcljr 283 move into book category 18256 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Широконоска — ҡашыҡморон [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] 84htno5xx1r0aihbeapgk1mqfs9mzpg 0 2330 18257 16449 2017-10-13T18:43:28Z Dcljr 283 move into book category 18257 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Щука - (суртан, шүкә, сорағай) [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] g39gcawv7y03rawc1e97mbny486w9gd 0 2331 18258 16450 2017-10-13T18:43:29Z Dcljr 283 move into book category 18258 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2332 18259 16451 2017-10-13T18:43:30Z Dcljr 283 move into book category 18259 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2333 18260 16452 2017-10-13T18:43:31Z Dcljr 283 move into book category 18260 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2334 18261 16453 2017-10-13T18:43:32Z Dcljr 283 move into book category 18261 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2335 18263 16454 2017-10-13T18:43:34Z Dcljr 283 move into book category 18263 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2336 18264 16455 2017-10-13T18:43:37Z Dcljr 283 move into book category 18264 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * Язь — опто [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] gyq7n42ucvf0bh1120f4w41kcggcd9f 0 2337 18227 16456 2017-10-13T18:42:58Z Dcljr 283 move into book category 18227 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2338 18229 16457 2017-10-13T18:42:59Z Dcljr 283 move into book category 18229 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2339 18237 16458 2017-10-13T18:43:07Z Dcljr 283 move into book category 18237 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2340 18241 16459 2017-10-13T18:43:11Z Dcljr 283 move into book category 18241 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2341 18247 16460 2017-10-13T18:43:17Z Dcljr 283 move into book category 18247 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2342 18250 16461 2017-10-13T18:43:20Z Dcljr 283 move into book category 18250 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2343 18253 16462 2017-10-13T18:43:23Z Dcljr 283 move into book category 18253 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2344 18262 16463 2017-10-13T18:43:33Z Dcljr 283 move into book category 18262 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2345 18243 16464 2017-10-13T18:43:13Z Dcljr 283 move into book category 18243 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Зоология]] c2dwinevefxye2gutyb9w4a9bio4l2c 0 2346 17663 17433 2017-10-13T01:08:42Z Dcljr 283 move into book category 17663 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам| ]] kw9v4oozlc6ca9d5813q3a6dh5woxsz 0 2347 17932 16794 2017-10-13T04:09:31Z Dcljr 283 move into book category 17932 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2348 17924 16809 2017-10-13T04:07:41Z Dcljr 283 move into book category 17924 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Анар — гранат емеше. * Асыҡ йондоҙ — Оло Арлан йондоҙлоғондағы иң асыҡ йондоҙ, Сириус. * Ахирәт — Ислам диненсә үлгәндән һуң буласаҡ теге донъя. * Аят — билдә. Күктән бирелгән ниндәйҙер әйбер, мөғжизә; Ҡөрьән сүрәләрендә тамамланған шиғри һөйләм; ғибрәт, дәлил. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] fa1a7w4ft71j83usklvl1ur6d9bs94j 0 2349 17925 16810 2017-10-13T04:09:17Z Dcljr 283 move into book category 17925 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Бабил — боронғо Вавилон ҡалаһы, «Алла ҡапҡаһы» мәғәнәһендә. * Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим — «Рәхмәтле һәм рәхимле Алла исеме менән». * Бәғел — илаһ исеме, Ваал, финикиҙәрҙең төп аллаһы, буран, күк күкрәү, йәшен һәм ямғырҙар килтереүсе. * Бәдер — ҡоҙоҡтарға бирелгән атама. 624 йылда Бәдер ҡоҙоҡтары эргәһендә мосолмандар менән Мәккә мөшриҡтәре араһында һуғыш булып, мосолмандар еңеүгә өлгәшә. * Бәйән ҡылыу — аңлатыу, асыҡлау, һөйләү, еткереү, иғлан итеү. * Бәккә — Мәккә ҡалаһы. * Бәллүр — яҡтылыҡты ныҡ һындырып, үҙенә бер төрлө ялтырай һәм яңғырай торған юғары сортлы быяла, хрусталь. * Бәхирә — ҡолағын ярып, иң һалынған инә дөйә, ҡорбан малы. * Бәҙәүи — сүллектә күсеп йөрөүсе ғәрәп, күсмә халыҡ. * Быуындар — (ғәр. әсбат) — бында: Яҡуптың тоҡомо, балалары. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] qqpeyykt4hc5yg1lqmt4cy6i797jga3 0 2350 17926 16795 2017-10-13T04:09:20Z Dcljr 283 move into book category 17926 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2351 17927 16811 2017-10-13T04:09:22Z Dcljr 283 move into book category 17927 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Гонаһ — дини ҡанундарҙан ситкә китеү, дин, шәриғәт закондарын боҙоу, үтәмәү сәбәпле Алла ҡаршыһындағы ғәйеп, яҙыҡ эш. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] l2y51rlts0362tfm2532z8b2ud8ra9s 0 2352 17929 16812 2017-10-13T04:09:25Z Dcljr 283 move into book category 17929 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Дауыт — бәйғәмбәр, христиандарҙа Давид. * Джиһад — Алла, дин юлында һуғышыу. * Дирһәм — аҡса берәмеге. * Диуар — стена. * Доға — саҡырыу, ялбарыу, теләктәр менән мөрәжәғәт итеү, ғибәҙәт һүҙҙәре, намаҙ. * Донъя — ахирәттән алда була торған көнкүреш, ошо тереклек. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] 7qjij02f7feqcmp9jcdxgxkrbg5f8t2 0 2353 17931 16813 2017-10-13T04:09:29Z Dcljr 283 move into book category 17931 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Ен — уттан яралған бәрей, төрлө ҡиәфәткә инә (кеше була) ала, яҡшылары ла, ямандары ла була. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] 63mfo07mjpdloov87x06mlxyt0ic832 0 2354 17933 16796 2017-10-13T04:09:33Z Dcljr 283 move into book category 17933 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2355 17934 16814 2017-10-13T04:09:35Z Dcljr 283 move into book category 17934 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Зариғ үләне — тамуҡтағы ағыулы үлән. * 3алим — иҙеүсе, йәберләүсе, яуыз, уҫал, ҡаты күңелле, боҙоҡ кеше, тиран, деспот. * Золом — йәберләү, ҡыҫыу, ғәҙелһеҙлек, боҙоҡлоҡ. * Зөлкифел — бәйғәмбәр, Иязекииль. * Зөлҡәрнәй — Искәндәр батша. * 3әбур — йәһүҙиҙәрҙең һәм насраниҙарҙың изге яҙмалары, псаломдар (доғалар) йыйынтығы. * Зәйет — Мөхәммәт бәйғәмбәрҙең аҫрау улы, тәүге мосолмандарҙың береһе. * Зәҡҡүм ағасы — тамуҡтағы ағас, емештәрен гонаһлы бәндәләр ашай. * 3әкәт — мал-мөлкәт хисабынан сығып, ярлы мосолмандар өсөн тип бирелә торған һалым, «сафланыу, таҙарыу» мәғәнәһендә. * Зәнйәбил — тамырҙары эфир майҙарына бай булған үлән һымаҡ тропик үҫемлек, имбир. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] bnrm3wapqt51mqc22pnopojff58vdvx 0 2356 17935 16815 2017-10-13T04:09:37Z Dcljr 283 move into book category 17935 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Иблис — Аллаға буйһонмағаны өсөн ҡәһәрләнеп, Күктән Ергә һөрөлгән һәм кешеләрҙе аҙҙырыу менән шөғөлләнеүсе элекке фәрештә, шайтандар башлығы. Алла янында фәрештә сағындағы исеме Ғазазил. * Ибраһим — бәйғәмбәр, христиандарҙа Авраам. * Иҙрис — бәйғәмбәр. * Илаһ — табына, ғибәҙәт ҡыла торған зат, әйбер, нәмә. * Ильяс — бәйғәмбәр, христиандарҙа Илья. * Ильясиғин — бәйғәмбәр, христиандарҙа Елисей. * Иншалла — «Әгәр Алла теләһә». * Иман — Аллаға, бәйғәмбәргә, диндең төп нигеҙҙәренә ышаныу. * Имам — кешеләрҙе үҙенә эйәртеп намаҙ уҡытыусы; өммәт, мәхәллә башлығы, юлбашсы. * Иңдереү — Күктән бойоролоп күңелгә һеңдерелеү. * Исмәғил — бәйғәмбәр, христиандарҙа Исмаил. * Исраил — Яҡуп бәйғәмбәрҙең икенсе исеме һәм унан таралған йәһүттәр нәҫеле. * Исраф — сиктән уҙыу; малды кәрәкһеҙгә, юҡҡа тотоноу, әрәм-шәрәм итеү. * Исхаҡ — бәйғәмбәр, Ибраһим бәйғәмбәрҙең уариҫы, христиандарҙа Исаак. * Ихрам бәйләү, кейеү, ихрамда булыу — хаж уаҡытында изге ергә инер алдынан кейелә торған кейем. Ике аҡ таҙа туҡыманан тороп, уларға энә тейергә тейеш түгел; бер киҫәге муйынға һәм иңбашҡә һалына, икенсеһе менән бил быуалар. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] g9ubvpj0vl5cnecwamsy96h61yad2qe 0 2357 17936 16816 2017-10-13T04:09:40Z Dcljr 283 move into book category 17936 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Йалут — бында: бәһлеүән, христиандарҙа Голиаф. * Йаҡтин ағасы — ҡабаҡ ағасы. * Йософ — бәйғәмбәр, христиандарҙа Иосиф. * Йәжүк һәм Мәжүж — ике ҡәбилә исеме, көнсығыш һәм көнбайыш халыҡтары, Гог һәм Магог. * Йәннәт — ожмах, ожмах баҡсаһы, фирдәүес, ҡиәмәт көнөнән һуң иманлылар мәңге торасаҡ урын. * Йәриә — ҡол ҡатын, яҡынса — кәнизәк. * Йәҫриб — Мөхәммәт бәйғәмбәрҙең һәм уның яҡындарының күсеп килгән урыны, һуңынан Мәҙинә ҡалаһы. * Йәһилиәт — Ислам диненә тиклем булған наҙанлыҡ, күп илаһтарға, һындарға табыныу осоро. * Йәһүҙи — йәһүд диненә эйәреүсе, еврей. * Йәһәннәм — тамуҡ, ут, ожмахтың киреһе. * Йыраҡ (Алыҫ) мәсет — Әл-Ҡудс (Иерусалим) ҡалаһы эргәһендәге изге һаналған ғибәҙәтхана, Сөләймән бәйғәмбәр ғибәҙәтханаһы. Исламға ҡәҙәр ғәрәптәр, унан һуң тәүге мосолмандар Алыҫ мәсеткә ҡарап ғибәҙәт ҡылғандар. 624 йылда Мәккәләге Ҡәғбә ҡибла тип иғлән ителгәс, Алыҫ мәсеткә ҡарап ғибәҙәт ҡылыу туҡтатылған. Кафыр — иманһыҙ, дингә, Аллаға ышанмаусы (мәҫәлән, Ҡөрьәндә мөшриктәр, насраниҙар, йәһүҙиҙәр һ. б.). [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] nb0enczoobkbtbeychg0mwk5luu8pd0 0 2358 19804 19803 2019-02-09T22:56:34Z Dcljr 283 wait… that shouldn't even be here -- moving to /Ҡ 19804 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Келәү урыны — һындарға ҡорбан килтереү урыны. * Китаптар анаһы (инәһе) — Күктә һаҡланыусы асыл нөсхә, «Әл-Ләүхуль-Мәхфүз». * Китап әһелдәре — ҡара: Әһлел-Китап. * Көфөр — ислам диненә тулыһынса йә өлөшләтә ҡаршылыҡлы. * Кәнизәк — ҡол ҡатын йәки ҡыҙ, һөйәркә (яҡынса йәриәгә тап килә). * Кәнисә — сиркәү. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] ni5kf6ol1lglj99u03iemhy53gf6uns 0 2359 17939 16818 2017-10-13T04:10:02Z Dcljr 283 move into book category 17939 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Лоҡман — ғәрәптәрҙең данлыҡлы хикмәт эйәһе. * Лут—бәйғәмбәр, христиандарҙа Лот. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] 0o5piuytbl3yjpkruft7g7ydzos2khb 0 2360 17940 16819 2017-10-13T04:10:05Z Dcljr 283 move into book category 17940 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Малик — эйә, хужа; бында: тамуҡ утының һаҡсыһы. * Манат — Исламға тиклем ғәрәптәр табынған илаһ исеме. * Манна — рәхмәт, бүләк, йомартлыҡ, изгелек, бал ысығы. * Махау ауырыуы — йоғошло тире ауырыуы, лепра. * Миннәт — бында: изгелек, яҡшылыҡ, рәхмәт, бүләк. * Мисек — хуш еҫле матдә, мускус. * Михрап — ғибәҙәт ҡылыу урыны, мәсеттәге Ҡәғбә йүнәлешен күрһәтеүсе уйым. * Монафиҡ — ике йөҙлө кеше. * Мосолман — Ислам динендәге кеше, ислам динен тотоусы, Аллаға иман килтергән, бирелгән, буйһонған кеше. * Мөбәрәк — бәрәкәтләнгән, фатихаланған, бәхетле, хуш. * Мөртәт — үҙ диненә хыянат иткән, башҡа дингә күскән, үҙ диненән уаз кискән кеше, һатлыҡ йән. * Мөхәммәт (Мехәммәт бине Ғабдулла бине Ғабделмотталиб әл-һашими, йәшәгән йылдары 570—632) — ғәрәп донъяһының дин һәм дәүләт эшмәкәре, Ислам диненә нигеҙ һалыусы, рәсүл, иң һуңғы бәйғәмбәр. * Мөһәжир — Мөхәммәт бәйғәмбәр менән бергә Мәккәнән Мәҙинәгә күсеп килгән мосолмандар. * Мөшрик — күп илаһтарға, һындарға (боттарға) табыныусы. * Мөьмин — динле, дин тотоусы, мосолман, Аллаға иман килтергән кеше. * Муса — бәйғәмбәр, христиандарҙа Моисей. * Мәғрип — көнбайыш. * Мәғрәм — штраф, зыян, отолоу, бурыс, аҡса бурысы. * Мәғшәр — бында: йыйылыу, күмәк халыҡ, йәмғиәт. * Мәдйән — Шөғәйеп бәйғәмбәрҙең халҡы, Әл-Әйкә. * Мәҙһәб — диндә тотҡан юл, йүнәлеш. * Мәйсир — боронғо ғәрәптәрҙә отош уйыны. * Мәжнүн — енләнгән, йүләрләнгән, аҡылдан яҙған, ен эйәләшкән кеше. * Мәжүсилек — күп илаһҡа табыныу. * Мәшриҡ — көнсығыш. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] hscaqwnt7s5lxabwiwwt911udv9ro92 0 2361 17941 16820 2017-10-13T04:14:18Z Dcljr 283 move into book category 17941 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Насрани — христиан диненә эйәреүсе. * Нух — бәйғәмбәр, христиандарҙа Ной. * Нәҙер — тантаналы үәғәҙә, үәғәҙәләнгән нәмә, әйбер. * Нәсер — боронғо ғәрәптәрҙә илаһ исеме. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] exxl3pq1jz4ulwqannf7vmw0q2sqmt4 0 2362 17943 16797 2017-10-13T04:14:23Z Dcljr 283 move into book category 17943 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2363 17945 16798 2017-10-13T04:14:31Z Dcljr 283 move into book category 17945 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2364 17946 16821 2017-10-13T04:14:32Z Dcljr 283 move into book category 17946 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Раббани — йәһүҙиҙәрҙең руханиҙары, раввин. * Раббы — Алла, хоҙай, хужа, батша, эйә. * Раһиб — монах. * Риба — аҡсаны арттырыу өсөн үтескә биреп тороу, бурыс проценты (Исламда ҡәтғи тыйылған нәмә). * Рисәләт — тапшырылған эш, йомош, миссия. * Ризыҡ — Ислам тәғлимәтендә, хоҙайҙың һәр бер кешегә биргән өлөшө (ашамлыҡтарҙың, көнкүреш кәрәк-яраҡтарының һ. б.). * Рәсүл — илсе, ебәрелгән кеше йәки фәрештә, бәйғәмбәр. * Рәхмәт — шәфҡәт, аяу, кисереү, мәрхәмәт, йомшаҡ күңелле булыу, изгелек, ғәфү итеү, ярлыҡау. * Рәһен — бурысты ҡаплау маҡсатында бирелгән әйбер, мөлкәт, заклад, залогка алынған кеше. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] s70jtqv5wsmi9ns7xu9tcdo8acvwbfm 0 2365 17947 16822 2017-10-13T04:14:34Z Dcljr 283 move into book category 17947 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Сабиҙар — йондоҙҙарға һәм башҡа Күк есемдәренә табыныусылар. * Сағым — мираж, монар. * Салауат — «салат» («намаҙ», «доға») тигән һүҙ күплектә. * Салих — Ҫәмуд халҡына ебәрелгән бәйғәмбәр. * Сарыф ҡылыу — Ҡөрьәндә Алла юлында сығым яһау, биреү, түләү мәғәнәһендә. Сауап — бүләк, түләү, изге эш. * Сиджил — кешеләрҙең эштәрен яҙып тороусы фәрештәнең исеме. * Сөләймән — бәйғәмбәр, христиандарҙа Соломон. * Сөннәт — ғәҙәт, риуайат, ҡанун. * Сур — торба, ҡиәмәт көнөндә өрөләсәк. * Сүағ — боронғо ғәрәптәрҙә илаһ исеме. * Сәба — Ғәрәп ярымутрауының көнсығышында урынлашҡан боронғо дәүләт. * Сәғәт — бында: ҡиәмәт көнөндә ҡәберҙән ҡубарылып тороу мәле. * Сәждә ҡылыу — тубыҡланыу, теҙләнеү. * Сәибә — ҡорбан өсөн тип иреккә ебәрелгән инә дөйә. * Сәҡер — тамуҡ уты, йәһәннәм. * Сәләм — тыныслыҡ, именлек. * Сәмири — табыныу өсөн Муса ҡәүеменә быҙау һыны яһаусы. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] bkkhpjnmex763ugxvqhmgirrue11qmd 0 2366 17949 16823 2017-10-13T04:14:38Z Dcljr 283 move into book category 17949 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Табут — бында: һандыҡ, изге китаптар һауыты. * Тағут — һын, бот, идол. * Талут — Библияла иҫкә алынған Саул. * Тәйәммүм — ҡом менән таҙарыныу, йыуыныу, тәһәрәт алыу. * Төббәғ — бәйғәмбәр йәки изге кеше исеме. * Туа — үҙән атамаһы. * Туфан — һыу ташыу. * Тәҡдир — яҙылған, инде хәл ителгән, һис шикһеҙ буласаҡ нәмә, уаҡиға. * Тәҡүә — Алланан ҡурҡыусы, иманлы. * Тәсбих әйтеү — маҡтау, данлау. * Тәсним — ожмахтағы шишмә. * Тәүбә итеү (килтереү) — ғәфү үтенеү, гонаһ эштән үкенеү. * Тәүхит — ислам нигеҙен тәшкил итеүсе бер аллалыҡ доктринаһы. * Тәфсир — аңлатма, комментарий, интерпретация. * Тәхриф — кешеләр тарафынан боҙлоған (Ҡөрьәнгә тиклемге изге китаптар). [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] tutn9qwkso1xe0t79k2zoiokb3ore2j 0 2367 17950 16824 2017-10-13T04:14:40Z Dcljr 283 move into book category 17950 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Уасилә — илаһтарға ҡорбан итеп ебәрелгән, орғасы һәм ата бала тапҡан дөйә. * Уң ҡул эйә булғандар — бында: ҡол-кәнизәктәр. * Ур — дошмандан һаҡланыу өсөн ҡәлғәләрҙе уратып ҡаҙылған соҡор. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] dwgf7gl7jmkpmj38e03nrd14k9cgd2r 0 2368 17952 16825 2017-10-13T04:14:45Z Dcljr 283 move into book category 17952 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Фетнә — ҡыҙыҡтырыу, алдау, аҙаштырыу, баш күтәреү, иманһыҙлыҡ. * Фидйә — нәмәлер түләп, ҡорбан итеп, фиҙа ҡылып ҡотолоу, йолом. * Фирғәүен — боронғо Мисыр батшаһы. * Фирҡә — фәрештәләр төркөмө, партия. * Форҡан — Библия һәм Ҡөрьәндең исеме; яҡшылыҡ менән яманлыҡты айырыу; изге яҙмалар йыйынтығы, изге китап. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] l5439cjnu2btn4egf0ub04mpwnf0e67 0 2369 17953 16826 2017-10-13T04:14:47Z Dcljr 283 move into book category 17953 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Xаж — мосолмандарҙың Мәккәгә (Ҡәғбәгә) сәйәхәт ҡылыуы, иң мөһим биш бурыстарының береһе. * Хакимиәт— батшалыҡ, эйә, хужа булыу, власть. * Xами — иреккә ебәрелгән, егеү, менеп йөрөү тыйылған дөйә. * Харам — тыйылған, изге (ер, урын, әйбер һ. б.). * Харам мәсет — Мәккәләге Ҡәғбә ғибәҙәтханаһы һәм уның тирәһендәге изге ер. * Xауари — эйәреүсе, уҡыусы, шәкерт; христиандарҙа апостол. * Хисап көнө — хөкөм көнө. * Хөнәйен — Мәккәнән алыҫ түгел мосолмандар менән мөшрик ҡәбиләләре араһында һуғыш булған урын. * Xәләл — рөхсәт ителгән, тыйылмаған. * Хәниф — ысын, дөрөҫ, асыл; берҙән-бер илаһҡа ихлас табыныусы. Мәҫәлән, хәниф дине ысын дин (Ислам). * Хәрдәл орлоғо — горчица орлоғо. == Русско-башкирский словник == * Хакимовская соборная мечеть — Хәкимиә йәмиғ мәсете [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] rzuyft7n4l3kihx6j638jsbuci7vr84 0 2370 17955 16799 2017-10-13T04:14:50Z Dcljr 283 move into book category 17955 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2371 17956 16800 2017-10-13T04:14:52Z Dcljr 283 move into book category 17956 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2372 17957 16827 2017-10-13T04:14:55Z Dcljr 283 move into book category 17957 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Шаһит — бында: уаҡиғаны күреп, күҙәтеп тороусы. * Ширек (ғәрәп. شرك‎, «шәрик» — иптәш) — Аллаһынан башҡаға ғибәҙәт ҡылыу, күп аллалылыҡ (иң ҙур гонаһ һанала). * Шөғәйен — Мәдйән (Әл-Әйкә) ҡәүеменә ебәрелгән бәйғәмбәр. * Шәһүәт — көслө теләк, нәфсе теләге. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] 7qxflvk1b5o65x6u0ezm8qaimj2eah7 0 2373 17958 16801 2017-10-13T04:14:57Z Dcljr 283 move into book category 17958 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2374 17959 16802 2017-10-13T04:14:58Z Dcljr 283 move into book category 17959 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2375 17960 16803 2017-10-13T04:15:00Z Dcljr 283 move into book category 17960 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2376 17961 16804 2017-10-13T04:15:02Z Dcljr 283 move into book category 17961 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2377 17962 16805 2017-10-13T04:15:04Z Dcljr 283 move into book category 17962 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2378 17964 16828 2017-10-13T04:15:08Z Dcljr 283 move into book category 17964 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Юныс — бәйғәмбәр, христиандарҙа Иона. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] 5eedd96j5wpi8vsmnvfr9gtp50fi8kz 0 2379 17965 16829 2017-10-13T04:15:10Z Dcljr 283 move into book category 17965 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Ябраил — Ҡөрьәнде Мөхәммәт бәйғәмбәргә еткереүсе фәрештә, христиандарҙа Гавриил. * Яғуҫ — боронғо ғәрәптәрҙә илаһ исеме. * Яғуҡ — боронғо ғәрәптәрҙә илаһ исеме. * Яза — бында киң мәғәнәлә: эшләгән эшкә ҡарата бирелә торған бүләк йәки түләү. * Яҡуп — бәйғәбәр, христиандарҙа Яков. * Яхъя — бәйғәбәр, христиандарҙа Иоан. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] gkvmftnh0eoc9tyog1b9l4ezo5ds9hz 0 2380 17928 16830 2017-10-13T04:09:24Z Dcljr 283 move into book category 17928 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Ғайса — бәйғәмбәр, Мәрйәм улы Әл-Мәсих Ғайса; христиандарҙа Иисус Христос. * Ғибәҙәт (ғәрәп. العبادة‎, уҡыла: әл-ғибәдә — табыныу), буйһыныу, баш эйеү. * Ғиддәт — ирһеҙ ҡалған ҡатындың икенсе иргә бармай торорға тейеш булған уаҡыты. * Ғимран — Ғайса бәйғәмбәрҙең ҡартатаһы, Мәрйәмдең атаһы. * Ғиффәт — ҡыҙ намыҫы булған енси сафлыҡ. Күсермә мәғәнәһендә ғөмүмән сафлыҡ, бысранмаған, таҙа, намыҫлы булыу. * Ғөзәйер — бәйғәмбәр, Ездра. * Ғөмрә — кесе хаж, зөлхизә айының 8, 9, 10-сы көндәренән башҡа уаҡытта Мәккәгә барып, Ҡәғбәгә генә табыныу. * Ғөсөл — тулыһынса таҙарыныу, йыуыныу, тәһәрәт алыу. * Ғәд — залимлыҡтары өсөн Алла һәләк иткән халыҡ исеме. * Ғәден — мәңгелек баҡсаһы, ожмах, фирдәүес, йәннәт. * Ғәйеп — йәшерен, серле, берәүгә лә билдәле булмаған нәмә. * Ғәләм — Ер йөҙө, йыһан, бөтә тереклек һәм тере булмаған тәбиғәт, донъя, халыҡ, кешеләр. * Ғәнимәт — һуғыш табышы, яумал, трофей. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] rs5i2x4ht2zgtwh2zq702pgskl2rtdv 0 2381 17930 16806 2017-10-13T04:09:27Z Dcljr 283 move into book category 17930 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2382 19806 19805 2019-02-09T22:57:45Z Dcljr 283 sigh… am I ever going to get this right? 19806 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Ҡанун — закон, ниндәй ҙә булһа ҡағиҙә, мәжбүри тип һаналған норма. * Ҡарун — Мусаның туғаны, Корах. * Ҡибла — Мәккәгә ҡараған яҡ, намаҙ уҡығанда мосолмандарҙың йөҙөн төбәй торған йүнәлеш. * Ҡинтар — ауырлыҡ үлсәме. * Ҡиртас — ҡағыҙ, ҡатырға, папирус. * Ҡисса — хикәйәт, тарих. * Ҡиссис — насраниҙарҙа рухани дәрәжә, поп. * Ҡиәмәт — үлгәндән һуң хисап биреү өсөн яңынан терелеп тороу, баҫыу. * Ҡөрәйш — ҡәбилә исеме. * Ҡәғбә — Сауд Ғәрәбстанының Мәккә ҡалаһындағы, мосолмандар Күктән иңгән, изге тип һанаған ҡара таш ҡуйылған, хажға барыуҙың төп маҡсаты булған — Харам мәсет урынындағы бина. * Ҡәүем — халыҡ, ҡәбилә. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] fcqev89s567m4gib5wmcs5rpsxr52uf 0 2383 17942 16807 2017-10-13T04:14:21Z Dcljr 283 move into book category 17942 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] cmvjzb434mee9u6i8mr178qu3s4ck5b 0 2384 17948 16832 2017-10-13T04:14:36Z Dcljr 283 move into book category 17948 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Ҫәмуд — залимлыҡтары өсөн Алла тарафынан һәләк ителгән халыҡ исеме. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] hl3z59kimgat4u07tkxybuiinqaxjak 0 2385 17951 16833 2017-10-13T04:14:43Z Dcljr 283 move into book category 17951 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Үәғәз ҡылыу — өгөтләү, уҡыу, өйрәтеү, өндәү. * Үәдд — боронғо ғәрәптәрҙә илаһ исеме. * Үәкил — ышаныслы кеше, зат, ярҙамсы, яҡлаусы, ҡурсалаусы, күҙәтеп ҡарап тороусы. * Үәсүәс итеү — йәшерен рәүештә яман, боҙоҡ уйҙар һалыу, фетнәләү. Мәҫәлән, шайтан кешеләрҙе үәсүәсәләй. * Үәхи ҡылыу — төшөндөрөү, күңелгә һалыу, илһамландырыу. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] ltarnb5tr800pcj7t8b44ytpm5rhpju 0 2386 17954 16834 2017-10-13T04:14:48Z Dcljr 283 move into book category 17954 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Һаман — Фирғәүен ғәскәре башлығы; Фирғәүендең үәзире, Иран батшаһының кәңәшсеһе. * Һуд — Ғәд халҡына ебәрелгән бәйғәмбәр. * Һарун — бәйғәмбәр, Аарон. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] jgjxlmvu3rzm7xlj7hpxy8iw8fpd2bx 0 2387 17963 16835 2017-10-13T04:15:06Z Dcljr 283 move into book category 17963 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * бү-Ләһәб — Ғәбд-Әл-Ғүззә, Мөхәммәт бәйғәмбәрҙәрҙең туғаны, исламға ҡаршы көрәшкән кеше. * Әҙәм — Алла яратҡан беренсе кеше, Ер йөҙөндәге халыҡтарҙың атаһы. * Әл-Ғуззә — Исламға тиклем ғәрәптәр табынған илаһ исеме. * Әл-Жүзи— Ғәрәбстандағы йәки Әрмәнстан менән Курдистан араһындағы тау атамаһы. * Әл-Жибет — һын, бот исеме. * Әл-Инжил — насраниҙарҙың изге китаптары, Евангелие. * Әл-Лат — Исламға тиклем ғәрәптәр табынған илаһ исеме. * Әл-Мәғшәр Әл-Харам — Мәккә менән Ғәрәфәт тауы араһындағы тау. * Әл-Мәсих — ҡара: Ғайса. * Әр-Рас — географик урын атамаһы. * Әр-Рәҡим — традиция буйынса: яҙыулы таҡта; эт, ҡала-ауыл, үҙән, тау исемдәре. * Әр-Рәхман — Алла исемдәренең береһе; ҡара: рәхмәт. * Әт-Тәүрат — йәһүҙиҙәрҙең изге китабы, Тора. * Әл-Ясағ — бәйғәмбәр, Елисей. * Әжер — түләү, хеҙмәт хаҡы, бүләк. * Әжәл — билдәләнгән уаҡыт, мәл. * Әйүп — бәйғәмбәр, христиандарҙа Иов. * Әл-Әйкә — географик урын һәм ҡәбилә исеме. * Әһел — туғандар, ғаилә, халыҡ, билдәле урында йәшәүселәр; мәҫәлән, Әһлел-Әйкә халҡы. * Әһлел-Китап — бында: китап бирелгән кешеләр, йәғни йәһүҙиҙәр, насраниҙар. * Әл-Әхҡаф — географик урын атамаһы. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] n4mxyg5h46ck444ggsd73ut0xagoppl 0 2388 17944 16836 2017-10-13T04:14:24Z Dcljr 283 move into book category 17944 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам}} * Өммәт — халыҡ, милләт, диндәш кешеләр төркөмө. Мәҫәлән, Муса өммәте — йәһүҙиҙәр. [[Категория:Һүҙлектәр: Ислам]] 8omw8plepjaygrxsm0mbp5e1f74zt9b 0 2389 17664 17434 2017-10-13T01:08:43Z Dcljr 283 move into book category 17664 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} Иҡтисад, һалым тураһында һүҙҙәр [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад| ]] i8xap2g2e6swmc8a4wo0nehb1di2mg6 0 2390 17890 16900 2017-10-13T03:57:11Z Dcljr 283 move into book category 17890 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2391 17882 16902 2017-10-13T03:56:50Z Dcljr 283 move into book category 17882 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Автомобилестроение — автомобилдәр эшләү (төҙөү түгел, автомобилдәрҙе төҙөмәйҙәр) * Аккордная оплата — аккорд түләү, тулайым түләү (договор нигеҙендә бөтә эш күләменә түләнә торған эш хаҡы) * Акр — акр (АҠШ-та һәм Англияла ер үлсәү берәмеге, 4047 квадрат метрға тиң) * Амортизационные отчисления — амортизацияға аҡса күсереү * Аренда — ҡуртым * Артель промысловая — кәсепселәр артеле * Аудиторская деятельность — аудит эшмәкәрлеге, аудиторская служба — аудит хеҙмәте * Аффилирование — аффилирлау [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] fr9wk0m0yp524y0djk05jvm3jtl6au6 0 2392 19299 17883 2018-04-24T04:47:42Z Alfiya55 389 19299 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Бухгалтерский учет - бухгалтер хисабы [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] 05uu90svom5woj6kfxtwo1cc84d3py4 0 2393 19097 17884 2018-02-12T12:00:25Z 217.118.93.187 19097 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Валовой сбор зерна среднегодовой — игендең йыллыҡ уртаса тулайым йыйымы * Валовой общественный продукт — тулайым йәмәғәт продукты * Валовой региональный продукт — тулайым төбәк продукты * ВВП — эске тулайым продукт (ЭТП) * Внебюджетный — бюджеттан тыш * Вольнонаемный труд — ирекле ялланма хеҙмәт * Вольноопределяющийся — ирекле хеҙмәттәге кеше * Воспроизводство — яңырта етештереү; простое воспроизводство — ябай яңырта етештереү; расширенное в. — киңәйтелгән яңырта етештереү; в. природных ресурсов — тәбиғәт ресурстарын тергеҙеү * Выручка — төшөм * Вычет (налоговый) — ҡайтарма (һалым ҡ.) * Вычисление — хисплау (облачные вычисления — болот хисаплауҙары) [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] 0r7fo9tpwzln3xep1tqbih4317019nd 0 2394 17885 16904 2017-10-13T03:57:03Z Dcljr 283 move into book category 17885 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Гонка на дно — һәләкәткә илтеүсе уҙыш * Горные отводы — тау эштәре урыны биреү * Горячекатаный — эҫе прокатлы (мәҫәлән, эҫе прокатлы ҡорос) [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] 68tkkeimwj84qwqdwk1vsiuwn7eydfb 0 2395 17887 16905 2017-10-13T03:57:06Z Dcljr 283 move into book category 17887 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Добывающая промышленность — ҡаҙылма байлыҡтар сығарыу сәнәғәте * Дороги с твердым покрытием — асфальт һәм ҡырсынташ юлдар (хәҙер ҡаты япмалы юлдар тип тә алына) * Доход — килем (подоходный налог — килем һалымы) * Доход на душу населения — йән башына килем [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] 0zyqhqtuh2bcm623o2u3m8qriljzrv9 0 2396 17889 16906 2017-10-13T03:57:09Z Dcljr 283 move into book category 17889 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Единица измерения налоговой базы — һалым базаһы берәмеге [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] h55w3bf7g6ee32qzjfg49gpp6dtcw3l 0 2397 17891 16907 2017-10-13T03:57:16Z Dcljr 283 move into book category 17891 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2398 17892 16908 2017-10-13T03:57:18Z Dcljr 283 move into book category 17892 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Затратность хозяйствования — хужалыҡ итеүҙең сарыфлы булыуы, сарыфлы хужалыҡ итеү [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] qfstmgfivqhegdq91oftajhy9dy2wxs 0 2399 17893 16876 2017-10-13T03:57:19Z Dcljr 283 move into book category 17893 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Издержки — һүҙлектә, расход кеүек үк, '''сығым''' тиелә, ләкин иҡтисади контекстарҙа икеһе лә бер төрлө йөрөһә, буталсыҡлыҡ тыуа, икеһе лә термин, ике төрлө мәғәнәгә эйәләр. Шуның өсөн ҡулланғанда ниндәйҙер айырмалары булырға тейеш. Расход — сығым булһа, '''издержки — тотоноу''' булһын (:етештереү тотоноуҙары). * Изъятие (в налоговом праве) (налоговая льгота, которая направлена на выведение из налогообложения отдельных объектов налогообложения) - һалымдан сығарыу * Имущество — мөлкәт, собственность — милек * Инсайдерская информация — ябыҡ мөһим мәғлүмәттәр (предприятиеның эске ҡулланыуҙағы ябыҡ мөһим мәғлүмәттәре) [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] 0h40cjw3h4qm9z754ldrrd36uikij4a 0 2400 17894 16909 2017-10-13T03:57:21Z Dcljr 283 move into book category 17894 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2401 17895 16910 2017-10-13T03:57:23Z Dcljr 283 move into book category 17895 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Капиталовложение — капитал һалыу * Капитальное строительство — капиталь төҙөлөш * Конвертировать — конвертациялау [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] n1vfoxcdtpmj78iz68z462pplssz7bp 0 2402 17897 16911 2017-10-13T03:57:30Z Dcljr 283 move into book category 17897 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2403 17898 16912 2017-10-13T03:57:32Z Dcljr 283 move into book category 17898 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Макроэкономические равновесие — макроиҡтисади тигеҙлек * Машиностроение — машиналар эшләү * Меновой двор — сауҙа һарайы * Мультипликативный эффект — күбәйтеп арттырыусан йоғонто [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] p0axkz85iyo2gzl9gz8psqrlp04x7dj 0 2404 19298 17899 2018-04-24T04:42:02Z Alfiya55 389 19298 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Накопление — тупланма * Налог акцизный — акциз һалымы хаҡы артҡан тауар һалымы * Налог на добавленную стоимость — өҫтәмә ҡиммәткә һалым * Налог на незаслуженный прирост ценностей — 1. хеҙмәт һалмай алынған ҡиммәттәргә һалым; 2. ҡиммәтте яһалма арттырған өсөн һалым * Налог на нераспределенную прибыль — бүленмәгән килемгә һалым * Налог на передачу акций — акциялар хужаһы алышынғандағы һалым * Налог подоходный — килем һалымы * Налог на сверхприбыль — үтә юғары табышҡа һалым * Налог с оборота — әйләнештән һалым * Налоговый вычет — һалым ҡайтармаһы * Налоговый период — һалым осоро * Некредитная финансовая организация — кредитлауға ҡарамаған финанс ойошмаһы * Неокейнсианство — неокейнссылыҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] crb8tn4u3r04keo8mwqp6x4a3jdqhvp 0 2405 17901 16877 2017-10-13T03:57:37Z Dcljr 283 move into book category 17901 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Опережающее развитие — өҫтөнлөклө үҫеш * Отчуждение — хужаһын үҙгәртеү * Отсчет — хисаплама башы * Отчет — хисаплама (счет — иҫәп, учет — хисап) [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] efg0k7kqio1zwxlefaacx2x0buvigta 0 2406 17903 16914 2017-10-13T03:57:45Z Dcljr 283 move into book category 17903 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Пакет акций — акциялар тупланмаһы * Партнерство — уртаҡсылыҡ, партнер — уртаҡсы, партнерский — уртаҡсыл (төрөктәрҙә партнерство — уртаҡлыҡ, партнер — уртаҡсы, бик тәбиғи яңғырай, шуға беҙҙә лә ошо терминды индергәндә яҡшы булыр ине; тик беҙҙә уртаҡлыҡтың башҡа мәғәнәһе булғас, уртаҡсылыҡ тип алыу үҙен аҡлар төҫлө). * Передельный металлургический завод — ҡайтанан ҡойоу металлургия заводы * Плавающая процентная ставка — тирбәлеүсән процент ставкаһы * Плавающий курс валюты — валютаның тирбәлеүсән курсы * Плоский (:плоская шкала подоходного налога) — яҫы (килем һалымының яҫы шкалаһы) * Побочные продукты — эйәрсен продукттар * Подоходный налог — килем һалымы * Поручительство — ышандырма биреү * Постсовременное государство — постзаман дәүләте * Поступления денежные — аҡса керемдәре * Почтовые отправления — почта ебәрелмәләре * Правоприемник — хоҡуҡ вариҫы * Прибыль — табыш (доход — килем, выручка — төшөм, поступление — керем тип, һәр береһенә бер иҡтисади төшөнсәне нығытайыҡ, юғиһә бөтәһе лә табыш, килем, төшөм тип бирелә) * Привилегированная акция — өҫтөнлөклө акция * Промышленная революция — сәнәғәт инҡилабы [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] pb7siitri85nbzt1hq3ozvyqk0nhh8n 0 2407 19733 18772 2018-12-15T11:45:43Z Alfiya55 389 19733 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Работный дом — эшкә мәжбүр итеү йорто * Разработка — эшләнмә * Разумные потребности — нигеҙле ихтыяждар * Раскладочные сборы — бүлеп һалынған йыйымдар (Рәсәй империяһында; ҡара: Фекер алышыу) * Распределительные сети — бүлеү селтәрҙәре * Расход — сығым, тотоноу (расходы бескредитные — кредитһыҙ сығымдар; расходы бюджетные — бюджет сығымдары; расходы внепроизводственные — етештереүҙән тыш сығымдар; расходы государственные — дәүләт сығымдары; расходы защищенные — дәлилле, яҡлаулы сығымдар; расходы коммерческие — коммерция сығымдары; расходы налоговые — һалым сығымдары; расходы непредвиденные — күҙҙә тотолмаған сығымдар штраф, пеня, неустойка һ. б.; расходы постоянные — даими сығымдар, идара итеүгә, төп етештереү фондтарының амортизацияһына, ҡорамалдарҙы тотоноу һәм ремонтлауға киткән сығымдар; расходы учредительские — ойоштороу сығымдары, компаниялар асыуға бәйле сығымдар; расходы хозяйственные — хужалыҡ сығымдары, йылытыу, яҡтыртыу, йыйыштырыуға бәйле сығымдар) * Расширенное воспроизводство — киңәйтелгән ҡабатлап етештереү * Расчёт — хисаплашыу; иҫәп-хисап яһау * Сбалансированный рынок благ — тигеҙләнгән уңайлыҡтар баҙары [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] i8g1zgx2fubu4ajm4y2mzpbl7hrxfin 0 2408 17905 16916 2017-10-13T03:57:49Z Dcljr 283 move into book category 17905 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Сбережения — һаҡлам * Сделка — килешмә * Серийное производство — күпләп етештереү * Скидка (вычет) (льготы, сокращающие налоговую базу) — ташлама (алынма) * Складочный капитал — йыйылма капитал * Собственность — милек, имущество — мөлкәт * Совместная деятельность — берлектәге эшмәкәрлек * Совокупный доход — йыйылма табыш * Совокупный общественный продукт — йәмғиәттең йыйылма продукты * Совокупный спрос, совокупное предложение — уртаҡ ихтыяж, уртаҡ тәҡдим * Списание — иҫәптән сығарыу * Собственность — милек * Срок полезного использования транспортного средства — транспорт сараһын мәнфәғәтле файҙаланыу мөҙҙәте * Ставки налоговые, виды: **твердые — тотороҡло **процентные — процентлы **пропорциональные — нисбәтле **прогрессивные — прогрессив **регрессивные — регрессив * Створ (йылғалағы гидротехник ҡоролма) — створ * Счет — иҫәп (учет — хисап, отчет — хисаплама) [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] tug2x1mk9tgjrrcrsanq4ejm349mxcp 0 2409 19297 17907 2018-04-22T12:04:18Z Alfiya55 389 19297 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Торги — сауҙалашыу * Тугоплавкий — ауыр иреүсән [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] b9dbryukpibd6cmsr66l3aet9cct6tg 0 2410 17908 16878 2017-10-13T03:57:53Z Dcljr 283 move into book category 17908 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Учет — хисап (счет - иҫәп, отчет - хисаплама) [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] a970mf51qjw9ahupmjv5ip89hvm5042 0 2411 19300 18906 2018-04-24T04:56:12Z Alfiya55 389 19300 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Финансовая доступность - финансланыу мөмкинлеге * Фискальные интересы — ҡаҙна мәнфәғәте * [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] oddb2ac15c9ew942v6qtbf8kdgecack 0 2412 17911 16880 2017-10-13T03:58:54Z Dcljr 283 move into book category 17911 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2413 17913 16881 2017-10-13T03:58:57Z Dcljr 283 move into book category 17913 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2414 17914 16882 2017-10-13T03:58:59Z Dcljr 283 move into book category 17914 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * "Челночный" бизнес — "биштәрселәр" бизнесы (тиергәме икән әллә?) [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] krpps8n51islibgbku53qpydzn7iapx 0 2415 17915 16883 2017-10-13T03:59:00Z Dcljr 283 move into book category 17915 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2416 17916 16884 2017-10-13T03:59:03Z Dcljr 283 move into book category 17916 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2417 17917 16885 2017-10-13T03:59:04Z Dcljr 283 move into book category 17917 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2418 17918 16886 2017-10-13T03:59:06Z Dcljr 283 move into book category 17918 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2419 17919 16887 2017-10-13T03:59:07Z Dcljr 283 move into book category 17919 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2420 17920 16888 2017-10-13T03:59:09Z Dcljr 283 move into book category 17920 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * Экзогенная переменная — тышҡы үҙгәреүсән дәүмәл * Экономическое засилье — иҡтисади баҫҡынсылыҡ * Экономическое развитие — иҡтисади үҫеш * Экономический рост — иҡтисад үҫеүе * Эндогенная переменная — эске үҙгәреүсән дәүмәл * Электропитание — электр туйындырыу [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] cu1fyiym2uf53fxzeqxoqw3miurxoqe 0 2421 17922 16889 2017-10-13T03:59:29Z Dcljr 283 move into book category 17922 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2422 17923 16890 2017-10-13T03:59:30Z Dcljr 283 move into book category 17923 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2423 17886 16891 2017-10-13T03:57:05Z Dcljr 283 move into book category 17886 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2424 17888 16892 2017-10-13T03:57:08Z Dcljr 283 move into book category 17888 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2425 17896 16893 2017-10-13T03:57:28Z Dcljr 283 move into book category 17896 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2426 17900 16894 2017-10-13T03:57:36Z Dcljr 283 move into book category 17900 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2427 17906 16895 2017-10-13T03:57:50Z Dcljr 283 move into book category 17906 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2428 17909 16896 2017-10-13T03:58:52Z Dcljr 283 move into book category 17909 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2429 17912 16897 2017-10-13T03:58:56Z Dcljr 283 move into book category 17912 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2430 17921 16898 2017-10-13T03:59:27Z Dcljr 283 move into book category 17921 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2431 17902 16899 2017-10-13T03:57:44Z Dcljr 283 move into book category 17902 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Иҡтисад]] d6utzl3xb2x6pp0eqstbqz8pus2tlgy 0 2432 17665 17435 2017-10-13T01:08:45Z Dcljr 283 move into book category 17665 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} '''Йәмғиәт, гуманитар фәндәр, сәнғәт, мәҙәниәт, экология, социаль тармаҡ һ. б.''' [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт| ]] p4tyvdv7dbtk9krxbk25ccxr0v4j8eg 0 2433 18187 16923 2017-10-13T18:17:58Z Dcljr 283 move into book category 18187 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 2434 19314 19313 2018-04-25T14:05:40Z Alfiya55 389 19314 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Автономный — автономиялы (автономиялы республика) * Административно-территориальное деление — административ-территориаль бүленеш * Актовый зал — тамаша залы * Ассимиляция — ассимиляциялау, ассимиляциялаштырыу, үҙләштереү, йотоу * Ассоциированный член (напр., академии) — (академияның) берләшмә ағзаһы [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] juuqv10aeq5sb3xlkqwl7oyydjtv0j8 0 2435 18180 16920 2017-10-13T18:17:08Z Dcljr 283 move into book category 18180 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Баллотироваться — тауышҡа ҡуйылыу * Басмач — баҫмасы * БАССР — Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы * Бомж — берәҙәк, асарбаҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 5976a5fcp0u6c4slo2pbx5tco93x0la 0 2436 19740 18181 2018-12-18T15:44:45Z Alfiya55 389 19740 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Валоризация — өлкәндәрҙең пенсия хоҡуҡтарын хөкүмәттең ҡайтанан баһалауы (йәғни пенсияны ҡайтанан иҫәпләү) * Воинский — ғәскәри, хәрби: воинская дисциплина — хәрби тәртип; всеобщая воинская обязанность — дөйөм ғәскәри бурыс; воинское формирование — ғәскәри формирование * Вольнодумец — хөр фекерле кеше * Всесторонний — бөтә яҡлап, разносторонний — төрлө яҡлап * Всебашкирский съезд Советов — Советтарҙың Бөтә Башҡорт съезы * Вступить в силу (о законе) — (закон) көсөнә инде; действующий (закон) — ғәмәлдәге закон * Выдержка (фонетика) — башлау өлөшө [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] j7vn7ybrhg13zuv5jk7r8fqaahc1q88 0 2437 18182 16924 2017-10-13T18:17:14Z Dcljr 283 move into book category 18182 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 2438 18184 16922 2017-10-13T18:17:54Z Dcljr 283 move into book category 18184 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Действительный член АН — Фәндәр академияһының ғәмәли ағзаһы * Действующий закон — ғәмәлдәге закон; вступить в силу (о законе) — (закондың) көсөнә инеүе [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] kfhlhdqc5wo1h24zngkzc858smjpx4q 0 2439 18186 16925 2017-10-13T18:17:57Z Dcljr 283 move into book category 18186 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 2440 18912 18188 2018-01-07T13:09:17Z Alfiya55 389 18912 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Жестянщик — ҡалай сигәләүсе [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 9ii34i8hpoesc29ae239plodsij17g9 0 2441 18183 16927 2017-10-13T18:17:53Z Dcljr 283 move into book category 18183 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 2442 18185 16928 2017-10-13T18:17:55Z Dcljr 283 move into book category 18185 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 2443 17666 17436 2017-10-13T01:08:46Z Dcljr 283 move into book category 17666 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} <div style="text-align:center">'''Был һүҙлектә математика терминдарын тәржемә итәбеҙ'''</div> [[Категория:Һүҙлектәр: Математика| ]] q00m7kr6o4bjcbflh1gnkv7uxr2t045 0 2444 17848 15546 2017-10-13T03:43:59Z Dcljr 283 move into book category 17848 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ё == * Ёмкость — һыйышлыҡ (һыйҙырышлыҡ) [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] js8jbh1jxpds1ixl3tm1p4ekjiq9q6h 0 2445 17840 15538 2017-10-13T03:43:46Z Dcljr 283 move into book category 17840 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == А == * Абсолютная величина (модуль) — абсолют дәүмәл (модуль) ** действительного числа — һандың абсолют дәүмәле (модуле) ** комплексного числа — комплекслы һандың абсолют дәүмәле (модуле) ** рационального числа — рациональ һандың абсолют дәүмәле (модуле) ** целого числа — бөтөн һандың абсолют дәүмәле (модуле) * Абсолютная погрешность — абсолют хата (хаталыҡ) * Абсолютно сходящийся ряд — абсолют йыйылыусан рәт * Абсолютное дифферецирование — абсолют дифференциаллау ** значение — абсолют ҡиммәт ** интегрирование — абсолют интеграллау ** понятие — абсолют төшөнсә * Абсолютный — абсолют ** максимум — абсолют максимум ** минимум — абсолют минимум ** экстремум — абсолют экстремум * Абсцисса — абсцисса ** точки — нөктәнең абсциссаһы * Aксиома — аксиома, иҫбатламайынса ҡабул ителә торған раҫлау (иҫбатлау талап ителмәгән раҫлау) ** выбора — һайлау аксиомаһы ** измерения — үлсәү аксиомаһы (үлсәнеш аксиомаһы) ** линейной полноты — һыҙыҡлы тулылыҡтың аксиомаһы ** о параллельных прямых — параллель тура һыҙыҡтар тураһында аксиома ** о параллельных — параллелдәр тураһында аксиома * Аксиоматика — аксиоматика * Аксиоматический метод — аксиомалар методы * Аксиомы арифметики — арифметиканың аксиомалары ** геометрии — геометрияның аксиомалары ** конгруэнтности — конгруэнтлыҡ аксиомалары ** непрерывности — өҙлөкһөҙлөк аксиомалары ** планиметрии — планиметрия аксомалары ** подвижности плоскости — яҫылыҡтың хәрәкәтсәнлек аксиомалары ** порядка — тәртип аксиомалары ** принадлежности — ятылыш аксиомалары ** расстояния — алыҫлыҡ аксиомалары ** сложения — ҡушыу аксиомалары ** стереометрии — стереометрия аксиомалары * Алгебра — алгебра * Алгоритм — алгоритм ** действия — ғәмәл алгоритмы ** деления — бүлеү алгоритмы * Амплитуда колебания — тирбәлеш амплитудаһы * Антилинейное преобразование — ҡаршы һыҙыҡлы үҙгәртеү * Антилинейный — ҡаршы һыҙыҡлы * Антилогарифм — ҡаршы логарифм * Антипараллельные прямые — ҡаршы параллель туралар (тура һыҙыҡтар) * Антипараллельный — ҡаршы параллель * Антье — антье * Апофема — апофема ** основания пирамиды — пирамида нигеҙенең апофемаһы ** правильного многоугольника — төҙөк күпмөйөштөң апофемаһы ** правильной пирамиды — төҙөк пирамиданың апофемаһы ** правильной усеченной пирамиды — төҙөк киҫек (ҡырҡылған) пирамиданың апофемаһы * Аппликата — аппликата ** точки — нөктәнең аппликатаһы * Аргумент — аргумент ** комплексного числа — комплекслы һандың аргументы ** функции — функцияның аргументы * Ареа-косинус — ареа-косинус * Ареа-котангенс — ареа-котангенс * Ареа-синус — ареа-синус * Ареа-тангенс — ареа-тангенс * Ареа-функция — ареа-функция * Арифметика — арифметика * Арифметическая прогрессия — арифметик прогрессия ** пропорция — арифметик пропорция * Арифметические действия — арифметик ғәмәлдәр ** над конечными десятичными дробями — сикле унарлы кәсерҙәр өҫтөндә арифметик ғәмәлдәр * Арифметические задачи — арифметик мәсьәләләр ** неравенства — арифметик тигеҙһеҙлектәр ** равенства — арифметик тигеҙлектәр * Арифметический — арифметик ** квадратный корень — арифметик квадрат тамыр ** корень — арифметик тамыр ** ряд — арифметик рәт * Арифметическое дополнение — арифметик өҫтәмә ** отношение — арифметик бәйләнеш ** число — арифметик һан * Арккосеканс — арккосеканс * Арккосинус — арккосинус * Арккотангенс — арккотангенс * Арксеканс — арксеканс * Арксинус — арксинус * Арктангенс — арктангенс * Аркфункция — аркфункция * Асимптота — асимптота * Ассоциативность — ассоциативлыҡ * Ассоциативный (сочетательный) — ассоциатив (төркөмләү) ** закон — ассоциатив закон (төркөмләү законы) * Астроида — астроида * АСУ (автоматизированная система управления) — автоматлаштырылған идара итеү системаһы (АИИС) * Аффикс комплексного числа — комплекслы һандың аффиксы [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] i6c690s9x5qu1mewh8i7kcuydjub28y 0 2447 17841 16323 2017-10-13T03:43:48Z Dcljr 283 move into book category 17841 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Б == * База — база * Базис — базис ** векторного пространства — векторҙар арауығының баззисы * Базисные векторы в пространстве — арауыҡта базис векторҙары ** на плосксти — яҫылыҡта базис векторҙары * Базисный — базис * Байт — байт * Безусловное неравенство — шартһыҙ тигеҙһеҙлек * Безусловный — шартһыҙ ** переход — шартһыҙ күсеү * Бесконечная десятичная дробь — сикһеҙ унарлы кәсер ** непериодическая десятичная дробь — периодик булмаған сикһеҙ унарлы кәсер ** непрерывная дробь — сикһеҙ өҙлөкһөҙ кәсер ** периодическая десятичная дробь — периодик сикһеҙ унарлы кәсер ** последовательность — сикһеҙ эҙмә-эҙлелек ** числовая последовательность — сикһеҙ һанлы эҙмә-эҙлелек ** шкала — сикһеҙ шкала * Бесконечно — сикһеҙ ** возрастающая прогрессия — сикһеҙ үҫеүсе прогрессия ** малая величина — сикһеҙ бәләкәй дәүмәл ** малая последовательность — сикһеҙ бәләкәй эҙмә-эҙлелек ** малая функция — сикһеҙ бәләкәй функция ** убывающая прогрессия — сикһеҙ кәмеүсе прогрессия ** удаленная точка — сикһеҙ алыҫлашҡан нөктә * Бесконечность — сикһеҙлек * Бесконечные множества — сикһеҙ күмәклектәр ** промежутки — сикһеҙ аралыҡтар * Бесконечный — сикһеҙ ** интервал — сикһеҙ интервал ** ряд — сикһеҙ рәт * Биквадратное уравнение — биквадрат тигеҙләмә * Биквадратный — биквадрат ** трехчлен — биквадрат өсбыуын * Биллион — биллион * Бинарная операция — бинар операция * Бинарный — бинар * Бином — бином * Биномиальные коэффициенты — биномиаль коэффициенттар * Биномиальный — биномиаль ** ряд — биномиаль рәт * Биссектриса — биссектриса ** треугольника — өсмөйөштөң биссектрисаһы ** угла — мөйөштөң биссектрисаһы * Бок — эргә * Боковая грань — эргә ҡыр ** пирамиды — пирамиданың эргә ҡыры ** призмы — призманың эргә ҡыры ** усеченной пирамиды — ҡырҡылған (киҫек) пирамиданың эргә ҡыры * Боковая поверхность — эргә йөҙ ** правильной усеченной пирамиды — төҙөк ҡырҡылған (киҫек) пирамиданың эргә йөҙө ** призмы — призманың эргә йөҙө ** цилиндра — цилиндрҙың эргә йөҙө * Боковая сторона — эргә яҡ * Боковое ребро — эргә ҡабырға ** пирамиды — пирамиданың эргә ҡабырғаһы ** призмы — призманың эргә ҡабырғаһы * Боковой — эргә * Боковые стороны трапеции — трапецияның эргә яҡтары * Большая окружность сферы — сфераның ҙур әйләнәһе * Большее основание — ҙурыраҡ нигеҙ * Больший — ҙурыраҡ ** коэффициент — ҙурыраҡ коэффициент * Большой круг — ҙур түңәрәк ** сферы — сфераның ҙур түңәрәге ** шара — шарҙың ҙур түңәрәге [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] cjxfk1zpmzeq6j9tx74osk97twpgb55 0 2448 24043 17842 2021-01-23T10:48:40Z Таңһылыу 421 24043 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == В == * Вариация функционала — функционал вариацияһы * Вектор — вектор * Векторная алгебра — векторҙар алгебраһы * Векторное поле — векторҙар яланы * Векторное произведение — векторҙар ҡабатландығы * Векторное пространство — векторҙар арауығы * Векторный — векторҙар (векторлы) ** анализ — векторҙар анализы * Вектор-функция — вектор-функция * Величина — дәүмәл ** двугранного угла — ике ҡырлы мөйөштөң дәүмәле ** угла — мөйөш дәүмәле * Верная цифра приближенного значения числа — һандың яҡынса ҡиммәтенең дөрөҫ цифры * Вершина — түбә ** многогранника — күпҡырҙың түбәһе ** многогранного угла — күп ҡырлы мөйөштөң түбәһе ** многогранной поверхности — күп ҡырлы йөҙҙөң түбәһе ** параболы — параболаның түбәһе ** пирамиды — пирамиданың түбәһе ** треугольника — өсмөйөштөң түбәһе * Вершины мноугольника — күпмөйөштөң түбәләре ** призмы — призманың түбәләре * Ветвление — тармаҡланыу * Ветвь — тармаҡ ** кривой — кәкере һыҙыҡтың тармағы (кәкеренең тармағы) * Внешний — тышҡы ** радиус — тышҡы радиус * угол — тышҡы мөйөш ** многоугольника — күпмөйөштөң тышҡы мөйөшө ** выпуклого многоугольника — ҡабарынҡы күпмөйөштөң тышҡы мөйөшө ** треугольника — өсмөйөштөң тышҡы мөйөшө ** центр подобия — оҡшашлыҡтың тышҡы үҙәге * Внешняя касательная двух окружностей — ике әйләнәнең тышҡы тейеүсеһе ** область многогранника — күпҡырҙың тышҡы өлкәһе ** область многогранной поверхности — күп ҡырлы йөҙҙөң тышҡы өлкәһе ** область многоугольника — күпмөйөштөң тышҡы өлкәһе ** область окружности — әйләнәнең тышҡы өлкәһе ** область угла — мөйөштөң тышҡы өлкәһе * Внутреннее касание — эске тейеү * Внутренние накрест лежащие углы — эске арҡыры ятыусы мөйөштәр ** односторонние углы — эске бер яҡлы мөйөштәр ** точки отрезка — киҫектең эске нөктәләре ** точки шара — шарҙың эске нөктәләре * Внутренний — эске ** радиус — эске радиус ** угол — эске мөйөш ** угол выпуклого мноугольника — ҡабарынҡы күпмөйөштөң эске мөйөшө ** угол треугольника — өсмөйөштөң эске мөйөшө * Внутренняя касательная двух окружностей — ике әйләнәнең эске тейеүсеһе ** область двугранного угла — ике ҡырлы мөйөштөң эске өлкәһе ** область замкнутой ломаной — йомоҡ һыныҡтың (һыныҡ һыҙыҡтың) эске өлкәһе ** область многогранника — күпҡырҙың эске өлкәһе ** многогранного угла — күпҡырлы мөйөштөң эске өлкәһе ** многогранной поверхности — күп ҡырлы йөҙҙөң эске өлкәһе ** многоугольника — күпмөйөштөң эске өлкәһе ** окружности — әйләнәнең эске өлкәһе ** тела — есемдең эске өлкәһе ** угла — мөйөштөң эске өлкәһе * Вогнутая кривая — батынҡы кәкре (кәкре һыҙыҡ) * Вогнутость — батынҡылыҡ ** кривой — кәкренең (кәкре һыҙыҡтың) батынҡылығы * Вогнутый — батынҡы * Возведение в квадрат — квадратҡа күтәреү ** степень — дәрәжәгә күтәреү ** комплексного числа — комплекслы һанды дәрәжәгә күтәреү * Возвратная последовательность — ҡайтмалы эҙмә-эҙлелек * Возвратное уравнение — ҡайтмалы тигеҙләмә * Возвратный — ҡайтмалы * Возрастание — үҫеү ** функции — функцияның үҫеүе * Возрастающая арифметическая прогрессия — үҫеүсе арифметик прогрессия ** величина — үҫеүсе дәүмәл ** геометрическая прогрессия — үҫеүсе геометрик прогрессия ** переменная — үҫеүсе үҙгәреүсән ** последовательность — үҫеүсе эҙмә-эҙлелек ** функция — үҫеүсе функция * Возрастающий — үҫеүсе * Волнистая линия — тулҡынлы һыҙыҡ * Волнистый — тулҡынлы * Восемь — һигеҙ * Восьмигранник — һигеҙҡыр * Восьмизначное — һигеҙ урынлы ** число — һигеҙ урынлы һан * Восьмиричная система исчисления — һигеҙәрле иҫәпләү системаһы * Восьмиричный — һигеҙәрле * Восьмиугольник — һигеҙмөйөш * Вписанная окружность — ҡамалған әйләнә * Вписанный в окружность многоугольник — әйләнәгә ҡамалған күпмөйөш ** треугоьник — әйләнәгә ҡамалған өсмөйөш ** угол — әйләнәгә ҡамалған мөйөш ** четырехугольник — әйләнәгә ҡамалған дүртмөйөш * Вписанный многогранник — ҡамалған күпҡыр ** многоугольник — ҡамалған күпмөйөш ** треугольник — ҡамалған өсмөйөш ** угол — ҡамалған мөйөш ** четырехугольник — ҡамалған дүртмөйөш * Вращательное движение — әйләнмә хәрәкәт * Вращательный — әйләнмә * Вращение — әйләнеш, әйләнеү ** вокруг оси — күсәр тирәһендә әйләнеү * Вспомогательная линия — ярҙамсы һыҙыҡ * Вспомогательное построение — ярҙамсы төҙөү ** уравнение — ярҙамсы тигеҙләмә * Вспомогательный — ярҙамсы ** алгоритм — ярҙамсы алгоритм ** аргумент — ярҙамсы аргумент ** угол — ярҙамсы мөйөш * Выбор — һайлау * Вывод правила — ҡағиҙә сығарыу ** формулы — формула сығарыу * Выделение — айырыу ** квадрата двучлена — икебыуындың квадратын айырыу * Вынесение за скобки — йәйәләр тышына сығарыу ** из-под радикала — радикал аҫтынан сығарыу ** множителя из-под знака корня  — ҡабатлашыусыны тамыр тамғаһы аҫтынан сығарыу ** общего множителя за скобки — уртаҡ ҡабатлашыусыны йәйәләр тышына сығарыу * Выпрямление (спрямление) — турайтыу ** дуги — дуғаны турайтыу ** кривой — кәкрене (кәкре һыҙыҡты) турайтыу * Выпуклая кривая — ҡабарынҡы кәкре (кәкре һыҙыҡ) ** область — ҡабарынҡы өлкә ** поверхность — ҡабарынҡы йөҙ ** фигура — ҡабарынҡы фигура * Выпукло-вогнутая кривая — ҡабарынҡы-батынҡы кәкре (кәкре һыҙыҡ) * Выпуклое тело — ҡабарынҡы есем * Выпуклость — ҡабарынҡылыҡ ** кривой — кәкренең (кәкре һыҙыҡтың) ҡабарынҡылығы * Выпуклые четырехугольники — ҡабарынҡы дүртмөйөштәр * Выпуклый — ҡабарынҡы ** многогранник — ҡабарынҡы күпҡыр ** многогранный угол — ҡабарынҡы күп ҡырлы мөйөш ** многоугольник — ҡабарынҡы күпмөйөш ** угол — ҡабарынҡы мөйөш * Выражение (математическое) — аңлатма (математик) * Высота — бейеклек ** конуса — конустың бейеклеге ** параллелограмма — параллелограмдың бейеклеге ** пирамиды — пирамиданың бейеклеге ** призмы — призманың бейеклеге ** сегментной поверхности — сегмент йөҙөнөң бейеклеге ** трапеции — трапецияның бейеклеге ** треугольника — өсмөйөштөң бейеклеге ** усеченной пирамиды — киҫек (ҡырҡылған) пирамиданың бейеклеге ** цилиндра — цилиндрҙың бейеклеге ** шарового сегмента — шар сегментының бейеклеге ** шарового сектора — шар секторының бейеклеге ** шарового слоя — шар ҡатламының бейеклеге * Высотомер — бейеклек үлсәгес * Высшая алгебра — юғары алгебра * Высшая математика — юғары математика * Высший — юғары ** предел — юғары сикләнмә * вычет - алынма * Вычисление производных элементарных функций — элементар функцияларҙың сығарылмаларын иҫәпләү * Вычислительная математика — иҫәпләү математикаһы ** техника — иҫәпләү техникаһы * Вычитаемое — кәметеүсе (алыусы) * Вычитание — алыу ** векторов — векторҙарҙы алыу ** десятичных дробей — унарлы кәсерҙәрҙе алыу ** дробей — кәсерҙәрҙе алыу ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙы алыу ** натуральных чисел — натураль һандарҙы алыу ** рациональных чисел — рациональ һандарҙы алыу ** целых чисел — бөтөн һандарҙы алыу [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 0mazaopcf9hyomfr7a0jsd5ljuaougx 0 2450 18457 18315 2017-10-20T04:35:37Z Вәлимә 395 /* Г */ 18457 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Г == * Гексаэдр — гексаэдр * Геометрическая задача — геометрик мәсьәлә * Прикладная математика — ҡулланма математика ** прогрессия — геометрик прогрессия ** пропорция — геометрик пропорция ** сумма — геометрик сумма ** фигура — геометрик фигура * Геометрические построения — геометрик төҙөүҙәр * Геометрический ряд — геометрик рәт ** смысл определенного интеграла — аныҡ интегралдың геометрик мәғәнәһе ** смысл производной — сығарылманың геометрик мәғәнәһе * Геометрическое изображение комплексного числа — комплекслы һандың геометрик һүрәтләнеше ** множества решений неравенства с двумя неизвестными — ике билдәһеҙле тигеҙһеҙлек сығарылыштары күмәклегенең геометрик һүрәтләнеше ** место точек — нөктәләрҙең геометрик урыны ** тело — геометрик есем * Геометрический — геометрик * Геометрия — геометрия * Гигабайт — гигабайт * Гипербола — гипербола * Гиперболическая спираль — гиперболик спираль ** точка — гиперболик нөктә * Гиперболические логарифмы — гиперболик логарифмдар ** функции — гиперболик функциялар * Гиперболический — гиперболик ** параболоид — гиперболик параболоид ** цилиндр — гиперболик цилциндр ** косинус — гиперболик косинус * Гиперболическое  уравнение — гиперболик тигеҙләмә * Гиперболоид — гиперболоид * Гиперплоскость — гиперъяҫылыҡ * Гиперповерхность — гиперйөҙ * Гиперсфера — гиперсфера * Гиперцикл — гиперцикл * Гипотенуза — гипотенуза * Гипоциклоида — гипоциклоида * Гистограмма — гистограмма * Главная диагональ матрицы — матрицаның төп диагонале ** нормаль — төп нормаль ** часть приращения — үҫештең төп өлөшө * Главный — төп * Гладкая кривая — шыма кәкре (кәкре һыҙыҡ) * Гладкий — шыма * Гладкость функции — функцияның шымалығы * Головоломка — башватҡыс * Гомеоморфизм — гомеоморфизм * Гомоморфизм — гомоморфизм * Гомотетия — гомотетия ** плоскости — яҫылыҡтың гомотетияһы ** пространства — пространствоның гомотетияһы * Горизонтальная асимптота — горизонталь асимптота * Горизонтальный — горизонталь * Градиент — градиент * Градус — градус * Граница — сик ** многоугольника — күпмөйөштөң сиге ** множества — күмәклектең сиге ** относительной погрешности — сағыштырма хаталыҡтың сиге ** полуплоскости — ярымъяҫылыҡтың сиге ** полупространства — ярымарауыҡтың сиге * Границы значения величин — дәүмәл ҡиммәттәренең сиктәре ** погрешности — хаталыҡ сиктәре * Граничная точка — сик нөктәһе * Граничные условия — сик шарттар * Граничный — сик * Грань двугранного угла — ике ҡырлы мөйөштөң ҡыры ** многогранника — күпҡырҙың ҡыры ** многогранной поверхности — күп ҡырлы йөҙҙөң ҡыры ** пирамиды — пирамиданың ҡыры ** призмы — призманың ҡыры * График — график ** дробно-линейной функции — кәсер-һыҙыҡлы функцияның графигы ** квадратного трехчлена — квадрат өсбыуындың графигы ** линейного уравнения с двумя переменными — ике үҙгәреүсәнле һыҙыҡлы тигеҙләмәнең графигы ** линейной функции — һыҙыҡлы функцияның графигы ** обратной пропорциональности — кире пропорционаллектең графигы ** показательной функции — күрһәткесле функцияның графигы ** прямой пропорциональности — тура пропорционаллектең графигы ** тригонометрической функции — тригонометрик функцияның графигы ** уравнения с двумя переменными — ике үҙгәреүсәнле тигеҙләмәнең графигы ** функции — функцияның графигы ** функции обратной данной — бирелгән функцияға кире функцияның графигы * Графики степенных функций — дәрәжәле функцияларҙың графиктары * Графический — график ** метод — график метод ** редактор — график редактор ** способ — график ысул ** способ решения квадратных уравнений — квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыуҙың график ысулы (юлы) * Графическое интегрирование — график интеграллау ** решение неравенств с одной переменной — бер үҙгәреүсәнле тигеҙһеҙлектәрҙе график ысул (юл) менн сығарыу ** решение уравнений — тигеҙләмәләрҙең график ысул (юл) менән сығарылышы * Группа — төркөм [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] arzg31fkrxob2h51tom6hldyrshwbpw 0 2451 18565 18514 2017-11-05T01:44:00Z Вәлимә 395 /* Д */ 18565 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Д == * Два — ике * Двадцать — егерме * Двенадцать — ун ике * Двенадцатиричный — уникешәрле * Двенадцатиричная система счисления — уникешәрле иҫәпләү системаһы * Движение — хәрәкәт * Двоичная система счисления — икешәрле иҫәпләү системаһы ** цифра — икешәрле цифра * Двоичный — икешәрле ** код — икешәрле код * Двойное неравенство — икеле тигеҙһеҙлек (ике яҡлы тигеҙһеҙлек) * Двойной — ике яҡлы, икеләтелгән, ике ҡатлы ** интеграл — ике ҡатлы интеграл * Двугранный — ике ҡырлы ** угол — ике ҡырлы мөйөш * Двузначное число — ике урынлы һан * Двузначный — ике урынлы * Двуполостный — ике ҡыуышлы ** гиперболоид — ике ҡыуышлы гиперболоид * Двучлен — икебыуын * Девять — туғыҙ * Девяносто — туҡһан * Действие — ғәмәл ** высшего порядка — юғары тәртиптәге ғәмәл * Действительная (вещественная) часть комплексного числа — комлекслы һандың ысын өлөшө * Действительная ось — ысын күсәр ** переменная — ысын үҙгәреүсән * Действительное значение — ысын ҡиммәт * Действительные числа — ысын һандар * Действительный (вещественный) корень — ысын тамыр * Деление — бүлеү ** дробей — кәсерҙәрҙе бүлеү ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙы бүлеү ** многочленов — күпбыуындарҙы бүлеү ** натуральных чисел — натураль һандарҙы бүлеү ** отрезка в крайнем и среднем отношении — киҫекте ситке һәм урта сағыштырмала бүлеү ** по частям — өлөшләтә бүлеү ** рациональных дробей — рациональ кәсерҙәрҙе бүлеү ** рациональных чисел — рациональ һандарҙы бүлеү ** целых чисел — бөтөн һандарҙы бүлеү * Делимое — бүленеүсе * Делимость — бүленеүсәнлек * Делитель — бүлеүсе ** целого числа — бөтөн һандың бүлеүсеһе * Дельта-функция — дельта-функция * Дельтоид — дельтоид * Десятиугольник — унмөйөш * Десятичная дробь — унарлы кәсер * Десятичная система — унарлы система ** счисления — унарлы иҫәпләү системаһы * Десятичное представление действительного числа — ысын һандарҙы унарлы күрһәтеү * Десятичные антилогарифмы — унарлы ҡаршы логарифмдар ** доли — унарлы өлөштәр ** знаки — унарлы тамғалар ** логарифмы — унарлы логарифмдар ** приближения — унарлы яҡынлашыуҙар * Десятичный — унарлы * Десять — ун * Детерминант — детерминант * Дефект — дефект ** линейного оператора — һыҙыҡлы оператор дефекты ** треугольника — өсмөйөштөң дефекты * Диагональ — диагональ ** многогранника — күпҡырҙың диагонале ** многоугольника — күпмөйөштөң диагонале ** определителя — билдәләүсенең диагонале * Диагональная плоскость — диагональ яҫылыҡ * Диагональный — диагональ * Диаграмма — диаграмма * Диаметр — диаметр ** круга — түңәрәктең диаметры ** окружности — әйләнәнең диаметры ** сферы — сфераның диаметры ** шара — шарҙың диаметры ** эллипса — эллипстың диаметры * Диаметральная плоскость — диаметраль яҫылыҡ * Диаметральный — диаметраль * Дивергенция — дивергенция * Директриса — директриса ** параболы — параболаның директрисаһы * Директрисы гиперболы — гиперболаның директрисалары ** эллипса — эллипстың директрисалары * Дискретная величина — дискрет дәүмәл ** математика — дискрет математика * Дискретное пространство — дискрет арауыҡ * Дискретность — дискретлыҡ * Дискретный — дискрет * Дискриминант — дискриминант ** квадратного трехчлена — квадрат өсбыуындың дискриминанты ** квадратного уравнения — квадрат тигеҙләмәнең дискриминанты * Дисперсионный — дисперсион ** анализ — дисперсион анализ * Дисперсия  — дисперсия * Дистрибутивность — дистрибутивлыҡ * Дистрибутивный (распределительный — дистрибутив (таратыу) ** закон — дистрибутив закон(таратыу законы) * Дифференциал — дифференциал ** высшего порядка — юғары тәртиптәге дифференциал ** функции — функцияның дифференциалы * Дифференциальная геометрия — дифференциаль геометрия ** форма — дифференциаль форма * Дифферециальное исчисление — дифференциаль иҫәпләү ** уравнение — дифференциаль тигеҙләмә ** уравнение второго порядка — икенсе тәртиптәге дифференциаль тигеҙләмә ** уравнение первого порядка — беренсе тәртиптәге дифференциаль тигеҙләмә * Дифференциальные инварианты — дифференциаль инварианттар * Дифференциальный — дифференциаль ** бином — дифференциаль бином ** оператор — дифференциаль оператор * Дифференцирование — дифференциаллау * Дифференцируемая функция — дифференциалланыусы функция * Дифференцируемость — дифференциалланыусанлыҡ * Длина — оҙонлоҡ ** вектора — векторҙың оҙонлоғо ** дуги — дуғаның оҙонлоғо ** дуги окружности — әйләнә дуғаһының оҙонлоғо ** ломаной — һыныҡтың (һыныҡ һыҙыҡтың) оҙонлоғо ** окружности — әйләнәнең оҙонлоғо ** отрезка — киҫектең оҙонлоғо ** промежутка — аралыҡтың оҙонлоғо * Додекаэдр — додекаэдр * Доказательство — иҫбатлау ** от противного — киреһенән сығып иҫбатлау * Доля — өлөш ** единицы — берәмектең өлөшө * Дополнительное множество — өҫтәмә күмәклек * Дополнительный — өҫтәмә ** множитель — өҫтәмә ҡабатлашыусы ** угол — өҫтәмә мөйөш * Достаточное условие — етерлек шарт * Дробная часть действительного числа — ысын һандың кәсер өлөшө * Дробное выражение — кәсерле аңлатма (кәсер аңлатма) * Дробно-линейная функция — кәсер-һыҙыҡлы функция * Дробно-линейные уравнения — кәсер-һыҙыҡлы тигеҙләмәләр * Дробно-линейные неравенства — кәсер-һыҙыҡлы тигеҙһеҙлектәр * Дробно-рациональная функция — кәсер-һыҙыҡлы функция * Дробно-рациональный — кәсер-рациональ * Дробный — кәсер (кәсерле) * Дробь — кәсер * Другой вид формулы корней квадратного уравнения — квадрат тигеҙләмә тамырҙары формулаһының икенсе күренеше * Дуга — дуға ** кругового сегмента — түңәрәк сегментының дуғаһы ** окружности — әйләнәнең дуғаһы [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] krpixw8vnwfueg6nk40nae7g4bcc2ks 0 2452 17847 15545 2017-10-13T03:43:57Z Dcljr 283 move into book category 17847 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Е == * Единица — берәмек (бер) ** величины — дәүмәл берәмеге ** группы — төркөм берәмеге ** длины — оҙонлоҡ берәмеге ** измерения — үлсәү берәмеге ** объема — күләм берәмеге ** площади — майҙан берәмеге * Единичная матрица — берәмек матрица ** окружность — берәмек әйләнә * Единичный — берәмек ** вектор — берәмек вектор ** круг — берәмек түңәрәк ** отрезок — берәмек киҫек * Единственность — берҙән-берлек ** решения — сығарылыштың берҙән-берлеге [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] nwujoy812u477o36mjfetlodso4lq5o 0 2453 17849 15547 2017-10-13T03:44:00Z Dcljr 283 move into book category 17849 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ж == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] flek0lazl694tu8z05pm2twyb6uvhuu 0 2454 18566 17850 2017-11-05T01:58:11Z Вәлимә 395 /* З */ 18566 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == З == * Зависимость — бәйләнеш, бәйлелек. * Задание — бирем, бирелеш (биреү), эш. ** на контрольной работе — контроль эштәге бирем ** на дом — өйгә эш ** формулой функции, обратной данной — бирелгән функцияға кире функцияның формула менән бирелеше (бирелгән функцияға кире функцияны формула менән биреү). ** функции — функцияның бирелеше (функцияны биреү) ** функции описанием — тасуирлап бирелеше (функцияны тасуирлап биреү). ** функции формулой — функцияның формула менән бирелеше (функцияны формула менән биреү). * Задача — мәсьәлә ** на движение — хәрәкәткә мәсьәлә ** о квадратуре круга — түңәрәк квадратураһы тураһындағы мәсьәлә * Заключение в скобки — йәйә эсенә алыу ** теоремы — теореманың һығымтаһы * Закон ассоциативности — ассоциативлыҡ законы ** дистрибутивности — дистрибутивлыҡ законы ** коммутативности — коммутативлыҡ законы ** малых чисел — бәләкәй һандар законы ** транзитивности — транзитивлыҡ законы * Законы векторной алгебры — векторҙар алгебраһының закондары * Замена — алмаштырыу (алмаштырып ҡуйыу) * Замкнутая кривая — йомоҡ кәкре (йомоҡ кәкре һыҙыҡ) ** ломаная — йомоҡ һыныҡ (йомоҡ һыныҡ һыҙыҡ) ** многогранная поверхность — йомоҡ күп ҡырлы йөҙ ** область — йомоҡ өлкә ** пространственная область — йомоҡ арауыҡ өлкәһе * Замкнутое множество — йомоҡ күмәклек ** полупространство — йомоҡ ярымарауыҡ * Замкнутый — йомоҡ ** промежуток — йомоҡ аралыҡ * Запись — яҙыу ** приближенных значений чисел — һандарҙың яҡынса ҡиммәттәрен яҙыу * Зеркальное отражение — көҙгөләгесә сағылыу * Зеркальный — көҙгөләгесә * Знак — тамға ** бесконечности — сикһеҙлек тамғаһы ** интеграла — интеграл тамғаһы ** параллельности — параллелек тамғаһы * Знаки неравенства — тигеҙһеҙлек тамғалары ** тригонометрических функций — тригонометрик функцияларҙың тамғалары * Знаменатель — ваҡлаусы ** геометрической прогрессии — геометрик прогрессияның ваҡлаусыһы ** дроби — кәсерҙең ваҡлаусыһы * Значение — ҡиммәт ** выражения — аңлатманың ҡиммәте ** переменной — үҙгәреүсәндең ҡиммәте ** функции — функцияның ҡиммәте [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] sp4i50p9laoe55p9rqn2vi1h5fwvl3g 0 2455 19807 19798 2019-02-09T23:00:56Z Dcljr 283 dashes 19807 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == И == * Избыток — артыҡлыҡ ** приближенное значение числа с избытком — һандың артығы менән алынған яҡынса ҡиммәте * Извлечение — табыу, сығарыу ** квадратного корня из действительного числа — ысын һандан квадрат тамыр табыу ** корня — тамыр табыу ** квадратного корня из комплексного числа — комплекслы һандан квадрат тамыр табыу * Изгибание — бөгөү, бөгөлөү ** поверхности — йөҙҙө бөгөү * Изменение — үҙгәреү, үҙгәреш ** функции — функцияның үҙгәреүе, функцияның үҙгәреше * Измерение — үлсәү, үлсәнеш, үлсәм ** многочлена — күпбыуындың үлсәнеше ** однородной функции — тиңдәш функцияның үлсәнеше ** отрезков — киҫектәрҙе үлсәү * Измерения параллелепипеда — параллелепипедтың үлсәмдәре * Измеримая функция — үлсәнмәле функция * Измеримое множество — үлсәнмәле күмәклек * Измеримый — үлсәнмәле * Изображение — һүрәтләнеш * Изогональная траектория — изогональ траектория * Изогональный — изогональ * Изометрия — изометрия * Изоморфизм — иэоморфизм * Изоэдр — изоэдр * Икосаэдр — икосаэдр * Инвариант — инвариант * Индекс — индекс * Индукция — индукция * Интеграл — интеграл ** с переменным верхним пределом — үҙгәреүсән өҫкө сикләнмәле интеграл * Интегральная сумма — интеграль сумма * Интегральное исчисление — интеграль иҫәпләү ** преобразование — интеграль үҙгәртеү ** уравнение — интеграль тигеҙләмә * Интегральный — интеграль * Интегрирование — интеграллау * Интегрируемая функция — интегралланыусы функция * Интегрируемость — интегралланыусанлыҡ * Интегрируемый — интегралланыусы * Интервал — интервал * Иррациональное выражение — иррациональ аңлатма ** неравенство — иррациональ тигеҙһеҙлек ** уравнение — иррациональ тигеҙләмә ** число — иррациональ һан * Иррациональный — иррациональ ** показатель — иррациональ күрһәткес * Иррациональность — иррационаллек * Искомая величина (фигура) — эҙләнгән дәүмәл (фигура) * Искомый — эҙләнгән * Искусственный — яһалма ** прием — яһалма алым ** способ — яһалма ысул (юл) * Испытание — һынау ** пригодности — яраҡлылыҡты һынау * Исследование функции — функцияны тикшереү * Итерация — итерация * Исчисление — иҫәпләмә * Исчисление высказываний — фекерҙәр иҫәпләмәһе [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] nn2rg01xed6dbax5rtdyorzzllssmcx 0 2456 17852 15549 2017-10-13T03:44:06Z Dcljr 283 move into book category 17852 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Й == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 0eqfum3p9tc8w8mxe8nxjxf0iegv22o 0 2457 19011 19004 2018-02-05T04:55:52Z Вәлимә 395 /* К */ 19011 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == К == * Калькулятор — калькулятор * Касание — тейеү * Касательная (прямая) — тейеүсе (һыҙыҡ) ** к графику функции — функцияның графигына тейеүсе (һыҙыҡ) ** кругу — түңәрәккә тейеүсе (һыҙыҡ) ** окружности — әйләнәгә тейеүсе (һыҙыҡ) ** сфере — сфераға тейеүсе (һыҙыҡ) ** шару — шарға тейеүсе (һыҙыҡ) ** Касательная плоскость — тейеүсе яҫылыҡ * Катет — катет * квадрант — квадрант * квадрат — квадрат ** двучлена — икебыуындың квадраты ** суммы — сумманың квадраты ** разности — айырманың квадраты * Квадратионы — квадратиондар * Квадратные скобки — квадрат йәйәләр ** уравнения — квадрат тигеҙләмәләр ** уравнения с параметром — параметрлы квадрат тигеҙләмәләр * Квадратный — квадрат ** корень — квадрат тамыр ** метр — квадрат метр ** многочлен — квадрат күпбыуын ** трехчлен — квадрат өсбыуын * Квадратура — квадратура ** круга — түңәрәк квадратураһы * Квадриллион — квадриллион * Квинтиллион — квинтиллион * Кибернетика — кибернетика * Килобайт — килобайт * Колебание — тирбәлеш ** функции — функцияның тирбәлеше * Коллинеарность двух векторов — ике векторҙың коллинеарлығы * Коллинеарные векторы — коллинеар векторҙар * Коллинеарный — коллинеар * Кольцо — ҡулса ** чисел — һандар ҡулсаһы * Комбинаторика — комбинаторика * Коммутативность — коммутативлыҡ * Коммутативный (переместительный) — коммутатив (урын алмаштырыу) ** закон — коммутатив закон (урын алмаштырыу) законы * Компланарные векторы — компланар векторҙар * Компланарный — компланар * Комплекс — комплекс ** прямых — тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) комплексы * Комплексное выражение — комплекслы аңлатма * Комплексные числа — комплекслы һандар * Комплексный — комплекслы ** корень — комплекслы тамыр * Композиция — композиция ** отображений — сағылыштарҙың композицияһы ** перемещений — күсерештәрҙең композицияһы ** поворотов с общим центром — уртаҡ үҙәкле боролоштарҙың композицияһы ** преобразований — үҙгәрештәрҙең композицияһы * Компонента — компонента * Компьютер — компьютер * Компьютеризация — компьютеризация ** Конгруэнтность — конгруэнтлыҡ ** фигур — фигураларҙың конгруэнтлығы * Конгруэнтные фигуры — конгруэнт фигуралар * Конгруэнтный — конгруэнт * Конгруэнция — конгруэнция * Конечная группа — сикле төркөм ** десятичная дробь — сикле унарлы кәсер ** непрерывная дробь — сикле өҙлөкһөҙ кәсер ** последовательность — сикле эҙмә-эҙлелек ** прогрессия — сикле прогрессия ** числовая последовательность — сикле һанлы эҙмә-эҙлелек * Конечные множества — сикле күмәклектәр ** разности — сикле айырмалар * Конечный — сикле * Коническая поверхность — конус йөҙ * Конический — конус * Константа — константа * Континуум — континуум * Контвариантность — контвариантлыҡ * Конус — конус * Конфокальные кривые — конфокаль кәкреләр (кәкре һыҙыҡтар) * Конфокальный — конфокаль * Концентрические окружности — концентрик әйләнәләр * Концентрический — концентрик * Координатная ось — координаталар күсәре ** плоскость — координаталар яҫылығы ** прямая — координаталар тураһы (тура һыҙығы) ** сетка — координаталар селтәре * Координатное пространство — координаталар арауығы * Координатный угол — координаталар мөйөшө * Координаты — координаталар ** вектора — вектор координаталары ** вектора в пространстве — арауыҡта вектор координаталары ** вектора на плоскости — яҫылыҡта вектор координаталары ** вектора на прямой — турала (тура һыҙыҡта) вектор координаталары ** точки — нөктәнең координаталары ** точки в пространстве — арауыҡта нөктә координаталары * Корень — тамыр ** из действительного числа — ысын һандан тамыр ** числа — һандан тамыр ** многочлена — күпбыуындың тамыры ** многочлена с одной переменной — бер үҙгәреүсәнле күпбыуындың тамыры ** уравнения — тигеҙләмәнең тамыры * Корреляция — корреляция * Косеканс — косеканс * Косекансоида — косекансоида * Косинус — косинус ** двойного угла — икеләтелгән мөйөштөң косинусы ** половинного угла — ярты мөйөштөң косинусы ** суммы и разности — сумма менән айырманың косинусы * Косой — ҡыйыш ** угол — ҡыйыш мөйөш * Косоугольные координаты — ҡыйыш мөйөшлө координаталар ** Косоугольный — ҡыйыш мөйөшлө ** треугольник — ҡыйыш мөйөшлө өсмөйөш * Котангенс — котангенс * Котангенсоида — котангенсоида * Коэффициент — коэффициент ** гомотетии — гомотетияның коэффициенты ** многочлена — күпбыуындың коэффициенты ** обратной пропорциональности — кире пропорционаллектең коэффициенты ** одночлена — бербыуындың коэффициенты ** подобия — оҡшашлыҡтың коэффициенты ** пропорциональности — пропорционаллек коэффициенты * Коэффициенты уравнения — тигеҙләмәнең коэффициенттары * Крайние члены пропорции — пропорцияның ситке быуындары * Крайний — ситке * Кратное данного числа — бирелгән һандың бүленеүсеһе * Кратный — ҡабатлы ** интеграл — ҡабатлы интеграл ** корень — ҡабатлы тамыр * Кривая — кәкре (кәкре һыҙыҡ) * Кривизна — кәкрелек ** кривой — кәкренең (кәкре һыҙыҡтың) кәкрелеге ** поверхности — йөҙҙөң кәкрелеге * Криволинейная трапеция — кәкре һыҙыҡлы трапеция * Криволинейные координаты — кәкре һыҙыҡлы координаталар * Криволинейный — кәкре һыҙыҡлы ** интеграл — кәкре һыҙыҡлы интеграл ** треугольник — кәкре һыҙыҡлы өсмөйөш ** угол — кәкре һыҙыҡлы мөйөш * Круг — түңәрәк ** сходимости — йыйылыусанлыҡ түңәрәге ** числовой плоскости — һанлы яҫылыҡтың түңәрәге * Круглый (круговой) — түңәрәк ** конус — түңәрәк конус ** цилиндр — түңәрәк цилиндр * Круговой (круглый) — түңәрәк ** сегмент — түңәрәк сегменты ** сектор — түңәрәк секторы * Кручение — сиралыу ** кривой — кәкренең (кәкре һыҙыҡтың) сиралыуы * куб — куб ** разности — айырманың кубы * Кубатура — кубатура [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] lylhva7gcxzbxwuxlbe38pdbbpysvvs 0 2458 19797 19012 2019-02-09T14:11:40Z Таңһылыу 421 /* Л */ 19797 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Л == * Лемма — лемма * Линейная алгебра — һыҙыҡлы алгебра ** единица — һыҙыҡлы берәмек ** зависимость — һыҙыҡлы бәйләнеш (бәйлелек) ** комбинация — һыҙыҡлы комбинация ** форма — һыҙыҡлы форма * Линейное алгебраическое уравнение — һыҙыҡлы алгебраик тигеҙләмә ** дифференциальное уравнение — һыҙыҡлы дифференциаль тигеҙләмә ** измерение — һыҙыҡлы үлсәнеш, һыҙыҡлы үлсәү, һыҙыҡлы үлсәм ** интегральное уравнение — һыҙыҡлы интеграль тигеҙләмә ** преобразование — һыҙыҡлы үҙгәртеү ** программирование — һыҙыҡлы программалау ** пространство — һыҙыҡлы арауыҡ ** уравнение — һыҙыҡлы тигеҙләмә ** уравнение с двумя переменными — ике үҙгәреүсәнле һыҙыҡлы тигеҙләмә ** уравнение с одной переменной — бер үҙгәреүсәнле һыҙыҡлы тигеҙләмә ** уравнение с тремя переменными — өс үҙгәреүсәнле һыҙыҡлы тигеҙләмә * Линейные неравенства — һыҙыҡлы тигеҙһеҙлектәр ** с двумя переменными — ике үҙгәреүсәнле һыҙыҡлы тигеҙһеҙлектәр ** одной переменной — бер үҙгәреүсәнле һыҙыҡлы тигеҙһеҙлектәр ** тремя переменными — өс үҙгәреүсәнле һыҙыҡлы тигеҙһеҙлектәр * Линейный — һыҙыҡлы ** масштаб — һыҙыҡлы масштаб ** метр — һыҙыҡлы метр ** многочлен — һыҙыҡлы күпбыуын ** оператор — һыҙыҡлы оператор ** угол — һыҙыҡлы мөйөш ** угол двугранного угла — ике ҡырлы мөйөштөң һыҙыҡлы мөйөшө ** элемент поверхности — йөҙҙөң һыҙыҡлы элементы * Линия — һыҙыҡ ** второго порядка — икенсе тәртиптәге һыҙыҡ ** косинусов — косинустар һыҙығы ** пересечения — киҫешеү һыҙығы ** центров — үҙәктәрҙең һыҙығы * Лишний — артыҡ ** корень — артыҡ тамыр * Логарифм — логарифм ** числа — һандың логарифмы * Логарифмирование — логарифмлау * Логарифмическая кривая — логарифмлы кәкре (кәкре һыҙыҡ) ** производная — логарифмлы сығарылма ** спираль — логарифмлы спираль ** функция — логарифмлы функция ** шкала — логарифмлы шкала * Логарифмические неравенства — логарифмлы тигеҙһеҙлектәр ** таблицы — логарифмдар таблицаһы * Логарифмическое уравнение — логарифмлы тигеҙләмә * Логарифмический — логарифмлы, логарифмдар * логика - фекер * Логика высказываний — фекерҙәр логикаһы * Ложный — ялған * Локальный — локаль ** максимум — локаль максимум ** минимум — локаль минимум ** экстремум — локаль экстремум * Ломаная — һыныҡ (һыныҡ һыҙыҡ) * Луч — нур [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 906hhab00smbp352ro481wq71uwx7h8 0 2459 19015 19014 2018-02-05T15:08:34Z Вәлимә 395 /* М */ 19015 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == М == * Максимальное значение — максималь ҡиммәт * Максимальный — максималь * Максимум — максимум * Максимум функции — функцияның максимумы * Малая ось — бәләкәй күсәр * Малый — бәләкәй * Мантисса — мантисса * Математика — математика * Математическая абстракция — математик абстракция ** задача — математик мәсьәлә ** индукция — математик индукция ** лингвистика — математик лингвистика ** логика — математик логика ** модель — математик модель ** наука — математик фән ** статистика — математик статистика * Математические знаки — математик тамғалар * Математический — математик ** алгоритм — математик алгоритм ** анализ — математик анализ ** метод — математик метод * Математическое выражение — математик аңлатма ** понятие — математик төшөнсә * Матрица — матрица * Мегабайт — мегабайт * Мегафлоп — мегафлоп * Медиана — медиана ** треугольника — өсмөйөштөң медианаһы * Мера (размер) — үлсәм ** длины — оҙонлоҡ үлсәме ** множества — күмәклек үлсәме * Меры объема — күләм үлсәмдәре ** емкости — һыйышлыҡ үлсәмдәре ** поверхности — йөҙ үлсәмдәре * Метод введения вспомогательгого аргумента — ярҙамсы аргумент индереү методы ** угла — ярҙамсы мөйөш индереү методы ** новых переменных — яңы үҙгәреүсәндәр индереү методы ** возведения в степень — дәрәжәгә күтәреү методы ** вращения — әйләнеш методы ** геометрических мест — геометрик урындар методы ** преобразований — геометрик үҙгәртеүҙәр методы ** границ — сиктәр методы ** доказательства от противного — киреһенән сығып иҫбатлау методы ** дополнительного угла — өҫтәмә мөйөш методы ** интервалов — интервалдар методы ** касательных — тейеүселәр методы ** математической индукции — математик индукция методы ** неопределенных коэффициентов — аныҡһыҙ коэффициенттар методы ** параллельного переноса — параллель күсереш методы ** поворота — боролош методы ** подобия — оҡшашлыҡ методы ** последовательных приближений — эҙмә-эҙлекле яҡынлаштырыуҙар методы ** разложения на множители — ҡабатлашыусыларға тарҡатыу методы ** сложения — ҡушыу методы * Методика арифметики — арифметика методикаһы ** математики — математика методикаһы * Метрика — метрика * Метрическая система мер — үлсәмдәрҙең метрик системаһы * Метрические меры — метрик үлсәмдәр * Метрический — метрик * Метрическое пространство — метрик арауыҡ ** соотношение — метрик бәйләнеш * Миллиард — миллиард * Миллион — миллион * Миля — миль * Минимальное значение — минималь ҡиммәт * Минимальные поверхности — минималь йөҙҙәр * Минимальный — минималь * Минимум — минимум ** функции — функцияның минимумы * Минор — минор * Минус — минус * Мнимая единица — уйланма берәмек ** ось — уйланма күсәр ** часть комплексного числа — комплекслы һандың уйланма өлөшө * Мнимое выражение — уйланма аңлатма ** число — уйланма һан * Мнимый — уйланма * Много — күп * Многогранная поверхность — күп ҡырлы йөҙ * Многогранник — күпҡыр * Многогранный — күп ҡырлы ** угол — күп ҡырлы мөйөш * Многозначная функция — күп ҡиммәтле функция * Многозначность — күпҡиммәтлелек * Многозначный — күп ҡиммәтле, күп урынлы * Многомерное пространство — күп үлсәмле арауыҡ * Многомерный — күп үлсәмле * Многоугольник — күпмөйөш * Многочлен (полином) — күпбыуын (полином) ** нулевой степени — нуль дәрәжәле күпбыуын ** от нескольких переменных — бер нисә үҙгәреүсәнле күпбыуын ** стандартного вида — стандарт күренешле күпбыуын * Множество — күмәклек ** действительных чисел — ысын һандарҙың күмәклеге ** значений функции — функция ҡиммәттәренең күмәклеге ** рациональных чисел — рациональ һандарҙың күмәклеге ** точек пространства — арауыҡ нөктәләренең күмәклеге ** чисел — һандарҙың күмәклеге * Множимое — ҡабатланыусы * Множитель — ҡабатлаусы, ҡабатлашыусы * Модель треугольника — өсмөйөштөң моделе * Модуль — модуль ** (абсолютная величина) действительного числа — ысын һандың модуле (абсолют дәүмәле) ** комплексного числа — комплекслы һандың модуле ** целого числа — бөтөн һандың модуле ** вектора — векторҙың модуле ** перехода — күсеү модуле ** сравнения — сағыштырыу модуле ** числа — һандың модуле * Монотонно — монотон ** возрастающая последовательность — монотон үҫеүсе эҙмә-эҙлелек ** возрастающая функция — монотон үҫеүсе функция ** убывающая последовательность — монотон кәмеүсе эҙмә-эҙлелек ** убывающая функция — монотон кәмеүсе функция * Монотонность — монотонлыҡ * Монотонные последовательности — монотон эҙмә-эҙлелектәр ** функции — монотон функциялар * Монотонный — монотон * Мощность множества — күмәклектең ҡеүәте * Мультипликативная группа — мультипликатив төркөм ** функция — мультипликатив функция * мультипликативный — мультипликатив [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 6gudly2d0a2xormp1thslncquwxbwbo 0 2460 19084 19082 2018-02-09T04:43:59Z Вәлимә 395 /* Н */ 19084 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Н == * Надежность — ышаныслылыҡ * Наибольшая величина — иң ҙур дәүмәл ** площадь — иң ҙур майҙан ** степень — иң ҙур дәрәжә * Наибольшее значение — иң ҙур ҡиммәт ** функции — функцияның иң ҙур ҡиммәте * Наибольшее сечение — иң ҙур киҫелеш * Наибольшее трехзначное число — иң ҙур өс урынлы һан * Наибольший — иң ҙур ** делитель — иң ҙур бүлеүсе ** общий делитель — иң ҙур уртаҡ бүлеүсе * Наилучшее приближение — иң яҡшы яҡынлашыу (яҡынлау) * Наилучший — иң яҡшы * Наименьшая степень — иң бәләкәй дәрәжә * Наименьшее значение функции — функцияның иң бәләкәй ҡиммәте * Наименьшее общее кратное — иң бәләкәй уртаҡ бүленеүсе * Наименьший — иң бәләкәй ** делитель — иң бәләкәй бүлеүсе ** общий знаменатель — иң бәләкәй уртаҡ (бүлеүсе) ваҡлаусы * Наклон — ауышлыҡ * Наклонная — ауыш һыҙыҡ (ауыш) ** к плоскости — яҫылыҡҡа ауыш һыҙыҡ ** призма — ауыш призма * Наклонный — ауыш ** конус — ауыш конус * Накопление — тупланма * Накрест лежащие — арҡыры ятыусы ** углы — арҡыры ятыусы мөйөштәр * Направление — йүнәлеш ** в пространстве — арауыҡтағы йүнәлеш ** вектора — векторҙың йүнәлеше ** вращения — әйләнештең йүнәлеше ** на плоскости — яҫылыҡтағы йүнәлеш ** оси — күсәрҙең йүнәлеше ** поворота — боролоштоң йүнәлеше ** прямой — тураның (тура һыҙыҡтың) йүнәлеше * Направленная величина — йүнәлтелгән дәүмәл * Направленность — йүнәлтелгәнлек * Направленный — йүнәлтелгән ** отрезок — йүнәлтелгән киҫек * Направляющая линия — йүнәлтеүсе киҫек * Направляющий — йүнәлтеүсе ** конус — йүнәлтеүсе конус * натуральное значение — натураль ҡиммәт * Натуральные логарифмы — натураль логарифмдар ** числа — натураль һандар ** Натуральный — натураль ** ряд — натураль рәт ** ряд чисел — һандарҙың натураль рәте * Нахождение дроби числа — һандың кәсерен табыу ** процента числа — һандың процентын табыу ** числа по еге дроби — кәсере буйынса һанды табыу * Начало координат — координаталар башы * Начальная координата — башланғыс координата ** скорость — башланғыс тиҙлек ** фаза колебания — тирбәлештең башланғыс фазаһы * Начальные условия — башланғыс шарттар ** дифференциального уравнения второго порядка — икенсе тәртиптәге дифференциаль тигеҙләмәнең башланғыс шарттары ** дифференциального уравнения первого порядка — беренсе тәртиптәге дифференциаль тигеҙләмәнең башланғыс шарттары * Начальный — башланғыс * Невозрастающая последовательность — үҫмәүсе эҙмә-эҙлелек ** функция — үҫмәүсе функция * Невозрастающий — үҫмәүсе * Невыпуклая фигура — ҡабарынҡы булмаған фигура * Невыпуклый — ҡабарынҡы булмаған * Недесятичная система — унарлы булмаған система * Недесятичный — унарлы булмаған * Независимость системы аксиом — аксиомалар системаһының бәйләнешһеҙлеге * Неизвестная величина — билдәһеҙ дәүмәл * неизвестное число — билдәһеҙ һан * Неизвестный — билдәһеҙ ** член — билдәһеҙ быуын * Не имеющее смысла решение — мәғәнәһе булмаған сығарылыш * Нелинейное уравнение — һыҙыҡһыҙ тигеҙләмә (һыҙыҡлы булмаған) * Нелинейные неравенства с одной переменной — бер үҙгәреүсәнле һыҙыҡһыҙ тигеҙһеҙлектәр * Нелинейный — һыҙыҡһыҙ * Необходимое и достаточное условие — кәрәкле һәм етерлек шарт ** параллельности прямых — тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) параллелеге өсөн кәрәкле һәм етерлек шарт ** существования предела функции — функцияның сикләнмәһенең булыуы өсөн кәрәкле һәм етерлек шарт * Необходимое условие — кәрәкле шарт ** существования экстремума функции — функция экстремумының булыуы өсөн кәрәкле шарт ** сходимости бесконечного числового ряда — сикһеҙ һандар рәте йыйылыусанлығының кәрәкле шарты ** сходимости последовательности — эҙмә-эҙлелек йыйылыусанлығының кәрәкле шарты ** экстремума — экстремумдың кәрәкле шарты * Необходимый — кәрәкле ** признак — кәрәкле билдә * Неограниченная функция — сикләнмәгән функция * Неограниченный — сикләнмәгән * Неопределенная величина — аныҡһыҙ дәүмәл ** система линейных уравнений — һыҙыҡлы тигеҙләмәләрҙең аныҡһыҙ системаһы * Неопределенное решение — аныҡһыҙ сығарылыш ** уравнение — аныҡһыҙ тигеҙләмә * Неопределенность — аныҡһыҙлыҡ * Неопределенные выражения — аныҡһыҙ аңлатмалар * Неопределенный — аныҡһыҙ ** интеграл — аныҡһыҙ интеграл * Непериодический — периодик булмаған * Неподвижная точка преобразования — үҙгәртеүҙең ҡуҙғалмаусы нөктәһе * Неподвижный — ҡуҙғалмаусы ** радиус — ҡуҙғалмаусы радиус * Неполная индукция — тулы булмаған индукция * Неполное квадратное уравнение — тулы булмаған квадрат тигеҙләмә ** частное — тулы булмаған бүлендек * Неполный — тулы булмаған * Неправильная алгебраическая дробь — ҡатнаш (дөрөҫ булмаған) алгебраик кәсер ** рациональная дробь — ҡатнаш (дөрөҫ булмаған) рациональ кәсер * Неправильный — ҡатнаш (дөрөҫ булмаған), төҙөк булмаған ** многогранник — төҙөк булмаған күпҡыр ** многоугольник — төҙөк булмаған күпмөйөш * Непрерывная группа — өҙлөкһөҙ төркөм ** пропорция — өҙлөкһөҙ пропорция ** функция — өҙлөкһөҙ функция * Непрерывность — өҙлөкһөҙлөк ** в точке — нөктәләге өҙлөкһөҙлөк ** на промежутке — аралыҡтағы өҙлөкһөҙлөк ** сложной функции — ҡатмарлы функцияның өҙлөкһөҙлөгө ** функции — функцияның өҙлөкһөҙлөгө * Непрерывные дроби — өҙлөкһөҙ кәсерҙәр * Непрерывный — өҙлөкһөҙ * Неприведенное квадратное уравнение — килтерелмәгән квадрат тигеҙләмәләр * Неприведенный — килтерелмәгән * Непротиворечивость — ҡаршылыҡһыҙлыҡ ** системы аксиом — аксиомалар системаһының ҡаршылыҡһыҙлығы * Неравенство одинакового смысла — бер үк мәғәнәле тигеҙһеҙлектәр ** противоположного смысла — ҡапма-ҡаршы мәғәнәле тигеҙһеҙлектәр * Неравенство — тигеҙһеҙлек ** с двумя переменными — ике үҙгәреүсәнле тигеҙһеҙлек ** с одной переменной — бер үҙгәреүсәнле тигеҙһеҙлек ** треугольника — өсмөйөштөң тигеҙһеҙлеге * Неравносильные (неэквивалентные) неравенства — тамырҙаш (эквивалент) булмаған тигеҙһеҙлектәр ** уравнения — тамырҙаш (эквивалент) булмаған тигеҙләмәләр * Неравносильный (неэквивалентный) — тамырҙаш (эквивалент) булмаған * Неразрешимая задача — сығарып булмай торған мәсьәлә * Неразрешимый — сығарып булмай торған * Несколько — бер нисә * Несобственное подмножество — үҙ булмаған аҫкүмәклек * Несобственные элементы — үҙ булмаған элементтар ** интеграл — үҙ булмаған интеграл * Несоизмеримые величины — үлсәүҙәш булмаған дәүмәлдәр * Несократимые дроби — ҡыҫҡартып булмай торған кәсерҙәр * Несократимый — ҡыҫҡартып булмай торған * Нестрогие неравенства — ҡәтғи булмаған тигеҙһеҙлектәр * Нестрогий — ҡәтғи булмаған * Неубывающая последовательность — кәмемәүсе эҙмә-эҙлелек ** функция — кәмемәүсе функция * Неубывающий — кәмемәүсе * Нечетная перестановка — таҡ алмаштырма ** степень — таҡ дәрәжә ** функция — таҡ функция * числа — таҡ һандар * Нечетный — таҡ * Неэквивалентные (неравносильные) неравенства — эквивалент (тамырҙаш) булмаған тигеҙһеҙлектәр ** уравнения — эквивалент (тамырҙаш) булмаған тигеҙләмәләр * Неэквивалентный (неравносильный) — эквивалент (тамырҙаш) булмаған * Нижнее основание — түбәнге нигеҙ * Нижний — түбәнге ** предел — түбәнге сикләнмә ** предел интегрирования — интеграллауҙың түбәнге сикләнмәһе * Нижняя граница — түбәнге сик ** множества — күмәклектең түбәнге сиге ** последовательности — эҙмә-эҙлелектең түбәнге сиге * Нисходящий — кәмеүсе * Нулевая матрица — нуль матрица * Нулевое решение — нуль сығарылыш * Нулевой — нуль ** вектор — нуль вектор ** многочлен — нуль күпбыуын ** показатель — нуль күрһәткес * Нуль — нуль * нумерация — нумерлау [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 7sf0h2nwmx7gyquyplrp4m3l7ywn3uo 0 2461 19100 19096 2018-02-13T05:33:09Z Вәлимә 395 /* О */ 19100 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == О == * Область — өлкә ** значений — ҡиммәттәр өлкәһе ** значений функции — функцияның ҡиммәттәре өлкәһе ** изменения функции — функцияның үҙгәреү өлкәһе ** определения выражения — аңлатманың билдәләнеү өлкәһе ** определения дроби — кәсерҙең билдәләнеү өлкәһе ** определения отношения — бәйләнештең билдәләнеү өлкәһе ** определения функции — функцияның билдәләнеү өлкәһе ** сходимости — йыйылыусанлыҡ өлкәһе * Обобщенная функция — дөйөмләштерелгән функция * Обобщенный — дөйөмләштерелгән * Обозначение — тамғаланыш * Образующая — төҙөүсе ** конуса — конустың төҙөүсеһе ** линия — төҙөүсе һыҙыҡ ** усеченного конуса — киҫек (ҡырҡылған) конустың төҙөүсеһе * Образующий — төҙөүсе * Обратимая функция — әйләндерелмәле функция * Обратимый — әйләндерелмәле * Обратная величина — кире дәүмәл ** дробь — кире кәсер ** задача — кире мәсьәлә ** пропорциональность — кире пропорционаллек ** теорема — кире теорема ** функция — кире функция * Обратно — кире ** пропорциональная зависимость — кире пропорциональ бәйләнеш ** пропорциональные величины — кире пропорциональ дәүмәлдәр * Обратное действие — кире ғәмәл ** отображение — кире сағылыш ** преобразование — кире үҙгәртеү ** соответствие — кире ярашлыҡ ** число — кире һан * Обратные тригонометрические функции — кире тригонометрик функциялар * Обратный — кире * Общая алгебра — дөйөм алгебра ** сторона — уртаҡ яҡ * Общее кратное — уртаҡ бүленеүсе ** чисел — һандарҙың уртаҡ бүленеүсеһе * Оющее решение — дөйөм сығарылыш * Общий — дөйөм, уртаҡ ** вид первообразной — алынманың дөйөм күренеше ** вид уравнения — тигеҙләмәнең дөйөм күренеше ** делитель многочлена — күпбыуындың уртаҡ бүлеүсеһе ** знаменатель — уртаҡ ваҡлаусы ** интеграл — уртаҡ интеграл ** множитель — уртаҡ ҡабатлашыусы (ҡабатлаусы) ** перпендикуляр скрещивающихся прямых — асамай тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) уртаҡ перпендикуляры ** случай — дөйөм осраҡ ** способ — дөйөм ысул (юл) ** угол — уртаҡ мөйөш ** член — уртаҡ быуын * Объем — күләм ** конуса — ** куба — кубтың күләме ** многогранника — күпҡырҙың күләме ** пирамиды — пирамиданың күләме ** правильной треугольной пирамиды — өс мөйөшлө төҙөк пирамиданың күләме ** призмы — призманың күләме ** усеченного конуса — киҫек (ҡырҡылған) конустың күләме ** цилиндра — цилиндрҙың күләме ** шара — шарҙың күләме ** шарового сегмента — шар сегментының күләме ** шарового сектора — шар секторының күләме * Объемлемая ломаная линия — солғанған һыныҡ һыҙыҡ * Объемлемый — солғанған * Объемлющая ломаная линия — солғанған һыныҡ һыҙыҡ * Объемлющий — солғанған * Обыкновенное дифференциальное уравнение — ғәҙәти дифференциаль тигеҙләмә * Обыкновенный — ғәҙәти * Овал — овал * Ограниченная величина — сикләнгән дәүмәл ** последовательность — сикләнгән эҙмә-эҙлелек ** фигура — сикләнгән фигура ** функция — сикләнгән функция * Ограниченное множество — сикләнгән күмәклек * Ограниченность — сикләнгәнлек * Ограниченный — сикләнгән * Один — бер * Одинаковые знаки — бер төрлө тамғалар * Одинаковый — бер үк, бер төрлө * Однозначное число — бер урынлы һан * Однозначный — бер урынлы * Одноименные многоугольники — исемдәш күпмөйөштәр * Одноименный — исемдәш * Однополостный — бер ҡыуышлы ** гиперболоид — бер ҡыуышлы гиперболоид * Однородная система линейных уравнений — һыҙыҡлы тигеҙләмәләрҙең тиң системаһы * Однородное пространство — тиң арауыҡ ** уравнение — тиң тигеҙләмә * Однородные координаты — тиң координаталар * Однородный — тиң ** многочлен — тиң күпбыуын * Односвязная область — бер бәйләнешле өлкә * Односвязный — бер бәйләнешле * Односторонние поверхности — бер яҡлы йөҙҙәр * углы — бер яҡлы мөйөштәр * Односторонний — бер яҡлы ** предел — бер яҡлы сикләнмә * Односторонняя касательная — бер яҡлы тейеүсе * Одночлен — бербыуын ** стандартного вида — стандарт күренештәге бербыуын * Окрестность точки — нөктәнең тирә-яғы * Округление чисел — һандарҙы түңәрәкләү * Округленное число — түңәрәкләнгән һан * Округленный — түңәрәкләнгән * Окружность — әйләнә ** единичного радиуса — берәмек радиуслы әйләнә * Октант — октант * Октаэдр — октаэдр * Оператор — оператор * Операционное исчисление — операцион иҫәпләү * Операционный — операцион * Описанная окружность — ҡамаусы әйләнә * Описанные фигуры — ҡамаусы фигуралар * Описанный — ҡамаусы ** круг — ҡамаусы түңәрәк ** многоугольник — ҡамаусы күпмөйөштәр ** около окружности многоугольник — әйләнәне ҡамаусы күпмөйөш ** около окружности треугольник — әйләнәне ҡамаусы өсмөйөш ** около окружности угол — әйләнәне ҡамаусы мөйөш ** треугольник — ҡамаусы өсмөйөш ** четырехугольник — ҡамаусы дүртмөйөш * Определение — билдәләмә, билдәләү, билдәләнеү * Определенная функция — аныҡ функция * Определенное значение — аныҡ ҡиммәт * Определенный — аныҡ ** интеграл — аныҡ интеграл * Определитель — билдәләүсе ** второго порядка — икенсе тәртиптәге билдәләүсе ** первого порядка — беренсе тәртиптәге билдәләүсе * Ордината — ордината ** точки — нөктәнең ординатаһы * Орт — орт * Ортогональная проекция — ортогональ проекция * Ортогональное преобразование — ортогональ үҙгәртеү * Ортогональные траектории — ортогональ траекториялар ** функции — ортогональ функциялар * Ортогональный — ортогональ * Освобождение от знаменателя — ваҡлаусынан ҡотҡарыу * Оси координат — координаталар күсәрҙәре * Основание — нигеҙ ** конуса — конустың нигеҙе ** логарифма — логарифмдың нигеҙе ** перпендикуляра — перпендикулярҙың нигеҙе ** пирамиды — пирамиданың нигеҙе ** призмы — призманың нигеҙе ** системы счисления — иҫәпләү системаһының нигеҙе ** степени — дәрәжәнең нигеҙе ** трапеции — трапецияның нигеҙе ** треугольника — өсмөйөштөң нигеҙе ** усеченного конуса — киҫек (ҡырҡылған) конустың нигеҙе ** усеченной пирамиды — киҫек (ҡырҡылған) пирамиданың нигеҙе ** шарового сегмента — шар сегментының нигеҙе ** шарового слоя — шар ҡатламының нигеҙе ** цилиндра — цилиндрҙың нигеҙе * Основное логарифмическое тождество — төп логарифмик берҙәйлек ** понятие — төп төшөнсә ** свойство дроби — кәсерҙең төп уҙсәнлеге ** свойство степени — дәрәжәнең төп уҙсәнлеге * Основной — төп ** период — төп период * Остаток — ҡалдыҡ ** от деления многочленов — күпбыуындарҙы бүлгәндән һуң ҡалған ҡалдыҡ ** от деления чисел — һандарҙы бүлгәндән һуң ҡалған ҡалдыҡ ** ряда — рәттең ҡалдығы * Остаточный — ҡалдыҡ ** член — ҡалдыҡ быуын * Остроугольный — ҡыҫынҡы мөйөшлө ** треугольник — ҡыҫынҡы мөйөшлө өсмөйөш * Острый — ҡыҫынҡы ** угол — ҡыҫынҡы мөйөш * Ось — күсәр ** абсцисс — абсциссаларҙың күсәре ** аппликат — аппликаталарҙың күсәре ** вращения — әйләнештең күсәре ** гиперболы — гиперболаның күсәре ** ординат — ординаталарҙың күсәре ** параболы — параболаның күсәре ** симметрии — симметрияның күсәре * Отклонение — тайпылыш * Открытая полуплоскость — асыҡ ярымъяҫылыҡ * Открытие (раскрытие) скобок — йәйәләрҙе асыу * Открытое множество — асыҡ күмәклек ** полупространство — асыҡ ярымарауыҡ * Открытый — асыҡ ** интервал — асыҡ интервал ** луч — асыҡ нур ** числовой луч — асыҡ һанлы нур ** числовой отрезок — асыҡ һанлы киҫек * Относительная погрешность — сағыштырма хаталыҡ * Относительный — сағыштырма ** максимум — сағыштырма максимум ** минимум — сағыштырма минимум ** экстремум — сағыштырма экстремум * Отношение (соотношение, зависимость, относительный) — бәйләнеш, сағыштырма, нисбәт ** между элементами двух множеств — ике күмәклектең элементтары араһындағы бәйләнеш ** меду элементами одного множества — бер күмәклектең элементтары араһындағы бәйләнеш ** параллельности между плоскостями — яҫылыҡтар араһындағы параллелек бәйләнеше ** порядка в множестве действительных чисел — ысын һандар күмәклегендә тәртип бәйләнеше ** чисел — һандар сағыштырмаһы ** эквивалентности — эквивалентлыҡ бәйләнеше ** эквивалентности множеств — күмәклектәрҙең эквивалентлыҡ бәйләнеше * Отображение (отражение) — сағылыш ** множества в множество — күмәклектеү күмәклектә сағылышы ** множества на множество — күмәклектең күмәклеккә сағылышы ** множества на себя — күмәклектең үҙ-үҙенә сағылышы * Отрезок — киҫек ** прямой — тураның (тура һыҙыҡтың) киҫеге * Отрицательная единица — тиҫкәре берәмек ** полуось — тиҫкәре ярымкүсәр * Отрицательное направление — тиҫкәре йүнәлеш ** вращения — әйләнештең тиҫкәре йүнәлеше ** решение — тиҫкәре сығарылыш * Отрицательные дроби — тиҫкәре кәсерҙәр ** углы — тиҫкәре мөйөштәр ** целые числа — тиҫкәре бөтөн һандар ** числа — тиҫкәре һандар * Отрицательный — тиҫкәре * Ошибка  — хата [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] nhqc8h5pa74r5l1ctwykyne8iysd2qo 0 2462 19812 19811 2019-02-19T08:11:45Z Таңһылыу 421 /* П */ 19812 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == П == * Парабола — парабола * Параболическая спираль — параболик спираль * Параболическая точка — параболик нөктә * Параболический — параболик * Параболический цилиндр — параболик цилиндр * Параболическое уравнение — параболик тигеҙләмә * Параболоид — параболоид * Параллелепипед — параллелепипед * Параллелограмм — параллелограмм * Параллель — параллель * Параллельная проекция — параллель прокеция * Параллельное проектирование — параллель проекциялау * Параллельность — параллеллек ** прямых — тураларҙың параллеллеге * Параллельные отрезки — параллель киҫектәр ** плоскости — параллель яҫылыҡтар ** прямые — параллель туралар (тура һыҙыҡтар) * Параллельный — параллель ** перенос — параллель күсереш * Параметр — параметр * Первая производная — беренсе сығарылма * Первообразная — алынма ** функции — функцияның алынмаһы * Первый — беренсе ** инвариант — беренсе инвариант ** интеграл — беренсе интеграл * Перегиб — бөгөм * Переменная — үҙгәреүсән ** величина — үҙгәреүсән дәүмәл ** интегрирования — интеграллауҙың үҙгәреүсәне * Переменный — үҙгәреүсән * Переместительный (коммутативный) — урын алмаштырыу (коммутатив) ** закон — урын алмаштырыу (коммутатив) закон * Перемещение — күсеш ** фигуры — фигураның күсеше * Перенос — күсерелеш * Пересекающиеся плоскости — киҫешеүсе яҫылыҡтар ** прямые — киҫешеүсе туралар (тура һыҙыҡтар) * Пересекающийся — киҫешеүсе * Пересечение — киҫешеү ** множеств — күмәклектәрҙең киҫешеүе ** фигур — фигураларҙың киҫешеүе * Перестановка — алмаштырма ** с повторениями — ҡабатланып торған алмаштырма ** символов — символдарҙың алмаштырмаһы * Переход — күсеү * Периметр — периметр ** многоугльника — күпмөйөштөң периметры * Период — период ** десятичной дроби — унарлы кәсерҙең периоды ** периодической дроби — периодлы кәсерҙең периоды ** функции — функцияның периоды * Периодическая десятичная дробь — периодлы унарлы кәсер * Периодический — периодлы * Периодическое решение — периодлы сығарылыш * Перпендикуляр — перпендикуляр * Перпендикулярное сечение — перпендикуляр киҫелеш ** призмы — призманың перпендикуляр киҫелеше * Перпендикулярный — перпендикуляр * Перпендикулярность — перпендикулярлыҡ ** прямой и плоскости — тура (тура һыҙыҡ) менән яҫылыҡтың перпендикулярлығы ** прямых — тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) перпендикулярлығы * Перпендикулярные плоскости — перпендикуляр яҫылыҡтар ** прямые — перпендикуляр туралар (тура һыҙыҡтар) * Письменная нумерация — яҙма нумерация * Письменный — яҙма ** счет — яҙма иҫәп (иҫәпләү) * Пирамида — пирамида * Планиметрия — планиметрия * Плоская кривая — яҫы кәкре (кәкре һыҙыҡ) ** фигура — яҫы фигура * Плоский — яҫы ** выпуклый многоугольник — яҫы ҡабарынҡы күпмөйөш ** выпуклый угол многогранного угла — күп ҡырлы мөйөштөң яҫы мөйөшө * Плоскость — яҫылыҡ * Плотное множество — тығыҙ күмәклек * Плотность — тығыҙлыҡ * Плотный — тығыҙ * Площадь боковой поверхности — эргә йөҙ майҙаны ** конуса — конустың эргә йөҙ майҙаны ** пирамиды — пирамиданың эргә йөҙ майҙаны ** призмы — призманың эргә йөҙ майҙаны ** цилиндра — цилиндрҙың эргә йөҙ майҙаны * Площадь — майҙан ** боковых граней призмы — призманың эргә ҡырҙары майҙаны ** квадрата — квадраттың майҙаны ** криволинейной трапеции — кәкре һыҙыҡлы трапецияның майҙаны ** многоугольника — күпмөйөштөң майҙаны ** основания призмы — призма нигеҙенең майҙаны ** параллелограмма — параллелограмдың майҙаны ** правильного многоугольника — төҙөк күпмөйөштөң майҙаны ** прямоугольника — тура дүртмөйөштөң майҙаны ** прямоугольного треугольника — тура мөйөшлө өсмөйөштөң майҙаны ** ромба — ромбтың майҙаны ** сегментной поверхности — сегмент йөҙөнөң майҙаны ** сектора — секторҙың майҙаны ** трапеции — трапецияның майҙаны ** треугольника — өсмөйөштөң майҙаны ** фигуры — фигураның майҙаны ** щарового пояса — шар бүлкәтенең майҙаны * Площадь поверхности — йөҙ майҙаны ** конуса — конус йөҙөнөң майҙаны ** полушара — ярымшар йөҙөнөң майҙаны ** прямой призмы — тура призма йөҙөнөң майҙаны ** усеченного конуса — киҫек конус йөҙөнөң майҙаны ** цилиндра — цилиндр йөҙөнөң майҙаны ** шара — шар йөҙөнөң майҙаны ** шарового сектора — шар секторы йөҙөнөң майҙаны * Плюс — плюс * Поворот — боролош ** плоскости вокруг точки — нөктә тирәләй яҫылыҡтың боролошо ** осей — күсәрҙәрҙең боролошо * Повторный — бер-бер артлы ** интеграл — бер-бер артлы интеграл * Погрешность — хаталыҡ ** приближенного значения — яҡынса ҡиммәттең хаталығы * Подкасательная — аҫтейеүсе * Подкоренное выражение — тамыр аҫты аңлатмаһы ** число — тамыр аҫты һаны * Подкоренной — тамыр аҫты * Подмножество — аҫкүмәклек ** действительных чисел — ысын һандарҙың аҫкүмәклеге * Поднормаль — аҫнормаль * Подобие — оҡшашлыҡ ** фигур — фигураларҙың оҡшашлығы * Подобное преобразование — оҡшаш үҙгәртеү * Подобные матрицы — оҡшаш матрицалар ** многоугольники — оҡшаш күпмөйөштәр ** одночлены — оҡшаш бербыуындар ** слагаемые — оҡшаш ҡушылыусылар ** фигуры — оҡшаш фигуралар ** члены — оҡшаш быуындар ** члены многочлена — күпбыуындың оҡшаш быуындары * Подобный — оҡшаш * Подсчет — иҫәпләү * Подынтегральная функция — интеграл аҫты функцияһы * Подынтегральное выражение — интеграл аҫты аңлатмаһы * Подынтегральный — интеграл аҫты * Показатель корня — тамырҙың күрһәткесе ** степени — дәрәжәнең күрһәткесе * Показательная функция — күрһәткесле функция ** с основанием 10 — нигеҙе 10 булған күрһәткесле функция * Показательные неравенства — күрһәткесле тигеҙһеҙлектәр ** уравнения — күрһәткесле тигеҙләмәләр * Показательный — күрһәткесле * Поле — ялан ** алгебраических чисел — алгебраик һандар яланы ** направлений — йүнәлештәрҙең яланы * Поливектор — поливектор * Полиинтервал — полиинтервал * Полином (многочлен) — полином (күпбыуын) * Полиномиальная теорема — полиномиаль теорема * Полиномиальные коэффициенты — полиномиаль коэффициенттар * Полиномиальный — полиномиаль * Полиэдр — полиэдр * Полная вариация — тулы вариация ** вероятность — тулы ихтималлыҡ ** индукция — тулы индукция ** поверхность куба — кубтың тулы йөҙө ** производная — тулы сығарылма ** система аксиом — аксиомаларҙың тулы системаһы ** система функций — функцияларҙың тулы системаһы * Полное квадратное уравнение — тулы квадрат тигеҙләмә ** приращение — тулы үҫеш ** пространство — тулы арауыҡ ** частное — тулы бүдендек * Полнота — тулылыҡ ** систем аксиом — аксиомалар системаһының тулылығы * Полный — тулы ** дифференциал — тулы дифференциал ** квадрат — тулы квадрат ** угол — тулы мөйөш * Половинный — ярты * Положительная бесконечность — ыңғай сикһеҙлек ** полуось — ыңғай ярымкүсәр * Положительное направление — ыңғай йүнәлеш ** вращения — әйләнештең ыңғай йүнәлеше * Положительные дроби — ыңғай кәсерҙәр ** углы — ыңғай мөйөштәр ** целые числа — ыңғай бөтөн һандар ** числа — ыңғай һандар * Положительный — ыңғай ** индекс — ыңғай индекс ** ряд — ыңғай рәт ** числовой ряд — ыңғай һанлы рәт * Полоса — ыңғай һыҙат * Полость — ҡыуышлыҡ ** шара — шар ҡыуышлығы * Полу- — ярым- * Полугруппа — ярымтөркөм * Полуинтервал — ярыминтервал * Полукруг — ярымтүңәрәк * Полуокружность — ярымәйләнә * Полуось — ярымкүсәр * Полупериметр — ярымпериметр * Полуплоскость — ярымъяҫылыҡ * Полуполоса — ярымһыҙат * Полупространство — ярымарауыҡ * Полупрямая — ярымтура * Полусумма — ярымсумма * Полый — ҡыуыш ** шар — ҡыуыш шар * Полюс — полюс ** шара — шарҙың полюсы * Полярная ось — поляр күсәр * Полярный — поляр ** радиус — поляр радиус ** угол — поляр мөйөш * Понятие — төшөнсә ** квадратного корня — квадрат тамыр төшөнсәһе ** последовательности — эҙмә-эҙлелек төшөнсәһе * Поперечное сечение — арҡыры киҫелеш * Поперечный — арҡыры ** масштаб — арҡыры масштаб * Поправка — тәҙәтмә * Порядковое число — тәртип һаны * Порядковый — тәртип * Порядок — тәртип ** действий — ғәмәлдәр тәртибе ** дифференциального уравнения — дифференциаль тигеҙләмәнең тәртибе ** конечной группы — сикле төркөмдөң тәртибе ** производной — сығарылманың тәртибе ** числа — һандың тәртибе * Последний — аҙаҡҡы ** член — аҙаҡҡы быуын * Последовательное дифференцирование — эҙмә-эҙлекле дифференциаллау * Последовательность — эҙмә-эҙлелек ** чисел — һандарҙың эҙмә-эҙлелеге * Последовательный — эҙмә-эҙлекле * Последующий — киләһе ** член — киләһе быуын * Посторонние решения — сит сығарылыштар * Посторонний — сит ** корень — сит тамыр * Постоянная — үҙгәрмәүсән ** интегрирования — интеграллауҙың үҙгәрмәүсәне ** последовательность — үҙгәрмәүсән эҙмә-эҙлелек ** функция — үҙгәрмәүсән функция * Постоянное число — үҙгәрмәүсән һан * Постоянный — үҙгәрмәүсән ** множитель — үҙгәрмәүсән ҡабатлашыусы * Постоянство — үҙгәрмәүсәнлек * Построение — төҙөү ** биссектрисы угла — мөйөштөң биссектрисаһын төҙөү ** графика функции — функцияның графигын төҙөү ** касательной к окружности — әйләнәгә тейеүсе төҙөү ** касательных окружности — әйләнәнең тейеүселәрен төҙөү ** многоугольника, вписанного в окружность — әйләнәгә ҡамалған күпмөйөш төҙөү ** многоугольника, описанного около окружности — әйләнәне ҡамаусы күпмөйөш төҙөү ** окружности, вписанной в треугольник — өсмөйөшкә ҡамалған әйләнә төҙөү ** окружности, описанной около многоугольника — күпмөйөштө ҡамаусы әйләнә төҙөү ** окружности, описанной около треугольника — өсмөйөштө ҡамаусы әйләнә төҙөү ** отрезков — киҫектәр төҙөү ** параллельных прямых — параллель туралар (тура һыҙыҡтар) төҙөү ** перпендикуляра к прямой — тураға ( тура һыҙыҡҡа) перпендикуляр төҙөү ** правильных многоугольников — төҙөк күпмөйөштәр төҙөү ** серединного перпендикуляра отрезка — киҫектең урта перпендикулярын төҙөү ** среднего пропорционального отрезка — урта пропорциональ киҫек төҙөү ** треугольников — өсмөйөштәр төҙөү ** угла, конгруэнтного данному — бирелгән мөйөшкә конгруэнт мөйөш төҙөү ** углов — мөйөштәр төҙөү * Постулат — постулат * Потенцирование — потенцирлау * Потерянные корни уравнения — тигеҙләмәнең юғалған тамырҙары * Потерянный — юғалған * Пояс — бүлкәт * Правила деления — бүлеү ҡағиҙәләре ** дифференцирования — дифференцияллау ҡағиҙәләре ** сложения — ҡушыу ҡағиҙәләре * Правило ложного положения — ялған торош ҡағиҙәләре ** параллелепипеда — параллелепипед ҡағиҙәһе ** параллелограмма — параллелограмм ҡағиҙәһе * Правильная алгебраическая дробь — дөрөҫ алгебраик кәсер ** пирамида — төҙөк пирамида ** призма — төҙөк призма ** рациональная дробь — дөрөҫ рациональ кәсер ** усеченная пирамида — төҙөк киҫек пирамида ** часть множества — күмәклектең дөрөҫ өлөшө ** шестиугольная пирамида — алты мөйөшлө төҙөк пирамида * Правильные (верные) цифры — дөрөҫ цифрҙар ** числа — һандың дөрөҫ цифрҙары * Правильный — дөрөҫ, төҙөк ** вписанный многоугольник — ҡамалған төҙөк күпмөйөш ** многогранник — төҙөк күпҡыр ** многоугольник — төҙөк күпмөйөш ** шестиугольник — төҙөк алтымөйөш * практические приемы приближенных вычислений — яҡынса иҫәпләүҙәрҙең практик алымдары * Предел — сикләнмә ** переменной величины — үҙгәреүсән дәүмәлдең сикләнмәһе ** последовательности — эҙмә-эҙлелектең сикләнмәһе ** функции — функцияның сикләнмәһе * Пределы интегрирования — интеграллау сикләнмәләре * Представление группы - төркөм күрһәтмәһе * Предыдущий (предшествующий) член — * Преобразование — үҙгәртеү ** выражений — аңлатмаларҙы үҙгәртеү ** графиков — графиктарҙы үҙгәртеү ** дробей — кәсерҙәрҙе үҙгәртеү ** иррациональных выражений — иррациональ аңлатмаларҙы үҙгәртеү ** координат — координаталарҙы үҙгәртеү ** плоскости — яҫылыҡты үҙгәртеү ** пространства — арауыҡты үҙгәртеү * Приближение — яҡынлаштырыу, яҡынлашыу * Приближенная величина — яҡынса дәүмәл * Приближенное значение — яҡынса ҡиммәт ** числа — һандың яҡынса ҡиммәте * Приближенное интегрирование — яҡынса интеграллау * Приближенные вычисления — яҡынса иҫәпләүҙәр ** методы — яҡынса методтар ** формулы — яҡынса формулалар ** числа — яҡынса һандар * Приближенный — яҡынса ** корень — яҡынса тамыр * Приведение — килтереү ** дробей к общему знаменателю — кәсерҙәрҙе уртаҡ ваҡлаусыға килтереү ** к единице — берәмеккә килтереү * Приведенная система — килтерелгән система * Приведенное квадратное уравнение —килтерелгән квадрат тигеҙләмә * Приведенный — килтерелгән * Приводимый — килтереп була торған * Приводящие к решению квадратных уравнений задачи — квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыуға килтереүсе мәсьәләләр * Приводящий — килтереүсе * Пригодность — яраҡлылыҡ * Призма — призма * Признак — билдә ** коллинеарности векторов — векторҙарҙың коллинеарлыҡ билдәһе ** обратной пропорциональности — кире пропорционаллек билдәһе ** параллельности плоскостей — яҫылыҡтарҙың параллелек билдәһе ** параллельности прямой и плоскости — тура (тура һыҙыҡ) менән яҫылыҡтың параллелек билдәһе ** перпендикулярности двух векторов — ике векторҙың перпендикулярлыҡ билдәһе ** перпендикулярности плоскостей — яҫылыҡтарҙың перпендикулярлыҡ билдәһе ** перпендикулярности прямой и плоскости — тура (тура һыҙыҡ) менән яҫылыҡтың перпендикулярлыҡ билдәһе ** постоянства функции — функцияның үҙгәрмәүсәнлек билдәһе ** прямой пропорциональности — тура пропорционаллек билдәһе ** скрещивающихся прямых — асамай тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) билдәһе ** существования предела — сикләнмәнең булыу билдәһе ** сходимости — йыйылыусанлыҡ билдәһе * Признаки делимости чисел — һандарҙың бүленеүсәнлек билдәләре ** конгруэнтности треугольников — өсмөйөштәрҙең конгруэнтлыҡ билдәләре ** параллелограмма — параллелограмдың билдәләре ** параллельности прямых — тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) параллелек билдәләре ** подобия многоугольников — күпмөйөштәрҙең оҡшашлыҡ билдәләре ** подобия треугольников — өсмөйөштәрҙең оҡшашлыҡ билдәләре * Прилежащая сторона — теркәлгән яҡ * Прилежащие углы — теркәлгән мөйөштәр * Прилежащий — теркәлгән * Применение метода границ для оценки значения суммы, разности, произведения и частного — сумма, айырма, ҡабатландыҡ һәм бүлендек ҡиммәттәренең аныҡлығын баһалау өсөн сиктәр методын ҡулланыу * Принадлежность — ятылыш * Приращение — үҫеш ** аргумента — аргуметтың үҫеше ** функции — функцияның үҫеше * принцип максимума модуля - модулдең максимум принцибы * Проверка — тикшереү * Программирование — программалау * Прогрессия — прогрессия * Проектирование — проекциялау * Проекция — проекция ** точки на прямую — нөктәнең тураға (тура һыҙыҡҡа) проекцияһы ** отрезка на прямую — киҫектең тураға (тура һыҙыҡҡа) проекцияһы ** фигуры — фигураның проекцияһы * Произведение — ҡабатландыҡ ** вектора на число — векторҙың һанға ҡабатландығы ** действительных чисел — ысын һандарҙың ҡабатландығы ** дробей — кәсерҙәрҙең ҡабатландығы ** комплексных чисел — комплекс һандарҙың ҡабатландығы ** многочленов — күпбыуындарҙың ҡабатландығы ** множеств — күмәклектәрҙең ҡабатландығы ** натуральных чисел — натураль һандарҙың ҡабатландығы ** одночлена и многочлена — бербыуын менән күпбыуындың ҡабатландығы ** последовательностей — эҙмә-эҙлелектәрҙең ҡабатландығы ** рациональных дробей — рациональ кәсерҙәрҙең ҡабатландығы ** рациональных чисел — рациональ һандарҙың ҡабатландығы ** целых чисел — бөтөн һандарҙың ҡабатландығы * Производная — сығарылма ** косинуса — косинустың сығарылмаһы ** котангенса — котангенстың сығарылмаһы ** логарифмической функции — логарифмлы функцияның сығарылмаһы ** обратной функции — кире функцияның сығарылмаһы ** по направлению — йүнәлеш буйынса функцияның сығарылма ** показательной функции — күрһәткесле функцияның сығарылмаһы ** синуса — синустың сығарылмаһы ** сложной функции — ҡатмарлы функцияның сығарылмаһы ** степенной функции — дәрәжәле функцияның сығарылмаһы ** суммы функции — функциялар суммаһының сығарылмаһы ** тангенса — тангенстың сығарылмаһы ** частного — бүлендектең сығарылмаһы * Производные высшего порядка — юғары тәртиптәге сығарылмалар * Промежутки монотонности функции — функцияның монотонлыҡ аралыҡтары * Промежуток — аралыҡ * Промежуточная производная — аралыҡтағы сығарылма * Промежуточный — аралыҡтағы ** аргумент — аралыҡтағы аргумент ** интеграл — аралыҡтағы интеграл * Промилле — промилле * Пропорциональное деление — пропорциональ бүлеү * Пропорциональность — пропорционаллек * Пропорциональные величины — пропорциональ дәүмәлдәр ** отрезки — пропорциональ киҫектәр ** части — пропорциональ өлөштәр * Пропорциональный — пропорциональ * Пропорция — пропорция * Простая дробь — ябай кәсер ** дуга на плоскости — яҫылыҡтағы ябай дуғалар ** замкнутая ломаная — ябай һыныҡ һыҙыҡ * Простейшая алгебраическая дробь — иң ябай алгебраик кәсер ** рациональная дробь — иң ябай рациональ кәсер * Простейшие правила интегрирования — интеграллауҙың иң ябай ҡағиҙәләре ** (элементарные) дроби — иң ябай (элементар) кәсерҙәр * Простейший — иң ябай * Простой — ябай ** корень многочлена — күпбыуындың ябай тамыры ** множитель — ябай ҡабатлашыусы ** процент — ябай процент * Пространство — арауыҡ * Против — ҡаршы * Противолежащие стороны — ҡаршы ятыусы яҡтар ** углы — ҡаршы ятыусы мөйөштәр * Противолежащий — ҡаршы ятыусы * Противоположная направленность лучей — нурҙарҙың ҡапма-ҡаршы йәнәлтелгәнлеге * Противоположно направленные лучи — ҡапма-ҡаршы йәнәлтелгән нурҙар * Противоположное комплексное число — ҡапма-ҡаршы комплекслы һан * Противоположные векторы — ҡапма-ҡаршы векторҙар ** грани — ҡапма-ҡаршы ҡырҙар ** знаки — ҡапма-ҡаршы тамғалар ** направления — ҡапма-ҡаршы йүнәлештәр ** теоремы — ҡапма-ҡаршы теоремалар ** углы — ҡапма-ҡаршы мөйөштәр ** числа — ҡапма-ҡаршы һандар * Противоположный — ҡапма-ҡаршы * Процент — процент * Процентный — процентлы * Процентный транспортир — процентлы транспортир * Прямая — тура (һыҙыҡ) ** линия — тура һыҙыҡ ** пирамида — тура пирамида ** призма — тура призма ** пропорциональная зависимость — тура пропорциональ бәйләнеш ** пропорциональнсть — тура пропорционаллек ** пятиугольная призма — биш мөйөшлө тура призма ** теорема — тура теорема ** треугольная призма — өс мөйөшлө тура призма ** числовой плоскости — һанлы яҫылыҡтың тураһы (тура һыҙығы) * Прямо — тура ** пропорциональные величины — тура пропорциональ дәүмәлдәр * Прямой — тура ** круговой конус — тура түңәрәк конус ** круговой цилиндр — тура түңәрәк цилиндр ** параллелепипед — тура параллелепипед ** угол — тура мөйөш ** цилиндр — тура цилиндр * Прямоугольная система координат в пространстве — арауыҡта тура мөйөшлө координаталар системаһы ** на плоскости — яҫылыҡта тура мөйөшлө координаталар системаһы ** трапеция — тура мөйөшлө трапеция * Прямоугольник — тура дүртмөйөш * Прямоугольное проектирование — тура мөйөшлө проекциялау * Прямоугольный — тура мөйөшлө * Прямоугольные координаты — тура мөйөшлө координаталар * Прямоугольный базис — тура мөйөшлө базис ** параллелепипед — тура мөйөшлө параллелепипед ** треугольник — тура мөйөшлө өсмөйөш * Пунктирная линия — пунктирлы һыҙыҡ * Пунктирный — пунктирлы * Пустое множество — буш күмәклек * Пустой — буш * Пучок — шәлкем ** окружностей — әйләнәләрҙең шәлкеме ** параллельных прямых — параллель тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) шәлкеме ** параллельных плоскостей — параллеь яҫылыҡтарҙың шәлкеме ** плоскостей — яҫылыҡтарҙың шәлкеме ** прямых — тураларҙың (тура һыҙыҡтарҙың) шәлкеме ** сфер — сфераларҙың шәлкеме * пятиугольная пирамида — биш мөйөшлө пирамида ** призма — биш мөйөшлө призма * Пятиугольный — биш мөйөшлө * Пять — биш * Пятьдесят — илле [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] evehhi890mq72a2ajfoolri8obxo0u7 0 2463 19814 19785 2019-02-26T08:19:05Z Таңһылыу 421 /* Р */ 19814 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Р == * Равенство — тигеҙлек ** векторов — векторҙарҙың тигеҙлеге ** дробей — кәсерҙәрҙең тигеҙлеге ** многочленов — күпбыуындарҙың тигеҙлеге ** множеств — күмәклектәрҙең тигеҙлеге * Равнобедренная (равнобочная) трапеция — тигеҙ эргәле трапеция * Равнобедренный (равнобочный) — тигеҙ эргәле ** треугольник — тигеҙ эргәле өсмөйөш * Равнобочная гипербола — тигеҙ эргәле гипербола * Равновеликие углы — тигеҙ ҙурлыҡтағы мөйөштәр ** фигуры — тигеҙ ҙурлыҡтағы фигуралар * Равновеликий — тигеҙ ҙурлыҡтағы * Равномерная непрерывность — тигеҙ өҙлөкһөҙлөк ** ограниченность — тигеҙ сикләнгәнлек ** сходимость — тигеҙ йыйылыусанлыҡ * Равномерный — тигеҙ * Равномощные множества — тигеҙ ҡеүәтле күмәклектәр * Равномощный — тигеҙ ҡеүәтле * Равносильные (зквивалентные) неравенства — тамырҙаш (эквивалентлы) тигеҙһеҙлектәр ** уравнения — тамырҙаш (эквивалентлы) тигеҙләмәләр * Равносильный (эквивалентный) — тамырҙаш (эквивалентлы) * Равностепенная непрерывность — тигеҙ күрһәткесле өҙлөкһөҙлөк * Равностепенный — тигеҙ күрһәткесле * Равносторонний — тигеҙ яҡлы ** конус — тигеҙ яҡлы конус ** треугольник — тигеҙ яҡлы өсмөйөш ** цилиндр — тигеҙ яҡлы цилиндр * Равносторонняя гипербола — тигеҙ яҡлы гипербола * Равноудаленные точки от прямой — туранан (тура һыҙыҡтан) тигеҙ алыҫлыҡтағы нөктәләр * Равноудаленный — тигеҙ алыҫлыҡтағы * Равночисленные множества — тигеҙ һанлы күмәклектәр * Равночисленный — тигеҙ һанлы * Равные доли — тигеҙ өлөштәр ** множества — тигеҙ күмәклектәр ** углы — тигеҙ мөйөштәр * Равный — тигеҙ * Радиан — радиан * Радианная мера угла — мөйөштөң радианлы үлсәме * Радианный — радианлы * Радикал (корень) — радикал (тамыр) * Радиус — радиус ** круга — түңәрәктең радиусы ** окружности — әйләнәнең радиусы ** окружности, вписанной в треугольник — өсмөйөшкә ҡамалған әйләнәнең радиусы ** окружности, описанной около треугольника — өсмөйөштө ҡамаусы әйләнәнең радиусы ** основания цилиндра — цилиндр нигеҙенең радиусы ** сферы — сфераның радиусы ** сходимости — йыйылыусанлыҡ радиусы * Радиус-вектор — радиус-вектор * Развернутый — йәйелдерелгән (йәйелмә) ** угол — йәйелдерелгән (йәйелмә) мөйөш * Развертка — йәйелмә ** конуса — конустың йәйелмәһе ** кривой — кәкренең (кәкре һыҙыҡтың) йәйелмәһе ** поверхности многогранника — күпҡыр йөҙөнөң йәйелмәһе ** поверхности, допускающей изгибание — бөгөлә торған йөҙҙөң йәйелмәһе ** призмы — призманың йәйелмәһе ** усеченнного конуса — киҫек (ҡырҡылған) йөҙҙөң йәйелмәһе ** цилиндра — цилиндрҙың йәйелмәһе * разделение — айырыу ** переменных — үҙгәреүсәндәрҙе айырыу * Разложение — тарҡатыу ** вектора — векторҙарҙы тарҡатыу ** квадратного многочлена на множители — квадрат күпбыуынды ҡабатлашыусыларға тарҡатыу ** многочлена на множители — күпбыуынды ҡабатлашыусыларға тарҡатыу ** многочленов — күпбыуындарҙы тарҡатыу ** степени бинома — бином дәрәжәһен тарҡатыу ** чисел на простые множители — һандарҙы ябай ҡабатлашыусыларға тарҡатыу * Размер (мера) — үлсәм * Размерность — үлсәмлек ** векторного пространства — векторҙар арауығының үлсәмлеге ** геометрической фигуры — геометрик фигураның үлсәмлеге * Размещение — урынлаштырма ** с повторениями — ҡабатланып торған урынлаштырма * Разностная прогрессия — айырмалы прогрессия ** пропорция — айырмалы пропорция ** Разностное уравнение — айырмалы тигеҙләмә * разностный — айырмалы * Разносторонний — төрлө яҡлы ** треугольник — төрлө яҡлы өсмөйөш * Разность — айырма ** арифметической прогрессии — арифметик прогрессияның айырмаһы ** векторов — векторҙарҙың айырмаһы ** дробей — кәсерҙәрҙең айырмаһы ** квадратов двух выражений — ике аңлатма квадраттарының айырмаһы ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙың айырмаһы ** многочленов — күпбыуындарҙың айырмаһы ** множеств — күмәклектәрҙең айырмаһы ** натуральных чисел — натураль һандарҙың айырмаһы ** последовательностей — эҙмә-эҙлелектәрҙең айырмаһы ** рациональных чисел — рациональ һандарҙың айырмаһы ** целых чисел — бөтөн һандарҙың айырмаһы * Разный — төрлө * Разрыв — өҙөклөк ** второго рода — икенсе төр өҙөклөк ** первого рода — беренсе төр өҙөклөк * Разрывная функция — өҙөклө функция * Разрывный — өҙөклө * Разряд — разряд * Ранг — ранг ** матрицы — матрицаның рангы * Раскрытие — асыу ** неопределенности — аныҡһыҙлыҡты асыу ** (открытие) скобок — йәйәләрҙе асыу * Расположенный — урынлаштырылған ** многочлен — урынлаштырылған күпбыуын * Распределение — таратыу * Распределительный (дистрибутивный) — таратыу (дистрибутив) ** закон — таратыу законы (дистрибутив закон) * Расстояние — алыҫлыҡ ** между скрещивающимися прямыми — асамай туралар (тура һыҙыҡтар) араһындағы алыҫлыҡ ** от точки до плоскости — нөктәнән яҫылыҡҡа тиклем булған алыҫлыҡ ** от точки до прямой — нөктәнән тураға (тура һыҙыҡҡа) тиклем булған алыҫлыҡ ** от точки до фигуры — нөктәнән фигураға тиклем булған алыҫлыҡ * Расходящаяся последовательность — таралыусан эҙмә-эҙлелек * Расходящийся — таралыусан ** интеграл — таралыусан интеграл ** ряд — таралыусан рәт * Расширенная матрица — киңәйтелгән матрица * Расширенный — киңәйтелгән * Рациональная степень действительного числа — ысын һандың рациональ дәрәжәһе * Рациональная функция — рациональ функция * Рациональное выражение — рациональ аңлатма * Рациональное уравнение — рациональ тигеҙләмә * Рациональные неравенства — рациональ тигеҙһеҙлектәр * Рациональный — рациональ * Ребро — ҡабырға ** двугранного угла — ике ҡырлы мөйөштөң ҡабырғаһы ** многогранного угла — күп ҡырлы мөйөштөң ҡабырғаһы ** многогранной поверхности — күп ҡырлы йөҙҙөң ҡабырғаһы ** пирамиды — пирамиданың ҡабырғаһы ** призмы — призманың ҡабырғаһы * Резольвента — резольвента * Результат — нәтижә * Рекуррентная последовательность — рекуррент эҙмә-эҙлелек ** формула — рекуррент формула * Рекуррентное соотношение — рекуррент бәйләнеш * Рекуррентный — рекуррент * Рефлексивность — рефлексивлыҡ * Решение — сығарылыш, сығарыу ** дифференциального уравнения — дифференциаль тигеҙләмәне сығарыу ** квадратных уравнений — квадрат тигеҙләмәләрҙе сығарыу ** неравенства — тигеҙһеҙлектәрҙе сығарыу ** системы неравенств — тигеҙһеҙлектәр системаһын сығарыу ** системы уравнений — тигеҙләмәләр системаһын сығарыу ** совокупности неравенств — тигеҙһеҙлектәр йыйылмаһын сығарыу ** совокупности уравнений — тигеҙләмәләр йыйылмаһын сығарыу ** треугольников — өсмөйөштәрҙе сығарыу * Род — төр * Ромб — ромб * Ромбоэдр — ромбоэдр * Росток - үҫенте * Ротор — ротор * Рулетта — рулетта * Ряд — рәт ** натуральных чисел — натураль һандар рәте ** нечетных чисел — таҡ һандар рәте [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] ec4ekx5g9ra9tmw899nbzua8f6udjq2 0 2464 19813 17863 2019-02-26T08:14:29Z Таңһылыу 421 /* С */ 19813 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == С == * Сажень — сажин * Свободный — ирекле ** вектор — ирекле вектор ** член — ирекле быуын ** член многочлена — күпбыуындың ирекле быуыны * Свойства объема — күләмдең үҙсәнлектәре ** площади — майҙандың үҙсәнлектәре ** показательной функции — күрһәткесле функцияның үҙсәнлектәре ** рефлексивности — рефлексивлыҡтың үҙсәнлектәре ** степени с целым показателем — бөтөн күрһәткесле дәрәжәнең үҙсәнлектәре ** транзитивности — транзитивлыҡтың үҙсәнлектәре * Свойство — үҙсәнлек ** обратной пропорциональности — кире пропорционаллек үҙсәнлеге ** прямой пропорциональности — тура пропорционаллек үҙсәнлеге * Связанный — бәйләнгән ** вектор — бәйләнгән вектор * Связка — бәйләм ** окружностей — әйләнәләр бәйләме ** параллельных прямых — параллель тура һыҙыҡтар бәйләме ** плоскостей — яҫылыҡтар бәйләме ** сфер — сфералар бәйләме * Сгущение — ҡуйырыу * Сдвиг — күсеш * Сегмент — сегмент * Секанс — секанс * Секансоида — секансоида * Секстиллион — секстиллион * Сектор — сектор * Секунда — секунд * Секущая — киҫеүсе (һыҙыҡ) * Семь — ете * Семьдесят — етмеш * Серединный — урта ** перпендикуляр — урта перпендикуляр * Сеть — селтәр ** линий — һыҙыҡтар селтәре * Сечение — киҫелеш ** многогранника плоскостью — күпҡырҙың яҫылыҡ менән киҫелеше ** фтгуры вращения — әйләнеш (әйләнеү) фигураһының киҫелеше * Сжатие — ҡыҫыу ** к оси — күсәргә ҡыҫыу * Сигнатура — сигнатура * Сигнум — сигнум * Символ — символ * Симметрическая матрица — симметриялы матрица ** система — симметриялы система ** функция — симметриялы функция * Симметрические многочлены — симметриялы күпбыуындар * Симметрический — симметриялы * Симметрическое множество — симметриялы күмәклек ** уравнение — симметриялы тигеҙләмә * Симметричная фигура — симметрик фигура ** относительно оси — күсәргә ҡарата симметрик фигура ** относительно прямой — тура һыҙыҡҡа ҡарата симметрик фигура ** относительно центра — үҙәккә ҡарата симметрик фигура * Симметричность — симметриялылыҡ * Симметричные точки относительно плоскости — яҫылыҡҡа ҡарата симметрик нөктәләр ** относительно прямой — тура һыҙыҡҡа ҡарата симметрик нөктәләр ** относительно точки — нөктәгә ҡарата симметрик нөктәләр * Симметричный — симметрик * Симметрия — симметрия ** относительно плоскости — яҫылыҡҡа ҡарата симметрия ** относительно прямой — тура һыҙыҡҡа ҡарата симметрия * Симплекс — симплекс * Симплекс-метод — симплекс-метод * Симплекс-таблица — симплекс-таблица * Сингулярность — сингулярлыҡ * Синус — синус ** суммы и разности — сумма һәм айырманың синусы * Синусоида — синусоида * Система — система ** координат — координаталар системаһы ** линейных уравнений — һыҙыҡлы тигеҙләмәләр системаһы ** логарифмических и показательных уравнений — логарифмик һәм күрһәткесле тигеҙләмәләр системаһы ** неравенств — тигеҙһеҙлектәр системаһы ** счисления — иҫәпләү системаһы ** тригонометрических уравнений — тригонометрик тигеҙләмәләр системаһы ** уравнений — тигеҙләмәләр системаһы * Систематические дроби — систематик кәсерҙәр * Систематический — систематик * Скаляр — скаляр * Скалярная матрица — скаляр матрица * Скалярное поле — скаляр ялан ** произведение — скаляр ҡабатландыҡ ** произведение векторов — векторҙарҙың скаляр ҡабатландығы * Скалярный — скаляр ** квадрат вектора — векторҙың скаляр квадраты * скат (наклон) — ауышлыҡ * Скачок — һикереш ** функции — функцияның һикереше * Скобки — йәйәләр * Скользящий — шыума (шыумалы) ** вектор — шыума (шыумалы) вектор * Скрещивающиеся прямые — асамай тура һыҙыҡтар * Скрещивающийся — асамай * Слагаемые — ҡушылыусылар * След — эҙ ** матрицы — матрицаның эҙе ** плоскости — яҫылыҡтың эҙе ** прямой — тура һыҙыҡтың эҙе * Следствие — эҙемтә * Сложение — ҡушыу ** векторов — векторҙарҙы ҡушыу ** десятичных дробей — унарлы кәсерҙәрҙе ҡушыу ** дробей — кәсерҙәрҙе ҡушыу ** и вычитание приближенных значений чисел — һандарҙың яҡынса ҡиммәтәрен ҡушыу һәм алыу ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙы ҡушыу ** многочленов — күпбыуындарҙы ҡушыу ** рациональных дробей — рациональ кәсерҙәрҙе ҡушыу ** столбцами — бағаналап ҡушыу ** целых чисел — бөтөн һандарҙы ҡушыу * Сложная дробь — ҡатмарлы кәсер ** задача — ҡатмарлы мәсьәлә ** функция — ҡатмарлы функция * Сложное пропорциональное деление — ҡатмарлы пропорциональ бүлеү * Сложные проценты — ҡатмарлы проценттар * Сложный — ҡатмарлы * Слой — ҡатлам * Смежные углы — эргәләш мөйөштәр * Смежный — эргәләш * Смешанная периодическая дробь — аралаш периодик кәсер * Смешанное произведение — аралаш ҡабатландыҡ ** векторов — векторҙарҙың арадаш ҡабатландығы * Смешанное число — аралаш һан * Смешанные дроби — аралаш кәсерҙәр * Смешанный — аралаш * Смысл — мәғәнә * Собственная функция — үҙ функция * Собственное значение линейного оператора — һыҙыҡлы операторҙың үҙ ҡиммәте ** матрицы — матрицаның үҙ ҡиммәте * Подмножество — аҫ күмәклек * Собственный — үҙ ** вектор — үҙ вектор ** экстремум — үҙ экстремум * Событие — ваҡиға * Совокупность — йыйылма ** неравенств — тигеҙһеҙлектәр йыйылмаһы ** уравнений — тигеҙләмәләр йыйылмаһы * Соединение — тоташтырма * Соизмеримые величины — үлсәүҙәш дәүмәлдәр * Соизмеримый — үлсәүҙәш * Сократимая дробь — ҡыҫҡартып була торған кәсер * Сократимый — ҡыҫҡартып була торған * Сокращение — ҡыҫҡартыу ** дробей — кәсерҙәрҙе ҡыҫҡартыу * Сомножитель (множитель) — ҡабатлашыусы * Сонаправленность — берйүнәлешлек ** лучей — нурҙарҙың берйүнәлешлеге * Сонаправленные лучи — бер йүнәлешле нурҙар * Сонаправленный — бер йүнәлешле * Соответственные значения выражений — аңлатмаларҙың ярашлы ҡиммәттәре * Соответственные углы — ярашлы мөйөштәр * Соответственный — ярашлы * Соответствие — ярашлыҡ * Соотношение (зависимость, отношнение, относительный) — бәйләнеш, нисбәт, сағыштырма * Сопряженные гармонические функции — эйәртеүле гармоник функциялар ** гиперболы — эйәртеүле гиперболалар ** диаметры — эйәртеүле диаметрҙар ** диаметры эллипса — эллипстың эйәртеүле диаметрҙары ** корни — эйәртеүле тамырҙар ** числа — эйәртеүле һандар * Сопряженный — эйәртеүле * Сорок — ҡырҡ * Составление — төҙөү ** уравнения — тигеҙләмә төҙөү * Составное число — ҡушма һан * Составной — ҡушма * Софокусные кривые — фокусташ кәкре һыҙыҡтар * Софокусный — фокусташ * Сочетание — ойошторма ** с повторениями — ҡабатланып торған ойошторма * Сочетательный (ассоциативный) — төркөмләү (ассоциатив) ** закон — төркөмләү (ассоциатив) законы * Спектр — спектр ** матрицы — матрицаның спектры * Спектральная задача — спектраль мәсьәлә * Спектральный — спектраль * Специальные функции — махсус функциялар * Специальный — махсус * Спираль — спираль * Способ — ысул, юл ** введения вспомогательного угла — ярҙамсы мөйөш индереү ысулы (юлы) ** вынесения за скобки — йәйәләр тышына сығарыу ысулы (юлы) ** замены — алмаштырып ҡуйыу ысулы (юлы) ** неопределенных коэффициентов — аныҡһыҙ коэффициенттар ысулы (юлы) ** подсчета цифр — цифрҙарҙы иҫәпләү (һанау) ысулы (юлы) ** последовательного деления — эҙмә-эҙлекле бүлеү ысулы (юлы) ** приведения к единице — берәмеккә килтереү ысулы (юлы) ** сложения — ҡушыу ысулы (юлы) * Способы задания поворотов — боролоштарҙы биреү ысулдары (юлдары) ** последовательности — эҙмә-эҙлелектәрҙе биреү ысулдары (юлдары) ** функции — функцияны биреү ысулдары (юлдары) * Спрямление (выпрямление) — турайтыу ** дуги — дуғаны турайтыу ** кривой — кәкре һыҙыҡты турайтыу * Сравнение — сағыштырыу ** чисел — һандарҙы сағыштырыу * Среднее — урта ** арифметическое — арифметик урта ** гармоническое — гармоник урта ** геометрическое — геометрик урта ** квадратичное — квадратик урта ** пропорциональное — пропорциональ урта * Средние члены пропорции — пропорцияның урта быуындары * Средний — урта ** член — урта быуын * Средняя линия трапеции — трапецияның урта һыҙығы ** треугольника — өсмөйөштөң урта һыҙығы * Стандарт — стандарт * Стандартный — стандарт ** вид многочлена — күпбыуындың стандарт күренеше ** вид одночлена — бербыуындың стандарт күренеше ** числа — һандың стандарт күренеше * Старший — өлкән ** коэффициент — өлкән коэффициент ** член многочлена — күпбыуындың өлкән быуыны * Степенная функция — дәрәжәле функция ** с целым показателем — бөтөн күрһәткесле дәрәжәле функция * Степенной — дәрәжәле ** ряд — дәрәжәле рәт * Степень — дәрәжә ** выражения — аңлатманың дәрәжәһе ** действительного числа — ысын һандың дәрәжәһе ** дроби — кәсерҙең дәрәжәһе ** комплексного числа — комплекслы һандың дәрәжәһе ** многочлена — күпбыуындың дәрәжәһе ** одночлена — бербыуындың дәрәжәһе ** с иррациональным показателем — иррациональ күрһәткесле дәрәжә ** натуральным показателем — натураль күрһәткесле дәрәжә ** нулевым показателем — нуль күрһәткесле дәрәжә ** положительным дробным показателем — ыңғай кәсер күрһәткесле дәрәжә ** рациональным показателем — рациональ күрһәткесле дәрәжә ** целым показателем — бөтөн күрһәткесле дәрәжә ** уравнения — тигеҙләмәнең дәрәжәһе ** числа — һандың дәрәжәһе * Стереометрия — стереометрия * Сто — йөҙ * Сторона — яҡ ** многоугольника — күпмөйөштөң яғы ** треугольника — өсмөйөштөң яғы ** угла — мөйөштөң яғы * Строгие неравенства — ҡәтғи тигеҙһеҙлектәр * Строгий — ҡәтғи * Струя - ағым * Сумма — сумма ** векторов — векторҙарҙың суммаһы ** бесконечной геометрической прогрессии — сикһеҙ геометрик прогрессияның суммаһы ** двух углов — ике мөйөштөң суммаһы ** действительных чисел — ысын һандарҙың суммаһы ** дробей — кәсерҙәрҙең суммаһы ** и разность косинусов — косинустарҙың суммаһы һәм айырмаһы ** и разность синусов — синустарҙың суммаһы һәм айырмаһы ** квадратов — квадраттарҙың суммаһы ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙың суммаһы ** кубов — кубтарҙың суммаһы ** многочленов — күпбыуындарҙың суммаһы ** множеств — күмәклектәрҙең суммаһы ** натуральных чисел — натураль һандарҙың суммаһы ** послеовательностей — эҙмә-эҙлелектәрҙең суммаһы ** прогрессии — прогрессияның суммаһы ** рациональных дробей — рациональ кәсерҙәрҙең суммаһы ** чисел — һандарҙың суммаһы ** ряда — рәттең суммаһы ** событий — ваҡиғаларҙың суммаһы ** целых чисел — бөтөн һандарҙың суммаһы ** членов арифметической прогрессии — арифметик прогрессия быуындарының суммаһы * Сфера — сфера ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙың сфераһы * Сфероид — сфероид * Схема — схема ** исследования функции — функцияларҙы тикшереү схемаһы * Сходимость — йыйылыусанлыҡ ** несобственного интеграла — үҙ булмаған интегралдың йыйылыусанлығы ** ряда — рәттең йыйылыусанлығы * Сходственная сторона — оҡшаш яҡ * Сходственный — оҡшаш * Сходящаяся последовательность — йыйылыусан эҙмә-эҙлелек * Сходящийся — йыйылыусан ** ряд — йыйылыусан рәт * Счет — иҫәп (иҫәпләү) * Счетные машины — иҫәпләү машиналары * Счетный — иҫәпләү * Счисление — иҫәпләү * Сюрьекция — сюрьекция [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] n1rzyjv2f2pas9o7f368w4xj73tmw5q 0 2465 17865 15560 2017-10-13T03:44:23Z Dcljr 283 move into book category 17865 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Т == * Таблица — таблица ** квадратных корней — квадрат тамырҙар таблицаһы ** квадратов — квадраттар таблицаһы ** логарифмов — логарифмдар таблицаһы ** основных интегралов — төп интегралдар таблицаһы ** умножения — ҡабатлау таблицаһы * Таблица простых чисел — ябай һандар таблицаһы * Табличный способ задания функции — функцияны таблица ысулы (юлы) менән биреү * Тангенс — тангенс ** двойного угла — икеләтелгән мөйөштөң тангенсы ** половинного угла — ярты мөйөштөң тангенсы ** суммы и разности — сумма менән айырманың тангенсы * Тангенсоида — тангенсоида * Тело — есем ** вращения — әйләнеш есеме * Тензорная алгебра — тензорлы алгебра * Тензорный — тензорлы * Теорема — теорема ** косинусов — косинустар теоремаһы ** о делении многочленов с остатком — күпбыуындарҙы ҡалдыҡлы бүлеү тураһындағы теорема ** синусов — синустар теоремаһы ** Пифагора — Пифагор теоремаһы * Теоремы о конгруэнтности фигур — фигураларҙың конгруэнтлығы тураһындағы теоремалар ** параллельных плоскостях — параллель яҫылыҡтар тураһындағы теоремалар ** перпендикулярности прямой и плоскости — тура һыҙыҡ менән яҫылыҡтың перпендикулярлығы тураһындағы теоремалар ** пределах последовательностей — эҙмә-эҙлелектәрҙәеңсикләнмәләре тураһындағы теоремалар ** пределах функции — функцияларҙың сикләнмәләре тураһындағы теоремалар ** производных — сығарылмалар тураһындағы теоремалар ** пропорциональных отрезках — пропорциональ киҫектәр тураһындағы теоремалар ** равных отрезках — тигеҙ киҫектәр тураһындағы теоремалар * Теория — теория ** вероятностей — ихтималлыҡтар теорияһы ** игр — уйындар теорияһы ** информации — информациялар теорияһы ** матриц — матрицалар теорияһы ** множеств — күмәклектәр теорияһы ** надежности — ышаныслыҡ теорияһы ** операторов — операторҙар теорияһы ** пределов — сикләнмәләр теорияһы ** функций — функцияларҙың теорияһы ** чисел — һандарҙың теорияһы * Тетраэдр — тетраэдр * Тождество — берҙәйлек * Тождествнно равные выражения — берҙәй тигеҙ аңлатмалар * Тождественное отображение — берҙәй сағылыш ** плоскости на себя — яҫылыҡтың үҙ-үҙенә берҙәй сағылышы * Тождественное преобразование — берҙәй үҙгәртеү ** в алгебре — алгебрала берҙәй үҙгәртеү ** в геометрии — геометрияла берҙәй үҙгәртеү * *выражений — аңлатмаларҙы берҙәй үҙгәртеү * Тождественные преобразования выражений, содеожащих степенис рациональным показателем — дәрәжәләре рациональ күрһәткесле булған аңлатмаларҙы берҙәй үҙгәртеүҙәр * Тождественный — берҙәй * Топологические инварианты — топологик инварианттар * Топологический — топологик * Топологическое пространство — топологик арауыҡ * Топология — топология * Тор — тор * Точка — нөктә ** ветвления — тармаҡланыу нөктәһе ** деления — бүлеү нөктәһе ** касания — тейеү нөктәһе ** максимума — максимум нөктәһе ** минимума — минимум нөктәһе ** накопления множества — күмәклектең тупланыу нөктәһе ** перегиба — бөгөм нөктәһе ** пересечения — киҫешеү нөктәһе ** разрыва — өҙөклөк нөктәһе ** сгущения числового множества — һанлы күмәклектең ҡуйырыу өлкәһе ** числовой плоскости — һанлы яҫылыҡтың нөктәһе ** экстремума — экстремум нөктәһе * Точность приближенного значения — яҡынса ҡиммәттең аныҡлығы * Траектория — траектория * Транзитивность — транзитивлыҡ * Транзитивные отношения — транзитив бәйләнештәр * Транзитивный — транзитив * Транспозиция — транспозиция * Транспонирование — транспонирлау * Транспонированная матрица — транспонирланған матрица * Транспонированный — транспонирланған * Трансцендентное уравнение — транцендент тигеҙләмә * Трансцендентные кривые — транцендент кәкре һыҙыҡтар ** функции — транцендент фунуциялар ** числа — транцендент һандар * Трансцендентный — транцендент * Трапеция — трапеция * Треугольная пмрамида — өс мөйөшлө пирамида ** призма — өс мөйөшлө призма ** система — өс мөйөшлө система ** форма системы линейных уравнений — һыҙыҡлы тигеҙләмәләр системаһының өс мөйөшлө формаһы * Третий — өсөнсө * Треугольник — өсмөйөш * Трехгранный — өс ҡырлы ** угол — өс ҡырлы мөйөш * Трехзначное число — өс урынлы һан * Трехзначный — өс урынлы * Трехмерное пространство — өс үлсәмле арауыҡ * Трехмерный — өс үлсәмле * Трехчлен — өсбыуын * Трехчленное уравнение — өс быуынлы тигеҙләмә * Трехчленный — өс быуынлы * Три — өс * Тригонометрическая форма записи комплексного числа — комплекслы һандың тригонометрик формала яҙылышы * Тригонометрические неравенства — тригонометрик тигеҙһеҙлектәр ** ряды — тригонометрик рәттәр ** уравнения — тригонометрик тигеҙләмәләр ** функции — тригонометрик функциялар ** двойного аргумента — икеләтелгән аргументтың тригонометрик функциялары ** половинного аргумента — ярты аргументтың тригонометрик функциялары * Тригонометричский — тригонометрик ** ряд — тригонометрик рәт * Тригонометрия — тригонометрия * Тридцать — утыҙ * Триллион — триллион * триэдр — триэдр * Тройной — өс ҡатлы ** интеграл — өс ҡатлы интеграл * Трохоида — трохоида * Тупой — йәйеңке ** угол — йәйеңке мөйөш * Тупоугольный — йәйеңке мөйөшлө ** треугольник — өсмөйөш * Тысяча — мең [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] arwg86tc96w35jrrqeh70tfibq55huf 0 2466 17866 15561 2017-10-13T03:44:25Z Dcljr 283 move into book category 17866 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == У == * Убывание — кәмеү ** функции — функцияның кәмеүе * Убывающая арифметическая прогрессия — кәмеүсе арифметик прогрессия ** геометрическая прогрессия — кәмеүсе геометрик прогрессия ** последовательность — кәмеүсе эҙмә-эҙлелек ** функция — кәмеүсе функция * Убывающий — кәмеүсе * Угловая величина — мөйөшсә дәүмәл ** дуги — дуғаның мөйөшсә дәүмәле * Угловой — мөйөшсә ** коэффициент — мөйөшсә коэффициент ** коэффициент касательной — тейеүсенең (тейеүсе һыҙыҡтың) мөйөшсә коэффициенты ** коэффициент прямой — тураның (тура һыҙыҡтың) мөйөшсә коэффициент * Угломер — мөйөш үлсәгес * Угол — мөйөш ** между двумя векторами — ике вектор араһындағы мөйөш ** между двумя лучами — ике нур араһындағы мөйөш ** между двумя направлениями — ике йүнәлеш араһындағы мөйөш ** между двумя плоскостями — ике яҫылыҡ араһындағы мөйөш ** между двумя прямыми — ике тура (ике тура һыҙыҡ) араһындағы мөйөш ** между наклонной и плоскостью — ауыш (ауыш һыҙыҡ) менән яҫылыҡ араһындағы мөйөш ** между прямой и плоскостью — тура (тура һыҙыҡ) менән яҫылыҡ араһындағы мөйөш ** между прямыми — туралар (тура һыҙыҡтар) араһындағы мөйөш ** наклона — ауышлыҡ мөйөшө ** отклонения — тайпылыш мөйөшө ** параллельности — параллелек мөйөшө ** поворота — боролош мөйөшө ** ската (наклона) — ауышлыҡ мөйөшө ** треугольника — өсмөйөштөң мөйөшө * Удаленный — алыҫлашҡан * Удвоение — икеләтеү ** квадрата — квадратты икеләтеү ** куба — кубты икеләтеү * Уменьшаемое — кәмеүсе (алыныусы) * Умножение — ҡабатлау ** алгебраических дробей — алгебраик кәсерҙәрҙе ҡабатлау ** векторов на число — векторҙарҙы һанға ҡабатлау ** десятичных дробей — унарлы кәсерҙәрҙе ҡабатлау ** дробей — кәсерҙәрҙе ҡабатлау ** и деление приближенных значений чисел — һандарҙың яҡынса ҡиммәттәрен ҡабатлау һәм бүлеү ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙы ҡабатлау ** матриц — матрицаларҙы ҡабатлау ** натуральных чисел — натураль һандарҙы ҡабатлау ** рациональных дробей — рациональ кәсерҙәрҙе ҡабатлау ** рациональных чисел — рациональ һандарҙы ҡабатлау ** рядов — рәттәрҙе ҡабатлау ** целых чисел — бөтөн һандарҙы ҡабатлау * Уничтожение — бөтөрөү ** иррациональности — иррационаллекте бөтөрөү * Упорядоченные множества — тәртипкә килтерелгән күмәклектәр * Упорядоченный — тәртипкә килтерелгән * Упрощение — ябайлаштырыу * Уравнение — тигеҙләмә ** высшей степени — юғары дәрәжәле тигеҙләмә ** гармонических колебаний — гармоник тирбәлештәрҙең тигеҙләмәһе ** колебаний — тирбәлештәрҙең тигеҙләмәһе ** касательной — тейеүсенең (тейеүсе һыҙыҡтың) тигеҙләмәһе ** плоскости — яҫылыҡтың тигеҙләмәһе ** прямой — тураның (тура һыҙыҡтың) тигеҙләмәһе ** с двумя переменными — ике үҙгәреүсәнле тигеҙләмә ** с параметром — параметрлы тигеҙләмәһе ** с переменной в знаменателе — үҙгәреүсәне ваҡлаусыла булған тигеҙләмә ** сферы — сфераның тигеҙләмәһе ** фигуры — фигураның тигеҙләмәһе * Уравнение математической физики — математик физика тигеҙләмәләре * Уравнения, приводимые к квадратным — квадрат тигеҙләмәләргә килтереп була торған тигеҙләмәләр * Уравнения, содержащие переменную в знаменателе — ваҡлаусыһында үҙгәреүсәне булған тигеҙләмәләр * Усеченная пирамида — ҡырҡылған (киҫек) пирамида * Усеченный — ҡырҡылған (киҫек) ** конус — ҡырҡылған (киҫек) конус * Условие задачи — мәсьәләнең шарты ** монотонности функции — функцияның монотонлыҡ шарты ** равенства дроби к нулю — кәсерҙең нулгә тигеҙ булыу шарты ** теоремы — теореманың шарты * Условия дифференцируемости — дифференциалланыусанлыҡ шарттары ** интегрируемости — интегралланыусанлыҡ шарттары * Условная вероятность — шартлы ихтималлыҡ ** сходимость — шартлы йыйылыусанлыҡ * Условно — шартлы ** сходящийся ряд — шартлы йыйылыусан рәт * Условные уравнения — шартлы тигеҙләмәләр * Условный — шартлы ** экстремум — шартлы экстремум [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] ldn3wmqngn3d7777ee8rzdblrp0d0sm 0 2467 17868 15563 2017-10-13T03:44:28Z Dcljr 283 move into book category 17868 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ф == * Файл — файл * Факториал — факториал * Фигура — фигура ** вращения — әйләнеш фигураһы * Фигурные скобки — фигуралы йәйәләр * Фигурный — фигуралы * Физический — физик ** смысл производной — сығарылманың физик мәғәнәһе * Фокальные радиусы гиперболы — гиперболаның фокаль радиустары * Фокальный — фокаль * Фокус — фокус ** параболы — параболаның фокусы * Фокусы гиперболы — гиперболаның фокустары ** эллипса — эллипстың фокустары * Формула — формула ** вычитания векторов — векторҙарҙы алыу формулаһы ** квадрата двучлена — икебыуын квадратының формулаһы ** корней квадратного уравнения — квадрат тигеҙләмә тамырҙарының формулаһы ** n-го члена арифметической прогресии — арифметик прогрессияның n-сы быуыны формулаһы ** n-го члена геометрической прогресии — геометрик прогрессияның n-сы быуыны формулаһы ** парабол — параболаларҙың формулаһы ** суммы n первых членов арифметической прогрессии — арифметик прогрессияның беренсе n быуындары суммаһының формулаһы ** суммы n первых членов геометрической прогрессии — геометрик прогрессияның беренсе n быуындары суммаһының формулаһы * Формулы приведения — килтереү формулалары ** сложения — ҡушыу формулалары ** сложения тригонометрических функций — тригонометрик функцияларҙы ҡушыу формулалары ** суммы и разности одноименных тригонометрических функций — исемдәш тригонометрик функциялар суммаһы менән айырмаһының формулалары * Фундаментальная последовательность — фундаменталь эҙмә-эҙлелек * Фундаментальный — фундаменталь * Функционал — функционал * Функциональная зависимость — функциональ бәйләнеш ** последовательность — функциональ эҙмә-эҙлелек * Функциональное пространство — функциональ арауыҡ ** уравнение — функциональ тигеҙләмә * Функциональный — функциональ ** анализ — функциональ анализ ** определитель — функциональ билдәләүсе ** ряд — функциональ рәт * Функция — функция ** действительной переменной — ысын үҙгәреүсәндең функцияһы ** комплексной переменной — комплекслы үҙгәреүсәндең функцияһы ** многих переменных — күп үҙгәреүсәндәрҙең функцияһы * Функция, обратная данной — бирелгән функцияға кире функция [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 1qz8x7p2i56bpmlz9x6706noznrxnxa 0 2468 17869 15564 2017-10-13T03:44:29Z Dcljr 283 move into book category 17869 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Х == * Характеристика — характеристика ** логарифма — логарифмдың характеристикаһы ** логарифма чисел — һан логарифмының характеристикаһы * Характеристическая точка — характеристик нөктә ** функция — характеристик функция * Характеристические корни — характеристик тамырҙар ** числа — характеристик һандар * Характеристический — характеристик ** многочлен — характеристик күпбыуын * Характеристическое свойство арифметической прогрессии — арифметик прогрессияның характеристик үҙсәнлеге ** свойство геометрической прогрессии — геометрик прогрессияның характеристик үҙсәнлеге ** свойство линейной функции — һыҙыҡлы функцияның характеристик үҙсәнлеге ** свойство множества — күмәклектең характеристик үҙсәнлеге ** уравнение — характеристик тигеҙләмә * Хорда — хорда ** окружности — әйләнәнең хордаһы ** сферы — сфераның хордаһы ** шара — шарҙың хордаһы ** эллипса — эллипстың хордаһы [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] navzedylhshdrhfj6mgzfu80jvzhl87 0 2469 17871 15566 2017-10-13T03:44:31Z Dcljr 283 move into book category 17871 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ц == * Целая и дробная часть числа — һандың бөтөн һәм кәсер өлөштәре * Целая функция — бөтөн функция ** часть алгебраической дроби — алгебраик кәсерҙең бөтөн өлөшө ** действительного числа — ысын һандың бөтөн өлөшө ** десятичной дроби — унарлы кәсерҙең бөтөн өлөшө ** рациональной дроби — рациональ кәсерҙең бөтөн өлөшө * Целое выражение — бөтөн аңлатма ** решение — бөтөн сығарылыш * Целые числа — бөтөн һандар * Целый — бөтөн * Центр — үҙәк ** гиперболы — гиперболаның үҙәге ** гомотетии — гомотетияның үҙәге ** круга — түңәрәктең үҙәге ** окружности — әйләнәнең үҙәге ** поворота — боролоштоң үҙәге ** правильного многоугольника — төҙөк күпмөйөштөң үҙәге ** правильного треугольника — төҙөк өсмөйөштөң үҙәге ** симметрии — симметрияның үҙәге ** симметрии фигуры — фигураның симметрия үҙәге ** сферы — сфераның үҙәге ** тяжести треугольника — өсмөйөштөң ауырлыҡ үҙәге ** шара — шарҙың үҙәге ** эллипса — эллипстың үҙәге * Центральная симметрия — үҙәк симметрия * Центрально — үҙәк ** симметричная фигура — үҙәк симметрик фигура * Центральный — үҙәк ** угол — үҙәк мөйөш ** угол окружности — әйләнәнең үҙәк мөйөшө * Центроискатель — үҙәк эҙләгес * Цепная дробь — сынйырлы кәсер * Цепной — сынйырлы * Цикл — цикл * Циклический — цикллы ** алгоритм — цикллы алгоритм * Циклоида — циклоида * Цилиндр — йилиндр * Цилиндрическая поверхность — цилиндрик йөҙ * Цилиндрические координаты — цилиндрик координаталар * Цилиндрический — цилиндрик * Циллиндроид — циллиндроид * Циркуляция — циркуляция * Цифра — цифра [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 2130k0ifk9vtr3xzfruv6d2vnueu336 0 2470 17872 15567 2017-10-13T03:44:33Z Dcljr 283 move into book category 17872 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ч == * Части уравнения — тигеҙләмәнең өлөштәре * Частичная сумма ряда — рәттең өлөшсә суммаһы * Частичное произведение — өлөшсә ҡабатландыҡ * Частичный — өлөшсә ** предел — өлөшсә сикләнмә * Частное — бүлендек ** двух дробей — ике кәсерҙең бүлендеге ** комплексных чисел — комплекслы һандарҙың бүлендеге ** многочленов — күпбыуындарҙың бүлендеге ** натуральных чисел — натураль һандарҙың бүлендеге ** последовательностей — эҙмә-эҙлелектәрҙең бүлендеге ** рациональных дробей — рациональ кәсерҙәрҙең бүлендеге * Частота — йышлыҡ ** периодической функции — периодик функцияның йышлығы * Чертеж — һыҙма * Четверть — сирек * Четыре — дүрт * Четырехгранник — дүртҡыр * Четырехгранный — дүрт ҡырлы ** угол — дүрт ҡырлы мөйөш * Четырехзначные таблицы — дүрт урынлы таблицалар * Четырехзначный — дүрт урынлы * Четырехугольная пирамида — дүрт мөйөшлө пирамида ** призма — дүрт мөйөшлө призма * Четырехугольник — дүртмөйөш * Четырехугольный — дүрт мөйөшлө * Четная перестановка — йоп алмаштырма ** степень — йоп дәрәжә ** функция — йоп функция * Четные числа — йоп һандар * Четный — йоп * Числа, пропорциональные данным — бирелгән һандарға пропорциональ һандар * Численный — һанлы * Числитель — ваҡланыусы ** дроби — кәсерҙең ваҡланыусыһы * Число — һан ** сочетаний — ойоштормалар һаны * Числовая окружность — һанлы әйләнә ** ось — һанлы күсәр ** плоскость — һанлы яҫылыҡ ** последовательность — һанлы эҙмә-эҙлелек ** прямая — һанлы тура (тура һыҙыҡ) ** функция — һанлы функция * Числовое выражение — һанлы аңлатма ** значение — һанлы ҡиммәт ** множество — һанлы күмәклек ** поле — һанлы ялан ** соответствие — һанлы ярашлыҡ * Числовой — һанлы ** луч — һанлы нур ** отрезок — һанлы киҫек ** промежуток — һанлы аралыҡ ** ряд — һанлы рәт ** сегмент — һанлы сегмент * Член — быуын ** многочлена — күпбыуындың быуыны ** определителя — билдәләүсенең быуыны ** отношения — сағыштырманың быуыны ** отношения чисел — һандар сағыштырмаһының быуыны ** последовательности — эҙмә-эҙлелектең быуыны ** пропорции — пропорцияның быуыны ** ряда — рәттең быуыны ** уравнения — тигеҙләмәнең быуыны [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] l2i903n3lba1gxexfv44crrhpqcrw4p 0 2471 17873 15568 2017-10-13T03:44:34Z Dcljr 283 move into book category 17873 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ш == * Шар — шар * Шаровая поверхность — шар йөҙө * Шаровой — шар ** пояс — шар бүлкәте ** сегмент — шар сегменты ** сектор — шар секторы ** слой — шар ҡатламы * Шаровые функции — шар функциялары * Шестигранник — алтыҡыр * Шестиугольник — алтымөйөш * Шестиугольный — алты мөйөшлө * Шесть — алты * Шестьдесят — алтмыш [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] anxje49v911xeo9rw7ksjk6og1dl31o 0 2472 17874 15569 2017-10-13T03:44:35Z Dcljr 283 move into book category 17874 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Щ == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] ljjgm2ns3ekv0r7d957d9t6nsc5oyqf 0 2473 17875 15570 2017-10-13T03:44:36Z Dcljr 283 move into book category 17875 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ъ == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] cchx9dp1d1jr3u20uakjv9gpelrcj00 0 2474 17876 15571 2017-10-13T03:44:37Z Dcljr 283 move into book category 17876 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ы == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] jagf6x0is7mesifrvdtays2tf9vcj3k 0 2475 17877 15572 2017-10-13T03:45:04Z Dcljr 283 move into book category 17877 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ь == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 06c7sikfm1t3yxogf1v19cpmy11ynta 0 2476 17878 15573 2017-10-13T03:45:05Z Dcljr 283 move into book category 17878 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Э == * ЭВМ (электронная вычислительная машина) — ЭИМ (электронлы иҫәпләү машинаһы) * Эвольвента — эвольвента * Эволюта — эволюта * Эквивалентность — эквивалентлыҡ * Эквивалентные (равносильные) неравенства — эквивалентлы (тамырҙаш) тигеҙһеҙлектәр ** уравнения — эквивалентлы (тамырҙаш) тигеҙләмәләр * Эквивалентный (равносильный) — эквивалентлы (тамырҙаш) * Экспоненциальная функция — экспоненциаль функция * Экспоненциальный — экспоненциаль * Экстремальная точка — экстремаль нөктә * Экстремальное значение функции — функцияның экстремаль ҡиммәте * Экстремальный — экстремаль * Экстремум — экстремум ** функции — функцияның экстремумы * Эксцентрситет — эксцентрситет ** гиперболы — гиперболаның эксцентрситеты ** эллипса — эллипстың эксцентрситеты * Элемент — элемент ** матрицы — матрицаның элементы ** множества — күмәклектең элементы * Элементарная алгебра — элементар алгебра ** геометрия — элементар геометрия ** математика — элементар математика * Элементарное событие — элементар ваҡиға * Элементарные (простейшие) дроби — элементар (иң ябай) кәсерҙәр ** функции — элементар функциялар * Элементарный — элементар * Эллипс — эллипс * Эллипсоид — эллипсоид * Эллиптическое уравнение — эллиптик тигеҙләмә * Эллиптический — эллиптик ** параболоид — эллиптик параболоид ** цилиндр — эллиптик цилиндр * Эндоморфизм — эндоморфизм * Эпициклоида — эпициклоида [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] qvpvq1ejo2kb6784h8d54dk9fjs4g3i 0 2477 17880 15575 2017-10-13T03:45:08Z Dcljr 283 move into book category 17880 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ю == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 1789p6gt4us72r08wh8lxrw82xbk0f1 0 2478 17881 15576 2017-10-13T03:45:11Z Dcljr 283 move into book category 17881 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Я == * Ядро — йәҙрә * Язык — тел ** программирования — программалау теле * Якобиан — якобиан [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] glci67pceza2k1vx8rttv625j05l32o 0 2479 17844 15542 2017-10-13T03:43:52Z Dcljr 283 move into book category 17844 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ғ == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 4b7nhsysrkeiqnnim816zdq3wjv6w89 0 2480 17846 15544 2017-10-13T03:43:56Z Dcljr 283 move into book category 17846 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ҙ == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] lgtvud3qqxyftq0go1k45d2o5c2a47p 0 2481 17854 15550 2017-10-13T03:44:09Z Dcljr 283 move into book category 17854 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ҡ == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 0t2mkn75ftttpphd5xwws4yfi7p4uir 0 2482 17858 15553 2017-10-13T03:44:14Z Dcljr 283 move into book category 17858 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ң == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] rwnzy07qy0qlnmwhjxok67gxaic7ncn 0 2483 17864 15559 2017-10-13T03:44:22Z Dcljr 283 move into book category 17864 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ҫ == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] l9sq86f97zpavb2rqi872pd9ifcdjtf 0 2484 17867 15562 2017-10-13T03:44:27Z Dcljr 283 move into book category 17867 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ү == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 6bii6rgmqrtx0vdlkbja8takgace7li 0 2485 17870 15565 2017-10-13T03:44:30Z Dcljr 283 move into book category 17870 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Һ == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] l188cwgnqypppcjz39ywwdy4onthbup 0 2486 17879 15574 2017-10-13T03:45:07Z Dcljr 283 move into book category 17879 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ә == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] 4qwunyb4nfgyzobqx5hhyiksxq3lyba 0 2487 17860 15555 2017-10-13T03:44:16Z Dcljr 283 move into book category 17860 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика}} == Ө == * … [[Категория:Һүҙлектәр: Математика]] c7dls8r67kdeu5cbmttggc9iiug7t8x 0 2488 17667 17437 2017-10-13T01:08:48Z Dcljr 283 move into book category 17667 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина| ]] 4h2ao7t1kjdotocq44fhpe9zgyia0xl 0 2489 17806 16532 2017-10-13T03:33:14Z Dcljr 283 move into book category 17806 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2490 17798 16556 2017-10-13T03:32:55Z Dcljr 283 move into book category 17798 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Артерия — артерия, ҡыҙыл ҡан тамыры * Артерия бедренная — бот артерияһы * Артерия лучевая — терһәк ҡушары артерияһы * Артерия малоберцовая — сираҡ ҡушары артерияһы * Артерия сонная — йоҡо артерияһы * Артерия легочная — үпкә артерияһы * абдоминальный — абдоминаль (ҡорһаҡҡа ҡагылышлы) * абдуктор — абдуктор (абдукция булдырған мускул; ҡара: абдукция) * абдукция — абдукция (аяҡ-ҡулды йәки аяҡ-ҡулдың 1-се, 5-се бармаҡтарын ситкә тайпылдырыу) * аберрация — аберрация (тәбиғи, нормаль хәлдән тайпылыу, үҙгәреү; мәҫ., хромосома аберрацияһы) * авидитёт — авидитет (иммун реакцияһы ниндәй интенсивлыҡта үтеүен күрһәтеүсе термин) * авитаминоз — авитаминоз (теге йәки был витамин етешмәүҙән килгән ауырыу; мәҫ., «С» авитаминозы) * агглютинация — агглютинация (микробтарҙың йәки ҡан күҙәнәктәренең уҡмашыуы) * агглютинин — агглютинин (агглютинация яһай торған антиматдәләрҙең бер төрө; ҡара: антитела) * агглютиноген — агглютиноген (ҡандың ҡыҙыл күҙәнәктәрендә антиген рәүешендә булған матдә; ҡара: антиген) * агония — агония (үлем ғазабы, үлем алды) * агранулоцит — агранулоцит (бөртөкһөҙ лейкоцит) * агранулоцитопения — агранулоцитопения (ҡанда гранулоцит лейкоциттәрҙең аҙ булыуы) * агрессины — агрессиндар (организмдың иммун көстәрен түбәнәйтеүсе матдәләр) * адаптация — адаптация (яраҡлашыу) биологическая биологик адаптация ** психологическая — психологик адаптация ** световая — яҡтылыҡҡа адаптация ** ферментативная — ферментатив адаптация ** физиологическая — физиологик адаптация ** цветовая — төҫтәрҙе айырыу адаптацияһы * адвентйция адвентиция (ҡан тамыры көбөнөң тоташтырғыс туҡыманан торган тышҡы ҡатламы) аддуктор аддуктор (аддукция булдырған мускул) * аддукция аддукция (аяҡ-ҡулды йәки аяҡ-ҡулдың 1-се, 5-се бармаҡтарын үҙ урынына килтереү,, абдукцияныц киреһе) адекватный адекват (килешле, ярашлы, оҡшаш) * аденозинтрифосфатазааденозин - ** трифосфатаза (фосфор кислотаһын айырып алыусы фермент, уның төрҙәре күп) адиурекрйн адиурекрин (гипофиз-дан сыҡҡан гормондарҙың береһе) * адрегалйн адреналин (бөйөр өҫт» биҙенең мейе матдәһенән сыҡ-ҡан гормон) * адрекалинемйя адреналинемия (ад-реналнндең ҡанда булыуы) адренокоргикостероиды адренокор- тикостероидтәр {ҡара: кортикостероиды) * адреностерон адреностероп (бөйөр өҫтө биҙенең ҡабыҡ матдәһенән сыҡҡан гормон) * азот остаточный ҡалдыҡ азот (аҡһым матдәләре алмашыныуынан ҡалған азотлы берләшмә) азотемйя азотемия (ҡанда ҡалдыҡ азоттың күбәйеп китеүе) акклиматизация акклиматизация (климатҡа яраҡлашыу) аккомодация (глаза) аккомодация (күҙҙең төрлө алыҫлыҡтағы нәмәләрҙе аныҡ күрергә яраҡлашыуы) * акромион акромион (ҡалаҡ һөйәге үҫентеһе) * аксерофтол аксерофтол (йәки А витамине) * аксон аксон (нервы күҙәнәгенең оҙон үҫентеһе) * аксон-рефлёкс аксон-рефлекс (нервы күҙәнәге был рефлекстә ҡатнашмай; ҡара: рефлекс) акт (физиол.) акт (мәҫ., тын алыу акты) * активность (физиол.) активлек АК.ГГ АКТГ (ҡара: гормон адрено- кортикотропный) * акуметрйя акуметрия (ишетеү һә-ләтлеген тикшереү ысулы) акустика акустика (тауыш-өн тулҡындарын өйрәнеүсе фән) акцелерация акцелерация (балаларҙың, үҫмерҙәрҙең ғәҙәттәгенән шәберәк үҫеүе) аланйн аланин (организм өсөн мөһим булған аминокислоталарҙың береһе; ҡара: аминокислота) алексйн алексин (ҡара: комплемент) алкалоз алкалоз (ҡандағы һелтелек- тең артыуы) * аллантоис аллантоис (толҡаттың тышҡы ҡатламы) * аллёли аллелдәр (парлы хромосо-маларҙың бер үк участкаларында урынлашып, теге йәки был сифаттың үҫеш юлын билдәләүсе гендар) * аллергён аллерген (аллергия к-ренешен тыуҙырыусы матдә) аллергйя аллергия (организмдең теге йәки был матдәгә ҡарата тәбиғи булмаған артыҡ һиҙеүсән-леге) * альбинйзм альбинизм (тәнгә төҫ биргән меланин пигментенең тыумыштан булмауы) альбинос альбинос (альбинизмле кеше) * альбумйн альбумин (аҡһым, аҡһым матдәһе) * альбуминемйя альбуминемия (альбуминдең ҡанда булыуы) * альбуминурия альбуминурия (аҡһымдың һейҙек менән бүленеүе) * альбумоза альбумоза (аҡһым матдәләре бүлемләнеүҙән барлыҡҡа килгән органик берләшмә) альвеола альвеола (ҡыуыҡса, соҡорса) ** ~, зубная теш альвеолаһы (йәки соҡорсаһы) ** лёгочная үпкә альвеолаһы альдолаза альдолаза (липаза ферменттәре рәтенә ингән фермент) альдостерон альдостерон (минера - локортикоид төркөмөнә ингән бөйөр өҫтө биҙе гормоны) *альтерация альтерация (күҙәнәктең, ағза-туҡыманың йәшәү процесе өҙөлгәнгә тиклем киҫкен үҙгәреүе) * амблиопйя амблиопия (күреү һәләтлегенең түбәнәиеүе) амбоцёптор амбоцептор (иммун реак¬цияла ҡатнашыусы иммун матдәләрҙең береһе) * аменорёя аменорея (ырыуҙан ҡалғанға тиклемге дәүерҙә булған күрем ЮҠЛЫҒЫ) * амиды амидтар (матдәләр алмашыныуында актив ҡатнашыусы органик матдәләр) * амилоидные бляшки — амилоид төйөрсөктәр * амилаза амилаза (ҡатмарлы углеводтарҙы бүлемләүсе фермент, уларҙың бер нисә төрө бар) аминокислота аминокислота (аҡһым составына ингән ҡатмарлы органик матдә) ** ~, незаменймая алмаштырғыһыҙ аминокислота(организмдә синтезләнмәй, уны кеше аҙыҡ менән ҡабул итергә тейеш; мәҫ., лизин, триптофан һ. б.) амйны биогённые (протеиногённые) биоген аминдәр (бер төркөм азотлы органик матдәләр: гистамин, *адреналин һ. б.) амитоз амитоз (күҙәнәктең тура бүленеүе) * амнион амнион (толҡаттың эске ҡатламы) * ампула ампула (ҡайһы бер эсе ҡы-уыш ағзаларҙың киңәйеп торған өлөшө) ** маточной трубы аналыҡ тор-баһы (йәки түллек юлы) амулаһы ** —, прямой кишкй тура эсәк ампулаһы ** анабиоз анабиоз (организмдәге йә¬шәү процестәренецваҡытлы рәүештә ҡырҡа түбәнәйеүе) * анализатор анализатор(тышҡы-эске ҡуҙғытыуҙарҙы ҡабул итеүсе һәм баһалаусы нервы бөтөмдәренән, ҡуҙғытыуҙы үткәреүсе нервы епсәләренән һәм баш мейеһе ҡабығында урынлашҡан нервы үҙәгенән тороусы ҡатмарлы аппарат) ** вестибулярный вестибуляр анализатор (ҡара: аппарат вестибулярный) ** вкусовой тәм (тойоу) анализаторы ** двигательный хәрәкәт анализаторы (хәрәкәтләндергес анализатор) ** звуковой тауыш анализаторы интероцептйвный интероцептив анализатор (эске ағза-туҡымаларға ҡағылышлы) кожный тире анализаторы обонятельный еҫ тойоу анализаторы ** сердечный йөрәк анализаторы слуховой ишетеү анализаторы тактильный тактиль анализатор (тейгәнде һиҙеүгә ҡағылышлы) * анальный аналь (арт юлға ҡағылышлы) * анастомоз анастомоз (эсе ҡыуыш ағзаларҙың бер-береһе менән тоташыуы) * анатом анатом (анатомия белгесе) анатомйческая табакерка баш бармаҡ батынҡыһы (ҡул баш бармагы төбөнөң һырт яғында) анатомйческий анатомик, анатомия (мәҫ., анатомик тикшереү, анатомия залы) * анатомия анатомия (организмдең төҙөлөшө тураһындағы фән) макроскопйческая макроскопик анатомия ** микроскопическая микроскопик анатомия ** нормальная нормаль анатомия пластйческая пластик анатомия топографйческая топографик анатомия ** человека кеше анатомияһы анафаза анафаза (күҙәнәк бүленешенең бер дәүере) анафилаксйя анафилаксия (кеше организменә хас булмаган аҡһымды, ҡан сывороткаһын тәнгә ҡабат-ҡабат индереүгә ҡарата булған югары һиҙеүсәнлек) ** ангиоархитектоника ангиоархитектоника (ҡан тамыры төҙөлөшө) ангиология ангиология (йөрәк,. ҡам һәм лимфа тамырҙары тураһындағы ғилем) ** ангиопоэз ангиопоэз (ҡан һәм лимфа тамырҙарының барлыҡҡа килеүе, үҫеше) ** ангиорецёптор ангиорецептор (ҡан һәм лимфа тамырҙарында урынлашыусы рецептор; ҡара: рецептор) [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] djf51gnbb8wzmehyp9rnfgksrvabxso 0 2491 17799 16525 2017-10-13T03:32:56Z Dcljr 283 move into book category 17799 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Бляшка — төйөрсөк, тиреләгеһе — айыл, бәлки * Брыжейка — ҡатлы шекәрә, йыйырса, эс ярыһы * Бугор пяточной кости — үксә һөйәге ҡалҡыулығы [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] os3izwzfq6b6ollvek63jqwi5rloe58 0 2492 17800 16562 2017-10-13T03:32:58Z Dcljr 283 move into book category 17800 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Восходящая ободочная кишка — үрләүсе туҡ эсәк [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] 75a4gjmaeoa6w0718qerb8yjwhqrxgw 0 2493 17801 16561 2017-10-13T03:33:06Z Dcljr 283 move into book category 17801 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Годы жизни, скорректированные по нетрудоспособности (англ. DALY, сокр. от «Disability-adjusted life year»), суммарное «время болезни». DALY был впервые разработан Гарвардским университетом для Всемирного Банка и в настоящее время все чаще используется в сфере общественного здравоохранения, в том числе ВОЗ. Показатель представляет собой линейную сумму потенциальных лет жизни, утраченных из-за преждевременной смерти и нетрудоспособности — Эшкә яраҡһылыҡта үткән ғүмер йылдары [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] tjeopepb6z8wisf1tolodd15q8lelyb 0 2494 17803 16533 2017-10-13T03:33:08Z Dcljr 283 move into book category 17803 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2495 17805 16534 2017-10-13T03:33:12Z Dcljr 283 move into book category 17805 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2496 17807 16535 2017-10-13T03:33:15Z Dcljr 283 move into book category 17807 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2497 17808 16563 2017-10-13T03:33:17Z Dcljr 283 move into book category 17808 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Заворот кишок — эсәк сыуалыуы * заслонка червеобразного отростка — селәү һымаҡ үҫенте ҡапҡасы [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ao7fkfu0pr6kteyz14qlmioczhums53 0 2498 17809 16564 2017-10-13T03:33:19Z Dcljr 283 move into book category 17809 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Иммунная система — иммун системаһы (иммунитет системаһы ла, иммунлыҡ системаһы ла түгел!) * Инстинкт — (вариант) тоҫмар: по инстинкту — тоҫмарлап * Интуиция — (вариант) тоҫмал: интуитивно — тоҫмаллап [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] 8h38kghhzr27274hm30ic6a2wel9wte 0 2499 17810 16536 2017-10-13T03:33:20Z Dcljr 283 move into book category 17810 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2500 17811 16565 2017-10-13T03:33:22Z Dcljr 283 move into book category 17811 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Кишка двенадцатиперстная — бөйән эсәге * Кишка подвздошная — бығым эсәге * Кишка ободочная — туҡ эсәк * Кишка нисходящая ободочная — түбәнләүсе туҡ эсәк * Кишка поперечная ободочная — арҡыры туҡ эсәк * Кишка прямая — тура эсәк, күтән * Кишка слепая подвижная — күсмә һуҡыр эсәк * Кишка тонкая — нәҙек эсәк * Кишка тощая — ас эсәк * Клапан илеоцекальный — илеоцекаль клапан * Колбочки (глаза) — күҙ шекәрәһендәге колба рәүешле күҙәнәктәр [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ib0tieo49t3711i7hqdiy7yzhfmhihm 0 2501 17813 16537 2017-10-13T03:33:24Z Dcljr 283 move into book category 17813 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2502 17814 16557 2017-10-13T03:33:25Z Dcljr 283 move into book category 17814 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Миндалины — баҙамсыҡ (глоточные миндалины - йотҡолоҡ баҙамсыҡтары) [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] th7qgdqhvz69o57yx5pw0y9qzhzssdg 0 2503 17815 16558 2017-10-13T03:33:26Z Dcljr 283 move into book category 17815 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Нейрофибриллярные клубки — нейрофибрилляр ойоштар [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] 7730wr3p2pg9saazabbanxkc860iujy 0 2504 17817 16566 2017-10-13T03:33:29Z Dcljr 283 move into book category 17817 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Отросток слепой кишки — һуҡыр эсәк үҫентеһе * Отросток бугра пяточной кости латеральный — үксә һөйәге ҡалҡыулығының латераль (ян, тараф) өлөшөндәге сығынҡы урын [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] csiq8nemg8nvfrkyx7rxnqi6rbhym6s 0 2505 17819 16567 2017-10-13T03:33:32Z Dcljr 283 move into book category 17819 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Палочки (глаза) — күҙ шекәрәһендәге цилиндр рәүешле күҙәнәктәр * Паралич — фалиж (фалиж һуғыу) * Пищеварительный тракт — аш һеңдереү тракты, юлы (ҡыҙыл үңәс, ашҡаҙан, ас һәм йыуан эсәктән тора) * Подвздошный — бығым * Полость брюшная — ҡорһаҡ ҡыуышлығы * Полость плевральная — плевраль ҡыуышлыҡ * Полость грудная — күкрәк ҡ.; п. рта - ауыҙ ҡ. [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] qpf6zu3nzpipo0ky3vgu7bg77zf916h 0 2506 17820 16538 2017-10-13T03:33:33Z Dcljr 283 move into book category 17820 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2507 17821 16559 2017-10-13T03:33:34Z Dcljr 283 move into book category 17821 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Сигмовидная кишка — сигма һымаҡ эсәк * Слепая кишка с червеобразным отростком — селәү кеүек үҫентеле һуҡыр эсәк * Спинной мозг — арҡа мейеһе, йөлөн * Спинномозговая жидкость — арҡа мейеһе шыйыҡсаһы * Сыпь — сабыртма [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] o0nm3py7bmsxth5br5hh7rpl19pfv7i 0 2508 17823 16526 2017-10-13T03:33:37Z Dcljr 283 move into book category 17823 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Тромбофлебит — соңғо * Твердая опухоль (незлокач.) — сур [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] sa4sf3lmpd5uqlhohyw3sxqpku6optm 0 2509 17824 16539 2017-10-13T03:33:39Z Dcljr 283 move into book category 17824 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2510 17826 16540 2017-10-13T03:33:41Z Dcljr 283 move into book category 17826 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2511 17827 16541 2017-10-13T03:33:43Z Dcljr 283 move into book category 17827 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2512 17829 16542 2017-10-13T03:33:46Z Dcljr 283 move into book category 17829 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2513 17830 16543 2017-10-13T03:33:47Z Dcljr 283 move into book category 17830 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2514 17831 16544 2017-10-13T03:33:48Z Dcljr 283 move into book category 17831 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2515 17832 16545 2017-10-13T03:33:50Z Dcljr 283 move into book category 17832 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2516 17833 16546 2017-10-13T03:33:51Z Dcljr 283 move into book category 17833 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2517 17834 16547 2017-10-13T03:33:57Z Dcljr 283 move into book category 17834 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2518 17835 16548 2017-10-13T03:33:58Z Dcljr 283 move into book category 17835 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2519 17836 16560 2017-10-13T03:34:00Z Dcljr 283 move into book category 17836 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * Эндемичность, свойство отдельных болезней или их групп постоянно существовать в данной местности вследствие наличия определенных социальных и природных условий — эндемиклыҡ, эндемик * Эндемия, постоянное наличие в данной местности заболеваемости людей определенной заразной болезнью, обусловленное соответствующими социальными и природными условиями — эндемия [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] opl4g0f8phgu4tzm56qwylkcdktllz5 0 2520 17838 16549 2017-10-13T03:34:02Z Dcljr 283 move into book category 17838 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2521 17839 16550 2017-10-13T03:34:04Z Dcljr 283 move into book category 17839 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2522 17802 16551 2017-10-13T03:33:07Z Dcljr 283 move into book category 17802 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2523 17804 16552 2017-10-13T03:33:10Z Dcljr 283 move into book category 17804 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2524 17812 16553 2017-10-13T03:33:23Z Dcljr 283 move into book category 17812 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2525 17816 16554 2017-10-13T03:33:28Z Dcljr 283 move into book category 17816 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2526 17822 16555 2017-10-13T03:33:36Z Dcljr 283 move into book category 17822 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2527 17825 16531 2017-10-13T03:33:40Z Dcljr 283 move into book category 17825 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2528 17828 16528 2017-10-13T03:33:44Z Dcljr 283 move into book category 17828 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2529 17837 16529 2017-10-13T03:34:01Z Dcljr 283 move into book category 17837 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2530 17818 16530 2017-10-13T03:33:30Z Dcljr 283 move into book category 17818 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Медицина]] ikxqbilx7wzd6qkmftwhfl714owovg0 0 2531 17451 17438 2017-10-10T19:07:08Z Dcljr 283 + TOC; sort entries into sections 17451 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:large"> &darr;&nbsp;[[#А|А]] [[#Б|Б]] [[#В|В]] [[#Г|Г]] [[#Ғ|Ғ]] [[#Д|Д]] [[#Ҙ|Ҙ]] [[#Е|Е]] [[#Ё|Ё]] [[#Ж|Ж]] [[#З|З]] [[#И|И]] [[#Й|Й]] [[#К|К]] [[#Ҡ|Ҡ]] [[#Л|Л]] [[#М|М]] [[#Н|Н]] [[#Ң|Ң]] [[#О|О]] [[#Ө|Ө]] [[#П|П]] [[#Р|Р]] [[#С|С]] [[#Ҫ|Ҫ]] [[#Т|Т]] [[#У|У]] [[#Ү|Ү]] [[#Ф|Ф]] [[#Х|Х]] [[#Һ|Һ]] [[#Ц|Ц]] [[#Ч|Ч]] [[#Ш|Ш]] [[#Щ|Щ]] [[#Ъ|Ъ]] [[#Ы|Ы]] [[#Ь|Ь]] [[#Э|Э]] [[#Ә|Ә]] [[#Ю|Ю]] [[#Я|Я]]&nbsp;&darr; </div> __NOTOC__ == А == == Б == == В == * Виртуозная техника — виртуоз техника * Внутрислоговый распев — бер поэтик ижекте ике йә күберәк музыкаль өнгә һуҙып йырлау * Вокальный ансамбль — вокаль ансамбль («вокал ансамбль» түгел) * Вокал — вокал («вокаль» түгел. Музыкаль ижад төрө тураһында әйткәндә) * Восходящий квартовый скачок — бер квартаға өҫкә һикереш * В постановке — ҡуйылышында * Вращение — өйөрөлөү * Выразительная вокальная партия — тәьҫирле вокаль партия == Г == * Глушилка — тауыш баҫҡыс == Ғ == == Д == * Дека верхняя, нижняя — өҫкө, аҫҡы дека == Ҙ == == Е == == Ё == == Ж == == З == * Звукоряд — өндәр рәте * Звукоснимательные устройства — тауыш үҙгәртеү яйланмалары == И == == Й == == К == * Колок (скрипка) — сөй * Крупная форма — ҙур форма * Крытая эстрада — япмалы эстрада * Кукловод — ҡурсаҡ йөрөтөүсе (артист) == Ҡ == == Л == == М == * Малая форма — бәләкәй форма * Мелодический оборот — мелодик боролош * Метр (:трехдольный метр) — метр (:өс киҫәкле метр) * Мостик (скрипка) — баҫма * Музыкальная часть — музыкаль бүлек * Музыкальный голос — музыкаль тауыш * Музыкальный звук — музыкаль өн * Музыкальный инструмент — музыка ҡоралы * Музыкальный размер — музыкаль үлсәм == Н == * Напев — көй * Нисходящее/восходящее движение — көйҙәге түбәнәйә барыусы/үрләүсе хәрәкәт == Ң == == О == * Обечайка (скрипка) — тирәс * Объем (напр., объем квинты и сексты) — сиктәрендә (квинта һәм секста сиктәрендә) * Одночастная кантата — бер өлөшлө кантата * Опеваемый звук — уратып көйләнгән өн * Оплетка (на струне) — урама == Ө == == П == * Переменный размер — үҙгәреүсән үлсәм * Подбородник — эйәк аҫтылыҡ * Подставка (на корпусе скрипки) — аҫлыҡ * Поступенно — баҫҡыслы (баҫҡыслы үҫешкән көй) * Программная музыка — программалы музыка * Прыжки — һикереү (балет термины) * Пунктирный ритм — пунктирлы ритм (өҙөк-өҙөк түгел; балет термины) == Р == * Раздел — өлөш * Распев — көй ағышы == С == * Сдержанный колорит — тыйнаҡ колоритлы * Сердечник (скрипка, на струне) — кендек * Скачок — һикереш * Сквозное симфоническое развитие — өҙлөкһөҙ симфоник үҫеш * Советская массовая песня — киң башҡарылған совет йыры * Средний диапазон — урта диапазон * Сурдина (скрипка) — ҡыҫҡыс == Ҫ == == Т == * Тембр характристикалары (скрипка): ** суровый — ҡаты ** мягкий — йомшаҡ ** блестящий — ялтыр ** матовый — тоноҡ ** высокий — юғары ** чистый — таҙа ** густой — ҡалын == У == * Узкий диапазон — тар диапазон == Ү == == Ф == == Х == * Хоровое пение — хор менән йырлау, хор йырлауы (хор йыры түгел) * Художественный сезон — ижад миҙгеле * Художник-постановщик — ҡуйыусы рәссам == Һ == == Ц == == Ч == * Чувство ансамбля — ансамблде нескә тойоу == Ш == * Широкий диапазон — киң диапазон == Щ == == Ъ == == Ы == == Ь == == Э == == Ә == == Ю == == Я == * Ясность композиции — композицияның асыҡлығы [[Категория:Һүҙлектәр|Музыка]] 653w7gnblelb5bdh7bdk7vredqzhbwo 0 2532 17668 17439 2017-10-13T01:08:50Z Dcljr 283 move into book category 17668 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} <div style="text-align:center; font-size:large; margin-top:1em;">Тарих</div> [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих| ]] awgb1hyodmul2352d9ctfol6s4vs1bg 0 2533 17763 17044 2017-10-13T01:48:11Z Dcljr 283 move into book category 17763 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2534 17755 17045 2017-10-13T01:47:58Z Dcljr 283 move into book category 17755 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * археология — һаҡланған матди ҡомартҡылар буйынса боронғо халыҡтарҙың көнкүрешен һәм мәҙәниәтен өйрәнеүсе фән * абориген — илдәге, билдәле бер урындағы ерле халыҡ * аренда — ваҡытлыса файҙаланыу өсөн биреп торолған ер майҙаны, бина [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] a50i7vbqnj02o37gf9pmklz60ld3qpa 0 2535 17756 17046 2017-10-13T01:47:59Z Dcljr 283 move into book category 17756 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * байғош — общинаның бөлгөнлөккә төшкән, етештереү саралары булмаған һәм феодалға бойондороҡло кешеһе * барымта — иҡтисади үс * бей — община, ҡәбилә башлығы, хаким * бобыль — күсеп килеп, башҡорт ерҙәрендә община менән килешеү төҙөмәйенсә ултыраҡланған кеше * бәйге — ярыш * биҫтә — ҡала яны йәки ҡаланың бер районы * буржуазия — капиталистик йәмғиәттә хакимлыҡ итеүсе синыф [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 2v3x8c0am0c60zqz3tobt1h1fk3b9ak 0 2536 17757 17047 2017-10-13T01:48:01Z Dcljr 283 move into book category 17757 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * ведомство — ниндәй ҙә булһа тармаҡҡа идара итеүсе учреждение граждандар һуғышы — дәүләт эсендәге ҡораллы синфи көрәш дифференциация — бүленеү, айырымланыу [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 8cau1i1p7mfhzoh3keypb59c2ic007k 0 2537 17758 17048 2017-10-13T01:48:03Z Dcljr 283 move into book category 17758 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * губерна — XVIII быуаттан алып Рәсәйҙә төп административ- территориаль берәмек [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] jvxkjo8d0bibnbg2lwgaogyv7irterj 0 2538 19288 19114 2018-04-19T19:21:58Z Alfiya55 389 19288 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * дача лесная (ограниченная часть лесных угодий в Российской империи, подчинённая единому хозяйственно-техническому плану и прикреплённая к какому либо владельцу) – урман дайсаһы * домашнее образование – йортта белем алыу * духовное завещание (до 1917 года так называлось любое письменное завещание) – яҙма васыят [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] p3orwqivmri4wkxu5u78rvnoyzb79j7 0 2539 17762 17050 2017-10-13T01:48:10Z Dcljr 283 move into book category 17762 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2540 19372 17764 2018-05-03T11:52:31Z Alfiya55 389 19372 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * Железоделательный завод - тимер етештереү заводы [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 1na94lc7bb5yxwz94fmlyjka5qxdkuv 0 2541 17765 17052 2017-10-13T01:48:14Z Dcljr 283 move into book category 17765 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * земство — ауыл ерҙәрендә урындағы үҙидаралыҡ, уның органдарында дворяндар өҫтөнлөк алған [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] kwkcad5nunq5rwtz5ksx2q29oz08vwx 0 2542 19669 19305 2018-10-28T05:43:51Z Alfiya55 389 19669 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * иноверцы - башҡа диндәгеләр * Институт благородных девиц - Аҫыл затлы ҡатын-ҡыҙҙар институты * [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] c41qj504tnl60pia9hs15irlts9yuje 0 2543 17767 17054 2017-10-13T01:48:18Z Dcljr 283 move into book category 17767 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * йыйын — халыҡ йыйылышы, съезд * йөҙ башы — хакимиәт чины, старшинаның ярҙамсыһы [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] p52j3gd6lrmcfguczxbuz6r2c0ripfx 0 2544 18919 17768 2018-01-08T08:20:20Z Alfiya55 389 18919 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * Калила и Димна — Кәлилә вә Димнә (һинд йыйынтығы "Панчатантра"ның ("Биш китап") фарсы теленә тәржемәһе) * кантон идаралығы — Башҡортостан территорияһын бүлгеләүгә нигеҙләнгән, хәрбиләштерелгән идаралыҡ системаһы — махсус административ берәмек * капиталист — буржуаз йәмғиәттә ялланма хеҙмәтте иҙеүсе хаким синыф вәкиле * колония — башҡа дәүләт хакимлығы аҫтындағы, сәйәси һәм иҡтисади үҙаллылығын юғалтҡан территория * концессия — сәнәғәт предприятиеһын, ер майҙанын һ. б. файҙаланыу өсөн дәүләт менән шәхси эшҡыуар араһындағы килешеү * корабль линейный - ут һыҙығы карабы * кулак — ярлыларҙың хеҙмәтенән файҙаланыусы хәлле крәҫтиән [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 50puquy2w2z8vdnuu4gq662n3da7ygr 0 2545 17770 17056 2017-10-13T01:48:22Z Dcljr 283 move into book category 17770 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * личный почетный гражданин — шәхсән почетлы граждан (потомственный почетный гражданин — мираҫ буйынса почетлы граждан) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] pourdbt4w1i7mb7jj403uryotruz9bw 0 2546 19294 19289 2018-04-19T19:40:25Z Alfiya55 389 19294 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * матриархат — хужалыҡ һәм йәмәғәт тормошонда ҡатын-ҡыҙ өҫтөнлөгөнә нигеҙләнгән тәүтормош йәмғиәт ҡоролошо формаһы * меновой двор – алыш-биреш йорто * мирской налог – донъяуи һалым * мишәр — Мещеря яғынан килеп, Башҡортостанда хеҙмәткә ялланған кеше * мырҙа — нуғай йәки татар сығышлы феодал вәкиле * миграция — күсенеп йөрөү [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 8nuswphuasu838m37qe5o77xcpx6dxu 0 2547 19295 17772 2018-04-19T19:43:03Z Alfiya55 389 19295 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * наместник — айырым вәкәләттәргә эйә булған берәй әлкә хакимы * недоимка – түләнеп бөтмәгән һалым * «Нузхат аль-Маджалис» (антология персидской поэзии XI—XIII) — «Нузхат әл-Мәжәлис» (Йыйылыу шатлығы) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] idr6pbszx0eddilu5mrkzjrdqhne4js 0 2548 17774 17059 2017-10-13T01:48:28Z Dcljr 283 move into book category 17774 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * наместник — айырым вәкәләттәргә эйә булған берәй әлкә хакимы [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] kuxo10i8g1nof43rkra5cakso5arnej 0 2549 19304 19303 2018-04-24T08:16:19Z Alfiya55 389 19304 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * патриархат — хужалыҡ һәм йәмәғәт тормошонда ир-аттың өҫтөнлөгөнә нигеҙләнгән тәүтормош йәмғиәт ҡоролошо формаһы * подушный налог – йән башына һалынған һалым * подымные деньги – мөрйә аҡсаһы * припущенник — күсеп килеп, башҡорт ерҙәрендә килешеү буйынса йәки унһыҙ ҙа биләмәгә индерелгән кеше * провинция — өлкә, административ-территориаль берәмек * пограничная укрепленная линия - нығытмалы сик һыҙығы * попечителлек — округ, кемде лә булһа ҡайғыртыусы, хәстәрлек күреүсе учреждение * потомственный почетный гражданин — мираҫ буйынса почетлы граждан (личный почетный гражданин — шәхсән почетлы граждан) * приказ общественного призрения - йәмғиәт ҡараулығы приказы * пролетариат — етештереү саралары булмаған, буржуазия тарафынан иҙелеүсе класс [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 2o7d1njrpgns3vlessg2ux8ar9726nb 0 2550 19293 19116 2018-04-19T19:39:20Z Alfiya55 389 19293 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * раздельный акт — мөлкәт айырыу акты * ревизская душа – рәүиз йәне * ревизская сказка — ревизия исемлеге * регламент — ниндәй ҙә булһа эш тәртибен яйға һалыусы ҡағиҙә * резиденция — дәүләт башлығының торған урыны * реформа — булған йәмғиәт ҡоролошон емермәйенсә үҙгәртеп ҡороу, яңыртыу * ростовщик — ҙур процент түләтеү шарты менән бурысҡа аҡса биреп тороусы [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 059jab21w85v50guowv09yg0eoda0d0 0 2551 19287 17778 2018-04-18T10:34:40Z Alfiya55 389 19287 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * Служилые люди — хеҙмәтле кешеләр [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] hqytoomgo5ifn6d8v5r65frwll2cup5 0 2552 17780 17063 2017-10-13T01:48:38Z Dcljr 283 move into book category 17780 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * тархан — хәрби-дипломатик юғары ҡатлам вәкиле * типтәр — элек ерҙән файҙаланып та, артабан шул хоҡуғын юғалтҡан кеше * төрки һәм төрөк: БУТАМАҪҠА! төрки — тюрки, тюркский; төрөк — турок, турецкий, Төркиә — Турция (башҡорттар төрөк халҡы түгел, төрки халҡы; шулай уҡ төрөктәр ҙә төрки халыҡтарға ҡарай) * туҫнак — бурыслы ҡол * топография — ер өҫтөн үлсәүсе һәм урынды һыҙымда йәки картала һүрәтләүсе фән * тракт — оло юл [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] lqryxp18h7vemzbtazgxd0x6ey3qpmn 0 2553 17781 17064 2017-10-13T01:48:39Z Dcljr 283 move into book category 17781 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2554 17783 17065 2017-10-13T01:48:43Z Dcljr 283 move into book category 17783 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * форпост — алғы сафтағы нығытылған пункт [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 79j5dl3sbfz9sqv7pfw9qd0i87gwy1m 0 2555 17784 17066 2017-10-13T01:48:44Z Dcljr 283 move into book category 17784 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * хроника — ваҡиғаларҙы хронологик тәртиптә теркәп барыу * хакимиәт — башҡарма, идаралыҡ органы [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] c7edzcm7mhjzbu33zizx8ni89iz0t8i 0 2556 17786 17067 2017-10-13T01:48:47Z Dcljr 283 move into book category 17786 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2557 19306 17787 2018-04-24T08:36:12Z Alfiya55 389 19306 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * чиновник особых поручений - махсус йомоштар буйынса чиновник [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 0wad3n00x3kta4vkjrq0lh4d6ciiffo 0 2558 17788 17069 2017-10-13T01:48:51Z Dcljr 283 move into book category 17788 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * шәжәрә — ырыу йылъяҙмаһы [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] fvis2oyf2yxmz9bs2b26o5fe10g2kfr 0 2559 17789 17070 2017-10-13T01:48:52Z Dcljr 283 move into book category 17789 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2560 17790 17071 2017-10-13T01:48:54Z Dcljr 283 move into book category 17790 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2561 17791 17072 2017-10-13T01:48:55Z Dcljr 283 move into book category 17791 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2562 17792 17073 2017-10-13T01:48:59Z Dcljr 283 move into book category 17792 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2563 17793 17074 2017-10-13T01:49:00Z Dcljr 283 move into book category 17793 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * этник — ниндәй ҙә булһа халыҡҡа ҡарата ҡулланыла * этнография — халыҡтарҙың матди һәм рухи мәҙәниәтен өйрәнеүсе фән * эксплуатация — кешенең эш һөҙөмтәләрен үҙләштереү * эшҡыуар — йүнсел кеше [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 5nqgysd1chzgbwqsnu36vbvpo3h3522 0 2564 17795 17075 2017-10-13T01:49:03Z Dcljr 283 move into book category 17795 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2565 19291 17796 2018-04-19T19:33:01Z Alfiya55 389 19291 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * ямские деньги – ылау хеҙмәте аҡсаһы * ясыр — әсир кеше [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] hwwtre2ni9dmu8ruhcxydybc08z0wrx 0 2566 17759 17077 2017-10-13T01:48:05Z Dcljr 283 move into book category 17759 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2567 17761 17078 2017-10-13T01:48:08Z Dcljr 283 move into book category 17761 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2568 17769 17079 2017-10-13T01:48:21Z Dcljr 283 move into book category 17769 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * ҡаласыҡ — борон ҡала булған ер * ҡарымта — ҡан ҡойоуға ҡаршы ҡанлы үс * ҡоролтай — йыйылыш, съезд * ҡурған — ҡәбер өҫтөндәге тупраҡ йәки таш өйөмө [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 2xuhw6d7bjbcy3dote86rnjmy87gvmq 0 2569 17773 17080 2017-10-13T01:48:27Z Dcljr 283 move into book category 17773 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2570 17779 17081 2017-10-13T01:48:36Z Dcljr 283 move into book category 17779 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2571 17782 17082 2017-10-13T01:48:41Z Dcljr 283 move into book category 17782 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2572 17785 17083 2017-10-13T01:48:46Z Dcljr 283 move into book category 17785 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2573 17794 17084 2017-10-13T01:49:02Z Dcljr 283 move into book category 17794 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] 76rmu2ulv9f9js98bqsf4iwjaoc1znj 0 2574 17775 17085 2017-10-13T01:48:30Z Dcljr 283 move into book category 17775 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих}} * өйәҙ — административ-территориаль берәмек [[Категория:Һүҙлектәр: Тарих]] h4lvgewedft3gyrp3xhiigieis4t3fp 0 2575 17669 17440 2017-10-13T01:08:51Z Dcljr 283 move into book category 17669 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} <div style="text-align:center; font-size:large; margin-top:1em;">Тарихи шәхестәр</div> [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр| ]] qyvr584d5akxe5hzfg8ihkbhg4m1fyx 0 2576 17721 17097 2017-10-13T01:34:01Z Dcljr 283 move into book category 17721 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2577 17713 17098 2017-10-13T01:33:51Z Dcljr 283 move into book category 17713 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Абдель Азиз Бутефлика — Әбделәзиз Бутефлика (1999 йылдан Алжир президенты) * Абу Амр (Абу Мухаммад) Абдуллах ибн аль-Мукаффа — Әбү Әмир (Әбү Мөхәммәт) Абдулла ибн әл-Мүкәффә (8-се быуаттағы фарсы яҙыусыһы) * Абу-Хурайра (араб. историограф) — Әбү-Һүрәйрә * Ала ад-Дин Корпе-Арслан ибн Аг-Сонгор — Әләәтдин Көрпә-Арслан ибн Ағсонғор * Али ибн Абу-Талиб — Али ибн-Әбүталип * Амир Кабус — Әмир Ҡабус; әҫәре Ҡабуснамә («Батша ҡыҙының көҙгөһө») * Амир Хосров Дехлеви — Әмир Хосроу Дәһләүи (фарсы шағиры) * Асджади — Асжади (боронғо фарсы шағиры) * Ахмед Кесрави — Әхмәт Кәрсәүи * Ахемен — Әһәмән [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] dtoxiuk9dfb9i5x0kwt2z2anjf3h5gg 0 2578 17714 17099 2017-10-13T01:33:52Z Dcljr 283 move into book category 17714 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Баба Фигани Ширази — Баба Фиғәни Ширази * Бабек — Бәбәк Һүррәми * Байсонкур (Гиас-ад-Дин Байсонкур ибн Шахрух) — Байсунғур (Ғиязетдин Байсунғур ибн Шаһрух) (Аҡһаҡ Тимер ейәне) * Бахрам V Гур — Баһрам V Гур, Иран шиһиншаһы, сәсәниҙәр ырыуынан * Бедиль — Бедил (Мырҙа Абдулҡадир Бедил, фарсы телле һинд шағиры) * Беньямин Нетаньяху — Бинйәмин Нетанияһу * Бехзад — Беһзад (фарсы рәссамы), Кемалетдин Беһзад [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] oo0jkudnzq7spscbhktzl7sed4ibqoo 0 2579 17715 17100 2017-10-13T01:33:54Z Dcljr 283 move into book category 17715 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2580 17716 17101 2017-10-13T01:33:55Z Dcljr 283 move into book category 17716 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Гургани Фахраддин — Фәхреддин Ғурғани [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] 7j41touuao474e98vjfnoouvso5u2er 0 2581 17718 17102 2017-10-13T01:33:57Z Dcljr 283 move into book category 17718 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Джалал-ад-дин — Жәләлетдин * Джалаладдин Руми — Жәләлетдин Руми (фарсы шағиры) * Джами (Нуриддин Абдуррахман ибн Ахмад Джами) — Жәми (Нуретдин Абдурахман ибн Әхмәт Жәми); әҫәрҙәре: «Баһаристан», «Ете таж» циклы, уға инә: Сөләймән менән Әбсәл (1479—1480), Йософ вә Зөләйха (1483), Ләйлә вә Мәжнүн (1484), Шөкөр иткәндәргә бүләк (1481—1482), Иманлыларҙың тиҫбеһе (1482—1483), Алтын сынйыр (1485—1486), Искәндәрҙең аҡыл китабы (1486—1487) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] e9zm1gbrpnj9zt4sn832ea3ongfc48k 0 2582 17720 17103 2017-10-13T01:34:00Z Dcljr 283 move into book category 17720 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2583 17722 17104 2017-10-13T01:34:02Z Dcljr 283 move into book category 17722 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2584 17723 17105 2017-10-13T01:34:04Z Dcljr 283 move into book category 17723 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Закария Казвини — Зәкәриә Ҡазвини * Захириддин Наср Мухаммад — Заһириддин Наср Мөхәммәт («Жәвами үл-Хикайәт» фарсы көләмәстәре йыйынтығының авторы) * Зин эль-Абидин Бен Али — Зинәләбиддин бин Али (1987—2011 йй. Тунис президенты) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] ldud1reujrlyvqfntqs2wczrjcfhjjk 0 2585 17724 17106 2017-10-13T01:34:05Z Dcljr 283 move into book category 17724 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Ибн аль-Мукаффа — ибн әл-Мүкәффә (8-се быуаттағы фарсы яҙыусыһы) (тулы исеме Әбү Әмир (Әбү Мөхәммәт) Абдулла ибн әл-Мүкәффә) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] c8bhewenrg2od4tr8wdwt2mpya9slnq 0 2586 17725 17107 2017-10-13T01:34:06Z Dcljr 283 move into book category 17725 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Йездигерд I — Йездәгирд I (Баһрам Гурҙың атаһы, сәсәниҙәр ырыуынан Иран шаһиншаһы) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] e9gk3a6e55zz1me2h7sodjku50j4tg0 0 2587 17726 17108 2017-10-13T01:34:08Z Dcljr 283 move into book category 17726 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Казвини Закария — Зәкәриә Ҡазвини ("Әжәиб әл-мәхлүкәт") * Катран Тебризи — Ҡәтрән Тәбризи (боронғо фарсы шағиры) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] 5d8xwrltzcgc047ry8itgoxe8tlv8zl 0 2588 17728 17109 2017-10-13T01:34:11Z Dcljr 283 move into book category 17728 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2589 17729 17110 2017-10-13T01:34:13Z Dcljr 283 move into book category 17729 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Манучехри — Мәнүшөһри (фарсы-тажик шағиры, яҡ. 1000 йылғы) * Марджумак ибн Ильяс — Мәржүмәк ибн Ильяс (фарсынан төрөксәгә тәржемә итә) * Молланепес — Мулланәфес (бәлки, Мулланәфис) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] dzrxowgnwdcirfsbccjhqawe7c4vd5a 0 2590 17730 17111 2017-10-13T01:34:14Z Dcljr 283 move into book category 17730 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Низам аль-Мульк — Низам әл-Мүлк (тулы исеме Абу Али аль-Хасан ибн Али ибн Исхак ат-Туси — Абуали әл-Хәсән ибн Али ибн Исхаҡ ат-Туси) * Низами Арузи — Низами Әрүзи Сәмәрҡәнди, фарсы шағиры (әҫәрҙәре: «Чәһәр Мәҡәләһ») * Низами Гянджеви — Низами Гәнжәүи (фарсы шағиры; әҫәрҙәре: Серҙәр хазинаһы, Хосроу вә Ширин, Ләйлә вә Мәжнүн, Ете гүзәл, Искәндәрнамә; «Хәмсә» тигән китабы бар) * Ну́срат ад-Дин Абу Наср Узу́н-Хаса́н-хан — ҡара: Узун-Хасан. [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] dfo14sumuprta0684uz8xvc6l19uzrq 0 2591 17732 17112 2017-10-13T01:34:24Z Dcljr 283 move into book category 17732 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2592 17734 17113 2017-10-13T01:34:26Z Dcljr 283 move into book category 17734 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2593 17735 17114 2017-10-13T01:34:28Z Dcljr 283 move into book category 17735 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Руми Джалаладдин — Жәләлетдин Руми (фарсы шағиры) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] 66sx9a6nob2rv5p3vwq4o1r3obez1jy 0 2594 17736 17115 2017-10-13T01:34:29Z Dcljr 283 move into book category 17736 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2595 17738 17116 2017-10-13T01:34:39Z Dcljr 283 move into book category 17738 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Табари, Ибн Джарир ат-Табари — ибн Жәрир ат-Тәбәри * Тебризи Катран — Ҡәтрән Тәбризи (боронғо фарсы шағиры, яҡынса 1072 йылда вафат булған). [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] s46j4e5rbfv5800qjzzzy7xqtlxp7we 0 2596 17739 17117 2017-10-13T01:34:41Z Dcljr 283 move into book category 17739 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Узун-Хасан, Ну́срат ад-Дин Абу Наср Узу́н-Хаса́н-хан — Оҙон Хәсән, Носрат әд-Дин Әбү Насир Оҙон Хәсән хан (төркүмәндәр хакимы) * Унсури — Үнсүри, Әбелғәзим Хәсән ибн Әхмәт Үнсүри (бор. фарсы шағиры; әзербайжанса Əbülqasim Həsən ibn Əhməd Ünsüri) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] niu5yvzb7lvzxoq3vubnsvinvinh7l1 0 2597 17741 17118 2017-10-13T01:34:44Z Dcljr 283 move into book category 17741 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Фалаки Ширвани — Фәләки Ширвани (боронғо фарсы шағиры) * Фаррухи Систани — Фәррухи Систани (боронғо фарсы шағиры) * Фахраддин Гургани — Фәхреддин Ғурғани * Фегани Баба — Фиғәни Баба [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] 9wr52vqi7h80ekgwpwpfe3q5n7oyttf 0 2598 17742 17119 2017-10-13T01:34:48Z Dcljr 283 move into book category 17742 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Хагани Ширвани — Хағани Ширвани (боронғо фарсы шағиры) * Харун аль-Рашид — Һарун әл-Рәшит (8-се быуаттағы ғәббәси хәлифе) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] m59kfa4mxctjxrbjoqa1p8i0c3scbli 0 2599 17744 17120 2017-10-13T01:34:53Z Dcljr 283 move into book category 17744 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2600 17745 17121 2017-10-13T01:34:54Z Dcljr 283 move into book category 17745 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2601 17746 17122 2017-10-13T01:35:08Z Dcljr 283 move into book category 17746 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Ширвани Фалаки — Фәләки Ширвани (фарсы шағиры) * Ширвани Хагани — Хағани Ширвани (фарсы шағиры) [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] j19kuepsltssvgn8byinbgsglqy8h2q 0 2602 17747 17123 2017-10-13T01:35:10Z Dcljr 283 move into book category 17747 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2603 17748 17124 2017-10-13T01:35:11Z Dcljr 283 move into book category 17748 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2604 17749 17125 2017-10-13T01:35:12Z Dcljr 283 move into book category 17749 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2605 17750 17126 2017-10-13T01:35:14Z Dcljr 283 move into book category 17750 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2606 17751 17127 2017-10-13T01:35:15Z Dcljr 283 move into book category 17751 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * Эхсан Яршатер احسان يارشاطر — Әхсән Яршатыр (Иран-Америка иранисы, әҙәбиәтсе һәм лингвист, 1920 йылда тыуған). [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] erxpmrv5ck3ksx1lpa5c4umrstk894a 0 2607 17753 17128 2017-10-13T01:35:18Z Dcljr 283 move into book category 17753 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2608 17754 17129 2017-10-13T01:35:19Z Dcljr 283 move into book category 17754 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2609 17717 17130 2017-10-13T01:33:56Z Dcljr 283 move into book category 17717 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2610 17719 17131 2017-10-13T01:33:59Z Dcljr 283 move into book category 17719 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2611 17727 17132 2017-10-13T01:34:10Z Dcljr 283 move into book category 17727 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2612 17731 17133 2017-10-13T01:34:15Z Dcljr 283 move into book category 17731 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2613 17737 17134 2017-10-13T01:34:34Z Dcljr 283 move into book category 17737 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2614 17740 17135 2017-10-13T01:34:42Z Dcljr 283 move into book category 17740 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2615 17743 17136 2017-10-13T01:34:51Z Dcljr 283 move into book category 17743 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2616 17752 17137 2017-10-13T01:35:16Z Dcljr 283 move into book category 17752 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2617 17733 17138 2017-10-13T01:34:25Z Dcljr 283 move into book category 17733 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Тарихи шәхестәр]] h5ve3lqezbllhhzj2ezz2shp7n43zbi 0 2618 17450 17441 2017-10-10T18:55:12Z Dcljr 283 whitespace changes 17450 wikitext text/x-wiki == Ҡайһы бер ҡағиҙәләр == * Закондарҙа һәм башҡа документтарҙа текст бүленеше терминдары: раздел — киҫәк, глава — бүлек, часть — өлөш; статья — статья, пункт — пункт, подпункт — ярҙамсы пункт. * Күплек-берлек. Урыҫ телендә ҡайһы бер һүҙҙәр тик күплектә тора, ләкин башҡорт теленә берлектә тәржемәләнә. Миҫалдар: Ворота — ҡапҡалар түгел, ҡапҡа. Сапоги — итектәр түгел, итек (күн итек кейгән). Ножницы — ҡайсы. Очки — күҙлек. Брюки — салбар һ.б. * Рәсәй Федерацияһының федераль дәүләт власы органдары һәм Рәсәй Федерацияһы составындағы суверенлы республикалар власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм вәкәләттәрҙе бүлешеү тураһында федератив договор, Ҡабул ителгән: 31.03.1992. ** Договор о разграничении предметов ведения и взаимном делегировании полномочий между органами государственной власти Российской Федерации и органами государственной власти Республики Башкортостан — Рәсәй Федерацияһының дәүләт власы органдары һәм Башҡортостан Республикаһының дәүләт власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм вәкәләттәрҙе бүлешеү тураһында договор (3.08.1994). * Рим цифрҙарына ялғау ҡушыу тураһында. Рим цифрҙарына ялғау ҡушылмай тигән ҡағиҙә -сы, -се ялғауын күҙҙә тота. Мәҫәлән, XXI бүлек, VI класс, Генрих V, Петр I. Был һандар төп килештә берлектә торһа, шул көйө генә тора. Әммә уға тағы ла ялғауҙар өҫтәлһә, улары яҙыла: XXI-лә (йәғни XXI бүлектә), VI-ға (VI класҡа), Генрих V-нең, Петр I-нән һ.б. * БУТАМАҪҠА! төрки һәм төрөк: төрки — тюрки, тюркский; төрөк — турок, турецкий, Төркиә — Турция (башҡорттар төрөк халҡы түгел, төрки халҡы; шулай уҡ төрөктәр ҙә төрки халыҡтарға ҡарай) == Төрлө темаға һүҙҙәр == * Валун — һарыҡташ * Верховые болота — үр һаҙҙары * Выступ — киртләс * Гребень — ҡырлас * Курум — ташйылға * Нагорье —ҡалҡыулыҡ, таулыҡ * Наледь — шәре * Останец — ҡалдыҡ ҡая * Отроги — тау армыттары * Парадная лестница — ҡунаҡ күтәрмәһе * Переволок — үткәүел * Перекат — шаршы (диал. йылыу) * Плес — ятыу * Полынья — йылыу, ҡаран * Проток, протока — ҡылымыҡ * Порог (на реке) — һикәлтә * Солончаки — тоҙло күлдәр * Стремнинна, поток — аҡма * Увал — арҡа, ҡырла * Урочище — тәбиғи сик, тәбиғи ыҙан, билдә (айырылып торған урын) * Холм — түмәләс * Хребет — һырт * Экономика — иҡтисад [[Категория:Һүҙлектәр|Төрлө]] 6vppsfty5tonqof5q8mbpyy1fr3y3c2 0 2619 17670 17442 2017-10-13T01:08:53Z Dcljr 283 move into book category 17670 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} [[Категория:Һүҙлектәр: Физика| ]] a5d332nvbpw4swk39xese3o5r0cptm9 0 2620 17679 17141 2017-10-13T01:19:19Z Dcljr 283 move into book category 17679 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2621 17671 17142 2017-10-13T01:19:07Z Dcljr 283 move into book category 17671 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2622 17672 17143 2017-10-13T01:19:10Z Dcljr 283 move into book category 17672 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2623 19090 18937 2018-02-10T08:27:07Z Alfiya55 389 19090 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Вырожденный газ - боҙоҡ үҙгәрешле газ [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] qlzv4mtl4y8oeg8j4qog952gz7qubrh 0 2624 17674 17145 2017-10-13T01:19:13Z Dcljr 283 move into book category 17674 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2625 19356 17676 2018-04-30T04:02:24Z Alfiya55 389 19356 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Дуло - көбәк ауыҙы (ствол пушки - пушка көбәге) [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] 7gz6idwqyk4e07bt82agcnn58nv75fr 0 2626 17678 17147 2017-10-13T01:19:18Z Dcljr 283 move into book category 17678 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2627 18866 17680 2017-12-28T10:36:37Z Alfiya55 389 18866 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Жесткие лучи - үткер нурҙар (ҡапма-ҡаршыһы: слабые лучи - көсһөҙ нурҙар) [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] 5dm1ozoawz2tnfpvl2g0muwmtc061mk 0 2628 18874 18873 2017-12-30T15:04:09Z ZUFAr 381 18874 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} *Закон всемирного тяготения - бөтә донъя тартылыу законы * Закон вязкого трения - йәбешкәкле ышҡылыу законы [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] cob3dmyu1fv46z10svoeadt9l0mv8el 0 2629 17682 17150 2017-10-13T01:19:24Z Dcljr 283 move into book category 17682 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2630 17683 17151 2017-10-13T01:19:25Z Dcljr 283 move into book category 17683 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2631 19354 17684 2018-04-30T03:56:21Z Alfiya55 389 19354 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Казённик (пушки) - ҡаҙна [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] i2u5nigie1c81kul6v0vayslklvivn2 0 2632 17686 17153 2017-10-13T01:19:33Z Dcljr 283 move into book category 17686 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2633 18954 17687 2018-01-15T05:25:29Z Alfiya55 389 18954 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Магнитное поле - магнит яланы [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] eielhriazj0aijcn28qsos47s4s4vhg 0 2634 19208 17688 2018-04-08T18:51:00Z Alfiya55 389 19208 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} *наукоемкие технологии - фән ҡаҙаныштарын күпләп талап иткән технологиялар [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] 5pjdv6iqepci3lqdvhonkqx9n09gff4 0 2635 18783 17690 2017-12-17T17:53:04Z Alfiya55 389 18783 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Оболочка электронная - электрон тышлыҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] jf8z8tm30y9niz4k4yf8w3veyv97rfu 0 2636 18781 17692 2017-12-17T09:48:44Z Alfiya55 389 18781 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Проявитель - асығайтҡыс, проявитель (фото төшөрөүҙә) [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] 6xn4do8hqvb6vnxcusmh9wbhk5ippvr 0 2637 17693 17158 2017-10-13T01:19:44Z Dcljr 283 move into book category 17693 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2638 19355 18859 2018-04-30T04:01:37Z Alfiya55 389 19355 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Ствол (пушки) - көбәк; дуло ствола - көбәк ауыҙы * Стоячая волна - торғон тулҡын [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] anhkq65wckt5jxautkvd5snk1lg4c9m 0 2639 18861 18860 2017-12-28T07:05:07Z Dcljr 283 remove hyphen after dash 18861 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Твердое тело — ҡаты есем (физика твердого тела — ҡаты есем физикаһы) * Твердое тело — ҡаты есем (твердотельная электроника — ҡаты есемле электроника) * Тепловое движение (частиц) — (киҫәксәләрҙең) йылыға бәйле хәрәкәте [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] qan49zquoazlc4rww1fjrw2ooif7h68 0 2640 18872 17697 2017-12-30T09:40:03Z Alfiya55 389 18872 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Упругий (удар) - һығылмалы (бәрелеш) [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] 767u0je7f1gws6jh0axl5bq4p705x2x 0 2641 17699 17162 2017-10-13T01:20:02Z Dcljr 283 move into book category 17699 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2642 17700 17163 2017-10-13T01:20:04Z Dcljr 283 move into book category 17700 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2643 17702 17164 2017-10-13T01:20:12Z Dcljr 283 move into book category 17702 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2644 17703 17165 2017-10-13T01:20:13Z Dcljr 283 move into book category 17703 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2645 17704 17166 2017-10-13T01:20:16Z Dcljr 283 move into book category 17704 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2646 17705 17167 2017-10-13T01:20:18Z Dcljr 283 move into book category 17705 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2647 17706 17168 2017-10-13T01:20:19Z Dcljr 283 move into book category 17706 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2648 17707 17169 2017-10-13T01:20:21Z Dcljr 283 move into book category 17707 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2649 17708 17170 2017-10-13T01:20:22Z Dcljr 283 move into book category 17708 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2650 18784 17709 2017-12-17T17:53:48Z Alfiya55 389 18784 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * Электронное нейтрино - электронлы нейтрино [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] 9325lapp9fj5gp6fp4ihebwqgkxv8sb 0 2651 17711 17172 2017-10-13T01:20:27Z Dcljr 283 move into book category 17711 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2652 17712 17173 2017-10-13T01:20:28Z Dcljr 283 move into book category 17712 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2653 17675 17174 2017-10-13T01:19:14Z Dcljr 283 move into book category 17675 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2654 17677 17175 2017-10-13T01:19:17Z Dcljr 283 move into book category 17677 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2655 17685 17176 2017-10-13T01:19:28Z Dcljr 283 move into book category 17685 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2656 17689 17177 2017-10-13T01:19:36Z Dcljr 283 move into book category 17689 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2657 17695 17178 2017-10-13T01:19:57Z Dcljr 283 move into book category 17695 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2658 17698 17179 2017-10-13T01:20:01Z Dcljr 283 move into book category 17698 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2659 17701 17180 2017-10-13T01:20:10Z Dcljr 283 move into book category 17701 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2660 17710 17181 2017-10-13T01:20:25Z Dcljr 283 move into book category 17710 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2661 17691 17182 2017-10-13T01:19:39Z Dcljr 283 move into book category 17691 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Физика]] g1gtpr2137oxihn09s2ynbni5fk465x 0 2662 17600 17443 2017-10-13T00:37:22Z Dcljr 283 move into book category 17600 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} [[Категория:Һүҙлектәр: Химия| ]] a9pyt9l1s80ta8qjrwh68kzalfl6hg7 0 2663 17609 17186 2017-10-13T00:42:58Z Dcljr 283 move into book category 17609 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2664 17601 17187 2017-10-13T00:42:45Z Dcljr 283 move into book category 17601 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2665 17602 17188 2017-10-13T00:42:47Z Dcljr 283 move into book category 17602 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2666 17603 17189 2017-10-13T00:42:49Z Dcljr 283 move into book category 17603 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2667 17604 17190 2017-10-13T00:42:51Z Dcljr 283 move into book category 17604 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2668 17606 17191 2017-10-13T00:42:54Z Dcljr 283 move into book category 17606 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2669 17608 17192 2017-10-13T00:42:57Z Dcljr 283 move into book category 17608 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2670 17610 17193 2017-10-13T00:43:00Z Dcljr 283 move into book category 17610 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2671 17611 17194 2017-10-13T00:43:01Z Dcljr 283 move into book category 17611 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2672 17612 17195 2017-10-13T00:43:03Z Dcljr 283 move into book category 17612 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2673 17613 17196 2017-10-13T00:43:04Z Dcljr 283 move into book category 17613 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2674 17614 17197 2017-10-13T00:43:05Z Dcljr 283 move into book category 17614 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2675 17616 17198 2017-10-13T00:46:16Z Dcljr 283 move into book category 17616 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2676 17617 17199 2017-10-13T00:46:17Z Dcljr 283 move into book category 17617 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2677 17618 17200 2017-10-13T00:46:19Z Dcljr 283 move into book category 17618 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2678 17620 17201 2017-10-13T00:46:23Z Dcljr 283 move into book category 17620 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2679 17622 17202 2017-10-13T00:46:25Z Dcljr 283 move into book category 17622 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2680 17623 17203 2017-10-13T00:46:27Z Dcljr 283 move into book category 17623 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2681 17624 17204 2017-10-13T00:46:28Z Dcljr 283 move into book category 17624 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2682 17626 17205 2017-10-13T00:46:33Z Dcljr 283 move into book category 17626 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2683 17627 17206 2017-10-13T00:46:36Z Dcljr 283 move into book category 17627 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2684 17629 17207 2017-10-13T00:46:39Z Dcljr 283 move into book category 17629 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2685 17630 17208 2017-10-13T00:46:41Z Dcljr 283 move into book category 17630 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2686 17632 17209 2017-10-13T00:46:45Z Dcljr 283 move into book category 17632 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2687 17633 17210 2017-10-13T00:46:47Z Dcljr 283 move into book category 17633 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2688 17634 17211 2017-10-13T00:46:49Z Dcljr 283 move into book category 17634 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2689 17635 17212 2017-10-13T00:46:54Z Dcljr 283 move into book category 17635 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2690 17636 17213 2017-10-13T00:46:57Z Dcljr 283 move into book category 17636 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2691 17637 17214 2017-10-13T00:46:59Z Dcljr 283 move into book category 17637 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2692 17638 17215 2017-10-13T00:47:01Z Dcljr 283 move into book category 17638 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2693 17639 17216 2017-10-13T00:47:03Z Dcljr 283 move into book category 17639 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2694 17641 17217 2017-10-13T00:47:07Z Dcljr 283 move into book category 17641 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2695 17642 17218 2017-10-13T00:47:50Z Dcljr 283 move into book category 17642 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2696 17605 17219 2017-10-13T00:42:52Z Dcljr 283 move into book category 17605 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2697 17607 17220 2017-10-13T00:42:55Z Dcljr 283 move into book category 17607 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2698 17615 17221 2017-10-13T00:43:07Z Dcljr 283 move into book category 17615 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2699 17619 17222 2017-10-13T00:46:20Z Dcljr 283 move into book category 17619 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2700 17625 17223 2017-10-13T00:46:30Z Dcljr 283 move into book category 17625 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2701 17628 17224 2017-10-13T00:46:37Z Dcljr 283 move into book category 17628 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2702 17631 17225 2017-10-13T00:46:43Z Dcljr 283 move into book category 17631 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2703 17640 17226 2017-10-13T00:47:05Z Dcljr 283 move into book category 17640 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2704 17621 17227 2017-10-13T00:46:23Z Dcljr 283 move into book category 17621 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Химия]] bcgs4e7reu8frdwpxy23yrvqd476mbr 0 2705 17554 17444 2017-10-13T00:22:06Z Dcljr 283 move into book category 17554 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} [[File:Answer to inequality cant be blindness poster vector.svg|thumb|«Күҙеңде бәйләп, ғәҙел хөкөм ит»]] [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ| ]] hf03afadw0gawjssnke1urq3golcl90 0 2706 17565 17229 2017-10-13T00:29:41Z Dcljr 283 move into book category 17565 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2707 17557 17254 2017-10-13T00:29:27Z Dcljr 283 move into book category 17557 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Административное взыскание — административ шелтә * Актуализация — яңыртып тороу (мәҫәлән, ежегодная актуализация свидетельства, йәғни уның ниндәйҙер мәғлүмәттәрен йыл һайын үҙгәртеп тороу) [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] 1v3btmboicjkluo0loa685l9usmseny 0 2708 17558 17255 2017-10-13T00:29:32Z Dcljr 283 move into book category 17558 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Бракераж — бракҡа тикшереү [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ab3qt11i1hfkbe8i2ju9sml0cjv2mvi 0 2709 17559 17256 2017-10-13T00:29:33Z Dcljr 283 move into book category 17559 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Ведущий специалист — төп белгес, главный спец. — баш белгес * Вендетта — вендетта, ҡарымта * Венчурный бизнес — хәүефле бизнес * Вербальная нота — вербаль нота (ҡултамғаһыҙ дипломатик нота) * Верительная грамота — таныҡлыҡ грамотаһы * Вес в модели — моделдә әһәмиәте * Вещное право — әйбергә хоҡуҡ * Вид на жительство — илдә йәшәүгә рөхсәт таныҡлығы * Вкладыш — ҡушымта (паспорттың ҡушымтаһы) * Владение имуществом — мөлкәткә эйә булыу * Возбуждение производства — эш ҡуҙғатыу * Вступить в силу (о законе) — (закон) көсөнә инде; действующий (закон) — ғәмәлдәге закон [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] gqiyl4uvs9g29ek4w6vv0zecm0r855n 0 2710 17560 17230 2017-10-13T00:29:35Z Dcljr 283 move into book category 17560 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2711 20400 17562 2020-03-01T18:22:42Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20400 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Дисциплинарное взыскание — дисциплинар яза * Досмотр — ентекле тикшереү (ҡара: осмотр). Осмотр һәм досмотр законда икеһе ике төрлө ғәмәлде аңлата, беренсеһендә ҡараш менән генә байҡау яһала, мәҫәлән, машина багажнигын астырып, ҡарап сығалар; икенсеһендә — транспорттағы йөктө, бөтә нәмәне тотоп-ҡарап тикшереп сығалар. * Дознание — тәүтикшереү, предварительное следствие — алдан тәфтишләү [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] kkb23fr4yfrp373pwn60f4w26ljikw7 0 2712 17564 17258 2017-10-13T00:29:40Z Dcljr 283 move into book category 17564 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * ЕГРЮЛ — юридик берәмектәрҙең берҙәм дәүләт реестры [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] eew0vp7qeuz3pyje0tqx0xfy23o6qcp 0 2713 17566 17231 2017-10-13T00:29:42Z Dcljr 283 move into book category 17566 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2714 17567 17259 2017-10-13T00:29:43Z Dcljr 283 move into book category 17567 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Запрос — үтенес, запрос * Заявитель — ғариза биреүсе * Злоупотребление служебным положением — хеҙмәт урынын үҙ маҡсатында файҙаланыу [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] jnjbx2ae166wqj51bupg38kqjwnl8nf 0 2715 17568 17260 2017-10-13T00:29:45Z Dcljr 283 move into book category 17568 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Имущество — мөлкәт, собственность — милек * Исковая давность — дәғүә ваҡыты * Исправительно-трудовое учреждение — холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт учреждениеһы * Исследование — тикшеренеү [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] rs9aio6z9i6xl1o9udptclfah3gj24f 0 2716 17569 17232 2017-10-13T00:29:47Z Dcljr 283 move into book category 17569 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2717 17570 17233 2017-10-13T00:29:48Z Dcljr 283 move into book category 17570 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2718 17572 17261 2017-10-13T00:29:51Z Dcljr 283 move into book category 17572 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Лица без опеределенного гражданства — тәғәйен гражданлығы булмаған кешеләр [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] hzopgwncp6jc92qawkgbr2txr6c95cc 0 2719 17573 17234 2017-10-13T00:29:55Z Dcljr 283 move into book category 17573 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2720 17574 17262 2017-10-13T00:29:57Z Dcljr 283 move into book category 17574 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Нормативная трудоемкость — норматив хеҙмәт һыйышлылыҡ * Наименование статьи (в законе) — статьяның исеме [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] tau4o7r10w6pwsemp0c97d5ll6oiss2 0 2721 17576 17263 2017-10-13T00:30:00Z Dcljr 283 move into book category 17576 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Обвинение — ғәйепләү; ғәйепләүсе яҡ * Осмотр (груза) — (йөккә) күҙ йүгертеп сығыу (ҡара: досмотр) [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] p9a5pk9ic6dkdf0njuum7uw1e3o9ao9 0 2722 17578 17264 2017-10-13T00:30:03Z Dcljr 283 move into book category 17578 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Правотворчество — хоҡуҡ нормалары эшләү, ижад итеү. * Предварительное следствие — алдан тәфтишләү * Прецедент — тәүосраҡ * Приговор — хөкөм (вынести приговор — хөкөм сығарыу) * Приказ — бойороҡ, приказ, распоряжение — фарман, предписание — әмер, күрһәтмә. * Прокурор: протест прокурора — прокурор протесы; представление прокурора — прокурорҙың күрһәтмәһе; постановление прокурора — прокурорҙың ҡарары; предостережение прокурора — прокурорҙың яҙма иҫкәртеүе. ** 5 видов представлений прокурора: *** 1.Частное представление (айырым күрһәтмә) — прокурор реагирует на неправомерное действие суда, которое зафиксировано в определении суда; *** 2.Апелляционное представление (апелляция күрһәтмәһе) — прокурор оспаривает решение суда, не вступившее в законную силу (ч.1 ст.321 ГПК, глава 39 ГПК); *** 3.Кассационное представление (кассация күрһәтмәһе) — прокурор оспаривает решение, вступившее в законную силу (ч.3 ст.376 и глава 41 ГПК); *** 4.Надзорное представление (күҙәтеү күрһәтмәһе) — прокурор оспаривает решение суда, вступившее в законную силу (ст.391.1, глава 41.1 ГПК); *** 5.Представление прокурора по вновь открывшимся или новым обстоятельствам (яңы асылған йәки яңы шарттарға бәйле күрһәтмә) (ст.394 и глава 42 ГПК). * Поверка — барлау [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] abn0o3strj9q9no67zzf7oh5cifdfhj 0 2723 17579 17265 2017-10-13T00:30:04Z Dcljr 283 move into book category 17579 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Розыск (преступника) — эҙләү [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] 9gj80k7eppslbdhlkw98swxvxqvyld6 0 2724 17580 17266 2017-10-13T00:30:05Z Dcljr 283 move into book category 17580 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Свидетельство о государственной регистрации — дәүләт теркәүе тураһында танытма * Следствие — тәфтиш * Следственный орган дознания — тәүтикшереү үткәреүсе тәфтиш органы * Собственность — милек, имущество — мөлкәт * Совещательный голос (право совещательного голоса) — кәңәш биреү тауышы (кәңәш биреү тауышы хоҡуғы) [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] 14fswjfhytsvkq4mzan9kkghheoz79k 0 2725 17582 17267 2017-10-13T00:30:08Z Dcljr 283 move into book category 17582 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Третье лицо — өсөнсө яҡ [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] s431oeq1q2jjoicyuwnm9yq9naa36lg 0 2726 17583 17268 2017-10-13T00:30:10Z Dcljr 283 move into book category 17583 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Уголовный розыск — енәйәт тикшереү бүлеге * Уголовное преследование — енәйәт эҙәрләүе [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] qbgkzfr2wo0obfpj1gpr7dyvyfo407b 0 2727 17585 17269 2017-10-13T00:30:16Z Dcljr 283 move into book category 17585 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Физическое лицо — физик шәхес * Фондоотдача — фондтың кире ҡайтыуы [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] rd9xawk8757jl0uuvmgrr2e73hhkcmf 0 2728 17586 17235 2017-10-13T00:30:18Z Dcljr 283 move into book category 17586 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2729 17588 17236 2017-10-13T00:30:21Z Dcljr 283 move into book category 17588 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2730 17589 17237 2017-10-13T00:30:22Z Dcljr 283 move into book category 17589 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2731 17590 17238 2017-10-13T00:30:24Z Dcljr 283 move into book category 17590 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2732 17591 17239 2017-10-13T00:30:26Z Dcljr 283 move into book category 17591 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2733 17592 17240 2017-10-13T00:30:27Z Dcljr 283 move into book category 17592 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2734 17593 17241 2017-10-13T00:30:30Z Dcljr 283 move into book category 17593 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2735 17594 17242 2017-10-13T00:30:32Z Dcljr 283 move into book category 17594 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2736 17595 17243 2017-10-13T00:30:33Z Dcljr 283 move into book category 17595 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2737 17597 17270 2017-10-13T00:30:37Z Dcljr 283 move into book category 17597 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * Юридическое лицо — юридик берәмек [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ogjbg1y458t3px5w0w2za2i8zkx6kio 0 2738 17598 17244 2017-10-13T00:30:38Z Dcljr 283 move into book category 17598 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2739 17561 17245 2017-10-13T00:29:36Z Dcljr 283 move into book category 17561 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2740 17563 17246 2017-10-13T00:29:38Z Dcljr 283 move into book category 17563 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2741 17571 17247 2017-10-13T00:29:49Z Dcljr 283 move into book category 17571 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2742 17575 17248 2017-10-13T00:29:58Z Dcljr 283 move into book category 17575 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2743 17581 17249 2017-10-13T00:30:07Z Dcljr 283 move into book category 17581 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2744 17584 17250 2017-10-13T00:30:15Z Dcljr 283 move into book category 17584 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2745 17587 17251 2017-10-13T00:30:19Z Dcljr 283 move into book category 17587 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2746 17596 17252 2017-10-13T00:30:35Z Dcljr 283 move into book category 17596 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2747 17577 17253 2017-10-13T00:30:02Z Dcljr 283 move into book category 17577 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Хоҡуҡ]] ktjh9r6doetyi62adv3ocn003zzlyyw 0 2748 17510 17445 2017-10-13T00:12:55Z Dcljr 283 book category 17510 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине| ]] dyzqotd4o882q65d07mzij8ttjyexqh 0 2749 17520 17274 2017-10-13T00:14:27Z Dcljr 283 move into book category 17520 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2750 17512 17299 2017-10-13T00:14:08Z Dcljr 283 move into book category 17512 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Адвентисты — адвентистар * Алтарь — миһраб * Апостол — илсе [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] js2w1sh1jk3mmy4kkugew1aat6s736e 0 2751 17513 17300 2017-10-13T00:14:11Z Dcljr 283 move into book category 17513 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Беглопоповцы — беглопоповсылар (Энциклопедияса) * Беспоповцы — беспоповсылар * Благоверный — благоверный * Благодатный огонь — бәрәкәтле ут * Божья благодать — Алла бәрәкәте * Богородица — Алла Әсәһе * Богословие — дин тәғлимәте * Богослужебные обряды — дин хеҙмәте йолалары * Богослужение — ғибәҙәт ҡылыу, дин йолаларын башҡарыу [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] t3a3gepdc436yp16hgxt2ko5end1alr 0 2752 18492 17514 2017-10-26T15:32:03Z Alfiya55 389 18492 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Великомученик — великомученик * Вифлеем — Бет-Ләхәм * Вознесение Господа — Раббының Олғашыуы * Всенощная — Йоҡоһоҙ төн хеҙмәте * Всех скорбящих радость — Бөтә хәсрәтлеләр ҡыуанысы [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] refw4744dsh6cwcndp1hw1fjm8q8uts 0 2753 17515 17302 2017-10-13T00:14:16Z Dcljr 283 move into book category 17515 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Господь — Раббы [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 96g6jb10u34vhysr0mmowgf1rpg9qkd 0 2754 17517 17303 2017-10-13T00:14:21Z Dcljr 283 move into book category 17517 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Двунадесятые праздники — Ун ике байрам * День обретения иконы — Иконалы булыу көнө [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] twd2z9g5qjhthuhb9587rdz0ezdfmmh 0 2755 17519 17304 2017-10-13T00:14:25Z Dcljr 283 move into book category 17519 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Евангелие — Инжил * Единоверие — диндәшлек [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 8z3rhwhhuj7i1myaqz9n5g8lqfacyh1 0 2756 17521 17275 2017-10-13T00:14:29Z Dcljr 283 move into book category 17521 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2757 17522 17305 2017-10-13T00:14:32Z Dcljr 283 move into book category 17522 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Затворник — халыҡтан айырым йәшәүсе * Золотошвейные мастера — алтын менән ҡайыу оҫталары [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] sljfqbsuh4apqi6eknttsuwjggvco4o 0 2758 17553 17306 2017-10-13T00:20:02Z Dcljr 283 move into book category 17553 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Иисус Христос — Ғайса Мәсих * Иконописная мастерская — икона төшөрөү оҫтаханаһы * Иноверцы — башҡа диндәгеләр * Искупительная жертва — ярлыҡау ҡорбаны * Исповедник — исповедник [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] o8qbgbvj23czm10qnny04cpkvgbs08i 0 2759 17552 17276 2017-10-13T00:19:58Z Dcljr 283 move into book category 17552 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2760 17551 17307 2017-10-13T00:19:55Z Dcljr 283 move into book category 17551 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Канонический, канонизированный — ҡануни * Келейниц-черничек община — хөжрә йыйыштырыусылар-ҡара эшселәр общинаһы * Келья — хөжрә * Крестный поход — тәре яуы (йә тәре походы) * Крестный ход — тәре йөрөшө * Крещение — һыуға сумырыу [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0nmni5lklv0r82i3kuojzmaud4o8nvw 0 2761 17549 17277 2017-10-13T00:19:49Z Dcljr 283 move into book category 17549 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2762 17548 17308 2017-10-13T00:19:45Z Dcljr 283 move into book category 17548 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Место явления иконы — икона пәйҙә булған урын * Миропомазание — изге май яғыу * Мученик — мученик [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] se41nhu9youu64bwal4fgr90tjv0v3p 0 2763 17547 17309 2017-10-13T00:18:23Z Dcljr 283 move into book category 17547 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Наперсный крест — түшкә таҡмалы тәре [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] re0j291ny5yrj830fy5uuno72lejh25 0 2764 17545 17310 2017-10-13T00:18:17Z Dcljr 283 move into book category 17545 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Отшельник — дәрүиш [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] b2um2nnl7h69bkz6ayt62qp0l3a58t1 0 2765 17543 17316 2017-10-13T00:18:10Z Dcljr 283 move into book category 17543 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Паломничество — изге сәфәр, паломник — изге сәфәрсе * Подвижничесвто в миру — донъялыҡта фиҙакәрлек * Покаяние — тәүбәгә килеү * Православные обряды — православие йолалары: һыуға сумрырыу, изге май м-н бәрәкәтләндереү, тәүбәгә килеү, евхаристия (Алла бәрәкәтенә ҡушылыу), никах, изге йолалар башҡарыуға бағышлау һәм изге май һөртөү * Праотцы, патриархи — ата-бабалар * Преподобный — преподобный * Причащение — Алла бәрәкәтенә ҡушылыу * Пророк — пәйғәмбәр * Псалтырь — Зәбүр [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] cf9jzm3e7723hf3pzmv2vsv4sdfpmiy 0 2766 17542 17278 2017-10-13T00:18:05Z Dcljr 283 move into book category 17542 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2767 18493 17541 2017-10-26T15:33:35Z Alfiya55 389 18493 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Саул (Ветхий Завет) — Талут (Исраил халҡының беренсе батшаһы) * Свечной завод — май шәм заводы * Святители — святителдәр * Священномученик — священномученик [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] qs13a81o07angwmketwjcsr3gn43sgp 0 2768 17523 17313 2017-10-13T00:17:23Z Dcljr 283 move into book category 17523 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Триединство Бога — Алланың Өслө берлеге [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] q9z6d8iaag814ak79jj4a0ehumkthnu 0 2769 17524 17279 2017-10-13T00:17:24Z Dcljr 283 move into book category 17524 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2770 17526 17280 2017-10-13T00:17:27Z Dcljr 283 move into book category 17526 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2771 17527 17314 2017-10-13T00:17:28Z Dcljr 283 move into book category 17527 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Христос Спаситель — Ҡотҡарыусы Мәсих [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] ngf1j8kgorq0s07fhndi2q28zbwzyfe 0 2772 17529 17281 2017-10-13T00:17:31Z Dcljr 283 move into book category 17529 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2773 17530 17315 2017-10-13T00:17:32Z Dcljr 283 move into book category 17530 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * Часовня — часовня [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] e6zj7jueriw5jzen89ivzpndyp97p6n 0 2774 17531 17282 2017-10-13T00:17:33Z Dcljr 283 move into book category 17531 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2775 17532 17283 2017-10-13T00:17:35Z Dcljr 283 move into book category 17532 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2776 17536 17284 2017-10-13T00:17:41Z Dcljr 283 move into book category 17536 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2777 17538 17285 2017-10-13T00:17:44Z Dcljr 283 move into book category 17538 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2778 17539 17286 2017-10-13T00:17:45Z Dcljr 283 move into book category 17539 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2779 17516 17287 2017-10-13T00:14:19Z Dcljr 283 move into book category 17516 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2780 17518 17288 2017-10-13T00:14:23Z Dcljr 283 move into book category 17518 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2781 17550 17289 2017-10-13T00:19:52Z Dcljr 283 move into book category 17550 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2782 17546 17290 2017-10-13T00:18:20Z Dcljr 283 move into book category 17546 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2783 17540 17291 2017-10-13T00:17:59Z Dcljr 283 move into book category 17540 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2784 17525 17292 2017-10-13T00:17:26Z Dcljr 283 move into book category 17525 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2785 17528 17293 2017-10-13T00:17:30Z Dcljr 283 move into book category 17528 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2786 17537 17294 2017-10-13T00:17:42Z Dcljr 283 move into book category 17537 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2787 17544 17295 2017-10-13T00:18:13Z Dcljr 283 move into book category 17544 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 2788 17446 8386 2017-10-10T18:44:36Z Dcljr 283 Категория:Һүҙлектәр 17446 wikitext text/x-wiki * һүрәт — картина * рәсем — карандашный рисунок * һынлы сәнғәт — искусство * буяма һынлы сәнғәте — живопись * гравюра баҫҡыһы — оттиск с гравюры, эстамп [[Категория:Һүҙлектәр|Һынлы һүрәт сәнғәте]] f0so1mw91v9t4alhjz55trlo5s9qx8f 0 2789 8389 8388 2017-08-23T21:37:10Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8389 wikitext text/x-wiki '''Башҡортса тауыҡ''' == Ингредиенттар == * тауыҡ ите 30-40г * йомортҡа 2 берәмек * һөт 30г * аҡ май 10г * тоҙ сама менән == Әҙерләү ысулы == Эшкәртелгән тауыҡтын, һаҡлыҡ менән генә, ҡанат һәм тәпәй тирәһен ҡалдырып, тиреһен һыҙырып алалар. Ошо тирегә тауыҡ итенән әҙерләнгән эслекте тултыралар. Эслекте тауыҡ итен 2-3 мәртәбә ит турағыс аша үткәреп, уға аҡ май, йомортҡа, һөт, тоҙ ҡушып, яҡшылап болғатып, әҙерләйҙәр. Тауыҡ тиреһенә әҙерләнгән эслекте тултырып тегәләр ҙә марляға урап, 1-1,5 сәғәт бешерәләр. Һауыттан бушатып алғас өлөштәргә бүләләр ҙә бешкән йәшелсә менән бирәләр. Өҫтөнә май ҡойоп, йәшел тәмләткестәр һибәләр. Тултырылған тауыҡты һыуыҡ килеш тә табынға ҡуялар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Башҡортса тауыҡ]] 9t0699997w2amg4zwexfwzc3jge429t 0 2790 19059 8395 2018-02-08T18:42:47Z Aidar254 420 19059 wikitext text/x-wiki == Башҡортса эремсек == === '''Әҙерләү тарихы''' === Башҡорт халҡының һөт ризыҡтарын әҙерләй белеүе бик борондан килә. Сөнки улар күсмә тормошта йәшәгәндәр. Йәғни, иртә яҙҙан (ҡара яҙҙан-халыҡса) өйөр-өйөр мал-тыуарын үлән шәп үҫкән ерҙәргә әйҙәп, үҙҙәре шул урында тирмәләр ҡороп йәйләүгә күсенгәндәр. Йәй буйына был йәйләү урындары алышынып торған. Тәбиғәт шарттарында һөттө оҙаҡ һаҡлап булмаған. Әммә борон башҡорттар ерҙе өңөп «ҡар баҙҙары» яһағандар. Эсеүҙән артып ҡалған һөттө шул баҙҙа һаҡлағандар. Һауыттарҙағы һөт шулай оҙаҡ тороп ойоғас, бик тәмле итеп эремсек яһап ҡуйыр булғандар. ''Сығанаҡ'': «башҡортса эремсек» яһау ысулы Баймаҡ районы Йомаш ауылында Нурғәлиева Райхана Кәбир ҡыҙынан (1924—2010) яҙып алынды. === Әҙерлек === ==== Кәрәкле ризыҡтар ==== һөт тоҙ ==== Кәрәкле ҡорамалдар ==== Усаҡ, ут (электр плиткаһы, газ), оҙон һаплы ағас ҡалаҡ (йыуан башы тип-тигеҙ булһа ла ярай), биҙрә йәки оло кәстрүл, ваҡ тишекле дуршлаг (йәки марля киҫәге), икенсе кәстрүл, оло табаҡ. === Эш барышы === ==== Һөттө әҙерләү ==== Бөгөн һауылған һөттән иртәгелеккә эремсек эшләп булмай. Һөттө (10 литр һөттән 1,5 кг самаһы эремсек сыға) ҙур кәстрүлгә (биҙрәгә) ҡойоп һалҡынса урынға ултыртып ҡуйырға. Бүлмәнең йылылығына, һөттөң ҡуйылығына ҡарап яҡынса 3-4 көндә әсей һәм ойоған һөткә («простокваша») әйләнә. ===== ''Файҙалы кәңәштәр'' ===== * Эремсек күберәк сыҡһын тиһәгеҙ һөттө бер ҙә ҡымшанмай торған, ҡаты урынға ултыртығыҙ (тәҙрә төбө, ҡыбырламаған иҙән таҡтаһы, ныҡ ултырған өҫтәл өҫтө һ.б.) * Һөттөң эремсек өсөн әҙер булғанын белеү өсөн ағас ҡалаҡ менән һөт өҫтөнә еңелсә баҫып ҡарағыҙ (2-3 көн үткәс кенә). Әгәр ҙә ҡалаҡ ҡаты һөткә терәлеп һөт өҫтөндә һары һыу күренһә, әҙер тигән һүҙ. ==== Бешереү ==== Утты тоҡандырып, һөтлө һауытты сайҡалдырмай һаҡ ҡына шул ут өҫтөнә ултыртығыҙ. Һөт янынан алыҫ китмәгеҙ. Яҡынса 5-10 минут үткәс яҫы ағас йә тимер ҡалаҡты кәстрүл төбөнә еткәнсе батырып ҡаты һөттө бик һаҡ ҡына бер-нисә өлөшкә бүлеп һыҙыҡтар һыҙып сығығыҙ. Был һыҙыҡтар аша эҫергән һыу килеп сығырға тейеш. Артабан сабыр ғына һөт һыуының өҫкә ҡалҡып сығыуын һәм тишектәрҙән күперек булып күренеүен көтөгөҙ. Иғтибар: был эремсек әҙерләүҙең иң мөһим өлөшө. Шуға күрә ут янынан китмәгеҙ! (30 минут тирәһе ваҡыт үтәсәк. Һөт күплегенә ҡарап.) Әгәр ҙә йомшаҡ ҡына, дерелдәп торған эремсек яратһағыҙ — Тәүге һыу күпереге күренеү менән; ә инде уртаса ҡатылыҡтағы, татлы эремсек теләһәгеҙ — һөт өҫтөндәге бар һыҙыҡтарҙың өҫтөнән дә күперек күренгәс; ә инде сыр кеүек үтә ярмалы, ҡаты эремсек кәрәкһә — тағы ла оҙағыраҡ көтә биреп һөттө һаҡ ҡына (һелкетмәй) уттан алып иҙәнгә (өҫтәлгә) ҡуйығыҙ. Әле генә ул һөҙөүгә әҙер түгел. ==== Һарҡытыу ==== Һауыттағы эҫе һөт бүлмә йылылығына ҡәҙәре һыуынғас (яҡынса 5-10 сәғәт) икенсе буш кәстрүлгә дуршлаг ҡуйып әҙ-әҙләп кенә һалып, бар эремсекте лә һыуынан айырып алығыҙ. Эремсекте дуршлагта 1-2 сәғәткә ҡалдырһағыҙ, эремсектең әсе тәме юғала, сөнки араларындағы әскелтем һыуы һарҡып ағып бөтә. ==== Тоҙлау ==== Инде әҙер эремсекте оло табаҡҡа бушатып, өҫтөнә тоҙ һибеп болғатырға кәрәк. Ҡорораҡ һымаҡ күренһә, сифатлы ғына ҡаймаҡ та ҡушырға мөмкин. Тик һөт ҡушырға ярамай. Тиҙ әсейәсәк. Тоҙҙо үҙегеҙ яратҡан тәменсә ҡушығыҙ. === Һаҡлау === Эремсек эргә-тирәләге башҡа ашамлыҡтарҙың еҫен тиҙ арала үҙенә һеңдерә. Шуға уны япмалы һауытта һаҡлау отошло. Шәкәр һәм башҡа тәмләткестәрҙе (ваниль, дәрсен, укроп, петрушка, базилик, йәшел һуған, һарымһаҡ һ.б.) бары тик ашар алдынан ғына ҡушырға кәрәк. ===== ''Ҡыҙыҡлы факт'' ===== * Ошо эремсектән өйҙә етештерелгән сырҙы ла әҙерләп була. Бының өсөн ойоған һөттө оҙағыраҡ ҡайнатырға, ә инде эремсекте һөҙөп алғас, таҡтаға йәйеп киптерергә, аҙаҡ ит турағыстан үткәрергә кәрәк. ===== ''Иҫкәрмә'' ===== * Был эремсекте, бигерәк тә ауылдарҙа, сепараторҙан айыртылған һөттән (обраттан) яһайҙар. Йәнә, эремсекте айыртылмаған һөттән дә яһарға мөмкин. Был осраҡта эремсек туҡлыҡлы, майлы, тәмлерәк, йомшағыраҡ була. Ҡала һөтөнән эремсек сығышы аҙыраҡ. Сөнки уға һыу ҡушылған. * Был ысул менән ҡыҙыл эремсек әҙерләп булмай. === Эремсек һыуын ҡулланыу ысулдары === ==== Беренсе ысул ==== Һарҡытып алынған һыу «молочная сыворотка» тип атала. Халыҡта уны «эремсек һыуы» тип атайҙар. Бына шул эремсек һыуында бигерәк тә балаларға бик файҙалы аҡһым, минераль тоҙҙар, казеин була. Шуға ла был һыуҙы түгергә ярамай. Бер литр эремсек һыуына бер литр апельсин, мандарин һутын (магазиндағы һут ярай) ҡушып болғатһаң, бик тәмле, үҙенсәлекле һут килеп сыға. Балалар бик яратып эсә. Тик уны оҙаҡ һаҡларға ярамай. Һалҡында бер тәүлек тоторға мөмкин. ==== Икенсе ысул ==== «Эремсек һыуынан» бик тәмле ҡоймаҡтар бешереп була. Ҡара: эремсек һыуынан ҡоймаҡ. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] qfim63ok8s71z8g5csvpgacxt8ndvzg 0 2791 19778 19048 2019-01-20T09:34:58Z Aidar254 420 19778 wikitext text/x-wiki [[File:Deliciousness - raspberry tarte.jpg|thumb|left]] == Составы == # 500 г туңдырылған баҡса еләге # 5-6 аш ҡалаҡ шәкәр онтағы # 1 аш ҡалаҡ ҡаймаҡ == Әҙерләү == Баҡса еләгенә ҡушып, шәкәр онтағы менән ҡаймаҡты блендерҙа иҙергә (туңдырылған баҡса еләген өлөшләп кенә ҡушырға). Быяла кәсәгә әҙер ҡатнашманы һалып, ныҡ итеп туҡылған һөт өҫтөн өҫтәп һалып, өҫтөнә ваҡланған грек сәтләүеген һибергә. Алдараҡ эшләп ҡуйып, һыуытҡысҡа ҡуйып торорға була. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] i1wxix2en7r5aca881ez7maf5smvpex 0 2792 18843 8403 2017-12-26T17:45:52Z ZUFAr 381 18843 wikitext text/x-wiki ==Баҡса йоҡоға тала== ''<small>"Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 30.10.2012.</small>'' Ҡышҡа инергә лә күп ҡалманы. Баҡсала миҙгелдең һуңғы эштәре бара. Ағастар, емеш ҡыуаҡтары япраҡтарын ҡойҙо — йоҡоға талырға әҙерләнә. Еләк-емеш үҫентеләре алдында ҙур һынау тора. Ҡайһы бер йылда ямғырҙар яуып, ҡар иртә көҙҙән ҡалын ятһа, үҫентеләрҙең тамыры тын ала, киләһе йыл уңышына көс туплай. Ҡайһы йылда иһә, киреһенсә, көҙ ҡоро килә, ҡар яумай, һалҡын көндәр башлана. Артынса уҡ туңдырып ебәрә, ер ярыла, тамырҙарға туңыу ҡурҡынысы янай. Шуға ла ағас олондары тирәләй, еләк-емеш ҡыуаҡлыҡтарын тиреҫ, серетмә менән ҡапларға кәрәк. Улай иткәндә, емеш ботаҡтары 40–50 градус һалҡындарҙы ғына ауыр үткәрә. Ҡар туплау, емеш-еләк плантацияларын ҡар аҫтында ҡалдырыу өсөн барыһын эшләргә кәрәк: ҡар тотҡостар — щиттар ҡуйыу, елгә ҡаршы кәртә, сыбыҡтар ташлау һәм башҡалар. Ҡалын ҡар ҡатламы, беренсенән, тамырҙары өҫтә булған еләк-емеште һаҡлаһа, икенсенән, ерҙәге дымды тулыландырыуҙа ҙур роль уйнай. Белгестәр әйтеүенсә, 10 см ҡар ҡатламы ятһа, һәр гектарҙа 300 тоннаға тиклем дым туплана. Беҙҙең шарттарҙа үҫентеләрҙе дым менән тәьмин итеү өсөн ер өҫтөндә 40–50 см ҡар булыуы мотлаҡ. Яҙ ҡоро килһә, ошо дым запасы еләк-емештең уңышын хәл итә. Ағастарҙы сысҡандарҙан һаҡлау сараһы көҙҙән күрелә. Әгәр емеш-еләк тирәләй креолин һеңдерелгән бысҡы вағы йәки торф һибелмәһә, олондар ылыҫлы ағас ботаҡтары менән уратып бәйләнә. Һуңғы ысул ябай ғына һымаҡ булһа ла, һәр ағасты бәйләү өсөн әллә күпме ылыҫ кәрәк буласаҡ. Шуға иң ябай ысул тәҡдим итәбеҙ: ҡарҙы яуған һайын тапап, кәрәкһә, ағас олоно тирәләй һыу һибеп торорға кәрәк. Ҡаты ҡарҙы сысҡандар урап уҙа. [[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] 874tdtqo9kdqwm38xblq790sqhw33nu 0 2793 20458 20457 2020-03-11T05:47:41Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20458 wikitext text/x-wiki * [[Ағастар - ҡышын|Ағастар - ҡышын]] * [[Айырылған ботаҡтарҙы ҡышҡылыҡҡа тарттырып бәйләү|Айырылған ботаҡтарҙы ҡышҡылыҡҡа тарттырып бәйләү]] * [[Алмағас, груша үҫтереү|Алмағас, груша үҫтереү]] * [[Ашламалар миҡдары|Ашламалар миҡдары]] * [[Ашлаһаң, уңышы оҙаҡ көттөрмәй|Ашлаһаң, уңышы оҙаҡ көттөрмәй]] * [[Баклажанды ҡасан ултыртырға?|Баклажанды ҡасан ултыртырға?]] * [[Баҡса йоҡоға тала|Баҡса йоҡоға тала]] * [[Боросто ҡасан ултыртырға?|Боросто ҡасан ултыртырға?]] * [[Бөрлөгәнем, бөрлөгән...|Бөрлөгәнем, бөрлөгән...]] * [[Ер еләге ултыртыу|Ер еләге ултыртыу]] * [[Йәшелсә орлоҡтарын ниндәй һауытҡа сәсергә?]] * [[Ҡыяр орлоғон нисек һайларға?|Ҡыяр орлоғон нисек һайларға?]] * [[Помидорҙы ҡасан ултыртырға?|Помидорҙы ҡасан ултыртырға?]] * [[Серетмә соҡоро|Серетмә соҡоро]] * [[Торф йәшелсәне һаҡлай|Торф йәшелсәне һаҡлай]] * [[Үрсетмә өсөн ниндәй тупраҡ яҡшы?|Үрсетмә өсөн ниндәй тупраҡ яҡшы?]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] 6p8p697d5oneagtu233naqqhcp3lttx 0 2794 18329 8419 2017-10-19T22:33:13Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18329 wikitext text/x-wiki [[Файл:Bundesarchiv Bild 183-S90505, Belsdorf, Bau eines Wohnhauses.jpg|мини]] # Өйөм-өйөм өйөлгән,<br />Өйөмә берәү һөйәлгән. # Тышта һөйәү,<br />Өйгә инмәҫ кейәү. # Өйөм-өйөм өйәлә,<br />Өйөмә кейәү һөйәлә. # Оҙон-оҙон йүрмәләр,<br />Унан кеше үрмәләр. # Өйөм-өйөм өйкәлә,<br />Өйөмә килеп һөйкәлә. # Оҙон-оҙон өйәлә,<br />Өйөмә килә лә һөйәлә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mrmxn0ifxjh4t2mj6hor11kgwmtnhrj 0 2795 18324 8424 2017-10-19T22:29:30Z Dcljr 283 standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18324 wikitext text/x-wiki # Биш егеткә бер ҡолаҡсын,<br />Уны тапмаған ситкә олаҡһын. # Биш балаға бер инә. # Биш ағайға бер күлдәк. # Биш малайға бер бабай. # Бәләкәй генә өйгә ҙур солан. '''Тире бейәләй''' # Эсе мамыҡ, тышы ҡабыҡ. '''Бейәләй кейеү''' # Дүртәү өйгә уҙа,<br />Берәү соланга инә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q3gx4vrbo1d1qzdr43td1kn0aqtat3j 0 2796 18333 8431 2017-10-19T22:34:32Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18333 wikitext text/x-wiki [[Файл:Globe and books mgx.svg|мини]] # Аҡыллы сәсә барыр,<br />Аҡылһыҙ йыя барыр. # Кешегә биргән һайын<br />Үҙеңдә арта бара. # Бер байлыҡ бар — янмай,<br />Бур ҙа урлай алмай,<br />Төшөп тә юғалмай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] p2nwsv1f0dbon0hedaqv1ape2dt0sk6 0 2797 18334 8439 2017-10-19T22:34:41Z Dcljr 283 localize/standardize file links; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18334 wikitext text/x-wiki [[Файл:Kara worn on right arm.JPG|мини]] [[Файл:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 65.jpg|мини]] # Алдым, һалдым ҡулыма,<br />Хан билбауы етмәне. # Хан билен быуа,<br />Билбауы биленә етмәй. # Хан билбауы биленә етмәй. # Аҡ ҡайында һары билбау. # Бохарҙан алған билбауым,<br />Билемә килеп етмәй. # Ит бүкәндә еҙ ҡоршауым,<br />Ул да булһа өҙөлгән. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8b2fkusse8qn3xr2p0fbxf6uwycdwbi 0 2798 18341 8442 2017-10-19T22:37:27Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18341 wikitext text/x-wiki [[Файл:Holiday Bashkir national costume 04.jpg|мини]] # Билбауы биленә етмәй,<br />Ҡойроғо теҙенә етмәй. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] f8zd48tanzl4a870ibqukrqg1cemlzh 0 2799 18335 8451 2017-10-19T22:35:23Z Dcljr 283 localize/standardize file links; standardizing line-breaks and lists across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18335 wikitext text/x-wiki [[Файл:Кот.jpg|мини]] [[Файл:Cat tail ani.gif|мини]] # Аҡ кейеҙем өҫтөндә<br />Мәүли мулла ултыра. # Үҙе суфый, үҙе урлаша,<br />Тотоп алһаң, тырнаша. # Аҡ кейеҙем уртаһында <br />Ҡуҡрай мулла ултыра. # Туны бар — сапаны юҡ,<br />Мыйығы бар, һаҡалы юҡ. # Һике өҫтөндә һимеҙәк. # Һике өҫтөндә бикә биҙәнә лә төҙәнә. # Һике өҫтөндә бикәм,<br />Битен йыуа икән. # Аяғы йомшаҡ, мыйығы ҡаты. # Бағрый башлы, быҙ күҙле. # Һике өҫтөндә ҡомғаны,<br />Ике күҙен йомғаны. # Мейес башында ҡомған,<br />Ауыҙын-күҙен йомған. # Көлдөксәлә ҡомған,<br />Ике күҙен йомған. # Үҙе мейес башында,<br />Үҙе тун ябынып йоҡлай. # Йөнө йомшаҡ, тырнағы осло. # Бәләкәй генә еңгәм <br />Уҡлауын һөйрәтеп йөрөй. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lpcykcjmpbndnc1soi9kvpfrrnr2y5f 0 2800 18340 8457 2017-10-19T22:37:12Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18340 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cat's eyes glowing in the dark.jpg|мини]] # Ике йондоҙ,<br />Ҡараңғыла тыҙ ҙа мыҙ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ib8hkkpggum2b0k5jt118hljima98oa 0 2801 18336 8462 2017-10-19T22:36:39Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing lists across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18336 wikitext text/x-wiki [[Файл:Trillium Poncho cat dog.jpg|мини]] # Береһе өйҙө һаҡлай,<br />Береһе тышты һаҡлай,<br />Үҙҙәре бер-береһен күр(ә)алмай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6j3hu84dw1ql48yh8ukn4ww273qknun 0 2802 18337 8468 2017-10-19T22:36:47Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18337 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hey pole in a garden.JPG|мини]] # Һелтәнем, йыҡтым —<br />Осланым киттем. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] no4u17fku5mswrashgna357efn2p8l5 0 2803 18338 8478 2017-10-19T22:36:53Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18338 wikitext text/x-wiki [[Файл:Клычевский сенокос.jpg|мини]] # Ялт-йолт итә, ялмап китә. # Ялт-йолт йылан шыуа килә,<br />Йылға ярын емерә килә. # Ялт-йолт итте, яр аҫтына кереп китте. # Ялт итә лә йолт итә,<br />Ете саҡрым ер китә.<br />Ялма йылан былай килә,<br />Ялт яланды ялай килә. # Шыр яланға сыҡтым,<br />Айғыр ялын йыҡтым. # Йылан шыуа килә,<br />Яр емерелә килә. # Йым-йым иткән ниҙер ул?<br />Ялмап алған ниҙер ул?<br />Биле бөк(ө)рө ниҙер ул?<br />Яуҙы ҡырған ниҙер ул? # Ағын һыу аға килә,<br />Текә яр емерелә килә.<br />Йөҙө йылтырап бара,<br />Ялы йығылып бара. # Үлән аҫтында ут йүгерә. # Ялт-йолт итә,<br />Яҫтыҡ ташлап китә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cgyczxheaz6e6ap6sou9toijb3lhfov 0 2804 19060 8487 2018-02-08T18:43:10Z Aidar254 420 19060 wikitext text/x-wiki [[File:Lasagne.jpg|thumb|left]] '''Бешамель соусы''' — иң тәмле һәм ябай әҙерләнә торған соустарҙың береһе. Атамаһы француз короле Людовик XIV һарайында гофмейстер булып хеҙмәт иткән Луи де Бешамель маркиз де Нуатель исеме менән бәйле. Соусты ит, балыҡ, йәшелсә ризыҡтары менән бирергә була. == Ҡатнашмалар == Соустың нигеҙен бешерер өсөн түбәндәгеләр кәрәк: * 100 г аҡ май * 1 аш ҡалағы он * 2 аш ҡалағы һурпа * 1 стакан һөт өҫтө. == Әҙерләү == Сеүәтәлә аҡ майҙы иретергә һәм он һалып алтын төҫкә ингәнсе болғата-болғата ҡыҙҙырырға. Шунан ҡайнар һурпа өҫтәргә. Соустың ниндәй ризыҡҡа тәғәйенләнгәненә ҡарап, һурпа иттеке, балыҡтыҡы йә йәшелсәнеке булырға мөмкин. Болғатыуҙан туҡтамайса һөт өҫтө ҡойорға. Һөт өҫтө урынына шыйыҡ ҡаймаҡ йә һөт ҡулланырға ла була. Тик һөт ҡушҡан осраҡта ондо күберәк алырға кәрәк. Әммә иң үҙенсәлекле тәмде бешамелгә тәмләткестәр бирә. Беренсенән, уға ваҡ ҡына итеп туралған һәм алтынһыу төҫкә ингәнсе ҡурылған һуған һалырға була. Икенсенән, райхан, кейәү үләне, орегано һәм башҡа тәмүләндәр өҫтәргә мөмкин. Бешамель әҙерләүҙең башҡа ысулдары, специяларҙы (мәҫәлән, лавр япрағы, кейәү үләне, борос, эре киҫәкле һуған) һөттә йә һөт өҫтөндә бешереп, ярты-бер сәғәт тирәһе ултыртып торғас, аҡ майҙа ҡурылған онға ҡушып бутауҙан ғибәрәт. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 3y02nc62oreatk8f2fiq6s0myhclz0f 0 2805 18339 8494 2017-10-19T22:37:04Z Dcljr 283 localize/standardize file link; standardizing line-breaks across all pages of this book; localize category prefix and keep only more-specific category 18339 wikitext text/x-wiki [[Файл:Һыуҙа бешкән картуф.jpg|мини]] # Ерҙә үҫтем, тун тышланым,<br />Өҫтәлгә мендем, туным ташланым. # Тиреһен тунаным да<br />Итен сәйнәнем. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 09b2j8gfwe2hbizsb0a4cy5r7vv76r5 0 2806 8500 8499 2017-08-23T21:37:13Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8500 wikitext text/x-wiki '''Бешкән ҡаймаҡ''' — яңы һауылған һөттө ҡайнатып эшләнә. == Әҙерләү ысулы == Ҡайнап сығыу менән һауыттағы һөттө тыныс һәм һалҡынса урынға ултыртып ҡуялар. Тәүлек үтеүгә, өҫтөнә йыйылған ҡаймаҡты һоҫоп алалар. Сәй эскәндә, икмәккә яғып ашау өсөн бик тә затлы ризыҡ һанала. Ҡалған һөттән ойотҡан эшләйҙәр. Ойотҡанға емеш-еләк, емеш-еләк ҡайнатмаһы ҡушырға ла мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Һөт]] [[Category:Ҡаймаҡ]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡаймаҡ]] 354f0a9o53w0zcbhiwxw2g5kvbmdoqf 0 2807 8506 8505 2017-08-23T21:37:14Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8506 wikitext text/x-wiki [[File:Rinderpökelzunge.JPG|thumb|right]] '''Бешкән һыйыр теле''' == Ҡатнашмалар == * 1 кг тел * 2 кишер * 2 баш һуған * 1 баш һарымһыҡ * 1 лавр япрағы * укроп, тоҙ == Әҙерләү == Телде 1—1,5 литр һыуыҡ һыуға һалып, тәмен яҡшыртыу өсөн кишер, һуған, һарымһаҡ, лавр япрағы һәм укроп өҫтәп, тоҙ һибеп, талғын ғына утта бешерәләр. Бешеп сыҡҡас, телде тиҙ генә һыуыҡ һыуға һалып алалар һәм тиреһен һыҙыралар. Өҫтәлгә йоҡа ғына итеп киҫеп, тәрилкәгә матур итеп теҙеп, йәшел һуған, укроп менән биҙәп бирәләр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] axac4ieqpuz5yk2k5uda25ih48tusac 0 2808 8512 8511 2017-08-23T21:37:14Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8512 wikitext text/x-wiki [[File:Bigos polonia.jpg|thumb|right|Бигос]] '''Би́гос''' ('''би́гус''') — поляк һәм Литва аш-һыуы, ит һәм тоҙло кәбеҫтәнән әҙерләнә. Әҙерләү ысулдары төрлө. '''Классик бигос''' * 2 кг аҡ күсәнле кәбеҫтә * 2 кг тоҙло кәбеҫтә * 0,5 кг кейек ите * 0,25 кг төрлө колбаса (һунар, силез йәки башҡа ыҫланған колбаса) * 0,25 кг итлерәк туң май * бер нисә сей йә кипкән бәшмәк * борос, тоҙ, лавр япрағы == Әҙерләү == Тоҙло кәбеҫтәне ваҡ итеп ҡырҡырға, һыу ҡойоп, талғын утта бәшмәк, борос, тоҙ һәм лавр япрағы менән йомшарғансы быҡтырырға (2 сәғәт тирәһе). Туң майҙы ваҡ киҫәктәргә телергә һәм табала ҡыҙҙырырға. Уға ит һәм колбаса киҫәктәрен өҫтәргә. Кәбеҫтәнең һыуын алып (әгәр булһа), ит һәм майҙы өҫтәргә. Бер-ике сәғәт быҡтырырға (оҙағыраҡ булған һайын яҡшыраҡ). Әҙер бигос ҡуйы, әскелт булырға тейеш. Рецептҡа ҡарап, шулай уҡ әнис, майоран, ҡара емеш өҫтәйҙәр. Кәбеҫтәнән әҙерләгән башҡа аш-һыйға кеүек үк, бигосҡа ла ҡабырға итен, кимерсәк өҫтәйҙәр: оҙаҡ бешергәндә, тәмле итеп йомшара. Бигос йылытҡан һайын тәмлерәк була, тәмен юғалтмай. Бигосты икмәк менән ашайҙар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит]] [[ru:b:Рецепт:Бигос]] rn56uydcts92373uoft50ozu1w9ddpl 0 2809 24797 18347 2023-02-20T13:28:29Z Inertia6084 1155 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Louvre Museum (7463431504).jpg]] → [[File:Balance romaine, Br 3256 (7463431504).jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) 24797 wikitext text/x-wiki [[Файл:Balance romaine, Br 3256 (7463431504).jpg|мини]] # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ хөкөм итә. # Һыңар аяҡ һайыҫҡан<br />Өйҙән өйгә ҡыҙыра. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nl0n5121rmvp8ukau2p89a3hbyzrdoe 0 2810 18348 8521 2017-10-19T22:48:11Z Dcljr 283 localize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18348 wikitext text/x-wiki [[Файл:Posterior view of lumbar region for electrostimulation electrode placement.jpg|мини]] # Атайымдың тал сыбығы<br />Бөгөлә лә һығыла. # Тал һығыла, тал бөгөлә,<br />Бөгөлгән саҡта өҙөлә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hp5qunza1fda7ljw0y0a3ukygbljsug 0 2811 18349 8525 2017-10-19T22:48:40Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize line-breaks and whitespace 18349 wikitext text/x-wiki # Аҡ сапсаҡҡа ҡыҙыл ҡоршау. # Уралдым, уралдым да<br />Уралған еремә инеп юғалдым. # Көмөшлө ҡоршау,<br />Ҡорһаҡҡа тышау. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 45ovm0hsv97g4nztj3jv5q31ygradvd 0 2812 18350 8529 2017-10-19T22:48:58Z Dcljr 283 localize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18350 wikitext text/x-wiki [[Файл:CH-NB - Badewesen, Blumenstein Bad - Collection Gugelmann - GS-GUGE-JENNER-F-12.tif|мини]] # Урманға барғанда, өйгә ҡарай,<br />Өйгә ҡайтҡанда, урманға ҡарай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9xjwk93c48no4xcp2ojh30ziszbys3j 0 2813 18351 8536 2017-10-19T22:49:07Z Dcljr 283 localize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18351 wikitext text/x-wiki [[Файл:Pelmeni Russian.jpg|мини]] # Аҡ алаша батты,<br />Ҡолаҡтары ҡалҡты. # Ҡола ҡолоном ҡойоға төштө,<br /> Ҡолағы ҡарпая төштө. # Ҡола атым ҡойоға төштө,<br /> Ҡолаҡтары күренеп ҡалды. # Ҡола атым һыуға төштө,<br />Ҡолағы ҡарпая төштө. # Ҡола атым ҡомған күленә сумды. # Ала үгеҙ бата,<br />Ике ҡолағы ҡалҡа. # Аҡ ҡалағым һыуға батты,<br />Ҡолаҡтары өҫкә ҡалҡты. # Ҙур-ҙур кешеләр таҡта быуалар,<br />Киләләр ҙә һыуға сумалар. # Матур-матур ҡыҙҙар <br />Таҡта өҫтөнән шыуалар ҙа<br />Ҡайнар һыуға сумалар. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fteaphcpryv8igoxnnneyw055a3p0kc 0 2814 18352 8540 2017-10-19T22:49:16Z Dcljr 283 localize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18352 wikitext text/x-wiki [[Файл:Пельмени с мясом (неварёные).jpg|мини]] # Ҡайсыһыҙ киҫелә,<br />Епһеҙ тегелә. [[Файл:PELMENY.jpg|мини|left|upright=2.5]] [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ie5edwugm8alh8qwagel19p8ox1pcfz 0 2815 19921 18353 2019-08-26T04:44:20Z Dcljr 283 Dcljr [[Билмәндәр һәм сүмес (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Билмәндәр һәм сүмес (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 18353 wikitext text/x-wiki [[Файл:Pelmeni in Russia.jpg|мини]] # Өйөрлө йылҡым һыуға төштө,<br />Бүҙәнә ялдап* төштө. # Йөҙ йылҡы һыуға төштө,<br />Сөләймән ҡыуа төштө. # Ҡырҡ йылҡым һыуға төштө,<br />Әбделғәлим ҡыуа төштө. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9e1nqxrc9inkas94osc8s880zra145s 0 2816 18354 8550 2017-10-19T22:49:43Z Dcljr 283 standardize whitespace; keep only more-specific category 18354 wikitext text/x-wiki # Энәһен тотҡан,<br />юл буйына сыҡҡан. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6ucw53w04q4qy5wl6544u2j4a4nf2vo 0 2817 25065 19721 2023-10-12T19:40:09Z Inertia6084 1155 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Діелектричні перчатки.jpg]] → [[File:Діелектричні рукавиці.jpg]] [[c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) 25065 wikitext text/x-wiki [[Файл:Діелектричні рукавиці.jpg|мини]] # Биш тишеккә бер ишек. # Биш бүлмәгә бер ишек. # Бер ағаста биш тармаҡ,<br />Тармағы һайын бармаҡ. # Бер ишек астым,<br />Биш юл таптым. # Ун бағана, ун ишек. # Бер өйгә биш солан. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lxnih3onqr1zpxjt6aklumle2b5de26 0 2818 18356 8561 2017-10-19T22:50:02Z Dcljr 283 localize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18356 wikitext text/x-wiki [[Файл:Claude Monet 031.jpg|мини]] # Тауышы бар — һүҙе юҡ,<br />Йәне бар — теле юҡ,<br />Менгән атының йәне юҡ. # Юғары менә һау-һау,<br />Түбән төшә һау-һау,<br />Уртаһында ҡыңғырау. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h4trnjrhfyc30x0ftim3trqd8wzzker 0 2819 18357 8570 2017-10-19T22:50:12Z Dcljr 283 localize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18357 wikitext text/x-wiki [[Файл:Buck-bask lift icon.png|мини]] # Ҡолағы бар, башы юҡ. # Ҡара һыйырым ҡырға китте,<br />Ҡолаҡтары ҡарпая китте. # Ҡара бейәм батты,<br />Ҡолағы тырпайып ятты. # Ҡола бейәм ҡойоға батты,<br />Ике ҡолағы һерәйеп ҡатты. # Ике туған һыу инергә киттеләр. # Иркә ике ҡыҙым бар —<br />Иртә лә, кис тә Һыу ҡойонорға баралар. # Ике һылыу һыуға бара. # Мәскәүҙән килгән күк айғыр<br />Боһороп-боһороп һыу эскән. '''Биҙрә тотҡаһы''' # Һыу арҡыры тимер күпер. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 71pfof95vfuvt9eul8j6jgt9o69pznt 0 2820 18358 16469 2017-10-19T22:52:56Z Dcljr 283 localize "thumb"; other minor 18358 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wheat close-up.JPG|мини]] [[Файл:Пшеница0.JPG|мини]] [[Файл:Ветвистая пшеница.png|мини|upright]] # Юл буйына баҫҡан да<br />Кары мыйығын тырпайтҡан. # Уҡ-уҡ-уҡ кеүек,<br />Башы алтын суҡ кеүек. # Бер сыбыҡта йөҙ сыпсыҡ.<br />Күҙе күп тә — күрә алмай,<br />Унһыҙ кеше түҙә алмай. # Һары мыйыҡлы ағайым:<br />«Алһаң, ҡунаҡҡа киләм, — ти. —<br />Аҡ түшәген бирәм», — ти. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dtsg374tuku03rlmqdh5oxf37trnopw 0 2821 18359 8580 2017-10-19T22:55:03Z Dcljr 283 localize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace 18359 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cervus duvauceli Smit.jpg|мини]] # Ҡойроғо бик ҡыҫҡа,<br />Мөгөҙө ботаҡтай,<br />Сабырға бик оҫта. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ekjoa2rlrxvy6t638vy021yqn9xsi0b 0 2822 18360 16476 2017-10-19T22:55:40Z Dcljr 283 localize thumb; standardize line-breaks and whitespace 18360 wikitext text/x-wiki [[Файл:Lug Sunset.jpg|мини|Киске болоттар]] # Аяғы ергә етмәҫ, башы күккә теймәҫ. # Йомабикә юрғаны, лаҫтыр-лоҫтор туҙғаны. # Ҡат-ҡат-ҡат кейеҙ, ҡатланмаған аҡ кейеҙ, һоро-һоро-һоро кейеҙ, һырланмаған һор(о) кейеҙ. # Ҡояштан көслө, елдән көсһөҙ. # Аяғы юҡ — ил гиҙә, күҙҙәре юҡ — йәш түгә. # Унда сабыр, бында сабыр ҡара атым, тау башынан дыулап барыр ҡара атым. # Күк түбәлә күк түшәк, ҡуйылған шунда түшәп, елдәр иҫһә, ҡабара, ергә төшһә, тарала. # Ҡайғы белмәһәк тә илайбыҙ. # Оңғол да соңғол, ҡат-ҡат ҡабара, Һыуы барҙа ҡарала, Һыуы бөтһә, таҙара. # Килә-килә күп була, илай-илай юҡ була. # Урман аша апара таша. # Тау башында ямаулы турпыша. # Түбә өҫтөндә түңгәк. # Үҙе аға — яры юҡ, барып еткән ере юҡ. # Юҡтан бар була, барҙан юҡ була. # Бара ла бара,Тауҙарҙы яра, толомо ҡара, өҙөлөп ҡала. '''Болот, ямғыр''' # Урман аша сапсаҡ таша. # Ел-дауыллап етә килер,<br />Ике еңен һелкә килер,<br />Ялан, һаҙҙан үтә килер,<br />Ҡайын һыуын һибә килер. # Түбә арҡылы ҡаҙ үтте, бөтөн ерҙе һаҙ итте. # Лыҫтыр уның башы, ҡара уның ҡашы, гел түгелә йәше. # Көнбикәнең күбәһе, күбеп сыҡҡан түбәһе. Төпкенәһен асҡан,тишелгән дә аҡҡан. # Елә-елә елә килер, ҡайынһарға керә килер, ҡайын һыуын эсә килер. # Кәмә йөрөй, кәмә йөрөй, артынан һыу тама йөрөй. # Ала икән, ҡола икән, ҡара икән, бара икән; [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] tu5zpm8oyge3g4rrzk3zf1y9c0exg78 0 2823 18412 18411 2017-10-19T23:49:20Z Dcljr 283 whitespace 18412 wikitext text/x-wiki [[Файл:Паром Белбейской перепарвы.jpg|мини]] # Ағастыр аты,<br />Тимерҙәндер заты,<br />Әҙәмдең хикмәте,<br />Һыу өҫтөндә һиммәте. # Ана бара Алып,<br />Ике еңен һалып,<br />Тимер уның беләге,<br />Даръя уның йөрәге. # Тәбиғәттең ҡөҙрәте,<br />Һыу өҫтөндә мөлкәте. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] auejuw31mgghr3tx0vd7wgxpomqpfuw 0 2824 18854 16960 2017-12-27T14:12:55Z Aidar254 420 18854 wikitext text/x-wiki Илдар Шәйәхмәтов [[File:Borodino principal monument.jpg|thumb|Бородино яланында монумент]] ==Бородино яланы куңелдәрҙе яуланы== 3-7 сентябрҙә Мәскәү өлкәһенең Можайск райондағы «Бородино яланы» дәүләт музей-ҡурсаулығы биләмәһендә «Бородино көнө-2014» халыҡ-ара хәрби-тарихи реконструкция фестивале үтте. Бында, дөйөм майҙаны 11 мең га ер биләмәһенең һәр ҡарыш ере хәтер һаҡлай. Һауаһы илаһи ҡөҙрәт менән тулышҡан музей-ҡурсаулыҡ тупрағы 1812 йылдағы тарихи Бородино һуғышында һәләк булған яугирҙарҙың ҡаны менән һуғарылған. Был ерҙәрҙә бынан 202 йыл элек беҙҙең ата-бабаларыбыҙың да ҡан-тирҙәре аҙ таммаған. 1812 йылдың 26 авгусында (7 сентябрендә) булған Бородино һуғышында 1-се башҡорт атлы полкы ла ҡатнаша. Француздарҙың ҡыҫымы аҫтында Мәскәүгәсә сигенеп килгән Рус армияһының арьергардында был полк атаман М.И. Платов етәкселегендәге Дон казактары корпусында ҡыйыу хәрәкәт итә. Бородино һуғышы барған көндө тарихи һуғыштың уртаһында ҡайнашмаһа ла, Рус Армияһының уң флангыһындағы Маслов нығытмаларында үҙ позицияһын уяу һаҡлай, дошманды тылға үткәрмәү өсөн дозорҙа тора, рейдтарҙа ҡатнаша. Бородино һуғышының иртәгәһе көнөндә позицияларын ҡалдырып, маневр яһаусы Рус Армияһының тылдарында француздар менән бәрелештәргә кереп, уның иғтибарын төп көстәрҙән ситләтә. Башҡорт яугирҙарының үҙҙәренә ҡуйылған бурысты намыҫ менән үтәүҙәрендә тарихсыларҙың да, мемуаристарҙың да һис шиге юҡ. Юҡҡамы ни, башкомандующий фельдмаршал М.И. Кутузовтың нәҡ Мәскәү янындағы һуғыштар өсөн башҡорттарға: “Минең һөйкөмлө башҡорттарым, бик яҡшы һуғышаһығыҙ, маладис!”, тип маҡтап өндәшкән һүҙҙәрен халҡыбыҙ ике быуаттан ашыу йылдар үтһә лә күңеле түрендә ҙур баһа итеп һаҡлай, йырға һалып йырлап йәшәй бит. Быйылғы фестивалгә әҙерлек клуб ағзалары тарафынан йыл дауамында барҙы, ҡатнашыу өсөн саҡырыу ҙа ваҡытында килде. Тик финанс ҡытлығын кисереү, ярҙам өмөт иткән бағымсыларыбыҙҙың беҙҙән бөтөнләй ситләшеүе хәлде бер аҙ ауырлаштырһа ла, беҙ «1-се Башҡорт атлы полкы – “Любизар” хәрби-тарихи клубы ағзалары, был сарала мотлаҡ ҡатнашырға тейешлегебеҙҙе аңлап, маҡсатыбыҙҙан тайпылманыҡ. Ата-бабаларыбыҙ 202 йыл элек нәҡ ошо урындарҙа үҙ эҙҙәрен ҡалдырған, ғәзиз ҡандарын, хәләл тирҙәрен түккән, Ватанды һаҡлар өсөн йәндәрен аямай яуҙарҙа айҡашҡан. Беҙ ҙә үҙебеҙҙе тиңдәр араһында тиң тойоп, мотлаҡ ҡатнашырға, рус ғәскәрҙәре сафында үҙ урыныбыҙҙы алырға, ятып ҡалғансы - атып ҡалырға тейешбеҙ, тип маҡсатыбыҙға ынтылдыҡ. Быйылғы йылдың Рәсәйҙә лә, республикабыҙҙа ла “Мәҙәниәт йылы” девизы аҫтында үтеүе беҙгә ҡулыбыҙҙан, көсөбөҙҙән килгәнсә халҡыбыҙҙың милли мәҙәни үҫешенә үҙ өлөшөбөҙҙө өҫтәргә ҡанатландырҙы. Бородино хәрби-тарихи фестиваленә тиклем дә беҙҙең клуб ағзалары ситтән ярҙам алмайынса, май-июнь айҙарында ике тапҡыр Францияға барып, 1814 йылғы Европаны азат итеүгә 200 йыл тулыуға бағышланған халыҡ-ара фестивалдәрҙә уңышлы ҡатнашты. Август айында Венгрияның Будапешт һәм Бугац ҡалаларында үткән Бөтөн донья төрки һәм һун халыҡтарының Бишенсе Ҡоролтайында халҡыбыҙҙы лайыҡлы күрһәттек. Был ҙур сәфәргә барыу өсөн беҙгә хөкүмәт йәки айырым бағымсыларҙың ярҙамы теймәһә лә, беҙ ысынлап та тарихи сығанаҡтарға таянып, үҙ ҡулдарыбыҙ менән теккән милли костюмдарыбыҙҙы, ҡурайыбыҙҙы, ҡумыҙыбыҙҙы ғына күрһәтеп тамаша ҡылып йөрөмәйбеҙ, ә халыҡтың бар булмышын, үҙебеҙҙең милли йөҙҙәребеҙ, аш-һыуҙарыбыҙ, аралашыу ҡеүәһе менән дә тиңдәр араһында тиң булып, халыҡ дипломатияһы кимәлендә танытабыҙ. Әлеге юлға сығыр ваҡыт еткәс, төрлө сәбәптәр менән, барырға теләк белдереүселәр һаны ла кәмей төштө, ләкин сафтарыбыҙ бушап ҡалманы, өс башҡорт яугиры сифатында тупландыҡ. Учалы ҡалаһынан килгән Мәжит Ибраһимов, Ғафури районы Сәйетбаба ауылынан Ғиндулла Ширияздан улы Шәйәхмәтов, һәм ошо юлдарҙың авторы, Илдар Шәйәхмәтов ваҡытлыса юл-поход ҡыйынлыҡтарын кисерергә әҙер инек. Беҙҙең клуб менән бергә шул уҡ фестивалгә тарихсы Рәмил Рәхимов етәкләгән «Өфө пехота полкы» хәрби-тарихи клубынан 8 кеше бара. Әҙерлек сараларының иң мөһиме ике клубты ла бер үк ваҡытҡа автотранспорт менән тъәмин итеү. Был бик сетерекле мәсъәләне хәл итеүҙе Башҡортостан Республикаһының Йәштәр сәйәсәте һәм туризм министрлығының Патриотик тәрбиә биреү үҙәге үҙ өҫтөнә алды. Ҙур булмаһа ла 19 урынлыҡ автобус бирелеүе, һыбайлы башҡорттарҙы кәүҙәләндереү өсөн ике ат алырлыҡ аҡса бүленеүе буласаҡ походтың уңышлы башланыуына өмөт бирҙе. Әлбиттә, пехота полкы егеттәренең поход йыһаздары, әйберҙәре менән бәләкәй автобус салонын тултырып тейәүен кургәс, беҙ һалырға урын булмау сәбәпле, поход тирмәбеҙҙе ҡалдырып китергә ҡарар иттек. Төркөмөбөҙ ҙур булмағас, ҡаҙан, усаҡ яғыу ҡорамалдарын да алып торманыҡ, уларҙы беҙҙең водителдәребеҙ хәстәрләгән. 2 сентябрь көндө иң кәрәкле кейем ҡоралдарыбыҙҙы һәм бер бәләкәй палатка алып юлға ҡуҙғалдыҡ. Беҙҙең өсөн хәҙер бер теләк, иң мөһиме һауа торошо тотороҡло булһын да, атакаларға йөрөргә ике атыбыҙ булһын, ә ҡалған ваҡ-төйәк ҡыйынлыҡтарға беҙ түҙеп тә, уларҙы еңеп тә өйрәнгәнбеҙ. «Сталкер» ЯСЙ-нең водительдәре Олег һәм Илдар бер-береһен алыштырып, юлда һис бер арыу-талыуһыҙ йөрөткән автобусыбыҙ Өфө-Ҡазан-Түбәнге Новгород-Владимир юлынан Мәскәүгә ҡарай елдерҙе. 3 сентябрь. Бер тәүлек үтеүгә беҙ Мәскәү өлкәһенең Можайск ҡалаһын үтеп Бородино ауылы янына килеп тә еттек. Асыҡ яланда пехота клубын үҙе теләгән урында ҡалдырып, тәүҙә үҙебеҙҙең килеп етеүебеҙ хаҡында белдереү ниәте менән Бородино музейы алдында туҡталдыҡ. Беҙҙе музей етәкселеге исеменән өлкән ғилми хеҙмәткәр Лариса Березовая бик йылы ҡаршыланы. Музейға буш ҡул менән килмәгәнбеҙ, үҙебеҙ менән алып килгән «Ватандаш», «Башҡортостан панорамаһы” журналдарын, Республика Хәрби Дан музейы тарафынан ебәрелгән хатты тапшырҙыҡ. Көн кискә ауышыуға беҙ үҙебеҙгә тәғәйенләнгән яланда үҙ усағыбыҙҙы тоҡандырып, автобусыбыҙҙы ла ағастар ышығына уңайлы ҡуйып, тәүге төндө ҡаршыларға әҙерләндек. Беҙгә был урында тағы 5 көн, 5төн уҙғараһы бар. === Казактар – шәп күршеләр === Тыуған илдән йыраҡта, сит-ят ерҙәрҙә күп хәл-ваҡиға һинең кем менән күршеләш булыуыңдан, уларҙың мәҙәни кимәле һәм рухи зауығынан да тороуын мин инде бик күптән беләм. Был йәһәттән беҙ курше дуҫтарыбыҙҙан ифрат та уңдыҡ. Беҙҙең килеп урынлашыуыбыҙҙы көткәндәй, иң беренсе булып аҡланда усаҡ ҡорған олпат кәүҙәле Кубань казагы Олег Иванович Яцына дуҫтары менән ҡолас йәйеп ҡаршы алды. Ул Тверь ҡалаһынан. Беҙ уның менән 2011 йылдан бирле яҡшы таныш. Бына әле был күрешеүгә кем нығыраҡ шатланғандыр, иллә мәгәр, миңә яҡын туғандар осрашҡандай булды. Ә инде, юлға сығыр алдынан 84 йәшен тултырған атайымдың, Ғиндулла Ширияздан улының, үҙен бик яҡшы кәйефтә тойоп, 70 йәшлек Олег Иванович менән егеттәрсә күрешеп, бере-беренә итәғәтле өндәшеп һөйләшеүҙәре бер туған ағай-энеләрҙең күрешеүен хәтерләтте. Һул яҡтан да беҙҙең яныбыҙға Һамар ҡалаһынан үҙенең казактар төркөмөнә баш булып минең куптәнге танышым Филипков Григорий урын алған. Уның менән беҙҙең танышыуыбыҙға ла 7 йыл үтеп киткән. Башҡортостанға, башҡорт халҡына ул гел һоҡланып йәшәүен һис йәшермәй. 2007 йылда уның башҡорттарҙы хөрмәт итеүен белдереп, үҙенең 12 йәшлек бәләкәй ҡыҙын башҡорт яугиры сифатында кейендереп Бородиноға алып килгәне әле лә хәтерҙә. === Яугирҙәр етеҙ булғанда яҡшы аттар табыла === Төштән һуң буш ваҡыттан файҙаланып, үҙебеҙгә кәрәкле аттар тураһында белешеү өсөн урман-аҡландар артында 6 саҡрым алыҫлыҡта ятҡан Беззубово ауылында урынлашҡан крәҫтиән хужалығына барып ҡайтыр өсөн Мәжит менән юлға сыҡтыҡ. Урман-яландар аша үткән был туры һуҡмаҡ миңә 2011 йылдан бирле таныш. Беҙҙең маҡсат - икебеҙгә лә ике көн рәттән һыбай йөрөрлөк аттар белешергә, һөйләшеп хаҡына килешергә. Аттар беҙ башҡорт булған өсөн генә бушҡа бирелмәй бит, муҡсайымда ике атты ике көнгә ҡуртымға алып торорлоҡ бер аҙ аҡса ла бар. Был ярҙамды Башҡортостан Республикаһының йәштәр сәйәсәте һәм спорт министрлығының Патриотик тәрбиә биреү үҙәге юлға сығыр алдынан биреп ебәрҙе. Ҡышын-яҙын ошо походҡа әҙерләнгән осорҙа беҙ үҙебеҙгә аттарға түләү өсөн бер генә бағымсы-эшҡыуарҙы ла табалмай аҙапланғанда был хәл иткес ҙур ярҙам булды, хәрәкәттәребеҙгә дәрт, ҡеүәт өҫтәне. Бының өсөн уларға ҙур рәхмәт. Ысыҡ ярып ҡуйы үләндән барғанда күн итектәребеҙ еүешләнһә лә, был сәфәр һөҙөмтәле булды. Ат һарайында беҙҙе хужалыҡ етәксеһе Иван Прокутин үҙе ҡаршыланы. Миңә ул күптән таныш. 2011 йылдан бирле уның «Мерлин» ҡушаматлы башҡорт тоҡомло атын йыл һайын менеп Бородино уйындарында ҡатнашып килдем. Әле лә бына шул атты ҡулға төшөрөү ниәте менән бик яҡшы һөйләшеп килештек, аттарыбыҙҙы күрҙек, уларҙы наҙлап, муйындарынан иркәләп һөйҙөк. Иван Прокутин, минең кеүек иллеһен уҙған йәштәшем. Ул оҙаҡ һатыулашмай ғына миңә быға тиклем өс йыл рәттән менеп ҡатнашҡан «Мерлин» ды, ә Мәжиткә «Ястреб» ҡушаматлы бер көрән айғырын рөхсәт итте. Үҙебеҙҙең эш-ниәттәребеҙгә яуаплы ҡарауыбыҙҙы, ышаныслы егеттәр икәнебеҙҙе белдереп, был аттарға тәғәйен хаҡтарын да алдан түләп ҡуйҙыҡ. Аттарҙы 6 сентябрь иртән үҙебеҙ килеп, эйәрләп аласаҡбыҙ. Ҡанатланып, яҡшы кәйеф менән ҡайттыҡ усағыбыҙ янған урынға. Бына шулай күршеләр менән дә танышып, аяҙ төндө ҡаршыларға әҙерләнгән мәлдә, кеҫә телефоныма Останкино телеүҙәгенең Рәсәй йәмәғәт телевидениеһы каналынан «Ҙур ил» программаһында ҡатнашыуымды һорап шылтыраттылар. Студия мөдире Фуат Гамидавич Кадимов иртәгәһе көнгә Мәскәүгә килеп студияла башҡорттарҙың 1812 йылда һәм бөгөнгө Бородино уйындарында ҡатнашыуҙары тураһында интервью биреүемде һораны. Форсаттан файҙаланып, бер уңайҙан өсәүләшеп Мәскәүҙе лә күрербеҙ тигән уй менән, башҡорт халҡының хәрби үткәнен, клуб эшмәкэрлеген дә һөйләр өсөн ризалыҡ бирҙем. Күк йөҙө шундай аяҙ, ай ҙа йөҙөн тулыландырып баҙыҡ нурҙарын төнгө ялан өҫтөнә төшкән ысыҡ тамсыларында балҡыта. Шундай илаһи бер серле тыныслығы менән ҡаршыланы беҙҙе Бородино яланының тәүге төнө. Көнөбөҙ ҙә бушҡа үтмәне, яҡшы кәйеф менән Мәжит Ибраһимов һәм водителдәр үҙҙәре алып килгән палаткаларҙа ял итһә, Ғиндулла Ширияздан улы менән мин булғанына шөкөр ҡылып, ҡәнәғәт булып, автобус салонындағы урындыҡтарға ятып серем итеүҙе хуп күрҙек. Ни тиһәң дә беҙ курортта түгел, ә яуға килгән, күпте күреп, күпте кисергән поход яугирҙары! == Дуҫтарыбыҙға – лайыҡлы бүләктәр == 4 сентябрь. Иртән иртүк йыуынып, сәй ҡайнатып, яңы көндө ҡаршылау менән Мәжит менән икәүләп ғәҙәттәге үҙебеҙҙең йола буйынса Колочь йылғаһына барып һыу ҡойоноп ҡайтыу сәләмәт тәнебеҙгә рух ныҡлығын өҫтәне. Быйылғы ямғырлы йәй йылы йылға-күлдәребеҙҙә иркенләп һыу инергә форсат бирмәгәс, хәҙер инде һыуынған урман йылғаһында ҡойоноуы уҙенә күрә бер күңел йыуанысы, танһыҡ булып тойолдо. Шул арала яныбыҙға Мәскәү ҡалаһынан беҙҙең яңы клуб ағзалары, ике йыл элек кенә ғаилә ҡороп йәшәй башлаған Алексей Орешков һәм Әминә Азеева исемле дуҫтарыбыҙ килеп етте. Улар беҙҙең янға бик ҡыҫҡа ваҡыт ҡа ғына, күрешеп китер өсөн килде. Бындай шарттарҙа яҡын дуҫтар менән бер күрешеү - үҙе бер ғүмер. Ике йәш йөрәктең бергә ғаилә ҡороп китеүҙәре лә бик ҡыҙыҡлы. 2012 йылда Малоярославль ҡалаһындағы реконструкция фестивалендә улар бер ҡараштан ғашиҡ булып өйләнештеләр. Әминә Красноусол ҡыҙы, “Өфө пехота плкы” хәрби-тарихи клубында шөғөлләнгән. Алексей – тыумыштан Воронеж егете. Ул Черномор сотняһы клубында шөғөлләнеүсе казак. Өйләнешкән көндән башлап Алексей беҙҙең клуб ағзаһы булырға үҙе теләк белдерҙе һәм беҙ уны Мәскәүҙәге уҙебеҙҙең тулы хоҡуҡлы ағзабыҙ итеп ҡабул иттек. Бөгөн ул Ырымбур казактарының обер-офицеры мундирында килгән. Әминә үҙенә бына тигән итеп башҡорт ҡатыны кейемен бар нескәлектәрендә тегеп кейҙе. Былтыр улар шул кейемдәрендә беҙҙең лагерҙы биҙәп бик яҡшы ҡатнаштылар. Бөгөн беҙ бер генә көнгә ҡунаҡҡа килгән Алесей менән Әминәгә улар лайыҡ булған «Бородино һуғышына 200 йыл» һәм үҙебеҙҙең клуб бүләген – «Башҡорт халҡының хәрби даны 1812-2012» исемле юбилей миҙалдарын тапшырырға тейешбеҙ. Шул маҡсат менән барыбыҙ ҙа бергәләшеп «Өфө пехота полкы» лагерына килдек. Барлыҡ пехотасылар мундирын кейенеп бер сафҡа теҙелгәс, 2012-2013 йылдарҙа беҙҙең сафтарҙа әүҙем ҡатнашҡандары, башҡорт халҡының хәрби тарихына хөрмәт менән ҡарағандары, уны пропагандалауға ихлас ярҙам итеүҙәре өсөн ҡотлап дуҫтарыбыҙға миҙалдар тапшырылды. === Мәскәүҙе лә күрҙек беҙ… === Дуҫтарыбыҙ менән пехота лагерында хушлашып, бөгөнгө көндө Мәскәү ҡалаһына Останкино студияһына саҡырылыуыбыҙҙы иҫтә тотоп, беҙ өсәүләп юлға сыҡтыҡ. Мәскәүгә Можайск ҡалаһынан 2 сәғәтлек юл. Метрола бер нисә станцияны үтеп Останкино телеүҙәгенә килеп етеүебеҙгә Фуат Гамидович үҙе урамға уҡ сығып ҡаршылап тора ине. Студияла булған әңгәмә әлбиттә, башҡорт халҡының 1812-1814 йылдарҙағы Ватан һуғышында ҡатнашыуҙарына, патриотик тәрбиә мәсъәләләрендә “Бородино көнө» фестиваленең әһәмиәтенә бағышланды. Был каналды ҡараусы Рәсәй халҡы өсөн ғорурлыҡ менән «Төнъяҡ амурҙары» тип исем алған беҙҙең атай-олатайҙарыбыҙҙың 1812-1814 йылдарҙағы данлы юлы тураһында ҡыҫҡаса мәғлүмәттәр бирҙем, ҡурайымды алып «Любизар» көйөн уйнап курһәттем, йырҙың легендаһын һөйләнем. Студиянан сыҡҡас, Мәскәүҙән Можайск ҡалаһына барасаҡ һуңғы автобусты көткән арала Еңеү паркы алдындағы майҙанда Беренсе Донъя һуғышының 100 йыллығына бағышланған ҙур һәйкәл янына килдек. Мәскәү беҙҙе байып барған ҡояштың алтын нурҙарын балҡытып йылы оҙатты. Ҡараңғы төшөүгә үҙ усағыбыҙ янына ҡайтып төшкәндә беҙҙе тағы ла бер төркөм яуҙаш Дон казактары ихлас ҡаршылап тора ине. === Изге йоланы үтәп === 5 сентябрь. Бородино яланы тип аталған ҙур ерҙәр биләмәһендә 1812 йылдағы тарихи яуҙа ҡатнашҡан барлыҡ ғәскәрҙәргә лә бағышланған үҙ һәйкәлдәре бар. Уларҙың күптәрен төрлө йылдарҙа шул полктарҙың ветеран һалдаттары йәки вариҫтары үҙ иҫәптәренә ҡуйған. Барлыҡ һәйкәлдәр ҙә полктарҙың тарихи позициялары торған урындарҙа урынлашҡан. Башҡортостанда, Өфөлә башҡорт атлы полктарына бер урында ла һәйкәл ҡуйылмаһа ла, 1-се башҡорт атлы полкының да Башҡортостандан алыҫ төбәктә, Мәскәү өлкәһендә үҙ һәйкәле бар. Можайск ҡалаһынан 2 саҡырым ситтәрәк, Мәскәү йылғаһының ярында, Марфин брод слободаһында ул. Был һәйкәлдең аҡ мәрмәр һәм гранит таштарын үҙебеҙҙең ихтыяр көсө менән, үҙ сығымдарыбыҙҙы йыйнап, үҙ эскизыбыҙға таянып бынан 4 йыл элек йәмәғәт башланғысында эшләнде. Был һәйкәлде 2010 йылдың 4 сентябрендә Беларусиянан, Мәскәү өлкәһенең Балашиха ҡалахынан килгән бик күп реконструкторҙар, хәрби-патриотик клубтар, «Өфө пехота полкы” хәрби-тарихи клубы ағзалары ҡатнашлығында тантаналы асыу мәле ҙур тъәҫораттр ҡалдырып хәтерҙә ҡалды. 202 йыл элек, нәҡ ошо урындарҙа 1-се Башҡорт атлы полкы яугирҙары пикеттарҙа торған, ошо урындарҙан француздар тылына рейдҡа ҡуҙғалған. Бына шул һәйкәлгә беҙ пехота дуҫтарабыҙ менән йыл да автобусыбыҙға ултырып килеп, үҙебеҙҙең яугир атай-олатайҙар хөрмәтенә изге доғалар уҡып, салюттар биреп иҫкә алыу йолаһын үтәйбеҙ. Иҫтәлекле бүләктәргә лайыҡ булған иптәштәребеҙгә лә ошонда наградаларын тапшырыу матур ғәҙәткә ингән. Бөгөн дә бында тарихсы Рәмил Рәхимов ҡыҫҡаса тарихи мәғлүмәт бирҙе. Имам-хатип Ғиндулла хәҙрәт һуғышта һәләк булып ятып ҡалған яугирҙәр хөрмәтенә вәғәз әйтте. Өфө пехотасыларының бик күп ағзалары тарихи реконструкцияларҙа Башҡортостан намыҫын яҡлап, ошо эшмәкәрлекте республикабыҙҙа әүҙем, тоғро үҫтергәндәре, беҙҙең “1-се Башҡорт атлы полкы - “Любизар” хәрби-тарихи клубы менән берлектә 2011-2013 йылдарҙа ҙур походтарҙа ҡатнашҡандары өсөн клубыбыҙҙың ҙур наградаһы – «Башҡорт халҡының хәрби даны 1812-2012» миҙалына тантаналы шарттарҙа лайыҡ булдылар. Шулай уҡ клубташыбыҙ Мәжит Ибраһимов һәм уның улы Булатҡа 2012 йылдағы юбилей сараларында әүҙем ҡатнашҡандары өсөн «Бородино һуғышына 200 йыл» иҫтәлекле миҙалы тапшырылды. Һәйкәл тирәһе, башҡорт яугирҙары хөрмәтенә көр тауыштар менән тантаналы әйтелгән беҙҙең «Ура!» тауыштарыбыҙҙан яңғырап торҙо. === Иш янына ҡуш булып, казактар менән дуҫ булып === 6 сентябрҙең томанлы иртәһендә Мәжит менән иртүк тора һалып, аттарыбыҙҙы алып ҡайтыу ниәте менән, ҡуйы үлән остарында ялтыраған ысыҡты кисеп билдәле һуҡмаҡтан Беззубовоға турылап киттек. Уҙем менән менәһе атымды йүгәнләр өсөн башҡортсалап үрелгән суҡлы йүгәнемде лә алғанмын. Аттарыбыҙҙа елдереп ҡайтыуыбыҙға Мәскәүҙәге Башҡортостандың тулы хоҡуҡлы вәкәләтлегенән фотограф Әнүәр Ғәлиев менән Алевтина Крылова исемле йәш кореспондент килеп, беҙҙең янға махсус ебәрелеүҙәре тураһында белдерҙеләр. Башҡаланан килгән ҡунаҡтар менән поход ашын ашап, ҡоротлап сәй эскәс, үҙ-ара ҡабул иткән йола буйынса Александр Иванович һәм Мәжит менән өсәүләшеп йылғала һыу кереп ҡайттыҡ. Һалҡын һыуҙан һуң арыуҙар баҫылып, күңелдәр ҙә көрәйеп китте. 2007 йылдан бирле Бородино яланында һәр саҡ бергә яҡын дуҫ булып граф Чернышев исемендәге Дон казактары хәрби-тарихи клубы етәксеһе, 62 йәшлек Мищенко Александр Иванович беҙҙең лагерҙы эҙләп табып, ҡаршыбыҙҙа ғына урынлашҡан. Беҙ уны яратып Иваныч тип йөрөтәбеҙ. Был казактар менән беҙҙең клуб бер туғандар донья көткәндәй йылдан-йыл татыу, берҙәм мөнәсәбәттә осрашабыҙ. Реконструкция уйындарында атлы атакаларға бер сафта барабыҙ. Шатлыҡтарыбыҙ, яңылыҡтарыбыҙ менән дә иркен бүлешәбеҙ. Быйыл был клубта шөғөлләнеүсе халыҡ та ишәйә төшкән. Унлап йәш егеттәрҙән торған бик теремек, физик яҡтан яҡшы әҙерлекле, оҫта һыбайлыларҙан торған тағы бер йәштәр төркөмөн алып килгәндәр. Мәскәү өлкәһенең Лыткарино ҡалаһынан килгән дуҫтарыбыҙ беҙгә һәр саҡ ярҙам ҡулы һуҙырға әҙерҙәр, «Братья башкиры» тип хөрмәтләп, ҙур әһәмиәт биреп өндәшәләр. Ике йөҙ йыл элек тә бит беҙҙең ата-бабаларыбыҙ шулай бергәләшеп-дуҫлашып Мәскәүҙе лә, Европаны ла Француздарҙан азат иткәндәр, бер-беренә «ызнакум», “брат» булышып, яуҙа - яуҙаш, ҡорҙа – ҡорҙаш булғандар. 2013 йылдың октябрь айында беҙҙең клубтар Германияның Лейпциг ҡалаһы янындағы «Халыҡтар һуғышы»ның 200 йыллығына бағышланған халыҡ-ара хәрби-тарихи фестивальдә лә бергәләп ҡатнаштыҡ. Тюрингиялағы Шварца ауылындағы кирха манараһына атылған уҡты һәм манара шарын алтын ялатып тантаналы асыу сараһына ла беҙ был казактар төркөмөн үҙебеҙҙең шатлыҡты бергә уртаҡлашыу өсөн саҡырып алып барҙыҡ. Шул тантаналарҙа ҡатнашҡан 7 казакка башҡорт халҡының хәрби данын беҙҙең менән мәңгеләштереүҙә ихлас ҡатнашҡандары, ихтибарҙары өсөн, беҙҙең походтарыбыҙҙа йыл һайын яҡшы күршеләр, ышаныслы дуҫ булыуҙарын баһалап, клубыбыҙҙың «Башҡорт халҡының хәрби даны 1812-2012» миҙалдарын тапшырыу ниәте менән беҙ уларҙы бик тә көтә инек. Тантаналы кейенеп, барлыҡ күршеләребеҙҙе лә казактар янына саҡырып, казак дуҫтарыбыҙға лайыҡлы наградаларын тапшырыу өсөн сафҡа теҙеп, бүләкләүҙәр тураһындағы махсус фарманды уҡып, лайыҡлылырға миҙалдарҙы тантаналы шарттарҙа тапшырҙыҡ. Был матур күренеште беҙҙең ҡунағыбыҙ фотограф Әнуәр Ғәлиев кинәнеп фотоға төшөрҙө. === Башҡорттар шәхси конвой яугирҙары === Александр Иванович менән тәғәйенләнгән ваҡытҡа офицерҙар, командирҙар йыйылышында ҡатнаштыҡ. Бындай йыйылыш реконструкция яланында ойошторола. Төрлө ғәскәрҙәрҙең хәрәкәттәре, бурыстары асыҡлана. Дөйөм маневрҙар, уйын барышының планы раҫлана. Беҙгә — ике башҡорт һыбайлыһына ла айырым бурыс тәғәйенләнде. Мәжит менән икебеҙ Рус Амияһының башкомандующие янында шәхси атлы һаҡсылар төркөмөндә хәрәкәт итәсәкбеҙ. Төштән һуң башланып киткән репетиция маневрҙарында иртәгәһе буласаҡ төп сара — 1812 йылғы тарихи Бородино һуғышының кәүҙәләнеше тоҫмалланды. Репетиция ғына булһа ла, был сараны бик күп халыҡ килеп ҡарай. Ялан буйлап ғәскәрҙәр әле тегеләй, әле былай хәркәт итә. Кирасирҙар, гусарҙар, уландар, казактарҙың атлы сафтары елдереп уҙғанда ер һелкенеп торғандай. Аттар ҙа әсе итеп кешнәп ҡуя, атлылар бәрелешкән урындарҙа ҡылыстар сыңлай. Бер нисә тапҡыр ике яҡтан да туптар телгә килеп дөрһөлдәне. Бар ялан буйлап шомло һуғыш еле иҫеп үтте. Был саҡта аттарыбыҙ ҙа кешнәшеп, ҡолаҡтарын ҡайсылап, тояҡтары менән ер сапсырға кереште. Барабан тауышы аҫтында ҡаты баҫып, ҡаршы яҡтан француз пехотаһы күренде. Рустар яғынан, быны ғына көткәндәй, һалдаттар мылтыҡтарын тоҫҡап уларға ҡаршы дәррәү ут аса башланы. Ҡыҫҡаһы, бар ялан хәрәкәткә килде, көтөп алған мәлебеҙ килеп етте. Бер-нисә көн алдан килеп, сыбар мундирҙарға төрөнөп, тик шул мәлдәрҙе күреү генә түгел, шул хәрәкәттәрҙең араһында ҡайнау теләге барлыҡ хәрби-тарихи төркөмдәр өсөн дә тормошҡа ашты. Барыһына ла, кешеләргә лә, аттарға ла яңынан-яңы һынауҙар башланды… Меңәрләгән кешенең ғүмерен ҡыйған ғәрәсәтле тарихи һуғыштың бәләкәй генә спектакле бөгөн Колочь йылғаһы айырып ятҡан 50 000 кв. метр майҙанды биләгән ике аҡланда тергеҙелде. Бынан 202 йыл элек булған тарихи Бородино һуғышы ысынында иһә, фронт һәм тыл оҙонлоҡтары 8 км һуҙымындағы асыҡ яландарҙа барған. Бына 1812 йылдағы Рус Армияһының Башкомандующиен кәүҙәләндереп кейенгән генерал Александр Иванович Валькович ат өҫтөндә ултырған килеш ҡалҡыуыраҡ урында тороп, ихтибар менән яланды байҡай. Бер йомошон адъютантына ҡушһа, уйын ҡыҙған бер мәлдә бер-нисә йомошо минең дә өлөшөмә төштө. Шәхси конвойҙа булыу, командующий артынан тағылып йөрөүҙе генә аңлатмай шул, узең дә уяу, атың да етеҙ, ҡыйыу булыуы шарт бында. Туптар гөрһөлдәп торған ялан буйлап атты алға ҡыуыуы ай-һай, анһат түгел икән. Хәҙер инде дүртенсе йыл рәттән минең менән ошо яланда ҡайнашһа ла, атым «Мерлин» һуғыштың уйын ғынаһы ла ҡурҡыныс икәнен туптар гөрһөлдәүенән йөрәге һурылып һиҙә буғай. Алға барыу өсөн, ирекһеҙҙән ҡамсылап, ҡайыҙлап та алырға туры килә малҡайҙы. Миңә донесениены тәғәйенләнгән гәскәр командирына тапшырып кире әйләнеп ҡайтырға кәрәклеген ат башы ҡайҙан ғына аңлап-белеп бөтөрһөн инде… Тирә яҡта ҡысҡырыш, атыш, пушкалар гөрһөлдәй, төтөн һәм әленән-әле ер һелкенегә атҡа аяҡ баҫырлыҡ түгел, ул үрәпсей. Бындай мәшхәрҙән мал да үҙенсә ҡотолорға тырыша. Күп уйлап торманым, бер аҙ таныш аттар янында тын алып тынысланһын тип, атымды яҡындағы Ахтыр гусарҙарының сафтары артына баҫтырҙым. Шул мәлдә Ахтырҙар командиры Андрей Дементьев: — Маневр яһаусы француз гусарҙарына ҡаршы атакаға әҙерләнергә, ҡылыстарҙы ҡындан һурырға! Марш! Марш! — тип, команда бирҙе. Аттарыбыҙ керештән ысҡынған уҡ кеүек алға ынтылды һәм француз гусарҙары араһына улар көтмәгән мәлдә бәреп кереп, ҡылыстар сыңлатып, айҡашып бик яҡшы атака яһаныҡ. Бына шулай итеп, «Мерлин» менән алғы һыҙыҡҡа донесение илткән арала, дошман менән йөҙгә-йөҙ ҡарашып, яуҙа ла булып өлгөрҙөм. Үҙ урыныма ҡайтып, бар яланды, уйын барышын оҫта режиссер кеүек күҙәткән Башкомандующийға донесениены үтәүемде белдерҙем, һәм үҙен бик яҡшы күрһәткән ҡыйыу атымды ла муйынынан иркәләп, хуплап алырға онотманым. Бына бер мәлде француздарҙың кавалерияһы беҙҙең яныбыҙға яҡын уҡ килеп етте, ә беҙҙең генералыбыҙ резервта торған уландар төркөмөн уларға ҡаршы атакаға ебәрҙе. Алыш ҡыҙған бер мәлдә француз атлыларының бер нисәүһе бөтөнләй беҙҙең янда урала башлаған ине, Мәжит тә ҡылысын сығарып генералыбыҙҙың алдына уҡ атылып сығып, уны үҙ аты-кәүҙәһе менән ышыҡлап ҡуйҙы. Әлбиттә, тамаша ҡылып ҡарап торған халыҡ өсөн был сыуалыш ысын һуғышта булған хәл кеүек тойолғандыр. Репетицияларҙан һуң беҙгә тағы ла аттарыбыҙҙы үҙ урындарына алып барып ҡуйыу шартын үтәп, хәтһеҙ генә арып шаңҡыған аттарҙы эңер төшөүгә урындарына ҡайтарып килдек. Тәүге һынауҙы яҡшы үттек, аттарыбыҙ за һынатманы. Киске лагерь үҙенә генә хас бер илаһи тормош менән тын ала, йәшәй. Һәр ҡайҙа ла усаҡтар осҡон үрләтеп, сатырҙап яна. Киске һалҡынса ел таратҡан ҡурылған ит еҫтәре, төрлө тауыштар менән бер-береһен алыштырып яңғыраған һалдат йырҙары, гармун, гитара моңдары… Барыһы ла бында бер бөтөн, ихлас, тәбиғи күренә. Бындағы һиллекте тик күк йөҙөндәге түп-түңәрәк булып тулышҡан Бородино айы ғына көнләшеп тә, һоҡланып та сабыр ғына күҙәтә төҫлө. Шул ай яҡтыһында лагерҙа үҙешмәкәр һәләттәрҙән тупланған бик ҡыҙыҡлы концерт ойошторолдо. Бында минең ҡурай уйнауымды яҡшы беләләр, һәм концерт башланыу менән сығып ҡурай уйнауымды һоранылар. Беҙҙеңсә лә булһын әле, тип «Любизар» көйөн унап ишеттергәс, шатланышып алҡыштар менән оҙаттылар. Бородино яланы шанлы тарих һөйләне 7 сентябрь. Томанлы иртәлә тағы ла аттарыбыҙҙы юрттырып алып килеү менән, буласаҡ реконструкцияға ныҡлап әҙерләнеп, йыуынып, ҡорал-кейемдәребеҙҙе лә барлап ҡуйҙыҡ. Бөгөн барса халыҡ көтөп алған хәрби реконструкция көнө. Төп сара — тарихи реконструкция башланғансы француз һалдаттары булып кейенеп килгән ғәскәрҙәр төркөмө Шевардино ауылы янындағы Бөйөк үле армия иҫтәлегенә ҡуйылған ҙур монумент янына тупланып, ҡорбандар хөрмәтенә баштарын эйә. Рус Армияһын кәүҙәләндереүсе хәрби-тарихи клубтар ҙа генерал Багратиондың ҡәбере янында ҡуйылған Оло Монументҡа килеп тантаналы сарала ҡатнаша. Был саралар тамланып, ҡатнашыусылар үҙ лагерҙарында төшкө ашты ашап бөтөү менән, барыһын да яланға саҡырып борғо тауышы яңғыраны. Был күптән көтөлгән тарихи реконструкцияны башлау билдәһе. Барыбыҙ ҙа, атлылар ҙа, йәйәүле ғәскәрҙәр ҙә саф-саф булып теҙелешеп буласаҡ яу яланы-плацҡа килеп, билдәле урындарыбыҙға тупландыҡ. Кисәге репетициялар тағы ла ижади байытылып, артиллерия гөрһөлдәүе аҫтында 1812 йылдың иң ҙур ҡанлы бәрелешен хәтерләтеп, Һуғыш спектакле башланып китте. Бар ялан дары төтөнө менән тулды. Меңәрләгән тамашасылар ҙа һиҫкәнешеп, ҡараштары менән бар яланды иңләп, шымып ҡалды. Бөгөнгө сарала яҡтан да ҡорос штыктарын ялтыратып 1500 кешелек пехота сафтары, 20 нән ашыу пушка, йөҙҙән ашыу кавалерия яугирҙары -тарихи бәрелеш спектакленең төп уйынсылары. Беҙҙең урыныбыҙ Башкомандующий янында. Ул ҡайҙа хәрәкәт итә, беҙ ҙә тирә-яғынан ҡурсалап ҡарап барабыҙ. Ике генә башҡорт яугиры булып атта ултырһаҡ та беҙҙең кейемдәр, башҡа һаҡсыларҙан айырылып, бик йыраҡтан күренеп тора. Мәжиттең аҡ буҫтауҙан үҙе тегеп кейгән сәкмәне бигерәк тә ыҫпай күренә. Арыраҡ, Мәскәү һәм Казан ополчениеһы сафында беҙҙең аҡһаҡалыбыҙ, Ғиндулла Шәйәхмәтов та үҙ урынын тапҡан. Ялан уртаһында бергә тупланған рус пехотаһының бер батальоны составында беҙҙең яҡташтарыбыҙ "Өфө пехота полкы " хәрби тарихи клубы обер-офицер фмундирын кейгән Рәмил Рәхимов етәкселегендә француздарға ҡаршы хәрәкәт итә. Бөгөнгө тарихи реконструкцияла ҡатнашыу теләге менән Польшанан, Франциянан, Беларусиянан, Рәсәйҙең бик күп ҡалаларынан хәрби-тарихи клубтар килгән. Уларҙың көсө менән француз ғәскәрҙәре, рус армияһы, артиллерия, ауыр һәм еңел кавалерия төрҙәре тупланған. Быйыл хатта, кавалерия төркөмдәре күберәк килгәндәй тойолдо. Һуғыш спектакленең башланып ҡына торған бер мәлендә беҙҙең Башкомандующийыбыҙ беҙгә айырым задание биреп ҡуйҙы. -Башҡорттар! Ана, йылға аша һалынған куперҙең янына барып тирә-яғын күҙәтеү аҫтына алығыҙ. Дошман килә-етә ҡалһа тиҙүк килеп әйтерһегеҙ! Был приказды ишеткәс тә, Мәжит менән икәүләп Рус Армияһының тылында ҡалған, һаҡһыҙ ятҡан күперҙе күҙәтеү өсөн аттарыбыҙҙа елдерҙек. Генералыбыҙҙың һиҙемләүе дөрөҫ булған, сама менән 20-30 минут үтеүгә француз кирасирҙары йылға аша сырырға ниәтләп, тап беҙ күҙәткән күпер тәңгәленә туплана башланы. Был турала әлбиттә килә һалып генералға доклад бирҙек. Был тарихи дөрөҫлөккә тап килгән эпизодта башҡорттарҙың дозор хеҙмәтендә лә файҙаланыуына ишара бар ине. Беҙҙең әүҙем хәрәкәттәр үҙ һөҙөмтәһен бирҙе. Француз кирасирҙарын йылға аша сығармаҫ өсөн айырым пехота батальоны күперҙе ныҡлы һаҡ аҫтына алып, рустарҙың тылын нығытып ҡуйҙы. Шул мәлде Семеновское ауылының дошман уты аҫтында янып бөтөүенә ишаралап, макет өйҙәр гөлтләп тоҡанды, ялҡын, ҡара төтөн ҡаралтылар өҫтөндә уйнаны. Ошоно ғына көтөп төрғандай, Рус Армияһы дөйөм атакаға күсте. Был тарихи бородино һуғышы спектакленең кульминацияһы булып күренде. Казактар, уландар бергәләшеп, тупланып француздар сыға алмаған шул уҡ Колочь йылғаһын сығып, Наполеон армияһының тылына уҡ үтеп керҙе. Атыша-атыша сигенеп барған француздарҙың бер өлөшө, айырыуса кавалерия төркөмдәре, ҡамауҙа ҡалды. Ҙур ғәскәр төркөмдәренең маневрҙарына ҡоролған алыштар, әленән-әле шартлап торған пиротехника бер кемде лә битараф ҡалдырманы. Бөгөнгө Бородино яланында барған был саралар «Бородино яланы» дәүләт музей-ҡурсаулығының ойошторолоуына 175 йыл тулыуға бағышланды һәм күңелдәрҙә ғәйәт ҙур тойғолар ҡалдырып уңышлы тамамланды. 1812 йылғы Ватанды һаҡлаусыларҙың һүнмәҫ данын мәңгеләштереү иҫтәлеге булып тарихҡа яҙылды, юйылмаҫ хәтирәләр булып хәтеребеҙгә уйылды. Уйын күп булмай, тиҙәр бит. Тамаша тамамланыу менән, тәү сиратта беҙ аттарыбыҙҙы хужаһына тапшырып ҡайттыҡ. Лагерҙы йыйыштырып, күршеләр-дуҫтар менән ихлас хушлашып, пехота дуҫтарыбыҙ менән автобусыбыҙға тейәлеп, кисләтеп кенә ҡайтыр юлыбыҙға ҡуҙғалдыҡ. Бер тәүлек үтеүгә Өфөгә яҡынлашҡан төнгө юлыбыҙҙы яҡтыртыусы юлдаш булып, Бородино төндәренең тоғро һаҡсыһы — тулған ай ғына, иҫән-һау ҡайтып етеүебеҙгә шатланғандай, беҙҙең менән хәтирәләр һүтеп, көйләп килгәндәй тойолдо. Ел тарата юрғаларҙың тарап үргән ялдарын. Бер ҡасан да онотмабыҙ олатайҙарҙың данын. Любезники, любизар, маладис, маладис! Өфө- Бородино- Өфө Сентябрь, 2014 й. [[Категория:Иҫтәлектәр]] eojd526sd757ze1h2ievvchh87twqf0 0 2825 19062 8610 2018-02-08T18:43:47Z Aidar254 420 19062 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:Sauerkraut Jar.jpg|left|200px]] Биш килограмм кәбеҫтә, бер килограмм башлы һуған, бер килограмм кишер, бер стакан шәкәр ҡомо, ике стакан көнбағыш майы, тәмләп тоҙ, бер стакан аш һеркәһе алына. Нәҙек итеп ҡырҡылған кәбеҫтәгә туҡмаслап туралған һуған, ҡырғыс аша үткәрелгән кишер, шәкәр, көнбағыш майы, тоҙ һалып, 40 минут ҡайнатырға. Артабан аш һеркәһе өҫтәп, тағы 10 минут утта тоторға. Әҙер тураманы стерилләнгән банкаларға һалырға, ябырға. <small>''Альбина ҒӨБӘЙҘУЛЛИНА яҙып алды.''</small> [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 4jex9rq0fcwjw7mapjkk57uoiets4fb 0 2826 18414 18413 2017-10-19T23:50:50Z Dcljr 283 enlarge image with "upright" (because of small text, even though in English) 18414 wikitext text/x-wiki [[Файл:Variants of Pepper.jpg|мини|upright=1.5]] # Йомаҡ-йомаҡ,<br />Йомағым йомғаҡ,<br />Ҡарасай борсаҡ,<br />Ҡап ҡоҫҡаҡ. # Эптеүәй ҙә һәптеүәй,<br />Тышҡа ҡуйһаң, эт еймәй. '''Ҡара борос''' # Йомағым йомаҡ,<br />Ҡарасай борсаҡ. # Ҡарасай башмаҡ ҡап ҡоҫҡаҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lrfz7gxrtr1j64bg8lrjf08eqakl8pd 0 2827 18855 8622 2017-12-27T14:13:20Z Aidar254 420 18855 wikitext text/x-wiki [[File:Grøntsager i rød karry (6023032550).jpg|thumb]] == Ингредиенттар == * 10 кг кәбеҫтә * яртышар кг ҡыҙыл, һары, йәшел борос * тоҙлоҡ өсөн 150 г тоҙ * 3 литр ҡайнаған һыу == Әҙерләү == Кәбеҫтәне, татлы боросто нәҙек итеп туҡмаслап турап, тоҙлоҡ ҡойорға. Укроп йәки әнис орлоғо өҫтәргә мөмкин. Тоҙлағас, өҫтөнә ауыр нәмә баҫтырып, һалҡында һаҡларға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hvr5zj442ka9s71mwc9l58no3tvr0sa 0 2828 18415 8631 2017-10-19T23:51:02Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18415 wikitext text/x-wiki [[Файл:Illustration Pisum sativum0 clean.jpg|мини]] # Ағасы һайын ботағы,<br />Ботаҡ һайын ояһы,<br />Оя һайын балаһы. # Ҡырҡ тирәк, ҡырҡ ботаҡ,<br />Ботаҡ һайын ун оя,<br />Оя һайын ун йомортҡа. # Нарат-нарат нарлы ботаҡ,<br />Ботаҡ һайын йомортҡа. # Оҙон-оҙон уҫаҡ,<br />Уҫаҡ һайын ботаҡ,<br />Ботаҡ һайын оялар,<br />Оя һайын балалар. # һары-һары-һары ботаҡ,<br />Ботаҡ һайын бер оя,<br />Оя һайын йомортҡа. # Ҡырҙа үҫкән ҡарағай,<br />Ботаҡтарын ҡарамай;<br />Ботағы һайын оя,<br />Ояһы һайын йомортҡа. # Ҡыуаҡ-ҡыуаҡ,<br />Ҡыуаҡ һайын кетәк-кетәк,<br />Кетәк һайын оя-оя,<br />Оя һайын йомортҡа. # Тоҡ-тоҡ-тоҡ алай,<br />Тоҡ эсендә биш малай. # Уҡлау,<br />Уҡлау башы суҡлау.<br />Ер күкләү,<br />Етмеш ағас ботағы. # Тап-тап табағас,<br />Табағаста мең ағас,<br />Алтын аяҡ күбәләк,<br />Йомортҡаһы түңәрәк. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] bp5pz0q68q1c1ploiheyou90ugabylt 0 2829 8650 8649 2017-08-23T21:37:19Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8650 wikitext text/x-wiki [[File:Ukrainian Borscht Ingredients.jpg|thumb|left]] '''Борщ ашына әҙерләмә''' == Ингредиенттар == * Сөгөлдөр — 3 кг * Кишер — 1 кг * Кәбеҫтә — 3 кг * Шәкәр — 18 аш ҡалағы * Үҫемлек майы — 6 аш ҡалағы * Ҡара борос — 10 бөртөк * Уксус — 1 аш ҡалағы == Әҙерләү ысулы == Сөгөлдөрҙө, кишерҙе «һалам» формаһында ваҡлап киҫергә. Кәбеҫтәне лә нәҙек итеп ваҡларға. Шунан ҡоштабаҡта бергә ҡушып, иҙгесләп баҫырға. 3 литрлыҡ банканы ҡыҙған духовкала стерилләп, әҙерләнгән үҫемлек ҡатнашмаһын, баҫҡылап банкаға һалырға. Шунан 18 аш ҡалағы һыу, 6 аш ҡалағы үҫемлек майы ҡойорға, 10 бөртөк ҡара борос төшөрөргә. Өҫтөнә 1 ҡалаҡ уксус ҡойорға. * Әҙерләмә оҙағыраҡ һаҡланһын өсөн, һуған ҡушмау хәйерлерәк. <small>«Бай баҡса» тапшырыуында тәҡдим ителде, 08.01.2017.</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] kp7tty707vbv629uy3n4tcfey2g0ks1 0 2830 24543 8654 2022-09-23T16:29:03Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24543 wikitext text/x-wiki [[File:Mashevaja košė .jpg|thumb|Борщ ашы бешереү өсөн алдан әҙерләнгән ]] '''Борщ салаты''' ("Бай баҡса" тапшырыуында тәҡдим ителде, 8.01.2017) == Үҙенсәлектәре == Хәҙерге мәшәҡәтле заманда, эштән ҡайтып инеү менән, тиҙ генә ғаиләңде ашатыу хәстәрләгәндә,бик уңайлы ярым әҙер ашамлыҡ. == Ингредиенттар == * Сөгөлдөр - 3 кг * Кишер - 1 кг * Кәбеҫтә - 3 кг * Шәкәр - 18 аш ҡалағы * Үҫемлек майы - 6 аш ҡалағы * Ҡара борос - 10 бөртөк * Уксус - 1 аш ҡалағы == Әҙерләү ысулы == Сөгөлдөрҙө, кишерҙе "һалам" формаһында ваҡлап киҫергә. Кәбеҫтәне лә нәҙек итеп ваҡларға. Шунан ҡоштабаҡта бергә ҡушып, иҙгесләп баҫырға. 3 литрлыҡ банканы ҡыҙған духовкала стерилләп, әҙерләнгән үҫемлек ҡатнашмаһын, баҫҡылап банкаға һалырға. Шунан 18 аш ҡалағы һыу, 6 аш ҡалағы үҫемлек майы ҡойорға, 10 бөртөк ҡара борос төшөрөргә. Өҫтөнә 1 ҡалаҡ уксус ҡойорға. * Әҙерләмә оҙағыраҡ һаҡланһын өсөн, һуған ҡушмау хәйерлерәк. [[Category:Бауыр паштеты (ҡабымлыҡ)]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] nx0y21gaut748a937yzsbw2ye3e2j2n 0 2831 18416 8660 2017-10-19T23:51:12Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18416 wikitext text/x-wiki [[Файл:2015-12-19-1404 Hulovlu village, Khachmaz region, Azerbaijan.jpg|мини]] # Бүрәнә һайын бүре күҙе. # Өйгә керер хәлем юҡ,<br />Бабай бармаҡ күрһәтә. # Артыңда атаң күҙе тора. # Түбә һайын тыранса,<br />Тыранса һайын бер аҡса. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] r05x2egncg7xi3jxwzqptemmffirgd0 0 2832 18417 8664 2017-10-19T23:51:38Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize line-breaks and whitespace 18417 wikitext text/x-wiki # Юл буйы борсаҡ сәселде — <br />Йыйыусы юҡ. # Мунсанан мунсаҡ ҡойола,<br />Иҙәнгә төшһә, юғала. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4ka8hzj8ard1dbq207nzmffrmvzoj69 0 2833 18423 8670 2017-10-19T23:54:40Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18423 wikitext text/x-wiki [[Файл:IceBlockNearJoekullsarlon.jpg|мини]] # Үҙем — һыу,<br />Үҙем һыуҙа йөҙәм. # Утта янмай, һыуҙа батмай. # Килделәр ағайҙар балтаһыҙ,<br />Һалдылар күперҙе таҡтаһыҙ. # Көндөҙ ватылған быяла төндә төҙәлә. # Балтаһыҙ-көрәкһеҙ күпер һалынды. # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ күпер төҙөй. # Ҡышын ята таштай,<br />Яҙын саба аттай. # Көҙ тыуа,<br />Яҙ үлә. # Буҙ атым баҫма булды,<br />Буйҙан буйға таҫма булды. # Ҡиммәтле таш түгел — ялтырай. # Тышҡа ҡуйҙым — таш булды,<br />Өйгә индерҙем — һыу булды.<br />Инде ни хәл итәйем,<br />Утҡа ҡуйҙым — быу булды. # Тышта таш була,<br />Өйгә инһә, һыу була. '''Тәҙрә боҙо''' # Әндрәй күҙен аҡ алған. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] chq0rlbwu90ejsb9ly1i07581gmlb73 0 2834 18418 8673 2017-10-19T23:51:59Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18418 wikitext text/x-wiki # Ҡара төлкө ҡар аҫтынан саба. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1go8ufszxoe36mbdzzaifgowf88hoch 0 2835 18424 8679 2017-10-19T23:54:55Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18424 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ледоход 2013 - panoramio.jpg|мини]] # Ҡалтыр-ҡолтор күс бара,<br />Ҡара юрға буш бара. # Аҡҡошом осоп китте,<br />Ҡара төлкөм ятып ҡалды. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] b3rs8ow7o49ztevaaueo3qlgq4pj088 0 2836 19500 19499 2018-06-11T08:14:57Z ZUFAr 381 19500 wikitext text/x-wiki [[File:Aufbrechendes Eis auf dem Silvaplaner See bei Tauwetter April 2014 (2).jpg|мини|справа]] # Әҙәм теймәне — сикәм ярылды. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ewkayjepi3kin61v5leydy4wd1j1weh 0 2837 18425 8691 2017-10-19T23:55:01Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18425 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ice dam and roof leakage.jpg|мини]] # Үҙе баш түбән үҫә,<br />Көн йылынһа, йәш түгә. # Өләсәйем үргә ҡатҡан,<br />Оҙон-оҙон алҡа таҡҡан. # Йәйен түгел, үҫә ҡыш,<br />Үҫә баш түбән килеш.<br />Ҡояштан нур бөркөлһә,<br />Илай-илай ул үлә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9n7np5alxx3ucgoishpxr97u1yf2zxa 0 2838 18426 8696 2017-10-19T23:55:06Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18426 wikitext text/x-wiki [[Файл:Haselhuhn-01.jpg|мини]] # Урмандан сығар,<br />Түше сыбар. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0lemvo62xfjrext2e8n2jji4wrxhi83 0 2839 18427 8699 2017-10-19T23:55:17Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18427 wikitext text/x-wiki [[Файл:LUX brush.jpg|мини]] # Бәләкәй генә эт, башы тулы бет. # Сәсен-башын туҙҙырған, атаһынан уҙҙырған. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ea1q0nj76amxvcrnc8ms13l52sxntki 0 2840 18428 8705 2017-10-19T23:55:23Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18428 wikitext text/x-wiki [[Файл:Miniskirts in snow storm.jpg|мини]] # Урамда айыу олой. # Елдем-килдем һырғалаҡ,<br />Алтмыш ағас башынан<br />Алдым-эйҙем һырғалаҡ,<br />Етмеш ағас башынан<br />Елдем-эйҙем һырғалаҡ. # Ҡаҙ мамығын ҡағына,<br />Ҡағына ла туҙғына. # Үкерә лә ҡотора,<br />Бөтә ерҙе тултыра. # Дөү-дөү-дөү итә,<br />Хайуандарҙы йүгертә,<br />Әҙәмдәрҙе тилмертә. # Үҙе илай, үҙе дулай —<br />Өйгә инә алмай. # Бейек бура бурайҙыр,<br />Ҡойма менән урайҙыр. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nytbc7hm26ye5cbwpt25ru340pf0zyi 0 2841 18430 18429 2017-10-19T23:56:01Z Dcljr 283 enlarge image a bit since somewhat hard to see 18430 wikitext text/x-wiki [[Файл:Foraging badgers.jpg|мини|upright=1.2]] # Тауға менер лурт-лурт,<br />Тауҙан төшөр лурт-лурт,<br />Өйөнә ҡайтыр, йоҡлап ятыр,<br />Уны белгәндең ғилеме артыр. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3rg28xpeothhxm8ow4ki14ybq8gih27 0 2842 18431 8716 2017-10-19T23:56:08Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18431 wikitext text/x-wiki [[Файл:Гречневая каша.jpg|мини]] # Лыбыр-лыбыр һөйләшә,<br />Батырып тотһаң, тына. # Меңәр йыйылып киләләр ҙә<br />Тар тоҡонға инәләр,<br />Түр башына менәләр. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] tbh8p0a9d9wmrzb7ydp9kes77ue7c5c 0 2843 8724 8723 2017-08-23T21:37:21Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8724 wikitext text/x-wiki [[File:Табын ырыуының IV йыйыны 1.jpg|thumb]] '''Буҙа''' — башҡорт халҡының милли эсемлеге. == Ҡатнашмалар == * 400 г һоло * 1 стакан шәкәр * 1-2 аш ҡалағы үҫемлек майы (һыйыр майы ла мөмкин) == Әҙерләү ысулы == 6 литрлыҡ эмалле кәстрүлдә һыу ҡайнап сыҡҡас, 400 г һоло ярмаһы һалып, тағы ҡайнатып сығарырға. Шунан һуң иң һүрән утта 40-45 минут, болғата-болғата бешереп алғас та, эре тимер иләк аша иҙеп-һөҙөп алырға (алдан блендер менән иҙеп алһаң, еңелерәк була). Ҡуйыраҡ тойолһа, ҡайнар һыу менән, самалап, шыйыҡлап алаһың. Йылымыс хәленә ҡалғансы һыуытҡас (һауыттың төбөндә эҫеһе ҡалмаһын), 1 стакан шәкәр, шуныңса буҙа әсеткеһен өҫтәп, йылы менән ҡаплап, әсетергә ҡуяһың. Кис ҡуйһаң, иртәнгә әсеп, күпереп сыға. 1-2 көндә эсеп бөтөрөүҙе күҙ уңында тотһаң, бер ниндәй ҙә май ҡушыу мотлаҡ түгел. Оҙағыраҡ һаҡларға ниәтләгәндә, 2-3 аш ҡалағы үҫемлек майы, иретелгән һыйыр майы өҫтәргә кәрәк була. Ҡайнатҡан саҡта, япраҡтары менән сейә ботағын ҡушып ҡайнатһаң, тәме һәм еҫе үҙгәрә. Пластик шешәләргә ҡойоп, һыуытҡыста тотоу уңайлы. Буҙа әсеткеһе булмаһа, 1 стакан ҡымыҙ менән әсетергә мөмкин. Ҡайнатҡан һайын, 1 стакан буҙаны әсеткегә ҡалдыра барырға. : Кемдәр эсә буҙа, ҡаны уның ҡыҙа, : Һис тә белмәй ыҙа, бар эштә лә уҙа! : Ниәте лә таҙа, урап үтә ҡаза! : Әйҙә, эсәйек буҙа! Шундай шәп ул буҙа! == Ризыҡ та, дауа ла == Бөртөктәре составында аҡһым, крахмал, май, А, Вх, В2, Е витаминдары, сапониндар, гликозидтар, минераль тоҙҙар һ.б. биологик актив матдәләр бар. Унда бигерәк тә С витамины күп. Борон-борондан һоло ярмаһы яҡшы диетик аҙыҡ тип һанала. Унан әҙерләнгән ашамлыҡ ашҡаҙан-эсәктәр, бауыр һәм үт ҡыуығы, бөйөрҙәр сирләгәндә, дөйөм һаулыҡ ҡаҡшағанда бик файҙалы. Йөрәк һәм ҡан тамырҙары сирләгәндә, нервы системаһы ҡаҡшағанда, матдәләр алмашыныу процесын яҡшыртыу маҡсатында ҡулланыу бик яҡшы һөҙөмтә бирә. Кеше ябыҡҡанда, аҡыл һәм физик яҡтан йонсоғанда, нервы системаһы ҡаҡшағанда, йоҡоһоҙлоҡ йонсотҡанда ҡабул итеү файҙалы. Бөйөрҙәр сирләгәндә, бәүелдә ҡан булғанда, бәүел бүленеүе һүлпәнәйгәндә дауалай. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Һоло ярмаһы]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Милли эсемлектәр]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 77ikrubdoebntgnk0rg1p6men4u0gbz 0 2844 19919 19918 2019-08-26T04:43:10Z Dcljr 283 Dcljr [[Быйма менән ойоҡ (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Быйма менән ойоҡ (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 19918 wikitext text/x-wiki [[Файл:Валенки новые, неразношенные.JPG|мини]] # Бер һыйыр бер һарыҡты йотҡан. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] arxxggpx17oomcj2mtaod6i63tjlhoj 0 2845 18432 8730 2017-10-19T23:56:20Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; keep only more-specific category 18432 wikitext text/x-wiki [[Файл:19th century knowledge carpentry and woodworking hand augers.PNG|мини]] # Кәк(е)ре-бөк(ө)рө төҙ киткән. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 84jh7xfaw4isz4ojo3rp789ax7j8mb4 0 2846 18433 8735 2017-10-19T23:56:28Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18433 wikitext text/x-wiki [[Файл:Абхазский Нож.jpg|мини]] # Мөгөҙ һаплы, ҡара ҡашлы<br />Уны белгән йөҙ йәшле. # Оҙон һалдат ит турай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ky6ygcn8rf3nh8khs8jhjvddstou164 0 2847 18434 8741 2017-10-19T23:56:39Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; keep only more-specific category 18434 wikitext text/x-wiki [[Файл:PieraiguisIMG 3663.png|мини]] # Ҡых-тфу, ҡых-тфу,<br />Ауыҙы майлай,<br />Ҡулы яйлай,<br />Ҡошо һайрай. # Тфү-тфү, нәй-гәй,<br />Ул ни нәмәкәй? [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h465988e03wq0psbaac2fohy1tg8fsa 0 2848 18436 18435 2017-10-19T23:57:08Z Dcljr 283 resize image with "upright" 18436 wikitext text/x-wiki [[Файл:Пила для двоих.jpg|мини|upright]] # Кәүҙәһе юҡ — ҡулы бар,<br />Ауыҙы юҡ — теше бар. # Тиҙ ашай, ваҡ сәйнәй,<br />Үҙе йотмай, баш бирмәй. # Икәү тарта, берәү илай,<br />Илай-илай ҡалъя турай. # Ваҡ тешле,<br />Үҙе ашамаҫ,<br />Кешегә лә ашатмаҫ. # Ауыҙы юҡ — теше бар. # Ашағанын йоталмай,<br />Ҡулы менән тоталмай. # Ике һабы бар,<br />Тартҡанда ашай,<br />Ашағас, ҡырҡып ташлай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1ttuuy1jfysf8uoxb5nncneuedpj0km 0 2849 8750 8749 2017-08-23T21:37:22Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8750 wikitext text/x-wiki '''Быҡтырылған ит (тушенка)''' — йәйгелек эш күп ваҡытта йә иһә тәбиғәттә ял иткәндә тиҙ генә бешереп өлгөртөргә иттән әҙерләмә. Беренсе йәки икенсе блюдолар өсөн ҡулланырға мөмкин. Ваҡыт тар булғанда хужабикәләргә бик ярап ҡала. Быҡтырылған ит — әҙер продукт, шуға уны аш-һыуға иң һуңынан ғына өҫтәп ебәрәләр. Итте консервалауҙың йәки быҡтырып әҙерләүҙең бер-нисә ысулы бар. '''Беренсе ысул.''' == Ингредиенттары == * 1 кг һыйыр ите * Банкаға 5 г тоҙ, 1 лавр япрағы, 7 дана бөртөклө борос, 1 һарымһаҡ теше һалына * 200—300 г эс майы * 300 мл һурпа йәки һыу == Әҙерләү == Итте һөйәгенән айырып алырға ла, артыҡ эре итмәйенсә генә турарға. Ярты литрлыҡ йәки 700 мл быяла банкаларҙы һәм тимер ҡапҡастарҙы духовкала йәки һалҡын һыу һалынған кәстрүлгә ҡуйып ҡайнатып, пар өҫтөндә стерилләргә, яҡшылап киптерергә. Эс майын йоҡа ғына итеп телемләп, һуғанды сирек балдаҡлап, кишерҙе оҙонсалап турарға. Һәр банканың төбөнә лавр япрағы, һарымһаҡ, тоҙ һалырға, әҙ генә һурпа ҡойорға һәм эс майы менән аралаштырып тығыҙ итеп итте тултырырға. Ит томаланып бешергә тейеш, шуға банкала буш урын ҡалдырырға. Банкаларҙың өҫтөн ҡапҡастар менән ҡаплап нығытмайынса ғына ябырға. Итте быҡтырыу өсөн ҙур кәстрүл ҡулланыла. Кәстрүлгә һалҡын һыу һалырға һәм шунда банкаларҙы ултыртырға. Тик һыу банкаларҙың өҫтөнә сыҡмаҫлыҡ, уларҙың эсенә инмәҫлек булһын. Шунан һуң кәстрүлде газға йәки утҡа ҡуйырға. Банкалағы ит кәстрүлдә һыу ҡайнау арҡаһында бығып (томаланып) бешә. Ҡарт йәки йәш мал ите булыуы мөмкин, шуға бешереү ваҡыты төрлөсә була, шуныһы, ит үтә йомшарып китергә тейеш түгел. Сама менән 2-3 сәғәт ваҡыт китә. Бешеп сыҡҡас, банкаларҙы үҙ һыуында килеш йылымыс хәлгә килгәнсе тоталар ҙа, ҡапҡастарын нығыталар. Шунан ошо уҡ һыуға банкаларҙы яңынан ултыртып, тағы 10-15 минут самаһы ҡайнатып алырға. '''Икенсе ысул.''' Башта беренсе ысулдағыса итте һәм банкаларҙы әҙерләп ҡуйырға. Тик беренсеһенән айырмалы рәүештә итте тәүҙә бешереп алырға. Итте кәстрүлгә йәки ҡаҙанға һалып, һыуҙы аш бешергәндәге кеүек күп түгел, ә иттең өҫтөнә сыҡҡансы ғына һалырға һәм бешерергә. Һурпаһына кишер, һуған өҫтәп ебәрергә мөмкин. Бешкән итте ҡайнар килеш алдан әҙерләп ҡуйылған банкаларға һалырға, тәмләткестәр өҫтәргә. Өҫтөнә ит майын иретеп һалырға ла, банкаларҙы ҡалай ҡапҡастар менән ныҡлап ябырға. Әҙер тушенкаларҙы һалҡын урында һаҡларға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] bqzsyldn696v4p22jw12q4tm5qr17ix 0 2850 18437 8757 2017-10-19T23:57:23Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18437 wikitext text/x-wiki [[Файл:Eurasian wolf.JPG|мини]] # Ана бара хан,<br />Ауыҙы-мороно ҡан. # Ана бара Алып,<br />Ике ҡолағын һалып,<br />Айыу беләк, таш йөрәк,<br /> Уны белмәгән һин дүрәк. # Ас яңаҡлы әрмәнде<br />Алып китте сәкмәнде. '''Бүре күҙе''' # Арғы ауылда ут яна. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ppm05nwpn2t1170c8fcm85259xmqyoy 0 2851 18438 8764 2017-10-19T23:57:30Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18438 wikitext text/x-wiki [[Файл:Шапка-ушанка, сшита из собачьего меха (2).JPG|мини]] # Төндә элеүле,<br />Көндөҙ кейеүле. # Йомро төпкә — йомро ҡап. # Ҡара ҡарағасҡа<br />Ҡара ҡаҙан ҡапланым. # Ишектән инә — сөйгә ҡуна. # Ағайҙан да бейек,<br />Бабайҙан да бейек,<br />Батшанан да бейек,<br />Һалдаттан да бейек. # Кешенән ҙур (бейек),<br />үҙе бәләкәс.<br />Ул ни булыр? [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fi7zo5232oczrv92004fp7np8ug17mg 0 2852 18439 8768 2017-10-19T23:57:37Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18439 wikitext text/x-wiki [[Файл:Grodynski Brigade Image 03.jpg|мини]] # Бәләкәй генә лапаҫ аҫтында<br />Ике аяҡлы бағана. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mxo70tkgo5ff8ndkxy1g251evcih4wc 0 2853 18440 8772 2017-10-19T23:57:46Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18440 wikitext text/x-wiki [[Файл:Маркава. Драўляныя пабудовы ў вёсцы (02).jpg|мини]] # Ҡарт әбей үлеп ята,<br />Үҙе көлөп ята. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] en1w2ly38863nviy0kt1j79llk7rwuh 0 2854 18441 8776 2017-10-19T23:57:58Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; keep only more-specific category 18441 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wood rib 001.jpg|мини]] # Артыңда атаң күҙе. # Өй эсендә дөйә күҙе. # Өй яғалай үгеҙ күҙе. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] seu5u12caa9c0ucwojtxkueo1uo7ky5 0 2855 20086 19064 2020-01-18T19:18:59Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20086 wikitext text/x-wiki == Алырға == * 1 стакан дөгө * 5-6 йомортҡа * 100 гр кипкән йөҙөм * 3 сәй ҡалағы шәкәр * 0,5 стакан һөт * 2 аш ҡалағы һөт өҫтө йә май == Әҙерләү == Дөгө ярмаһын йыуып бүктерергә. Һөттө, йомортҡаны, бүктерелгән дөгөнө, һөт өҫтөн, шәкәрҙе миксерҙа болғатырға. Әҙер массаға йөҙөмдө һалып, ҡалаҡ менән аралаштырырға. Табаны майлап, әҙер ҡушымтаны һалырға, 200 градусҡа тиклем ҡыҙған духовкала 20-25 минут бешереп алырға. Иртөнге сәйгә бик тәмле ризыҡ. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] o272kltvt47qj3zojn9ogus5a5iqoef 0 2856 18442 8789 2017-10-19T23:58:11Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18442 wikitext text/x-wiki [[Файл:Knitting demo of two stitches.webm|мини|Ойоҡ бәйләү]] # Биш бүрәнәнән өй һалғандар. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g360qpotw4n50egcpfxsj07ifzocasv 0 2857 18443 8797 2017-10-19T23:58:17Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18443 wikitext text/x-wiki [[Файл:Old Tbilisi, Oskar Shmerling 11.JPG|мини]] [[Файл:A barber shaving a man. Watercolour painting. Wellcome V0019644EL.jpg|мини]] # Мең баш йылҡыны<br />Бер сыбыҡ менән ҡыуҙым. # Мең баш йылҡыны<br />Бер сыбыҡ менән әйҙәй. # Ҡара һыйырым тау ялай. # Ҡара урманды бер балта менән ҡырып һалдым. # Тау башында тай тояғы уйнаҡлай. # Таҡыр тауҙа тәкә уйнай. # Бәләкәй генә балта урман ҡыра. # Йылтыр салғы алалар,<br />Тау башына баралар,<br />Тау бесәнен сабалар. # Бәләкәй генә бер малай<br />Ҡара урманды ялай. # Бәләкәй генә мәндәкәй<br />Тауҙан ботаҡ шыуҙыра. # Бәләкәй генә бисура<br />Тауҙан ағас осора. # Тимер тәкә тау шыуа (яра). # Ялт-йолт итә,<br />Ҡара ерҙе аҡ итә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 36ouq1o9kzu77hpclozqt7069wrabfm 0 2858 18444 8804 2017-10-19T23:58:34Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; keep only more-specific category 18444 wikitext text/x-wiki [[Файл:Зур бәлеш.jpg|мини]] # Эсе тулы ваҡ халыҡ,<br />Түрҙә ултыра маҡтанып. # Эсе өрөлгән,<br />Сите төрөлгән,<br />Түбәһендә бер тишек. # Тар ауыҙлы, киң төплө. # Ауыҙы-башы бөрөшкән,<br />Байҙар менән йөрөшкән. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4hkk8z8a70xzze8h4dqb0xgz00vva56 0 2859 18884 8808 2018-01-03T12:57:46Z Aidar254 420 18884 wikitext text/x-wiki [[File:Бәлеш ҡамыры.jpg|thumb]] '''Бәлеш ҡамыры''' Был ҡамырҙы бер ҡабартып алып, аҙна буйы һыуытҡыста тоторға һәм аҙ-аҙлап ҡына алып төрлө эслектәр менән бешерергә мөмкин. Көнө буйы эштә булған, ләкин яҡындарын тәмле итеп һыйларға яратҡан замана хужабикәләренә бик ҡулай. == Ингредиенттары == * 1 балғалаҡ ҡоро әсетке * 3 [[йомортҡа]] * 1 ҡап аҡ май йәки маргарин * 2 балғалаҡ шәкәр ҡомо * стакан ярым һөт * 1 семтем тоҙ == Әҙерләү == Ҡоро әсеткене аҙ ғына йылы һыуға һалып, ҡаймаҡ ҡуйылығына еткәнсе он ҡушып, туҡырға һәм ҡабарып сыҡҡансы ултыртып торорға. Аҙаҡ йомортҡаны, тоҙ ҡушып, туҡырға. Йомшаҡ маргарин, шәкәр, йылы һөт ҡойорға һәм ҡабарып сыҡҡан әсеткене һалып, ҡаты итмәй генә ҡамыр баҫырға. Йылы урынға ултыртып торорға ла, ҡабарғас, эслек һалып, бешерергә. Ҡамырҙың артып ҡалғанын, полиэтилен ҡапсыҡҡа һалып, һыуытҡысҡа ҡуйып торорға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Бал]] [[Category:Шәкәр]] lg7v7rgr8m72khdgr7rwi0vnvphvn2b 0 2860 18445 8815 2017-10-19T23:58:48Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18445 wikitext text/x-wiki [[Файл:2015-05-01 15 12 03 Dandelion seed heads along South 9th Street in Elko, Nevada.jpg|мини]] # Ашаным, ашаным,<br />Бәйләп-бөрөп ташланым. # Һары булды, аҡ булды,<br />Өф иткәнгә юҡ булды. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ldvivemq0l9ym431yuq0jwkfxh0iq40 0 2861 20129 8830 2020-01-26T18:50:30Z Айсар 394 20129 wikitext text/x-wiki [[File:Belyashi.jpg|thumb]] [[File:Beremse.jpg|thumb|[[Муйыл майы|Муйыл майынан]] бешерелгән бәрәмес]] [[File:Эремсекле бәрәмәс.jpg|thumb|Бөрйән районының Байназар ауылында йәшәүсе Ҡотлобаева Көнһылыуҙың эше]] [[File:Картуфлы бәрәмәс.jpg|thumb|Бөрйән районының Байназар ауылында йәшәүсе Ҡотлобаева Көнһылыуҙың эше]] '''Бәрәмәс''' — ҡамыр аҙығы. Өҫтө асыҡ бәлеш. Бәлеш өсөн сөсө ҡамыр алына. == Составы == # Аҡ он # Эремсек һыуы йәки кефир (ҡаймаҡ һыуын, йәғни май эшләгәндә сыҡҡан айранды ҡулланырға ла мөмкин) # Аш содаһы # Тоҙ # Май (аҡ май, маргарин, үҫемлек майы) == Әҙерләү == Эслек өсөн эремсек йәки картуф иҙмәһе алына. Эремсекте тоҙ, ҡаймаҡ ҡушып баҫалар. Картуф иҙмәһен аҡ май йәки ҡаймаҡ ҡушып эшләйҙәр. Ингредиенттарҙы (2-5) ҡушып туҡығандан һуң, йомшаҡ итеп ҡамыр баҫыла. Таба ҙурлығына ҡарап йоҡа йәймә (0, 5см ҡалынлығында) йәйәләр. Эслекте һалып тигеҙләгәс, йәймәнең ситен эскә бөгөп сығалар. Бәлештең өҫтөн йомортҡа һарыһы менән һылап сығалар. Бәрәмәстең ҙурлығы төрлөсә булырға мөмкин. == Эремсек — дауа == Был бик тәмле һәм файҙалы аҙыҡ рационды витаминдар менән байыта. Организмды аҡһым, углеводтар һәм микроэлементтар менән тәьмин итә. Уның составында булған кальций остеопороздан һаҡлай. Ҡан яһалыуҙа ҡатнашып, анемиянан дауалай. Эремсектәге фосфор менән бергәләп һөлдәнең нормаль формалашыуын тәьмин итә. Ҡандың нормаль ойошоу һәләтлеген көйләй. Балаларҙы рахит сиренән һаҡлай. Эремсек эсәктәрҙең перистальтикаһына ыңғай йоғонто яһай. Микрофлораһын тергеҙә, дисбактериоздан һаҡлай. Унда булған һөт бактериялары В1, В2, С витаминдарын синтезлай, ауырыу тыуҙырыусы бактерияларҙы баҙа торған антибиотиктар етештерә. Организмды токсиндарҙан таҙарта. А витаминына бай булыуы организмда регенерация процестарын яйға һала. Бигерәк тә, бала организмы үҫешкәндә, уны кәрәкле матдәләр менән тәьмин итеүсе алыштырғыһыҙ аҙыҡ һәм дауа. Ауырлы ҡатыдар һәм бала имеҙеүсе әсәйҙәр өсөн дә бик туҡлыҡлы аҙыҡ. Эремсек — атеросклероздан, бауыр, йөрәк ауырыу­ҙа­ры­нан да да­уалай. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] lyfhd46eb5c9su9tt1y5rsg1r0oq551 0 2862 18447 18446 2017-10-20T00:00:05Z Dcljr 283 enlarge image with "upright", since contains multiple pictures 18447 wikitext text/x-wiki [[Файл:Fungi Diversity.jpg|мини|upright=1.5]] # Ҡыҙыл бүрекле ҡыҙ күрҙем,<br />Ҡасып-боҫоп ултыра. # Ҡара урман эсендә<br />Ҡыҙыл бүрекле ҡыҙ ултыра. # Олоһо ла, кесеһе лә эшләпә кейгән # Кәүҙәһе бар — йәне юҡ, # Үҙе эшләпә кейгән — башы юҡ. # Ҡара урманға кергәндә,<br />Ҡыҙыл ауыҙлы ҡарт күрҙем. # Аяғы юҡ, ҡулы юҡ —<br />Эшләпәһе бар. # Башы булмаһа ла — эшләпәле,<br />Аяғы бар — итекһеҙ. # Ағас ҡашында,<br />Сәлләһе башында. # Бағана башында аҡ күмәс. # Таяҡлы малай ҡыҙыл бүрекле. # Ер аҫтынан ҡалҡты,<br />Ҡыҙыл бүрек тапты. # Ҡырҙа ла, урманда ла<br />Ҡыҙыл бүрек кейгән бер ҡарт ултыра. # Ҡарһаҡ ҡына бер малай<br />Ҙур эшләпә кейгән. # Ураман эсендә мулла,<br />Аҡ сәлләһе башында [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sjg4k968lqkmh0eeotfb8p3ggkpkrbg 0 2863 20055 8846 2020-01-14T18:37:54Z Айсар 394 /* Кәрәкле аҙыҡ-түлек */ 20055 wikitext text/x-wiki [[File:Grib1.jpg|thumb|right|Бәшмәк ашы]] === Кәрәкле аҙыҡ-түлек === * уртаса ҙурлыҡтағы 4-5 картуф * 2 баш һуған * 2 кишер * туңдырылған бәшмәк === Әҙерләү ысулы === # Һыу ҡайнап сыҡҡас, бәшмәкте һалырға һәм 20 минут бешерергә. # Артабан туралған картуф өҫтәргә. # Һуғанды ваҡ итеп турап, көнбағыш майында ҡыҙҙырырға. # Кишерҙе ҡырғыстың эре яғынан үткәреп, ҡыҙҙырылған һуғанға ҡушырға. # Картуф бешеп барғанда, ашҡа һуған менән кишерҙе, тоҙ, ҡара борос өҫтәргә. # Өҫтәлгә ҡуйғанда, ҡаймаҡ менән йәшел үләндәр өҫтәргә мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] [[ru:b:Рецепт:Грибной суп]] o4mfvni28noay7dzl5dammvsqw1z6m2 0 2864 8851 8850 2017-08-23T21:37:25Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 8851 wikitext text/x-wiki [[File:Pieczarki marynowane.jpg|thumb|Консерваланған бәшмәк]] Бәшмәк һәм кишер менән тураманы ярты сәғәт эсендә әҙерләп була. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 1 бәшмәк консерваһы * 1 нотоҡ консерваһы * 2 кишер * 1 баш һуған * 2 аш ҡалағы майонез * 50 г үҫемлек майы * тоҙ, борос == Әҙерләү ысулы == 1. Бәшмәк консерваһын асып, һыуын түгергә һәм сеүәтәгә һалырға. 2. Нотоҡ консерваһын асып, һыуын түгергә һәм сеүәтәгә һалырға. 3. Кишерҙе, һуғанды таҙартырға һәм ваҡ итеп турарға. 4. Ҡыҙған табаға үҫемлек майын ҡойорға, кишер менән һуғанды ҡыҙҙырырға һәм тоҙ, борос өҫтәргә. 5. Бөтәһен дә сеүәтәгә һалып, болғарға, майонез өҫтәргә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[ru:b:Рецепт:Салат с грибами и морковью]] gz3p70cwp2eb7mks0c9wixgq6ihnwwh 0 2865 18448 8857 2017-10-20T00:00:26Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18448 wikitext text/x-wiki [[Файл:BK1D8493.jpg|мини]] # Осоп киләм, осоп киләм,<br />Күҙгә эләккәнде тибеп киләм. # Осоп, йөҙөп, ирәйеп,<br />Батша килә киңәйеп,<br />Ике ҡанатын йәйеп. # Ҡара атым елә килә,<br />Юл ыңғайы тибә килә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] o03wttqfb8guyr8hodod3f1fq1afzzd 0 2866 18842 18840 2017-12-26T06:25:31Z Ләйсән 382 18842 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә "Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 5.09.2012.</small>'' '''Ҡара бөрлөгәнгә''' беҙҙең халыҡ әллә ни иғтибар итмәй. Урман-ҡыуаҡлыҡтарҙа осраһа — алып ҡабабыҙ, осрамай икән — юҡ. Ә бит был еләктә кеше организмы өсөн барыһы ла бар: витаминдар, шәкәр, минералдар. Шуныһын да әйтергә кәрәк: береһе артыҡ, икенсеһе кәм түгел — тейешенсә. Мәҫәлән, С витамины бары тик 5–30 мг ғына (100 грамға алғанда). Ләкин организмға ошоноһо ла етә. Сөнки артығы барыбер һеңмәй, кәрәге юҡ. [[File:Blackberry fruits 2008 G1.jpg|left|250px]] I быуатта йәшәүсе боронғо Рим табибы Диоскорид үҙенең бар донъяға билдәле “Маteria medika” тигән китабында бөрлөгән япрағын, ҡайнатмаһын тимерәүгә (лишай), эренле һәм сей яраға ябырға ҡушҡан. Шулай уҡ япраҡ ҡайнатмаһы менән теш ҡаҙнаһынан яфаланғандарға ауыҙ сайҡатырға тәҡдим иткән. Тағы мең йылдан һуң икенсе билдәле табип Әбүғалисина япраҡты псориазға (тәңкә рәүешендәге сабыртма) ябыуҙың мөһимлеге тураһында һүҙ алып бара. Урта быуатта Амирловлат Амасиаци былай тип яҙа: “Әгәр ҙә япраҡ ҡайнатмаһы менән ауыҙҙы сайҡаһаң, башты эшләтә, ҡолаҡтағы тауышты бөтөрә, теш ҡаҙнаһынан ҡан килеүен туҡтата. Әгәр тамырҙан яһалған ҡайнатманы эсһәң, таштарҙы онтар һәм сығарыр. Уның япраҡтары ашҡаҙанды нығытыр, ҡанлы эс китеүен туҡтатыр. Ләкин ул талаҡҡа (селезенка) зыянлы”. Бөрлөгән емешен ныҡлап өлгөргәс (һытылырға тейеш түгел) йыйып, 50 градус эҫелектәге газ плитәһендә (духовка) йәки ҡараңғы, күләгәле урында киптерәләр. Япраҡтарын йәй буйы йыйырға була. Элегерәк уны күпләп киптереп, тәмле сәй яһағандар. Ҡурай еләге япрағын да ҡушһаң, хуш еҫле эсемлек барлыҡҡа килә. Тамырҙарын көҙ генә алалар. Емештәре лә, тамыры ла һейҙек ҡыуҙырыу, таштарҙы сығарыу өсөн файҙаланыла. Тамырынан яһалған ҡайнатма — һары һыу ауырыуынан да (водянка) яҡшы дауа. ==Рецепттар== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡара бөрлөгән|Ҡара бөрлөгән]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Эс киткәндә ҡулланыу өсөн марляға бер бал ҡалағы ҡәнәфер һалып, бөрлөгән ҡайнатмаһына мансыйҙар. Бер нисә минут ҡайнатҡас, марляны алалар. Ҡайнатманы берәр аш ҡалаҡлап икешәр сәғәт һайын эсәләр. Артыҡ ауырлығын ташларға теләүселәр ҡара бөрлөгән япрағынан сәй әҙерләй ала. Бының өсөн һигеҙ өлөш япраҡҡа бер өлөш ҡайын япрағы, бер өлөш үгәй инә япрағы ҡушалар. 1:20 нисбәтенә ҡайнар һыу ҡоялар. 15 минуттан һуң ҡайнатма әҙер була. Иртән һәм төшкө аш алдынан берәр стакан эсәләр. Ҡан туҡтатыу (эс киткәндәге) өсөн 100 грамм тамырҙы ярты литр һыуҙа ҡайнаталар. Ҡайнатма яртыһына тиклем ҡалырға тейеш. Һуңынан уға кире ярты литр булғансы ҡыҙыл шарап һалалар. Көнө буйы 30-ар грамм эсәләр. Дизентерияны дауалау өсөн бер аш ҡалағы япраҡҡа 200 грамм ҡайнар һыу һалып, 4 сәғәт буйы төнәтәләр. Көнөнә өс-дүрт тапҡыр 100-әр грамм аш алдынан эсәләр. Һеҙ был үҙенсәлекле еләкте баҡсағыҙҙа ла үҫтерә алаһығыҙ. Хәҙер уның бик күп сорты һатыла. Алғанда тәжрибәле баҡсасыларға мөрәжәғәт итегеҙ. [[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] 4xjq1te9mul0009ce57h9frdlwfopkk 0 2867 18449 8867 2017-10-20T00:00:34Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18449 wikitext text/x-wiki [[Файл:An old woman picking fleas from a young boy's hair. Lithogra Wellcome V0019962.jpg|мини]] # Ҡараңғы өйөм эсендә ҡара кәзәм һикерә. # Ҡара тәкә ҡан эсә. # Бәләкәй генә ҡарт бара,<br />Бөтөн ере ҡап-ҡара. # Ары ла саба ҡараса,<br />Бире лә саба ҡараса,<br />Шешәләге тоноҡ һыуҙы<br />Тондороп эсә ҡараса. # Ҡарасай атым тал төбөндә<br />Тондороп ятып һыу эсә. # Иҙән аҫтында йөҙ үгеҙ,<br />Йөҙөһө лә ҡара үгеҙ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 06wvho6m74wlndj77lu103u1zqwntli 0 2868 18421 8872 2017-10-19T23:54:10Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18421 wikitext text/x-wiki # Тыны ла юҡ, йәне лә юҡ,<br />Тынып торған сағы ла юҡ.<br />Йүгерә-йүгерә үтә бара —<br />Уңға-Һулға боролошо юҡ [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] r8aeptqsrmugk8s5iqi5ja60det7dlg 0 2869 20296 19042 2020-02-17T18:55:08Z Айсар 394 /* Һылтанмалар */ күренеште төҙәтеү 20296 wikitext text/x-wiki [[File:Vinegret cleaned.jpg|200px|right]] == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == # Ҡыҙыл сөгөлдөр — 4 дана <ref>[http://povar.ru/recipes/vinegret-1054.html#close Винегрет]</ref>. # Картуф — 3 дана # Тоҙло ҡыяр — 4 дана # Йәшел борсаҡ — 350 гр # Кишер — 3 дана # Ҡыҙыл һуған — 2 дана # Зәйтүн майы — 150 мл # Аҡ шарап һеркәһе (винный белый уксус) — 50 гр # Тоҙ — 3 гр # Ҡара борос — тәменә ҡарап ==Әҙерләү ысулы== # Сөгөлдөрҙө фольгаға урап, мейестә йәки духовкала 200 градуста 1,5 сәғәт бешерергә, картуфты әүәлгесә һыуҙа бешерергә <ref>[http://www.say7.info/cook/recipe/308-Vinegret.html Рецепт Винегрета]</ref>. # Тоҙло ҡыярҙы, картуф, кишер, сөгөлдөрҙө шаҡмаҡлап турарға # Кәбеҫтәне ваҡ итеп турарға # Картуф, кишер, ҡыяр, кәбеҫтә, сөгөлдөр, һуғанды бергә бутарға, әҙ генә тоҙларға. # Зәйтүн майы өҫтәргә. == Һылтанмалар == [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[ru:b:Рецепт:Винегрет]] jc43qnkv15tc2pkgtspbpizby3vprwh 0 2870 20087 19046 2020-01-18T19:20:35Z Айсар 394 /* Әҙерләү */ орфо 20087 wikitext text/x-wiki [[File:Wpnokake.jpg|thumb]] == Ингредиенттар == '''Ҡамыр өсөн:''' * 500 гр ҡаймаҡ * 2 стакан шәкәр ҡомо * 5 йомортҡа * 1 сәй ҡалағы сода * 250 гр аҡ май * Аҡ бойҙай оно * Сәтләүек онтағы, какао, йөҙөм '''Крем өсөн:''' * 1 литр һөт * 1 стакан шәкәр ҡомо == Әҙерләү == Йомортҡаларҙы туғып алғандан һуң, шәкәр, ҡаймаҡ, май ҡушып, соданы ҡатнаштырып, тағы ла туғып алырға кәрәк. Иләнгән ондо яйлап ҡына ҡушып, йомшаҡ ҡына ҡамыр баҫырға. Ҡамырҙы өс өлөшкә бүлеп, бер өлөшөнә йөҙөм, икенсеһенә — сәтләүек, өсөнсөһөнә — какао һалып болғатырға. Әҙер ҡамырҙан өс йәймә бешереп алырға, һыуытырға. Һәр береһенең өҫтөнә крем һөртөп берләштерергә. Крем әҙерләү өсөн, һөткә шәкәр ҡомон һалып, әкрен утта ҡуйырғансы ҡайнатырға. Һыуынғас, йомшаҡ булһын өсөн, май өҫтәп болғатырға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] p70nuoocfnlu55dk4ckvudoefeh8het 0 2871 18450 8896 2017-10-20T00:00:40Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18450 wikitext text/x-wiki [[Файл:Rami Garipov museum 19.jpg|мини]] # Йөк тағып йөрөй,<br />Йөкһөҙ йөрөй алмай. # Йөк һалһаң — йөрөй,<br />Йөгөн алһаң — туҡтай. # Кискеһен:<br />«Ашамайым, туҡмын, — ти,<br />Һаҡалымдан тартмаһаң,<br />Таң атҡансы юҡмын», — ти. # Ике туҡмаҡ,<br />Бер көрәк,<br />Уны тапмаған — дүрәк [дурак]. # Икеһе һәлпелдәп тора.<br />Береһе ләңгелдәп тора. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3qaq25ntgtc7hz6jpt3rhnl7vmjkpnw 0 2872 18452 18451 2017-10-20T00:01:10Z Dcljr 283 enlarge image a bit with "upright" 18452 wikitext text/x-wiki [[Файл:GEO Globe 10.jpg|мини|upright=1.2]] # Бабай бүрке йөҙ ямау. # Бөтә донъя бер шарҙа. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 426s6bzjnqzag2k4st7lsp8qomrnq9r 0 2873 18976 8911 2018-01-19T03:10:22Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18976 wikitext text/x-wiki [[File:Golubzi4.jpg|thumb|Голубцы]] [[File:Golubzi5.jpg|thumb|Голубцы]] '''Голубцы''' — кѳнсығыш европа аш-һыуы. Уға оҡшаш, итле йәки йәшәлсәле фаршҡа бешерелгән дѳгѳ йәки ҡарабойҙай ҡушып һәм уны кәбеҫтәгә йәки виноград япрағына тѳрѳп бешерелгән ризыҡтар Азия һәм Яҡын Кѳнсығыш аш-һыуында ла бар. Был ризыҡты тѳрлѳ эслек менән бешерәләр. Кѳнсығыш-Европа голубцыһына оҡшаған ризыҡ Әзербайжанда, Балҡанда, Ҡаҙағстанда, Молдавияла, Тѳркиәлә һәм Урта Азия илдәрендә киң таралған. Голубцыҙы тѳрѳү — күп тырышлыҡ талап итә. Бынан тыш, ''ялҡау голубцы'' тип аталған, тиҙ әҙерләнгән, еңел вариант та бар. Голубцыҙы кәстрүлдә, ҡаҙанда, духовкала бешерәләр. ''Ялҡау голубцы''һын әҙерләүҙең бер нисә рецебы бар. Уларҙың тѳп айырмаһы әҙер булған блюдоның консистенцияһында. == Исеменең тарихы == «Голубец (архитектура)» һүҙе бүрәнәле йәки ҡәбергә ҡуйылған ике яҡлы ҡыйыҡлы һәм тәреле ҡоролма йәки ике яҡ ҡыйыҡлы ағас тәре тигәнде аңлата. Ошондай уҡ исем менән рус халыҡ бейеүе лә бар. «Голубцы» блюдоһы күптән түгел, ул ваҡытта модалы һаналған француз аш-һыуы йоғонтоһонда барлыҡҡа килгән тип һанала. Ул саҡта табынға бөтәүләй ҡыҙҙырылған күгәрсен ите бирелгән була. Рәсәйҙә был блюдо шулай тип атала ла — «голуби» (күгәрсендәр). Яҡынса шул ваҡыттараҡ табынға итле фаршты кәбеҫтәгә урап, «алдаҡсы күгәрсендәр» ҙә бирә башлайҙар. Шулай уҡ, «голубцы» блюдоһының исеме серб теленән сумар (клёцки) тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан тигән фекер ҙә бар. == Голубцы Украинала == Карпатта голубцыны традицион рәүештә кукуруз ярмаһынан, Полтава өлкәһендә ҡарабойҙай һәм иреткән туң майҙан ҡалған һыҙлыҡ менән әҙерләйҙәр. Украинала был блюдоны яңы ғына түгел, тоҙланған кәбеҫтә япрағынан да бешерәләр, яҙғыһын йәш сөгөлдәр япрағына ла урайҙар. Көнбайыш Укринала кәбеҫтә япрағын бер нисә өлөшкә бүлеп, ҙур булмаған бәләкәй генә голубцылар әҙерләйҙәр. Ә бына көньяҡ һәм көнсығышта уны бөтөн япраҡтан ҙур итеп эшләйҙәр. Бындай ҙур голубцылар һутлыраҡ булып һанала. Карпат аръяғында Сочельник байрамына голубцыны тоҙланған кәбеҫтә япрағынан бешерәләр һәм унда дөгө һәм бәшмәк эслеге һалалар. Львовта ҡырғыс аша үткәрелгән картуф һәм соус менән эшләнгән голубцы милли блюдо тип һанала. == Голубцы Белоруссияла == Фаршҡа дөгө урынына арпа ярмаһы ҡушыла. Элегерәк, яҙғыһын голубцы әҙерләү өсөн йәш керән япрағын файҙаланғандар. Белоруссияла иҙелгән картуфтан бешерелгән голубцы популяр һанала. == Әҙәбиәт == * Кулинария: Суперкнига для гурманов. ISBN 5-88528-109-2 * Голубцы, долма, фаршированные блюда. Litres, 2013. ISBN 9785457409408 [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] l46esr81l4v8bmzisdtocpbkseyziix 0 2874 18453 8917 2017-10-20T00:01:26Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18453 wikitext text/x-wiki [[Файл:Chapuy, after Pierre- Joseph Redouté - Kamtschatka Rose (Rosa Kamtschatica), from Redouté, " Les Roses", Paris, 1817–1824) - Google Art Project.jpg|мини]] [[Файл:Шиповник KR 01.jpg|мини]] [[Файл:Шиповник - panoramio (1).jpg|мини]] # Ал яулығын ябынған,<br />Башына ут ҡабынған. # Аҡ яулығын ябынған,<br />Тырнағына ҡыҙыл ҡына яғынған;<br />Ҡулым һуҙҙым — тешләп алды,<br />Шул тиклем дә һағынған. # Тышы ҡабыҡ, эсе мамыҡ. # Йәй башында сәскә ата,<br />Сәскәләре ал ғына.<br />Тотһаң, сәнсер сәнскеләре —<br />Ҡырҙан күҙең һал ғына. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q6fvvtmltx6ah8rq6965tewv5idyzkp 0 2875 18422 8920 2017-10-19T23:54:29Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18422 wikitext text/x-wiki # Ат түгел — саба,<br />Урман түгел — шаулай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lm3sxng27207oedc62xqbhkxfgbtds9 0 2876 18460 8926 2017-10-21T06:17:55Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18460 wikitext text/x-wiki [[Файл:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 48.jpg|мини|Башҡорт шәле]] # Һоро кәзәм ҡуйыныма керҙе,<br />Ҡуйын арты иңемә менде. # Егәрле еңгә елкәһенә<br />Кәзә менеп атланған. # Еңгәм, еңгәм!<br />Елкәңә кәзә менгән! [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lbkm1z3v935fgpo6wu6nmmso5hqzjvu 0 2877 18461 8930 2017-10-21T06:18:10Z Dcljr 283 localize category and keep only more-specific category; standardize whitespace 18461 wikitext text/x-wiki # Ҡыҙыл һыйырым китеп бара,<br />Ҡара һыйырым ятып ҡала. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kghst14dobqnr16xrfauajf9cnvc870 0 2878 18462 8934 2017-10-21T06:18:23Z Dcljr 283 localize category and keep only more-specific category; standardize whitespace 18462 wikitext text/x-wiki # Урманда айыу үлтерҙем,<br />Өйгә ҡанын килтерҙем. # Ҡара айыу өңөндә ҡара аҙыҡ әҙерләй. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] oogvye1bfytxrj4ftw4ytf6x094gcy0 0 2879 18463 8944 2017-10-21T06:18:30Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18463 wikitext text/x-wiki [[Файл:ArctiumLappa4.jpg|мини]] [[Файл:Arctium tomentosum (inflorescences).jpg|мини]] # Ауыҙы юҡ — әҙәм тешләр. # Бер йомғаҡта мең энә. # Йәбешкәнгә лә йәбешкән,<br />Йәбешмәгәнгә лә йәбешкән. # Юл буйында ҡарт бабай<br />Ҡармаша ла һәрмәшә. # Юл буйында бер бабай<br />Тәки мине ҡармалай. # Юл буйында бер бабай —<br />Тейгәнгә лә тейә,<br />Теймәгәнгә лә тейә. # Юл сатында Юламан,<br />Урала ла сырмала. # Болонлоҡта көсөк ята,<br />Балағыма йәбешеп ҡайта. # Яланда, япанда<br />Яман бүре ултыра. # Еҙ мыйыҡлы еҙнәм,<br />Сәнселмәйсә түҙмәм. # Еҙ мыйыҡлы еҙнәм кеүек,<br />Һағынып килгән кейәү кеүек. # Йомро-йомро терпеләр,<br />Һырып алды төлкөләр. # Уҡтау-уҡтау,<br />Башы суҡтау.<br />Ергә етмәҫ,<br />Етмеш ағас ботағы. # Алама башлы, тоҙ күҙле. # Янына барһаң — йәбешә. # Алдыңда атаң йоҙроғо. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] j6hjkjrru6xmuid7e4ga08f4x7x8esg 0 2880 18464 8948 2017-10-21T06:18:34Z Dcljr 283 localize category and keep only more-specific category; standardize line-breaks and whitespace 18464 wikitext text/x-wiki # Ду-ду итә дүрт бүре,<br />Дүртеһе лә күк бүре.<br />Дүртеһе лә йөн тетә,<br />Тештәре һөйәккә үтә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8zlhhmo3moh80pjf67yej7uu72ab55v 0 2881 19065 8955 2018-02-08T18:46:22Z Aidar254 420 19065 wikitext text/x-wiki '''Дин — ул нәсихәт'''<br /> ''Бисмилләһир-рахмәнир-рахим.'' [[File:Старая мечеть в Стерлитамаке.jpg|thumb]] Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһис-сәләмдән: «Нимә ул дин?» — тип һорағандар. Ул оҙон-оҙаҡ аңлатып тормаған, ә мәҡәл кеүек ҡыҫҡа, тос итеп: «Дин — ул нәсихәт», — тигән. Тимәк, кәңәш биреү, фекерләшеү, яҡшылыҡҡа өйрәтеү, яманлыҡтан тыйыу ул. Ә әҙәм балаһы бындай өгөткә һәр ваҡыт мохтаж. Нәсихәт төрлө була: атай-әсәйҙеке, өләсәй-олатайҙыҡы, туғандарҙыҡы, етәксенеке, иптәштәрҙеке. Бөтөнөһө лә кеше тормош юлында аҙашмай, тура юлдан барһын, хата эшләмәһен, ауырлыҡҡа бирешмәһен, бәхетле булһын тигән ниәттә әйтелә. Ә иң юғарыла — Аллаһ Тәғәләнең өгөтө. Әҙәм балаһы тормошта һәр саҡ кемдәндер өлгө ала. Иң тәүҙә — атай-әсәйҙән, яҡындарынан. Ғаиләлә туғандар бер-береһен үрнәк итә, белмәгәне белгәненән өйрәнеп үҫә. Беҙ, Совет осоро балалары, күберәк әҙәби геройҙарҙан өлгө алдыҡ. Шул уҡ ваҡытта халҡыбыҙҙың ил именлеге өсөн көрәшкән батырҙары үрнәк булып тора. Әкиәттәребеҙҙә, эпостарыбыҙҙа ла ҡаһарманлыҡҡа, илһөйәрлеккә, милләтте, телде һаҡлау мәсьәләләренә ҙур урын бирелгән. Ә Аллаһ Тәғәлә был йәһәттән динен, ошо тәғлимәтте халыҡҡа өйрәтеү өсөн пәйғәмбәрҙәрен ебәреп торған. Беҙгә Ислам динен индереүсе — Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм. Диндең эсендә әхлаҡ төшөнсәләре, милләт-ара, ғаилә мөнәсәбәттәре ята. Һәр дәүләттең үҙ ҡанундары бар, улар халыҡҡа күпмелер ваҡыт хеҙмәт итә, яңыртыла. Ә Аллаһ Тәғәләнең ҡанундары буйынса мосолман иң тәүҙә уның ҡушҡандарын үтәй, пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт гәләйһис-сәләмдең күрһәткән юлынан бара, шулай уҡ, дәүләт ҡанундарын да ихтирам итеп, илдең терәге булып йәшәй. Тимәк, һәр ваҡытта бер-беребеҙгә өгөт-нәсихәттә булырға, «яҡшы һүҙ — йән аҙығы» тигән мәҡәлде онотмаҫҡа, күркәм өлгө күрһәтергә тейешбеҙ. Шулай булғанда, Аллаһ бирһә, илдә, ғаиләлә бәрәкәт булыр, әхлаҡ, иман нуры һүнмәҫ, милләт-ара татыулыҡ нығыныр, Әс-сәләмү-ғәләйкүм үә рәхмәтул-лаһи үә үә бәрә-кәтүһ! Амин. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] j1ianoq4qsb44jmfqwivl7n3yh54ks2 0 2882 19066 8963 2018-02-08T18:46:39Z Aidar254 420 19066 wikitext text/x-wiki ДИНЕБЕҘ ХАҠЫНДА ҺОРАУҘАР ҺӘМ ҠЫҪҠА ЯУАПТАР # Раббың кем? ''Яуап: Аллаһ.'' # Кем һине бар ҡылған? ''Аллаһ.'' # Һин кемдең ҡоло? ''Аллаһтың.'' # Ҡайҙан беҙ бар булғанбыҙ һәм ҡайҙа барабыҙ? ''Аллаһтан килгәнбеҙ һәм Уға ҡайтарыласаҡбыҙ.'' #Ни өсөн беҙ барлыҡҡа килтерелгәнбеҙ? ''Аллаһҡа хеҙмәт итер һәм ғибәҙәт ҡылыр өсөн.'' # Аллаһҡа хеҙмәт итеү нимәне аңлата? ''Тимәк, Аллаһҡа ғибәҙәт ҡылыу, Бәйғәмбәребеҙ юлынан барыу һәм ерҙәге тормошта Аллаһтың берҙән-бер дине Исламда булыу.'' # Ни замандан һин мосолманһың? ''Әлхәмдүлилләһ, «Ҡалу Бәлә» заманынан.'' # Ни аңлата «Ҡалу Бәлә» заманы? ''Ерҙе барлыҡҡа килтерер алдынан, Аллаһ Тәғәлә башта бөтә кешеләрҙең йәндәрен барлыҡҡа килтергән дә (беҙгә хәтлем булғандарҙың, әле барҙарҙың һәм киләсәктә тыуасаҡтарҙың) үҙ ҡаршыһына саҡырып:- Әләсту бираббикум? (Минме һеҙҙең Раббығыҙ?) - тип һораған.- Эйе, һин беҙҙең Раббыбыҙ! Беҙ һиңә буйһонасаҡбыҙ, һәм һинән генә ярҙам һораясаҡбыҙ, - тип яуаплағандар йәндәр. Был «Ҡалу Бәлә» заманы.'' # Аллаһ ниндәй? ''Аллаһ бер.'' # Ҡайһы диндән һин? ''Минең динем - Ислам.'' # Китабың? ''Изге Ҡөрьән.'' # Ҡиблаң? ''Ҡәғбәтулла Мүәззәмә (Бөйөк).'' # Һин кемдең нәҫеленән? ''Бәйғәмбәребеҙ Әҙәм(ғәләйһиссәләм) нәҫеленән.'' # Һин кемдең өммәтенән? ''Мөхәммәд (саллаллаһу ғәләйһи вә сәлләм) бәйғәмбәр өммәтенән.'' # Мөхәммәд (саллаллаһу ғәләйһи вә сәлләм) бәйғәмбәрҙең атаһының исеме кем булған? ''Абдуллаһ.'' # Әсәһенең исеме кем булған? ''Әминә.'' # Уны имеҙеп үҫтергән ҡатындың исеме кем булған? ''Хәлимә.'' # Уның олатаһының исеме кем булған? ''Абдул-Мотталип.'' # Бәйғәмбәребеҙ ҡайҙа тыуған? ''Мәккә-Мөкәррәмә ҡалаһында.'' # Ҡасан тыуған? ''571 йылдың 20 апрелендә.'' # Бәйғәмбәребеҙҙең ата-әсәһе ҡасан вафат булған? ''Атаһы бәйғәмбәр тыумаҫ борон, ә әсәһе - Уға 6 йәш саҡта.'' # Уға нисә йәш саҡта бәйғәмбәрлек килә? ''40 йәшендә һәм 23 йыл эсендә был вазифаны тәүәкәлләп ҡуя.'' # Нисә йәшендә бәйғәмбәребеҙ вафат булған? ''63 йәшендә.'' # Уның ҡәбере ҡайҙа? ''Мәҙинә әл-Мүнәүәрә (Нурлы) ҡалаһында.'' # Бәйғәмбәребеҙҙең нисә балаһы булған? ''Ете балаһы булған. Ҡыҙҙары: Зәйнәп, Роҡия, Өммөгөлсөм, Фатыма. Малайҙары: Ҡасим, Абдуллаһ, Ибраһим. Фатыманан башҡа, бөтә балалары үҙе иҫән саҡта вафат була.'' # Беҙҙең өсөн бәйғәмбәребеҙҙең ҡатындары кем? ''Бөтә мосолмандарҙыңда әсәләре булып иҫәпләнә.'' # Бәйғәмбәребеҙҙең беренсе һәм һуңғы ҡатындары кем булған? ''Беренсеһе - Хәҙисә, һуңғыһы - Ғәйшә.'' # Бәйғәмбәребеҙҙең нисә ейәне булған? ''Ҡыҙы Фатиманан тыуғандар: ике ейәне - Хәсән һәм Хөсәйен, ике ейәнсәре - Зәйнәп һәм Сөкәйнә.'' # Улар кемдең балалары? ''Ғәли (раҙыаллаһу ғәнһү) менән Фатыма (раҙыаллаһу ғәнһәнең) балалары.'' [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] j1y0w69nimagwh3a0sufrfae9qi5404 0 2883 18482 18465 2017-10-23T10:18:31Z 185.162.32.127 18482 wikitext text/x-wiki [[Файл:Warrenpoint red sky.jpg|мини|Ирландское море, восход над заливом Карлингфорд-Лох]] # Донъяла бар бер әсә,—<br />Көнө-төнө эсә. # Киң яурынлы бер ата,—<br />Балаларын тарата,—<br />Тарата ла кире ала. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] af1bpknpwpnkm62zt2mb73vkcs1mqsy 0 2884 18466 8975 2017-10-21T06:19:24Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18466 wikitext text/x-wiki [[Файл:Finnhorse in traditional working harness.jpg|мини]] # Ат башында аҡ ҡапҡа. # Атҡа атланыр,<br />Үҙе ултырмаҫ,<br />Арбаға менмәҫ,<br />Йәйәү йөрөмәҫ. # Егәрле еңгә елкәһендә<br />Ем-ем ҡара көйәнтә. # Ат башында аҡ көйәнтә. '''Дуға дүңгәләге''' # Тыр, тыр, тырлама,<br />Туры атым, тулама. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4zrasmzeuq3ageyh1ofsx4mysb8mxkk 0 2885 19113 18467 2018-02-24T13:45:46Z ZUFAr 381 19113 wikitext text/x-wiki [[Файл:Верблюд под седлом.jpg|мини]] [[Файл:Менський зоопарк верблюд.jpg|мини]] [[Файл:Верблюд (Camel, Camelus) (6471577459).jpg|мини]] # Тәрән-тәрән соҡорға<br />Тирәк нисек үҫмәгән?<br />Оҙон муйын ҡусҡарға<br />Мөгөҙ нисек үҫмәгән? # Арҡыс-торҡос,<br />Дүрт терәүес,<br />Бер болғауыс,<br />Торна муйын,<br />Ҡыйыш баш. # Эйәре үҙендә, атлан да кит. # Эйәре үҙендә — дуғаһы муйынында. # Муйыны — дуға,<br />Арҡаһы — эйәр. # Ҡоро ерҙең көймәһе. '''Дөйә, дөйә үркәсе, септәһе''' # Апан-апан,<br />Алама сапан,<br />Ике конвой,<br />Бер ылау. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 21ylsf58j9kyep7xbjc58at833vbrfr 0 2886 18468 8991 2017-10-21T06:31:03Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18468 wikitext text/x-wiki [[Файл:Peasant Woman in a Cart.jpg|мини]] # Ике ағас туҡмаҡ,<br />Арала йөн туҡмаҡ. # Ике ағас туҡмаҡ,<br />Уртаһында иһаһай. # Ике яғы бимаза,<br />Уртаһында һиһаһа. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dhu6sv5pb3qgbgb91jxz7xhhrnfvo6c 0 2887 25140 18878 2024-12-20T04:27:26Z Pierre cb 1405 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:06 Sept 03 John Smith-s Bay 01.jpg]] → [[File:Fabian 2003-09-06 at John Smith-s Bay 01.jpg]] naming convention 25140 wikitext text/x-wiki [[Файл:Fabian 2003-09-06 at John Smith-s Bay 01.jpg|мини|справа]] # Көйләй ҙә көйләй,<br />Үҙенең бер ҙә көйө юҡ. # Ике тауҙың араһы,<br />Һыҙғыра пәрей балаһы. # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ ҡапҡа аса. # Ҡулы юҡ, аяғы юҡ,<br />Ерҙә йүгереп, ҡапҡа аса. # Тауышы бар, һүҙе юҡ,<br />Һөйләшергә үҙе юҡ. # Үҙе йәнһеҙ, тауышы йәмһеҙ. # Аяғы ла юҡ, башы ла юҡ —<br />Үҙе елдереп йөрөй. # Ҡулы юҡ, аяғы юҡ —<br />Тәҙрәмде ҡаҡҡылай.<br />Тартҡылай, һуҡҡылай,<br />Өйгә инергә һорай50. # Ҡулы юҡ — тәҙрә ҡаға,<br />Ауыҙы юҡ — йырлай.<br />Өйгә инәм, тип илай. # Аяғы юҡ, ҡулы юҡ,<br />Һөйләшергә теле юҡ,<br />Ҡояш кеүек нуры юҡ,<br />Күрергә күҙе юҡ,<br />Һис етмәгән ере юҡ. # Ялман ялан гиҙә. # Ҡырҙа йөрөй, урманда ята. # Тауға тартһаң — бармай. # Ҡыйҡым-ҡыйҡым, ҡыйҡым ҡош<br />Ҡыйҡылдаша, шаулаша. # Салғыйымды аса,<br />Үҙе минән ҡаса. # Ҡапҡамды аса ла<br />Ҡапҡам артына ҡаса. # Ятыр-торор өйө юҡ,<br />Үҙенең һис көйө юҡ.<br />Ҡаға урам ҡапҡаһын,<br />Шаҡый тәҙрә ҡапҡасын,<br />Эҙләй гел тишек-тошоҡ<br />Инергә һорай ышыҡ*. # Иртә килә, сиртә килә,<br />Ике ҡанатын һирпә килә,<br />Ҡамышлыҡтан үтә килә,<br />Ҡамыш башын һелкә килә. # Ҡулһыҙ-аяҡһыҙ тәҙрә ҡаға. # Иртә менән тора,<br />Тәҙрә үтә өрә. # Лап-лап тәҙрә яба. # Өй түбәмдә бүре олой. # Ҡанатһыҙ — оса,<br />Ҡулһыҙ — һуғыша. # Ҡотһоҙ Ҡолой<br />Бүре кеүек олой. # Күсеп килде, күсеп китте. # Оҙон орсоҡ өйөрөлдө. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lzptg54js81tyb0sn05825e2r0naevj 0 2888 18470 9007 2017-10-21T06:32:45Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18470 wikitext text/x-wiki [[Файл:Gorskii 03965u windmills.jpg|мини]] # Ҡанатын елпеп торһа ла оса алмай. # Пыр-пыр итер — осалмаҫ. # Ҡанаты күп — оса алмай. # Дүрт ҡоҙағый<br />береһен-береһе ҡыуа<br />Етә алмай. # Дүрт ҡанат,<br />Алты аяҡ,<br />Уны белмәгән кешенең<br />Арҡаһына — тал-таяҡ. # Етмеш егет ел эшләй. # Үҙем ел-һыу менән торам,<br />Бөтә халыҡты туҡ ҡылам. # Мөгрөй, мөгрөй, мөгрәгән,<br />Башын күккә терәгән,<br />Аш та ашаған — туймаған,<br />Таш та ашаған — туймаған. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] brb42lvpegsbxn8kf00y2u8jwquqmhf 0 2889 18471 9010 2017-10-21T06:33:15Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18471 wikitext text/x-wiki # Йыуан ағасҡа йөк аҫтым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4oxb9rgnvg41pgdz2cbyiek6dg3zmd8 0 2890 9029 9028 2017-08-23T21:37:31Z MF-Warburg 23 18 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9029 wikitext text/x-wiki == Һоло кеҫәле == Был кеҫәлде һоло ярмаһына (1:1 онға 1:3 ярма иҫәбенән) һыу ҡойоп, уға әсетке өҫтәйбеҙ һәм бер тәүлектән ике тәүлеккә тиклем ултырытып ҡуябыҙ. Йылылыҡты һаҡлау өсөн кеҫәл һауытын ҡалын сепрәк менән урайбыҙ. Һуңынан һыуын түгеп, уны ҡайнау хәленә еткерәбеҙ, тоҙлайбыҙ һәм кеҫәл әҙер. Был элек-электән тәмле эсемлек һанала. Ошонан сығып, әкиәттәрҙә "Һөт йылғалары, кеҫәл ярҙары" тигән һүҙҙәр таралған. Был эсемлек ныҡ туҡлыҡлы, уның тәме үҙенсәлекле, саҡ ҡына әскелтем. Һөтлө кеҫәлде эҫе көйөнсә лә, һыуыҡ көйөнсә лә ҡалаҡлап эсергә мөмкин. Был кеҫәлдең үҙен генә эскәндә әсе, һөт менән булғанда әсе тәм юғалып, татлана. Кеҫәлде һоло ононан ғына түгел, ә һоло киҫәктәренән («Геркулес»), ярманан да әҙерләйҙәр. Тәүге әсеткене икмәк менән эшләйһең, ә инде икенсеһен тәүгеһенән ҡалғаны менән әсетһәң, кеҫәл тиҙерәк әҙерләнә һәм тәмлерәк була. Кеҫәлдең әселеге күпме әстеүеҙән тора. Үтә әсегән йәиһә әсеп бөтмәгән кеҫәлдең тәме боҙола. Әҙер, әсегән масса, иләк йәки марля аша һөҙөлә. Кәрәк булғанда, һыу ҡушыла һәм талғын утта бер нисә сәғәт ҡайнатыла. ==== Фотогалерея ==== <gallery widths="150px" heights="100px"> Image:Oats kissel 1.jpg Image:Oats kissel 2.jpg Image:Oats kissel 3.jpg Image:Oats kissel 4.jpg Image:Oats kissel 5.jpg Image:Oats kissel 6.jpg Image:Oats kissel 7.jpg Image:Oats kissel 8.jpg Image:Oats kissel 9.jpg Image:Oats kissel. Recipe (rus).jpg </gallery> === Емеш-еләкле татлы кеҫәлдәр === Консистенцияһы буйынса татлы кеҫәлдәр ҡуйыға, уртасаға һәм ярым шыйыҡҡа бүленә.<br /> 1 литр ҡуйы кеҫәл әҙерләү өсөн 60-80 грамм, уртаса ҡуйылыҡтағыһына — 35-50 грамм, ярым шыйыҡҡа 20-40 грамм крахмал кәрәк. 30 грамм концентратлы кеҫәл әҙерләү өсөн 0,220 литр һыу кәрәк, был осраҡта уртаса ҡуйылыҡтағы кеҫәл килеп сыға. Ҡуйы кеҫәл, әҙер булғас, ҡайнар һыу менән һыуланған һәм шәкәр һибелгән формаларға һалып һыуытыла. Һыуынғас, уны тәрилкәгә һалып, өҫтөнә емеш-еләк һуты ҡоялар. Уртаса ҡуйылыҡтағы кеҫәл эҫе көйөнсә стаканға ҡойоп бирелһә, ярым шыйығы ярмалы пудингтарға, котлеттарға һәм төрлө запеканкаларға соус булараҡ бирелә. ==== Кипкән көртмәленән кеҫәл ==== # Еләкте һыуыҡ һыуға һалып, йомшарғансы бешерергә. # Һыуын һөҙөп алып, ултыртып торорға. # Емештәрҙе иҙергә һәм иләк аша үткәрергә. # Шәкәр һәм күп булмаған һыуға ҡатыштырылған крахмал өҫтәп болғарға. # Массаны алдан ҡайнап сығып һөҙөп алған һыу менән ҡушабыҙ һәм ҡайнатабыҙ. Әҙер булғас, һыуытып табынға бирәбеҙ ==== Ҡарағат ҡайнатмаһынан кеҫәл ==== # Кәстрүлгә 1 литр һыу һалып ҡайнатырға. # Ҡайнаған һыуға яҡынса 3-4 ҡалаҡ ҡайнатма һалырға. Тәме буйынса шәкәр өҫтәргә. # Яҡынса бер стакан һыуыҡ һыуҙы 2 тулы аш ҡалағы крахмал менән бутарға. # Крахмал ҡатышмаһын әҙер массаға ҡойоп, төйөрҙәре булмаһын өсөн яҡшылап болғай-болғай ҡайнатырға. Табынға эҫе көйөнсә лә, һыуыҡ көйө лә бирелә. ==== Концентраттан кеҫәл ==== Ҡоро кеҫәл брикетын иҙеп, 1:1 иҫәбе менән ҡайнап һыуытылған һыу ҡушалар. Килеп сыҡҡан массаны яйлап ҡына ҡайнаған һыуға ҡушалар һәм болғай-болғай тағы ла ҡайнау хәленә еткерәләр. Кеҫәл кире шыйыҡланмаһын өсөн, уны 5 минуттан да артыҡ ҡайнатырға ярамай ==== Һөтлө кеҫәл ==== Ҡайнаған һөткә шәкәр һалып һәм болғап, һыуыҡ һыу ҡушылған крахмал өҫтәйбеҙ ҙә ҡайнатабыҙ. Ҡайнап сыҡҡас, уттан алып, стакандарға ҡойоп, шәкәр һибеп бирәбеҙ. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Эсемлектәр]] [[Category:Соустар]] [[Category:[Десерттар]] [[Category:Икенсе блюдолар]] [[Category:Башҡортса]] 96b8zex9od7bcj19rjyp1jgk24iv6u4 0 2891 9038 9037 2017-08-23T21:37:31Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9038 wikitext text/x-wiki [[File:Pecan Strudel profile, November 2009.jpg|thumb|right]] '''Еләк-емештән урама''' — сөсө ҡамырҙан төрөп бешерелгән ризыҡ. == Ингредиенттар == * Аҡ он * Эремсек һыуы йәки кефир (ҡаймаҡ һыуын, йәғни май эшләгәндә сыҡҡан айранды ҡулланырға ла мөмкин) * Аш содаһы * Тоҙ * Май (аҡ май, маргарин, үҫемлек майы) == Эслек төрҙәре == # Муйыл иҙмәһе # Балан иҙмәһе # Өрөк иҙмәһе # Ҡара емеш (чернослив) иҙмәһе # Еләк иҙмәһе # Төрлө емеш иҙмәләренән ҡушымта == Эслек әҙерләү == '''Муйыл иҙмәһе'''. Яңы йыйылған муйылдан эшләнә. Кипкән муйыл булһа, тәүҙә 8-10 сәғәт һыуҙа ебетеп алалар. Эслек өсөн муйылды ике тапҡыр ит турағыстан үткәрәләр. Тәменә ҡарап шәкәр һәм май ҡушыла. '''Балан иҙмәһе'''. Кипкән балан булһа, тәүҙә 8-10 сәғәт һыуҙа ебетеп алалар. Эслек ике тапҡыр ит турағыстан үткәрәләр. Тәменә ҡарап шәкәр ҡушыла. '''Еләк иҙмәһе'''. Яңы йыйылған йәки киптерелгән еләкте һөттә (һыу ҙа ла мөмкин) ебетеп, турағыстан үткәреп алалар. Тәменә ҡарап шәкәр ҡушалар. '''Өрөк һәм ҡара емеште''' алдан һыуҙа ебетеп алып, турағыстан үткәрәләр. == Әҙерләү ысулы == Урама өсөн сөсө ҡамыр әҙерләйҙәр. Ингредиенттарҙы (2-5) ҡушып туҡығандан һуң, йомшаҡ итеп ҡамыр баҫыла. Ураманың ҙурлығына самалап дүрткел формала йоҡа йәймә (0,5 см ҡалынлығында) йәйәләр. Эслекте лә йоҡа ғына итеп тигеҙләп һылап сығалар. Унан һуң йәймәне төрөп сығалар. 180—200 градус ҡыҙыулыҡтағы мейестә йәки духовкала 30-45 минутта әҙер була. == Ризыҡтың дауаһы== '''Муйыл емеше''' көслө тәбиғи антибиотик булып тора. Ашҡаҙан-эсәк буйындағы сит-ят микробтарҙы, шеш процестарын баҫа. Составындағы органик (лимон, алма һәм аскорбин) кислоталары организмдағы кислота-һелте нисбәтен көйләп кенә ҡалмай, иммун системаһын да нығыта. РР витаминына бай булыуы, холестерин күләмен тейешле миҡдарҙа тоторға булышлыҡ итһә, калийы артыҡ һыуҙан арындыра. Кальций менән калий икеһе бергә бөйөр эшмәкәрлеген, бүлеп сығарыу ағзаларының эшен сәләмәтлектә тоторға булышлыҡ итә. Яраларҙың бөтәшеүен тиҙләтә. '''Балан емеше.''' Өлгөргән емештәрендә 32 процент инвертлы шәкәр, 3 процент дуплаусы матдә, 82 мг процент С витамины, изовалериан, каприл кислоталары, каротин, пектин матдәләре, витаминдар, микроэлементтар иҫәпләнә. Балан йөрәк, ҡан тамырҙары киңәйгәндә, гипертония, ашҡаҙан, бауыр, үт һәм бәүел ҡыуығы сирҙәренән яфаланғанда файҙалы. Һейҙек ҡыуығындағы ҡом-ташты ҡыуа. Тамаҡ шешеү, йүткереү, тиф, үпкә сирҙәренән, һыуыҡ тейгәндә, бронхит, астма сирҙәренән шешек, экзема кеүек ауырыуҙарҙан дауалай. Балан тән температураһын төшөрә, яралы урындарҙы тиҙ уңалтырға ярҙам итә. '''Өрөк''' иҙмәһе. Шәкәр, клетчатка, лимон, алма, аскорбин (вит С), салицил кислоталары. В1, В2, В15, Р, РР витаминдары, каротин, бик күп микдарҙағы А витамины, калий,йод берләшмәләре өрөктө ҡиммәтле дарыу рәттәренә ҡуя. Ҡан составын көйләй, иммунитетты нығыта, тәбиғи антибиотик булып тора. Ҡан тамырҙарына холестериндың ултырыуынан һаҡлай, организмдан токсиндарҙы ҡыуып сығара. '''Ҡара емеш (чернослив) иҙмәһе'''. Составында шәкәр (9 %), пектин (0,8 %), аҡһымдар (0,8 %), клетчатка (0,5 %), алма кислотаһы (1,3 %), В1, В2, Р, РР, С (10 мг%) витаминдары, каротин, натрий, калий, магний, фосфор, тимер (2,1 мг%) тоҙҙары бар. Кипкән емештәрҙәге шәкәр (57,8 %), органик кислоталар (3,5 %), клетчатка (1,6 %), натрий ( 104 мг%), калий (864 мг%), кальцйя (80 мг%), фосфор (83 мг%), тимер (15 мг%) арҡаһында ҡиммәтле дарыу булып тора. Йөрәк-ҡан тамырҙары, ҡан составы, ҡан баҫымы, аш-һеңдереү системаһы, бөйөрҙәр, бауыр, күреү һәләтлеге менән бәйле сирҙәрҙән дауалай. Ревматизм,атеросклероз, подагра, яман шеш булғанда ярҙам итә. Иммунитетты нығыта, антиоксидант булып тора. Лечение черносливом '''Еләк иҙмәһе.''' Еләктә С витамины, фолий кислотаһы, каротин, эфир майҙары һәм башҡа биологик актив матдәләр бар. Ҡайын еләге ашҡаҙан һәм бөйән эсәгендә сей яра булғанда, бауырҙа, үт ҡыуығында, бөйөрҙә таш барлыҡҡа килгәндә, ҡан баҫымы күтәрелгәндә, йөрәк эшмәкәрлеге һүлпәнәй­гәндә, аҙ ҡанлылыҡта, атеросклероз, туберкулез, шәкәр диабеты башланғанда дауа булып тора. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 2bqkwj5idj2zxtzlsy1rbog2tcah8t8 0 2892 23973 23972 2020-12-10T22:07:17Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/Iifar|Iifar]] ([[User talk:Iifar|фекер алышыу]]) 23972 үҙгәртеүенән баш тартты -- I disagree that the pic is better 23973 wikitext text/x-wiki [[Файл:Raspberries05.jpg|мини|Малина]] [[Файл:Ягода Виктория.jpg|мини|Баҡса еләге]] [[Файл:Калина ягода.JPG|мини|upright=1.5|Балан]] # Барғанда йырлап бара,<br />Ҡайтҡанда илап ҡайта. # Ҡыҙыл-ҡыҙыл ҡыҙыҡай,<br />Ауыҙынан тамған ҡыҙыл ҡан. # Ҡыҙыл төймә таптым,<br />Ауыҙыма ҡаптым. # Алһыу битле йомро ҡыҙ,<br />Бикә түгел, бей түгел,<br />Уға башың эй, бөгөл! # Тау башында бер тәкә<br />Башын күтәрә алмай ята. # Ҡыҙыл-ҡыҙыл төймәләр<br />Келтен-келтен ултыра.<br />«Бөгөнгө көн алмаһалар —<br />Китәмен», — тип ултыра. # Йомро-йомро-йомро туп,<br />Йомро башлы ҡыҙыл туп.<br />Башы түбән һалынған,<br />Уға ҡыҙҙар ялынған. # Түңәрәк, түңәрәк шар кеүек,<br />Ҡыҙыл, ҡыҙыл ҡан кеүек;<br />Башы түбән һалынған,<br />Ҡыҙҙарға ҡарап ялынған. # Ҡара ерҙә ҡаҙан аҫтым —<br />Ҡайнамайынса беште;<br />Аҡыллыға йомаҡ әйттем —<br />Уйланы ла белде;<br />Аҡылһыҙға йомаҡ әйттем —<br />Тыңланы ла көлдө. # Мин ни күрҙем, ни күрҙем,<br />Көнгә бешкән аш күрҙем. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0z20iaxs1rb07heprw922maexem46lm 0 2893 18474 9048 2017-10-21T06:34:35Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18474 wikitext text/x-wiki # Эсә лә эсә — бер ҙә ҡанмай,<br />Йүгерә лә йүгерә — бер ҙә арымай,<br />Ашай ҙа ашай — бер ҙә туймай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sddqkkwsa55i8mqma9ij2ltwyhw3oek 0 2894 18475 9054 2017-10-21T06:34:49Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18475 wikitext text/x-wiki [[Файл:Globespin.gif|мини]] # Ята торған яҫтығым,—<br />Сыбарлана, йәмләнә,—<br />Төрлө төҫкә әйләнә. # Яҙ килһә, кейенә,—<br />Көҙ килһә, сисенә. # Эсә лә эсә, эсә лә эсә. # Ҡыш көнө йоҡлай,—<br />Йәй буйы һыу эсә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] o06oyl6iezyy2ho9on98vo47oxyc3bf 0 2895 9057 9056 2017-08-23T21:37:32Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9057 wikitext text/x-wiki ==Ер еләге ултыртырға ваҡыт== ''<small>С. ХАЖИЕВтың “Баҡсасы белешмәһе” китабынан. "Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 5.09.2012.</small>'' [[File:Strawberry closeup.jpg|left|250px]] Беҙҙең климат шарттарында ер еләгенең вегетация осоро ҡар иреп бөткәс тә башлана. Май аҙаҡтарында сәскә ата, мыйыҡ ебәрә башлай; июнь ахырында еләк өлгөрә. Август аҙағында мыйыҡтар күпләп үҫә, ергә тамыр ебәреп, тупраҡтан дымды, туҡлыҡлы матдәләрҙе күпләп һура, киләһе йыл уңышына зыян килтерә. Шуға күрә мыйыҡтарҙы даими ҡырҡып торорға кәрәк. Ер еләге бүтән емеш-еләк кеүек көҙ япраҡ ҡоймай, йәшел килеш ҡар аҫтына инә. Үҫентеләрен үрсетеүгә тәме, эрелеге, уңдырышлылығы менән айырылып торған сорттар һайлап алына. Улар ашланған ергә 30–40 сантиметр аралыҡта ултыртыла. Ултыртыуға тамырҙарының оҙонлоғо 5 сантиметр булған, өс-дүрт япраҡлы мыйыҡтар иң яҡшыһы һанала. Улар һәйбәт ашланған, еңелсә дымлы тупраҡлы ерҙә тамыр йәйеп тиҙ үҫеп китә һәм мыйыҡ ебәрә башлай. Тәүге йылды мыйыҡтан барлыҡҡа килгән үҫентеләр ултыртыуға яраҡлы булмай. Плантацияһын даими туҡландырып, һыу һибеп торорға кәрәк. Уны нормаль дымлылыҡта тотоу айырыуса мөһим. Мыйыҡтар ергә йәбешеп тамыр ебәрһен өсөн йомшартып торорға кәрәк. Икенсе йылында юғары сифатлы үҫентеләр өлгөрөп етә. Тамырының оҙонлоғо 5–6 сантиметр булған өс-дүрт япраҡлы үҫентеләр алынып тәғәйенләнгән ергә ултыртыла. Ерҙең һәр квадрат метрына 2 килограмм органик ашлама, 80 грамм комплекслы минераль ашлама индереп, тәрән итеп ҡаҙыла, ер өҫтөн тигеҙләйҙәр. Тәжрибәләрҙән күренеүенсә, еләкте тәрән оя йәки бураҙна яһап ултыртыу иң яҡшы ысул һанала. Уның өҫтөнлөгө шунда: йыл һайын еләктең үҙәк тамыры өҫкә сығыусан, тәрән ояларҙа иһә өҫкә сыҡҡан тамыр күмелә. Икенсенән, ояларҙа дым оҙаҡ һаҡлана. Өсөнсөнән, ҡар яуыу менән уларға ҡар тула һәм көҙгө һалҡындарҙа үҫентене туңыуҙан һаҡлай. Ултыртыр алдынан мул итеп һыу һибелә, шунан тамырҙарын тирә-яҡҡа йәйеп, үҫентеләр ултыртыла (үҙәген тупраҡ менән ҡапларға ярамай). Һуңғы йылдарҙа һәүәҫкәр баҡсасылар еләкте түтәл өҫтөнә ҡара толь йәйеп ултыртыу ысулын файҙалана башланы. Түтәл өҫтөнә ябылған толдәргә 30–40 сантиметр аралыҡта тишек яһап ултыртҡанда, дым яҡшы һаҡлана, мыйыҡтар ергә йәбешеп тамыр йәймәй, толь өҫтөнә тарала, уларҙы ҡырҡып алыуы ла еңел була. Ҡайһы бер баҡсасылар еләк түтәлдәре өҫтөнә 45–50 сантиметр бейеклектә каркастар эшләп, ҡар иреп бөтөр алдынан пленка ябып ҡуя. Һөҙөмтәлә ҡар тиҙ иреп бөтә, пленка аҫтында еләк 10–15 көнгә иртәрәк өлгөрә. [[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] tu33fyvymvr3jsq99l7wr976tvuhs9l 0 2896 20077 18480 2020-01-17T17:13:34Z 185.97.26.49 duplicate 20077 wikitext text/x-wiki [[Файл:Alnus glutinosa 011.jpg|мини]] [[Файл:Ольха1.jpg|мини|upright]] # Тышы һоро, эсе һары,<br />Тырт итә, мырт итә,<br />Һыу буйында көн итә. # Тәртәгә лә ярамай,<br />Кәртәгә лә ярамай,<br />Ҡырҡып ала бирәләр,<br />«Ярамай»ға ҡарамай. # Тырт итһә лә мырт итмәй,<br />Һыуҙан йыраҡ китмәй. # Йәшелгә төрөнә,<br />Күккә кейенә,<br />«Һарғаям», — тип көйөнә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fm1z0whzqkvty05sto5cnwby65n7k9w 0 2897 18476 9069 2017-10-21T06:35:11Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; keep only more-specific category 18476 wikitext text/x-wiki [[Файл:Saptharshi.jpg|мини]] # Ҡаҙыҡҡа бәйләнгән айғыр тулай, ҡойроҡтарын болғай, тулаһа ла бер тирәнән китә алмай. # Өй башында һаплы сүмес. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h8dexzcnuvg0gfeb058f3unstu17e3c 0 2898 18477 9074 2017-10-21T06:35:20Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18477 wikitext text/x-wiki [[Файл:Field of flax (nick-od) 3.jpg|мини]] # Һылыу буйлы,<br />Зәңгәр күҙле. '''Етен орлоғо''' # Майы күп, йәне юҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nylauqu612ofpm72ghoc8lzco3xla5j 0 2899 18478 9079 2017-10-21T06:35:50Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18478 wikitext text/x-wiki # Аҡ көсөгөм наҡ-наҡ итә,<br />Ҡолаҡтары шаҡ-шаҡ итә. # Аҡ көсөгөм таҡ-таҡ итә,<br />Ҡаҡ ҡулдары шаҡ-шаҡ итә. # Ҡарт әбей һөйәк һындыра. # Ике эт ситән аша тартыша. # Аҡ этем ситән артынан һөйәк тартҡылай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rqf8u0h7lulgbd42fv6i1d5pe2edrae 0 2900 18841 18833 2017-12-25T13:56:59Z ZUFAr 381 18841 wikitext text/x-wiki Зәйтүн майы — зәйтүн ағасының емештәренән һығып алынған үҫемлек майы (лат. Olea europaea). Сортына ҡарап, һарғылт төҫтән алып ҡуйы йәшел төҫтә булыуы мөмкин. Тәме әскелт. Эреү температураһы +7 +10 °C. Олеин кислотаһы эфирҙары менән майлы кислоталарҙың триглицеридтары ҡушылмаһынан хасил. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Зәйтүн майы|Зәйтүн майы]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Греция, Италия һәм Испанияла милли ризыҡ һанала. Бик боронғо замандарҙан бирле ҡорамдар һәм мәсеттәрҙе таҙартыу, шулай уҡ христиан һәм иудей дине йолаларын башҡарғанда ҡулланыла.Рәсәйҙә XIX быуат аҙағынаса уның юғары сорты зәйтүн майы, түбән сорты ағас майы тип йөрөтөлә[1]. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hln33ig719jbpuvntjzgmujhjsqelwq 0 2901 18537 9087 2017-11-04T05:11:41Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18537 wikitext text/x-wiki # Йәшереп ҡуйҙым ергә —<br />Балаларын эйәртеп,<br />Килеп сыҡты илгә. # Баҙ аҫтында ятып, бала тыуҙыра. # Аямайса ергә күмһәң анаһын,<br />Йөҙ көндән һуң йыйып алырһың балаһын. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1x6aquorarnudxvzbu36jbxulfcpx0n 0 2902 18538 9091 2017-11-04T05:11:53Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18538 wikitext text/x-wiki # Ҡырҡтылар мине,<br />Йолҡтолар мине,<br />Бәйләнеләр мине,<br />Элделәр мине.<br />Туҡманылар мине,<br />Утҡа-һыуға һалдылар,<br />Тағы күтәреп алдылар,<br />Бысаҡ менән ярҙылар. # Бәүелә-бәүелә үҫтем,<br />Эйелә-бөгөлә күстем,<br />Бураға инеп боҫтом,<br />Алдығыҙға төштөм. '''Иген баҫыуы''' # Йылға түгел — тулҡынлана. # Оҙаҡ-оҙаҡ,<br />Юлға тоҙаҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fe9efi58pn5svdy5byp3i3yf44rgra0 0 2903 18539 9095 2017-11-04T05:12:06Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18539 wikitext text/x-wiki # Мейес-мейес таңаҡ,<br />Абау, Алла, бармағым,<br />Көйә төштө тырнағым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sedboavzihgu2pef6bb4hseaebhxcxb 0 2904 18540 9101 2017-11-04T05:12:26Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18540 wikitext text/x-wiki [[Файл:Agriculture in Volgograd Oblast 002.JPG|мини]] # Йәй көнө йәйгән йәймәмде<br />Көҙ көнө йыйып алдылар,<br />Бер келәткә һалдылар,<br />Ҡараңғы баҙға яптылар. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] co8ntgv46vdkozn8mppx0tjpz07jd29 0 2905 18543 18541 2017-11-04T05:14:13Z Dcljr 283 enlarge image a bit using "upright" 18543 wikitext text/x-wiki [[Файл:Chleb i sol.JPG|мини|upright=1.2]] # Йомро башлы түрәләр <br />Түр башына менәләр. # Аҫты ҡыҙыл ғәләмәт,<br />Өҫтө ҡыҙыл ғәләмәт,<br />Алдым да һалдым,<br />Һөйәнем дә ҡуйҙым. # Алдыңда булһа — моңайтмаҫ. # Үткер бысаҡ алалар,<br />Яралар ҙа һалалар. # Бысаҡ алалар ҙа бауырымды теләләр. # Таяҡ менән туҡмайҙар,<br />Ут менән яндыралар,<br />Бысаҡ менән киҫәләр,<br />Мине яратһындар өсөн,<br />Шулай интектерәләр. # Туҡмап-туҡмап өйгә индерҙем,<br />Маҡтап-маҡтап тышҡа сығарҙым. # Түп-түңәрәк,<br />Торған ере түбәрәк,<br />Кәрәк ере күберәк. # Үҙе йәнһеҙ,<br />Унһыҙ донъя һанһыҙ. # Үҙе түңәрәк,<br />Эсе тулы күҙәнәк.<br />Әскелтем-сөскөлтөм,<br />Бөтә нәмәнән ҡәҙерлерәк. # Күперҙе, күперҙе,<br />Өйгә инен ултырҙы.<br />Сыҡты ла сапты,<br />Үткер ҡылысҡа ҡапты. # Киҫәм-киҫәм — ҡаны юҡ,<br />Уны белмәгән кешенең һаны юҡ. # Сөсө түгел — әскелтем,<br />Телгеләнгән һыныҡлы,<br />Барынан да туҡлыҡлы. # Ҡырҡтылар мине,<br />Һуҡтылар мине,<br />Тунап-тунап бөттөләр мине,<br />Ыуып-ыуып өф иттеләр,<br />Тәгәрләтеп артыма типтеләр —<br />Барыбер үҙемдекен иттем:<br />Алдарына килеп ултырҙым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] tnvlh4q9n7xh75usn0o29qd5lku7lvc 0 2906 18544 18542 2017-11-04T05:14:31Z Dcljr 283 localize File prefix 18544 wikitext text/x-wiki # Ары ла лап-лап,<br />Бире лә лап-лап.<br />Күбеп ят. <gallery mode="packed-hover" heights="120px"> Файл:Breaddough1.jpg Файл:Breaddough2.jpg Файл:Risen bread dough in tin.jpg </gallery> [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8y0eq0cva9zmjq32u8inb1qe982rifd 0 2907 19069 9122 2018-02-08T18:48:48Z Aidar254 420 19069 wikitext text/x-wiki [[File:Sépulcre Arc-en-Barrois 111008 12.jpg|thumb|right]] # Йомағым йомаҡ,<br>Ҡара ла борсаҡ. #Түңәрәк күлем таша. #Түңәрәк күлгә һыу тулған -<br>Көйәнтәләп алығыҙ. #Бәләкәс кенә ҡойо,<br> Тамсылап сыға һыуы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] luv2vy2k4juuwn3prkxgx8a93g51o3v 0 2908 18545 9126 2017-11-04T05:15:07Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize line-breaks and whitespace 18545 wikitext text/x-wiki # Илдә Иләймән,<br />Ҡырҙа Ҡырайман,<br />Һыуҙа Һөләймән. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fx38rpt264r1se8laz4as6gqbmb2bti 0 2909 18546 9133 2017-11-04T05:15:17Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18546 wikitext text/x-wiki [[Файл:CedazoHarina01.jpg|мини|Иләк.]] # Алтын бишек, төбө тишек. # Әлли-бәлли бер бишек,<br />Ул бишектә мең тишек. # Бер соҡорҙа мең соҡор. # Үҙе бер, күҙе мең. # Бер ауыҙлы, мең күҙле. # Түңәрәк ялан, аҫты буран. # Бикә бите сәп-сәп итә,<br />Эсендәге ҡойолоп китә. # Бите тишек Бикә<br />Бейегән һайын ҡар һибә. # Урманда бөккән,<br />Өйҙә теккән,<br />Үҙе өр-яңы —<br />Тишелеп бөткән. # Урманда киҫтем,<br />Юлда бөктөм,<br />Өйгә ҡайтып тектем,<br />Уртаһында лөп-лөп. # Урманға барҙым — бөктөм,<br />Өйгә ҡайттым — тектем,<br />Сит-ситтәре түәй-түәй,<br />Урталары иһаһай! # Сите сәпе-сөпө,<br />Уртаһы иһаһай! # Яп-яңы һауыт — тишелеп бөткән. # Үҙе өр-яңы,<br />Үҙенең төбө тишек. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] titxvjjsydy400g7p6mk4izvs642krv 0 2910 18547 9138 2017-11-04T05:15:30Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18547 wikitext text/x-wiki [[Файл:Star Dab kaj Sv. Jovan.JPG|мини]] # Мәңге тауҙа — мең йәшәр айыу. '''Имән, уның сәтләүеге''' # Атаһы — оло батша,<br />Улы — кесе батша. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fx2rtc839l7ilqr4qmk26kqs0rewlb6 0 2911 16278 16274 2017-09-08T02:27:37Z Dcljr 283 note author is "original" one, as other editors did/will make changes; Категория:Инглиз алфавиты 16278 wikitext text/x-wiki Был китап ярҙамында балаға алфавитты һәм өндәрҙе өйрәтеп була. <div style="width:100%; text-align:center;> <div style="font-size:xx-large; margin:1.5em 0 1.5em 0;">'''The Alphabet/Алфавит'''</div> [[File:TransMilenio Estacion A Caracas.svg|200px]]&nbsp;[[File:TransMilenio Estacion B Autonorte.svg|200px]]&nbsp;[[File:TransMilenio Estacion C Suba.svg|200px]] </div> <div style="font-size:x-large; text-align:center; margin:1.5em 0 1.5em 0;"> —&nbsp;[[/A/]] [[/B/]] [[/C/]] [[/D/]] [[/E/]] [[/F/]] [[/G/]] [[/H/]] [[/I/]] [[/J/]] [[/K/]] [[/L/]] [[/M/]] [[/N/]] [[/O/]] [[/P/]] [[/Q/]] [[/R/]] [[/S/]] [[/T/]] [[/U/]] [[/V/]] [[/W/]] [[/X/]] [[/Y/]] [[/Z/]]&nbsp;— </div> ''Original author:'' Mark Linley, kindergarten teacher [[Категория:Инглиз алфавиты]] [[ar:ويكي الأطفال:الحروف الأبجدية]] [[fr:Wikijunior:Alphabet]] [[he:ספר אלף בית]] [[tr:Vikiçocuk:Alfabe]] rxeoqcd70uetgrrwv6xzh50sbdjbn2v 0 2912 18569 16310 2017-11-05T19:38:36Z Dcljr 283 change to use new version of template 18569 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|A|a|pple| файл = Fuji apple.jpg | IPA = ˈæpl | ru = яблоко | ba = алма }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/A]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/A]] [[tr:Vikiçocuk:Alfabe/A]] er6w7i8mzqe9zhgwnd3ndntzghh03au 0 2913 25037 25036 2023-06-14T13:47:45Z 103.60.175.15 25037 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|B|b|anana| файл = Banana (white background).jpg | IPA = bəˈnɑː.nə | ru = бана́н | ba = банан }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/B]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/B]] hby3z2wc2kxy4g4tq4dbhs2l8ka46ui 0 2914 18571 16281 2017-11-05T19:38:44Z Dcljr 283 change to use new version of template 18571 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|C|c|at| файл = Black hills cat-tochichi.jpg | IPA = kæt | ru = кошка, кот | ba = бесәй }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/C]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/C]] 9c379in795d5ctrqq6ev7y1mv7pq54u 0 2915 22742 22728 2020-08-13T21:03:04Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/187.19.202.80|187.19.202.80]] ([[User talk:187.19.202.80|фекер алышыу]]) 22728 үҙгәртеүенән баш тартты -- unfortunately, no audio for that word 22742 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|D|d|uck| файл = Coin-img_2219.jpg | IPA = dʌk | ru = утка | ba = өйрәк }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/D]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/D]] [[tr:Vikiçocuk:Alfabe/D]] 4e40q8920numixty5eu9cj7qiiktjyk 0 2916 22804 22729 2020-09-19T13:53:45Z 187.19.202.80 22804 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|E|e|gg| файл = Natural_Easter_Colored_Eggs.jpg | IPA = eg | ru = яйцо | ba = йомортҡа }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/E]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/E]] [[tr:Vikiçocuk:Alfabe/E]] lof8wfafmcxzkzlwr9e8pd1nxgzxbs4 0 2917 22741 22730 2020-08-13T21:02:55Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/187.19.202.80|187.19.202.80]] ([[User talk:187.19.202.80|фекер алышыу]]) 22730 үҙгәртеүенән баш тартты -- single, live fish probably preferable 22741 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|F|f|ish| файл = Pseudorasbora parva(edited version).jpg | IPA = fɪʃ | ru = рыба | ba = балыҡ }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/F]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/F]] bhwbvd3voiim45wu53u1qy3qpsmvprl 0 2918 22740 22731 2020-08-13T21:02:08Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/187.19.202.80|187.19.202.80]] ([[User talk:187.19.202.80|фекер алышыу]]) 22731 үҙгәртеүенән баш тартты -- unfortunately, no audio for that word 22740 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|G|g|ate| файл = Garden Gate.JPG | size = 350px | IPA = ɡeɪt | ru = ворота | ba = ҡапҡа }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/G]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/G]] 2znlihg7adkqu78uh76ha7kvnf4apag 0 2919 22737 22734 2020-08-13T21:01:32Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/187.19.202.80|187.19.202.80]] ([[User talk:187.19.202.80|фекер алышыу]]) 22734 үҙгәртеүенән баш тартты -- unfortunately, no audio for that word 22737 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|H|h|orse| файл = Bess2.jpg | IPA = hɔːs | ru = лошадь, конь | ba = ат }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/H]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/H]] 1oc17gpmiqx20ixxr10jhrm3fsxssqj 0 2920 18577 16287 2017-11-05T19:39:07Z Dcljr 283 change to use new version of template 18577 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|I|i|gloo| файл = Igloo_outside.jpg | IPA = ˈɪɡluː | ru = иглу | ba = иглу. Эскимостарҙың боҙҙан һәм ҡарҙан эшләнгән торлағы }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/I]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/I]] 24d9vynf3q3yneklu0agipbz97gwjbl 0 2921 18578 16288 2017-11-05T19:39:13Z Dcljr 283 change to use new version of template 18578 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|J|j|am| файл = Bringebærsyltetøy Feb 2015.jpg | IPA = ʤæm | ru = повидло, варенье, джем | ba = ҡайнатма }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/J]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/J]] [[tr:Vikiçocuk:Alfabe/J]] ltnbrult7zr7gxwbaldjuom92d57c07 0 2922 18579 16289 2017-11-05T19:39:17Z Dcljr 283 change to use new version of template 18579 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|K|k|angaroo| файл = Kangaroo1.jpg | size = 400px | IPA = kæŋgəˈruː | ru = кенгуру | ba = көнгөрә }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/K]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/K]] [[tr:Vikiçocuk:Alfabe/К]] 0y8qg34nbo4ut5z2ae1caxw3b0h6v51 0 2923 22738 22733 2020-08-13T21:01:48Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/187.19.202.80|187.19.202.80]] ([[User talk:187.19.202.80|фекер алышыу]]) 22733 үҙгәртеүенән баш тартты -- unfortunately, no audio for that word 22738 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|L|l|ion| файл = Lion-1.jpg | IPA = ˈlaɪən | ru = лев | ba = арыҫлан }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/L]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/L]] hy0aev7lt04191sn3xs620iwilogq48 0 2924 18581 16291 2017-11-05T19:39:28Z Dcljr 283 change to use new version of template 18581 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|M|m|ouse| файл = Apodemus_sylvaticus_bosmuis.jpg | IPA = maʊs | ru = мышь | ba = сысҡан }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/M]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/M]] 6izpph1z193n07yk2lxscppmkyygk7q 0 2925 18582 16292 2017-11-05T19:39:34Z Dcljr 283 change to use new version of template 18582 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|N|n|est| файл = Hausrotschwanz_Brutpflege_2006-05-24_211.jpg | IPA = nest | ru = гнездо | ba = оя }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/N]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/N]] k3o9on0rcwms4e95omr8kg8xstvvxqj 0 2926 18583 16293 2017-11-05T19:39:40Z Dcljr 283 change to use new version of template 18583 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|O|o|ctopus| файл = Expl0717 - Flickr - NOAA Photo Library.jpg | IPA = ˈɑːktəpəs | ru = осьминог, спрут | ba = һигеҙаяҡ, спрут }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/O]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/O]] 3usy2jaqi3kvors1yyf7nvyg271nhtl 0 2927 18584 16294 2017-11-05T19:39:45Z Dcljr 283 change to use new version of template 18584 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|P|p|ig| файл = Pig_USDA01c0116.jpg | size = 350px | IPA = pɪɡ | ru = свинья | ba = сусҡа }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/P]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/P]] geq45d5iytsfs06e3xwzv3pq97uz8o8 0 2928 22739 22732 2020-08-13T21:01:57Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/187.19.202.80|187.19.202.80]] ([[User talk:187.19.202.80|фекер алышыу]]) 22732 үҙгәртеүенән баш тартты -- unfortunately, no audio for that word 22739 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|Q|q|ueen| файл = Queen_Victoria_1887.jpg | size = 350px | IPA = kwiːn | ru = царица, королева | ba = баштабикә, ҡатын-ҡыҙ король }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/Q]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/Q]] s86ge3easn5bzfvfk8asn4fnji99q45 0 2929 18586 16296 2017-11-05T19:39:55Z Dcljr 283 change to use new version of template 18586 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|R|r|oad| файл = Road in Norway.jpg | IPA = roʊd | ru = дорога | ba = юл }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/R]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/R]] 8px6rozee76cmjdvyqtvy2smja3g6n8 0 2930 18587 16297 2017-11-05T19:40:00Z Dcljr 283 change to use new version of template 18587 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|S|s|un| файл = April dawn.jpg | IPA = sʌn | ru = солнце | ba = ҡояш }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/S]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/S]] 5rerv3g0sztw2pz6qrdzf1b3eb9xmbv 0 2931 18588 16298 2017-11-05T19:40:04Z Dcljr 283 change to use new version of template 18588 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|T|t|urtle| файл = Florida Box Turtle Digon3.jpg | IPA = ˈtɜːrtl | ru = черепаха | ba = ташбаҡа }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/T]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/T]] atzvvf04fvsuxznwv2rzlj7nq4xx45e 0 2932 18589 16299 2017-11-05T19:40:08Z Dcljr 283 change to use new version of template 18589 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|U|u|mbrella| файл = Umbrella.png | size = 400px | IPA = ʌmˈbrelə | ru = зонтик | ba = зонтик, ҡулсатыр }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/U]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/U]] l6a1qgwrmnl98rkeugilhnstdla4z9o 0 2933 18590 16300 2017-11-05T19:40:13Z Dcljr 283 change to use new version of template 18590 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|V|v|olcano| файл = Augustine_Volcano_Jan_12_2006.jpg | IPA = vɑːlˈkeɪnoʊ | ru = вулкан | ba = вулкан, янартау }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/V]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/V]] 9m39cmzbi1uby7dk4njwwg44epjyy9n 0 2934 18591 16301 2017-11-05T19:40:18Z Dcljr 283 change to use new version of template 18591 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|W|w|indow| файл = Gordijnen_aan_venster.JPG | IPA = ˈwɪndoʊ | ru = окно | ba = тәҙрә }} [[fr:Wikijunior:Alphabet/W]] k781n0n8g74mtt2bfiem8he90rj42gx 0 2935 22736 22735 2020-08-13T21:00:50Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/187.19.202.80|187.19.202.80]] ([[User talk:187.19.202.80|фекер алышыу]]) 22735 үҙгәртеүенән баш тартты -- let's keep this in English 22736 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|X|x|ylophone| файл = Toy xylophone.jpg | IPA = ˈzaɪləfoʊn | ru = ксилофон | ba = ксилофон. Музыка ҡоралы }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/X]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/X]] g6fcoeljcyl6mngy9zs5umwpvly28f0 0 2936 18595 18593 2017-11-05T19:41:54Z Dcljr 283 fix audio file name 18595 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|Y|y|o-yo| файл = Wooden yo-yo.jpg | size = 350px | IPA = ˈjoʊ joʊ | ru = йо-йо, чёртик на ниточке (игрушка) | ba = йо-йо уйынсығы | listen-file = Y is for yoyo.ogg }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/Y]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/Y]] j2kuaadf9nkr1m7fj3o2z5savlicace 0 2937 18594 16304 2017-11-05T19:40:37Z Dcljr 283 change to use new version of template 18594 wikitext text/x-wiki {{Инглиз алфавиты|Z|z|ebra| файл = Zebra_rownikowa_Equus_burchelli_boehmi_RB3.jpg | IPA = ˈzebrə | ru = зебра | ba = зебра }} [[az:Vikiuşaq:Əlifba/Z]] [[fr:Wikijunior:Alphabet/Z]] nz5b6zse3cacgblkkliwfctznxulhxw 0 2938 25033 25026 2023-06-14T02:15:07Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:2A96:3A00:1C3F:D5E4:F426:6F6|2A01:41E3:2A96:3A00:1C3F:D5E4:F426:6F6]] [[Special:Diff/25026|25026]] үҙгәртеүенән баш тартты -- rv: book covers the English alphabet, not arbitrary phonemes 25033 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wikijunior Animal Alphabet.jpg|center|500px]] <div style="text-align:center;"> <div style="font-size:xx-large; margin:0.75em 0 0.75em 0;">'''Инглиз алфавиты: хайуандар'''</div> <div class="noprint" style="font-size:large;"> --&nbsp;[[/A/]] [[/B/]] [[/C/]] [[/D/]] [[/E/]] [[/F/]] [[/G/]] [[/H/]] [[/I/]] [[/J/]] [[/K/]] [[/L/]] [[/M/]] [[/N/]] [[/O/]] [[/P/]] [[/Q/]] [[/R/]] [[/S/]] [[/T/]] [[/U/]] [[/V/]] [[/W/]] [[/X/]] [[/Y/]] [[/Z/]]&nbsp;-- </div> <div style="font-size:large; margin-top:1em;"> Авторҙар: William R. Wilson, Texas, US — «xixtas»<br /> [//en.wikibooks.org/w/index.php?title=Wikijunior_Animal_Alphabet/All_pages&printable=yes Printable HTML Version]<br /> [//commons.wikimedia.org/wiki/File:Animal_Alphabet-320x240-kmf.ogv Video] — [//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/53/Animal_Alphabet-320x240-kmf.ogv Download Video]<br /> [http://mfbl2.ru/mfbl/bashlex Машинный фонд башкирского языка] </div> </div> [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] [[ar:ويكي الأطفال:أبجدية الحيوانات]] [[ca:Viquijúnior:Alfabet amb animals]] [[de:Wikijunior Tieralphabet]] [[eo:Alfabeto de Bestoj]] [[es:Wikichicos/Alfabeto con animales]] 3rhsc65cvfn2t0sm5v5hl1wi5wsymt7 0 2939 25025 25024 2023-06-11T03:18:13Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:1AB0:1400:C10D:229C:E5CC:E2F7|2A01:41E3:1AB0:1400:C10D:229C:E5CC:E2F7]] [[Special:Diff/25024|25024]] үҙгәртеүенән баш тартты -- again, can't just change some things to alligator and leave others that still describe an armadillo 25025 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''A''' is for '''a'''rmadillo</div> [[Файл:A_is_for_Armadillo.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''armadillo''' /ɑɹməˈdɪloʊ/ ''(рус. броненосец, армадилл)'' — армадилл (ҡалҡанлы), бары тик Көньяҡ һәм Үҙәк Америкала ғына йәшәгән, кәүҙәһе һөйәк ҡалҡандар менән ҡапланған имсәкле хайуан. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 0rjv1zzpte75ct88549bro8xe0np8ct 0 2940 24553 24549 2022-10-15T12:23:24Z Dcljr 283 better than previous efforts, but still slightly wrong (country names are capitalized) and leaves book with two totally different themes (A–D vs. E–Z) -- change whole book or none of it 24553 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''B''' is for '''b'''at</div> [[Файл:B_is_for_Bat.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''bat''' /bæt/ ''(рус. летучая мышь)'' — ярғанат, һөтимәрҙәр ғаиләһенә ҡараған ҙур яры ҡанатлы төнгө йәнлек. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] of0wtvba5zpynzjtheu6hn90w05dwno 0 2941 24554 24550 2022-10-15T12:23:25Z Dcljr 283 better than previous efforts, but still slightly wrong (country names are capitalized) and leaves book with two totally different themes (A–D vs. E–Z) -- change whole book or none of it 24554 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''C''' is for '''c'''amel</div> [[Файл:C_is_for_Camel.JPG|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''camel''' /ˈkæml/ ''(рус. верблюд)'' — дөйә, бер йәки ике үркәсле, сүл, ярымсүл һәм далала көн иткән, сыҙамлығы менән айырылып торған ҡуш тояҡлы эре көйшәүсе мал; йылы һәм уртаса климатлы илдәрҙә йорт хайуаны итеп аҫрала. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 5hks9nfwwn7blqej8rnq9siiuo1sd89 0 2942 24555 24551 2022-10-15T12:23:26Z Dcljr 283 better than previous efforts, but still slightly wrong (country names are capitalized) and leaves book with two totally different themes (A–D vs. E–Z) -- change whole book or none of it 24555 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''D''' is for '''d'''olphin</div> [[Файл:D_is_for_Dolphin.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''dolphin''' /ˈdɑːlfɪn/ ''(рус. дельфин)'' — дельфин, диңгеҙҙә йәшәүсе һөтимәр хайуан. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 97a8kopl8mtz9xrsqa7ysxi59kkhawp 0 2943 24515 24489 2022-08-17T16:52:17Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24489 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24515 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''E''' is for '''e'''lephant</div> [[Файл:E is for Elephant.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''elephant''' /ˈelɪfənt/ ''(рус. слон)'' — фил, тропик Африкала һәм Азияла көн иткән, үлән менән туҡланған, оҙон томшоҡло, ике оҙон ҡаҙыҡ тешле бик ҙур һөтимәр хайуан. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] gx6a4viprloi9aigxb5y58v4ttwyye1 0 2944 24516 24490 2022-08-17T16:52:19Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24490 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24516 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''F''' is for '''f'''rog</div> [[Файл:F is for Frog.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''frog''' /frɔːɡ/ ''(рус. лягушка)'' — баҡа, тәлмәрйен. Ырғып йөрөгән тарбаҡ аяҡлы, ҡойроҡһоҙ ер-һыу йәнлеге. Артҡы оҙон аяҡтары ерҙә һикереп йөрөүгә яраҡлашҡан. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 3l525yu9t9opvnw6nr25jidutx94ylz 0 2945 24517 24491 2022-08-17T16:52:25Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24491 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24517 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''G''' is for '''g'''rasshopper</div> [[Файл:G is for Grasshopper.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''grasshopper''' /ˈɡræshɑːpər/ ''(рус. кузнечик)'' — сиңерткә, оҙон артҡы аяғы менән һикереп йөрөй торған бөжәк. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 0iiytyk0gwnfxik5axv5mt5n82s1ryu 0 2946 24518 24492 2022-08-17T16:52:26Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24492 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24518 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''H''' is for '''h'''edgehog</div> [[Файл:H is for Hedgehog.JPG|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''hedgehog''' /ˈhedʒhɔːɡ/ ''(рус. ёж)'' — терпе, һырты энә менән ҡапланған бәләкәй йәнлек. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] p379tpsnpkzyh1c87km4qwm6mu7x5dv 0 2947 24519 24493 2022-08-17T16:52:29Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24493 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24519 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''I''' is for '''i'''guana</div> [[Файл:I is for Iguana.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''iguana''' /ɪˈɡwɑːnə/ — игуана, кеҫәрткегә оҡшаған һөйрәлеүсе йәнлек. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 2bnrh7y3wy79jygoh5b9piymhlhuek1 0 2948 24520 24494 2022-08-17T16:53:03Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24494 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24520 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''J''' is for '''j'''ellyfish</div> [[Файл:J is for Jellyfish.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''jellyfish''' /ˈdʒelifɪʃ/ — медуза, ҡойҡа һымаҡ йомшаҡ тәнле, һәрмәүесле диңгеҙ йәнлеге. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 75iqdcsqw57oc5f8jtscnywlkr15uim 0 2949 24521 24495 2022-08-17T16:53:06Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24495 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24521 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''K''' is for '''k'''angaroo</div> [[Файл:K is for Kangaroo.JPG|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''kangaroo''' /ˌkæŋɡəˈruː/ — көнгөрә, артҡы аяҡтары һәм ҡойроғо оҙон һәм көслө, алғы аяҡтары ҡыҫҡа булған, һикереп хәрәкәт итеүсе, муҡсалы имеҙеүсе хайуан, үҫемлек менән туҡлана, Австралияла йәшәй. Үҙе һарыҡтан ҙур булһа ла, балаһын уймаҡ ҙурлығындай ғына итеп зәғиф тыуҙыра. Уны 8 ай самаһы ҡорһағындағы муҡсаһында йөрөтөп үҫтерә. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 91r2q89lnmsfs3fyoidcb9g4umo5b0c 0 2950 24522 24496 2022-08-17T16:53:07Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24496 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24522 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''L''' is for '''l'''ion</div> [[Файл:L is for Lion.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''lion''' /ˈlaɪən/ ''(рус. лев)'' — арыҫлан, бесәй һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған, ҡыҫҡа йөнлө, һорғолт һары төҫтәге эре йыртҡыс йәнлек. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] iq1s316ybq72w0blok7o5ta1sqs0u4n 0 2951 24523 24497 2022-08-17T16:53:09Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24497 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24523 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''M''' is for '''m'''eerkat</div> [[Файл:M is for Meerkat.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''meerkat''' /ˈmɪəˌkæt/ — сурикат, миркат. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] j4sd1y4m55byphmqzkezwjrysnaugqb 0 2952 24524 24498 2022-08-17T16:53:11Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24498 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24524 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''N''' is for '''n'''ewt</div> [[Файл:N is for Newt.jpeg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''newt''' /nuːt/ — тритон, саламандрҙар ғаиләһенә ҡараған кеҫәрткегә оҡшаш ҡойроҡло ер-һыу йәнлеге. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] on7gkc9x11qv337dai779kav07hthy1 0 2953 24525 24499 2022-08-17T16:53:13Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24499 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24525 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''O''' is for '''o'''strich</div> [[Файл:O is for Ostrich.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''ostrich''' /ˈɑːstrɪtʃ/ ''(рус. страус)'' — страус, дөйәғош. Осмай, шәп йүгерә торған оҙон аяҡлы, оҙон муйынлы, ҙур кәүҙәле, Африкала йәшәгән ҡош. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] atez2ccmg07bo6g0n6n0vgklu54nc71 0 2954 24526 24500 2022-08-17T16:53:15Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24500 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24526 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''P''' is for '''p'''enguin</div> [[Файл:P is for Penguin.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''penguin''' /ˈpeŋɡwɪn/ — пингвин, диңгеҙ өйрәге. Башлыса Антарктидала йәшәй. Йөҙгөскә әйләнгән ҡыҫҡа ғына ҡанатлы, яҡшы йөҙгән, ләкин оса алмаған эре диңгеҙ ҡошо. Ҡырлас күкрәкле, тәнендәге ҡауырһындары тәңкә ҡабырсаҡтарға оҡшаған. Ҡыҫҡа аяҡтары кәүҙәһен текә тотоуға яраҡлашҡан. Ярға бары тик оя баҫыу өсөн генә сыға, ҡалған ғүмерен диңгеҙҙә балыҡ, ҡыҫала һәм моллюскалар аулап уҙғара. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] nabyrlwyaltpq5ycunizakhacqa4r0q 0 2955 24527 24501 2022-08-17T16:53:17Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24501 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24527 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''Q''' is for '''q'''uoll</div> [[Файл:Q is for Quoll.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''quoll''' /kwɒl/ ''(рус. куница)'' — һыуһар (һуҫар, шәшке, ҡоно): оҙонораҡ тороҡло, ялбыр ҡойороҡло көрән төҫтәге ҡиммәтле тиреле ҙур булмаған йыртҡыс йәнлек. Бөтә Европала, Азияның урта һәм төньяҡ өлөштәрендәге урмандарҙа йәшәй. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] sgx5iad22nwj1nxgmmf3b2noczzn5bd 0 2956 24528 24502 2022-08-17T16:53:19Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24502 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24528 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''R''' is for '''r'''accoon</div> [[Файл:R is for Raccoon.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''raccoon''' /ræˈkuːn/ ''(рус. енот)'' — янут. Ағасҡа оҫта үрмәләй торған ҡараһыу һары төҫтәге ҡуйы йөнлө бәләкәй йыртҡыс йәнлек. Төньяҡ Америка урмандарында йәшәй, тиреһе бик ҡыйбат һанала. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] q3s7kouzsc4kg7ms6xjow8ev8zlbz8w 0 2957 24529 24503 2022-08-17T16:53:21Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24503 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24529 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''S''' is for '''s'''nail</div> [[Файл:S is for Snail.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''snail''' /sneɪl/ ''(рус. улитка)'' — ҡусҡар. Яй ғына хәрәкәт итә торған ҡабырсаҡлы, йомшаҡ тәнле әкәм-төкәм (моллюск). Һыуҙа һәм ҡорола йәшәй, ҡайһы бер төрө үҫемлек, икенселәре бөжәктәр менән туҡлана. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 7rraq44ie2w90d2cu5g7wd0fy20c7ss 0 2958 24530 24504 2022-08-17T17:46:41Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24504 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24530 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''T''' is for '''t'''urtle</div> [[Файл:T is for Turtle.JPG|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''turtle''' /ˈtɜːrtl/ ''(рус. черепаха)'' — ташбаҡа, гөбөргәйел. Ер йөҙөнөң бөтә йылы өлөштәрендә лә йәшәй, бөжәктәр һәм үҫемлектәр менән туҡлана, йомортҡа һалып бала сығара. Ҡайһылары ҡорола, икенселәре һыуҙа йәшәй. Тыш яҡтан һөйәк (мөгөҙ) панцирь менән ҡапланған, кәүҙәһе күпселектә түңәрәк һәм көмөрө, 240 самаһы төргә бүленә. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 279h9u2ivf1y972j862b3aktdc7huu5 0 2959 24531 24505 2022-08-17T17:46:42Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24505 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24531 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''U''' is for '''u'''akari</div> [[Файл:U is for Uakari.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''uakari''' /wəˈkɑːri/ ''(рус. уакари, короткохвостая обезьяна)'' — уакари, ҡыҫҡа ҡойроҡло маймыл. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] nyharcg3pdudlb0r9m5gteba7yjqtaw 0 2960 24532 24506 2022-08-17T17:46:44Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24506 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24532 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''V''' is for '''v'''ulture</div> [[Файл:V is for Vulture.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''vulture''' /ˈvʌltʃər/ ''(рус. стервятник)'' — үләкһә бөркөтө, ҡарағош. Европаның көньяғында, Азияла һәм Африкала йәшәгән үләкһә ашаусы эре ҡош. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 7x73jnskysnkrnefepcidy38anemce1 0 2961 24533 24507 2022-08-17T17:46:45Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24507 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24533 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''W''' is for '''w'''alrus</div> [[Файл:W is for Walrus.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''walrus''' /ˈwɔːlrəs/ ''(рус. морж)'' — морж. Төньяҡ диңгеҙҙә йәшәүсе оҙон ҡаҙыҡ тешле, оҙон мыйыҡлы, йөҙгөс аяҡлы эре һөтимәр хайуан. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] fs1mj2ym6vz2651asp179v8u8x1syo4 0 2962 24534 24508 2022-08-17T17:46:47Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24508 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24534 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''X''' is for '''X'''ysticus</div> [[Файл:X is for Xysticus.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''Xysticus''' ''(рус. ксистикус)'' — ксистикус, үрмәксе төрө. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 3rkqp0ovtiwb9wx8venmn3p6ehjgd66 0 2963 24535 24509 2022-08-17T17:46:48Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24509 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24535 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''Y''' is for '''y'''ak</div> [[Файл:Y is for Yak.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''yak''' /jæk/ ''(рус. як)'' — як. Урта һәм Үҙәк Азияла ҡырағай хәлдә йәшәй һәм йорт хайуаны итеп аҫрала торған, бауыр аҫты оҙон һалбыр йөн менән ҡапланған эре һыйыр (үгеҙ) төрө. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] 3j74db28i675xyrm2693zgj543l7e6w 0 2964 24536 24510 2022-08-17T17:46:50Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1|2A01:41E3:221D:500:5C9A:77C9:4F7F:C4C1]] 24510 үҙгәртеүенән баш тартты -- rv change that left mismatch between image and text 24536 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''Z''' is for '''z'''ebra</div> [[Файл:Z is for Zebra.jpg|center|500px]] {{Инглиз алфавиты:Хайуандар}} '''zebra''' /ˈzebrə/ ''(рус. зебра)'' — зебра. Африкала йәшәүсе, тәне аҡлы-ҡаралы һыҙаттар менән ҡапланған ҡырағай ат. [[Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар]] oog58o3ttkmd1ofec37qk5s2jzghu1f 0 2965 9414 9413 2017-08-23T21:40:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 9414 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Инглиз алфавиты: хайуандар]] eebwzwiuvk4gm0rkcutcsum0j6p8udp 0 2966 19070 9419 2018-02-08T18:49:06Z Aidar254 420 19070 wikitext text/x-wiki [[File:Happy Eid ul-Adha (Eid-e-Qorban) to all my Muslim friends.jpg|thumb]] #Бәләкәй генә ел ҡапҡа<br> Асыла ла ябыла. #«Ас!», — тиһәң, асыла,<br> «Яп!», — тиһәң, ябыла. #«Мә!», — тиһәң, ябыла,<br> «Ал!» — тиһәң, асыла. #Ике пипылдыҡ,<br> Ике мимылдыҡ,<br>Арҡа терәштек —<br>Бер булдыҡ. #«Тей», — тиһәң, теймәй,<br>«Теймә», — тиһәң, тейә. #«Мин», — тигәндә, тейә,<br>«Һин», — тигәндә, теймәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] e0lixx2jm2p6278llyjpb1qpw8hch4a 0 2967 18548 9423 2017-11-04T05:15:52Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18548 wikitext text/x-wiki [[Файл:Золотистый хомячок.jpg|мини]] # Ер аҫтында ҡара һыйыр он тарта. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8d69e0aeswp23fy3svejgqsg0ae7qb3 0 2968 9425 9424 2017-08-23T21:40:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 9425 wikitext text/x-wiki Ирәүәндән (ревень) әҙ калориялы тәмле бәлеш бешерергә була. Әскелтем генә тәме булған ирәүәндән эслек тәме менән алма иҙмәһен хәтерләтә. == Ингредиенттары == * 300 г ирәүәндең итләс һабаҡтары * 1,5 аш ҡалағы шәкәр ҡомо йәки шәкәр пудраһы * 250 г маргарин йәки аҡ май * 3 дана йомортҡа * 2 стакан он * Ярты балғалаҡ сода * 200 г ҡаймаҡ '''Бәлештең ҡамырын баҫыу:''' 2 йомортҡаны һытып, шәкәр өҫтәп күперткәнсе туҡырға. Килеп сыҡҡан массаға аш содаһын, ҡаймаҡты һәм иретелгән маргаринды өҫтәп, яҡшылап болғатырға. Аҙаҡ он һалып үҙләнгәнсе яҡшылап ҡамыр баҫырға. '''Бәлештең эслеген әҙерләү:''' Ирәүәндең йәш итләс һабаҡтарын йыуырға, әрсеп таҙартырға һәм ваҡлап турарға. Ҡайнап торған һыу ҡойоп, бешекләп алырға. Иләк аша үткәрергә йәки блендер ярҙамында бутҡа хәленә килтерергә. Тәм өсөн шәкәр сиробы йәки шәкәр пудраһы өҫтәргә. '''Бәлеште бешереү:''' Ҡамырҙы йәйергә лә, майланған табаға ситтәре бер аҙ сығып торорлоҡ итеп һалырға. Өҫтөнә эслекте тигеҙ генә итеп йәйеп һалырға. Бәлештең өҫтөн ҡалған ҡамыр менән матурлап биҙәргә. Алдан 180 градусҡа тиклем эҫетелгән духовкала, өҫтө ҡыҙарғансы 30 минут самаһы бешереп алырға.[[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Башҡортса]] af4awbjt7w8ij8ocsn7sd9fd7oh6xmo 0 2969 9429 9428 2017-08-23T21:40:25Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9429 wikitext text/x-wiki [[File:Crimson Red Rhubarb.JPG|thumb]] [[File:Nakrájená rebarbora.jpg|thumb]] [[File:2 kinds of Finnish Mead.jpg|thumb]] Беҙҙең баҡсаларҙа үҫкән ирәүән һыуыҡтан ҡурҡмай. Май урталарында уҡ уның итләс, эре һабаҡтары өлгөрөп етә. Ирәүән витаминдарға, минералдарға, антиоксиданттарға бик бай булған ашарға яраҡлы үҫемлек. Ирәүән күреү һәләтен, тирене яҡшырта, һөйәктәрҙе нығыта, баш мейеһенең нейрондарын һаҡлай. Ирәүәндән ялҡытҡыс оҙон ҡыштан һуң талсыҡҡан организмға файҙалы әллә күпме диетик ашамлыҡтар әҙерләргә мөмкин. Әскелтем тәме булған ирәүәнде балалар баҡсалағы түтәлдән өҙөп алып, ҡабығын әрсеп, шул килеш кенә лә ашарға мөмкиндәр. Ирәүәндән бик тәмле компот ҡайнатырға мөмкин. Был әскелтем компот аппетитты күтәрә, аш һеңдереүҙе яҡшырта, организмды витаминдар менән байыта, һыуһынды ҡандыра. Был компотты әҙерләү ҙә бик ябай. == Ингредиенттары == * 2 л һыу * Ярты килограмм самаһы ирәүән һабаҡтары * 5-6 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * Тәменсә йөҙөм, лимон (йәки лимон кислотаһы) һәм боҙ. '''Әҙерләү''' Таҙартылған һәм шаҡмаҡлап туралған ирәүән һабаҡтарын 2 л һыуға һалып, 5-6 аш ҡалағы шәкәр ҡомо өҫтәп, 5 минут ҡайнатырға. Компот ултырып һыуынғас, уға тәм өсөн йөҙөм, лимон, боҙ өҫтәп ебәрергә мөмкин. Был компотты яҙ һәм йәй мәлендә генә түгел, ә витаминдар сығанағы булараҡ ҡышҡа әҙерләп ҡалдырырға ла була. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Шәкәр]] szuxbvl5p307gtr28of3utaos78mdm1 0 2970 9434 9433 2017-08-23T21:40:25Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9434 wikitext text/x-wiki [[File:02-cleaned rhubarb stalks.jpg|thumb]] [[File:Rhubarb (8385581140).jpg|thumb]] Ирәүәндән бик тәмле һәм хуш еҫле ҡайнатма йәки джем әҙерләргә була. Ҡасан емеш-еләк өлгөргәнсе бик ярап ҡала, яңылай ғына ҡайнатылған был шифалы тәмлекәс сәй табынын да йәмләй. Ирәүән аппетитты аса, йөрәк ауырыуҙарына ҡаршы сара булып тора, иммунитетты күтәрә. Ҡайнатманы ирәүәндең үҙенән генә лә эшләргә була, был осраҡта файҙалы үҫемлектең тәбиғи тәме һәм еҫе һаҡлана. Ә ҡайнатманы ҡышҡылыҡҡа һаҡлайым тиһәң инде төрлө емеш-еләк ҡушып ебәрергә мөмкин. Ирәүән ҡайнатмаһына алма, апельсин, төрлө еләк, ваниль, корица, имбирь ҡушһаң да була. Беҙ лимон ҡушып әҙерләнгән ҡайнатма әҙерләйек. '''Беҙгә кәрәк буласаҡ:''' * 1-1,5 кг ирәүәндең итләс һабаҡтары * 1 кг шәкәр ҡомо * 1 дана уртаса ҙурлыҡтағы лимон '''Әҙерләү:''' Ирәүән һабаҡтарын йыуырға, тышҡы ҡабығын әрсергә, 0,5 см оҙонлоғонда шаҡмаҡлап турарға. Ҡайнатма әҙерләй торған кәстрүлгә һалып, өҫтөнә шәкәр һибеп, ирәүәндең һуты сыҡҡансы 6-8 сәғәткә ултыртып торорға. Ҡайнатманы быяла, эмаль (металл булмаған) һауыттарҙа әҙерләргә кәңәш ителә. Билдәләнгән ваҡыт үткәс кәстрүлде утҡа ҡуйырға, ҡайнап сыҡҡас 5 минут тоторға ла, утты һүндерергә. Ул һауытында ултырып һыуынһын. Һыуынған ҡайнатманы тағы бер тапҡыр ҡайнатып сығарып, 5 минуттан һуң утты һүндереп, һыуытырға ҡуйырға. Һыуынған ҡайнатмаға ҡырғыста ҡабығы менән ҡырылған йәки блендерҙа ваҡланған лимонды өҫтәп, тағы бер тапҡыр ҡайнатып сығарырға ла, 10 минуттан һуң утты һүндерергә. Эҫе килеш банкаларға һалып, ҡапҡастар менән ябырға. Һалҡын урында һаҡларға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Шәкәр]] o2cumjiduquo877zyijvjyindlahqcp 0 2971 19071 9444 2018-02-08T18:49:18Z Aidar254 420 19071 wikitext text/x-wiki '''Иман — күңел көҙгөһө''' ''—Ишле ғаиләлә бер-беребеҙҙең әйберен кейеп үҫтек. Әле лә ошо ғәҙәтте ташламағанбыҙ: балаларыбыҙҙан ҡалған кейемде туғандарыбыҙға таратабыҙ. Ошоға бәйле берәүҙән: Башҡаларҙың әйберен ҡулланырға ярамай. Кейемгә тән, йән йылыһы менән бергә кире энергия йоғоп ҡала, тимәк, башҡа кешенең яҙмышына насар йоғонто яһалыуы ихтимал”, — тигән һүҙҙәрҙе ишеттем. Был дөрөҫмө? Улай тиһәң, ниңә мәрхәмәтлек акцияларында кейем таратыла ?'' <small>Миңһылыу Гәрәева.<br> Баймаҡ районы.</small> —Бисмилләһир-рахмәнир-рахим! Аллаһ Тәғәлә үҙ рәхмәте менән тормошобоҙға “Ҡөрьән Кәрим”де индергән, уны аңлатыу өсөн пәйғәмбәрен ебәргән. Ислам юлына әйҙәгән, йәшәйеше аша ысын мосолман өлгөһөн күрһәткән Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм ифрат ҙур ғилемгә эйә булған. Ул биргән белем, әл-хәмдү лил-ләһ, быуындан быуынға тапшырыла, һөҙөмтәлә халҡыбыҙҙың, милләтебеҙҙең асылы боҙолмай, һаҡланып килә.<br> Күптән түгел “Совет осорондағы нимәне ҡайтарыр инегеҙ?” тигән һорауға бер нисә кешенең яуабын ишетергә тура килде. “Әҙәпте, әхлаҡи тәрбиәне”, — тине күбеһе. Уйға ҡалдым. Бындай күркәм тәрбиәне Совет власы тыуҙырҙымы икән һуң, әллә улар борон-борондан киләме? Ысынында, хөрмәтле ҡәрҙәштәр, уҙған быуаттың яртыһынан күберәк өлөшөндә Ислам тәрбиәһе нигеҙендә йәшәнек бит. Хәтеремдә: армиянан ҡайтып, шофер булып эшләп йөрөгән саҡта боҙолған машинаны ҡайҙалыр ултыртып ҡалдырһаң, уға берәү ҙә теймәй торғайны. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, етмешенсе йылдар башында был күркәм ғәҙәт әкренләп юҡҡа сыға башланы. Ошоға бәйле фекер йөрөтөп ҡарағанда, уҙған быуаттың күпселек өлөшөн Ислам тәрбиәһендә уҙғанбыҙ. Бөгөн ошо рухты иман аша ғына ҡайтара алабыҙ.<br> Әлеге һорау биреүсене ҡыҙыҡһындырған темаға килгәндә лә, булғандың ҡәҙерен белеү, исраф итмәү — динебеҙҙең быуаттар аша һаҡланып килгән күркәм тәрбиә өлгөһө. “Эй, әҙәм балалары! Һәр саҡ, шул иҫәптән мәсеткә килгәндә лә, матур, ыҫпай кейенеп йөрөгөҙ”, — тиелгән изге “Ҡөрьән”дә. Шул уҡ ваҡытта: “Ашағыҙ, эсегеҙ, исраф ҡылмағыҙ”, — тигән һүҙҙәр ҙә бар. Йәғни,һәр нәмәне үҙ миҡдарында тотона белеү, ҡәҙерен ебәрмәү, һаҡсыл булыу зарур. Бөгөн иһә, хөрмәтле ҡәрҙәштәр, күп нәмәне исраф итәбеҙ. Хатта ки ваҡыттың ҡәҙерен белмәй башланыҡ: көнө-төнө телевизор ҡарауға һалышҡандар аҙмы ни? Шул уҡ ваҡытта балаларҙы компьютерҙан айырыу ҙур проблемаға әүерелде. Һөҙөмтәлә аҡыл-зиһен артмай, ә ваҡыт елгә оса, һаулыҡ зыян күрә.<br> Һорауҙа әйтелгән кейем мәсьәләһенә килгәндә лә, булғандың ҡәҙерен белеү, исраф итмәү ниәте алға килеп баҫа. Халҡыбыҙҙа борон-борондан ғаиләләр ишле, ә балаларҙың йәш араһы ике-өс йыл булған. Билдәле: туғандар бер-береһенең әйберен кейеп үҫкән. Туҡыма туҙғас та ташланмаған әле, мәҫәлән, сабыйға йүргәк итеп файҙаланылған, ҡорама юрған, түшәктәр тегелгән.<br> Әҙәм балаһы донъяла күпмелер йәшәй ҙә ахирәткә күсә. Бындай осраҡта уның әйберҙәре туғандарына таратылған, “ҡәрҙәшемдең иҫтәлеге” тип ҡәҙерләп кейелгән. Мөлкәтен исраф итмәү, хәстәрләү, һаҡлау мәрхүмгә изге доға булып бара.<br> Ғөмүмән, балаларыбыҙҙың бер-береһенең әйберен кейеп үҫеүе динебеҙ тарафынан тыйылмай. “Ниндәйҙер энергия күсә икән...” — тип һис тә шикләнмәгеҙ. Сағыштырыу өсөн аҙыҡ-түлекте алып ҡарайыҡ. Мәҫәлән, эсендәге балығын ашайҙар ҙа консерваһын сүплеккә ташлайҙар. Ә был металл өсөн күпме көс һалынған: ер аҫтынан сығарғандар, тутыҡмаһын өсөн өҫтөнә ҡурғаш иретеп йәбештергәндәр һәм башҡалар. Хәҙер килеп, ул исраф ителә. Ошо йәһәттән, белеүегеҙсә, ташланған әйберҙәрҙе сорттарға бүлеү эше башланып тора. Бик һәйбәт башланғыс. Аллаһ Тәғәлә бит барыһын да үлсәүле итеп яратҡан, бөтмәй торған нәмә юҡ. Хатта ки, ҡәҙерен белмәһәк, һауаны ла юҡҡа сығарыуыбыҙ ихтимал.<br> Аллаһ Тәғәлә бер-беребеҙгә ярҙам күрһәтеп, булғандың ҡәҙерен белеп, бүлешеп йәшәргә насип ҡылһын, иншаллаһ. Әс-сәләмү-ғәләйкүм үә рәхмәтул-лаһи үә бәрәкәтүһ! Амин.<br> <small>'''Мөфтөй Нурмөхәмәт хәҙрәт Ниғмәтуллин.'''</small> [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] 3p8pe2x1i0gltvps0s0za4y4g92x3g8 0 2972 18549 9450 2017-11-04T05:16:03Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18549 wikitext text/x-wiki [[Файл:Diced meat.JPG|мини]] # Йүгерҙем, йүгерҙем дә<br />Килеп ҡаптым бысаҡҡа;<br />Төрөлдөм, бөрөлдөм дә<br />Килеп керҙем усаҡҡа;<br />Яндым, көйҙөм,<br />Кәбәндәй өйөлдөм,<br />Алдығыҙға килдем. # Ҡыҙартып һалдым,<br />Буҙартып алдым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] j3sarsgq1ho956xrss8y7q63conm2od 0 2973 18550 9455 2017-11-04T05:16:13Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18550 wikitext text/x-wiki [[Файл:Валенки новые, неразношенные.JPG|мини]] [[Файл:Мышкинские валенки.JPG|мини]] # Баҙы туҙыр, бағанаһы ҡалыр. # Ашағанда, өҫтәл аҫтында,<br />Йоҡлағанда, карауат аҫтында. # Ике (ы)ристан,<br />Буйҙары тубыҡтан,<br />Уҙышалар ҙа ҡыуышалар,<br />Береһенән-береһе ҡалмайҙар. # Башы бар — мейеһе юҡ,<br />Биле бар — бауы юҡ,<br />Кәүҙәһе бар — эсе юҡ. # Ҡараңғы өйөм эсендә<br />Ҡарыны ярыҡ ҡуй ята. # Бер туған ике ғәрәп,<br />Буйҙары теҙҙән,<br />Ҡалышмайҙар беҙҙән. # Ике ағай теҙҙән,<br />Ҡалышмайҙар беҙҙән. # Ҡара тауыҡ ҡар йыра. # Йәй көнө соланда ята,<br />Ҡыш көнө беҙҙән ҡалмай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 88lv0t4jmi9zw5te22awrdqpelb41jb 0 2974 18551 9459 2017-11-04T05:16:35Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize line-breaks and whitespace 18551 wikitext text/x-wiki # Ике ситенән тарттым,<br />Уртаһынан мал яптым. # Ике ситенән тоттом,<br />Аяғымды баҙға тыҡтым. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kj9hdrh5gpyx11d3jsuz8kjt9zmaaiq 0 2975 20088 19072 2020-01-18T19:22:36Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20088 wikitext text/x-wiki [[File:Mielone.5.jpg|thumb]] '''Итле кәбеҫтә менән котлет''' — үҙенсәлекле, еңел һәм туҡлыҡлы ризыҡ. Хөрмәтле хужабикәләр иттән әҙерләнгән аш-һыуҙы төрлөләндерергә теләһә, был рецепты ла күҙ уңында тоторҙар. == Ингредиенттар == * 1 кг һыйыр ите * 200 гр аҡ күсәнле кәбеҫтә * 50 гр башлы һуған * 50 гр йәшел тәмләткестәр * 1 йомортҡа * 1 аш ҡалағы манный ярмаһы * 2 аш төйөлгән икмәк шөкәрәһе * борос, тоҙ == Әҙерләү == Кәбеҫтәне ваҡ итеп турарға, өҫтөнә ҡайнар һыу ҡойорға. Һыуынғас, кәбеҫтәне баҫа-баҫа, һыуын һарҡытырға. Итте һуған менән ит турағыс аша үткәрергә, кәбеҫтәне ҡушып, туралған йәшел тәмләткес, петрушка, йомортҡа, манный ярмаһы, сама менән тоҙ, борос һалып бутарға. Котлеттарға тейешле форма биреп, үҫемлек майында табала ҡыҙҙырырға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 4vtmgsnfk0npk2cz91hj3w6zahr6il8 0 2976 9485 9484 2017-08-23T21:40:26Z MF-Warburg 23 16 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9485 wikitext text/x-wiki '''Итле туҡмас ашы''' — киң таралған боронғо башҡорт ризығы. [[File:Pho by mahr.jpg|thumb|300px|]] == Ингредиенттар == * ит (йылҡы, һыйыр малы, һарыҡ, тауыҡ) — 70-100г * һуған — 20г * кишер — 20г * аҡ май — 10г * туҡмас — 40г * йәшел үҫентеләр — 3-5г. * тоҙ, тәмләткестәр сама менән. == Әҙерләү ысулы == '''Итле туҡмас ашын''' әҙерләү өсөн төрлө һурпалар (һөйәктән, һөйәкле иттән, тауыҡ итенән, һ.б.) ҡулланыла («Иттән һурпа»ны ҡара). Туҡмас әҙерләүҙен төрлө ысулы бар: картуф менән һәм картуфһыҙ, кәбеҫтә менән һәм кәбеҫтәһеҙ, кишер, һуған менән һәм уларһыҙ. Һөҙөлгән һурпаға һалам кеүек йәки түңәрәкләп туралған кишер, һуған (теләк буйынса, сей килеш йәки еңелсә ҡыҙҙырып) һалалар. 10-15 минуттан һурпаға әҙерләп ҡуйылған туҡмас төшөрөлә һәм ул һурпа өҫтөнә йөҙөп сыҡҡас та, кәстрүлде уттан алып, тәменә ҡарап тәмләткестәр өҫтәйҙәр. Әгәр ашҡа йәшелсә ҡушырға уйлайһығыҙ икән, бешеү ваҡытына ҡарап, уны туҡмас алдынан һалалар. Туҡмасты туралған ит менән бергә бирәләр. Һум итте туҡымаһын арҡырыға, ә ҡабырға итен 1-2 һөйәклек итеп турайҙар. Ашты итһеҙ ҙә бирергә мөмкин. Өҫтәлгә ҡуйыр алдынан, туҡмасҡа ваҡлап киҫелгән йәшел үҫемлектәр һибәләр, аш янына ҡорот йәки ҡатыҡ ҡуялар. Итте айрым, бешкән йәшелсәләр менән бирергә була. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] 44w84plqqpa6eh1j9hshfejlvbyg87o 0 2977 19073 9491 2018-02-08T18:49:59Z Aidar254 420 19073 wikitext text/x-wiki [[File:Rolada śląska.jpg|thumb|left]] Әхирәттәр, кисә тәмлекәй генә урама (рулет) бешерҙем. Юҡ-юҡ, татлы ҡамырҙан түгел, ит фаршынан. Мәшәҡәте әҙ, ваҡытты күп алмай, әммә шул тиклем тәмле килеп сыға. Кәтлит-мәтлит ялҡытып киткәндә, ошолай итеп бешерегеҙ ҙә ҡуйығыҙ. Ундай ураманы байрам табынының иң түренә лә һис оялмай ултыртырға була. == Әҙерләү == Шулай итеп бер йомарлам фаршҡа (200гр. тирәһе) тоҙ, борос, һуған, бәләкәй генә картуфты ҡырғыс аша үткәреп ҡуштым. Шунан таҡтаға башта шыптыр һалдым, өҫтөнә фаршты тигеҙ генә итеп йәйҙем. Эслегенә күп итеп ҡырғыстан үткәрелгән сыр һиптем, аҙаҡ шыптырҙың бер яғынан тотоп ипләп кенә күтәрҙем. Шул рәүешле итеп урама үҙенән-үҙе урала. Иң аҙаҡтан табаға күсереп һалдым да, өҫтөн ҡаймаҡ менән биҙәнем. Аҫты көймәһен өсөн ярты стакан һалҡын һыу ҡойҙом. Минең мейестә былай 40 минут тирәһе беште. Әйткәндәй, ҡунаҡ табынына бешергәндә эслегенә һуған менән бәшмәкте, ҡырғыс аша үткәрелгән кишерҙе майҙа ҡыҙҙырып һалам, шулай уҡ тәмле була. Ашығыҙ тәмле булһын, дуҫтарым! <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит иҙмәһе]] [[Category:Картуф]] [[Category:Сыр]] [[Category:Бәшмәк]] 6yqaqebbxd6uio7ok6jadpgjf62uxzv 0 2978 25062 22618 2023-10-01T09:03:51Z Quinlan83 1076 + 25062 wikitext text/x-wiki [[File:Итле һурпа.jpg|thumb|Итле һурпа]] '''Итле һурпа''' == Ингредиенттар == Бер кеше иҫәбенә түбәндәге миҡдарҙа алына: * ит — 70-100 г. * кишер — 20 г. * башлы һуған — 20 г. == Әҙерләү == Һарыҡ, һыйыр малы һәм башҡа төрлө итте 300—500 г ауырлыҡтағы өлөштәргә турайҙар ҙа һалҡын һыуҙа йыуалар. Әҙер итте кәструлгә һалып, өҫтәнә һалҡын һыу ҡойоп, көслө утҡа ҡуялар. Ҡайнап сыҡҡас, утты кәметеп, талғын ғына 1,5-2 сәғәт бешерәләр. Ит ҡайнағанда сыҡҡан күбекте (туртаны), һауыт төбөнә ултырмаҫ элек, һөҙөп алып торорға кәрәк. Әгәр күбек ултырып өлгөрһә, һурпаға һалҡын һыу өҫтәргә кәрәк, күбек өҫкә ҡалҡа, уны йыйып алырға була. Бешкән итте һурпанан алырға һәм һурпаны һөҙөргә кәрәк. Һурпаны ҡайнатып сығарғас, унда бөтөн килеш кишер, башлы һуған төшөрөп, бешкәс һөҙөп алалар. Итле һурпа әҙер, уны төрлө аштар әҙерләү өсөн ҡулланалар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] gqnsi2r00dmx2y7z09dxs3dd4p7jqe7 0 2979 18552 9503 2017-11-04T05:16:46Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18552 wikitext text/x-wiki [[Файл:Klemmschutz fuer Tueren 1.JPG|мини]] # Икеһе баҫып тора,<br />Икеһе ятып тора.<br />Бишенсеһе йөрөй,<br />Алтынсыһы йөрөтә,<br />Етенсеһе йыр йырлай. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] i1pnhcyzbxfy8oet2amnj9sgcp1wm4g 0 2980 18553 9511 2017-11-04T05:17:08Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category; standardize whitespace 18553 wikitext text/x-wiki # Бер батша мең батшаны баш эйҙергән. # Ингәндә ҡаршы ала,<br />Сыҡҡанда оҙатып ҡала. # Йылыны сығара ла<br />Һыуыҡты тартып ала. # «Киттем!» — тип, китә, rире килә. # Йөрөй-йөрөй, өйгә инмәй. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 39xpw2wpuh7e905wqxj2eaniesvix5x 0 2981 18557 18556 2017-11-04T05:18:37Z Dcljr 283 resize image using "upright" 18557 wikitext text/x-wiki [[Файл:Civilization 1.JPG|мини]] [[Файл:Red latch.JPG|мини|upright]] # Ҡараңғы өйҙә ҡарт ҡоҙа<br />Ҡармаҡ һалып ултыра. # Кискә керһә, келт итә. # Келт-келт итер,<br />Келтегенә китер. # Көндөҙ сөйҙә эленеп тора,<br />Төнөн өңөнә керә. # Көндөҙ тик тора,<br />Кисен урын эҙләй. # Көндөҙ йоҡлай,<br />Төндә өй һаҡлай. # Көндөҙ үҙ урынында тора, кис эленә. # Иртә киткән ҡара тәкә,<br />Кис ҡайтып, тоҡонлоҡ эҙләй. # Төн еткәс тә ҡармаҡ һала. # Урманда юҡ, ҡырҙа юҡ,<br />Өйҙә эленеп тора. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] l8ewsfj9pvma6lnsxkk1r2ra9hiz3xc 0 2982 18558 9526 2017-11-04T05:18:46Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18558 wikitext text/x-wiki [[Файл:Deurklink.jpg|мини]] # Бер үгеҙҙең ҡойроғона<br />Меңләп кеше йәбешкән. # Бер һыйырҙың ҡойроғона мең кеше тотонған. # Астым, яптым, кендегенән тарттым. # Кергән менән керә,<br />Сыҡҡан менән сыға. # Өй алдында ҡәйенһеңлем бар,<br />Килгән-киткән ҡул бирә. # Уны гелән тоторҙар,<br />Тоторҙар ҙа тартырҙар. # Бер тоторҙо мең тотор. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] stiku59svthjw7awwy0951zujaunkf2 0 2983 18554 9531 2017-11-04T05:17:23Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18554 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wakis (1).jpg|мини]] # Ишек төбөндә икәү,<br />Инәмен, тип ултыра.<br />Өйҙөң түрендә берәү,<br />Түрәмен, тип ултыра. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5lxvlj6oaallfmhz08vkqydourvufp2 0 2984 18555 9534 2017-11-04T05:18:00Z Dcljr 283 localize category prefix and keep only more-specific category 18555 wikitext text/x-wiki # Ике егет буй үлсәшә. # Ағалы-ҡустылы, икеһе лә типә-тиң. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6bh5yre22l1n7kkid28ffy2be398tlx 0 2985 18559 9540 2017-11-04T05:18:54Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18559 wikitext text/x-wiki [[Файл:Маркава. Драўляныя пабудовы ў вёсцы (05).jpg|мини]] # Ике килен тик ултыра,<br />Ҡәйнәләре эшләп йөрөй. # Икәү баҫып тора,<br />Икәү ятып тора,<br />Берәү йөрөп тора. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rrpic10b2os8atxmy5k2aua6uaeqisd 0 2986 18560 9545 2017-11-04T05:19:10Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18560 wikitext text/x-wiki [[Файл:Canoe-01.jpg|мини]] # Юллаһаң — юлы юҡ, Боғаҙлаһаң — ҡаны юҡ. # Киҫәм-киҫәм — ҡаны юҡ, Барам-барам — юлы юҡ. # Тегәм-тегәм, йөйө юҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mi3mpvl1e4q0pb77cluivp0kjhddsoe 0 2987 18561 9550 2017-11-04T05:19:23Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18561 wikitext text/x-wiki [[Файл:Donkey 0002.jpg|мини]] # Ҡуян ҡолаҡлы,Ат тояҡлы. # Оҙон ҡолаҡ — ҡуян түгел,<br />Яй ҡуҙғала — һыйыр түгел. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 05f4qosapes30lqn2nx69wjzwkbqb4b 0 2988 18562 9554 2017-11-04T05:19:28Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize line-breaks and whitespace; keep only more-specific category 18562 wikitext text/x-wiki [[Файл:Schloss Werdenberg 1Stock Ritterstube Boden.jpg|мини]] # Ишектән ингән дә һуҙылып ятҡан. # Өҫтәл аҫтында йәш килен көлә. # Оҙон булған — киҫелгән,<br />Йыуан булған — ярылған. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] a2gw65rh3s1y2jm7bvwdewsokomq8ef 0 2989 18563 9557 2017-11-04T05:19:40Z Dcljr 283 localize/standardize file, thumb, category; standardize whitespace; keep only more-specific category 18563 wikitext text/x-wiki [[Файл:Feudel 01.jpg|мини]] # Мейес аҫтында һимеҙ бесәй. # Мейес аҫтында һимерәк. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] f8vy90zidbczeyqie00asiha55fhnx2 0 2990 20900 19905 2020-07-01T15:17:05Z Тутыйғош 404 20900 wikitext text/x-wiki * [[Яугир атайым|Яугир атайым]] * [[Һуғыш хәтирәләре|Һуғыш хәтирәләре]] * [[Һалдат улы - һалдат|Һалдат улы - һалдат]] * [[Бородино яланы күңелдәрҙе яуланы]] * [[50-се йылғы малайҙар мажаралары. Ғарифулла Япаров]] * [[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] [[Категория:Иҫтәлектәр]] ecbq2l5wrxy0s7mfl4u864xmv7vzyzq 0 2991 21119 19076 2020-07-02T18:03:21Z 95.110.47.32 21119 wikitext text/x-wiki == Туй йолалары == * [[Килен һөйөү|Килен һөйөү]] * [[Хәҙерге туй йолалары]] * [[Йолаларҙа – халыҡ аҡылы]] [[Category:Йолалар]] is9qbn9h13dafxufcdhkr25zu29ma0g 0 2992 19078 9571 2018-02-08T18:52:05Z Aidar254 420 19078 wikitext text/x-wiki [[File:Ei mit Spiraleierbecher.jpg|thumb]] Тауыҡ һәм һәм бүҙәнә (бытбылдыҡ) йомортҡалары Йышыраҡ тауыҡ, үрҙәк (өйрәк), ҡаҙ йомортҡаһы ашарға тотонола. Шулай уҡ күркә, бүҙәнә, страус һ.б. ҡоштарҙың да йомортҡалары ашарға яраҡлы һанала.Ҡоштарҙыҡынан тыш, ташбаҡа (гөбөргәйел) йомортҡаһы ла, аҙыҡ булараҡ, ҡулланылыуы билдәле.Тауыҡтың төрөнә ҡарап, уларҙың йомортҡалары ла төрлө төҫтә була. Әммә йомортҡаның сифаты уның ҡабығының төҫөнә ҡарап баһаланмай. {| class="wikitable" |- ! Йомортҡаның төрө !! Йомортҡаның</br> уртаса ауырлығы, г !! Йомортҡаның һатыуға</br> яраҡлы минималь ауырлығы, г |- | Тауыҡ || 55 || 35 |- | Бүҙәнә||10-12 || 10 |- | Үрҙәк || 95 || 75 |- | Ҡаҙ || 200 || 160 |- | Күркә || 75 || 60 |- | Фазан || 60 || |- | Страус || 1000 || 650 |- | Эму || 780 || |- | Цесарка, мысыр тауығы|| 43-48 || 36 |} Рәсәй стандарттары буйынса тауыҡ фабрикаһында етештерелгән йомортҡаның һәр береһендә билдә ҡуйылған булырға тейеш. Беренсе хәреф һаҡлау срогын күрһәтә: * «Д» хәрефе диетик йомортҡаға ҡуйыла, 7 көн эсендә ҡулланылырға ярай. * «С» хәрефе(столовое яйцо) ашханалар өсөн, 25 көнгә тиклем яраҡлы йомортҡаларҙа була. Икенсе билдә, ауырлығына ҡарап, йомортҡаның категорияһын күрһәтә: * Өсөнсө категория (3) — 35- 44,9 г. * Икенсе категория (2) — 45 - 54,9 г. * Беренсе категория (1) — 55 - 64,9 г. * Һайлап алынған (О) — 65 - 74,9 г. * Юғары категория (В) — 75 г күберәк. Шулай итеп, маркировка буйынса, «СВ» — ашханалар өсөн юғары категориялы йомортҡа, «Д1» — беренсе категориялы диетик йомортҡа. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] t6iaos008pqou73yfkz5oge7kqntif3 0 2993 19080 9583 2018-02-08T18:52:38Z Aidar254 420 19080 wikitext text/x-wiki [[File:6-Pack-Chicken-Eggs.jpg|thumb|]] [[File:Egg and maxi egg 1.jpg|thumb|]] [[File:Egg and maxi egg 2.jpg|thumb|]] [[File:Egg with two yellows.jpg|thumb|]] # Шаҡ-шаҡ, шаҡ-шаҡан,<br />Шаҡ эсендә аҡ шалҡан,<br /> Шалҡан эсендә һары бал,<br /> Ҡулыңдан килһә, һалып ал. # Тышы тамаҡҡа ултыра,<br />Эсе йөрәккә ята. # Бәләкәй генә аҡ келәт,<br />Эсе тулы һары май. # Таш келәт,<br />Аҡ келәт,<br />Аҡ келәт эсендә һары алтын. # Өй артында ҡойом бар,<br />Ике төрлө һыуым бар. # Бауға бәйләнмәй,<br />Сөйгә эленмәй. # Аҡ тирмәнең эсендә<br /> Һары сәсле ҡыҙ йоҡлай. # Аҡ тирмәнең ишеге лә, тишеге лә юҡ. # Бәләкәй генә аҡ таш пулат,<br />Ишеге лә юҡ, тишеге лә юҡ. # Таш пулат,Көмөш пулат,<br />Эсендә һары балауыҙ. # Бәләкәй генә аҡ һандыҡ,<br />Асҡыс-биге юҡ һандыҡ. # Туҫтаҡ өҫтөндә туҫтаҡ. # Йомро ғына аҡ һарай,<br />Эсе тулы бал да май.<br />(Эсе тулы һары май.) # Аласыҡта аҡ алма —<br />Ике төрлө һыуы бар. # Аҡ көмбәҙле бер таш мәсет,<br />Инергә ишеге юҡ. # Аҡ тәпән, Аҡ тәпән эсендә һары май. # Аҡ күл,Аҡ күл эсендә һары күл. # Аҡ тунымдың еге юҡ. # Аҡ мискәнең йөйө юҡ,<br />Ҡоршауы юҡ, сөйө юҡ,<br />Эсендә шыйыҡ балы бар,<br /> Һарыһы бар, ағы бар. # Аласыҡта бер ил,<br />Уртаһында һары тал. # Аҡ һарайым эсендә һары тауығым ултыра. # Йәнленән йәнһеҙ тыуа,<br /> Йәнһеҙҙән йәнле тыуа. # Йәнһеҙҙән йәнле тыуыр,<br /> Ул ни булыр? Шуны бел! # Эсе һары,<br />Тышы аҡ,<br />Ул ни булыр?<br />Әйтеп баҡ! # Аҡ май — ағы.<br />Һары май — һағы.<br />Бөгөн үле,<br />Иртән тере. # Боҙон ватһаң, көмөш сығыр,<br />Көмөшөн ватһаң, алтын сығыр. # Бер мискәнең эсендә ике төрлө аш. # Бер сүлмәктә ике төрлө май. # Бер батман эсендә ике төрлө ашамлыҡ(эсемлек). # Бер сынаяҡ эсендә ике төрлө һөт. # Бер батмуста ике төрлө ҡамыр. # Бер мискәлә ике төрлө бал. # Бер өйҙөң эсендә ике төрлө шаршау. # Бер ҡойонан ике төрлө һыу сыға. # Бер мискә эсендә ике төрлө һарыҡ бәрәсе. # Ҡаты-ҡаты аҡ ҡала,<br />Аҡ ҡаланың эсендә һары бала. # Аҡ шыйыҡса эсендә һары туп. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8v9clyh4uanw8uxadv5wkhvyjt25bfj 0 2994 19081 18690 2018-02-08T18:52:53Z Aidar254 420 19081 wikitext text/x-wiki # Аҡ келәттә һары май, <br />Асып алыр асҡыс юҡ.<br />Бик асыҡтым — мәлем юҡ,<br /> Биген ватмай хәлем юҡ. # Аҡ келәтте ваттым,<br /> Эҙләгәнем таптым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5k751e412y3exgdaojvg7dj0apnwpz7 0 2995 19122 9595 2018-03-03T14:51:21Z Aidar254 420 19122 wikitext text/x-wiki [[File:Boiled Unshelled Chicken Eggs - Kolkata 2011-02-21 1693.JPG|thumb]] # Йылытырға һыу ҡуйҙым,<br /> Быу тигәнем боҙ булған. # Йомарлаған аҡ ҡарым,<br /> Утҡа ҡуйһам, боҙ була. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jwsb9l8lz01qjsg7cquj5ebfuw9l8nq 0 2996 9605 9604 2017-08-23T21:40:30Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9605 wikitext text/x-wiki [[File:Chanterelles omelette.jpg|thumb|right]] '''Йомортҡа тәбейәһе (омлет)''' — тиҙ генә әҙерләнә торған туҡлыҡлы ризыҡ. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 5 [[Йомортҡа|йомортҡа]] * 250 мл һөт * 0,5 сәй ҡалағы тоҙ * бер семтем сода * сыр теләк буйынса * форманы майлау өсөн һыйыр майы == Әҙерләү ысулы == Тәрән һауытҡа һөттө ҡоябыҙ ҙа, әҙерләнгән йомортҡаларҙы һытып һөт өҫтөнә һалабыҙ. Бер төрлө масса барлыҡҡа килгәнсе туҡыйбыҙ. Тик күпертергә кәрәкмәй. Тоҙ һәм сода өҫтәп тағын болғатабыҙ. Форманы һыйыр майы менән майлайбыҙ. Форма тарыраҡ булһа, һөҙөмтәлә омлет бейегерәк була. Әҙер массаны формаға ҡоябыҙ. 200 градус температурала 45 минут самаһы, тышы ҡыҙарып бешкәнсе тотабыҙ. Теләк буйынса әҙер булырҙан бер нисә минут алда ҡырылған сыр һибергә мөмкин. Порцияларға телергә һәм өҫтәлгә бирергә мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] 5p75izggni02anks87exl5tu0j842xt 0 2997 19124 9610 2018-03-03T14:52:18Z Aidar254 420 19124 wikitext text/x-wiki [[File:Yolk.jpg|thumb]] # Бер һауыттың эсендә<br /> Бәләкәй генә һары бәрәс.<br /> Ергә теймәйҙер,<br />Көн сығышын күрмәйҙер. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3ob464kz298llxynim2y8hk9gwp293k 0 2998 18847 9616 2017-12-27T14:09:09Z Aidar254 420 18847 wikitext text/x-wiki [[File:Красивое животное.jpg|thumb]] #Ерҙе тиштем — йәшәнем,<br />Ер өҫтөнә сыҡтым — үлдем. #Ер аҫтында ерән атым. #Кәк(е)ре егет алтын ҡаҙый. '''Йомран ояһы''' #Тоҡ — күләгәһе юҡ. '''Йомран һыҙғырыу, тәлмәрйен баҡылдау''' #Ер аҫтында еҙнәм аты кешенләй,<br />Һыу аҫтында бабам аты кешенләй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] f283rxjmsf531gr1d97p9sgr12u22ln 0 2999 19077 9621 2018-02-08T18:51:41Z Aidar254 420 19077 wikitext text/x-wiki # Бәләкәй генә ҡарсыҡ һике өҫтөндә өҙгөләнә. # Ҡойроғонан күтәреп булмай. # Тартһаң, тауға менмәй. # Ҡойроғонан күтәреп булмай,<br> Үргә табан тәгәрәтеп булмай. # Ҡойроғонан тартһаң,<br> Эсәге сығып бөтә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pedjia70gklwnyubfcyyerhqik1tobr 0 3000 19125 9626 2018-03-03T14:52:40Z Aidar254 420 19125 wikitext text/x-wiki [[File:Падающая звезда.jpg|thumb|right]] # Ҡараңғыла уҡ аттым, атҡан уғым юғалттым;<br> Тау арҡыры туп аттым, атҡан тубым юғалттым. # Өй башынан таш ырғыттым — ергә килеп төшмәне. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fvu579tatz6jbivji9bsce0shf1wk0n 0 3001 19134 9629 2018-03-17T14:08:41Z Aidar254 420 19134 wikitext text/x-wiki # Мейес артында бер әбей: «Үләмен», — тип ҡысҡыра. # Иҙән аҫтында Иләмән сәрелдәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 600eia3vy7d3cwgwx5ex4v5gtlk1g9z 0 3002 20171 19074 2020-02-01T20:33:21Z ~riley 810 lint error 20171 wikitext text/x-wiki [[File:Locks CPK.jpg|thumb|]] [[File:Ulm - Patrizierhaus Ehinger, altes Türschloss.jpg|thumb|Эске йоҙаҡ]] [[File:Padlock.svg|thumb|Aҫылмалы йоҙаҡ]] # Шырт итте, мырт итте,<br> Ауыҙын асты, тороп ҡасты. # Шырт итте, мырт итте,<br> Уртаһына инеп китте. # Аҫылынған аҫыл ҡоштоң<br> Асылырға уйы бар,<br> Аса белһәң — һинеке,<br> Аса алмаһаң — китеп ҡал. # Ишек алдым абалай,<br> Бүре килһә, аралай. # Ишеккә килә, керә белмәй. # Бәләкәй генә бер көсөк,<br> Өрмәй ҙә, ебәрмәй ҙә. # Бәләкәй генә бер этем йорт һаҡлай. # Бер тумалаҡ ит кенә,<br> Башы, күҙе ныҡ ҡына. # Был донъяла бер эт бар,<br> Өй һаҡлай, өрмәй.<br> Аяғы юҡ, йөрөмәй,<br> Әҙәм телен белмәй,<br> Тамағын тыҡһаң, һөйләй.<br> Шул эттән һорауһыҙ<br> Өйгә берәү инмәй. # Бәләкәс кенә быстыҡ,<br> Елкәһенә баҫтыҡ.<br> Бер нәмәһе бар ине,<br> Уны ла урлап ҡастыҡ. # Бәләкәй генә, бит кенә,<br> Ҡара киҫәк ит кенә,<br> Өйҙө һаҡлай тик кенә. # Бәләкәй генә, бит кенә,<br> Ҡараҡ килһә, кит кенә. # Өрмәй-нитмәй,<br> Ташлап китмәй,<br> Берәүҙе лә ебәрмәй. # Өрмәй-нитмәй,<br> бер кемде лә керетмәй. # Кескәй генә көсөгөм,<br> Аяғы юҡ, йөрөмәй,<br> Кеше килһә, өрмәй,<br> Уғры килһә, ебәрмәй. # Бәләкәй генә турғай өйөмдө һаҡлай. # Бәләкәй генә турғай<br> Тау-ташты ҡарауыллай. # Бәләкәй генә бер малай<br> Ишек төбөм һаҡлай. #Үҙе тора, үҙе өрмәй,<br> Аяғы юҡ, йөрөмәй,<br> Күмәйен тыҡһаң, һөйләшә. # Телен бер кем дә белмәй,<br> Унан башҡа берәү ҙә өйгә инмәй. # Бәләкәй генә булһа ла өйҙө һаҡлай. # Бәләкәй генә бер сәпсек<br> Келәт һаҡлап ултыра. # Келт-келт итә, өйөнә кереп китә. # Сылт-сылт итә, сылт эсенә кереп китә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mfv5l0gmwbqe7m9tvftl1h5cjdz4sjr 0 3003 18967 9651 2018-01-16T07:38:18Z Aidar254 420 18967 wikitext text/x-wiki [[File:Kolpino SPb January2010 814.jpg|thumb]] [[File:Łąka (Krynica-Zdrój).jpg|thumb]] [[File:Acer japonicum Vitifolium JPG1fu.jpg|thumb]] # Береһе — сәрхәт,<br />Береһе — михнәт. # Бер ҡарттың ун ике улы бар,<br /> Шуларҙың өсәүһе һоро көпө кейә,<br /> Өсәүһе йәшел күлдәк кейә,<br />Өсәүһе һары сәкмән кейә,<br />Өсәүһе аҡ тун кейә. # Дүрт ҡоҙағый йүгерәләр,<br /> Береһен-береһе уҙа алмайҙар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rw6sbywjpusdxtagmlckxl69n0ci3ro 0 3004 16467 9661 2017-09-10T19:15:34Z Dcljr 283 localize prefixes; remove Incubator category 16467 wikitext text/x-wiki [[Файл:Crystal Clear app date D1.png|thumb]] # Өс йөҙ алтмыш биш сыйырсыҡ, ҡырҡ һигеҙ тубырсыҡ, ун ике аҡҡош, бер торна, шуны белмәй ултырма. # Өс йөҙ алтмыш биш бала турғай, ҡырҡ һигеҙ инә турғай, ун икеһе аҡҡош, шуны белмәгән — йолҡош. # Ун ике ыласын,ҡырҡ һигеҙ сәүкә,өс йөҙ алтмыш биш сыйырсыҡ бер йомортҡа һалдылар. # Өс йөҙ алтмыш биш бала ҡаҙ, ҡырҡ һигеҙ инә ҡаҙ, ун икеһе өйрәк. Бында кем белгәк? # Ун ике батыр егет өс йөҙ алтмыш биш өйрәк алып ҡайттылар. # Ҙур тирәк,<br> Ун ике ботаҡ,<br> Ботаҡ һайын дүрт тармаҡ,<br> Тармаҡ һайын ете япраҡ,<br> Япраҡтың бер яғы ҡара,<br> Бер яғы аҡ,<br>Уйлап тап та менеп ят. # Яҙ ҙа килә арғымаҡ,<br> Көҙ ҙә килә арғымаҡ,<br> Ун ике япраҡ аҫтында<br>Юшап йөрөй арғымаҡ. # Бер тирәк,<br> Ун ике ботаҡ,<br> Һәр ботаҡта дүрт һабаҡ,<br>Һәр һабаҡта ете япраҡ. # Бер имән үҫә:<br> Ун ике сатлы,<br> Ҡырҡ һигеҙ ботаҡлы,<br> Һәр ботағында етешәр япраҡ бар. # Бер өйәңкелә ун ике ботаҡ,<br> Ботаҡ һайын утыҙ япраҡ,<br> Һәр япраҡтың бер яғы ҡара,<br> Бер яғы аҡ. # Өйәңке, өйәңке,<br> Ботаҡ һаны — ун ике.<br> Һәр ботаҡтың дүрт тармағы,<br> Һәр тармаҡтың ете япрағы,<br> Ҡара булыр бер яғы,<br> Аҡ булыр бер яғы. # Бер баҡса,<br> Баҡсала ун ике түтәл,<br> Түтәл һайын утыҙ үҫемлек,<br> Үҫемлектә дүрт емеш,<br> Бер емештә ете бүлек,<br> Бүлек һайын егерме дүрт орлоҡ. # Бер күркә,<br> Ун ике аҡҡош,<br> Илле ике инә ҡаҙ,<br> Өс йөҙ алтмыш биш бала ҡаҙ. # Ун ике аҡҡош осоп бара,<br> Бүлкә-бүлкә төшөп бара;<br> Һәр бер бүлкәлә өсәр ҡош,<br> Һәр бер ҡошта дүртәр ҡанат,<br> Һәр бер ҡанатта ете ҡауырһын,<br> Һәр бер ҡауырһында егерме дүрт мамыҡ. # Ун ике йондоҙға бер ай. # Өс йөҙ алтмыш биш турғай,<br> Ҡырҡ һигеҙ һайыҫҡан,<br> Ун ике торна, бер аҡҡош.<br> Белә алһаң, һин тутыйғош,<br> Белә алмаһаң, һин байғош. # Тирмә, тирмә,<br> Тирмә башы кирмәгә,<br> Эсе ун ике кирәгә. # Донъяла бар бер ағас,<br> Өс йөҙ алтмыш биш япрағы,<br> Япрағының бер яғы аҡ,<br> Бер яғы ҡара,<br> Ни булыр шул? Йә, әйтеп ҡара! # Бер ағас,<br> Был ағаста ун ике ботаҡ,<br> Һәр ботаҡта утыҙ япраҡ,<br> Һәр япраҡтың бер яғы ҡара,<br> Бер яғы аҡ. # Бер төп борсаҡ,<br> Ун ике ҡуҙаҡ,<br> Шулар эсендә<br> Өс йөҙ алтмыш биш борсаҡ. # Ун ике сыйырсыҡ,<br> Илле ике тубырсыҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1x5z2g0dck4e81vew7k40vvogve9rd9 0 3005 19139 9667 2018-03-17T14:15:06Z Aidar254 420 19139 wikitext text/x-wiki [[File:Calendar2016.png|thumb]] # Ун ике аҡҡош ҡыуыша,<br />Берен-бере уҙа алмай. #Ун ике аҡҡош, бер торна,<br />Шуны белмәй ултырма. #Ун ике ботаҡ аҡ тирәк. #Ун ике туған,<br />Теҙелешеп торған. #Бар ун ике батыр,<br />Береһе артынан икенсеһе йөрөп ятыр, <br />Йөрөр, йөрөр ҙә,<br />Тағы әйләнеп, урынына ҡайтыр. #Аҡ тирмә,<br />Күк тирмә,<br />Ун ике индем,<br />Бер сыҡтым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ooj7jxkg4p2qjx4tdm2xstz2gw8iz02 0 3006 19126 9671 2018-03-03T14:53:00Z Aidar254 420 19126 wikitext text/x-wiki #Ҡаты-ҡото тиһәгеҙ ҙә<br> Киләһегеҙ, менәһегеҙ,<br>Алаһығыҙ, китәһегеҙ,<br>Минең менән көн итәһегеҙ.<br> [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jik4bwpgmo4p4hs3pugfdkxe7tdm930 0 3007 18848 9684 2017-12-27T14:09:41Z Aidar254 420 18848 wikitext text/x-wiki [[File:Agkistrodon contortrix (1).jpg|thumb]] # Оҙон-оҙон эҙ килер,<br />Оҙон буйлы ҡыҙ килер,<br /> Ҡабаҡтары ҡалтырап,<br /> Маңлайҙары ялтырап. # Оҙон-оҙон юлдарҙан<br /> Оҙон-оҙон ҡыҙ килә,<br /> Башҡынайы ҡалтырай,<br /> Күҙгенәйе ялтырай. # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ ерҙән китә. # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ атлап йөрөй. # Урмандан сығар,<br />Һырты сыбар,<br />Түше менән шыуар,<br />Ауыҙын асыр,<br />Телен һуҙыр,<br />Уға кем сыҙар? # Урмандан сығар,<br /> һырты сыбар,<br />Түше менән шыуар;<br />Әфәләм төрлө,<br />Алтын һырлы,<br />Төймә башлы,<br />Тоҙ күҙле. # Оҙон-оҙон оҙон юл,<br />Оҙон юлды кем уҙыр?<br /> Бауыры сыбар күкәлтәйҙең<br /> Йомортҡаһын кем табыр? #Таба, таба, табалама,<br />Таба арҡылы юрғалама.<br /> Айғыр күрһәң, кешнәмә,<br /> Кеше күрһәң, тешләмә97. #Тыума тыуыр, тауға шыуыр. #Тауға менә таяҡһыҙ,<br />Тауҙан төшә аяҡһыҙ. #Ялан ерҙә яу ҡамсыһы. #Ялан ерҙә утлы ҡайыш. #Ялан ерҙә майлы ҡайыш. #Үлән араһында оҙон ҡамыш. #Шағанайҙың сыбыртҡыһы<br /> Шартламай ҙа яндыра. #Майлы ҡайышым юлымда,<br /> Тота алмайым ҡулыма. #Яҫы ерҙә яу ҡайышы. #Ер өҫтөндә еҙ ҡамсы. #Урмандан сығыр,<br />Түше менән шыуыр. #Яҙ етһә — терелә,<br />Көҙ етһә — үлә. #Юл буйында майлы ҡамсы. #һыуҙа йөҙә,<br />Ерҙә шыуа. #Ҡойроғо осло,<br />Туҙ башлы. #Оҙон эсәк,<br />Бер осо төйөнсәк. #Сытыр-мытыр араһына<br />Ҡара ҡайыш ташланым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cp6ne6qgtw0xe0jmcot2uhiqkcfbw0e 0 3008 19223 9689 2018-04-10T13:55:06Z Aidar254 420 19223 wikitext text/x-wiki #Береһе китә,<br /> Береһе ултырып тора,<br /> Береһе ята. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] o16wf13qd4jv8svkwbh5wtjdn6l09us 0 3009 19224 9693 2018-04-10T13:55:35Z Aidar254 420 19224 wikitext text/x-wiki [[File:Берега Барнаулки, 2016.B2834.jpeg|thumb]] #Аты бара, тәртәһе ҡала58. 527. Ике сите һандыҡ, Уртаһында биҙәкле яулыҡ. 528. Аръяҡта ла һандыҡ, Бирьяҡта ла һандыҡ, Уртаһында француз яулыҡ. 529. Аръяҡта ла ал яулыҡ, Бирьяҡта ла ал яулыҡ, Уртаһында миһыр яулыҡ59. 530. Тәртәләре ҡалды, бүрәнәләре аҡты. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1ro993yw9nqv19qxplyffvfy7sg1n8f 0 3010 19142 9699 2018-03-17T14:16:47Z Aidar254 420 19142 wikitext text/x-wiki [[File:Calonne (Les Bréards) 2.JPG|thumb]] # Башы — тауҙа,<br />Аяғы — диңгеҙҙә. # Буйы ла бар, һыны ла бар,<br />Ҡосһаң, ҡуйында ҡалмай. # Аяҡһыҙ булһа ла йүгерә, туҡтап тормай,<br />Уны белмәгән кеше тапҡыр булмай. # Аты юҡ, тәртәһе юҡ,<br />Көн-төн саба, юлы ҡала. # Йүгерә, йүгерә, һаман йүгерә,<br />Бараһы еренә етә алмай. # Бормалы ла һуҙмалы,<br />Осона сыҡҡан булманы. # Үҙе сабып бара,<br />Ҡойроғо күренмәй. # Үҙе бар — күләгәһе юҡ. # Ҡышын йоҡлай,<br />Яҙын дулай. # Ҡыш буйы тик тора,<br />Яҙ еттеме — ҡотора. # Оло юлдан күс килә,<br />Иртән килә, кис килә. # Үр яратмай әйләнә,<br />Арты өҙөлмәй бәйләнә. # Күк айғырым елә килә, саба килә,<br />Күк еләне елгә ҡарап һелкенә килә. # Кеше ҡулы теймәгән,<br />Үҙе юл һалған. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1txhos9wru3fcj344hyt5duwx8hmfg9 0 3011 20089 19225 2020-01-18T19:24:08Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20089 wikitext text/x-wiki [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 09.jpg|thumb|right]] == Алырға == * 2 кг ҡабаҡ * 1 кг йылҡы ите * 100 гр грек сәтләүеге * 3-4 баш һуған == Әҙерләү == Ҡабаҡты эсендәге еменән таҙаларға. Йылҡы итен, ваҡ ҡына итеп турап, һуған ҡушып, әҙерәк быҡтырып алырға. Уттан алыр алдынан, ҡырғыстан үткәреп, торма, тураҡлап грек сәтләүеге һалырға. Ҡушымтаны, әҙерәк тоҙ һибеп һәм болғатып, ҡабаҡтың эсенә тултырырға. Ҡабаҡтың башын майлап ябып, духовкаға ҡуйырға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 8vkac98f0do1cj74xx57fo21jk25zg8 0 3012 19226 9713 2018-04-10T13:56:44Z Aidar254 420 19226 wikitext text/x-wiki [[File:Allium ursinum seedlings1.jpg|thumb]] [[File:Bunias orientalis frechencourt 80 12062008 3.jpg|thumb]] # Йәшел һарайға бараһың,<br /> Йәшел таяҡ алаһың,<br /> Бистереңә һалаһың,<br /> Һуяһың, ҡуяһың,<br /> Ейә-ейә туяһың. # Йәшел тунын һалдырҙым,<br /> Үҙ янымда ҡалдырҙым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] epxf0epeilcyt2ygn4wyespie0gh9oi 0 3013 9727 9726 2017-08-23T21:40:34Z MF-Warburg 23 13 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9727 wikitext text/x-wiki '''Йыуаса''' — башҡорт милли аш-һыуы, төрки халыҡтарҙа һәм монголдарҙа таралған. Һөткә һәм йомортҡаға баҫылған сөсө йә сдобанан (сүпрә нигеҙендә, май, һөт, йомортҡа һ. б. тәмләткестәр ҡушып эшләнгән ҡамыр) әҙерләнә. Ҡамыр 1 йә 1,5 мм ҡалынлығында йәйелә, яҡтары 5 сантиметрға яҡын булған ромбиктарға киҫелә. Икенсе варианты — ҡамырҙы түңәрәк формаһында йәйәләр һәм 5 см оҙонлоғондағы киҫәктәргә бүләләр. Иретелгән йә эс майында бешерелә. Сәйгә тәрилкәләрҙә йә вазала бирелә, шулай уҡ һаҡлыҡҡа ла әҙерләнә. == Ингредиенттары == * он * йомортҡа * шәкәр * аҡ май * тоҙ. == Йолаһы == Йыуаса туй һәм байрам һыйы булараҡ бешерелә, Ҡорбан, Ураҙа һәм башҡа мосолман байрамдарында балаларға таратыла. Башҡортостанда «Йыуаса» туй ризығы булараҡ таралған. == Һылтанмалар == * [http://xn--p1acf.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/prosmotr/2-statya/13182-jyuasa Статья в Башкирской энциклопедии] * http://www.bashkirskayakuhnya.com/vypechki/%D1%8E%D0%B0%D1%81%D0%B0/ * http://yir.atspace.com/yiwasa.htm [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] jdjjx1ifowx30bwlqllcf3lpg0um353 0 3014 19227 9734 2018-04-10T13:57:13Z Aidar254 420 19227 wikitext text/x-wiki [[File:Rubanok-medvedka.JPG|thumb|right]] # Бәләкәй генә карап,<br> Ары-бире йөрөй,<br> Торбаһынан таҫма сығара. # Бәләкәй генә малай<br> Еңгәм йөҙөн ялай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dcwkpn2isl6a8pxwd9lohyzgt439487 0 3015 18778 9738 2017-12-16T06:12:31Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18778 wikitext text/x-wiki [[File:Nasa earth.jpg|thumb]] #Бер түңәрәк өй эсендә<br /> Өс түңәрәк шар йөҙә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] moxf3jhio2s06qagk8r38moytloart2 0 3016 19137 9745 2018-03-17T14:12:41Z Aidar254 420 19137 wikitext text/x-wiki [[File:English bridle particular.jpg|thumb]] # Яңағы бар — көйшәнмәҫ,<br /> Ҡойроғо бар — ҡыйпаймаҫ. # Бәләкәс кенә бура<br /> Айғырға баш була. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] b4h7b47i32myo2pv9dteh4abulr0cro 0 3017 19138 9750 2018-03-17T14:13:36Z Aidar254 420 19138 wikitext text/x-wiki [[File:Tilia tomentosa.jpg|thumb]] [[File:Bast fibre.JPG|thumb|left]] 1.Урманда ҡуян һуйҙым,<br>Өйгә һөйәген алып ҡайттым.<br> 2.Йәшем еткәс тә йәш ҡоям.<br> 3.Йәшем еткәс тә кейемем һалам.<br> 4.Йәшем йәш кенә,<br>Сәскәм аш ҡына.<br> 5.Урманда — ҡара,<br>Юлда — ҡашҡа,<br>Өйгә ҡайтһа — ағара.<br> 6.Тун кейеп керә, тунын һалып сыға.<br> 7.Саптым — алдым,<br>Ҡырҡтым — алдым,<br>Сисендереп, һыуға һалдым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5mlhxsh85iogfd6hvkt9u2d7g1jwdlp 0 3018 18508 18494 2017-10-31T11:05:51Z Ләйсән 382 /* ЙҮРМӘ - МИЛЛИ АҘЫҒЫБЫҘ */ 18508 wikitext text/x-wiki '''Йүрмә''' — ит ашы. == Ингредиенттар == * Ҡош тәпәйе, эсәге * Тоҙ * Һеркә * Гәрсис == Бешереү ысулы == Ҡош (ҡаҙ, өйрәк, күркә, тауыҡ) тәпәйенә эсәген урап әҙерләнгән ризыҡ. Ҡош тәпәйен утта тотоп йәки эҫе һыуҙа бешекләп, бер ҡат тиреһен, тырнаҡтарын һыҙырып төшөрәләр. Эсәктәрен айыралар, аҙаҡ үткер бысаҡ менән буйға ярып сығалар. Һәйбәтләп йыуғандан һуң, тәүҙә тоҙ иретмәһендә 4-6 сәғәт, шунан 30 минут 3 процентлы һеркә (уксус) иретмәһендә, аҙаҡ гәрсис иретмәһендә (бер литр йылы һыуға бер балғалаҡ порошок иҫәбенән) тоталар. Унан һуң, таҙа һыуҙа йыуып алалар ҙа, тәпәйенә урайҙар. Һурпала 30-45 минут тирәһе бешерелә. == Йүрмә - милли аҙығыбыҙ == ...“Күптән түгел Ҡаҙағстанда булғайным. “Йүрмә – башлыса башҡорттарҙың яратып әҙерләгән аҙығы”, – тип һөйләгәндәрен ишетеп, хайран ҡалдым. Үҙебеҙгә ҡайтҡас, ошо үҙенсәлекле ризыҡ һәм уны әҙерләү хаҡында мәғлүмәт туплай башланым. Ярымкүсмә тормош менән йәшәгән башҡорттар өсөн был аҙыҡ бик ҡулай булған, күрәһең. Һыйыр йәки һарыҡ эсәктәрен сәс кеүек итеп үргәндәр ҙә, ҡаҙанда ҡурып, үҙҙәре менән юлға алғандар. Оҙон юлда ла йүрмә боҙолмаған һәм туҡлыҡлы булыуы менән юлсыны асығыуҙан ҡотҡарған. Иң ҡәҙерле ҡунаҡҡа, юлаусыға ла хужалар тәүләп йүрмә тәҡдим итер булған. “Йөрөгән аяҡҡа йүрмә эләгә” тигән мәҡәл ошонан килеп сыҡҡан да инде. Йөрөгән өмәсегә мотлаҡ йүрмә эләгә тигән мәғәнәне лә аңлата ул. Быуаттан-быуатҡа күсә килә йүрмәне әҙерләү ысулы ла яйлап үҙгәрә, төрлөләнә барған. Йәғни заманса төҫ алған”, – ти Рәзилә Фәтих ҡыҙы Ҡотлогилдина, уны бешереүҙең яңы ысулы хаҡында ла тәфсирләп һөйләп... ==Эсәктән йүрмә== Һарыҡтың 500 грамм ас һәм 300 грамм туҡ эсәге, 50–100 грамм туң май, 100–200 грамм кесерткән япрағы алына. Яҡшылап йыуылған эсәкте бүрттереп алғас, сөм һауытҡа һөҙөп, ипләп кенә сәс ишеләй үрәбеҙ. Табала йәки ҡаҙанда туң май иретеп, үрелгән эсәк­тәрҙе ваҡланған кесерткән ҡушып ҡу­рабыҙ. Ул ҡурҙаҡ кеүек әҙерләнә. Ара­һына туралған һуған һалып ебәрергә лә мөмкин. Ике яғын да тигеҙләп ҡур­ғас, яҫы тәрилкәгә йәки батмусҡа тө­шөрөп, өҫтөн яңы өҙөп алынған кесерткән япраҡтары менән биҙәйбеҙ. ("Башҡортостан ҡыҙы", №11, 2011 й.). *[http://башкортостанкызы.рф/archives/31-yrm-milli-ayyb.."Башҡортостан ҡыҙы"] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] n9oicz5oqbgogkiprpixknpxjt31ee4 0 3019 19140 9764 2018-03-17T14:15:43Z Aidar254 420 19140 wikitext text/x-wiki # Уртаһы бөгөлгән,<br /> Сите бөрөлгән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6d0tc8rwbp0sq5g0ixag3r3i6dic60h 0 3020 19229 9773 2018-04-10T13:58:00Z Aidar254 420 19229 wikitext text/x-wiki [[File:Flickr - Nicholas T - Buffalo Valley (4).jpg|thumb|300px]] # Йәшел елән йәйеп ҡуйҙы, <br /> Бар ҡайғыны алып ҡуйҙы. # Кейгән кейеменең биҙәге <br /> Бар донъяны биҙәне. # Бер байҙың өс бисәһе бар, <br /> Көнө-төнө йүгерәләр,<br /> Барыһына ла өлгөрәләр,<br /> Беҙгә ризыҡ килтерәләр. # Берәүҙең өс килене,<br /> Өсөһө лә егәрле,<br /> Көнө-төнө эшләйҙәр,<br /> Беҙгә ризыҡ өҫтәйҙәр. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7ij2d5rbdtbj6ohs5gwh8onf75ve3a1 0 3021 18850 9781 2017-12-27T14:11:17Z Aidar254 420 18850 wikitext text/x-wiki [[File:Double-alaskan-rainbow.jpg|right|thumb|320px| Йәйғор]] # Өй түбәмдә саңғы юлы. # Өй түбәмдә аллы-гөллө ебәк билбау. # Һыу өҫтөндә төҫлө көйәнтә. # Таҫмалана, дуғалана аллы-гөллө йәшел суҡ. # Урман аша төрлө таяҡ ташланым. # Аллы-гөллө яулығымды ситән аша ырғыттым. # Әй әлем суҡ, әлем суҡ, аллы-гөллө йәшел суҡ, өй түбәмә элгән суҡ. # Өйөм түбә ашаһынан ала арҡан ташланым. # Аллы-гөллө көйәнтәмде йылға арҡылы ташланым. # Ағиҙел аша алтын дуға ырғыттым. # Һыр, һыр, һыры бар, һырлап торған нуры бар. # Һыр-һыр һыры бар, ете төрлө нуры бар, ете ҡат күккә юлы бар. # Урман аша алтын дуға ташланым. # Ул ниндәй күпер? Үҙе матур, үҙе таҡыр — бер кем сыға алмай. # Ҡыҙыл икән, ал икән, йәшел икән, һар(ы) икән, кеше йөрөмәҫ, атлы үтмәҫ — шундай күпер бар икән. # Күк диңгеҙгә күпер һалдым, сыға алмай тороп ҡалдым. # Аҡһыл, һары, йәшел таҫма — биҙәлгән гүзәл дуға. # Бөгөн күреп, шул дуғаны хайран ҡалдым шуға. # Эленгән ере бейек, дуғаға булмай тейеп. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0osazjd9bdusky688lvqgjhjip7h95y 0 3023 19231 9796 2018-04-10T13:58:44Z Aidar254 420 19231 wikitext text/x-wiki [[File:Bucketlist.jpg|thumb]] # Бауын ташлай,<br> Баҡыра башлай,<br> Саҡыра башлай,<br> Аҙ-маҙ ашай,<br> Күп йоҡлай. # Уйнамай-көлмәй,<br> Һүҙен әйтә белмәй,<br>Уны аңлаған кеше булмай. # Тәнем дә ул,<br> Йәнем дә ул,<br> Һикертә лә ул,<br> Йүгертә лә ул. # Ҡунаҡ килде, сығып алығыҙ:<br> Аяғы бар — йөрөмәй,<br> Күтәрмәйенсә өйгә инмәй. # Көйҙөрә, һөйҙөрә,<br> Батшаны баш эйҙерә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] spi9mk0vjcziiw2zgj6nkuv58via7h6 0 3024 25046 9809 2023-07-27T08:43:02Z Aidar254 420 25046 wikitext text/x-wiki [[File:Зеленый лук.JPG|thumb|right]] [[File:Boiled Egg - Crossection.jpg|thumb|right]] [[File:Essen russische Speisen 02 (RaBoe).jpg|thumb|right]] '''Йәшел һуған менән йомортҡанан пирожки''' == Составы == * Он * Кефир 0,5-1 л * 5-10 йомортҡа * Йәшел һуған * [[Аҡ май|Аҡ май]] * Үҫемлек майы * Тоҙ * Сода == Пирожки өсөн эслек == Йомортҡа бөтәүләй бешереп алына. Һыуынғас, тышын әрсеп, ваҡлап турайҙар. Йәшел һуғанды эре итеп турап, аҡ майҙа йәки үҫемлек майында бер аҙ ҡыҙҙырып алалар. Йомортҡа менән һуғанды (1:1) ҡушып, тоҙ менән тәмләйҙәр. == Ҡамыр әҙерләү == 0,5−1 л тирәһе кефирға самалап он, тоҙ, сода ҡушып, сөсө ҡамыр баҫалар. Ярты сәғәт тирәһе полиэтилен ҡапсыҡҡа һалып торһаң, ҡамырҙың сифаты яҡшыраҡ була. Шуға ла уны эслектән алдараҡ баҫып ҡуйырға кәрәк. Эслек микдарын ҡамырға ҡарап самалайҙар. Пирожки ҙурлығына ҡарап, ҡамырҙан йомарлаҡтар эшләп алалар. Унан йәймә итеп йәйеп, уртаһына эслек һалып ситтәрен бөрәләр. Ҡайнап торған үҫемлек майында ике яғын да бешереп алалар. == Туҡлыҡлы аҙыҡ та, дауа ла == '''Һуғандың''' бөтә төрҙәре лә көслө дауа. Йәшел япраҡтары ла, һуғанбашы ла эфир майҙарына, сапонин, инулин, фитин, азот берләшмәләренә бай. Бынан тыш составында каротин, витамины В1, С, РР витаминдары, флавоноидтар бар. Грипп, туберкулез, шеш, эренле яралар, сиҡан кеүек сирҙәрҙән дауалай. Баш мейеһе атеросклерозын, тиреләге бәшмәк ауырыуҙарын, диабетты, тын юлдары сирҙәрен дауалау өсөн дә файҙаланалар. Аш һеңдереү системаһының эшмәкәрлеген көйләй. Фитонцидтары эс китеү, трихомонадлы кольпитты баҫа. Бешкән һуған шеш процестарын дауалай. '''Йомортҡа''' — аҡһым сығанағы. Һарыһында А, Д, B12 витаминдары бар. Липидтар төркөмөнән булған, организм өсөн бик әһәмиәтле лютеин һәм лецитин тигән матдәләр менән тәьмин итә. B12 витамины ҡан яһалыу факторы. Тағы ла майҙарҙың тарҡалыу процесын көйләүҙә ҡатнаша. Йомортҡа — организм тарафынан тулыһынса тиерлек эшкәртелә (97-98 %) торған берҙән-бер аҙыҡ. [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Аш содаһы]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] pssuwnkf8z5t2fnkjjzln9gn143rwvz 0 3025 19232 9816 2018-04-10T13:59:02Z Aidar254 420 19232 wikitext text/x-wiki == Ингредиенттар == * ит — 70-100 г * һуғанбаш — 20 г * кишер — 20 г * аҡ май — 10 г * туҡмас — 40 г * йәшел тәмләткестәр — 3-5 г * тоҙ, тәмләткестәр тәменә ҡарап. == Әҙерләү ысулы == Эре мал йәки һарыҡ итенән һурпа әҙерләнә. Һөҙөлгән һурпаға туралған кәбеҫтә һалып, ҡайнатып сығаралар, аҙаҡ картуф өҫтәп бешерәләр. Ваҡ итеп киҫелгән кишерҙе, һуғанды енелсә генә ҡыҙҙырып, һурпаға өҫтәйҙәр. Һурпаны бер аҙ ҡайнатҡандан һун, тәмләткестәр һалып, болғай-болғай туҡмасты төшөрәләр. Туҡмас һурпаға ҡалҡып сыҡҡас та, кәстрүлде уттан алып, 5-10 минутҡа ҡуйып торорға кәрәк. Ашты табынға ит ҡушып, ваҡлап киҫелгән йәшел тәмләткестәр һибеп бирәләр. Бындай ашты ҡаҡлаған ҡаҙ итенән дә бешерәләр. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 79vuifx71t01x65autll5rherymcu0t 0 3026 9824 9823 2017-08-23T21:40:37Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9824 wikitext text/x-wiki [[File:Blender.jpg|thumb|right]] '''Йәшелсә һуты''' — төрлө йәшелсәләрҙе һығып, барлыҡҡа килгән эсемлек. Бөтә халыҡтар аш-һыуында ла урын алған. Үҙең әҙерләгән һут һаулыҡҡа зыян килтерә алырҙай ҡатнашмаһыҙ булыуы менән файҙалы. == Ингредиенттар == * уртаса ҙурлыҡтағы 3—4 кишер, * уртаса ҙурлыҡтағы сөгөлдөрҙөң дүрттән бер өлөшө, * 3—4 кәбеҫтә япрағы, * теләккә ҡарап сельдерей, петрушка, салат япрағы, ашҡабаҡ киҫәктәре өҫтәргә мөмкин. == Әҙерләү == Һут һығыусы ҡорамалда һутын һығып алып, шунда уҡ бергә ҡушып болғаталар. Эсер алдынан ғына әҙерләйҙәр. Йәшелсә һутын уртаса ҙурлыҡтағы 3—4 кишерҙән, сөгөлдөрҙөң дүрттән бер өлөшөнән һәм 3—4 кәбеҫтә япрағынан әҙерләйҙәр. Һәр кемдең теләгенә ярашлы сельдерей, петрушка, салат япрағы, ашҡабаҡ киҫәктәре өҫтәргә мөмкин. Бындай һут кальций, натрий, калий, тимер кеүек минераль матдәләргә бай. Оҙаҡ, ялҡытҡыс эш менән мәшғүл булғанда, күреү системаһына көс төшкәндә, һуттың әһәмиәте әйтеп бөтөргөһөҙ. Йәшелсә һуты һеҙҙең көн тәртибенә теш таҙартыу, йыуыныу кеүек ғәҙәти рәүештә индерелергә тейеш. Йылдың дүрт айында — сентябрҙән башлап декабрь бөткәнсе йәшелсә һутын эсергә кәрәк. Яңы йылдан һуң йәшелсәләрҙәге витамин миҡдары ҡырҡа кәмей. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] jcz50a3h5v0sxjdm0hp10hwknhwm3xy 0 3027 20214 19233 2020-02-08T11:52:11Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20214 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған, 2012 йыл, 8 декабрь, № 246 (26336)</small>'' [[File:Croquegagnet.jpg|left|200px]] 100 грамм эремсекте һауытҡа һалып, сәнске менән иҙегеҙ. Тоҙ, борос,бер аш ҡалағы ҡаймаҡ һалып бутағыҙ. Бер ҡыярҙы, болгар боросоноң яртыһын, ике теш һарымһаҡты, петрушка, базилик, укроп үләндәрен (ҡул аҫтында булһа) ваҡ ҡына итеп турап, эремсеккә ҡушығыҙ. Ошо массаны икмәк телемдәренә яғығыҙ. Өҫтөн ҡалған йәшел тәмләткестәр менән биҙәгеҙ. Ҡыҙҙырылған ит менән айырыуса тәмле була. <small>'' Әлфиә Әйүпова яҙып алды''</small> [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 2mr0l2ibm0bql2wxwi073mbjray2d1f 0 3028 9834 9833 2017-08-23T21:40:38Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9834 wikitext text/x-wiki {{Рецепт| | Категория = Йәшелсәле кәтлит | Порций = | Время = | Сложность = | Энергетическая ценность = | Изображение = [[File:Sweet-potato-cutlet-recipe.jpg|200px]] | Википедия = | Викисклад = }} == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * Картуф * Үткәрелгән ит * Кишер * Кәбеҫтә * Һуған * Манный ярмаһы * Йомортҡа * Тәмләткестәр (тоҙ, борос) == Әҙерләү ысулы == - Ҡыҙым, һин ус аяһындай ғына итте лә әллә нимә эшләтеп бешерәһең инде ул!- ти әнейем. - Апайымдың шул булыр инде, йәшелсә ҡуша ла бөтә фаршҡа, рәхәтләнеп ит кәтлите итеп кенә бешермәй,- тип көлә һылыуым. Ысынлап та, мин үткәрелгән иткә йәшелсәләр ҡушып бешерергә яратам. Шундай кәтлитте яратҡас, ни эшләйем һуң!! Самалап әйткәндә, 300гр.фаршҡа 3 картуф. кишер, саҡ ҡына кәбеҫтә, бер баш һуғанды ҡырғыс аша үткәреп һалам. Картуфтың һыуын һығырға онотмағыҙ түлкә!!! Шунан 4 ҡалаҡ өйөбөрәк манный ярмаһы (он һалһағыҙ ҙа була), тоҙ, борос, 2 йомортҡаны ҡушып бутайым. Фарштан йомарламдар әүәләп майлы табаға һалғас, ҡапҡасын ябам. Ой, әйтергә оноттом да, табаны башта ныҡ ҡына ҡыҙҙырып алам!!!! Аҙаҡ яй ғына утта ике яҡтан да бешерәм. Бер яҡтан эконом, икенсе яҡтан ныҡ ТӘМЛЕЕЕЕ! (Гөлназ Ишемғолова) [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Ит фаршы]] [[Category:Картуф]] k71y4dumo99a1anj5y2p9okmqwlld7t 0 3029 18509 16475 2017-10-31T11:35:15Z CommonsDelinker 13 Removing [[:c:File:Lightnings_sequence_2_animation.gif|Lightnings_sequence_2_animation.gif]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Jameslwoodward|Jameslwoodward]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Lightnings sequence 2 animation.gi 18509 wikitext text/x-wiki # Ем-ем итә,<br /> Емелдәп китә. # Боҙ өҫтөндә болан уйнай,<br /> Ҡойроғонда йылан уйнай. # Өй башында ялт та йолт. # Тәңәүелдә тәңре ҡамсыһы. # Йылтыр, йылтыр, йылт итә,<br /> Йылтырбикә йөн тетә. # Өнө бар — үҙе юҡ, <br />Төҙәп атырға күҙе юҡ. # Ялт-йолт итте,<br /> Йылғаға төшөп китте. # Ялт-йолт итте,<br /> Тамырланып та китте. # Ялт-йолт итә,<br /> Ете саҡрым ер китә. # Ялт-йолт итер — <br />тейгән ерен юҡ итер. # Бер күренер — юғалыр,<br /> Тейгән ерен ут алыр. # Уҡ атылды —<br /> Борсағы сәселде. # Өй түбәмдә сатлы ҡамсы. # Өй түбәмдә сатлы-сотло тимерсыбыҡ. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3d4yey343qva5sw673mwc4bbfaolsfc 0 3030 19228 9850 2018-04-10T13:57:42Z Aidar254 420 19228 wikitext text/x-wiki # Ҡанаты юҡ, йәне юҡ, <br />Осҡан еренең һаны юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sv42sp5sknqbo1nbrhzol0otsiaggmf 0 3031 19135 9854 2018-03-17T14:11:14Z Aidar254 420 19135 wikitext text/x-wiki [[File:Zhuravlev 10.jpg|thumb]] #Зыр-зыр зырманиха, <br /> Здравствуй, старуха! [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dbt1973nk7o3276958djf5ylfxgcvdx 0 3032 19136 9860 2018-03-17T14:11:52Z Aidar254 420 19136 wikitext text/x-wiki [[File:Heart-beat.gif|thumb]] #Яраһы юҡ — ауырта,<br>Төтөнө юҡ — яна. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 74czqhuask8v4hwwu4df6zi1nilvfkg 0 3033 19123 9866 2018-03-03T14:51:57Z Aidar254 420 19123 wikitext text/x-wiki [[File:Bague 2015, atelier Benoit Joaillier.JPG|thumb]] # Аҡ ҡайында һары билбау. # Хан егете билендә затлы билбау күренә. # Ялтырай-ялтырай килеп индем,<br> Ҡалтырай-ҡалтырай сығып киттем. # Биш ҡайындың төбөндә<br> Йыпа матур ултыра. # Ит бүкән, еҙ ҡоршау. # Төпһөҙ мискә, эсе тулы ит. # Төпһөҙ силәктең эсе тулы ит. # Ит тәпән, тимер ҡоршау. # Төпһөҙ тәпәнгә ит тоҙланым. # Кеше кеҫәһенә ҡулым тыҡтым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kszibcbial3v2jqk7t30y2uqox4uine 0 3034 19110 9870 2018-02-22T14:37:10Z Aidar254 420 19110 wikitext text/x-wiki '''Йөҙөмлө ҡабартма''' — сәй табынында бала-саға бик яратып ашай торған ризыҡ. Һәр өйҙә булған ябай ғына ризыҡтар ярҙамында тиҙ генә әҙерләнә. == Ингредиенттары == * 350 грамм самаһы йылы һөт * 3-4 йомортҡа * ярты сәй ҡалағы ҡоро сүпрә * 3-4 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * 1-2 аш ҡалағы ҡаймаҡ * 1 стакан самаһы йыуып йомшартылған йөҙөм * 1-2 аш ҡалағы үҫемлек майы * Самалап он алына == Әҙерләү == Иң тәүҙә сүпрәне сирек стакан йылы һыуҙа иҙеп, ҡабартып алырға. Аҙаҡ бөтә ингредиенттарҙы бергә ҡушып, әллә ни ҡаты булмаған ҡамыр баҫырға. Әҙер ҡамырҙы йылы урынға ултыртып ҡабартырға ҡуйырға. Ҡалҡып сыҡҡан ҡамырҙы тағы ла ике тапҡыр яңынан баҫып, кире ҡабартырға ҡуйырға. Матур булып ҡалҡҡан ҡамырҙы 1 см самаһы ҡалынлығында булырлыҡ итеп өҫтәлгә йәйергә, йәйгәс, тағы ла бер аҙ ҡалҡҡанын көтөргә. Аҙаҡ форма ярҙамында төрлө фигуралар (түңәрәктәр, йондоҙсоҡтар) киҫеп алып, ҡайнап торған үҫемлек майында бешереп алырға. Бешкән ҡабартмаларҙы ҡағыҙ таҫтамалға һалып, артыҡ майын һарҡытҡас, тәрилкәләргә матур итеп теҙеп, еләк-емеш ҡайнатмаһы менән табынға бирергә. Өҫтөнә шәкәр пудраһы һибергә мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] q6ip6wi5tkxns5tdvdv5v4enysdzll3 0 3035 19562 9873 2018-08-28T09:47:42Z Aidar254 420 19562 wikitext text/x-wiki [[File:Nuvola apps date.svg|thumb]] # [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hux47x58ow5zqvvlo8yg25rpm7tg66t 0 3036 19576 9880 2018-08-29T10:57:57Z Aidar254 420 19576 wikitext text/x-wiki [[File:18th-century male clothing 01 by shakko.jpg|thumb|Камзул]] # Яланы йәшелдән,<br /> Кәртәһе көмөштән. # Бей-бей балаһы,<br /> Бикә солтан инәһе,<br /> Уның да бар самаһы —<br /> Йөҙ мең алтын баһаһы. # Биле бормалы,<br /> Сите уҡалы,<br /> Эсе юхалы. # Биле бормалы,<br /> Үҙенең ҡулы юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nycgw5p6yajo57hb8q82t367i6p7l65 0 3037 19563 9885 2018-08-28T09:48:00Z Aidar254 420 19563 wikitext text/x-wiki [[File:3399 - Fiescheralp - Hotel Eggishorn.JPG|thumb|right|]] # Ике баш, бер кәүҙә, дүрт аяҡ. # Ике терәкле, дүрт аяҡлы. # Дүрт аяҡлы ат түгел,<br> Мамығы бар ҡош түгел. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2hlb3s11l6kbukoaykc75yt3hey17i2 0 3038 19565 9893 2018-08-28T09:53:35Z Aidar254 420 19565 wikitext text/x-wiki [[File:Kunyu Wanguo Quantu (坤輿萬國全圖).jpg|thumb|400px]] # Диңгеҙе бар — йөҙөп булмай,<br /> Юлы бар — йөрөп булмай,<br /> Ере бар — һөрөп булмай. # Ҡалаһы бар — халҡы юҡ,<br /> Диңгеҙе бар — һыуы юҡ. # Ҡалалары йортһоҙ,<br /> Диңгеҙҙәре һыуһыҙ. # Бәләкәй генә ҡағыҙға <br /> Бөтә донъя һыйған. # Ямауы бар — йөйө юҡ,<br /> Ҡалаһы бар — өйө юҡ. # Бар ауылы,<br /> Бар шәһәре — кешеһе юҡ,<br /> Диңгеҙе бар,<br /> Йылғаһы бар — һыуы юҡ. # Бик күп төрлө илдәре, <br /> Диңгеҙҙәре, күлдәре. <br /> Йылғалары тар, ҡыҫҡа —<br /> Атлап сығыр ҡырмыҫҡа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d8p2ngan8ptqk7s5zwmkbd0zt4iucpe 0 3039 19566 9900 2018-08-28T09:53:49Z Aidar254 420 19566 wikitext text/x-wiki [[File:Solanum tuberosum Peruanische Blaue (03).jpg|thumb]] [[File:Bellarosa.jpg|thumb]] # Ер аҫтында еҙ бүкән. # Ер аҫтында еҙ түңгәк. # Аҫты туҡмаҡлы, <br />Өҫтө ботаҡлы. # Сәскәһе ағасында, <br /> Алмаһы тамырында. # Башы елбәҙәк,<br />Төбө түңәрәк. # Берәү генә ер аҫтына күмелде, <br />Көҙ етеүгә балалары күренде. # Инәләре ултырып тора,<br /> Балалары ҡуба тора. # Тупырлаған туп ҡына,<br /> Аяҡ-ҡулы юҡ ҡына. # Төбө алмалы,<br />Башы салмалы. # Башы — тәтәй,<br />Төбөндә — унлап күкәй. # Башымды ла киҫәләр,<br />Билемде лә киҫәләр,<br />Бер туҡмаслыҡ он тапмайҙар,<br /> Минең менән көн итәләр. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mzvy7tdfom56q0imnapt8agv5qz1ztx 0 3040 20090 19577 2020-01-18T19:27:04Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20090 wikitext text/x-wiki [[File:Irwins potato cakes modified.jpg|thumb]] == Ингредиенттар == * 10 эре картуф * 250 гр һары май * 8-9 йомортҡа * 3-4 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * 0,5 сәй ҡалағы сода йә йомшартҡыс порошок == Әҙерләү == Картуфты һыуһыҙ бешереп алырға (духовкала һ.б). Ҡырғыс аша үткәрергә лә, иретелгән эҫе һары май ҡушып, йәһәт кенә, һыуытмайынса иҙергә кәрәк. Ошо ваҡытта икенсе берәү пюреға бәләкәй генә арауыҡ менән бер-бер артлы дүрт йомортҡаны туғып һалып тора. Пюрены бер туҡтауһыҙ болғап торорға кәрәк. Һуңынан дүрт йомортҡаның һарыһын шәкәр ҡомо менән туғып ҡушырға. Иң аҙаҡтан ҡаты күбеккә әйләнгәнсе туғылған йомортҡаның ағын ҡушырға. (Был эш процесында пюре һыуынырға тейеш түгел! Шуға күрә әҙерләүселәргә бик тилбер, сос булырға кәрәк.) Бөтә масса ҡуйы һәм ҡабарынҡы булғас, фольганан эшләнгән һауытҡа йә ҡалын табаға һалырға, духовкаға оҙатырға. Был бисквитты төрлө бәлештәр бешереү өсөн дә ҡулланырға мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hanfkv7xc1q7ch9w8nph975bnxxfx7r 0 3041 9920 9919 2017-08-23T21:40:40Z MF-Warburg 23 11 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9920 wikitext text/x-wiki {{Рецепт| | Категория = Ҡурылған ит | Порций = 6 | Время = 3 сәғәт | Сложность = 4 | Энергетическая ценность = 120-260 ккал | Изображение = [[File:Mmm... sloppy joe with cheese and red ripe jalapeno chilies (7735939558).jpg|right|thumb|200px| Һыйыр ите]] | Википедия = Һыйыр ите | Викисклад = Category:Beef }} == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == [[File:Brisket in its natural state.JPG|right|thumb|200px| [[w:Говядина|Говядина]] ]] # Һыйыр ите 400 г.<ref>[http://www.russianfood.com/recipes/recipe.php?rid=14879 Жаркое из говядины с картофелем]</ref>. # Картуф 500 г. # Башлы һуған (1 баш) 80-100 г. # Үҫемлек майы (4 аш ҡалағы) 60 г. # Лавр япрағы # Тоҙ # Борос # Һыу 0.5 стакан == Әҙерләү ысулы == # Итте 1 см киңлектә һәм 5 см оҙонлоҡта турарға # Һуғанды ярымтүңәрәк, картуфты түңәрәкләп телергә # Кәстрүлгә 2 аш ҡалағы үҫемлек майы, артабан әҙерләнгән итте, картуфты һәм һуғанды һалырға # Ваҡыты-ваҡыты менән болғатып, һүрән генә утта ҡыҙҙырырға == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} [[Category:Вторые блюда]] [[Category:Говядина]] [[Category:Рецепты]] [[Category:Русская кухня]] [[Category:Мясные блюда]] [[Category:Жаркое]] [[Category:Соль]] [[Category:Лавровый лист]] [[Category:Картофель]] [[Category:Блюда из говядины]] [[Category:Башҡортса]] [[ru:Рецепт:Жаркое из говядины с картофелем]] gjo5iwftzwwp4ii2dvwe5gqntp6ersm 0 3042 19578 9927 2018-08-29T10:58:30Z Aidar254 420 /* Әҙерләү */ 19578 wikitext text/x-wiki '''Картуф-һоло котлеты''' == Ингредиенттар == * 1 стакан һоло ярмаһы * 2 картуф * 6 аш ҡалағы көнбағыш майы * 2 аш ҡалағы он * тоҙ, борос == Әҙерләү == Һоло ярмаһына (тиҙ бешә торғанын алмағыҙ) бер стакан ярым ҡайнар һыу ҡойоп, һауыттың ҡапҡасын ябып, 30 минут (утһыҙ) бүрттерергә ҡуйырға. Картуфты ваҡ ҡырғыс аша үткәрергә. Тоҙ, борос һалып, бүрткән һоло менән картуфты болғарға. Һуңынан ике аш ҡалағы он ҡушып тансҡап алырға. Фарш шыйыҡ килеп сыға, шуға күрә ҡыҙған майлы табаға аш ҡалағы менән һалырға кәрәк. Ике яҡлап ҡыҙҙҙырып алырға. Котлеттарҙы эҫеләй көйө йәшелсә, ҡаймаҡ менән бирергә. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 8pu6k2nxht3u7s84rezlabgrxcoyoxz 0 3043 9934 9933 2017-08-23T21:40:41Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 9934 wikitext text/x-wiki [[File:Virtiniai001.JPG|thumb]] '''Картуфлы-итле билмән, вареники''' — сөсө ҡамыр эсенә картуф һәм итле фарш урап бешерелгән ризыҡ. Бөгөн бер тәмлекәс бешерҙем әле, әхирәттәр. Картуфлы-итле билмән тип әйтәйемме, вареники,тиһәм, дөрөҫөрәк булырмы? Нисек кенә атаһаң да, танһыҡҡа тәмле инде. ==Кәрәкле аҙыҡ-түлек== ;Ҡамыр өсөн * он * көнбағыш майы * 2 йомортҡа ;Эслек өсөн * 2 картуф * фарш ==Әҙерләү ысулы== Башта билмән ҡамыры әҙерләнем. Онға 2 йомортҡа, саҡ ҡына тоҙ, стаканды тултырмай һыуыҡ һыу, 2 ҡалаҡ көнбағыш майы ҡушып ҡамыр баҫтым да ситкәрәк алып ҡуйҙым. Шунан, йәһәт кенә эслеген әҙерләнем: 2 ҙур ғына картуфты ҡырғыс аша үткәрҙем. Һыуын һыҡҡас, һуған, тоҙ, борос, ярты йомарлам фарш менән бутаным. Үтә йоҡа итмәй генә ҡамырҙы йәйеп, түңәрәктәр ҡырҡтым. Аҙаҡ һәр түңәрәктең эсенә эслекте һалып билмәнде (вареники) эшләнем дә, ҡайнап торған һыуҙа бешереп алдым!!!! Әҙерәк бутап торорға ла онотоп китмәгеҙ,йәме! Майлаптырып, йәшел тәмләткестәр, соус-моус ҡушып ашаһаң...ммм.....'''Тәмле!!!!!''' <small>Гөлназ Ишемғолова әҙерләне</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Картуф]] [[Category:Башҡортса]] 35qondtdctbamdc3yizw23cxeqs0yg8 0 3044 19579 9945 2018-08-29T10:58:57Z Aidar254 420 19579 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған, 2012 йыл, 8 декабрь, №246 (26336)</small>'' [[File:Piononos agridulces argentinos caseros cortados.JPG|left|200px]] Бер йәймә йоҡа ләүәш (барлыҡ магазиндарҙа тиерлек һатыла), дүрт сосиска, 50 грамм ҡаты сыр, дүрт картуф, петрушка, тоҙ, борос, аҡ май алабыҙ. Картуфты бешереп иҙәбеҙ ҙә тоҙ, борос, аҡ май, тәмләткес йәшел үләндәр һалып бутайбыҙ. Ләүәште оҙонлоғо — сосиска тиклем, киңлеге 12 сантиметрға еткән тура мөйөшлө дүрт шаҡмаҡҡа бүләбеҙ. Һәр береһенә картуфиҙмәһе һалып, ҡалаҡ менән тигеҙләйбеҙ, өҫтөнә ҡырғыс аша үткәрелгән сыр һибәбеҙ. Ситенә сосиска һалып, һаҡ ҡына урайбыҙ. Килеп сыҡҡан дүрт рулетты үҫемлек майында ҡыҙҙырабыҙ <small>'' Әлфиә Әйүпова яҙып алды''</small> [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] jhskeht900nus7sk1icy558uevgn0pp 0 3045 19717 19580 2018-11-27T02:40:04Z ZUFAr 381 19717 wikitext text/x-wiki [[File:Ukrainian potato pancakes.jpg|thumb|Картуфтан кәтлит (драники)]] '''Картуфтан кәтлит''' (драники) == Составы == * 6 бөртөк картуф * 1 йомортҡа * 2 аш ҡалаҡ ҡаймаҡ * 2-3 аш ҡалаҡ он * 1 теш һарымһаҡ * үҫемлек майы * тоҙ * борос (мөмкин) == Әҙерләү == Каруфтарҙы әрсеп, ваҡ ҡырғыстан үткәрергә. Һыуын айырып алырға. Картуфҡа ҡаймаҡ һәм йомортҡа ҡушып болғата биреп, он, тоҙ, борос ҡушып тағы ла болғатырға. Аҙаҡ иҙелгән һарымһаҡты ҡушып, ҡамыр болғатырға. Ҡамыр ҡоймаҡ ҡатнашмаһы рәүешендә булырға тейеш. Табала үҫемлек майы ҡыҙғас, ҡамырҙы ҡоймаҡ рәүешендә табаға һалып ике яҡтан ҡыҙҙырырға (алтынһыу төҫөнә ингәнсе). Өҫтәлгә йылы көйөнсә бирергә, ситенә ҡаймаҡ һалырға була. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 6w26c2p669wl1bzs380yo69p2d4284r 0 3046 19547 9954 2018-08-20T17:55:27Z ZUFAr 381 19547 wikitext text/x-wiki [[File:Мужская одежда 1.jpg|thumb|Кейем]] # Өйгә ингәндә, тороп ҡала,<br> Тышҡа сыҡҡанда, тотоп ала. # Өйҙә саҡта сәйҙә,<br> Тышта саҡта буйҙа. # Әҙәмдең күрке, йәмғенән береһе. # Бураһы туҙа, бағанаһы ҡала. # Байҙың ишеге бер генә,<br> Ярлының ишеге мең. # Үңәсе бар,<br> Биле бар,<br> Кәүҙәһе бар,<br> Ҡулы бар — кеше түгел. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ki7fkmn07duhpm56zy1gxzzcp1z4a0p 0 3048 18986 9960 2018-01-23T07:16:49Z Aidar254 420 18986 wikitext text/x-wiki #Тигеҙ ерҙә тай эҙе. #Ҡырҡып алған ҡыл арҡандың<br> Ҡырҡ йылдан һуң эҙе ҡалды. #Үҙ буйыңда уймаҡтай. #Буйыңдағы уймаҡты<br> Эҙләһәң дә — тапмаҫһың. #Үҙәнеңдә, үҙ буйыңда,<br>Эҙләһәң дә табалмаҫһың. #Тәтәй инәй тотоп алды,<br> Төймәләй генә төйөн һалды. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] km09q3chk1mwrqwo09trezwgv0v4f8d 0 3049 19581 9967 2018-08-29T10:59:35Z Aidar254 420 19581 wikitext text/x-wiki [[File:Eyelashes.jpg|thumb|right]] # Аръяҡта ла йөҙ йылҡы,<br> Бирьяҡта ла йөҙ йылҡы.<br> Ҡағыша ла тибешә,<br>Тояҡтары һыныша. # Аръяҡта ла йөҙ йылҡы,<br> Бирьяҡта ла йөҙ йылҡы,<br>Тибешә ла ҡауыша. # Ялт-йолт ябыла,<br> Төн еттеме — <br>Йоҙаҡһыҙ бикләнә. # Йөҙлөк аҫтында йөҙ энә. '''Керпек, ҡул''' #Арғы яҡта алтмыш ат,<br> Бирге яҡта алтмыш ат,<br> Ҡыуышыр ҙа тибешер,<br> Ҡыл ҡойроҡҡа йәбешер. # Аръяҡта ла көрән ат,<br> Бирьяҡта ла көрән ат.<br> Атыша ла тибешә,<br> Араларға ҡырғыҙ барып йәбешә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s1sytvmf9p7h1m3bg3o36wahk7o597y 0 3050 19582 9977 2018-08-29T10:59:50Z Aidar254 420 19582 wikitext text/x-wiki [[File:Lamium album 01.JPG|thumb|]] [[File:Крапива - panoramio.jpg|thumb|]] # Өй ҡашында уҫал еңгә<br /> Семтеп ала, өтөп ала. # Яҡын барма,<br /> Яҡын барһаң, ҡулыңа алма,<br /> Ҡулыңа алһаң, бәлә һалма. # Япрағы, һабағы бар,<br /> Ҡамсы түгел — һыҙҙыра.<br /> Һыҙҙырғанда ут кеүек,<br /> Бөтә тәнде ҡыҙҙыра. # Йәшел айғыр кешнәп ала,<br /> Барып тотһаң, тешләп ала. # Ут түгел — тәнде яндыра. # Өй артында йәшел ут, # Үҙе үлән, үҙе мут. # Күмер түгел, ут түгел,<br /> Тотһаң — ҡулды бешерә. # Аяҡ тыҡһаң — аяҡҡа хас,<br /> Ҡулың тыҡһаң — ҡулыңа хас. # Үҫә ҡойма буйында,<br /> Гел сағыуҙыр уйында.<br /> Уты ла юҡ — яндыра,<br /> Ҡорт саҡҡан эҙ ҡалдыра*. # Һин ҡул һуҙһаң,<br /> Ул һиңә ут бирә. # Миңә кемдер ҡул һуҙһа,<br /> Бешерәм мин ҡуҙһыҙ ҙа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] k8y4p0mrql4l6q44ji2of57oijfm2z8 0 3051 24538 20091 2022-09-09T14:49:25Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24538 wikitext text/x-wiki [[File:Ortie.jpg|thumb]] [[File:Zupa pokrzywowa.JPG|thumb]] '''Кесерткән ашы''' — башҡорт халҡының бик борондан ҡулланған аҙығы. Яҙ етеү менән, кесерткән үләне ҡалҡып сыҡҡас та бешергәндәр. Файҙалы матдәләргә, бигерәк тә С витаминына бай. == Әҙерләү == Эмаль йә быяла һауытҡа, кәрәгенсә һыу алып, ҡайнатырға ҡуяһың. Һыу ҡайнап сыҡҡас, картуф, әҙерәк кишер төшөрәһең, улар бешер алдынан ғына кесерткән турап һалаһың. Кесерткән төҫөн үҙгәрткәс, биш-алты минуттан утты һүндерәһең. Тоҙҙо һуңынан һалырға кәрәк. Ашты ҡаймаҡлап, йә һары май менән ҡоротлап бирергә мөмкин. Был әрһеҙ сүп үләне — ата-бабаларҙы аслыҡтан ҡотҡарған, дауа сараһы булараҡ та ҡулланылған. Ололар, яҙғыһын 3 үләнде (кесерткән, балтырған, ҡуҙғалаҡ) мотлаҡ 3 тапҡыр булһа ла бешереп ашарға кәрәк, ти торғайны. Кесерткән япраҡтарында С витамины лимонға ҡарағанда 2,5 тапҡырға күберәк. Шулай уҡ А, В1, В2 витаминдары, минераль тоҙҙар, төрлө органик матдәләр күп. Кесерткән аҡһымында алыштырғыһыҙ 10 аминокислотаның 9-ы бар. Арығанда, ауырыуҙарҙан өҙлөккәндә ул - иң беренсе ярҙамсы. Калий менән кальцийға бай булыуы йөрәкте, ҡан тамырҙарын шифалай. Шәкәр ауырыуын, гемоглобин төшөүен, күҙ ауырыуҙарын дауалағанда ла кесерткән беренсе ярҙамсы. Ҡаны ҡуйы булған кешеләргә генә уны һаҡлыҡ менән ҡулланырға кәңәш ителә. Кесерткәнле аш артынан ҡан шыйығайтыусы сәйҙәр эсеп ҡуйһағыҙ, зыяны булмаҫ. == Ашҡа кәрәк ҡушылмалар == Кесерткәнде итле һурпаға һалып та, «ҡоролай» ҙа бешерергә була. Итһеҙ бешергәндә * [[:w:ba:кесерткән|кесерткән]] — бер услам (100—200 г.), * Бәрәңге — 3 дана * Кишер — 1-2 дана, * Һуған — бер баш, * Һыу — 2,5-3 литр, * Тоҙ, тәмләткестәр — тәменсә. * Ике дана йомортҡа (мотлаҡ түгел) * Аҡ май йәки шыйыҡ май — оҡшағанса == Бешереү == Һыуҙы ҡайнатып сығарғас, бәрәңге турап һалына, ул бешә торғансы, кишерҙе ҡырғыстан үткәреп, өҫтәп ебәрәһең. Башлы һуғанды ваҡлағас, майҙа ҡыҙҙырып алырға була, шул көйө лә һалырға мөмкин. Кесерткәнде башта һалҡын һыуҙа йыуып, ҡайнар һыу менән бешекләп алаһың. Сағылыуҙан ҡурҡмаһаң, бешекләмәй генә лә турарға була. Был хатта быуын һыҙлағанда файҙалы ла. Кесерткәнде башҡа үҫемлектәр артынан оҙатҡас, бер нисә минуттан әҙер ҙә була. Ҡаты итеп бешерелгән ике йомортҡаны ваҡ ҡына итеп турап, ашҡа һалаһың. Табынға ҡаймаҡ менән бирһәң, телеңде йоторлоҡ булыр. ==Шулай уҡ ҡарағыҙ== * [[Кесерткән япрағынан щи|Кесерткән япрағынан щи]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аш-һыу]] jv0miy0aehz503i98m54wbysdu20d5f 0 3052 18880 18879 2018-01-03T12:54:58Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18880 wikitext text/x-wiki [[File:Orties en salade 01.JPG|thumb]] '''Кесерткән менән ыумас''' == Ингредиенттар == * Һурпа йәки һыу 400 г * картуф 80-100 г * [[w:Кесерткән|кесерткән]] 100—150 г * [[йомортҡа]] 1 шт * он 35-40 г * һыу 30-35 г * төплө һуған 15-20 г * йәшел һуған 10-15 г * [[Аҡ май|аҡ май]] 10-15 г * ҡаймаҡ 30-35 г * тоҙ, борос тәменә ҡарап == Әҙерләү ысулы == Йәш кесерткәнде һайлап алып һалҡын һыуҙа йыуып, ҡайнар һыуҙа бешекләгәс, ваҡлап киҫергә кәрәк. Әҙер кесерткәнде тоҙ һалынған сей йомортҡала әүәләргә. Тоҙланған ҡайнар һыуға йәки һурпаға шаҡмаҡлап киҫелгән картуф һалып бешерегә. Ул бешеп сығыр алдынан, ашҡа ыумас (ыумас ашын ҡара) төшөрөп болғай-болғай ҡайнатып сығарырға. Аҙаҡ кесерткән, еңелсә ҡыҙҙырылған һуған, тәмләткестәр өҫтәп бешереп алырға. Ашҡа ҡаймаҡ һалып бирәләр. [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] ppiqz6e53d2hqg55mnrexn4qxkpv3hn 0 3053 10010 10009 2017-08-23T21:40:43Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10010 wikitext text/x-wiki '''Кесерткән япрағынан щи''' == Составы == * Йәш [[:w:ba:кесерткән|кесерткән]] япрағы, * [[:w:ba:ҡуҙғалаҡ|ҡуҙғалаҡ]], * [[:w:ba:кишер|кишер]] менән [[:w:ba:әнис|әнис]], * аҡ һәм йәшел [[:w:ba:һуған|һуған]], * бойҙай [[:w:ba:он|оно]], * һары май, * [[:w:ba:ҡаймаҡ|ҡаймаҡ]], * бер [[:w:ba:йомортҡа|йомортҡа]], * лавр япрағы, * тоҙ, * борос. == Әҙерләү == Кесерткән япрағын өс минут ҡайнар һыуҙа тотоп алырға һәм ваҡлап турарға, майҙа 10—15 минут ҡыҙҙырырға. Ваҡлап туралған кишер, петрушка, һуғанды ла майҙа ҡыҙҙырып алырға. Кайнап торған һурпаға кесерткән япрағын, ҡыҙҙырылған йәшелсәләрҙе, йәшел һуғанды өҫтәп, 20 — 25 минут ҡайнатырға. Бешеп сығыр алдынан тәмләткестәр өҫтәргә. <gallery> Orties en salade 01.JPG| Soupe à l'ortie.JPG| Soupe à l'ortie 2.JPG| </gallery> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Кесерткән ашы|Кесерткән ашы]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] n6ovtkro1fwh47ft4795ej3unf09pa3 0 3054 19585 10017 2018-08-30T14:19:13Z Aidar254 420 19585 wikitext text/x-wiki [[File:Gateio-costapppr.jpg|thumb|right]] [[File:Altenheim.jpg|thumb|right]] # Иң башта була дүрт аяҡлы,<br> Шунан була ике аяҡлы,<br> Шунан була өс аяҡлы. # Иртән — дүрт аяҡ,<br> Төш — ике аяҡ,<br> Кис — өс аяҡ. # Иртә менән дүрт аяҡ,<br> Төштә ике аяҡ,<br> Кисен өс аяҡ,<br> Төндә өҫтөндә маяҡ. # Донъяла бер йән бар,<br> Унан да көслө кем бар? [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0hxg30pjxtoed5nxhv9u3kza4jytgxd 0 3055 19584 10033 2018-08-29T11:00:06Z Aidar254 420 19584 wikitext text/x-wiki [[File:Chlamydosaurus kingii pair.jpg|thumb]] #Кеше тиһәң — дүрт аяҡлы,<br />Хайуан тиһәң — үрмәләй. #Ҡыуыш таштың аҫтында<br /> Йәшел тунлы ҡыҙ ята [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] npq0h4udrokqrq54f23kj21ctoow4rk 0 3056 19586 10039 2018-08-30T14:19:23Z Aidar254 420 19586 wikitext text/x-wiki [[File:Ступа.JPG|thumb]] # Алап ауыҙ, башы юҡ. # Әсәһе балаһын төйә,<br> Балаһы әсәһен һөйә. # Нескә билле бер килен,<br> Ҡойо ауыҙында бейей. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1qmvbbmerz98ptcjfgwkbiylh81mc9m 0 3057 10043 10042 2017-08-23T21:40:44Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10043 wikitext text/x-wiki [[File:Туралған һалма.jpg|thumb|left]] '''Килен туҡмасы''' — бындай милли ашты туй көнөндә килен әҙерләй, шуға ла «Килен туҡмасы» тип атала. Ҡамыр баҫыу һәм туҡмас киҫеү киленден эшһөйәрлеген, оҫталығын күрһәтә. Килен һалманы йоҡа йәймәнән ни тиклем булһа ла нәҙегерәк итеп киҫергә тейеш. == Әҙерләү ысулы == Туҡмас ҡуйы ялтыр һурпала әҙерләнә. Һурпа ошо сифатын юғалтмаһын өсөн туҡмасты тәүҙә ҡайнаған һыуға һалалар, һыу ҡайнап сыҡҡас та һөҙөп алып, һурпаға төшөрәләр. Туҡмасты ваҡлап туралған ит менән өҫтөнә йәшел тәмләткестәр һибеп табынға бирәләр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] n9in9vxpz7gy6iqayq7aq20pfx52l7v 0 3058 21102 20051 2020-07-02T17:16:30Z ZUFAr 381 removed [[Category:Йолалар]]; added [[Category:Башҡорт туй йолалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21102 wikitext text/x-wiki Килен һөйөү туйҙың икенсе көнөндә үткәрелә. Киленде бүлмә уртаһына ултырғысҡа ултырталар. Иң тәүҙә ҡәйнәһе килендең иңенә шәл яба ла, арҡаһынан һөйөп, изге теләктәрен әйтә. Шәл кизе йәки мамыҡ була. Хәҙер аҡ мамыҡтан яба ҡәйнәләр. Шунан кейәү яғынан туйға килгән бөтә ҡоҙағыйҙар киленгә яулыҡ ябып, һөйөп теләк теләй. Теләктәр араһында: «Ҡәйнәң менән ирешмә, апһындарға бирешмә» тигән кеүегерәк шаян һүҙҙәр ҙә ишетелә. [[Категория:Башҡорт туй йолалары]] 36l8lxs64j33ik0z6mh0uuy5yuffjr7 0 3059 19567 10057 2018-08-28T09:54:17Z Aidar254 420 19567 wikitext text/x-wiki [[File:Cannabis sativa.jpg|thumb|right]] # Төбө тамыр,<br /> Уртаһы һеңер,<br /> Осо май. # Төбө тамыр,<br /> Уртаһы һеңер,<br /> Башы майлы,<br /> Ашамаға яйлы. # Оҙон-оҙон ҡолғалар,<br > Һелкенгеләп ҡуялар,<br /> Ялбыр башлы, еҙ тешле,<br /> Тырпайышып торалар. # Табағас башында татлым бар. # Тиреһен кейәләр,<br /> Кәүҙәһен ташлайҙар,<br /> Башын ашайҙар. # Тарт та йолҡ, тарт та йолҡ,<br /> Килеп сығыр Тарматай.<br /> Өҙөрһөң, һуғырһың,<br /> Кейем итеп кейерһең. # Кәртә аҫтында тирәк,<br /> Тирәк һайын оя,<br /> Оя һайын йомортҡа. # Өй уртаһы ҡыл арҡан,<br /> Мөйөш һайын оя,<br /> Оя һайын бер йомортҡа. '''Киндер орлоғо''' #Бер һабаҡта етмеш япраҡ,<br /> Етмеш япраҡта етмеш оя,<br /> Етмеш ояла етмеш йомортҡа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lr1nu0l0uhwdcven0kbhqgclc2xj8qj 0 3060 18851 10065 2017-12-27T14:11:41Z Aidar254 420 18851 wikitext text/x-wiki # Шылтыр ҡыуаҡ араһына<br /> Мылтыр таяҡ ташланым. # Сытыр-мытыр араһына<br /> Йомро таяҡ ташланым. # Бәләкәс өйрәк сума бара, <br /> Артынан моҙ туңа бара. # Кәртә аша бүре тартыша. # Гөбөргәйел һөйәк кимерә. # Ары аттым,<br /> Бире аттым,<br /> Уртаһына бер ҡаҡтым. # Сытырман-сатырман, <br /> Сатырмандың араһына<br /> Бүре инеп ҡасҡан,<br /> Аяғына баҫҡан,<br /> Сатын-ботон асҡан. # Сытыр-сытыр сытырман,<br /> Сытырмандың араһында<br /> Кәзә һауып ултырам. # Сытыр-мытыр араһына <br /> Сыңғыл таяҡ ташланым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] j28a5ub40g9z1kjjl6uu1p9arwx2rxj 0 3061 19588 10070 2018-08-30T14:21:21Z Aidar254 420 19588 wikitext text/x-wiki # Арҡысаҡ-торҡосаҡ,<br> Йыйып алһаң, бер ҡосаҡ. # Алтмыш атым ала аяҡ. '''Кирәгә төбө''' # Етмеш йылан ер тешләй. # Етмеш егет ер тишкән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] j5guvhb8vqqdnbw4l507pv9uex49lfr 0 3062 19597 10080 2018-09-02T17:16:00Z Aidar254 420 19597 wikitext text/x-wiki [[File:2016-09-17 WikiCon 2016 in Kornwestheim (1029) Bücher und Literatur im Stadtarchiv.JPG|thumb]] [[File:Табын ырыуының IV йыйыны 11.jpg|thumb]] # Ағас түгел — япраҡлы,<br /> Тун түгел — тегелгән. # Ҡат-ҡат ҡатлама,<br /> Ҡатламанан атлама. # Ҡат-ҡат ҡатлама,<br /> Аҡылың булһа, ташлама. # Ике яғы таҡта, <br /> Асып ҡараһаң —<br /> Эсе тулы нурлы баҡта. # Теле юҡ — үҙе аңлата. # Оҙон, оҙон юл киткән,<br /> Осона тиклем кем бағыр?<br /> Ҡар өҫтөнән эҙ киткән,<br /> Ҡара һуҫар кем табыр? # Асыла ла ябыла,<br /> Йәбешкәһе зирәк кешегә табыла. # Аҡ ер,<br /> Ҡара тап,<br /> Нимә булыр?<br /> Уйлап тап. # Ҡат-ҡат, тиерҙәр,<br /> Ҡәбделдәхир, тиерҙәр.<br /> Шуны белгән кешенең <br /> Нәҫеле яҡшы тиерҙәр. # Аҡ ялан, ҡара һуҡмаҡ,<br /> Йөрөй белгән эҙ табыр. # Сытыр, сытыр, сытырман ,<br /> Сытырманға инә алмам,<br /> Аҡбур менән бурлаған,<br /> Көмөш менән һырлаған. # Бик күп телдәр белһә лә,<br /> Һөйләшмәй бер телдә лә.<br /> Өйрәнәм, тиһәң — өйрәтә,<br /> Ҡарышмай бер кемгә лә. # Аҡ һандығым эсендә<br /> Сыбар-ала күбәләк. # Кеше түгел — һөйләй,<br /> Кеше күңелен көйләй. # Биттәре бар, телдәре юҡ,<br /> Күрмәйҙәр — юҡ күҙҙәре.<br /> Дуҫ булдыңмы, төрлө телдә <br /> Көйләшәләр үҙҙәре. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hoqyi3emk1avo8rbik53y29t7se1r1n 0 3063 19598 10085 2018-09-02T17:16:10Z Aidar254 420 19598 wikitext text/x-wiki [[File:NRCSAZ78001 - Arizona (493)(NRCS Photo Gallery).jpg|thumb]] # Ер аҫтында алтын ҡаҙыҡ. # Ер аҫтында еҙ уҡлау,<br />Уны белгән егеттәргә<br /> Бер сәкмәнлек буҫтау. # Ер аҫтында еҙ ҡашыҡ. # Ҡыҙыл ҡыҙым ер аҫтында,<br /> Сәскенәйе ер өҫтөндә. # Ерән бабам ер аҫтында,<br /> Һаҡалдары ер өҫтөндә. # Осо нәҙек, төбө йыуан, <br />Ярата уны ҡуян. # Йәшел һаплы алтын бәке,<br /> Ул ни? [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cxztop92jk7hr6bu1z0psxhn2o1ghsf 0 3064 19596 10092 2018-09-02T17:15:50Z Aidar254 420 19596 wikitext text/x-wiki [[File:Kluntje.jpg|thumb]] [[File:Sugarcubes.jpg|right|230px|thumb|Шәкәр-рафинад]] # Ҡар түгел — аҡ,<br />Боҙ түгел — ҡаты,<br />Тоҙ түгел — ирей. # Шаҡманайҙың шаҡылдағы<br /> Баҙға төшһә, ирейҙер. # Алыҫтан ҡараһам — аҡлы,<br /> Татып ҡараһам — татлы. # Аҡтыр үҙе — ҡар түгел,<br />Үҙе баллы — бал түгел. # Таштан ҡаты, тәме татлы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 71vyt07wxtz4y0a5xr0r5nc8lcisqks 0 3065 18849 10098 2017-12-27T14:10:32Z Aidar254 420 18849 wikitext text/x-wiki [[File:Trifolium rubens 140608a.jpg|thumb|right]] # Юл буйында бер аш:<br /> Үҫте ҡыҙыл баш,<br /> Ат килеп яланы,<br /> Һыйыр килеп яланы,<br /> Ҡыҙыл башлы был аштан <br /> Бер нәмә лә ҡалманы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] tqev8tbqx9ney12l4lu587h8tnzfx4y 0 3066 20127 18877 2020-01-26T18:45:03Z Айсар 394 20127 wikitext text/x-wiki '''Кокос һөтө''' — кокос сәтләүеге эсендәге итсәнән яһала торған татлы, һөт төҫөндәге аҡһыл шыйыҡса. Кокос һөтөн төрлө ризыҡтар әҙерләү өсөн ҡушымта итеп, башлыса Азия һәм көнсығыш халыҡтары ҡуллана. Кокос һөтөнөң сәтләүек эсендәге һыуынан һәм һутынан айырмаһы бар. Кокос һөтөндә майҙар — 27 %, углеводтар — 6 %, аҡһымдар — 4 %. Быларҙан тыш, һөттә тиамин (В1), рибофлавин (В2), никотин кислотаһы (В3), аскорбин кислотаһы (С) витаминдары бар. Кокос һыуынан айырмалы рәүештә, һөттө яһалма ысул менән кокос иҙмәһенә һыу ҡушып алалар. Малайзияла, Брунейҙа һәм Индонезияла кокос һөтөн сантан, ә Филлипинда — гатой тип йөрөтәләр. Кокос һөтө ҡуйылығы буйынса айырыла. Мәҫәлән, иң ҡуйыһын айырма тиҙәр. Һөттөң ҡуйырағын десерттар, майлы соустар әҙерләү өсөн ҡулланһалар, шыйығырағын — аштарға, икенсе ризыҡтарға ҡушалар (мәҫәлән, саюр-лоде). [[Category:Һөт аҙыҡтары]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Эсемлектәр]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 2tn5ahk3zrba0rm7djzixi0qijjoslf 0 3067 19599 10113 2018-09-02T17:16:19Z Aidar254 420 19599 wikitext text/x-wiki [[File:Комбайн Case IH.JPG|thumb]] # Гөрләй-гөрләй,<br />Эшләй берҙәй,<br />Тоғо тулһа, һөрәнләй. # Дыу-дыу үкерә,<br />Баҫыу буйлап йүгерә.<br /> Ҡамылдағы игенде<br /> Урып-һуғып елгәрә. # Ҡырҡа барыр,<br />Тартып алыр,<br />Ҡырҡҡылар ҙа һуҡҡылар,<br /> һабағын ергә өйөр,<br />Тосон тоҡҡа тултырыр. # Тырнай ҙа һоҫа,<br />Йота ла ҡоҫа,<br />Барын бергә эшләй,<br />Был ниндәй оҫта? # Ура, һуга, елгәрә,<br />Үҙе тейәп ебәрә.<br />Бик күп игеп игенде,<br /> Байыта ул илемде. # Үҙе ура,<br />Үҙе һуга,<br />Үҙе һура. # Үҙе ура, үҙе һура,<br />Үҙе ҡапсыҡҡа һала,<br />Геүелдәп үтеп китә лә <br />Ҡыр таҡырланып ҡала. # Сәйнәй һалам — төкөрә алтын. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gkyq88saoiuaan8zwrnmxuojf0ud5w0 0 3068 19600 10119 2018-09-02T17:16:26Z Aidar254 420 19600 wikitext text/x-wiki [[File:Compass icon matte.svg|thumb]] # Йүнәлештәрҙе күрһәтә,<br />Сәғәт түгел — теле бар.<br /> Аҙаштырмай бер ҡасан,<br />Нимә һуң ул, балалар? # Өнһөҙ юлдар күрһәтер,<br />Күп нәмәгә өйрәтер. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] eg5r2qgezp9amzm3grf06icmhvncq01 0 3069 19601 10125 2018-09-02T17:16:42Z Aidar254 420 19601 wikitext text/x-wiki [[File:Covers-provisorio-Pskov-Russia-6.jpg|thumb]] # Дүрт мөйөшлө келәттең<br /> Аҡҡош ята эсендә,<br />Ишегенә мисәт һуҡҡан,<br />Билдәһе бар түшендә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 07mmsx4w7trcu89itpftib3v2qd9gk1 0 3070 19602 10131 2018-09-02T17:16:54Z Aidar254 420 19602 wikitext text/x-wiki Шундай мәлдәр була: бер нәмә лә эшләге килмәй, хатта һөйләшергә лә ялҡау килә, көскә эштән аяғыңды һөйрәп ҡайтаһың. Әммә!..Ишек асылыу менән бер-бер артлы балаларың йүгереп килеп сыға, ҡосаҡлап алалар, үпәс итәләр. Шул мәлдә аңлайһың: һинең юҡ-бар бошоноуҙарың, кәрәкмәгән уйҙарың, бәләкәс кенә проблемалар өсөн дә үҙ-үҙеңде ашауың, көнүҙәк ваҡ-төйәк мәшәҡәттәрең һуҡыр тингә лә тормай. Сөнки һин-ӘСӘЙ, һин балаларың менән көслөһөң! Һәм үҙеңде кәйефһеҙ тойорға хаҡың юҡ! Йә әле, йылмайып түрҙә торған көҙгөгә ҡара. Ниндәй матур ҡатын тора, тиһеңме? Танымайһыңмы ни, һин дә инде ул!!! Үәт, шулай! Яҡшы кәйефкә көйләнегеҙме үҙегеҙҙе? Башҡа бошоноп йөрөмәгеҙ, йәме. Ә хәҙер, ең һыҙғанып ҡамыр баҫып алайыҡ. Шул тиклем тәмле ҡамыр рецебен өйрәтәм. Тәүгә был эшкә тотонған кешенең дә ҡамыры уңасаҡ! == Әҙерләү == Шулай итеп, 2 ст. йылы һыуға 1,5 ҡалаҡ ҡоро сүпрә (10-11 г. бәләкәй пакет) һалырға. Сүпрә матур булып күпергәс, 4 ҡалаҡ көнб. майы, 2 ҡалаҡ шәкәр, бер балғалаҡты тултырмай тоҙ өҫтәп ҡамыр баҫырға ла, йылы урынға ҡабартырға ҡуйырға. ЙОМОРТҠА ҡушмайбыҙ!!! Шундай матур булып ҡабара, ә бешергәс телеңде йоторлоҡ була! Эслеген үҙегеҙ теләгәнсә эшләгеҙ: * бешкән картуфҡа аҡ май, ҡайнаған һөт (ҡайһы берҙә һөт һалмайым, бешкән һыуын ғына ҡулланырға мөмкин) ҡушырға, тоҙ-борос һибергә. * һуған менән ҡырғыстан үткәрелгән кишерҙе майҙа ҡыҙҙырып алғас, бешкән дөгөгә ҡушырға, укроп, консервалағы сайра балығын өҫтәргә. Әйткәндәй, балыҡтың ҡылсыҡтарын сүпләп алырға. Бөйөрөктәрҙе (пирожкиҙарҙы) мейестә бешерергә. Бешерер алдынан, һәр береһенең өҫтөнә туғылған йомортҡа менән һөттө һыларға. Ашығыҙ тәмле булһын, дуҫтарым!!! <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит иҙмәһе]] [[Category:Картуф]] [[Category:Дөгө]] [[Category:Бәшмәк]] nb5u61j1v421oqnpoyybcgxq0bzrk95 0 3071 24620 19149 2023-01-22T17:27:11Z Aidar254 420 24620 wikitext text/x-wiki [[File:Кран и листья Новгородская.JPG|thumb]] [[File:Кран с маховой стрелой.jpg|thumb]] # Торна торор һерәйеп,<br /> Суҡышынан төшөрөп,<br />Уға әйбер тағырҙар,<br /> Юғарыла алырҙар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9uqq44wtdvtwyjfukpasa0q0ppr6kut 0 3072 10139 10138 2017-08-23T21:40:47Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 10139 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Кесерткән ашы|Кесерткән ашы]] 0cuz4u95edy6ncygtubr35uwz4vh901 0 3073 10148 10147 2017-08-23T21:40:48Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10148 wikitext text/x-wiki [[File:Май бешкес.jpg|thumb]] '''Күбекмай''' — ҡайһы бер яҡтарҙа башҡорттар уны аҡмай тип атайҙар. == Әҙерләү == Күбекмайҙы бешеү өсөн 15 литр һөттән ойотҡан (ҡатыҡ) яһап алалар. Алдан әҙерләнгән бер литр ҡаймаҡҡа ике ҡалаҡ ойотҡан туғып, 10 сәғәт тирәһе ултыртып ҡуялар. Артабан алдан әҙерләнгән ойотҡанды ағас көбөгә ҡойоп, бер аҙ туҡыйҙар. Әҙер массаға ҡаймаҡты ағыҙалар ҙа, бешкәк менән болғаталар. Майҙы килтереп сығарыу бик оҙаҡ ваҡытты ала, шуға күрә уны эшләүҙә бер нисә кеше ҡатнашып, алмашлап эшләүе зарур. Аҡ май төшә башлаһа, ул көбө ситенә йәбешеп йомарлана. Шул саҡта хужабикәнең тиҙерәк төшөрөү өсөн тағы ла нығыраҡ туғыуы талап ителә. Артабан, килеп сыҡҡан ҡатнашманы айрандан айырып, махсус һауытҡа һалалар. Әҙерәк эшләргә кәрәк булғанда, ҡушылмаларҙы билдәле бер нисбәттә кәметеп була. == Иҫкәрмә == Күбекмайҙы эшләү өсөн махсус һауыт — [[:w:ba:Көбө|көбө (көбөксәк)]] ҡулланалар. Хәҙер ундай һауыттар юҡ инде. Уның урынына йәйпәк, сөмөрәк эмаль һауыт ҡулланалар. Туҡыу өсөн ағастан бешкәк эшләп алалар. Ҡаймаҡты аҙ ғына әсетә биреп, яңы ойоған ҡатыҡҡа ҡушып, талғын ғына бешәләр. Ҡатыҡ һәр ваҡыт һөт йылыһындай ғына булып торорға тейеш. Эшләү өсөн оҫталыҡ дәресе, тәжрибә кәрәк була. Сөнки, ҡыҙыуыраҡ тиҙлектә бешһәң, уңмай. Эрей ҙә, күбекмай төшмәй. Үтә һүлпән бешһәң, бөтөнләй төшмәй. Май ап-аҡ ҡына булып күбеп кенә торғанға исеме лә уның — күбекмай. Айраны ла тәмле. Күбекмайҙы ашҡаҙаны ауыртҡан, ашауҙан яҙған кешегә ашатыу файҙалы. Йәш балаға, аҡ май ауыр була тип, күбекмай ашатҡандар. Уның май айында эшләнгәне бигерәк тә файҙалы. Башҡа майҙарҙан аҡ май үҙенең еңел үҙләштерелеүе һәм шифалыраҡ булыуы менән айырыла. Ә [[:w:ba:Айран|айраны]] хаҡында әйтеп тораһы ла түгел! Уны даими эскән кеше сирҙең нимә икәнен белмәгән. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡаймаҡ]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡатыҡ]] 5a3bnajzr4pdgu51fxttn1m3gi63psk 0 3074 24621 10156 2023-01-22T17:27:35Z Aidar254 420 24621 wikitext text/x-wiki [[File:Күбәләр.jpg|thumb|300px]] # Инәһенән элек ҡыҙы тыуа. # Атаһынан алда улы тыуа. # Инәһенән элек балаһы тыуа, <br /> Балаһынан инәһе тыуа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3qwk38vl4haeoncln7m5z2lkapz2l16 0 3075 25052 10163 2023-08-09T15:56:15Z Aidar254 420 25052 wikitext text/x-wiki [[File:Күбәләр.jpg|thumb]] #Ялан ерҙә тай тиҙәге. #Ялан ерҙең күрке,<br /> Ярлыҡаптың бүрке.<br /> '''Күбә, арҡан, кәбән''' #Ултырсы улан,<br />Йылтырсы йылан,<br />Иң олоһо — ыздарауай хан. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kgmsj0idcxpd3ee94jcnpjlk037o5cy 0 3076 24833 20136 2023-03-05T17:20:38Z Aidar254 420 24833 wikitext text/x-wiki [[File:Common blue Polyommatus icarus in flight.jpg|thumb|350px|]] # Ап-аҡ, ап-аҡ аҡсарлаҡ<br> Ҡояш көндө осалыр,<br>Төрлө сәскә ҡосалыр. # Сыбар ала осҡалаҡ<br> Оса гөлдәр ҡосҡалап. # Ике яҡлы ишек — китә йыраҡҡа осоп. # Ел-ел елә килә,<br> Ике еңен һелкә килә,<br> Ҡамышлыҡҡа ҡуна килә,<br> Ҡамыш һыуын эсә килә. # Сыбар ала күлдәге,<br> Тотһаң — уңа биҙәге. # Ҡанаты бар — ҡаны юҡ. # Ҡыш үләм, яҙ тереләм. # Яҙ терелә, көҙ үлә. # Елп-елп итер — елпеп китер,<br> Гөлгә ҡуныр — сәскә үбер;<br> Үҙе күп төрлө,<br>Алтын һырлы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3tgrgwh89zk276wun3v23gqazuzqood 0 3077 24622 10174 2023-01-22T17:27:55Z Aidar254 420 24622 wikitext text/x-wiki [[File:Терн КР03.JPG|thumb|310px|right|Ягоды тёрна. Белгородская область]] #Оҙон ағас башында<br /> Күк күгәрсен ултыра.<br /> «Бөгөн таңда алмаһаң,<br /> Китәмен», — тип ултыра. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4gqrwcmt2msklsax4qxhonsrf4ttk1y 0 3078 20137 18890 2020-02-01T20:25:09Z ~riley 810 lint error 20137 wikitext text/x-wiki [[File:ColumbaOenas.jpg|thumb||300px]] #Гөлдөр-гөлдөр гөлдөрсөк,<br /> Ҡыҙыл ситек, күк күлдәк. # Гөлдөр-гөлдөр гөл итекле,<br /> Гөлкәй ҡыҙыл ситекле. #Көләс гөлкәй гөлдөрәк,<br />Ҡыҙыл ситек, күк күлдәк. #Күҙе тоҙҙай,<br />Мороно моҙҙай,<br />Аяғы ҡыҙыл ситекле,<br />Йүгереүе ҡыҙҙай. #Ҡыҙыл аяҡлы,<br />Земля ҡупай [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kbo6ateh6lo9nmxkgg0r8p94n6znsxw 0 3079 20170 18776 2020-02-01T20:32:57Z ~riley 810 lint error 20170 wikitext text/x-wiki [[File:Cephenemya stimulator.jpg|300px|thumb]] # Ат артынан ҡалмаҫ,<br> Дуғанан уҙмаҫ. # Дыу-дыу, дыу итә — дуғаға ҡуна.<br> Сей-сей, сей итә — ситәнгә ҡуна. # Беҙ-беҙ итер — ситәнгә ҡуныр,<br> Дыу итер — дуғаға ҡуныр;<br> Алтын ҡашлы, алама башлы,<br> Уны белгән — йөҙ йәшле. # Ике ай ғүмере бар,<br> Өсөнсө айға сыҡһа, үлә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9kff8tnefpzpfgcpes2u4nnux7wi0wu 0 3080 25056 10192 2023-08-29T14:49:42Z Aidar254 420 25056 wikitext text/x-wiki [[File:Flammarion-color.png|thumb|right]] # Тимгел-тимгел тимгел таш, тимгел-тимгел тимгел ала таш, күрер күҙгә күркәм таш, күтәрергә ауыр таш. # Күсәбайҙың күк тирмәһе ҡатланған да ҡапланған. # Зәңгәр ашъяулыҡ бөтә донъяны ҡаплаған. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fs1dr99o0507dft4ntoifcspt27op93 0 3081 25057 10204 2023-08-29T14:50:03Z Aidar254 420 25057 wikitext text/x-wiki [[File:Averse de pluie.webm|alt=A video a minute in length showing rain falling on leaves, streets and into puddles|thumb|right|upright=1.4|Ямғыр ҡоя ғына]] # Һарайҙағы һары айғырым<br /> Һағынғанда кешнәйҙер. # Ағайымдың айғыры тибешә,<br /> Еңгәмдең үгеҙе һөҙөшә. # Юғарыла яу ҡупҡан. # Дөбөр-дөбөр итер,<br /> Дөбөрләп китер,<br /> Ялт-йолт итер,<br /> Ялтырап китер. # Беренсеһе ялтырай,<br /> Икенсеһе шалтырай. # Ағайымдың ҡапҡаһы<br /> Шарт-шорт итеп асылды.<br /> Ағайымдың кәртәһе<br /> Ялт-йолт итеп ватылды. # Ҡәҙермәттең ҡапҡаһы<br /> Шалтырай ҙа шалтырай,<br /> Ҡолағында алҡаһы <br /> Ялтырай ҙа ялтырай9. # Ялт итте, йолт итте<br /> Ағиҙелдең ҡапҡаһы.<br /> Шарт итте, шорт итте<br /> Ҡарурмандың арҡаһы. # Ағиҙелдең ҡапҡаһы ялт-йолт итә, <br /> Ҡарурмандың кәртәһе шарт-шорт итә. # Ҡара ҡаҙ ҡаңҡ-ҡаңҡ итә,<br /> Ҡанат осо ялт-йолт итә. # Күтәрелде, бәрелде,<br /> Күк ишеге ярылды.<br /> Шарт итте, шорт итте,<br /> Ялт итте, үтеп китте. # Ыу-ыу итә, геү-геү итә,<br /> Туғыҙ миллионға етә. # Дөбөр-дөбөр Домбай килә,<br /> Бөтә урамды һелкетеп.<br /> Домбай артынан еңгәм килә,<br /> Лыҫтыр еңен һелкетеп. # Дөбөр-дөбөр ҡоҙа килә,<br /> Бөтә урамды һелкетеп.<br /> Ҡоҙа артынан мин дә киләм,<br /> Ике еңем һелкетеп. # Ала ҡаҙы ҡалтыр-ҡолтор,<br /> Ҡанат осо ялтыр-йолтор.<br /> Балаһы илай вәр-вәр,<br /> Танауы ҡанай шар-шар. # Ҡара ҡаҙым ҡаңҡ итте,<br /> Ҡанат осо ялт итте. # Һаҡмарҙағы һары айғырым<br /> Һағынып тороп кешнәһә, <br /> Билтерҙәге биш бейәм,<br /> Бишеһе лә ҡолонлай;<br /> Ҡолондары һары ала,<br /> Тирә-яҡҡа тарала.<br /> Уны күргән бәндәнең <br /> Зиһендәре тарала. # Ялт-йолт ялтырай,<br /> Япан ағас ҡалтырай.<br /> Ынйы һымаҡ теҙелә,<br /> Ебәк һымаҡ һуҙыла. # Ағиҙелдә аҫау айғыр<br /> Урал аша кешнәйҙер,<br /> Һаҡмарҙағы һары бейә<br /> Тау һыртынан төшмәйҙер.<br /> Ҡолондары ҡаралыр,<br /> Аҡтыр, күктер,<br /> Һөйөнгән әҙәм күптер. # Тап итте — таба ярылды,<br /> Шап итте — айран түгелде. # Айыу аҡыра, йөнөн ҡоя,<br /> Халыҡ һыуға туя. # Бик иркен зәңгәр болон,<br /> Көтөүсе унда улым.<br /> Сыбыртҡыһы шарт итә,<br /> Тирә-яғы ялт итә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pisum6rjxvqwqz5t68jzgzseksa0j0r 0 3082 20870 10210 2020-05-24T19:38:04Z ZUFAr 381 20870 wikitext text/x-wiki [[file: Аслыкуль3.JPG|thumb|[[Асылыкүл]]|220 px]] # Күгелйем-күгелйем киң балаҫ,<br /> Балаҫ уртаһы ҙур көҙгө,<br />Көҙгө уртаһы бер билге:<br /> Ҡараһаң, уңырһың,<br /> Ҡарамаһаң, бөлөрһөң. # Туҫтаҡ тулы һыу,<br /> һыуҙың өҫтө быу. # Ҡыш көнө аҡ була,<br />Йәй көнө күк була. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9p18e4neryvnoprts5c10drnaxo46ez 0 3083 24774 10214 2023-02-10T19:10:28Z Aidar254 420 24774 wikitext text/x-wiki # Көйө килмәк,<br> Кейә белмәк. # Арҡыры ла торҡоро,<br> Оҙонлоғо — үҙем буйы. # Тыуғанмын, үҫкәнмен,<br> Ғүмеремде шуның эсендә үткәнмен. # Баш-аяҡһыҙ — буйы бар,<br> Кәүҙәһе юҡ — ҡулы бар. # Бергә була көн дә төн,<br> Иң яҡының кем? [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8lak19ezvduggtksbt0akcfsdfg1tdr 0 3084 25060 10226 2023-08-29T14:51:18Z Aidar254 420 25060 wikitext text/x-wiki [[File:Временный деревянный мост - panoramio.jpg|thumb|Ағас күпер]] [[File:Мартовский лед - panoramio (2).jpg|thumb|Боҙ]] [[File:Рыба фото А. Шатрыкина.jpg|thumb|Балыҡ]] # Ағас күпер,<br />Ағас күпер аҫтында таш күпер,<br />Таш күпер аҫтында утыҙ ике әрмиә,<br /> Әрмиәнең эйәһе<br /> Эрәле лә бәрәле. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8ikrfr1hznfvinqwmrlwuere9ei84g3 0 3085 25059 10233 2023-08-29T14:50:53Z Aidar254 420 25059 wikitext text/x-wiki [[Image:Vologda PTO museum Bellows 8.jpg|thumb|200px|]] # Тишеге бар,<br /> Ауыҙы юҡ,<br />Танауы юҡ,<br />Баҫһаң — тын сыға,<br />Тимер ҡыҙа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7vwgcj84yh6mjsoy4a93hm7bs4fd15p 0 3086 25061 10238 2023-08-29T14:51:34Z Aidar254 420 25061 wikitext text/x-wiki [[File:Male north american turkey supersaturated.jpg|thumb|right]] # Күпмә кеүек, күпмә кеүек,<br> Күпереп бешкән икмәк кеүек,<br> Ҡысҡырыуы — шайтан кеүек,<br> Ғолдор, ғолдор, ғолдор, ғыу! # Ҡабара-ҡабара, болот кеүек,<br> Кейенеп сыҡҡан кейәү кеүек,<br> Ҡыҙыл төймә муйынында,<br> Һөйгән йәре ҡуйынында. # Күбеп китһә, көймә кеүек,<br> Күпереп бешкән икмәк кеүек,<br> Губернский ҡыҙҙар кеүек,<br> Ултырыуы мулла кеүек,<br> Ҡысҡырыуы торна кеүек. # Көймә-көймә, көймә кеүек,<br> Күпереп бешкән икмәк кеүек,<br> Ултырҙы мулла кеүек,<br> Ҡысҡырҙы торна кеүек. # Ҡабара-ҡабара, ҡабара кеүек,<br> Ҡабарып бешкән икмәк кеүек. # Ҡабара-ҡабара осор кеүек,<br> Ҡабарып бешкән йыуаса кеүек. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5s1bv22jhxf8xsv7wjbk97bcqpu3yom 0 3087 10243 10242 2017-08-23T21:40:51Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10243 wikitext text/x-wiki [[File:Carex spp Sturm38.jpg|thumb]] # Йәшел ҡылысым ҡул киҫер. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cp4rpwctomblypymsjrktmdk0fpffxj 0 3088 10245 10244 2017-08-23T21:40:51Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 10245 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Күсле ил — көслө ил]] 8mxfjbh7sc77326vq259gweaom5pz9j 0 3089 10247 10246 2017-08-23T21:40:51Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 10247 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Күсле ил — көслө ил/1-се бүлек]] h5v84f5upqrzvbmbq7nbsq0hzxnkatp 0 3090 18655 10253 2017-12-01T15:37:11Z Рөстәм Нурыев 284 18655 wikitext text/x-wiki == Аннотация == == Йөкмәтке == * [[Күсле ил — көслө ил/Баш һүҙ|Баш һүҙ]] * [[Күсле ил — көслө ил/1-се бүлек|Яҡшы егет, яҡшы ҡыҙ... Шулай килеп ҡауышҡан]] [[Category:Китаптарҙың тәүге биттәре]] 2qtn8vy8ecbpdxqs21z79u3dopbkaoz 0 3091 24053 18987 2021-02-22T10:12:44Z Һәҙиә 403 /* Яусы */ 24053 wikitext text/x-wiki <div class="text"> == Яҡшы егет, яҡшы ҡыҙ. Шулай килеп ҡауышҡан == Орсоҡтай ғына сағымда әле, тәрән мәғәнәһен төшөнөп тә бөтмәҫлек йәшемдә, әсәйем кемгәлер мәҙәк өсөн һөйләгән бер ҡиссаны хәтеремә бикләгәнмен дә йылдар уҙа барған һайын меңдәрсә сатҡылы бриллиант йөҙөк ҡашындай әле бер, әле икенсе ҡырласының балҡышын табып, таң ҡалам. Былайыраҡ итеп һөйләнелгәйне ҡисса иренә зарланырға килгән йәш кенә ҡатынға. Хоҙай Тәғәлә ергә әҙәми затты яҡшыһынан-шаҡшыһынан бер тигеҙ нисбәттә яралтмыш икән. Шулай итмәһә, яҡшылары яҡшылыҡтың ҡәҙерен аңламай, фәһем алмай, наҙанға әүерелеп бөтөр ҙә, холҡон, аң-зиһенен камиллаштырыр һис бер шарт булмаҫ ине, ти. Тап ана шул сәбәпле, бәндәләрҙе ишле-ҡушлы иткәндә, Аллаһы Тәғәлә «бер яҡшыға — бер шаҡшы», «бер шаҡшыға — бер яҡшы» тип бүлеп ултыра икән. Кешеләр күп бит инде, ҡайһы саҡ буталып китә лә, «бер яҡшыға — бер яҡшы», «бер шаҡшыға — бер шаҡшы» тип ысҡындырып ҡуя имеш. Донъяла һәр яҡлап пар килгәндәр шуға ла бик әҙ, артыҡ яҡшы, артыҡ шаҡшы йәшәгәндәр — бармаҡ менән генә һанарлыҡ. Мәҙәк өсөн һөйләнелһә лә, ниндәй тәрән фәлсәфә! Тап ошо фәлсәфә, өлөшөмә төшкән көмөшөм тип, ир менән ҡатынға бер-береһенең бәндәүи йомшаҡлыҡтарына күнеп йәшәргә, ғаилә тотороҡлоғон һаҡларға ярҙам иткәндер, милләттең дә быуаттар ғәрәсәттәренә бирешмәй ойошоп йәшәүенең, юғалып ҡалмауының нигеҙе булғандыр, тип әйтергә йөръәт итәм. ''Бәндәүи зат үҙе тураһында үҙе уйлағандан хөртөрәк, кеше уйлағандан яҡшыраҡ'' тигән бер аҡыл эйәһе. Әлеге ҡиссанан сығып фекер йөрөткәндә, һин үҙеңде яҡшы кеше тип иҫәпләйһең икән, бик ҙур бәхетеңә күрә генә ул яңылышып киткән осраҡҡа тура килмәһәң, Хоҙайҙың ғәҙел тәғәйенләнеше буйынса шаҡшыға юлығырың алдан билдәләп ҡуйылған. Шулай булғас, яҙмышыңа ни үпкә. Йәнә бер аҡыл эйәһе әйтмешләй, өйлән: ҡатының яҡшынан тура килһә, бәхетле булырһың, яманына юлыҡһаң, философ булырһың! Башҡортта борондан балаларға енси аң иҫ киткес уйлап, һиҙҙермәй генә һеңдерелгән — ғаиләгә, ирле-ҡатынлы араһындағы мөнәсәбәттәргә бәйле мәсьәләләр хаҡында ололар «ваҡ тештәр», йәғни, ыбыр-сыбыр бала-сағанан йәшерен ҡош телендә һөйләшкеләп алһалар ҙа ваҡыт-ваҡыт кескәйҙәр ҡолағына махсус тәғәйенләнгәндәре лә килеп сыға: мәҡәлдәр, ҡанатлы һүҙҙәр, әйтемдәр, көләмәстәр, үсекләмештәр, әкиәттәр ҡуша-ҡуша әллә ниндәй фәһемле тарихтар һөйләп ташлайҙар. Фольклор йыйынтыҡтарында теркәлеп ҡалғандары ғына ла ғүмерең буйы өйрәнеп тә бөтә тәрәнлеген буйламалы түгел, ә яҙылып алынмағаны күпме! Был яҙмаларымда иһә күберәк мәҡәлдәргә, әйтемдәргә таяндым, сөнки улар — халыҡтың махсус яҙма ҡануннамәләрҙә теркәлмәгән ғаилә кодексы тип аталыр баһаға эйә. Егерменсе быуаттың тәүге сирегенәсә, совет осорона тиклем, быуаттар дауамында башҡорттарҙың ғаилә тормошо, милли әҙәбе юридик яҡтан да, әхлаҡи йәһәттән дә ислам дине, шәриғәт ҡанундары менән тығыҙ бәйле булған. Ғаиләне Алла әмере менән булдырылған илаһи бер мәктәп, милләттең иң кескәй күҙәнәге тип һанаған ата-бабаларыбыҙ. Әйтергә кәрәк, халҡыбыҙҙа юридик ҡанундар әхлаҡ, ғәҙәт-йола ҡағиҙәләре менән бер бөтөнлөк тәшкил иткәнлектән, уларҙы күпселек осраҡта хатта айырып алып та булмай. Бары тик ҡайһы берҙәре мотлаҡ үтәлергә тейешле, ә бәғзеләре яҡтарҙың ихтыярына ҡуйылыуы менән генә үҙ аллы төркөмләү мөмкинлеге бирә. Бер үк ваҡытта ислам дине ҡабул ителгәнгә тиклем үк ҡулланылған ғәҙәт ҡанундары ла (левират, сорорат һ. б.), ҡайһы саҡ шәриғәткә бик үк тап килмәүенә ҡарамаҫтан, һаҡланып ҡалыуы күҙәтелә. Шулай уҡ Рәсәй хакимдарының урыҫ, христиан ғаилә нормаларын индерергә тырышыуы: никахҡа инеүҙе, сабыйҙарҙы махсус кенәгәләрҙә теркәү, был хаҡта документтар биреү, йәш цензы һ.б. — ғаилә ҡороу тәртип-низамын бер аҙ үҙгәрткән. Халыҡтың ғаилә мәсьәләләрендә ҡайһы хоҡуҡ нормаларына өҫтөнлөк биреүе уның ниндәй хөкөмдән — дәүләттекенәнме, әллә мир-йәмәғәттекенәнме — нығыраҡ ҡурҡыуы дәлил була ала. Ғәмәлдә башҡорт йәмғиәтендә үҙидара ҙур ҡеүәткә эйә булып, йәмәғәт фекере, аҡһаҡалдар — мир башлыҡтары ғөрөф-ғәҙәттәрҙең теүәл үтәлешен күҙәтеү функцияһын башҡарған, рәсми судтарға мөрәжәғәт итеү күпселектә ер мәсьәләләренә ҡағылған. Был мәҡәлдәрҙән дә күренә: * Берҙең көнө мир менән, мирҙең көнө ер менән. * Ир үлһә лә йола үлмәҫ. * Ырыуына күрә йолаһы. * Ә быныһы — ҡыҙыҡ өсөн: Әтәс үҙ сүплегендә үҙе мырҙа. Үрҙә әйтелгәндәрҙән сығып, башҡорт милләтенең иң кесе киҫәге булараҡ ғаилә тормошона дини, ғәҙәт-йола, әхлаҡи киҫелештә байҡау яһап ҡарайыҡ. == Өйләнмәгәндең тамыры ҡорор == Әҙәп-әхлаҡ ҡағиҙәләребеҙ ифрат та ҡаты булыуы әле балаға сексуаль тәрбиә бирелмәгән тигәнде аңлатмай, әйтеүемсә, сәңгелдәгенән үк ошо юҫыҡта бик аҡыллы эш алып барылыуы фольклорыбыҙҙан ап-асыҡ күренә. Сабыйҙы һикертеп, һәпсүкләп уйнатҡанда уҡ таҡмаҡланған һүҙҙәргә иғтибар итәйек: ''Ҡыҙым-ҡыҙым, ҡыҙ кеше, ҡыҙыма килер йөҙ кеше, йөҙ кешегә бирмәмен, алып китер бер кеше.'' Әсә ҡыҙ ғынаһының күрмәлекле, күптәр күҙе төшөрлөк булып үҫеп етеүен юрап ҡына ҡалмай, уның бер генә кешегә тоғролоҡ һаҡлап ғаилә ҡорорға тейешлеген дә хәләл һөтө менән һеңдерә. ''Ҡарабаш турғай, тәҙ(е)рәне ҡуймай, һин дә егет, мин дә егет, кәләш алып булмай'' тигән үсекләмеш иһә кесе йәшенән үк ир балаларҙы ғаилә ҡора алмау хурлыҡ икәнлегенә инандырып үҫтерә. Өйләнеүҙең мотлаҡлығы, тәртип-низамы мәҡәлдәрҙә ифрат тос әйтелгән: * Өйләнмәгәндең тамыры ҡорор. * Яҡшы ат бығауһыҙ йөрөмәҫ, алама атҡа тышау ҙа теймәҫ. * Арғымаҡтың билгеһе — ҡаҙы йыймаҫ ял йыйыр, яман егет билгеһе — ҡатын алмаҫ, мал йыйыр. * Өйләнмәгәндең өйө булмаҫ, өйө булһа ла иле булмаҫ. * Өйләнеү — көйләнеү. * Дәртһеҙ кеше — күҫәк, йәрһеҙ кеше — ишәк. * Донъя күрке — йәр менән. * Өйләнмәгәндән аҡыл һорамайҙар. : Күреүебеҙсә, бер мәҡәл икенсеһен тулыландыра, көсәйтә, һәр кемгә «асҡыс» табырға мөмкинлек бирә, ә өйләнеү-өйләнмәү аҡыл биҙмәне лә булып тора икән бит. Ҡыҙ баланы яңғыҙ ҡалдырыу уғата тыйылған, уны ғаиләле итеү тағы ла яуаплыраҡ һаналып, өҫтәмә ҡәтғи талаптар ҡуйылған. Ғәҙәттә, уны бик йәшләй кейәүгә бирергә тырышҡандар, шуғалыр ҙа өгөтләү һүҙҙәре лә ниндәй нәзәкәтле: * Ҡыҙ егеткә ҡушыла — ебәк булып ишелә. * Еткән ҡыҙ кейәүҙән ҡурҡмаҫ. * Сәскәне ваҡытында өҙөү фарыз. : Хатта буласаҡ хәләле бик иш-йоп булмағанда ла инандырырлыҡ һүҙҙәрен тапҡандар: * Алама булһа ла ир яҡшы. * Ҡарт булһа ла ирең булһын, алама булһа ла өйөң булһын. * Ҡарт ҡуйынында ҡалас бар, йәш ҡуйынында ҡамсы бар. Һүҙ ошо юҫыҡҡа күскәндә бер көләмәсте иҫегеҙгә төшөрөп китәйем әле. : Борон бит ололарҙан оялыу көслө булған, әлеге кеүек, "атай-әсәй, мин өйләндем, бына киленегеҙ йәки хатта «бына кейәүегеҙ» тип ҡайтып төшөүҙәрҙе ҡанбабалар иң алама төшөндә лә күрмәгәндер. Бер егеттең, шулай, бик тә өйләнгеһе килгән, етмәһә, шым-шым ғына ҡаш һикертешеп йөрөгән ҡыҙы ла бар икән, тик ата-әсәһенә нисек белдерергә белмәй йонсоған бахырың. Уйлаған-уйлаған да, ашарға саҡырылғас, һикелә үҙе гел ултыра торған урында йоҡлап ятҡан бесәйҙе: : -Ятма бында һуҙылып, еңгәң ултыраһы урынды биләп, — тип ҡыуып төшөргән имеш, ти. Ата-әсәһе егеттең тел төбөн һиҙеп, шул көҙҙө үк башлы-күҙле итеп тә ҡуйған, ти, үҙен. Өйләнгәндә мотлаҡ үтәлергә тейешле шартҡа ғаилә ҡороусыларҙың шәриғәткә ярашлы никахланыуы, ижәб уҡытыу инә, сөнки бүтән төрлө яҡынлыҡ — шайтанға, бары тик нәфсеңә хеҙмәт итеү, боҙоҡ ғәмәл, ә бындай берлектән донъяға килгән балалар уйнаштан тыуған тип иҫәпләнә. == Никах == Никах исламда иҫ киткес юғарылыҡҡа ҡуйыла: ул милләттең нигеҙен барлыҡҡа килтереүсе шарт, ә өйләнеүсе — милләтен һәм динен яратҡан шәхес: ''Күсле ил — көслө ил''. Ижәпләнеү — ғәм алдында ғаилә өсөн яуаплылыҡ алыу, милләтте һәм үҙ барлығын дауам итеү өсөн эшләнгән фиҙакәр аҙым. : Ғаилә ҡороусы егет түбәндәге бурыстарҙы үтәй тип һанала: :* Ғаләм, Аллаһы Тәғәлә алдында — ергә яралтылған һәр йән эйәһе үҙ затын дауам итергә тырыша, был — кешелек затын һаҡлау бурысы; :* милләт, ҡанбабалар алдында — улар тоҡомон дауам итеү бурысы; :* үҙе алдында — нәҫелен ҡалдырыу, тәбиғи теләктәрен ҡәнәғәтләндергәндә яман сир-сорға юлығыуҙан һаҡланып, сәләмәт тоҡом ҡалдырыу бурысы; :* ҡатыны алдында — үҙ нәҫелен дауам итергә тейешле кеше булараҡ, уға ҡарата динебеҙ һәм донъяуи ҡанундар ҡушҡанды үтәү бурысы; :* балаһы алдында — һәр яҡлап ҡурсыуға алып, уны лайыҡлы шәхес итеп үҫтереү бурысы. : Ғаилә-никах мәсьәләләрендә йола, ғәҙәт ҡанундары түбәндәге мәҡәлдәрҙә һаҡланып ҡалған һәм яҡынса ошондай шарттарҙы үҙ эсенә ала: === Кәләш яҡындан булырға тейеш түгел === * Алыҫтан ат алма, яҡындан ҡыҙ алма. Ат һәм ҡыҙ образы юҡҡа ғына параллель итеп бирелмәй — ат яңы хужаларға эйәләшә алмай ҡайтып китеүсән, алыҫтан алһаң, артынан йөрөй-йөрөй хәлең ҡалмаҫ. Йәш килен дә, ата-әсәһе яҡын булғас, һағынһа ла, берәй нәмәгә үпкәләһә лә, тыуған йорто яғына ҡарап ҡына тороусан. Юҡҡа-барға көйһөҙләнеп, ҡайта һалып бармаһын, артыҡ-бортоҡ һүҙ ташылмаһын өсөн дә ҡыҙҙың алыҫтаныраҡ булыуы ғаиләнең тотороҡлоғона йоғонто яһаған, әлбиттә. * Алыҫтан ҡыҙ алһаң, ҡосаҡ-ҡосаҡ бүләк килер, яҡындан ҡыҙ алһаң, ҡосаҡ-ҡосаҡ ғәйбәт килер. Был мәҡәлдәрҙән күренеүенсә, алыҫтан ҡыҙ алыу бер нисә маҡсатҡа ярашлы: йәш ғаиләгә туған-тыумаса артыҡ йоғонто яһай алмаһын, килен иренең туғандары араһында күнеп йәшәп китһен, ҡоҙалар араһында йәмһеҙләнешеү булмаһын. : Ә төп сәбәп — нәҫелдән килгән ауырыуҙарҙы иҫкәртеү булған. Тап шул маҡсатта хатта бер ауылдан килен төшөргән осраҡта ла ете быуын алышыныуы шарт итеп ҡуйылған: Ҡыҙ бауыры ете быуындан алмашына, ти мәҡәле лә ошо хаҡта. Әйткәндәй, башҡа бик күп төрки халыҡтарҙа экзогамия тип аталған был күренеш улай уҡ киң таралмаған. Мәҫәлән, төрөктәр, азербайжандар, үзбәктәр араһында хатта ике туғандарҙы өйләндереүҙе ҡулайыраҡ та һанағандар — мөлкәт ситкә китмәй. === Иртә өйләнеү === Мөмкин тиклем иртә өйләндереү мәғҡул һаналып, хатта сәңгелдәктән үк ҡолаҡ тешләтеп, йәрәшеү, «һырға туйы» үткәреү йолаһы йәшәп килгән. ''Ишәк туйы — иллелә'', тип ғаилә ҡорорға ашыҡмаған егеттәрҙән көлгәндәр, иҫәрерәк һанағандар. ''Өйләнмәгәндән аҡыл һорама'' тигәндәре лә бындайҙарҙы алйот һанағанға дәлил. ''Иртә өйләнгән үкенмәҫ''. Ҡыҙ баланы иһә тағы ла тиҙерәк эйәһенә тапшырыу хәстәрен күргәндәр, инйәр-ҡатайҙарҙа көйәнтәләгәндә биҙрәһе ергә теймәҫлек булһа ҡыҙҙы кейәүгә бирергә мөмкин тигәнде ишетергә тура килгәне бар. Ултырып ҡалыуынан ҡурҡып, ғәҙәттә 16-17 йәштә, ә ҡайһы бер осраҡтарҙа хатта иртәрәк тә ҡыҙҙарын һоратҡан ергә биреп ебәреүҙе хуп күргәндәр, йот йылдары ғаиләләге артыҡ тамаҡтан ҡотолорға тырышыу ҙа күҙәтелгән. 18 йәштәрҙә инде ҡыҙ бала кейәү сыҡмағандар рәтенә инә лә башлаған. Ә ''Ултырған ҡыҙға ен эйәләй''. : Беҙҙең яҡтағы бер ауылда ҡартайғанса тигеҙ ғүмер итеп, балалар-ейәндәр үҫтереп, тормош тәмен белеп, татыу йәшәгән әбей менән бабайҙы аң-тоңон белмәҫ, танауҙарына еҫ кермәҫ элек үк никахлағандар ҙа, улар шул ваҡыттарын кеткелдәп көлә-көлә иҫкә алыр булғандар. Ауыр замандар бит инде: икеһенә бер яҫтыҡ, бер иҫке юрған биреп, башҡа сығарғандар. Йылы тормаған өйҙә кис һайын шул юрғанға талашып, һуғышып ятып йоҡлай торғайныҡ, тип хәтерләр булған ҡарттар. Донъя көтә белеүенән ҡыҙҙың йәш булыуы мөһимерәк һаналыуы түбәндәге әйтемдән асыҡ күренә: * Менгән атың — аҡбуҙ, һөйгән йәрең — йәш ҡыҙ. Ир кешенең физик сәләмәтлеге (ә енси ҡеүәт бының төп күрһәткесе тип күрелгән), ҡул көсө ҙур әһәмиәткә эйә булған дәүерҙә юғары баһаланған һәм көс-ҡеүәт һаҡланһын өсөн түшәк яңыртыу файҙалы тип иҫәпләнгән (бер нисә ҡатынға өйләнеү күренешенең бер сәбәбе). ''Йәш ҡыҙ алыу йәшәртә'' мәҡәле лә ошоно раҫлай. ''Йәш ҡайынға терәлеп ҡарт ҡайын ҡырҡ йыл йәшәгән''. Ултырып ҡалыу ҡыҙ бала өсөн оло фажиғәгә әүерелгәнлектән, артыҡ һайланыу өнәлмәй: * Ҡыҙың булһа ирҙә булһын, ирҙә булмаһа гүрҙә булһын. * Ҡарт ҡыҙ ир һайламаҫ, үлгән кеше ер һайламаҫ мәҡәле ҡарт ҡыҙ менән үлгән кешене хатта бер рәткә ҡуйып, ата-әсәне лә, уларҙың буй еткергән балаһын да ашығырға мәжбүр итә, ҡәтғи сикләй. Ҡыҙҙы ирекһеҙләп кейәүгә биреү күренеше булһа ла шәриғәт, динебеҙ тарафынан был тыйылған, юҡҡамы ни, мулла никахҡа ризалыҡ тураһында һорауҙы иң беренсе ҡыҙға биргән. Әммә ата-әсә, күреүебеҙсә, ҡәтғи сиктәргә ҡуйылыу сәбәпле, йә балаһының етеш йәшәүен ҡайғыртып, йә башҡа сәбәптәр менән (әйтәйек, ҡоҙаларҙың социаль статусы ниндәйҙер өҫтөнлөктәр бирә) ҡыҙҙарын ризалыҡһыҙ кейәүгә биреүе фольклорҙа ла, әҙәбиәттә лә һынланыш тапҡан. Шәриғәт буйынса 10 йәштәрҙән үк кеше бәлиғ була тип һаналыу сәбәпле ҡыҙҙарға хатта шул мәленән үк никахҡа инеү мөмкинлеге бирелгән. Хәҙерге медицина күҙлегенән был бик иртә, ҡыҙ бала ла, ир бала ла ғаилә көтөүгә әҙерлекһеҙ, организмдары нығынып өлгөрмәй тип иҫбатлана. Әммә егерменсе быуат урталарына тиклем кешенең үтә ҡыҫҡа ғүмерле булыуын иҫәпкә алһаң, зат-ырыуыңды дауам итеү өсөн иртәрәк өйләнеү фарызлығына инанаһың: * Иртә өйләнгән — улынан-ҡыҙынан кинәнгән. === Нәҫел тураһындағы мәғлүмәт === Үрҙә әйтелгәндәрҙән үк күренеүенсә, туғанлашыр яҡтың нәҫел-нәсәбе ниндәй булыуына бик ҙур әһәмиәт бирелгән: * Алма ағасынан алыҫ төшмәй. * Атаһынан күргән — уҡ юнған, инәһенән күргән — тун бескән. * Уҫаҡта алма үҫмәй. * Атын алма, затын ал (быныһы байлығына ҡарағанда яҡшы заттан булыуы мөһимерәк тигән ҡарашты сағылдыра). * Атайһыҙҙы кейәү итмә, инәйһеҙҙе килен итмә. * Алмағаста алма бешә, дегәнәктә — дегәнәк. Кәләш һайлауға үтә лә яуаплы ҡарауҙары хатта мөмкин булған һәр кемдән ҡыҙ тураһында мәғлүмәт алырға тырышыуҙарынан, кәңәш-төңәшһеҙ эш итмәүҙәренән асыҡ күренә. * Ат алһаң — ауылың менән, ҡыҙ алһаң ырыуың менән кәңәшләш. * Ярап торорға өй һалма, ярап торорға бисә алма. * Дегәнәк араһында үҫкән сәскәнән һаҡлан. Был осраҡта ла күҙең төшкән ҡыҙҙың ниндәй ғаиләнән булыуын иҫтә тотоу кәрәклеге киҫәтелә. Үҙе сәскәләй булһа ла, нәҫел-нәсәбенең йүнһеҙ булыуы бәхетһеҙлеккә килтереүе ихтимал. * Күҙең менән һайлама, ҡолағың менән һайла. Ҡыҙҙың хатта кем менән дуҫлашыуы ла иҫәпкә алынған: * Ҡыҙҙың кемлеге кемәйенән (әхирәтенән) билгеле. === Социаль статус === Туғанлашыр яҡтың социаль статусы бер самараҡ булыуы яҡшы: * Ҡаҙ менән ҡаҙ, өйрәк менән өйрәк. * Тибешеп ятһа ла тиңең булһын. * Юрғаһына күрә дуғаһы. * Буйың етмәгәнгә үрелмә. Йәнә бер үҙенсәлеккә иғтибар итәйек — ''Ҡыҙыңды үҙеңдән түбәнерәккә бир, киленде үҙеңдән юғарыраҡтан ал''. Был мәҡәлдә ҡыҙ баланың егеттән түбәнерәк баҫҡыста тороуы төҫмөрләнә. Ул үҙен ире менән тиң итеп тойһон өсөн социаль статусы түбәнерәк ғаиләгә төшөүе ҡулайыраҡ булған. Икенсенән, кейәү яғы үҙенән абруйлыраҡ кешеләр менән туғанлашып, йәмғиәттә тотҡан баҫҡыстан күтәрелеүҙе лә ҡайғыртҡан. Әммә был барыбер ҙә егеттең шәхси сифаттарына талапты кәметмәгән, сөнки ''Ынйының эт муйынында ҡәҙере юҡ'', йәғни, насар ир ҡулында яҡшы ҡатындың ҡәҙере юҡ. Ҡыҙ яғы ғаиләһенең юғарыраҡ баҫҡыста тороуына өҫтөнлөк бирелһә лә, матди хәлдә артыҡ айырма булмауы хәйерле: ''Бай менән ҡоҙа булһаң, наҙланып маҙаңды алыр, ярлы менән ҡоҙа булһаң, теләнеп маҙаңды алыр''. Бында, тәү ҡарамаҡҡа, ниндәйҙер ҡапма-ҡаршылыҡ бар кеүек. Ләкин, тарихтан белеүебеҙсә, кешенең йәмғиәттә яулаған дәрәжәһе һәр саҡта ла уның матди хәленә ярашлы булмаған. Әйтәйек, сауҙагәрҙәр алған табыштарына ҡарап гильдияларға бүленгән. Комедияларҙа йыш ҡына тап бына улар ҡатламының хәйерселеккә төшкән дворяндар менән туғанлашырға тырышыуы һүрәтләнә. Күпселектә ауыл ерендә йәшәгән башҡорт халҡында социаль градация улай уҡ киҫкен булмаһа ла, руханиҙар, сауҙагәрҙәр, мөғәллимдәр, төрлө кәсеп менән шөғөлләнеүселәр, алпауыттар һ.б. йәмғиәттә төрлө социаль баҫҡыста торған. Аҡһөйәктәр һәм ҡара халыҡ төшөнсәһе, йәғни синфи бүленеш, әле ҡайһы бер ғалимдар инҡар итеп маташһа ла, башҡорт халҡы өсөн дә ят булмаған. Үҙенән күпкә юғарыраҡҡа ынтылыу, маҡсатына өлгәшкән хәлдә, ярлы балаһы өсөн дә әллә ни отошло түгел: * Ҡалаҡ тотһа, хан ҡыҙының ҡулы ҡабара. «Йәшлек» гәзитендә баҫылған, көләмәскә әүерелгән бер ҡыҙыҡ хәлде тулыһынса килтерәм (2002 йыл, 12 февраль). Уны Әбйәлил районының Атауҙы ауылынан Рәшит Ямалетдинов тигән ағай яҙып ебәргән. Әммә шуға оҡшаш хәлдәр тураһында электән һәр яҡта үҙенсәләтеп ниндәйҙер ҡыҙыҡтар һөйләйҙәр. «Башҡорттар элек өйләндереүҙе йәштәрҙән һорап та тормаған. Хәҙер генә егет менән ҡыҙ осрашып танышып, бер-береһе менән вәғәҙәләшкәс, әллә күпме мәшәҡәттәр тыуҙырып, аҡса туҙҙырып, туй үткәрәләр ҙә, күп тә үтмәй, холҡобоҙ тура килмәне, тип айырылышып та ҡуялар. : Беҙҙең ауылда матур итеп бик күп бала үҫтереп, бүтәндәргә өлгө булып 60 йылдан ашыуыраҡ бергә йәшәгән оло ғаилә бар ине, хәҙер мәрхүмдәр инде, ожмахтың түрендә булһын рухтары уларҙың. „Оҙаҡ һәм татыу йәшәүебеҙҙең сере ул, уландар, мин инәйегеҙҙе ыштанһыҙ көйөнсә барып алыуҙа“, — тип һөйләр ине олатай. : Ә хәл былай булған. Иртәгә килен әйттерергә китәйек тип әҙерләнеп йөрөгәндә, кискеһен егеттең кейеп йөрөгән киндер ыштанын систереп йыуып ҡуйғандар, алмашы булмағас, икенсене кеймәгән, ә оҙон күлдәк итәге менән оят ерҙәрен ҡаплап торған. : Иртәгеһен ашығып сығып киткәндә, егеттең ыштанһыҙ икәнен һиҙеүсе булмаған, тик 30-40 саҡрым ер үтеп, ат ашатырға, тамаҡ ялғарға туҡтағас ҡына ыштан онотолоп ҡалғанын белгәндәр (егет тигәнең дә ыштан кейеп йорөргә әле бик ғәҙәтләнеп тә өлгөрмәгән малай булғандыр инде — авт.). Нишләһендәр инде, кире боролоп тормағандар, барып килен әйттереп, никахын уҡытып, уларҙы ҡушып ҡайтҡандар. : „Өйләнгәндә ыштан булмаһа ла ярай ул, уландар, әгәр үҙең ихлас булһаң“, — тиер ине олатай, шаяртып». === Өйләнеүселәрҙең бер милләттән, диндән булыуы ҡулайыраҡ === ''Ҡаҙ менән ҡаҙ, өйрәк менән өйрәк'' мәҡәле шулай уҡ өйләнеүселәрҙең бер милләттән, диндән булыуы ҡулайыраҡ тигән фекерҙе сағылдыра. ''Һөмһөҙ һыйыр үҙ көтөүен танымаҫ'' әйтеме лә ошоға ишара. ''Ҡамышты үҙ күлеңдән ал, кәләште үҙ илеңдән'' (йәғни үҙ динеңдән, милләтеңдән) ''ал''. Дәһрилек осоронда дингә бәйле мәҡәлдәрҙең тик фашлауға ҡоролғандары ғына яҙып алыныу сәбәпле, беҙ был осраҡта тик шәриғәт ҡанундарын ғына күҙҙә тота алабыҙ. Хатта диндәш, бер үк тиерлек телле булыуға ҡарамаҫтан, татарҙар менән никахлашыу Х1Х быуат ахырында ла һирәк осраған. Килмешәктәргә ер башҡа урындан бирелгән, һис юғы ауыл ситендә урынлашып, утар рәүешле йәшәгәндәр. === Хис-ғишыҡ === Борон кем менән туғанлашыу мәсьәләһен ололар ғына хәл иткән тигән фекер нығынған, әммә әйтем-мәҡәлдәр хис-ғишыҡ шулай уҡ иҫәпкә алынғанын асыҡ күрһәтә: * Көсләп асҡан күҙҙең нуры юҡ. * Мөхәббәт өсөн йән фиҙа. * Һөйгән йәр — һөйәгең елеге. * Һөймәгәнгә һөйкәлмә. * Мөхәббәт тамуҡ утынан ете өлөш артыҡ булыр, ти. * Мөхәббәт таш ярҙырта. * Ике күңел бер булһа, сүплек башы гөл булыр. Әммә артыҡ тойғоға бирелеү ҙә өнәлмәй, бының хатаға килтереү ихтималлығын киҫәтелә: * Ғишыҡ кешене диуана итә. * Ғишыҡ тотҡан — күҙһеҙ. * Мөхәббәт тешкә ҡарамай, эшкә ҡарай (матурлыҡҡа ҡыҙма, уңғанды эҙлә мәғәнәһендә). * Алма үҙең һөйгәнде — алданырһың, ал үҙеңде һөйгәнде — ҡыуанырһың. * Ныҡ һөйә тип һөйөнмә, уртаса һөйә тип көйөнмә, сөнки Үтә ҡыҙыл тиҙ уңа. Тимәк, йәштәр бөтөнләй үк бер-береһен белмәй-күрмәй өйләнешмәгән. Егет менән ҡыҙ йәшертен генә осраша ла алған, тик ҡайҙа ти ул хәҙерге һымаҡ кеше алдында ҡосаҡлашыу, үбешеү: кешегә хисеңде белдереү — ҙур әҙәпһеҙлек: * Йөрәк серең йөрәктә ҡалһын. Осрашыуға йәштәр ябай ғына булһа ла бүләктәр менән килеп, бер-береһенең күңелен үҫтерер, вәғәҙәләшеү билдәләре тапшырыр булған. Иң йыш бирелгән йәдкәр — ҡыҙ үҙ ҡулы менән сиккән, һөйгәненең исеме нағышланған ҡулъяулыҡ. Егет исемләп йөҙөк-балдаҡтар кейҙергән, шуғалыр ҙа таҡмаҡтарҙың күбеһе ''Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң исемдәре фәләнкәй'' рәүешле башлана. Хат бирешеү, уҡый-яҙа белмәгәндәрҙең хистәрен аңлатырлыҡ символдар аша хәбәрләшеүе — үҙенсә серлелек йәштәрҙе тағы ла нығыраҡ тартылдыра, уй-тойғоларҙың йәшертен булыуы мөхәббәттәрен көсәйтә. Тыйылғанлыҡ шарттарында ғына Ләйлә-Мәжнүн ғишҡы тыуыуы мөмкиндер ул. Көслө зат осрашыуға хушбуй, еҫле май, еҫле һабын, яулыҡ кеүек бүләктәр тотоп килһә, ҡыҙҙар ҡул эшенә, аш-һыуға оҫталығын да күрһәтергә яйын таба: фольклорҙа исемле ҡулъяулыҡтан тыш мамыҡ бирсәткә, шарф, бауырһаҡ һ.б. телгә алына. Тағы көләмәс иҫкә төшә. : Бер сибәркәй тырышып-тырышып бауырһаҡ бешергән дә, егетенә төйөнсөк әҙерләп, өй сарлағына йыйып ҡуйған, ти. Ҡәһәр һуҡмағыры, был эште ҡустылары һиҙеп ҡала бит: менеп ашайҙар ҙа, урынына кәзә-һарыҡ «йоморсаҡтарын» төйнәп ҡуялар. : Аңын-тоңон һиҙмәгән меҫкен ҡыҙ осрашыуҙа, билдәле, уңайһыҙ хәлгә ҡала. Унда ла, әлеге етешһеҙ тормош, аптырашынан: : -Өс күкәйем, күбек майым әрәм булды, Хоҙайым, — тип уфтанды, ти. Оялсанлыҡ ҡыҙ балаға һөйкөмлөлөк өҫтәһә лә, егет кеше өсөн артыҡ яҡшы сифат иҫәпләнмәй: * Оялсан егет йәрһеҙ ҡалыр. * Ҡош аяғынан, ҡыҙ ирененән эләгер мәҡәле инде — эротик тәрбиә миҫалы. Ул ир затын нисек маҡсатҡа өлгәшергә өйрәтһә, ҡыҙҙы киҫәтә, ә Ирең булмаҫтайға иренеңде бирмә тигән мәҡәл тәүгеһен тағы көсәйтә төшә. Ҡыҙҙы ҡаратыу ысулын да өйрәтә мәҡәлдәр: * Ҡошто ем менән алдайҙар (йәғни бүләккә йомарт булырға кәрәк). * Ҡошона күрә тоҙағы, йәки, * Асҡыс ярамаҫ йоҙаҡ юҡ тигән мәҡәлдәр иһә егет кешенән психолог булыуҙы, телгә маһирлыҡты ла талап итә. Тик, тағы бер көләмәстән күренеүенсә, мөхәббәт ҡайһы саҡ матур һүҙҙәр менән әүрәтеүгә лә ҡарамай икән. : Ауылда бик кирегә бөткән егет булған. Бына ул да өйләнер йәшкә еткән, бер гүзәлкәйгә күҙе төшөп, яр буйына осрашыуға саҡырған, ти. Ҡыҙ наҙлыҡай ғына, Таһир-Зөһрәләр, Ләйлә-Мәжнүндәр тураһында дастандар ғына уҡып үҫкән, егеттән бөҙрә-бөҙрә ғишыҡ һүҙҙәре көтә икән дә, тегеһе хатта ябайҙарын да әйтә белмәй һерәйеп баҫып тора, сөнки гел әйтелгәндең киреһен генә ҡабатлап өйрәнгән. Шунан һылыуҡай түҙмәгән, күккә ҡарап: : — Күктә йондоҙҙар йымылда-а-ай, — тип әйтеп ҡуйған булған. Быныһы шуны ғына көтөп торғандай, яуаплай һалған: : — Йымылдаһа ни! : Ғәжәпләнгән сибәркәй ахыры һүҙҙе икенсегә бора: : — Йылға ҡайһылай матур аға. : — Аҡһа ни! : Тамам аптырашҡа төшкән ҡыҙ, артабан ни тиергә лә белмәй торғас, тура ярып һорау бирә: : — Ниңә саҡырҙың һуң, яратмайһыңмы ни? : — Яратһа ни, — тип яуапланы, ти, теге арҡыры, һөйгәненең битенән үбеп. : Күп тә үтмәй гөрләтеп туй яһап та ташланылар, ти, былар. === Ҡалым, бирнә === Ҡалым, бирнә әҙерләү ғаилә ҡорғанда мотлаҡ үтәлер шарт: * Ҡыҙ кемгә бармаҫ ине, егет кемде алмаҫ ине ҡалым малы булмаһа. * Ҡыҙ аҡсаһы — тоҙ аҡсаһы. * Ҡыҙ оҙатҡан яланғас ҡалыр, килен алған түренә урын һалыр. Һуңғы мәҡәл ҡалымға ҡарағанда бирнәнең ҙурыраҡ булыуын күрһәтә. Тимәк, егет ярлыраҡ булһа ла өйләнеүгә мөмкинлеге ҙурыраҡ, тик ҡулынан эш килһен. Ә ҡыҙ ултырып ҡалмаһын өсөн бирнәнең кейәү ҡалымына ҡарағанда күберәк булыуы кәрәк булған. Йыш ҡына һоратҡан ергә ҡыҙҙы бирмәҫ өсөн ҡалым һылтау булараҡ та ҡулланылған: * Бирмәҫ ҡыҙҙың ҡалымы ҙур. * Ә бына Ҡыҙыңа тиң кейәү килһә, ҡалым алма, тиген (бушлай) бир. * Ир кешенең йорт-ерле булыуы — намыҫ эше: * Ат алһаң, арба кәрәк, ҡатын алһаң, бары ла кәрәк. * Йортҡа кергәнсе, утҡа кер. * Эшкә ашмаған ир — башыңа сир. Мәгәр, ''Ябағаны яуға менмә ялы бар тип, яман менән ҡоҙа булма малы бар'' тип, мәҡәле был мәсьәләлә шулай уҡ саманы белергә ҡушҡан. : Туғандарҙың татыулығы бар байлыҡтан артыҡ тиеүҙәре лә матди байлыҡтан өҫтөнөрәк ҡиммәттәр барлығын иҫәпкә алырға өйрәтә. === Ҡыҙҙың сафлығы === Кәләштең ғиффәтле (ҡыҙ сафлығын һаҡлаған) булыуы, тормошҡа тәүгегә сығыуына ҙур әһәмиәт бирелгән: * Ҡырҡта булһа ла ҡыҙ булһын. * Урау булһа ла юл яҡшы, һуҡыр булһа ла ҡыҙ яҡшы. * Иргә бер ҡат барыу — ғәҙәт, икенсегә — оят. * Бер бар — берәгәйле бар. * Ирҙән ҡайтҡан яуҙан ҡаты. Кәләште ҡыҙҙан алмаған ир-аттан көлгәндәр, бигерәк тә «исеме сыҡҡан» ҡыҙ тура килһә: * Ит тапмаған — үпкәгә кинәнгән, ҡыҙ тапмаған — еңгәгә (бисәгә) кинәнгән. «Исеме сыҡҡан» ҡыҙ ғәҙәттә ултырып ҡалған: * Егет һөйһә — ала, ҡыҙ һөйһә — ҡала (был, ғөмүмән, ҡыҙҙың егеткә хисен бик белдереп бармаҫҡа тейешлегенә лә күрһәтмә). * Ипһеҙ ҡыҙ йәрһеҙ ҡалыр. * Ашыҡҡан ҡыҙ кейәүгә барһа ла мантымаҫ тигәндәр, сөнки бындай никах һаҡланғанда ла ире, йәмәғәт алдында үҙен оятлы тойоп, ҡатынын йәберләй, татыулыҡ булмай. Күпселек осраҡта никах тәүге көндән үк тарҡала. Ҡыҙ сафлығын һаҡлау өсөн яуаплылыҡ егеткә лә һалынған: * Емеште аша, ботағын һындырма. * Емеш ашағың килһә, сәскәһен өҙмә. Әммә ғиффәтен юғалтҡан өсөн ҡыҙ ғәйеплерәк һанала: * Инә ҡаҙ ҡаңғылдамаһа, ата ҡаҙ бармай. * Бейә кешнәмәй айғыр тешләмәй. Ҡыҙҙың төрлө егеттәргә баш-күҙ уйнатып йөрөүе лә ғәйепләнә: * Байтал яманы ике айғырҙы тибештерер. Егеттәрҙең бер ҡыҙға баҫышып йөрөүе лә киҫәтелә: * Бер ҡаҙыҡҡа ике ат бәйләнмәҫ. Ғөмүмән, аҙып-туҙып йөрөүҙән ике яҡты ла тыйғандар: * Кем менән даның сыҡһа, шуның менән йәнең сыҡһын. === Төҫ-баш, шәхси сифаттар === Төҫ-баш, шәхси сифаттарға талап шулай уҡ ярайһы ҡәтғи ҡуйылған: * Төҫө барҙан төңөлмә. * Килен килбәтле булһын, теле ширбәтле булһын. Матурлыҡ категорияһына һын-килбәт кенә түгел, уңғанлыҡ, аҡыл, инсафлылыҡ та ингән: * Шаҙра булһа ла аңра булмаһын. * Матурлыҡ туйҙа кәрәк, уңғанлыҡ көн дә кәрәк. * Буянған ҡыҙҙан оялған ҡыҙ матур. * Матурлығы хәжәт түгел, аҡылы-тәүфиғы булһын. * Матур — күҙ өсөн, аҡыллы — күңел өсөн. * Йөҙө аҡ тип алданма, эсе ҡара булмаһын. Ҡатын-ҡыҙ һәм ир-ат сифаттары мәҡәлдәрҙә, ғәҙәттә, параллель рәүешендә бирелә һәм уларҙың кеме өсөн ҡайһыһы өҫтөнөрәк икәненә баҫым яһала: * Егет булһа, батыр булһын, ҡыҙ булһа, матур булһын. * Егет егәр, ҡыҙ сибәр булһын. * Егет ҡыйыу, ҡыҙ һылыу булғаны яҡшы. * Ҡыҙ байлығы — күркәм холоҡ, ир байлығы — тәүәккәл. Күренеүенсә, ҡыҙҙың сибәрлегенә, ә егеттең батырлығына күберәк иғтибар бирелә. Һуңғараҡ барлыҡҡа килгән мәҡәлдәрҙән булһа кәрәк, кәләштең уҡымышлы булыуына өҫтөнлөк бирелә: * Белемле ҡыҙ — бирнәле ҡыҙ. Үҙе сибәр булып, йәре ҡайтышыраҡ булғанда ла йыуатыр һүҙ тапҡандар: * Ике сибәр бергә килһә, береһе ғүмерһеҙ була, ти. Йәмғиәттәге социаль тигеҙһеҙлек ғаилә ҡороуға ла шулай уҡ үҙенсәлекле йоғонто яһай: байҙар сибәрлеккә күберәк иғтибар бирһә (ялсылар былай ҙа етерлек), тәбиғи, түбәнерәк ҡатлам вәкилдәре уңған, донъя көтөрлөк килен һайлай. :Ярлының ҡатыны икенсе сәбәптән дә бик һылыу булмағаны хәйерле: * Бисәң матур — бай тирмәһендә ятыр. * Бисәң матур булһа, байың үсле була. Ҡатындың сәләмәтлеге — тоҡом сәләмәтлегенә, етеш йәшәүгә нигеҙ: * Ҡаза күрер егет аяғы һыҙлау ҡатын алыр. * Булмаҫ иргә бөкөрө ҡатын. * Ил һөйөр байҙы, ир һөйөр һауҙы тигән мәҡәл ысынбарлыҡҡа бик тә ярашлы булғанлығы әсәнең ҡыҙын оҙатҡанда әйткән тетрәндерерлек теләгендә лә раҫлана: Башың ауыртһа — яулыҡ эсендә, беләгең ауыртһа — ең эсендә (булһын). Башҡортта нескә билле булыу, сибеклек — һылыулыҡ билдәһе. Бының сәбәбе бик ябай аңлатыла, тимәк, был ''Ҡыҙ — ҡыйғыр тамаҡ, аҙ ашай''. Аҙыҡ иҫәпле саҡта был да мөһим. === Һайланыу яҡшыға килтермәҫ === Артыҡ ныҡ һайланыу, талапты сикһеҙ ҙурҙан ҡуйыу яҡшыға килтермәй: * Күп һайланған һайландыҡҡа ҡалыр. * Ғәйепһеҙ йәр эҙләгән йәрһеҙ ҡалыр. * Хан ҡыҙының битендә лә бармаҡ битендәй миң булыр. === Туй === Туй, килен төшөрөү миҙгелдәре шулай уҡ билдәле бер тәртипкә буйһонған. Йышыраҡ никах — яҙға, туй көҙгә тәғәйенләнә торған булған: ''Яҡшы килен яҙ килер, яман килен көҙ килер''. Килен эш көсө һаналған һәм йәйге эштәр бөтөп, уңыш йыйғас әҙергә килеүҙе оҡшатмайҙар. Ә бына ''Байҙың туйы яҙ булыр''. : Ҡалым малын түләп бөтмәй тороп егеттең кейәүләп йөрөү күренеше лә киң таралған. Әммә ''Көйһөҙ кейәү кейәүләп ятҡансы, көйлө кейәү кәләшен алып ҡайтҡан''. ==== Яусы ==== Ҡыҙ яусы аша әйттерелгән, һис юғы һоратырға ошо эштә тәжрибәһе булған оло йәштәге абруйлы ғаилә ағзаһын ебәргәндәр. Быға тиклем алдан димсе барып, ата-әсәнең ҡылын тартҡылаған, әлбиттә. Яусының буш ҡайтыуы егеткә дан өҫтәмәй бит: * Егетлегеңде белгең килһә ҡыҙға яусы ебәр, тип бушҡа әйтмәгәндәр. Шуға ла ауылдарҙа димселек-яусылыҡ менән шөғөлләнгән махсус кешене был изге эшкә ҡушыуҙы ҡулайыраҡ күргәндәр: * Һөйләй белмәҫтең һүҙе — үтмәҫ бысаҡтың үҙе. * Яусы булмаһаң, дим һөйләмә. Ә инде ''Димсе диңгеҙ кисерер, илтеп ярҙан осорор''. * Яусы менән аусы ялғанһыҙ булмаҫ. * Арбауын белһәң, ҡара йылан да ҡарышмай. Яусының иһә тел оҫталығы өҫтөнә әҙер ҡалыптары, кинәйәләп әйтеү алымдары булған: тәҡдим кире ҡағылған осраҡта ла әйтелгәнгә икенсе мәғәнә биреп ебәрергә мөмкин, изге ниәтте ен-шайтан ҡолағынан, күҙ тейҙереүҙән һаҡлау ҙа зарур. Миҫалға: ''Һиндә лә бар аҡлы ҡуй, миндә лә бар аҡлы ҡуй, ҡуйҙы ҡуйға ҡушайыҡ, һеҙҙең яҡҡа ашайыҡ'' (йәғни, күсәйек). Әлбиттә, бөгөн үрҙә яҙылған күп ғәҙәттәр онотолған йә кәрәге лә ҡалмаған кеүек. Әммә, дөйөм алғанда, уларҙы хәтерҙә тотоу, яңы шарттарға яраҡлаштырып ҡулланыу һис тә зыян итмәҫ ине. Ғаилә ҡороусылар бер-береһе тураһында һис юғы ошо мәғлүмәттәрҙе белергә тейештер: :* тыуған йылы; :* ғаилә хәле, элек никахта торған-тормағанлығы; :* кемделер аҫрарға-ҡарарға тейешлеге (мәҫәлән, ауырыу йә ҡартайыуы еткән ата-әсәһен, тәүге ғаиләһен һ.б.) :* балаһы (шул иҫәптән, уллыҡҡа-ҡыҙлыҡҡа алынған) бармы-юҡмылығы; :* дине; :* енси мөнәсәбәткә ҡарашы; :* матди хәле (эш хаҡы, бурыстары, мал-мөлкәте); :* башҡа милләттән булһа, ошоға бәйле мөнәсәбәттәр; :* ғаиләгә тоғро булырлығы-булмаҫлығы; :* аҡсаға мөнәсәбәте; :* биографияһындағы ғәм алдында уңайһыҙ хәлгә ҡуйырлыҡ ниндәйҙер ваҡиғалар. Быларҙы белеп бөтөрөүе еңел түгел, әлбиттә. Ғашиҡтың күҙе һуҡыр, мәгәр күҙҙе лә, ҡолаҡты ла асып тотоу хәйерле. Һуңынан үкенергә тура килмәһен. Башҡорттар никахһыҙ бала табыуға бик ныҡ тыйыуҙар һалған, ''Уйнаштан уҫмаҡ сыға'' тип киҫәтеп торған. ''Уйнаштың башы — уйын, ахыры — ҡыйын''. Тормош тәжрибәһенән сығып ҡарайыҡ: хәҙер дауалауға ауыр бирелгән венерик ауырыуҙар, бигерәк тә СПИД киң таралыу сәбәпле, ысынлап та, тәртипһеҙ енси бәйләнештәр уйнашсының үҙенә генә түгел, партнерҙарына ла ауыр сирҙәр, хатта үлем килтерә. Заманында сифилис та СПИД кеүек үк дауалауға бирелмәҫ ҡот осҡос ауырыу булған, етмәһә, ул төрлө юлдар менән бирелгән, тимәк, уйнаш ингән йорт ысын мәғәнәһендә ҡороған. Ислам дине талаптары ла был йәһәттән аяуһыҙ. Никахһыҙ ҡатындан донъяға килгән бала кәмһетелеүгә, ҡыйырһытылыуға дусар булған, мыҫҡыллы ҡушаматтар алған. Әйтемдәр араһында ла осрай улар: ''Елдән тыуған Айтуған''. Тыума исемен күтәргән балаға үҫеп еткәс тә еңел түгел — ''Атайһыҙға ҡыҙ бирмә'' мәҡәле иң беренсе шундайҙарға ҡағыла бит. Әсәһе лә, уйнашсы исеме күтәреп, ғүмер буйы йәмғиәттә ҡыр тибелеп йәшәй. Шундай ҡаты тәртип хөкөм һөргәндә, әлбиттә, уйнаштан бала табыу бик һирәк күренеш булған. * Уйнашлы йортҡа ҡот ҡунмаҫ. * Уйнаш кергән йорт ҡорой тип, оло бәхетһеҙлек килтерер был ғәмәлдән буйҙаҡтарҙы ғына түгел, ирле-ҡатынлыларҙы ла тыйғандар. Беҙҙең заманда, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ғаилә ҡороуға еңел-елпе ҡараш өҫтөнлөк ала, ЗАГС-та яҙылышмай ғына йәшәүселәр һаны арта. «Һынамаҡ никах» («пробный брак») тип аталған был «модалы» күренеш ошондай берлектән тыуған сабыйҙарҙың хоҡуҡтарын сикләй. Етмәһә, ирме, ҡатынмы үлеп киткән осраҡта вафат булыусынан ҡалған мал-мөлкәткә бергә йәшәүсенең бер ниндәй ҙә хоҡуғы юҡ. Үрҙә килтерелгән әйтем һәм мәҡәлдәрҙән күренгән шарттар — дөйөм шарттар, әммә тормошта һәр саҡ ҡанундарҙан ситләшкән хәл-ваҡиғалар ҙа осрай. Ҡыҙ урлау — шундайҙарҙан. Түләрлек ҡалымы булмаһа, йә күҙе төшкән ҡыҙҙы башҡаға бирергә йыйынғандарын белеп, йә ҡыҙ үҙенә ҡарамаған осраҡтарҙа егеттең уны урлап алыу ғәҙәте булған. Бының ҡыҙ менән егеттең йә ата-әсәнең алдан килешеүе буйынса башҡарылыу ихтималлығын да күҙҙән төшөрмәйек. Мостай Кәримдең «Ҡыҙ урлау» комедияһындағы кеүек. Әммә ғәҙәт ҡанундары бындай күренеште тыя: ''Ат урлаған бур булыр, ҡыҙ урлаған хур булыр''. Үҙ ихтыярынан тыш урланһа ла ҡыҙҙы ғәҙәттә кире ҡайтарып алмағандар, сөнки ''Урланған ҡыҙ — хурланған ҡыҙ''. Туй үткәрәү тәртибе төрлө урында төрлөсә булһа ла, шулай уҡ дөйөм ҡәғиҙәләр йәшәп килгән һәм әйтем-мәҡәл, һынамыштар рәүешендә халыҡ хәтерендә һаҡланып ҡалған. Ата-әсәһенең ризалығы булмағанда һөйгән егетенә «йәбешеп сығыу» күренеше лә ят түгел — милли классикабыҙҙа быға ла миҫал табырға мөмкин: «Ғәлиәбаныу» драмаһында ҡыҙ һөйгән егете Хәлилгә шул рәүешле барырға йыйына ла инде, һәм ниәте, белеүебеҙсә, фажиғә менән тамамлана… Гүзәл Ситдиҡова. [[Category:Йолалар]] [[Category:Иҫтәлектәр]] dv8vn5jcyugwvw49yma3ou3y3jm25tl 0 3092 10285 10284 2017-08-23T21:40:52Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10285 wikitext text/x-wiki Тәҡдим ителгән яҙмаларымды нисек атарға ла белмәйем, сөнки мин уны философия буйынса диссертация итеп әҙерләгәйнем, әммә ғилми етәксем Дамир Жәүәт улы Вәлиев көтмәгәндә вафат булғас, эшемде бүтәнсә дауам итмәнем. Ғалимдарыбыҙ араһынан, әҙер хеҙмәт бит, яҡлап ҡуй, тиеүселәр булһа ла… Мин уны фәнни-популяр әҫәр итеп әҙерләү бәлки ҡулайыраҡтыр ҙа тигән фекергә килдем һәм «Күсле ил — көслө ил» тигән китабыма индереп ебәрҙем. Дөрөҫөн әйткәндә, күпме диссертациялар яҙыла, әммә уның күпмеһе генә халыҡҡа мәғлүм була һуң? Бик аҙы ғына. Халҡыбыҙҙың алтын аҡылын, юғары философияһын йәштәребеҙ ҙә белһен, аңлаһын тигән ниәт менән эшләнде был. Әлбиттә, быны асып бөтөрөү мөмкин түгел, бәлки бер талпыныш ҡына. Әммә шул талпынышым йәштәребеҙҙә милли философиябыҙға яңыса ҡараш ташларға теләк уятһа, маҡсатыма өлгәшә алдым тип һанай алыр инем. Рәхмәт битараф ҡалмаусыларға! [[Category:!Main category]] pgqc4av77gthi88ign7orbhhfan6nek 0 3093 24623 20005 2023-01-22T17:28:12Z Aidar254 420 24623 wikitext text/x-wiki # Тоҙ тубалында торомтай уйнар. # Тоҙло тәгәс эсендә<br> Ҡара тубым һикерә. # Өй эсендә турғай уйнай. # Ҡыл һарайым эсендә<br> Ҡылыҡһыҙ атым уйнай. # Ике сүлмәккә берәр сүмес. # Һыртлау аша ҡамышлы ике күл. # Бер яланда ике күл. # Тирә-яғы йөнлөкәс,<br>Уртаһы баҙлыҡас. # Услаһаң — ус тулмай,<br>Ебәрһәң — ялан тула. # Ике туған торалар,<br>Бөтә ерҙе күрәләр,<br>Береһен-бере күрмәйҙәр. # Ике туған бер-берен күрмәһә лә<br> Ғүмер буйы бергә ятып, бергә торалар. # Ике туған айырылмай,<br>Юл арҡыры торһалар ҙа<br> Бер-береһен күрмәй156. # Ике ағай рәттән тора,<br>Берен-бере күрмәй. # Ике ағай йәнәшә баралар,<br>Берен-бере күрмәйҙәр. # Ике күрше торалар —<br>Берен-бере күрмәйҙәр. # Йәнәш торалар —<br> берен-бере күрмәйҙәр. # Ике малай бергә тора<br> Берен-бере күрә алмай. # Тау артында туғаным,<br>Юҡ уны һис күргәнем. # Ике килен килендәш,<br>Берен-бере күрә алмай. # Ике кәрәкле нәмә <br>Береһен-бере күрә алмай,<br>Көндөҙ асыла, төндә ябыла. # Бәләкәс кенә яулығымды<br> Ауыл аша ташланым. # Сите — ҡамыш,<br>Эсе — табыш. # Ике сите ҡыллы, уртаһы дымлы. # Йылтыр-йылтыр ике таш,<br> Уртаһында ҡара таш. # Ул күлдәр һиңә таныш,<br>Тирәләре гел ҡамыш.<br>Ҡамышы көндөҙ һирәк,<br>Төндә ҡуйы бигерәк . [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4zruelhqkf1mrqprog5u49qxn83rrb7 0 3094 20009 10304 2019-12-13T19:55:53Z ZUFAr 381 20009 wikitext text/x-wiki '''Күҙ тейеү''' Бер төркөм ғалимдарҙың мәғлүмәттәренә ҡарағанда, ҡайһы бер кешенең күҙенән зәһәрле бер ҡеүәт, зыянлы нур ҙа һибелә. Ебәрелгән был зәһәрле ҡеүәт, алдындағы кешегә йәки бер әйбергә барып бәрелгән ваҡытта уға зарар бирә, дөрөҫөрәге, уны хәлһеҙләндерә, хәстәләндерә. Мәҫәлән, йыландар араһында ла шундай йыландар барҙыр, күҙен кешегә текәп ҡарағанда кешене хәрәкәтһеҙ итер, хатта үлтерер, был кешенең күҙенә йылан зәһәрле нурҙар йүнәлтеү арҡаһында күҙҙәре быуылыр, күҙҙәре һуҡырайыр. Күҙе тейеүҙән оло йәштәге бер кеше күҙ тейеү хәлен шулай аңлатҡан: '''''“Диҡҡәт-иғтибарымды тартҡан, күңелемә ныҡ оҡшаған, һушым киткән бер нәмә күрһәм, күҙемдән ғәжәйеп көс-ҡеүәт менән бер эҫелек ялҡыны кеүек нур сыға. Бындай күҙ ҡарашым йәнле һәм йәнһеҙ нәмәләргә текәлһә, уға ныҡ тәьҫир итеп, күҙ тейеү хәле барлыҡҡа килә".''''' Бындай хәлгә ғалимдарҙың береһе аңлатма бирә: Күҙе тейеүҙән кешенең күңелендә насар бер хис барлыҡҡа килер, күҙенән зәһәрле бер ҡеүәт сығыр, һәм йүнәлешендә ҡағылған һәр нәмәгә зарар бирер. Тимәк, был хәл ысынбарлыҡ, инҡар ителмәҫ, кире ҡағылмаҫ бер дөрөҫлөктөр. Шөбһәһеҙ, Раббыбыҙ Аллаһ тәндәр, кәүҙәләрҙә һәм рухтарҙа төрлө көстәр яралтҡан. Аҡылы булған кешеләр рухтың тәндә булыуын инҡар итмәҫтәр, сөнки рух хис ителгән, ләкин күҙ менән күренмәгән бер нәмәлер. ''Миҫал: һағышлы, тойғоло һәм хәсрәтле берәү башҡа кешенең үҙенә ҡарағанын күрһә, кинәт йөҙө ҡып-ҡыҙыл булып китә. Ә инде ул ҡурҡҡан кешегә кинәт осраһа, йөҙө ағарып китә.'' Рухтар тәбиғәттәре, көстәре, сифаттары һәм үҙенсәлектәре аҫылында үҙгәреүсән — төрлө булараҡ яралтылған. Йән эйәләре араһында аҡ һыртлы йыландар күҙ тейҙереү буйынса иң дөрөҫ миҫал һанала. Уларҙың зәһәре, махсус биҙҙәрҙә һаҡлана. Дошман менән ҡара-ҡаршы осрашҡанда зәһәрле күҙе менән ҡарағанда, быуаҙ хайуандың хатта ҡарынынан яралғыһы төшә. Тағы ла шундай көслө сифаттары барҙыр: йүнәлгән ҡараштың зәһәре күҙҙәрҙе быуыр, һуҡырайтыр. Пәйғәмбәребеҙ хәҙрәти Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, йыландар хаҡында: '''''"Шундай йыландар күҙҙең күреү тойғоһон зәғифләтер, һәм әсә карынындағы баланы төшөрөр", — ти.''''' Күҙ тейеү күп төрлө йоғонтоларға бәйле. Был йоғонто ҡайһы ваҡыт һиҙмәгәндә яҡынлашыу, ҡара-ҡаршы осрашыу, кинәт күреп ҡалыу зәһәрле ҡараштың нурҙары кешегә туп-тура йүнәлеүе арҡаһында килеп сыға. Был йәһәттән пәйғәмбәребеҙ хәҙрәти Мөхәммәд тә ғәләйһис-сәләм: '''''"Күҙ тейеү дөрөҫлөктөр. Улар насар рухлы кешеләр, әҙәм балаһынан көнләшеүселәр үҙҙәренең ҡараштары менән хәлһеҙләндерерҙәр, хәстәләндерәләр; "һеҙҙән берәү башҡаларҙа йәиһә ҡәрҙәшендә байлығында-малында һушын алырлыҡ бер нәмә күргән ваҡытта уның өсөн бәрәкәт доғаһын уҡыһын. (Аллаһ мөбәрәк ҡылһын.) Сөнки күҙ тейеү бер хәҡиҡәттер Күҙ тейеү ысын барлыҡтыр, күҙ тейеү дөрөҫлөктөр, күҙ тейеү тауҙы урынынан ҡаҡшатыр"; Күҙ тейеү хәҡиҡәттер, күҙ тейеү кешене ҡәбергә, дөйәне сүллеккә йығыр". ==Ҡулланылған әҙәбиәт == * Мәххәммәт Ғәлләм: Әхлаҡ гүзәллектәре. Зәйнәб Биишева исемендәге "КИТАП" нәшриәте. Өфө-2008. 300 бит. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] 4u0od2ywbgrz0e35vlx0ahurg3fn5qb 0 3095 25054 10309 2023-08-09T15:57:10Z Aidar254 420 25054 wikitext text/x-wiki [[File:Emoji u1f453.svg|thumb]] # Үҙе атҡа атланған,<br> Аяҡтарын артҡа һалған. # Ике ағай атҡа менгән,<br> Аяҡтарын артҡа һуҙған. # Бик күп уҡый, бер ҙә белеме юҡ. # Дуғаһы бар, аты юҡ,<br> Ике тәгәрмәсле, ике тәртәле. # Бер күсәрҙә ике көпсәк. # Тәртәһе бар — аты юҡ,<br> Күҙҙәре бар — башы юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8bup4mmn04t42vtkce6b9l8e937wdsq 0 3096 10315 10314 2017-08-23T21:40:53Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10315 wikitext text/x-wiki [[File:Brassica oleracea 2011 G1.jpg|thumb]] # Ҡат-ҡат тунлы,<br />Ҡарыш буйлы. # Ҡат-ҡат тун кейгән,<br />Әллә өшөрмөн тигән? # Ҡырҡ ҡат тунлы,<br />Быйыл уңды. # Ҡат-ҡат яулығым,<br />Сисәм дә ташлайым,<br />Сисәм дә ташлайым. # Етмеш төрлө кейем кейгән — <br />Береһен дә элмәгән. # Ҡат-ҡат сепрәк,<br />Ятҡан ере тупраҡ. # Ҡат-ҡат ҡатлама,<br />Күтәреп ал, ташлама. # Яҫы-яҫы яп(ы)раҡ,<br />Ятҡан ере туп(ы)раҡ. # Эҫеләнгән һайын<br /> Ҡат-ҡат тун кейә. # Башы түңгәк,<br />Үҙе күм-күңгәк. # Ямал яулығы йөҙ ямау. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 774m2y03zj13ivf50o4a8rei4d1pu4n 0 3097 10321 10320 2017-08-23T21:40:54Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10321 wikitext text/x-wiki [[File:Romanian hay.jpg|thumb]] #Tуғай башында бер тау,<br />Уны солғай еҙ ҡоршау. #Бер киҫәккә йөҙ ҡоршау. #Бер мискәлә ҡырҡ ҡоршау. #Юл буйында ят тора,<br />Бүркен кейгән ҡарт тора. #Өйөлгән, өйөлгән,<br />Өйөлгән — башы төйөлгән. #Ете саттың уртаһында<br /> Бер ахахай ултыра. <br />Ҡанатына ҡар ҡатҡан,<br />Ҡаға алмай ултыра. #Йыуан ҡорһаҡлы,<br />Түбәһе нәҙек,<br />Малдарға бик һәйбәт аҙыҡ" [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 99u623uh8chbj0ljtpi8yafia3cqs70 0 3098 19099 10332 2018-02-12T20:08:25Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19099 wikitext text/x-wiki [[File:A white irish goat.jpg|thumb|]] #Бәләкәй еңгәм һыуға бара,<br />Һырғалары ҡойола бара. #Ары ла йүгерә Зәпзәки,<br />Бире лә йүгерә Зәпзәки,<br />Тамаҡ ҡыра Зәпзәки,<br />Һаҡал һелкә Зәпзәки. #Ары ла йүгерә Зәпзәки,<br />Бире ла йүгерә Зәпзәки,<br />Төймә төйә Зәпзәки. #Иртән сығыр Тәллән,<br />Кисен сығыр Тәллән,<br />Төрлө-төрлө үләндән<br /> Төймә төйөр Тәллән. #Тояғы бар — дағаһы юҡ,<br />Һаҡалы бар — аҡылы юҡ. #Һикерәндәк, микерәндәк,<br />Һаҡалбай, ҡаҡ маңлай. #Һаҡалы бар, аҡылы юҡ. #Һаҡалы оҙон, аҡылы ҡыҫҡа. #Кеше түгел — һаҡаллы. #Һаҡалы бар, аҡылы юҡ,<br />Ул баҡсала һәр ваҡыт туҡ.<br /> Ағастарға килһә ҡаза,<br />Ошо мәлғүн ала яза". #Үҙе аҡтай,<br />Ҡорһағы ҡаптай,<br />Кәкре тояғы шаҡтай. #Үҙе аҡтай, ҡорһағы ҡаптай,<br /> Башында кәкре таяғы,<br /> Тотайым тиһәң, шаҡтай. #Ҡойроғонан мөгөҙө оҙон. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] c4q54ez93j4l5kw3tezx4icuy7g4ghz 0 3099 10337 10336 2017-08-23T21:40:54Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10337 wikitext text/x-wiki [[File:Domestic goat kid in capeweed.jpg|thumb|Кәзә бәрәсе]] #Һаҡаллы килеш тыуа —<br /> Берәү ҙә аптырамай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h1xpght3cs0wm4gp6iznbgn4viaie87 0 3100 18891 10342 2018-01-04T20:11:14Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18891 wikitext text/x-wiki [[File:Выставка АГРО в Уфе 8.jpg |thumb|Кәзә тәкәһе.]] #Һаҡалы бар, аҡылы юҡ,<br /> Ашайым тиһәң, ите юҡ.<br /> Һауам тиһәң, һөтө юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8gv87hnueretfr55yax7xbgblghzli8 0 3101 10349 10348 2017-08-23T21:40:54Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10349 wikitext text/x-wiki [[File:Ayran+Çibörek.jpg|thumb]] '''Кәзәмөгөҙ''' — эслек һалып ҡамырҙан бешерелгән аҙыҡ. == Ингредиенттар == * Һөт * Дрожжи * Йомортҡа * Аҡ май йәки маргарин * Он * Алма ҡайнатмаһы == Бешереү ысулы == Берәй тәмлекәс ашағы килеп китте лә, бөгөн КӘЗӘМӨГӨҘ бешерҙем әле. Был беҙҙең ғаилә рецебы, хан заманынан бирле ҡунаҡтарға әнейем, Гөлнур апайым ошо рецепт буйынса бешерә.. Иҫ киткес йомшаҡ, өҫтө шәкәрлекәй генә..Мммм...Тәмлекәс...Хәйер, үҙегеҙ бешереп ҡарағыҙ ҙа, әйтерһегеҙ. Тик....Башта мин нисек яҙам, шулай бешерегеҙ, аҙаҡ үҙегеҙ теләгәнсә үҙгәртерһегеҙ. Шулай итеп, бәләкәс табаҡҡа башта 5 ҡалаҡ йылы һөт ҡоябыҙ, шуға 1 ҡалаҡ шәкәр, 1 ҡалаҡ (бәләкәй пакетиктагы 10гр) дрожжи (ҡоро сүпрә) ҡушып болғатабыҙ ҙа, ултыртып торабыҙ. Ул арала аҡ майҙы (маргаринды), 1 йомортҡаны һыуытҡыстан алып ҡуйығыҙ, йылына торһон. Әйткәнем бар инде, ҡамыр ашына арзан маргарин ҡулланмағыҙ. Иң яҡшыһы — Пышка, Пышный, Хозяюшка. Сүпрә матур ғына булып ҡабарғандыр, шуға 2 ҡалаҡ шәкәр, йомортҡа, йомшарған маргарин йә аҡ май, бер семтем тоҙ, 3 стакан он ҡушып йомшаҡ ҡына ҡамыр баҫығыҙ. Майлы ҡамыр үҙенә ондо күп ала, ҡулға йәбешмәһә, тимәк, еткән. Бер нисә өлөшкә бүлегеҙ ҙә, һыуытҡысҡа һалып тороғоҙ. Ул арала эслеген әҙерләгеҙ. Беҙ ошо "мөгөҙ" өсөн генә эре итеп турап алма ҡайнатмаһы ҡайнатабыҙ, аҙаҡ алмаһын ғына эслек итәбеҙ. Бөгөн иһә, мин сей алманы ҡырғыс аша үткәреп һалдым)) Матур ғына итеп ҡамырҙы түнәрәкләп йәйгәс, башта шәкәр һибәбеҙ, шунан өсмөйөшләп ҡырҡабыҙ. Аҙаҡ һәр бер өсмөйөшкә эслекте һалып урайбыҙ. Йәһәт кенә ике һауыт әҙерләйбеҙ ҙә, береһенә 1 йомортҡа туғыйбыҙ, икенсеһенә шәкәр һалабыҙ. Һәр бер мөгөҙҙөң өҫкө яғын башта йомортҡаға манабыҙ, шунан шәкәргә. Ой, күп яҙҙым, хәҙер мейескә тығырға ла, бер ярты сәғәттән тәмләп сәй эсергә ҡалды)))) <small>Гөлназ Ишемғолова бешерҙе</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Алма]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Маргарин]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Һөт]] blor62m7jvmcp029t7in3bf1ixu43ka 0 3102 19907 10357 2019-08-19T18:32:06Z Aidar254 420 19907 wikitext text/x-wiki '''Кәйеф плюс турамаһы''' == Үҙенсәлектәре == Был тураманы төрлө шарттарҙа, өйҙә лә, тәбиғәткә сыҡҡанда ла, тиҙ арала әҙерләргә була. == Ингредиенттар == (һәр кем үҙ зауығынан сығып, самалап ала) * Ит * Кишер * Тоҙло ҡыяр * Ҡара емеш (чернослив) * Грек сәтләүеге * Майонез йә ҡаймаҡ == Әҙерләү ысулы == Ингредиенттар (ит, кишер, тоҙло ҡыяр) ваҡ итеп турала. Һайланған тәрилкәгә тәүге ҡатҡа туралған ит һалына, уның өҫтөнә ҡаймаҡ һылайбыҙ; Икенсе ҡатҡа туралған кишерҙе тигеҙ генә йәйеп һалабыҙ, уның өҫтөнә лә ҡаймаҡ һылайбыҙ; Өсөнсө ҡатҡа туралған тоҙло ҡыяр йәйеп һалабыҙ, тағы ҡаймаҡ һылайбыҙ; Ҡыяр өҫтөнә бер нисә өлөшкә бүленгән ҡара емеш теҙәбеҙ; Иң өҫкә, тағы ҡаймаҡ һылап, ваҡланған грек сәтләүеген тигеҙ генә итеп һибәбеҙ. <small>«Тәмле» тапшырыуында «Нур» театры артистары Айҙар менән Алмас Юнысовтар тәҡдим итте</small> [[Category:Турамалар]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 06aztszw2hlihi22hj5s0jcjamp6sir 0 3103 20169 10362 2020-02-01T20:32:37Z ~riley 810 lint error 20169 wikitext text/x-wiki [[File:Cuculus canorus vogelartinfo chris romeiks CHR0791 cropped.jpg|thumb|300px]] #Йомортҡа ла баҫмай,<br /> Балаһын да баҡмай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lvs30va7c6w6cqpn2jfjpggczuih6lg 0 3104 10368 10367 2017-08-23T21:40:55Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10368 wikitext text/x-wiki '''Кәкүк емеше''' (урыҫ. Первоцве́т крупноча́шечный) — күп йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 30-45 см. Май айында һары сәскә ата, орлоғо июндә өлгөрә. Уның сәскәләре лә, һабағы ла, япраҡтары ла С витаминына бик бай. Бынан тыш, кәкүк емешендә Е витамины, каротин күп тупланған. Улар шулай уҡ организмға бик кәрәк. Англияла, Голландияла унан салат әҙерләйҙәр. Әнис еҫе сығып торған тамырын төрлө аштар өсөн тәмләткес сифатында файҙаланалар. Был маҡсатта уны айырым плантацияларҙа сәсеп үҫтерәләр. '''Кәкүк емешенән салат''' 100 г кәкүк емеше япрағы, 80 г йәшел һуған һәм сөгөлдөр, 20 г ҡаймаҡ, тәменә ҡарап тоҙ алына. Япраҡтарҙы, һуғанды һалҡын һыуҙа йыуып турайҙар һәм сөгөлдөр киҫәктәре өҫтөнә һалалар. Аҙаҡ тоҙ, ҡаймаҡ өҫтәйҙәр. Өҫтәлгә ултыртыр алдынан 10 минут һыуытҡыста тотоп алалар. '''Кәкүк емешенән аш''' 160 г кәкүк емеше япрағы, 40 г тары ярмаһы, 20 г кишер, 30 г башлы һуған, 20 г май алына. Тәүҙә тары ярмаһын бешереп алалар, һуңынан ваҡлап туралған йәшел япраҡтарҙы, һуған, кишер һалалар. Аш бешеп етәрәк тәмләткес уләндәр өҫтәп, бер аҙ ҡайнаталар. Википедияла [[:w:ba:Кәкүк емеше|Кәкүк емеше]] тураһында мәҡәлә бар. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] s065n6mhy0xugpwai7do9rfdg0s3n52 0 3105 24815 10377 2023-02-26T18:06:02Z Aidar254 420 24815 wikitext text/x-wiki [[File:BOUALAML.the boat south mediterranean-Maghrebis.2.jpg|thumb|400px|]] # Ана бара — юлы юҡ. # Үҙе бара, эҙе юғала. # Ана бара үҙе,<br /> Күренмәйҙер күҙе,<br /> Һыу өҫтөндә ҡиммәте,<br /> Хоҙайҙың ҡөҙрәте,<br />Әҙәмдең миннәте. # Яр башында ярты түш, <br /> Ҡарап ята ҡайҡы түш. # Үҙе бара — эҙе юҡ, <br /> Маңлайында күҙе юҡ. # Һуҡыр дөйә һыуҙа йөҙә. # Һуҡыр тәкә һыуҙа йөрөй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kxzhrnkl26rkkg20gdvnkz7ijwa5dww 0 3106 10389 10388 2017-08-23T21:40:56Z MF-Warburg 23 11 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10389 wikitext text/x-wiki == Кәрәҙ күҙәнәге == [[File:Mittelwand 17a.jpg|thumb]][[File:Honeycomb 20090206 jhansonxi.jpg|thumb]] Кәрәҙ күҙәнәген заводта етештерелгән махсус кәрәҙле рамда бал ҡорттары төҙөй. Әҙер кәрәҙ булмағанда әре ҡорт күҙәнәктәре төҙөлә. Ул эшсе ҡорттоң балауыҙ биҙҙәре бүлеп сығарған балауыҙҙан яһала. Йәш ҡорттоң (12-20 көнлөк) махсус биҙенән бер үк ваҡытта 0,25 миллиграмм ауырлығында 8 балауыҙ пластинкаһы бүленеп сыға. Был пластинкаларҙан төбө менән алты мөйөшлө күҙәнәк төҙөлә. Һәр күҙәнәк алты күҙәнәк менән, ә кәрәҙҙең бер яғындағы күҙәнәктең төбө икенсе өс күҙәнәктең төбө менән сикләшә. Шулай итеп, һәр күҙәнәктең янында туғыҙ күрше күҙәнәктәр була. Яңы төҙөлгән күҙәнәк аҡ төҫтә була. Төҙөп бөткәндән һуң, унын эске яғын ҡорттар махсус елем (прополис) менән ҡаплау сәбәпле, ул, аҡһыл алтын төҫкә инеп, бер аҙ һарғылт төҫ ала. Бер килограмм балауыҙ етештереү өсөн 4000000 пластинка бүленә. Умартала ваҡытында кәрәҙле рам ҡуйылмаһа, был балауыҙ пластинкалары юғала, тышҡа сығарып ташлана. Кәрәҙ күҙәнәгендә бал ҡорто ял итә, туҡлана, бал һәм һитә һаҡлай, бала тәрбиәләй. [[Category:Умартасылыҡ]] [[Category:Кәрәҙ күҙәнәге]] 8vrwzih3avgwn95r5piej0gdchlldqc 0 3107 10395 10394 2017-08-23T21:40:56Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10395 wikitext text/x-wiki [[File:Сотовый мёд.jpg|thumb]] # Инәйемдең иләге,<br />Иләгендә силәге,<br />Силәк эсендә һарыҡай еләге. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] n7iducrcanrlbkghn6s00d9t85l2qor 0 3108 24821 10402 2023-02-27T18:09:18Z Aidar254 420 24821 wikitext text/x-wiki [[File:Roger Federer (26 June 2009, Wimbledon) 2 new.jpg|thumb|Кешенең кәүҙәһе]] # Бер бүкәндә туғыҙ тишек. # Ике бағана,<br />Бағана өҫтөндә мискә, <br />Мискә өҫтөндә шар,<br /> Шар өҫтөндә урман. # Шар,<br /> Шар аҫтында мискә,<br /> Мискә аҫтында ике бағана. # Үҙе бер,<br /> Йәбе дүрт,<br /> Һәр йәбендә бишәр ботаҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4aogyrooxyq9p8qg183laf5rgf6mzf5 0 3109 18858 10406 2017-12-27T14:14:47Z Aidar254 420 18858 wikitext text/x-wiki [[File:Dimiscule making kumus.webm|thumb]] # Оҙон-оҙон упарым,<br> Эсендәге йопарым,<br> Йопарымды йотарым, <br> Йотарым да сығарым. # Оҙон-оҙон упарым, <br> Эсендәге йопарым, <br> Ҡара һауырым ҡарҡыны,<br> Эсендәге — ярҡыны. # Ишек төбөндә көтөп ултыра,<br> Килеп ингәнде һүтеп ултыра. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] puiw0slkk99b3rbdz474ta61r4ai3iz 0 3110 19005 10410 2018-02-01T04:32:40Z ZUFAr 381 19005 wikitext text/x-wiki # Йәнле ерҙә тора килер,<br> Итәк-еңен һуҙа килер.<br> Йөн-тирене йыя килер,<br> Йортҡа зыян ҡыла килер. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mj2jzu9aa2kujwku2y274f4f5iuma7j 0 3111 18886 10417 2018-01-04T14:04:25Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18886 wikitext text/x-wiki [[File:Башкирская свадьба 05.jpg|thumb|right]] # Бер дуғала ике күл. # Кәкре ботаҡҡа ике бүкән аҫылынған. # Өс ағайым һыуға киткән,<br> Икеһе һыу инә,<br> Береһе ярҙа ҡыҙынып ята. # Ике егет бейей,<br> Аяҡтары ергә теймәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0z38e6zylka0vicf4o0n2gfufry76mn 0 3112 10432 10431 2017-08-23T21:40:57Z MF-Warburg 23 14 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10432 wikitext text/x-wiki [[File:SAMOSA making6 (half cooking)-Tamil Nadu61.jpg|thumb]] '''Көлсә''' == Ингредиенттары == * Бойҙай оно * Тоҙ * Сода * Май (аҡ май, ҡаймаҡ, ҡаймаҡ, маргарин, үҫемлек майы) * Шыйыҡлыҡ (һыу, эремсек һыуы, кефир, ҡаймаҡ һыуы). == Әҙерләү == Ондоң миҡдарына ҡарап тоҙ, сода, май, шыйыҡлыҡ ҡушып, йомшаҡ ҡына итеп ҡамыр баҫалар. Йоҡа ғына итеп (0,5 см ҡалынлығында) йәймә йәйәләр. Элек ҡайнар көл эсенә күмеп бешергәндәр. Хәҙер, ҡоймаҡ бешергән кеүек, тик майһыҙ табала, һәр яғын айырым бешереп алалар. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Табикмәк [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Икмәк]] 8qqdsj9tmwpsoh16bfc7br2vh89h03z 0 3113 19607 10437 2018-09-05T11:44:12Z Aidar254 420 19607 wikitext text/x-wiki [[File:SAMOSA making6 (half cooking)-Tamil Nadu61.jpg|thumb]] # Көлгә күмелә лә, <br />Көлдөрә-көлдөрә күренә. # Көмрө килен көлдөрә килер. # Көмрө килен күмһегән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rgixyrj9jpa4ad56po6mu2r8aoelbnf 0 3114 19608 10442 2018-09-05T11:44:24Z Aidar254 420 19608 wikitext text/x-wiki [[File:Wheat sheaves near King's Somborne - geograph.org.uk - 889992.jpg|thumb|Бойҙай көлтәһе]] #Нескә бил,<br />Ни икәнен мин әйтмәйем —<br /> Үҙең бел! #Йөҙ туган бер ҡайыш быуған. #Аяғы юҡ, ҡулы юҡ —<br />Борғослап билбау быуған. '''Сүс көлтәһе''' #Бәләкәй генә байбисә<br />Билен быуа ла быуаға һикерә. '''Һоло көлтәһе''' #Бәләкәй генә Питыра<br /> Билен быуып ултыра. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d9ve8rwoprvr75wj9fumn0xkyshc9pt 0 3115 19609 10446 2018-09-05T11:44:47Z Aidar254 420 19609 wikitext text/x-wiki # Кисен үлә,<br /> Иртән терелә [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 05jy7wknxb7o4gh65lxtaxibppyuqfq 0 3116 19610 10452 2018-09-05T11:45:04Z Aidar254 420 19610 wikitext text/x-wiki [[File:Day and night icon.png|thumb]] #Ике туған,<br />Береһе аҡ булған,<br />Береһе ҡара булған. #Тирмәм эсе аҡ булғанда,<br />Тышы ҡара булалыр.<br />Тирмәм эсе ҡарайғанда,<br />Тышы аҡтан булалыр. #Донъяла бар бер йәнлек,<br />Уның бер яғы аҡ,<br />Икенсе яғы ҡара. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qrn9d38xypjn1u75w4u6oy97k168dar 0 3117 19611 10464 2018-09-05T11:45:27Z Aidar254 420 19611 wikitext text/x-wiki [[File:Подсолнух 01.jpg|thumb|400px]] [[File:Sunflower with black seeds.png|thumb]] # Таяҡ та таяҡ,<br />Таяҡ эсендә табаҡ,<br />Табаҡ эсендә балыҡ,<br />Балыҡ эсендә халыҡ. # Алтын рәшәткә эсендә<br /> Ҡара өйҙәр туп-тулы.<br />Күпме өй, шул саҡлы халыҡ. # Таяҡ,<br />Таяҡ башында табаҡ,<br />Табаҡ эсендә ике йөҙ һалдат. # Болонда бер таяҡ,<br />Таяҡ башында табаҡ,<br />Табаҡ эсендә халыҡ. # Таяҡ,<br />Таяҡ башында табаҡ,<br />Табаҡ өҫтөндә балалар. # Таяҡ,<br />Таяҡ башында бер табаҡ,<br /> Табаҡ эсендә ҙур кибет,<br /> Кибет эсендә йөҙ егет. # Суҡ,<br />Суҡ башында уҡ,<br />Уҡ башында кибет,<br />Кибет эсендә ике мең егет. # Юл сатында малай тора,<br /> Көнгә ҡарай муйынын бора. # Баҡсала тора малай,<br />Боролоп көнгә ҡарай.<br />Кәпәсе тулы емеш,<br />Унан май сыға, имеш*. # Ай башлы, йәшел ҡашлы. # Нары ебәк ҡалпаҡлы,<br />Борола ла ҡояшҡа ҡарай. # Ҡырлы-ҡырлы һомғол һабаҡ,<br /> Һабаҡта алтын табаҡ.<br />Табаҡта бар мең оя,<br />Оя һайын бер мая. # Ҡояш ҡайҙа барһа,<br />Уға ҡарап йылмая. # Оҙон-оҙон сирта. # Төбө бер, башы мең. # Таяҡ башында тора эленеп алтын иләк. # Бер таҡыя тултырып,<br />Орлоғон алдым иләп. # Бабай меҫкен ҡартайған,<br /> Эшләпәһе янтайған. # Ҡояшҡа аса күҙен,<br />Ҡыҙҙар ярата үҙен.<br />Баҡса, болонда үҫә,<br />Бал ҡорто балын эсә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cpvn3vzzjugs0eazowhc7q634w7977j 0 3118 19612 10469 2018-09-05T11:45:39Z Aidar254 420 19612 wikitext text/x-wiki [[File:Red-necked-Wallaby.jpg|thumb]] # Ҡолағы оҙон — ҡуян түгел, <br />Ҡойроғо оҙон — арыҫлан түгел, <br />Кеҫәһе бар — кеше түгел. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0yvxte0m8wr2g19lkbc1e3yxspz7fvf 0 3119 24544 10474 2022-09-23T16:29:11Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24544 wikitext text/x-wiki [[File:Jug 740 BC Staatliche Antikensammlungen.jpg|150px|thumb|Ябай көршәк.]] # Эсе ҡыуыш, тышы таш. # Эсе соҡор, тышы таш,<br> Английский ойоҡбаш. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] iw9ylduh4ajhegwfvt0qb001cmp5qzh 0 3120 20869 18497 2020-05-24T19:37:29Z ZUFAr 381 20869 wikitext text/x-wiki == Киндер станогы (көрөҫ) == [[Файл:Табын ырыуының IV йыйыны 15.jpg|мини]] # Бәләкәс кенә өй, сатлы-ботло сөй. # Бәләкәй генә ҡара атты<br> Бисәләр менеп арытты. # Бәләкәй генә туры атымды<br> Бисәләр менеп арытты. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fud8q1z8uzm68m5vcrojccpc36m6wr1 0 3121 19604 10486 2018-09-02T17:17:12Z Aidar254 420 19604 wikitext text/x-wiki [[File:Aizu-Wakamatsu from Iimori-yama 2.JPG|thumb]] # Ашай ҙа ашай,<br /> Илай ҙа илай,<br /> Бала-сағаны<br /> Өйгә ҡыуалай. # Үҙе илай, үҙе һыйлай. # Үҙе туҡ кеүек,<br /> Ҡайғыһы юҡ кеүек,<br /> Илай башлаһа — туҡтамай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 292ykbdybgl0ib969y7da7dlyo0f673 0 3122 19605 10496 2018-09-02T17:17:21Z Aidar254 420 19605 wikitext text/x-wiki [[File:Bordspegel av mahogny - Skoklosters slott - 94285.tif|thumb|right]] # Салт аяҙҙа болот юҡ,<br> Сал тәкәлә мөгөҙ юҡ. # Аяҙ күктә болот юҡ. # Алды — хуш,<br> Арты — буш. # Бәҙри баҡты — йөҙө яҡты. # Арты ла таҡта — өҫтө лә таҡта,<br> Уртаһы мәғрип яҡта. # Ике яғы таҡта,<br>Әйләндерел ҡараһаң,<br> Нуры баҡта. # Яҡ яғы таҡта,<br> Уртаһы баҡта. # Бәләкәй генә Микитә,<br>Бер кешене ике итә. # Бәләкәй генә мөлдө,<br> Миңә ҡарап көлдө. # Бәләкәй генә бер бала<br>Миңә ҡарай ҙа көлә. # Тигеҙ генә быяла,<br> Үҙе минән ояла. # Ҡарайым да күрәм,<br> Боролам да көләм. # Уртаһы көмөш, һырты ағас. # Өҫтөндә көмөш алъяпҡыс. # Кескәй генә тәрән күл,<br> Тирәк уның эсендә,<br> Күҙен-ҡашын ҡарайтҡан<br> Ҡыҙҙар уның эсендә.<br> Иңен-башын ҡупшайтҡан<br> Егеттәр уның эсендә. # Кескәй генә тәрән күл,<br> Тирәк уның эсендә,<br>Ҡылыс бәйләп, ҡынын таҡҡан<br> Егеттәр уның эсендә. # Күл өҫтөндә күҙем күренә. # Ишек асһаң, ялтырай,<br> Ҡаты япһаң, ҡалтырай. # Эйелгәнгә эйеләм,<br> Башым ергә тейгәнсе.<br> Һуҙылғанға һуҙылам,<br> Башым күккә тейгәнсе. # Уңды һул итә, һулды уң итә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cfsqeafs80j6yikpw1hgkug0ln1ew4a 0 3123 10498 10497 2017-08-23T21:40:59Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 10498 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Мәкле ләүәш|Мәкле ләүәш]] 2n7j0127hm36ry2igevz77t462gl8jg 0 3124 19235 10503 2018-04-10T14:00:39Z Aidar254 420 19235 wikitext text/x-wiki [[File:Лагман.jpg|thumb|Лагман]] [[File:Лагман2.jpg|thumb|Туҡмас һәм әҙер Лагман]] '''Лагман''' — ит һәм нәҙек оҙон туҡмас ҡушылған ҡуйы, туҡлыҡлы аш. Ҡаҙаҡ һәм үзбәк халҡының милли ризығы. == Составы == * 3-4 бөртөк картуф * 500 г ит (төрлө ит булыуы мөмкин, иң мөһиме майлы булырға тейеш) * 1 торма * 3-4 һыуған * 5-6 теш һарымһаҡ * 3-4 бөртөк помидор * 300 г кәбеҫтә * 300 г үҫемлек майы * 2 бөртөк болгар боросо * 2 бөртөк кишер * тоҙ * тәмләткестәр == Туҡмас == * 2 йомортҡа * 1 кг он * ярты стакан һыу * 1 балғалаҡ тоҙ == Әҙерләү == Иң тәүҙә ''туҡмасты'' бешереп алабыҙ. Ҡамырҙы баҫып, 15 минутҡа йылы урынға ҡуйып торабыҙ. Аҙаҡ ҡамырҙы нәҙек кенә итеп йәйергә (нәҙеклеге 1-2 мм булырға тейеш). Рулет рәүешендә төрөп, нәҙек итеп турап, һәр бер телемде алып, уны һуҙып оҙон һалма рәүешенә килтерәбеҙ. Ҡайнап ултырған тоҙло һыуҙа бешеренкерәп, һыуыҡ һыуҙа сайҡатып, тишекле сүмескә һыуын һарҡытырға ҡуябыҙ. Картуфты шаҡмаҡлап, итте телемдәргә бүлеп, һыуғанды ярым дүңгәләк итеп турайбыҙ. Помидор, болгар боросо, кишер, торма, кәбеҫтә, һарымһаҡ нәҙек итеп (туҡмас рәүешендә) турала. Ҡайнап торған майҙа һыуған менән итте ҡыҙҙырабыҙ. Аҙаҡ айырым йәшелсәләрҙе ҡыҙҙырабыҙ (помидор, болгар боросо, кишер, һарымһаҡ). Йәшелсәләрҙе ҡыҙҙырып, ит менән һыуғанды ҡушып, тағы ла ҡыҙҙыра биреп, һыу өҫтәйбеҙ. Һыуы ҡайнап сыҡҡас, тоҙ менән тәмләткестәр һалабыҙ. Иң аҙаҡтан кәбеҫтә һәм торманы ҡушабыҙ. Аш бешеп бөткәс, туҡмасты тағы эҫе һыуҙа сайҡатып, ашҡа ҡушырға. Өҫтәлгә бирер алдынан, өҫтөнә укроп һалырға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 8223pj5h4abzyvjipto0wiy2nfod2g7 0 3125 19236 10524 2018-04-10T14:01:03Z Aidar254 420 19236 wikitext text/x-wiki [[File:Керосиновая лампа.jpg|thumb|]] # Атаһы улын күтәргән,<br> Улы бүреген күтәргән. # Үзбәктең үҙ улы<br> Үҙен тотоп ултыра.<br>Үзбәк ҡара һаҡаллы,<br>Көҙгө тотоп ултыра;<br> Көҙгө матур быяла, <br>Ергә төшһә, ыуала. # Аҫты диңгеҙ, өҫтө нур. # Ултыра ҡыҙ төрмәлә,<br> Сәсе үрмәлә. # Башы булмаһа ла эшләпәле. # Һуҡыр әбейҙең башына ут ҡапҡан. # Теленә ут ҡапҡан,<br> Уны кем уйлап тапҡан? # Тәтәй тауҙың битендә<br> Тәкә телен сығарған. # Тирә-яғым рәшәткә,<br> Мин ултырам рәхәттә. # Таяҡ,<br> Таяҡ өҫтөндә табаҡ,<br> Бәлтер,<br> Бәлтер өҫтөндә ялтыр. # Эсе һыу,<br> Тышы быяла,<br> Мороно еҙ. # Бәләкәй генә ҡойом бар,<br> Эсендә алтын һыуым бар. # Быяла һарайым эсендә<br> Һары тауығым ултыра. # Теленә ут тоҡанған<br> — Ауыҙы ярылып бара. # Атайымдың уты алтын һарай эсендә. # Яңы өйөмдөң эсендә<br> Аҡшам етһә, ут уйнай. # Күлдәге эсендә,<br> Кәүҙәһе тышында. # Һыу өҫтөндә ут яна. # Атаһынан улы юғары. # Өйө лә быяла,<br> Тәҙрәһе лә быяла,<br> Кәрнизе селтәр,<br>Тәҙрәһе мең. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hbj9d2i6a9m5ilut6ray9m6hzw0cb42 0 3126 19997 10529 2019-11-05T08:17:41Z CommonsDelinker 13 Removing [[:c:File:Alpes-de-Haute-Provence_Bocaux_fruits_et_légumes.jpg|Alpes-de-Haute-Provence_Bocaux_fruits_et_légumes.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:~riley|~riley]] because: Significant concern for copyright violation/dubious own 19997 wikitext text/x-wiki [[File:Lecso.JPG|thumb]] '''Лечо''' — йәшелсәләрҙән ҡышҡылыҡҡа тәмле әҙерләмә. == Ингредиенттары == * 5 кг ҡыҙыл помидор * 2 кг кишер * 3 кг татлы борос * 200 г көнбағыш майы * 100 г шәкәр * 100 г тоҙ == Әҙерләү == Помидор менән кишерҙе ит турағыс аша үткәреп, 20 минут талғын утта бешерергә. Татлы боросто нәҙек оҙонса итеп турарға һәм помидор менән кишер ҡатнашмаһына өҫтәргә. Тағын 15 минут ҡайнатырға. Май, тоҙ, шәкәр ҡушып болғатырға ла, тағы 15 минут бешерергә. Эҫе килеш алдан стерилләп әҙерләнгән быяла банкаларға тултырырға, тимер ҡапҡас менән нығытып, түңкәреп ҡуйырға. Ҡалыныраҡ таҫтамал менән ябып, һыуынғансы тоторға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] n016uq5hrtiuv4i2d3nhxdsi3n6sx5e 0 3127 20168 20167 2020-02-01T20:32:19Z ~riley 810 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/~riley|~riley]] ([[User talk:~riley|фекер алышыу]]) 20167 үҙгәртеүенән баш тартты edit conflict self 20168 wikitext text/x-wiki [[File:Festival pêche blanche St-Fulgence1.JPG|thumb|100px]] [[File:Пешня.jpg|thumb|50px]] #Һыңар аяҡ һайыҫҡан<br /> Ҡойоға барып һыу эскән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 61vcjr1jb75uarydpzonmmy46x3vnfh 0 3128 19723 10557 2018-12-10T12:41:29Z Aidar254 420 19723 wikitext text/x-wiki # Һары көсөгөм һыуға бата,<br /> Бер сума ла бер ҡалҡа. # Ҡул буйында эт йүгерә. # Ары һуҡтым,<br />Бире һуҡтым,<br />Һары башлы ҡыҙ таптым. # Баҙ эсендә айыу тулай. # Тәрән баҙ,<br />Баҙ эсендә һаҙ,<br />Һаҙ эсендә һары ҡаҙ,<br />Тартам да алам,<br />Тартам да алам. # Тәрән баҙҙа бүре олой. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5pmy93mw1sgssi8eiodifbzgapr74j5 0 3129 24780 10562 2023-02-15T18:24:35Z Aidar254 420 24780 wikitext text/x-wiki [[File:Mandril.jpg|thumb]] # Мөлдөр-мөлдөр мөлдөр күҙе, <br />Әҙәм төҫлө уның йөҙө — <br />Оҡшамай һүҙе;<br />Барҙыр ҡойроғо, хаҡтың бойороғо. # Йүнһеҙҙең дә йүнһеҙе,<br />Һине үсекләй үҙе. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gmo52jvwvggogizke9y6u94khl3ebkg 0 3130 10564 10563 2017-08-23T21:41:01Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 10564 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[Өйҙә әҙерләнгән майонез]] 5cfc80onnr2kag2nf7d489fs8e2o3db 0 3131 24637 10570 2023-01-27T17:08:38Z Aidar254 420 24637 wikitext text/x-wiki [[File:Россия, Вологда, Прилуки, Спасо-Прилуцкий монастырь, корова, 10-15 13.08.2006 - panoramio.jpg|thumb|]] # Ике Әүхәҙи,<br /> Бер Әхмәҙи,<br /> Бер сүмәлә, <br />Бер бумала,<br /> Дүрт терәүес [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 786fp3ntutoho6uakzj8vuo7bh1fo2m 0 3132 10574 10573 2017-08-23T21:41:01Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10574 wikitext text/x-wiki * [[Йылҡы аҫрау|Йылҡы аҫрау]] * [[Һарыҡ аҫрау|Һарыҡ аҫрау]] [[Category:Мал аҫрау]] 408i4f462bt7ll41lie8visqsk3ufdk 0 3133 10579 10578 2017-08-23T21:41:02Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10579 wikitext text/x-wiki [[File:Ceramica, testa di ariete.JPG|thumb]] # Яр буйында ярты аласыҡ, <br />Ярғыла ла утҡа яҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] anejnjrirq2qw4s0zshdxv3gktptcal 0 3134 10583 10582 2017-08-23T21:41:02Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10583 wikitext text/x-wiki [[File:Hinterwälderkuh - liegend.jpg|thumb]] #Йөҙ йыл буйы ятһа ла серемәҫ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] t51b52d1e7a491dfx21zgxm49v83hl3 0 3135 10586 10585 2017-08-23T21:41:02Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10586 wikitext text/x-wiki #Бер яғы ҡола ялан,<br /> Бер яғы ҡара урман. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 59npt5nr6n998qdg3lw8wpb7etcrh8o 0 3136 10591 10590 2017-08-23T21:41:02Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10591 wikitext text/x-wiki # Шәрәй ағай шәрәйгән,<br />Артынан уғы һерәйгән. [[File:Корова.jpg|thumb|Һыйырҙың ҡойроғо]] [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lrjh5e8uf8zbcailmifhczq9xh2yafh 0 3137 19006 10603 2018-02-01T04:34:00Z ZUFAr 381 19006 wikitext text/x-wiki [[File:Mamaliga Moldova.jpg|thumb|right|200px|Мамалыга]] '''Мамалы́га''' — кукуруз ононан ҡаты итеп бешерелгән бутҡа; молдаван милли ашамлығы. Кавказ халыҡтарында киң таралған: грузиндарҙа — гоми, абхаздарҙа — абысҭа, абазиндарҙа — абаста, баста, адыгейҙарҙа — марэмысэ, чечендарҙа — ахьар худар (кукуруз ононан бутҡа), ингуштарҙа — журан-худар, осетиндарҙа — мамаелайы каеаер (һүҙмә-һүҙ «үлмәҫ өсөн киҫәк»)<ref>[http://ironau.ru/vortaro.php?q=%EC%E0%EC%26%23230%3B%EB%E0%E9%FB+%EA%FA%26%23230%3B%E1%26%23230%3B%F0 Осетинский язык онлайн. Учебные и справочные материалы]</ref> һәм шулай уҡ Одессала. Тәме, консистенцияһы һәм тышҡы күренеше буйынса бөтә бутҡаларҙан да айырыла. Балауыҙланған еп йәки махсус ағас бысаҡ менән теленә. == Әҙерләү == Суйын һауытта кукуруз оно, һыу, тоҙ һалып, махсус болғағыс таяҡ ярҙамында әҙерләнә. Икмәк урынына ҡулланыу өсөн бешергәндә мамалыга ҡуйы итеп эшлән һәм итальян полентаһы кеүек, теленергә мөмкин. Башҡа маҡсатта әҙерләгәндә мамалыганы шыйығыраҡ итеп эшләйҙәр. Мамалыга ҡаймаҡ һәм брынза менән бирелә. Ҡайһы берҙә мамалыганы тәрилкәгә ваҡлап һалып ҡайнар һөт менән бирәләр. Мамалыганан шулай уҡ кукуруз күмәстәре лә эшләйҙәр, бының өсөн мамалыганы киҫкеләйҙәр һәм майҙа йәки туң майҙа ҡыҙҙыралар. Мамалыга бик күп төр ашамлыҡтар составына инә, сөнки ул икмәкте алмаштыра. Шуларҙың береһе — мамалыга менән голубцы. Икенсе ашамлыҡ — булагo — мамалыганан эсенә брынза һәм май һалып бешерелгән бәләкәй генә йоморсалар. Мамалыга шкваркалар, эремсек һәм сырҙар, бекон, йомортҡалар, бәшмәктәр, ҡурылған балыҡ һ.б. менән бирелергә мөмкин. == Һылтанмалар == * [http://kuking.net/9_567.htm Көтөүселәрҙең мамалыга рецепты] * [http://www.chepraga.ru/Tvor/Mp3/prijodi_na_mamaligu.mp3 «Мамалыгаға кил»] Чепрага Надежда Алексеевна башҡарыуында. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] kvb8yj85ixvejhwwj927kv0qz3urzwv 0 3138 10606 10605 2017-08-23T21:41:03Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10606 wikitext text/x-wiki #Күтәреп була,<br />Йыраҡҡа ырғытып булмай. #Затлы нәмә — ашап булмай,<br />Күтәреп була — ташлап булмай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lmbm1tzx4g8vpgnkn01pnhb6k8y0w3g 0 3139 10611 10610 2017-08-23T21:41:03Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10611 wikitext text/x-wiki [[File:Шебекинский музей 11.JPG|thumb]] # Ситән аша эт тартыша. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s07hpwtf9x1uayiz5mfnegbava4mf3c 0 3140 19751 10616 2019-01-08T14:08:54Z ZUFAr 381 /* Әҙерләү */ 19751 wikitext text/x-wiki [[File:Semolina cake.jpg|thumb]] Сәй табынына еңел дә, тиҙ ҙә әҙерләнә торған тәмле ашамлыҡ. Ҡул аҫтында һәр ваҡыт була торған ризыҡтарҙан әҙерләнә. == Ингредиенттары == * 2 йомортҡа * 1 стакан (200 мл) шәкәр * 1 стакан манный * 1 стакан иләнгән он * 250 мл кефир (ойотҡан, йогурт) * 1 балғалаҡ аш һеркәһендә һүндерелгән сода * Теләк булһа ҡамырға какао өҫтәргә була. Эслеге һеҙҙең теләгегеҙгә ҡарап төрлөсә булырға мөмкин. * Груша, банан, алма, виноград, хәлүә һ. б. == Әҙерләү == Йомортҡаларҙы шәкәр менән күперткәнсе туҡырға. Кефир, манный һәм иләнгән ондо һалып яҡшылып болғатырға. Һүндерелгән соданы өҫтәп, тағы берҙе бутап алырға. Эслекте өҫтәп һалырға (уныһын аҙағыраҡ өҫтәргә лә була, барыбер) Манный бүртһен өсөн ҡамырҙы 20-30 минутҡа ултыртып торорға. Аҙаҡ мультиварканың формаһына бушатырға һәм «Выпечка» режимында 1 сәғәт бешереп алырға. Бәлеште духовкала йәки мейестә лә бешерергә мөмкин. Өҫтөн ҡуйыртылған һөт, иретелгән шоколад менән биҙәргә мөмкин. == Йөҙөмлө манник == Манниктың эслеген төрлөсә алырға мөмкин. Мәҫәлән, йөҙөмлө манникты бешереү ысулын ҡарап китәйек. == Ингредиенттары == * 1 стакан манный * 1 стакан кефир * Ярты стакан шәкәр * 80 грамм иретелгән аҡ май йәки маргарин * 75 грамм йөҙөм * 1 йомортҡа * 1 ҡап ваниль шәкәре * Ярты балғалаҡ уксуста һүндерелгән сода * 1 семтем тоҙ == Әҙерләү == Йөҙөмдө ҡайнар һыу менән бешекләп алырғала, һыуын түгеп, ҡоротоп, әҙ генә он менән бутарға. Йомортҡаны тоҙ, шәкәр, ваниль шәкәре һалып күперткәнсе туҡырға. Аҙаҡ кефир, шәкәр өҫтәп, манный ярмаһы, йөҙөм һәм сода һалып яҡшылап болғатырға. Ҡамырҙы манный бүрткәнсе 20-30 минут тирәһенә ултыртып торорға. Табаны аҡ май менән майларға. Майлы табаның өҫтөнә әҙерәк манный ярмаһын һибергә. Манный ярмаһы ҡабарып ҡуйырып киткән ҡатнашманы табаға ҡойоп, өҫтөн тигеҙләргә. 200 градусҡа тиклем эҫетелгән духовкала йәки мейестә бәлештең өҫтө ҡыҙарғансы 45 50 минут самаһы бешереп алырға. Бешеп сыҡҡан манникты табаһында килеш әҙерәк һыуытырға ла, ипләп кенә ҙур тәрилкәгә ауҙарып алырға, өҫтөн ҡуйыртылған һөт йәки джем менән биҙәргә мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Он]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Сода]] [[Category:Кефир]] [[Category:Шоколад]] [[Category:Какао]] cndw530ew1gjqt3nv05qj740rabadp8 0 3141 24617 10631 2023-01-22T17:24:24Z Aidar254 420 24617 wikitext text/x-wiki '''Манный сумары''' == Үҙенсәлектәре == Манный ярмаһынан яһалған сумар ҡушылған тауыҡ һурпаһы — бик тәмле һәм туҡлыҡлы аш. == Әҙерләү == === Манный сумары ҡушылған тауыҡ һурпаһы рецебы === 8 порция әҙерләү өсөн кәрәк: * Тауыҡ бото — 2 йәки ярты тауыҡ түшкәһе; * Картуф — 2 баш; * Кишер — 1 баш; * Башлы һуған — 1 баш; * Йәшел тәмләткестәр — тәменә ҡарап; * Тоҙ — тәменә ҡарап; * Борос — тәменә ҡарап; * Лавр япрағы — 1 бөртөк; * Һыу — 2,5 литр. Сумар өсөн: * Манный ярмаһы — 3-4 аш ҡалағы самаһы; * Йомортҡа — 1 дана; * Тоҙ — 1 семтем. [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] nra54mf14g12benvztqwarrvvselsc8 0 3142 10637 10636 2017-08-23T21:41:04Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10637 wikitext text/x-wiki [[File:Ауырғазы районы Үтәймулла ауылы 14.jpg|thumb]] == Алырға == * 2 стакан манный ярмаһы * 1 сәй ҡалағы сүпрә * 700 гр йылымыс һыу * 700 гр һөт * 2 йомортҡа * тоҙ, шәкәр == Әҙерләү == Манный ярмаһын йылымыс һыу менән изып, сүпрә һалып, ҡалҡытырға ҡуйырға. Ҡалҡҡас, ҡайнар һөттө яйлап ҡына, сөбөрләтеп ҡойорға, болғатып торорға. Һуңынан ике йомортҡаны һытып, тоҙ, кәрәгенсә шәкәр ҡомо һалып туғып, тағы ҡалҡытып алырға. Әҙер булғас, табаны ҡыҙҙырып, майлап, йоҡа ғына итеп ҡоймаҡ ҡойорға. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] qx3ro8nucjppjbt6qa7g6zzioye9g31 0 3143 10647 10646 2017-08-23T21:41:04Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10647 wikitext text/x-wiki [[File:Uzbek Manti (bright).jpg|thumb|Манты]] '''Манты''' — Азия халҡына хас булған, ит ризығы. Төрлө эслектәрҙән тора. == Составы == '''Ҡамыры''' * 2,5 стакан он * 1 балғалаҡ тоҙ * 1 стакан йылымыс һыу * 1-2 аш ҡалаҡ үҫемлек майы '''Эслек''' # Ҡабаҡ, һыуған, борос, тоҙ, үҫемлек майы # Ит, картуф, һыуған, үҫемлек майы, борос, тәмләткестәр == Әҙерләү == '''Ҡамыр''' Онға тоҙ,үҫемлек майы ҡушып, өҫтөнә яйлап ҡына 1 стакан йылымыс һыуҙы ҡойоп болғатып, ҡамыр баҫабыҙ. Ҡамырҙы һалма рәүешендә йәйеп дүрткел өлөштәргә бүлеп эслектәрҙе һалып бөкләп ҡуябыҙ. Листаларын майлап, мантыларҙы теҙеп, быуға бешерергә ҡуябыҙ. '''Эслек''' # Ҡабаҡты ваҡ итеп шаҡмаҡлап турап, һуғанды ярым дүңгәләк турап, үҫемлек майы, борос, тоҙ (тәменсә) ҡушып болғатабыҙ. Ҡабаҡ менән һуғандың самаһы 1:1 булырға тейеш. # Турағыстан үткән иткә, ваҡ итеп туралған картуф, һуған, үҫемлек майы, борос, тәмләткестәр ҡушып болғатабыҙ. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category: ит]] 297mp7ynyjohzbabei68f9mn9mn0ci0 0 3144 10659 10658 2017-08-23T21:41:04Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10659 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:Pomidor turshusu e-citizen.jpg|left|200px]] Өс килограмм помидор, 1,7 литр һыу, бөртөклө ҡара борос, лавр япрағы, 150 грамм шәкәр, 100 грамм тоҙ, 50 миллиграмм 6 процентлы аш һеркәһе талап ителә. Бер ҙурлыҡтағы һәм тышы ҡалын помидорҙарҙы яҡшылап йыуабыҙ. Бер литрлы банкаларҙың төбөнә 5-6 лавр япрағы, 5-6 бөртөк ҡара борос төшөргәс, помидорҙарҙы тығыҙлап тултырабыҙ. Ҡайнаған һыуға аш һеркәһе, тоҙ, шәкәр һалып ҡайнатабыҙ ҙа банкаларға ҡоябыҙ. Банкаларҙы, өҫтәренә ҡапҡастарын һалып, ҡайнаған һыуҙа 10 минут стерилләйбеҙ. Ябабыҙ. <small>''Альбина ҒӨБӘЙҘУЛЛИНА яҙып алды.''</small> [[Category:!Main category]][[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] dvyc5osbqtlq3atwkyur5xc0cjjhnlq 0 3145 10663 10662 2017-08-23T21:41:04Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10663 wikitext text/x-wiki #Ун икенең — мин бере,<br /> Тирәккә тағам бөрө [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0oessf18d6uvixobivqcxc6hidyfvt8 0 3146 24820 10669 2023-02-27T18:08:47Z Aidar254 420 24820 wikitext text/x-wiki [[File:Мозг человека в медиальном разрезе, укрупнённый вид структур мозга.jpg|thumb]] # Аҡ һандығым эсендә<br> Киҫмәгән кәйтәнем ята. # Асылмаҫ һандығымда<br> Кейелмәҫ күлдәгем ята. # Еҙ һандыҡты асып булмай,<br> Эсендәген алып булмай. # Алтын һандыҡ эсендә<br> Асылмаған хатым бар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cdfqenomymti9haa6963eega4ii7nfe 0 3147 16474 16473 2017-09-10T19:18:54Z Dcljr 283 fix redlink category 16474 wikitext text/x-wiki [[Файл:Rami Garipov museum 21.jpg|thumb]] # Эсе ҡара, тышы аҡ. # Аяғы ергә тейгән, түбәһе күккә тейгән, үҙе аҡ сапан кейгән. # Эсе ҡыуыш, тышы аҡ, шуны белмәһәң - тумалаҡ баш. # Аяғы юө, ҡулы юҡ- үҙе кершән яғынған. # Ҡышын кү ашай, йәйен күп йоҡлай. # Кәүҙәһе өйҙә, башы тышта. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dpijear35w5znr4fhmne8wncxkfq6yl 0 3148 10680 10679 2017-08-23T21:41:05Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10680 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:Bratapfel.jpg|left|200px]] Алманы һаулыҡ һәм матурлыҡ емеше тип атаусылар бик хаҡлы. Алманың яңы өҙөлгәненең дә, киптерелгәненең дә, мейестә бешерелгәненең дә файҙаһы әйтеп бөтөргөһөҙ ҙур. Унда А, В1,В2, В3, В6, В9, С, Е, Н, РР витаминдары күп. Бигерәк тә В6 витамины йәки пиридоксин организмда матдәләр алмашыныуында ҙур әһәмиәткә эйә. Ул, мәҫәлән, оҙайлы ваҡыт антибиотиктар ҡабул иткән кешеләргә, йөклө ҡатындарға бик кәрәк. Был витаминдың етмәүе мейе эшмәкәрлегенә һәм ҡан әйләнешенә кире йоғонто яһай. Алмала Менделеев таблицаһының байтаҡ элементтары бар: тимер, калий, кальций, магний, натрий, фосфор, йод, баҡыр, никель һәм башҡалар. Натрий ҡан баҫымын һәйбәтләй, нервы, мускул күҙәнәктәрен нығыта. Бынан тыш, аш һеңдереү ферменттарын әүҙемләш¬терә, һыу алмашыныуын яҡшырта. Калий иһә ҡандағы кислота-һелте тигеҙлеге өсөн «яуаплы», бөйөр, йөрәк мускулдары эшмәкәрлеген яҡшырта. Магний нервы системаһын көй¬ләй, углеводтар алмашыныуында ҡатнаша. Йыш ҡына, мәҫәлән, ашҡаҙан эсәк-эшмәкәрлеге боҙолғанда, аш¬ҡаҙан йәрәхәте булғанда һәм башҡа ҡайһы бер сирҙәрҙән яфаланғанда, табиптар алманы бешереп ашарға кәңәш итә. Сөнки бешкән алманың файҙаһы яңы өҙөлгәненән ҡайтыш түгел. Бешкән алма – эс ҡатҡанда яҡшы дарыу. Ул организмдағы на¬сар холестеринды ҡыуыусы пектинға ла бай. Шеш барлыҡҡа киле¬үенә ҡаршы үҙенсәлеге лә билдәле. Шулай уҡ бешкән алманы дисбактериоздан дауаланғанда ашау яҡшы. Бынан тыш, ҡорһаҡҡа операция яһағандан һуң аш эшкәртеүҙе яйға һалғанда ла тәҡдим итәләр. Һомғолораҡ булырға теләүселәргә лә алманы бешереп ашау кәңәш ите¬лә. Сөнки ундағы калий организмға аш тоҙо менән инеп, май ҡатламында артыҡ шыйыҡлыҡтың тупланыуына булышлыҡ иткән натрийҙы «ҡыуа». Бешерелгән алманы йыш ашау бит тиреһен тигеҙләй, ваҡ йыйырсыҡтарҙы яҙа. Әле алманың әсе һәм ҡаты сорттары – мейестә бешереү өсөн иң ҡулай төрө өлгөргән саҡ. Иҫ китмәле файҙалы был һыйҙы әҙерләү бик тиҙ һәм ябай. Духовканы 180 градусҡа тиклем йылытырға. Бешкән саҡта тышы ярылмаһын, тиһәгеҙ, бер аҙ емеш һутында йәки шәкәр сиробында тотоп алырға мөмкин. Алмаларҙың уртаһын алырға. Урталағы соҡорона йәнегеҙ ни теләй, шундай эслек (эремсек, ҡыҙыл эремсек, сәтләүек, йөҙөм, ҡарағат һәм башҡалар) һалырға һәм духовкаға ҡуйырға. Ҙурлығына һәм ҡатылығына ҡарап, алманы духовкала 15-35 минут тоторға. Бешеп сыҡҡанда ул артыҡ йомшаҡ та, бик ҡаты ла булмаҫҡа тейеш. Өҫтәлгә һыуына төш¬кәс, бал йәки шәкәр ҡомо (йә онтағы), йә булмаһа, емеш-еләк сиробы һибеп ҡуйырға. [[Category:!Main category]][[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] h6kuz042qfvwf13zh04rnieu739bs6x 0 3149 10686 10685 2017-08-23T21:41:05Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10686 wikitext text/x-wiki [[File:Toddler playing with a hose in a garden (3198305152).jpg|thumb]] ...Эй, бер ҡыҙыҡ иҫкә төштө әле. Тыңлағыҙ! Бер йәй үтә ҡоро булып, ямғыр тамсыларын һаран ғына һипкән мәлдә, әтейем өй артындағы картуф баҡсаһына оҙон шланг ярҙамында һыу һиптерткес ҡоролма эшләп ҡуйҙы. Әйткәндәй, әтейемдең ҡулы оҫта уның. Бына нисә йыл инде рәхәтләнеп, комбайн , иҫке трактор тәгәрмәстәренән, запчастарынан үҙе ҡороп алған тракторы менән бесәнен дә, утынын да ташый. Йәш сағында дельтаплан яһап та осҡан кеше әле ул. Хатта үҙйөрөшлө, тәгәрмәсле, ЗИД моторы ҡуйып эшләнгән бысҡыһы ла бар ине мин бәләкәй саҡта. Уныһын әтейем урманға ағас бысырға барғанда йәйәү йөрөмәҫ өсөн эшләп алған булған. Бысыр алдынан тәгәрмәсен ала ла, әйҙә инде, рәхәтләнеп быса. Әнейем әйтеүенсә, хатта еләк йыйырға ла шуның менән йөрөгәндәр) Ә! Һүҙем һыу һиптерткес хаҡында ине бит әле. Хәтәр йәтеш нәмә булып сыҡты ул, ток менән эшләй ине. Әтейем өйҙән дә сыҡмай ғына тоҡандырып ебәреүе була, һыу резина шлангтан аға ла башлай. Иң ҡыҙығы шунда, шланг ерҙә ятмай, ә төрлө хәрәкәттәр яһап, баҡса буйлап үҙ алдына йөрөй, йә бер урында туҡтап ямғыр яуған ише тирә-яҡты һыуға ҡойондора. Бер шулай, сәй эсеп ултырһаҡ, Хәҙисә инәй хәле бөтөп йүгереп килеп ингән: -Уй, Аллам, картуф баҡсағыҙҙа әллә нәмә ҡыбырлай, үрле-ҡырлы һикерә,-ти. Уның аптырағанына үҙебеҙ аптырап, артынан йүгереп сыҡтыҡ. Ҡараһаҡ! Теге шланг хәс бейеүсе ҡыҙмы ни, һығылмалы хәрәкәттәр яһап, тирә-яҡҡа һыу һиптерә. Хәҙер иҫләһәң көлкө, ә ысынында кеше аптыратырлыҡ әйберҙәр эшләү оҫталығына эйә олатайығыҙ, тип, ҡулымдағы картуфты әрсей-әрсей улдарыма хәбәр һөйләйем. Ихтикәй, бына яңы ғына ауылға ҡайтып, бер тоҡ итеп алып килдек. Эй, картуф яратабыҙ бит беҙ! Бешереп тә, ҡыҙҙырып та, быҡтырып та ашайбыҙ. Күпме ашаһаң да, ялҡытмай бит ул. Өйҙә картуф бөтһә, ашарға бер нәмә лә юҡ һымаҡ. Ни генә тиһәгеҙ ҙә, хан һыйы инде ул картуф! Шулай итеп, мейестә (духовкала) '''картуф менән ит''' ҡыҙҙырырға булып киттем әле. Йәтеш кенә быяла табам бар минең, шуны майланым да, ярым түңәрәкләп ҡырҡылған дүрт баш '''һуған'''ды йәйеп һалдым төбөнә. Һуғандың өҫтөнә йоҡаҡ ҡына итеп ҡырҡылған ус аяһындай '''һыйыр ите'''н һалып сыҡтым, тоҙ, борос һиптем. Әйткәндәй, итте мин саҡ ҡына туң килеш ҡырҡам. Беренсенән, тигеҙ килеп сыға, махсус сүкеш менән йомшартып торорға ла кәрәкмәй, икенсенән, үтә ирегән сей иттән ҡурҡам))) Уй! '''Соус''' эшләргә оноттом да. Ҡана, йәһәт кенә уныһын да эшләй һалайым. Ике ҡалаҡ '''ҡаймаҡ йә майонез'''ға ике ҡалаҡ '''томат соусы''', булһа тәмләткестәр ҡушып бутайһың да, яртыһын ит өҫтөнә һылайһың. Ете-һигеҙ '''картуф'''ты әрсеп, йоҡа ғына итеп түңәрәкләп ҡырҡып, шулай уҡ итттең өҫтөнә ике-өс ҡат итеп йәйгәс, тоҙ һибеп, ҡалған соус менән һылап ҡуйҙым. Иң аҙаҡтан, өҫтөн ҡурғаш менән ҡаплап, мейескә тыҡтым. Сәғәт ярым бешкәс, бер ун минутҡа ҡурғашын алып йәнә мейескә ҡуйып алдым. Их, тәме! Үҙ быуында бытлығып ҡына, шундай татлы булып бешкән. Ите ауыҙҙа иреп тора, картуфы хуш еҫле! Ашап туймаҫлыҡ! Бына шулай бәрәкәттә,муллыҡта, бер-берегеҙҙең ҡәҙерен белеп, һый-хөрмәттә генә йәшәгеҙ, дуҫтарым! <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] h4bd7h8px0omk4kyqn6rqtp8e0w17uf 0 3150 19927 19615 2019-08-26T04:46:22Z Dcljr 283 Dcljr [[Мейестә йәки духовкала бешерелгән бөйөрөк ( пирожки)]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Мейестә йәки духовкала бешерелгән бөйөрөк (пирожки)]]: remove extraneous space 19615 wikitext text/x-wiki [[File:Pirozhki.jpg|thumb|right]] Майҙа ҡыҙҙырылған ризыҡтар ярамағанда, бөйөрөктәрҙе мейестә йәки духовкала бешереп алырға була, тәме менән бер ҙә ҡайтыш түгел. Эслеген дә төрлөсә алырға мөмкин: ауыл эремсеге, алма, кәбеҫтә һ.б. == Ингредиенттары == '''Ҡамыры''' * 1 стакан ойотҡан (йәки магазин кефиры) * Ярты стакан рафинирланған көнбағыш майы * 1 аш ҡалағы шәкәр * 1 ҡап (11 г) ҡоро сүпрә * 3 стакан самаһы он * Самалап тоҙ '''Эслек өсөн''' * ярты килограмм самаһы эремсек * 1 йомортҡа * 2-3 аш ҡалағы шәкәр == Әҙерләү == Кефирҙы үҫемлек майы менән ҡушып болғатырға ла, йылымыс хәлгә килгәнсе утҡа ҡуйып алырға. Шәкәр, тоҙ ҡушып болғатырға. Килеп сыҡҡан массаға сүпрә һәм ондо ҡушып, бик ҡаты итмәй генә ҡамыр баҫырға. Ҡамыр күтәрелһен өсөн 20-30 минутҡа йылы урынға ҡуйып торорға. Ҡамырыбыҙ матур булып ҡалҡып сыҡҡас, алдан әҙерләнгән эслекте һалып, бөйөрөктәр яһайбыҙ. Әҙер бөйөрөктәрҙең өҫтөнә йомортҡа һарыһын һөртөп, әҙерәк ҡабартып алабыҙ. Алдан 200 градусҡа тиклем йылытылған духовкала йәки мейестә бөйөрөктәр 15-20 минутта бешеп сыға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Шәкәр]] i2oyeni2iqjqv5wcf412t4zzx53vsyq 0 3151 24834 10697 2023-03-06T16:48:46Z Aidar254 420 24834 wikitext text/x-wiki [[File:Rami Garipov museum 18.jpg|thumb|right]] # Ҡабара-ҡабара, ҡабартма кеүек,<br> Ҡабарып бешкән икмәк кеүек. # Түрҙә Түрәймән. # Күпкән ҡорһаҡ бай ағай<br> Һике түрендә аунай. # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ — күлдәк кейә. # Аяғы юҡ, ҡулы юҡ —<br> Кейем туҙҙыра. # Йәнһеҙ — күлдәк кейә. # Ҡош түгел — мамыҡлы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d4f32nau8crtmg02x88jwj6u4un5dgi 0 3152 10705 10704 2017-08-23T21:41:06Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10705 wikitext text/x-wiki [[File:Sorbus aucuparia1.JPG|thumb]] [[File:Viburnum opulus - kalyna ukraine.jpg|thumb]] #Ете юлдың сатында<br /> Егәрле еңгә ултыра.<br />Муйынсағын таҡҡан,<br />Ҡыҙыл кершән яҡҡан. #Юл буйында һылыу килен<br /> Биҙәнә лә төҙәнә. #Ете юлдың сатында<br /> Һулыған тирәк ултыра.<br />Ҡанатынан ҡан тамып,<br /> Ҡарғай-ҡарғай ултыра. #Бөркәнсегем ҡан ише,<br />Бороп, талға ташланым. #Сытырлы-мытырлы,<br />Үҙе йом(о)ро,<br />Үҙе ҡып-ҡыҙыл. #Урман яғалай ҡыҙыл төймә. #Урманда ҡыҙыл ситегем эленеп тора. #Ҡаршыма килеп баҫҡан,<br />Ҡыҙыл муйынсаҡ аҫҡан. #Иҙел буйында ахаҡ төймә. #Сытыр-мытыр араһында<br /> Ҡыҙыл әтәс ултыра. #Уҡтау ҙа уҡтау,<br />Уҡтау башы суҡтау,<br />Уны тапҡан егеттәргә<br />Бер сәкмәнлек ҡыҙыл буҫтау. #Ялбыр ағас башына<br /> Ҡыҙыл ситек эленгән. '''Киптерергә эленгән балан''' #Өй башында ҡыҙыл ситек. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dddbyc8usw5sujxdqccl9eg0t52m9b1 0 3153 19101 10711 2018-02-15T07:11:32Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19101 wikitext text/x-wiki [[File:Vihtoja.jpg|thumb|Ҡайын миндеге]] # Өй башында йәшел ҡаҙ, йәшел ҡаҙҙың башы таҙ. # Бәләкәй генә бисура, билен быуып, эләүкәлә ултыра. # Йәшел сапан кейгән, билен ҡыҫып быуған, эләүкәлә ултыра. # Урманда үҫә, мунсала бешә. # Егет йәшел елән кейгән — башы таҙ. # Үҙе суҡ-суҡ, әйтә: "Арҡама һуҡ-һуҡ!" [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sxaiwamgrwti02zb91s8fob3x7ycpdj 0 3154 10720 10719 2017-08-23T21:41:06Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10720 wikitext text/x-wiki [[File:Bure2.jpg|thumb|right|150px|Мискә.]] [[File:Adolph von Menzel Jauchefass auf Wagen.jpg|thumb|right|200px| (1815-1905)]] # Билен биш ерҙән быуған,<br> Үҙе урманда тыуған. # Имән таҡта бил быуған,<br> Ҡабырғаһында тишек. # Аҙбарҙа ҡара танам бар ине,<br> Уның да ҡабырғаһы тишелгән. # Ҡара һыйырымдың ҡабырғаһы тишек. # Ялҡау ята,<br> Танауынан тартһаң, һыу ата. '''Арба өҫтөндәге мискә''' # Ишек,<br> Ишек өҫтөндә бишек,<br> Урамда йөрөй,<br> Ҡабырғаһы тишек. # Ишек,<br> Ишек өҫтөндә бишек,<br> Бер үгеҙем бар ине,<br> Ҡабырғаһы тишек. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] i8htp3eo87q0j11qqbi7ly2u1n3scw0 0 3155 10726 10725 2017-08-23T21:41:07Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10726 wikitext text/x-wiki [[File:Shimanami-expressway and my bike.JPG|thumb]] # Ике аяҡлы үгеҙ,<br /> Маңлайында ҡуш мөгөҙ. # Аяҡтары түңәрәк, <br />Ҡыуышалар тәгәрәп. # Ике тәгәрмәсле арба<br /> Атһыҙ ҙа алға саба. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3bove64kdtovslhfhp8oi68pr0geomm 0 3156 18829 10733 2017-12-24T05:12:54Z Aidar254 420 18829 wikitext text/x-wiki [[File:Мотоцикл ИЖ-56, декомпрессор.JPG|thumb]] [[File:2007SuzukiGSX1300R-001.jpg|thumb]] # Йомаҡ әйтәм, дуҫҡайым,<br /> Уйлап тап яуапҡайын.<br /> Мөгөҙөм бар, йәнем юҡ,<br /> Тауышым бар, телем юҡ.<br /> Ә үҙемде менәләр,<br />Алыҫ ерҙән еләләр . # Үҙе ике генә тәгәрмәсле,<br /> Ике кешене йөрөтә. # Ике аяғы түңәрәк,<br /> Мөгөҙө бар үрҙәрәк. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] a3r65ic4oh57k24dyc0o7xrfdiguklj 0 3157 10738 10737 2017-08-23T21:41:07Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10738 wikitext text/x-wiki [[File:Черемуха в цвету - panoramio.jpg|thumb]] [[File:Prunus padus - Tuomi - Marjoja H9256 C.jpg|thumb]] #Эйелә, бөгөлә,Аҡ мамығы түгелә,<br />Ҡара күҙе күренә. #Сәскәһе ап-аҡ ҡар кеүек,<br />Емеше була ҡара.<br />Таба алаһың туғайҙа.<br />Ни була? Уйлап ҡара*. #Урманда ҡара төймәм эленеп тора. #Бер ағаста мең ҡара. '''Балан менән муйыл''' #Ҡыҙыл ситегем менән ҡара ситегем<br /> Ағас башында элеүле ҡалды. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] j5k4xqqzqgr91ow679v0qem3a9grcx7 0 3158 24626 10747 2023-01-23T11:02:12Z Aidar254 420 24626 wikitext text/x-wiki '''Муйыл бәлеше''' — сөсө йәки әсе ҡамырҙан бешерелгән асыҡ бәлеш. == Ингредиенттар == * Аҡ он * Эремсек һыуы йәки кефир (ҡаймаҡ һыуын, йәғни май эшләгәндә сыҡҡан айранды ҡулланырға ла мөмкин) * Аш содаһы * Тоҙ * Май ([[Аҡ май|аҡ май]], маргарин, үҫемлек майы) == Әҙерләү ысулы == Эслек өсөн муйылды ике тапҡыр ит турағыстан үткәрәләр. Яңы йыйылған муйылдан эшләнә. Кипкән муйыл булһа, тәүҙә 8-10 сәғәт һыуҙа ебетеп алалар. Эслеккә тәменә ҡарап шәкәр һәм май ҡушыла. Бәлеш өсөн сөсө йәки әсе ҡамыр әҙерләйҙәр Аҡ он, эремсек һыуы, аш содаһы, тоҙ, майҙы ҡушып туҡығандан һуң, йомшаҡ итеп ҡамыр баҫыла. Әсе ҡамырҙан эшләгәндә, сүпрә ҡушып баҫалар. Таба ҙурлығына ҡарап йоҡа йәймә (0,5 см ҡалынлығында) йәйәләр. Эслекте һалып тигеҙләгәс, йәймәнең ситен эскә бөгөп сығалар. [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] fpu6q0blsoir5nmjobdbhou4iyw6vbg 0 3159 24590 10769 2022-12-15T05:37:10Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24590 wikitext text/x-wiki {{Рецепт| | Категория = | Порций = | Время = | Сложность = | Энергетическая ценность = | Изображение = [[File:Beremse.jpg|220px]] | Википедия = ba:Муйыл майы }} '''Муйыл майы''' — башҡорт халҡының бик затлы ризыҡтарынан һанала; милли консервалау ысулы менән әҙерләнгән аш-һыу төрө. == Ҡушымталар == * Муйыл * Аҡ май (һары май) == Әҙерләү ысулы == 1. Муйылды йыйып, йоҡа ғына ҡатлам итеп таратып һалырға кәрәк. Бының өсөн иң уңайлыһы — киндер сепрәк, уны киндер тоҡтарҙан эшләп алырға була. Нисек кенә булмаһын, аҫты һауа үткәрә торған урындан да йәтешлеһе юҡ. Күләгәле, еләҫ урында киптерәләр. Бына шундай урында емештәр гәрәбә кеүек матур кибә. Кипкән береһен сепрәк тоҡҡа («һулай торған») тултырып, үтә ел ергә элеп ҡуялар. Етерлек йыйылғас, яҫы һауыттарға таратып һалып, яңы ғына икмәге сыҡҡан мейескә ултыртырға (духовкала ла мөмкин). Таш һымаҡ кипкән емештәрҙе ҡул тирмәнендә (йәки башҡа онтағыс ҡоролмала) онтайҙар. Муйыл онтағын ваҡ иләктән үткәрергә, эреһен яңынан онтағысҡа һалырға. Етерлек йыйылғас, муйыл онон һары майға ҡушып, ҡамыр кеүек итеп ентекләп баҫырға ла, йомғаҡтар эшләргә. Уны сыр киҫкән кеүек киҫеп һалырға. Икмәк өҫтөнә һалып, ҡатлама итеп ашарға ла, [[Бәрәмәс|бәрәмәс]] бешерергә лә, сәйгә ҡушып эсергә лә була. 2. Яңы йыйылған муйылды сайҡатып, таратып һалып киптерәләр. Таҙа урындан йыйылған булһа, быны эшләмәҫкә лә мѳмкин, сөнки иң яҡшыһы — йыумай майлау. Һыуы кипкәс, быяла йәки фарфор һауытҡа 2-3 см ҡалынлыҡта һалалар ҙа, аҙ ғына шәкәр һирпеп, өҫтөнә ҡайнар һары май ҡоялар. Йәнә муйыл һалып, шул уҡ тәртиптә май ҡоялар. Һауыт тулғансы шулай ҡабатлайҙар. Майлы муйылды һалҡынса урында һаҡлайҙар. == Файҙаһы == Муйыл майы — туҡлыҡлы ризыҡ ҡына түгел, сәләмәтлек өсөн бик файҙалы витаминдар, микроэлементтар тупланмаһы; муйылдың ғына түгел, майҙың да файҙаһы баһалап бөткөһөҙ. Майлау — емештәге бар файҙалы матдәләрҙе юғалтмай тиерлек һаҡларға мөмкинлек бирә. Муйыл бигерәк тә ашҡаҙан-эсәк өсөн файҙалы, уны эс киткәндә файҙаланалар. Әммә майлы муйыл эсте ҡатырмай. Башҡорт халҡында уны күҙгә файҙалы тип һанайҙар<ref>http://www.e-reading.club/chapter.php/3583/603/Ahmedov_-_Rasteniya___tvoi_druz%27ya_i_nedrugi.html</ref>. == Иҫкәрмәләр == http://www.e-reading.club/chapter.php/3583/603/Ahmedov_-_Rasteniya___tvoi_druz%27ya_i_nedrugi.html [[Category:Аҡ май]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] i0dixbogflulau4u1xvq8n3yr4e2xvb 0 3160 10773 10772 2017-08-23T21:41:08Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10773 wikitext text/x-wiki [[File:Prunus padus Tuomi marjoja VII 04 2989 C.JPG|thumb]] # Сытыр-мытыр араһында <br />Кәзә һауып ултырам. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mv669gfwt07lx9p4yjkgp6ltxe6pyev 0 3161 19543 18887 2018-08-06T02:35:07Z Guram52 494 /* Бешереү һәм биҙәү */ 19543 wikitext text/x-wiki [[File:Cherry-Pie-Whole.jpg|thumb]] Халҡыбыҙ был һөйәкле булһа ла тәмле емеште электән аш-һыуҙа киң ҡулланған, тирмәндән тарттырып алып ҡайтып, онтағын ҡамыр аштарына ҡушҡан. Ғәҙәттә муйылды ҡышҡылыҡҡа киптереп һаҡлайҙар. Кәрәк сағында уны ебетеп, төйәләр, йә ит турағыс аша үткәреп, бөйөрөктәр бешерәләр, шәкәрләп, бал, май ҡушып, сәйгә татлы ризыҡ итеп тә бирәләр. == Ҡушылмалары == Муйыл торты бешереү өсөн түбәндәгеләр кәрәк: * Муйыл оно — 60 г * Аҡ май — 130 г * Шәкәр (кремға 1 аш ҡалағы) — 3-4 аш ҡалағы * Йомортҡа — 2 дана * Он — 1-1,5 стак. * Сода — 0,5 ч. л. * Ҡаймаҡ — 200—300 г * Ванилин (мотлаҡ түгел) * Тәменсә тоҙ * Ҡайнар һыу == Бешереү һәм биҙәү == Муйыл онон саҡ ҡына һыу һалып, ҡаймаҡ ҡуйылығы булғансы йомшартабыҙ , йә йәйҙән шәкәрләп иҙеп әҙерләнгән емешен тотонабыҙ Майҙы шәкәр ҡушып күперткәнсе туғыйбыҙ, йомортҡа, тәменсә тоҙ өҫтәйбеҙ. Он ҡушып, туғый-туғый ҡамыр эшләйбеҙ (ул ағып төшөрлөк булырға тейеш), аҙаҡта ғына сода ҡушабыҙ. Яҡшылап болғатҡас, табаға, йә ҡалайға һалып 180—190 градус эҫелектә 20-30 минут бешерәбеҙ. Шәкәр менән ҡаймаҡ ҡушып крем эшләйбеҙ ҙә, бешенте өҫтөнә һөртәбеҙ. Кремға муйыл оно ла ҡушырға мөмкин. Төнгөлөккә һалҡынса урынға йә һыуытҡысҡа ҡуйып, кремын һеңдергәс, биҙәп табынға ҡуябыҙ. Иң матур биҙәк — әлиттә, еләк-емеш. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] 84f6jnuxg93kjcf2fnoffpkzo1pxxyb 0 3162 10782 10781 2017-08-23T21:41:08Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10782 wikitext text/x-wiki Беҙ бәләкәй саҡта әсәйҙәр байрамдарға муйылдан асығауыҙ бешерәләр ине. Уны бешереү өсөн беҙгә иң беренсе муйыл оно кәрәк буласаҡ. Муйыл оно киң һатыуҙа булмай, шуның өсөн уны үҙебеҙгә әҙерләргә тура киләсәк. Муйыл бешкәс, уны күп итеп йыйып, йәйеп һалып киптерәһең. Муйыл бер аҙ һурыҡҡас, икмәк бешеп сыҡҡандан һуң таба менән эҫе мейескә йәки духовкаға ҡуйып алһаң, тиҙерәк кибә. Кипкән муйылды кофемолкала йәки ҡул тирмәнендә тартып он яһайһың. Йәки бер юлы әҙер эслек итеп эшләп ҡуйырға ла була. Йыйған ыңғайы муйылды бер-нисә тапҡыр иттартҡыс аша үткәреп, шәкәр, ҡаймаҡ йә повидло ҡушып болғап, һыуытҡыста йә туңдырғыста һаҡлайһың. Муйыл оно йорт хужабикәләренә бәлеш, печенье, кекс, торттар бешергәндә үҙенсәлекле тәм һәм еҫ биргән, диетик һәм шифалы продукт булып тора. Муйылдан асығауыҙ бешереү өсөн ғәҙәти бәлеш ҡамыры алабыҙ, әсе йәки сөсө ҡамыр булһа ла ярай. Ҡамырҙың бер вариантын ҡарап китәйек. == Ингредиенттары == '''Ҡамыры''' * 1 балғалаҡ ҡоро әсетке * 3 йомортҡа * 1 ҡап аҡ май йәки маргарин * 2 балғалаҡ шәкәр ҡомо * стакан ярым һөт * 1 семтем тоҙ '''Эслеге''' * Муйыл оно * Шәкәр * Аҡ май * Ҡайнар һыу йәки һөт == Әҙерләү == Ҡоро әсеткене аҙ ғына йылымыс һыуға һалып, ҡаймаҡ ҡуйылығына еткәнсе он ҡушып, туҡырға һәм ҡабарып сыҡҡансы ултыртып торорға. Аҙаҡ йомортҡа һәм тоҙ ҡушып туҡырға. Йомшартылған маргарин, шәкәр, йылы һөт ҡойорға һәм ҡабарып сыҡҡан әсеткене һалып, ҡаты итмәй генә ҡамыр баҫырға. Йылы урынға ҡабартырға ултыртып торорға. Эслек өсөн муйыл онона ҡайнар һөт йәки һыу һалып (1:1 нисбәтендә) ярты сәғәт бешекләп алабыҙ, тәменсә шәкәр, май ҡушабыҙ. Ҡабарған ҡамырҙы 45-50 грамлыҡ өлөштәргә бүлеп, йоморо шарҙар әүәләйбеҙ. Уларҙың һәр береһен түңәрәкләп йәйәбеҙ. Уртаһына әҙер эслекте һалабыҙ. Йәймәнең ҡапма-ҡаршы ике осон тотоп семтеп йәбештерәбеҙ, ә ҡалған ике осо асыҡ ҡала, асығауыҙ тигән исеме лә шунан килеп сыҡҡан. Өҫтөн йомортҡаның һарыһы менән майлаһаң, асығауыҙ күркәмерәк күренер. Табаға йәки формаға теҙеп, мейестә (духовкала) 200 градуста 20-30 минут тирәһе өҫтө ҡыҙарғансы бешереп алабыҙ. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Һөт]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] c9h5p9p5pmuy9gjm2d95cnla61oppxq 0 3163 19747 10788 2018-12-29T16:02:18Z ZUFAr 381 19747 wikitext text/x-wiki [[File:Young Giraffe Profile (19999807755).jpg|thumb]] #Оло ағастың олоно<br> Төрлө яҡҡа боролдо. #Олоном һонолдо,<br>Һонолған яҡҡа боролдо. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4xc9o4il88ypu4vw8fjmzhike4xqzeh 0 3164 19779 10793 2019-01-20T09:35:09Z Aidar254 420 19779 wikitext text/x-wiki [[File:Photo lam1.jpg|thumb|Шарф скейч]] # Алды ла ҡойроҡ,<br> Арты ла ҡойроҡ. # Һоро йылан сорналған,<br> Муйыныма килеп уралған. # Урай уралған,<br> Муйынға сорналған. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 17wxkpwx4z6i41rb308qlkz0e18uqc9 0 3165 10797 10796 2017-08-23T21:41:09Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10797 wikitext text/x-wiki [[File:Мультиварка. Общий вид..jpg|thumb]] [[File:Rhabarba- Streuselkuchen.JPG|thumb]] Ирәүәндән бәлеште мультиваркала ла бешерергә була. '''Ҡамыр өсөн:''' * 1 стакан он * 1 стакан шәкәр ҡомо * 2-4 балғалаҡ какао порошогы * 250 г ирәүән һабаҡтары * 4 йомортҡа * Әҙ генә сәтләүек төшө * 1 балғалаҡ ҡамыр ҡабартҡыс '''Ҡамырын әҙерләү:''' Йомортҡаларға шәкәр ҡушып күперткәнсе яҡшылап туҡыйбыҙ. Сәтләүекте ваҡлап алабыҙ. Бынан һуң баяғы массаны бер туҡтауһыҙ болғай-болғай яйлап ҡына ондо, ҡамыр ҡабартҡысты һәм ваҡланған сәтләүекте ҡушабыҙ. Ҡамыр әҙер булғас, уны ике тигеҙ өлөшкә бүләбеҙ. Өлөштәрҙең береһенә какао порошогын ҡушып, яҡшылап болғатабыҙ. '''Эслеген әҙерләү:''' Ирәүәндең йәш итләс һабаҡтарын йыуабыҙ, әрсейбеҙ һәм шаҡмаҡлап турайбыҙ. Тәм өсөн шәкәр һибергә мөмкин. '''Бешереү:''' Мультиварканың формаһын аҡ май менән яҡшылап майлайбыҙ. Аҡ төҫтәге ҡамырҙы форманың төбөнә матур итеп йәйеп һалабыҙ. Ҡамыр өҫтөнә әҙер эслекте тигеҙ генә итеп таратып сығабыҙ. Аҙаҡ эслектең өҫтөнә ҡамырҙың икенсе өлөшөн тигеҙләп ҡоябыҙ. «Выпечка» тигән режимда файҙалы ла, тәмле лә бәлеш 1 сәғәттән әҙер буласаҡ. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Башҡортса]] d90wclwppo66g1nd8nvhlzbnsjj80bu 0 3166 19780 10809 2019-01-20T09:35:42Z Aidar254 420 19780 wikitext text/x-wiki [[File:Banja.jpg|thumb|Ауыл мунсаһы]] [[File:Ғафури районы Ерек ауылы 2009 йылда.jpg|thumb|right]] # Мөгөҙ-мөгөҙ мөңрәгән,<br> Мөгөҙөн күккә терәгән,<br> Танауына һыу һипкән,<br> Татлыһына ҡыуанған. # Тау башында тары сәстем,<br> Татлыһына кинәндем. # Ҡара һыйырымдың ҡабырғаһы тишек. '''Мунса ташы''' # Бер бүректә ҡырҡ ямау. # Ҡырҡ ямаулы ҡара түбәтәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dgu7m2ogif24w0vrzsh4cvgskzwug8t 0 3167 19107 10815 2018-02-22T14:36:09Z Aidar254 420 19107 wikitext text/x-wiki [[File:Seborrhoeic eczema - L21.jpeg|thumb|right]] # Башы улаҡта,<br>Ҡойроғо ҡолаҡта. #Ҡыҙыл ҡолашаға<br> Ҡарағош ҡанатын йәйгән. #Ҡыҙыл ҡолашала<br> Ҡарт алаша ҡойроғо. #Тишекле тамыр аҫтында<br> Төйөрөм тай ҡойроғо. #Уртаһы уйылған,<br>Ике яҡҡа ҡыйылған. #Атайымдың урманы,<br>Ике яҡҡа һуҙғаны. #Йәйәһен киргән, уғы юҡ. #Йәйәмде киреп ҡуйҙым,<br>Уғымды элеп ҡуйҙым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 785e5dy85j2ondanln4a35lvb3omfm9 0 3168 10825 10824 2017-08-23T21:41:10Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10825 wikitext text/x-wiki [[File:Early Lincoln No2.jpg|thumb]] # Бәләкәс кенә малай,<br />Бейгә лә ярай,<br />Ханға ла ярай,<br />Үҙе гел ҡан даулай. # Кәк(е)ре ҡайын ут төкөрә. # Бер төкөрҙө —<br />Бөтөн ерҙе бөтөрҙө. # Бәләкәс кенә нәл ташы,<br /> Хандар, бейҙәр юлдашы. # Кәк(е)ре ботаҡ алыҫ төкөрә. # Биле бөк(ө)рө алыҫҡа төкөрҙө. # Ҡаны юҡ, йәне юҡ,<br />Төкөрөгө кеше үлтерә. # Атаһы шарт итә,<br />Балаһы ялт итә,<br />Төкөрөгө дорфанға китә. # Йәне лә юҡ, ҡаны ла юҡ, <br />Эсендәге балаһының һаны ла юҡ. # Үмер, үмер, үмерҙән,<br />Яҡҡан уты күмерҙән,<br />Оҙон буйлы бер ҡош бар — <br />Йомортҡаһы тимерҙән. # Тимерҙән заты,<br />Борсағы таштан ҡаты,<br />Әҙәмдең хикмәте. # Артында беләк була,<br /> Ҡабырғаһында эйәк була,<br />Өҫтөндә күҙ була,<br />Үҙе төҙ була. # Йүткерә, төкөрә,<br />Төкөрһә — үлтерә. # Ҡара атым ҡалт итте,<br />Ҡабырғаһы ялт итте. # Үңер, үңер, үңерҙән,<br />Үңәсе оҙон тимерҙән,<br /> Шатырлауыҡ-шартлауыҡ<br /> Бар донъяны емергән. # Эргәлә — һуға,<br />Алыҫта — йыға,<br />Хатта тауышы [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ba2boj61gtek2amyqqjhjujyz0fjg25 0 3169 19716 10831 2018-11-23T17:40:47Z ZUFAr 381 19716 wikitext text/x-wiki # Күк көйәнтәм күкрәне,<br />Бөтөн халыҡ тетрәне. # Салт аяҙҙа болот,<br />Ауыл этен олот. # Ҡоро танауҙан ҡоторған сыҡҡан. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] p7iu0eh6aq6gyauoktvfrx9ddchjqw4 0 3170 10837 10836 2017-08-23T21:41:10Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10837 wikitext text/x-wiki # Өй тирәләй һарғылт билбау,<br> Уртаһында бер егет. [[File:Мох в лесу.jpg|thumb|]] [[File:Мох лесной - panoramio.jpg|thumb| ]] [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0lds4o1jt63g5bsypb2t2mhmal8y6x1 0 3171 19512 10843 2018-06-15T06:37:11Z ZUFAr 381 19512 wikitext text/x-wiki [[File:Мох в лесу.jpg|thumb|]] # Өй урата ҡыл арҡан. # Өй тирәм ҡыл дилбегә. # Стенала еҙ дилбегә. # Өйөм уратып арҡан һуҙҙым (иштем). # Өй әйләнә,<br> Өйгә ебәк бәйләнә. # Өйөмдө ҡылыс менән ураттым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qpvogxa22uah05i5qia4h35jc7iq2oo 0 3172 10846 10845 2017-08-23T21:41:11Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10846 wikitext text/x-wiki #Өй урата арҡан иштем. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] faye5n3eibs4y28z25jg1fg7ou6cz3x 0 3173 10850 10849 2017-08-23T21:41:11Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10850 wikitext text/x-wiki [[File:Pereg001.jpg|thumb]] [[File:Papaver orientale0.jpg|thumb]] #Бикле келәт эсендә ҡара ҡом. #Бәләкәй генә йорт,Эсе тулы ҡара ҡорт. #Бер ботаҡ,Бер ботаҡта бер мең ҡара борсаҡ. #Таяҡ,Таяҡ өҫтөндә маяҡ.Маяҡ өҫтөндә кибет,Кибет эсендә мең егет. #Уҡ, уҡ өҫтөндә суҡ, һикһән ике кибет, Алтмыш ике егет. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] t6a5cxtvq1mjkhpurhkfja8sexzowlm 0 3174 10856 10855 2017-08-23T21:41:11Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10856 wikitext text/x-wiki [[File:Ловля амурской щуки и карася на реке Тунгуска ЕАО.JPG|thumb|]] #һыр-һыр һырғалаҡ,<br /> Уртаһында бер табаҡ. #Бөтә ауылға бер ҡаҙан. #Аҡ та икән һикеһе,<br />Ҡаҡ та икән һикеһе,<br /> Уртаһында көҙгөһө. #Үҙе тигеҙ,Үҙе таҡыр,<br />Баҫһаң — батыр. #Ҡаҙҙың иһә — ҡан сыға. #Йәйен йәйелә,<br />Ҡышын ҡата —<br />Көмөш һандыҡҡа<br /> Керә лә ята. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3v6lxf4kxmku8byvoav9qc1o4aihwvb 0 3175 22000 20000 2020-07-14T13:22:01Z Akkashka 410 /* Аҙыҡ та, дауа ла */ 22000 wikitext text/x-wiki [[File:Lavash, Temple Fortune, London (4444275978).jpg|thumb]] '''Мәкле ләүәш''' == Ингредиенттар == * 4 шт. [[Йомортҡа|йомортҡа]] * 1 ст. шәкәр * 125 гр. [[Һары май|һары май]] * 1 стакан шәкәр ҡомо * 1 аш ҡалағы йомшартҡыс(разрыхлитель) * 1 стакан он == Әҙерләү == # Мәкте 5 минут ҡайнатырға ла, һауыттың башын ҡаплап, 20 минут быҡтырып алырға, иләк аша һарҡытырға. # Йомортҡа һарыларын шәкәр, май менән туғып алғас, мәкте һәм йомшартҡыс менән ондо болғатып, бергә ҡушырға. Әгәр теләһәгеҙ, сәтләүек менән йөҙөм ҡушырға мөмкин. # Йомортҡаның аҡтарын айырым күперткәнсе туғырға һәм, яйлап ҡына, ҡамырға өҫтәргә. # Табаны майлап, ҡамырҙы һалырға ла 180 °C тиклем ҡыҙған духовкала 30-40 минут бешереп алырға . # Һыуығас, ашарға ҡуйырға. == Аҙыҡ та, дауа ла == 100 грамм мәк орлоҡтарында 17,5 г аҡһым, 47,5 г майҙар, 2 г углевод бар. Энергетик ҡиммәте — 505 кКал. Витаминдарға (В1, В2, В3, В4, В6, В9, C, A, РР, D Е) һәм минераль тоҙҙарға бай (калий, магний, кальций, натрий, фосфор, тимер, баҡыр, цинк, марганец). Орлоҡтарҙағы майҙар ҡан тамырҙарын ҡатыуҙан һаҡлай. В төркөмөндәге витаминдарҙың күплеге нервы системаһы эшен яҡшырта. РР витамины ҡан әйләнешен тейешле кимәлдә тоторға ярҙам итә. Аллергияға, диареяға, дерматитҡа ҡаршы торорға ярҙам итә. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] qwcpmoil95pbo7juni0y97fyjdfatac 0 3176 10875 10874 2017-08-23T21:41:11Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10875 wikitext text/x-wiki [[File:Погреб.jpg|thumb|right]] # Түбән өйөмдөң күләгәһе төшмәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cyts8v8reml24npfln0vfvgq850jcv1 0 3177 10880 10879 2017-08-23T21:41:12Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10880 wikitext text/x-wiki # Олатайымдың артмағы ла тартмағы,<br /> Өләсәйемдең асалағы ла йомалағы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 919qcttw5a515n9qrrlr4ixo6agqbsy 0 3178 16472 10887 2017-09-10T19:18:15Z Dcljr 283 simplify file link; localize prefixes; remove Incubator category 16472 wikitext text/x-wiki [[Файл:Chimney on the roof of a wooden house2.jpg|thumb]] # Бәләкәй генә төпөрә, үргә ҡарап төкөрә. # Өйә башында киле, уны белмәгән — тиле. # Өй башында оҙон ағай. # Ҡырҙа үҫкән ҡурай, ел сыҡҡанда, йыр һорай. # Ауыл аша шайтан ҡарай. # Һыңар күҙле бабай, һәр ваҡыт күккә ҡарай. # Аяғы юҡ үрә баҫҡан. # Мөгрәй-мөгрәй мөгрәгән, мөгөҙөн күккә терәгән. # Өй башында бер ағай<br> Һыуыҡтарға ҡарамай һыбыҙғыһын һыҙғырта,<br> Тәмәкеһен борҡота. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fzqxlvlsxgxagg6dviss2mq5id8hxk2 0 3179 24776 10893 2023-02-11T18:26:47Z Aidar254 420 24776 wikitext text/x-wiki [[File:Cyrillic letter En - uppercase and lowercase.svg|thumb]] # Һиндә лә бар,<br />Миндә лә бар —<br /> Әҙәмдә юҡ;<br />Донъяла бар —<br /> Ғаләмдә юҡ,<br />Йыһанда бар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0ak5jl226amhrspu3ghl2naevd0mkip 0 3180 10899 10898 2017-08-23T21:41:12Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10899 wikitext text/x-wiki [[File:MWP Nagant.JPG|thumb]] # Алты егет юлға сыҡҡан,<br /> Алтыһы ла бәһлеүән,<br />Алты һуҡтым, алты типтем, <br />Уң битенән сыҡты ҡан. # Бәләкәй генә ҡалай,<br />Эсендә йүгерек малай. # Бәләкәс кенә бөк(ө)рө,<br />Алыҫ ергә төкөрҙө. # Биш туғандың биле бөк(ө)рө,<br /> Биле бөк(ө)рө булһа ла <br />Алыҫҡа төкөрҙө. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kv9x923z6wnwr66lgact5hvd24cd7db 0 3181 10904 10903 2017-08-23T21:41:13Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10904 wikitext text/x-wiki [[File:Anton Ebert Handarbeit.jpg|thumb|right]] # Ҡыҙҙар әҙерләй, килендәр ялтырата. # Ҡыҙҙың ҡайғыһы,<br> Килендең (ҡәйнәнең) шатлығы. # Сытыр-мытыр, сөйәлле ҡутыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] b39sx0i114ynavgtjza7v77ftbfwmu5 0 3182 10907 10906 2017-08-23T21:41:13Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10907 wikitext text/x-wiki # Өй урата ҡыҙыл сүлмәк. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 13ynlu1zgupnexg96crucpezu89idc6 0 3183 10919 10918 2017-08-23T21:41:13Z MF-Warburg 23 11 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10919 wikitext text/x-wiki [[File:Phaseolus vulgaris seed.jpg|thumb|left]] '''Ноҡот борсағынан (фасолдән) бешерелгән бутҡа''' Был бутҡа Урта Азия халыҡтарында киң таралған. Ноҡот борсағынан әҙерләнгән был бутҡаны машлы бутҡа тип тә атайҙар. Маш вегетариан аш-һыу (кухняһы) яратҡан кешеләр араһында бик популяр. Дөгөлө машлы бутҡаны ит ҡушып та әҙерләп була, шул саҡта бутҡа туҡлыҡлыраҡ була. == Үҙенсәлектәре == Маш ҡара борсаҡлылар төркөмөнә ҡараған ваҡ ҡына йәшел ноҡот борсағынан ғибәрәт. Ул үҫемлек аҡһымына бай, уның составында магний һәм калий күп, тағы бик күп файҙалы матдәләр бар. Маш менән дөгөнән бик тәмле һәм туҡлыҡлы ашамлыҡ әҙерләнә. == Ингредиенттар == * 1,5 стакан (стакан ярым) маш; * 1 стакан дөгө (маштың тәме тойолоп торһон өсөн, дөгөнө маштан аҙ ҡушаһың); * 80 — 100 грамм үҫемлек майы; * 3 башлы һуған; * 1 кишер; * тоҙ (тәменә ҡарап); * тәмләткестәр == Әҙерләү ысулы == Машты (ноҡот борсағын) һайлап, сүбенән айырырға, һыуыҡ һыуҙа йыуырға һәм төнгөлөккә, бешерер алдынан 2—3 сәғәткә ебетергә кәрәк. Ебетелгән маш тиҙ бешә. [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] 5rcx1jp4hduj4das11x4wi1bjt16yid 0 3184 10926 10925 2017-08-23T21:41:13Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10926 wikitext text/x-wiki [[File:Seining for wild fish.jpg|thumb|250px|Ловля рыбы бреднем.]] #Һыуға сума,<br />Һыуҙан балалары менән сыға. #Ете йөҙ ҡапҡаға бер ишек. #Башы ағас,<br />Эсе селтәр,<br />Бото таш. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g42l8n7nvvv71td8zzlix4jj6xj6ldy 0 3185 19923 10930 2019-08-26T04:44:29Z Dcljr 283 Dcljr [[Ойоҡ, башалтай (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ойоҡ, башалтай (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 10930 wikitext text/x-wiki # Алға килдем, аҫҡа төштөм. # Башта урыным — әбейем итәгендә,<br> Һуңынан урыным — бабайым табанында. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] k2e1mroe2tesvaazxyqxi9yc6017qp0 0 3186 10945 10944 2017-08-23T21:41:14Z MF-Warburg 23 14 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10945 wikitext text/x-wiki [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 57.jpg|thumb]] [[File:Knitting dropped stitch 1.jpg|thumb]] # Арҡандан бура бурайҙар. # Арҡан ураным,<br />Бура бураным, <br />Йылыһына ҡыуандым. # Биш ағай бура бурай,<br /> Береһе сыға ла ҡарай,<br /> Береһе сыға ла ҡарай. # Унау килеп еттеләр,<br />Аҡ арҡанды тоттолар,<br /> Бура бурап киттеләр. # Биш [[Бүре (йомаҡтар)|бүре]],<br />Бишеһе лә күк бүре,<br /> Береһен-береһе ҡыуған,<br /> Ҡойроғон быуған. # Биш ағай һуғыша. # Биш аға<br /> Бишеһенә бер өй һала. # Биш малай<br /> Береһен-береһе ҡыуалай. # Биш турғай<br /> Берен-бере ҡыуалай. # Биш бағанаға ситән үрәләр. # Биш туған ситән үрә. # Ун оҫта арҡандан бура бурай. # Өфөнән килгән биш егет <br /> Берен-бере ҡыуалай. # Ун кешегә биш бағана, <br /> Бер арҡан,<br /> Тарталар ҙа һуҙалар,<br /> Йомро [[Ситән үреү (йомаҡтар)|ситән үрәләр]]. # Дүрт ағай арҡан һала,<br /> Бер ағай үрә. # Дүрт ағай ситән үрә,<br /> Береһе арала йөрөй. # Дүрт ағай бура бурай,<br /> Береһе [[Бүрәнә ярығы (йомаҡтар)|бүрәнә]] һөйрәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sxv0kik9je20vfz330yp44tkr3iqqlv 0 3187 10948 10947 2017-08-23T21:41:14Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10948 wikitext text/x-wiki # Бишәү килдек, башҡа мендек,<br> Оя яһаныҡ, өй ҡорҙоҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] iedczermquxlk2dmium4bkdvowznhbr 0 3188 24876 20679 2023-03-17T10:32:40Z Aidar254 420 24876 wikitext text/x-wiki [[File:Caviar, Bob Bob Ricard, Soho, London.jpg|thumb|left]] '''Хәтирәләр'''<br /> Бала сағымдың иң сағыу хәтирәләре һәр ваҡыт күрше Тәүәкән ауылында йәшәгән олатайым менән өләсәйемә барып бәйләнә. Бына әлегеләй күҙ алдымда, олатайым бал айырта, ә мин бармағым менән бал тәмләйем. Янда ғына безләп осҡан уҫал ҡорттарҙан сағыла-сағыла. Анау эре генә йөрөгән ҡоромағыр ата ҡаҙҙан күпме эләкте, ни тиклем күҙенә күренмәй генә уралап йөрөһәм дә, берҙән-бер көндө тәки болдор аҫтына ҡыуып керетеп сәрелдәткәнсе суҡып ҡуйҙы. Их, һағындыра шул мәлдәр. Урындыҡта самауыр тирәләй теҙелешеп ултырып сәй эскән, баҡсалағы алмағастың иң йәйенке ботағында, олатай эшләп биргән һикелә аяҡ болғап, Аҡтүште ҡосаҡлап менеп ултырған мәлдәр. Олатайымдың байрам һайын бүләк иткән сәскәлекәй яулыҡтары ла бөтөн әле. Йәне йәннәттә булһын олатайымдың. Шул тиклем дә бала йәнле ине, иҫ киткес яраттым мин уны. Ә өләсәйем аш-һыуға ныҡ оҫта, тәмле итеп әҙерләй, ризыҡтың бөртөгөн дә әрәм итмәй. Әле өлкән йәштә булһа ла, ҡунаҡҡа киләбеҙ тиһәк, хәс тә беҙ яратҡанса йомролай картуф бешереп, бәләкәй алюмин табаһында һары майын иретеп, көтөп тора. Ошо табалағы майлы картуф шул тиклем тәмле, башҡа бер ерҙә лә ундай картуф ашағаным булманы. Ә уның ҡоймаҡтары һуң! Күпертеп кенә ҡойолған, тишеклекәй генә, һары майҙа йөҙҙөрөп майланған, ауыҙға алыу менән иреп юҡ була торған хуш еҫле ҡоймаҡтар! Яҙып ултырам, ә үҙемдең күҙ алдымдан ялан аяҡлы, ялбыр башлы бала сағым ҡулын болғай-болғай йүгереп уҙғандай булды! Шөкөр, өләсәйемә былтыр-90 йәш тулды! Инде ҡырҡтан уҙғанда ла, ҡайтып иркәләнер өләсәйең булыуы-үҙе бәхет, шулай бит, дуҫтарым! Эй…Ҡоймаҡ тураһында яҙырға ултырҙым да, бөтөнләй һүҙем икенсе юҫыҡҡа, бала сағыма төшөп китте лә. Гел шулай ул мин, бер нәмә хаҡында уйлайым, ә бармаҡтарым бөтөнләй икенсе хәбәрҙәр теҙә. Шуға ла күп осраҡта уйҙарыма ҡамасау итмәҫкә тырышам. Үҙ яйына ҡуям. Тәмлекәс, татлыҡас ҡоймаҡтар, рәхмәт һеҙгә, ниндәй матур хәтирәләргә сорнанығыҙ мине. Яйлап, төп һүҙемә күсәйем) Ҡоймаҡты ла ҡоя-ҡоя оҫтараһың бит ул. Был юлы һүҙем оладьи, бәләкәй ҡоймаҡтар хаҡында булыр. Уларҙың текә генә «панкейки» тигән атамаһы ла бар ул. Мин бөгөн ябай, бананлы һәм һоло ярмаһы ҡушылған оладьи, йәғни бәләкәй ҡоймаҡ, йәғни панкейкиҙ(л)ар хаҡында һөйләмәксемен. Кефирға туғылған ҡоймаҡ ҡамыры үҙенә күрә түгел, бигерәк көйәҙ ул. Ҡыҙҙырған саҡта йә лыс май була, йә көйә, йә ҡабарып бешмәй, сей була. Хәҙер ҡул оҫтарҙы, шөкөр. Ҡамырҙы туғыған ыңғайы бешермәйем: йә кистән эшләп ятам да, иртән балалар тороуына бешерәм, йә берәй ике сәғәттән һуң ғына. Иң мөһиме, кефир (ҡамыр) яҡшы итеп әсеп сығырға тейеш. Шунһыҙ ҡоймаҡ ҡабармаясаҡ!!! <br /> == Рецепт == Ярты литр кефирға ярты балғалаҡтан күберәк тоҙ, ярты балғалаҡ аш содаһы, бер-ике ҡалаҡ шәкәр, ике йомортҡа ҡушып туғыным да, аҙаҡ ҡуйы ғына ҡамыр килеп сыҡҡансы он өҫтәп, йәнә лә миксерымды дырылдаттым. Ниндәй тәртиптә яҙғанмын, шулай эшләнем дә, ҡамырымды иртәнгәгә тиклем оноттом. Әммә! Иртән! Шундай тәмле, ҡупшы, ҡабарып торған ҡоймаҡтар өҫтәлгә менеп ҡунаҡланы! Бананлы ҡоймаҡ! Рецепты шулай уҡ, тик бананын бешерер алдынан ғына ҡырып һалдым! Әйтереңбармы, хәтәр тәмле! Бер көнө кистән бынау тәмле ҡатнашмамды http://vk.com/wall21164859_19385 әҙерләп ятҡайным да, иртән ашаусы кеше булманы. Әлдә генә кефирға сей һоло ярмаһы, балдан башҡа тәмлекәстәр һалмағайным. Шуға ул йәһәт кенә оладьиға әйләнде. Хәҙер йыш ҡына шулайтып бешерәм. Был осраҡта ярты литр кефирға алты ҡалаҡ һоло ярмаһы ҡушырға кәрәк.. Үәт, шулай! Кеше йәшәй-йәшәй барыһына ла яйлап өйрәнә.Ә шулай ҙа, һаҡсыллыҡ, әйберҙе бәрәкәтле ҡуллана белеү, аш-һыуға оҫталығым-улар барыһы ла миңә өләсәйемдән,әсәйемдән күскән күркәм сифат, тип һанайым. Ҡулдарының ҡото миңә лә йоҡҡанына сикһеҙ рәхмәтлемен. Кәрәккәндә аҡыл өйрәтерлек, белмәгәнемде һорарлыҡ, кәңәш бирерлек яҡындарым иҫән-һау булһын! Һәммәгеҙгә лә имен тормош теләйем, инәй-апайҙар, еңгә-килендәр, һылыуҙар, әхирәттәр! <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Гөлназ Ишемғолова тәҡдим иткән рецептар]] [[Category:Башҡортса]] mog7ear06238ls6suxowpkrnc6belno 0 3189 10963 10962 2017-08-23T21:41:14Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10963 wikitext text/x-wiki # Ҡыйын ерҙә ҡыл таш. # Ҡыйын ерҙә ҡыйғыс ҡышлай. # Ҡыйынлыҡта ҡыяҡ ҡышлай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mwwgimzk0jrr0l3p055thncykbw6gp9 0 3190 10969 10968 2017-08-23T21:41:15Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10969 wikitext text/x-wiki # Сыҡты буран — өйҙә көрт. # Ырҙын аша ҡар яуа. # Өҫтө шаран, аҫты буран. # Тәпәш күктән ҡар яуа. # Болот үтә ҡар яуа. # Шаҡ итер, таҡ итер,<br /> Аҫтынан каруан үтер. # Ләпәк өйҙән ҡар яуа. # Йүкәле туғайға томан төшә. # Келәт аҫтында буран уйнай. <gallery> File:Farine.jpg File:MP - peach cobbler 7.jpg File:Mjøl.jpg File:Sprouted Flours.png </gallery> [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8umyi8c8isfp72evllaikbn2ai4fje1 0 3191 10976 10975 2017-08-23T21:41:15Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10976 wikitext text/x-wiki [[File:Сеятель.jpg|thumb|250px|Ҡул менән орлоҡ (иген) сәсеү]] # Инәһен үлтерҙем — балаһын үҫтерҙем. # Әсәһен үлтереп, ергә күм,<br /> Әсәһе терелер ҙә<br /> Балаларын тыуҙырыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1d36q3jv514rykiex40tix6hb5lnur1 0 3192 10986 10985 2017-08-23T21:41:15Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 10986 wikitext text/x-wiki [[File:Spindel-vereteno.JPG|thumb|right]] # Бәләкәй аҡ көсөгөм йүгерә-йүгерә ҙур булды. # Бәләкәй генә тайым бар,<br> Бәйҙә тороп һимерә. # Бәләкәй генә бер бала<br> Йүгерә-йүгерә йөк ала. # Бәләкәй генә бер бала<br> Йөҙлөк буйлап йүгерә. # Бәләкәй генә Ураҙбикә<br> Йүгерә-йүгерә йөк ташый. # Бәләкәй генә әбей<br> Йүгерә-йүгерә еп йыя. # Бәләкәй генә бөтмәрсек<br> Йүгерә-йүгерә йөк ташый. # Бәләкәй генә әбейем<br> Йүгерә-йүгерә йыуан булды. # Йүгерә-йүгерә йөн йыйыр. # Артыҡбикә арымай,<br> Әйләнә лә әйләнә,<br> Әйләнгән һайын һимерә. # Зыр-зыр зырыштырай,<br> Зырыштырай, быштырай. # Зыр-зыр әйләнә,<br> Үҙе килеп бәйләнә. # Ҡыҫыр танам бар ине,<br> Йүгерә-йүгерә быуаҙ булды. # Өйөрөлөп-өйөрөлөп, быуаҙый. # Өйөрөлә-өйөрөлә,<br> Өйөрөлгән һайын һимерә. # Өйҙәге өйрәгем<br> Өйөрөлә-өйөрөлә йыуаная. # Йүгерә-йүгерә йыуаная. # Бәләкәй генә бисура<br> Йүгерә-йүгерә быуаҙый. # Бәләкәй генә киленсәк<br> Әйләнә-тулғана быуаҙый. # Бәләкәй генә ҡәйнә<br> Бейей-бейей һимерә. # Бей һаҡалын кимерә,<br> Бейей-бейей һимерә. # Үҙе йөрөй — атламай,<br> Өйөрөлөүҙән туҡтамай. # Йомаҡ ҡойҙом юл менән,<br> Юрғалаттым ҡул менән. '''Орсоҡ башы''' # Эсе ҡыуыш, тышы таш. # Уҡый-уҡый, уҡый баш,<br> Эсе ҡыуыш, тышы таш. # Өфөй-өфөй, өфөй таш,<br> Эсе ҡыуыш, тышы таш,<br> Уны белмәгән ҡыҙҙарҙың<br> Башына тейер ошо таш. # Бәләкәй генә йомро баш,<br> Эсе ҡыуыш, тышы таш. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mxesot86ctfxm62vzt24ic2zmsu23za 0 3193 19589 10991 2018-08-30T14:21:42Z Aidar254 420 19589 wikitext text/x-wiki [[File:Парашют УТ-15.jpg|thumb]] # Баш осомда сатырым,<br />Остом алты саҡ(ы)рым,<br /> Осоп төшкәс ҡайтырым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 026q7xpk2v1kmdefvui9mbbvhm9q0je 0 3194 11001 11000 2017-08-23T21:41:16Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11001 wikitext text/x-wiki [[File:Dampflok - panoramio.jpg|thumb]] # Дөбөр-дөбөр дөбөрҙән,<br /> Дөбөр килә Себерҙән. # Ике тауҙың араһында<br /> Минһаж ағай ҡысҡыра. # Ҡамыты юҡ,<br />Дуғаһы юҡ,<br />Ҡара атым егеүле. # Оло күҙле ҡара айғыр <br />Ҡырҡлап арба тарталыр. # Хайран итә йөрөүе,<br />Бик йыраҡтан күреүе.<br />Кеше-меше күренһә,<br />Бүре кеүек олоуы. # Хайран уның йөрөүе,<br />Бик йыраҡтан килеүе,<br />Ай-Һай, уның кешнәүе,<br />Аяғында тимере,<br />Тамағында күмере,<br />Ерҙе ярып килеүе. # Дилбегә юҡ, йүгән юҡ,<br />Ҡамыт кәрәк тигән юҡ.<br />Ҡара айғырҙы ектеләр,<br />Ултырҙылар киттеләр. # Ул ниҙер, кем? <br />Ауыҙынан уттар сәсә,<br />Айлыҡ юлды көндә үтә,<br />Күмер ашап, һыу эсә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pmr4wiup81kzatcotoa3mdv5qvalhrw 0 3195 19590 11005 2018-08-30T14:21:58Z Aidar254 420 19590 wikitext text/x-wiki [[File:Sar03beiLaconi2.jpg|thumb]] # Ҡара ҡаҙанды күтәрә алманым,<br /> Тимер дилбегәне йыя алманым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q9n7731cy259nx102xg4r682cmtnc2k 0 3196 19102 11010 2018-02-15T07:12:04Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19102 wikitext text/x-wiki [[File:Пароход Гоголь (корма).JPG|thumb]] # Ағастан аты,<br />Тимерҙән ҡанаты,<br />Ил өҫтөндә миннәте,<br />Һыу өҫтөндә ҡөҙрәте. # Балыҡ түгел, ҡош түгел,<br /> Һыуҙа йөрөй үҙе гел.<br /> Суммай ҙа ул, осмай ҙа ул,<br /> Ҡоро ергә сыҡмай ҙа ул. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6rf7gzvn5a6u6yoe3x4rwpbnu7bmfht 0 3197 11017 11016 2017-08-23T21:41:16Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11017 wikitext text/x-wiki [[File:Kroontjespen-1.JPG|thumb|right|150px|]] [[File:Fountain pen writing (literacy).jpg|thumb|]] [[File:ペン1.JPG|thumb]] # Ауыҙы бер, теле икәү,<br /> Һөйләйҙер һүҙ,<br />Уның кәрәген күрер күҙ. # Тимер ҡоҙоҡ,<br />Оҙон ҡойроҡ,<br />Бирә бой(о)роҡ. # Ауыҙы бер,<br />Теле икәү,<br />Йәне юҡ,<br />Һөйләгәндә һүҙенең һаны юҡ. # Төклө ҙур ҡашы,<br />Йыраҡтыр башы.<br />Керәлер, сығалыр,<br />Ағалыр күҙенән йәше. # Һыңар аяҡлы һайыҫҡан<br />Мәке һаҡлап ултыра. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9dw6wij8aq3f8a8g24r2lw3dit6sj5v 0 3198 11021 11020 2017-08-23T21:41:17Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11021 wikitext text/x-wiki [[File:Broccoli pizza.jpg|thumb|left]] '''Пицца''' — ғаилә менән бергә киске ашҡа йыйылғанда, табынға бирергә ҡулай булған туҡлыҡлы һәм танһыҡ ризыҡ. == Ингредиенттары == '''Пицца ҡамыры''' * 1 балғалаҡ ҡоро әсетке * 2 балғалаҡ шәкәр ҡомо * 1 стакан йылы һөт * 100 грамм үҫемлек майы * 2 йомортҡа == Әҙерләү == Тәүҙә йылы һөткә әсетке, шәкәр ҡушып болғарға. Һуңынан, әсетке бер аҙ ҡабарып сыҡҡас, үҫемлек майы, йомортҡаны туҡып ҡойорға. Он һалып, йомшаҡ итеп ҡамыр баҫырға. Уны 1 см ҡалынлығында итеп тотош итеп йәйеп һалырға. Эслек әҙерләгәнсе ул ҡабара тора. '''Эслеге''' Эслекте һәр кем үҙенсә әҙерләй. Миҫал өсөн, бәшмәкте ит турағыстан үткәреп, күп итеп һуған турап, көнбағыш майында ҡыҙҙырырға. Йәки кистән артып ҡалған картуф иҙмәһе, ҡарабойҙай, дөгө бутҡаларын һыуытҡыстан алып ҡушырға була. Уларҙы ла шулай уҡ һуған ҡушып ҡыҙҙырып алырға. Пиццаны шартына килтереү өсөн мотлаҡ ҡаты сыр, майонез һәм томат соусы кәрәк. Ҡабарған ҡамырҙың өҫтөнә иң тәүҙә томат соусы һыларға кәрәк. Соуста тоҙ була, шуға күрә ҡамырға тоҙ һалынмай. Әҙер эслекте ҡамыр өҫтөнә йәйгәс, ҡаты сырҙы ҡырғыстан үткәреп, эслек өҫтөнә һибергә. Сыр өҫтөнә майонез һыларға. Иң өҫтән, дүңгәләкләп ҡырҡып, һуған, тоҙло ҡыяр, помидорҙарҙы ваҡ итеп турап йәки киҫәкләп һалырға. Уртаса ҡыҙыулыҡтағы духовкала ярты сәғәт бешереп алырға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Ҡамыр аштары]] eutwb7bz99kx7fx94d0xwlfcrlqza5l 0 3199 19878 11025 2019-06-23T16:49:32Z ZUFAr 381 19878 wikitext text/x-wiki # Алма тиһәң — алма түгел,<br /> Ҡыяр тиһәң — түңәрәк. # Түңәрәк кенә ҡыҙыл йорт,<br /> Эсе тулы ҡорт. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0v8urail4xcl1hjgzk249wfv1ayfa3z 0 3200 11031 11030 2017-08-23T21:41:17Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11031 wikitext text/x-wiki [[File:Tomato soup, Turkish style.jpg|thumb]] == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * Өс помидор * Тоҙлап ҡаҡланған ит — 100 гр. * Йәшел үлән — петрушка, сельдерей * Кетчуп — 1 аш ҡ. = Әҙерләү ысулы = Помидорҙы йыуып, өҫтөнә ҡайнар һыу ҡойорға, тышын таҙартырға, ваҡ итеп турарға. Итте телергә. барыһын да кәстрүлгә һалырға. Ҡайнатырға, унан һуң өс минут бешерергә. Үлән, кетчуп өҫтәп, тағы өс минут бешерергә һәм аш әҙер була. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] [[ru:b:Рецепт:Суп из помидоров]] bt24ceycm5k7i46u6tdsmi2v0xpk625 0 3201 11037 11036 2017-08-23T21:41:17Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11037 wikitext text/x-wiki [[File:Factor Poştal.JPG|thumb]] [[File:Soviet Union stamp 1959 CPA 2363.jpg|thumb]] # Асыусыһы күп, алыусыһы берәү. # Бәләкәй генә аҡ көсөктө<br /> Илтеп һалдым диңгеҙгә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 973793ixoh7dludu3s4v665sj43u3bk 0 3202 11041 11040 2017-08-23T21:41:17Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11041 wikitext text/x-wiki # Ҡытыр-ҡытыр туҡмас баҫа<br /> Йомабикә яланда. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 63yblf5geb448ch7cfew0paqkoqal8j 0 3203 11046 11045 2017-08-23T21:41:17Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11046 wikitext text/x-wiki [[File:Радиоприемник Vitek.JPG|thumb]] # Ҙур бер эшләпә,<br />Бөтә өйҙө яңғырата. # Йырлай ҙа, һөйләй ҙә —<br /> Кешеһе күренмәй. # Үҙе һөйләй — күренмәй. # Үҙе һөйләй, үҙе көйләй,<br />Үҙе күҙгә күренмәй,<br />Саҡырһаң — килмәй. # Тәҙрә башымда терәү,<br />Һөйләп тора берәү. # Түрҙә ултырып, донъя гиҙәм,<br /> Бар телдә лә һөйләй беләм. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kqtirq2dnnr9zf6u55xpbroi7xcomvu 0 3204 11054 11053 2017-08-23T21:41:18Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11054 wikitext text/x-wiki [[File:Haas 2c rocket in Victory Square.JPG|thumb]] # Ҡош түгел — оса,<br />Йыһанға етә. # Ҡош түгел — пипелдәй. # Айға тиһәң, айға осор, <br />Ҡайҙа ҡушһаң, шунда төшөр. # Ҡояш күрҙе, ай тартып алды. # Үҙе бара — эҙе ҡала,<br />Бер аҙ барғас, юғала. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qhxi3205lcmx2f6zhyr33ftftxhpkvk 0 3205 11056 11055 2017-08-23T21:41:18Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 11056 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Еләк-емешле кеҫәл]] gbsq7hirnjhgwpuehfmjya8x9pkg7q4 0 3206 11058 11057 2017-08-23T21:41:18Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 11058 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Картуф менән ҡурылған ит]] c9myvvv3zp5ldlfrrx98fawomslx3sp 0 3207 11063 11062 2017-08-23T21:41:18Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11063 wikitext text/x-wiki '''Ризыҡ''' - бер нисә ҡушылманан әҙерләнгән ашамлыҡ. Ғәҙәттә ризыҡ '''өс төркөмгә''' бүленә: '''беренсе ризыҡҡа''' - һурпалар, аштар, '''икенсеһенә''' -иттән, балыҡтан әҙерләнгән ашамлыҡ эргәһенә ҡушып әҙерләнгән бутҡа, йәшелсә һәм бүтән төрлө ашамлыҡтар һәи '''өсөнсөһөнә''' эсемлектәр, шәрбәрле ашамлыҡтар инә. Ризыҡ шулай уҡ милли ашамлыҡ төрөнә ла бүленә, мәҫәлән, "бауырһаҡ" - башҡорт милли ризығы. Ризыҡты әҙерләргә өйрәтеү ысулы рецепт тип атала. Категория:Аш-һыу (кухня) Категория:Милли аш-һыу (кухня) [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] f0k58d0mafz6xgsfyg681lima5pc687 0 3208 15753 15676 2017-08-27T12:11:41Z ZUFAr 381 /* Ризыҡ әҙерләү */ 15753 wikitext text/x-wiki '''Робинзон ашы''' — [[Робинзон салаты өсөн үҫемлектәр|робинзон салатының]] күп үҫемлектәре робинзон ашы өсөн дә бик һәйбәт ҡатнашма. == Ингредиенттар == * '''[[:w:ba:Балтырған|Балтырған]]''', [[:w:ru:Борщевик рассеченный|Борщевик рассеченный]] (япраҡтары), * '''[[:w:ba:Көпшә|Көпшә]]''', [[:w:ru:Дудник лесной|Дудник лесной]] (япраҡтары), ежевику (япраҡтары һәм һәм йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Ҡымыҙлыҡ|Ҡымыҙлыҡ]]''', [[:w:ru:Кислицу обыкновенная|Кислицу обыкновенная]] (япраҡтары), * '''[[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]]''', [[:w:ru:Крапива двудомная|Крапива двудомная]] (япраҡтары һәм һәм йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Каҙ үләне|Каҙ үләне]]''', [[:w:ru:Лапчатка гусиная|Лапчатка гусиная]] (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Дегәнәк|Дегәнәк]]''', [[:w:ru:Лопух большой|Лопух большой]] (йәш тамырҙары һәм япраҡтары), * '''[[:w:ba:Һуғандар|Һуғандар]]''': [[:w:ru:Лук гигантский|Лук гигантский]]; Лук медвежий , Лук победный — черемша, калба; Лук поникающий — слизун, лук-скорода), * '''[[:w:ba:Алабута|Алабута]]''', Марь белая (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Бәпембә|Бәпембә]]''', Одуванчик лекарственный (япраҡтары, бутондары), * '''[[:w:ba:Кәкүк емеше|Кәкүк емеше]]''', йәки Кәзә һаҡалы, Первоцвет весенний (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Әрем-эстрагон|Әрем-эстрагон]]''', Полынь-эстрагон (йәш үренделәре, япраҡтары), * '''[[:w:ba:Гөлнәфис|Гөлнәфис]], йәки төймәсек''', Просвирник низкий (йәш япраҡтары, орлоҡтары), * '''[[:w:ba:Ирәүән|Ирәүән]]''', Ревень (йәш һабаҡтары һәм япраҡтары), * '''[[:w:ba:Зәржә|Зәржә]], йәки фәрзә''', Сныть обыкновенная (йәш үренделәре һәм япраҡтары), * '''[[:w:ba:Спаржа|Спаржа]]''', Спаржа обыкновенная (йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Аҡ әнис|Аҡ әнис]]''' , Тмин обыкновенный (йәш үренделәре, листья, семена), * '''[[:w:ba:Ҡырҡбыуын|Ҡырҡбыуын]]''', Хвощ полевой (йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Ҡуҙғалаҡ|Ҡуҙғалаҡ]], Щавель''' (йәш үренделәре һәм япраҡтары), * '''[[:w:ba:Ярут|Ярут]]''', ярутка полевая (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Һаңғырау кесерткән|Һаңғырау кесерткән]]''', Яснотка белая йәш үренделәре һәм япраҡтары), * '''[[:w:ba:Ҡаҡы|Ҡаҡы]]''', Свербига восточная (йәш һабаҡтары һәм япраҡтары),z * '''[[:w:ba:Һарна|Һарна]]''', Лилия кудреватая (һуғанбашы), * '''[[:w:ba:Ҡуянтубыҡ|Ҡуянтубыҡ]]''', Бубень Прескотта (тамырһабағы), * '''[[:w:ba:Әтлек|Әтлек]]''', Бубенчик лилиелистный (тамырһабағы), * '''[[:w:ba:Ҡаҙаяҡ|Ҡаҙаяҡ]]''', Папоротник орляк(йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Ҡан үләне|Ҡан үләне]], йәки Еүеш үлән''', Мокрица, йәки Звездчатка средняя (үләне), * '''[[:w:ba:Ҡырҡбыуын|Ҡырҡбыуын]]''', Хвощ полевой, Хвощ лесной (йәш һабаҡтары), * '''[[:w:ba:Ашарға яраҡлы бәшмәктәр|Ашарға яраҡлы бәшмәктәр]]''' == Ризыҡ әҙерләү == * '''[[:w:ba:Ҡаҡы|Ҡаҡынан]] аш'''. Картуф, кишер һалып бешерелгән һурпаға ҡаҡының йәш һабаҡтарын һәм япраҡтарын турап өҫтәйҙәр. Әҙер булғансы бешерәләр. Ашарға бирер алдынан йомортҡа һәм ҡаймаҡ ҡушалар. '''''Составы''''': 140 г картуф, 20 г кишер, 80 г ҡаҡы, 20 г үҫемлек майы, 20 г ҡаймаҡ, 1 йомортҡа, 1/2 йоморо һуған. * '''Дегәнәк япрағынан аш'''. Әрселгән, туралған картуфты, дөгөнө бешерергә һалырға. Улар бешел сығыр алдынан унда ваҡлап туралған дегәнәк япрағын һәм ҡыҙҙырылған һуғанды өҫтәргә. '''''Составы''''': 300 г дегәнәк япрағы, 90 г аҡ һуған, 40 г дөгө май. 200 г картуф, тоҙ борос. * '''[[:w:ba:Ҡырҡбыуын үләне|Ҡырҡбыуын (шыршы үләне)]] ашы'''. Картуфты бешереп алғас, уға ваҡлап туралған ҡырҡбыуын өҫтәп, ҡайнатып сығарырға. Өҫтәлгә ҡаймаҡ һалып бирергә. '''''Составы''''': 300 г ҡыркбыуын емешлеге, 300 г картуф, 40 г ҡаймаҡ, тоҙ. * '''Еҫле балтырған ашы''' Ярманы яртылаш бешерергә. Уға үләндәрҙе өҫтәп, 20 минут ҡайнатырға. Бешеп сығыр аццынан ҡыҙҙырылған һуған һалырға. Өҫтәлгә ҡаймаҡ һалып бирергә. '''''Составы''''': 100-әр г балтырҙан, мальва, юл япрағы, күгүлән, 40 г һоло ярмаһы, 10-ар г кишер, һуған, май, 40 г ҡаймаҡ, тәмләткестәр. * '''Алабута ашы''' [[w:Алабута|Алабута]] менән һуғанды ваҡлап турап, бешереп алғас, һыуытырға. Ашар аддынан йәшел һуған, ҡыяр, укроп, ҡаймаҡ һалырға. '''''Составы''''':100 г йәш алабута, 30 г куҙғалаҡ, 40 г йәш ҡыяр, 5 г укроп, 20 г ҡаймаҡ, тоҙ * '''Күгүлән (бәпкә үләне) менән картуф ашы''' [[:w:ba:Картуф|Картуфты]] бешерергә, ваҡланған [[w:күлән|күгүлән]] менән ҡыҙҙырылған һуған һәм кишерҙе өҫтәргә. '''''Составы''''':100 г күгүлән, 100 г картуф, 10 г кишер, 5 г аҡ һуған. 5 г май, тәмләткестәр, 350 г һыу. * '''Кесерткән япрағынан щи''' [[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]] япрағын өс минут ҡайнар һыуҙа тотоп алырға һәм ваҡлап турарға, майҙа 10-15 минут ҡыҙҙырырға. Ваҡлап туралған [[:w:ba:кишер|кишер]], [[:w:ba:петрушка|петрушка]], [[:w:ba:һуған|һуғанды]] ла майҙа ҡыҙҙырып алырға. Ҡайнап торған һурпаға кесерткән япрағын, ҡыҙҙырылған йәшелсәләрҙе, йәшел һуғанды өҫтәп, 20 — 25 минут ҡайнатырға. Бешеп сығыр аддынан тәмләткестәр өҫтәргә. [[:w:ba:Ҡаҙ үләне|Ҡаҙ үләненән]], [[:w:ba:Кесерткән|кесерткән]] япрағынан, [[:w:ba:Юл япрағы|юл япрағынан]] да щи ошо рәүешле әҙерләнә. '''''Составы''''':150 г йәш кесерткән япрағы, 50 г ҡуҙғалак, 5-әр г кишер менән әнис, 20 г аҡ һуған һәм 15 г йәшел һуған, 5 г бойҙай оно, 10 г һары май, 15 г ҡаймаҡ, ярты йомортҡа, лавр япрағы, тоҙ, борос. * '''Билсәндән щи''' Картуф бешеп сығыр алдынан билсән япрағын, һуған, он, тоҙ, борос өҫтәргә. Өҫтәлгә бирер аддынан киҫәкләп туралған йомортҡа өҫтәргә. '''''Составы''''':200 г йәш билсән япрағы, 120 г картуф, 60 г һуған башы, 30 г бойҙай оно, 20 г һары май, 2 йомортҡа, 30 г ҡаймаҡ. * '''Кәкүк емешенән аш''' Тәүҙә тары ярмаһын бешереп алалар, һуңынан ваҡлап туралған йәшел япраҡтарҙы, һуған, кишер һалалар. Аш бешеп етәрәк тәмләткес уләндәр өҫтәп, бер аҙ ҡайнаталар. '''''Составы''''':160 г кәкүк емеше япрағы, 40 г тары ярмаһы, 20 г кишер, 30 г башлы һуған, 20 г май алына. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Робинзон ашханаһы]] [[Категория:Аш-һыу]] [[Категория:Башҡортса]] bh362a5fpzuc56zqjgg0ohro8yxu7m9 0 3209 11131 11130 2017-08-23T21:41:20Z MF-Warburg 23 20 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11131 wikitext text/x-wiki [[File:Kweek Elytrigia repens.jpg|thumb|left|100px|Аҡтамыр]] [[File:Circium acaule.jpg|thumb|right|100px|Билсән]][[File:20130109Hirtentaeschelkraut Hockenheim2.jpg|thumb|right|100px|Көтөүсе муҡсаһы]] [[File:Atriplex spp Sturm29.jpg|thumb|left|100px|Алабута]] [[File:Illustration Potentilla anserina0.jpg|thumb|right|100px|Ҡаҙ үләне]] [[File:Chaerophyllum temulum Sturm37.jpg|thumb|left|100px|Ҡуянтубыҡ]] [[File:20140802Achillea millefolium.jpg|thumb|right|100px|Меңьяпраҡ]] [[File:Cap Negreyuiklm.JPG|thumb|left|100px|Шайтан таяғы]] [[File:Plantago major.jpg|thumb|right|100px|Юл япрағы]] 1921 йылда ҡаты аслыҡ була. Ундай ҡаты аслыҡ халыҡ телендә «йот йылы» тип атала. Урманлы урындарҙа йәшәгән халыҡты күпмелер дәрәжәлә урман үлемдән һаҡлап алып ҡалған. Дошмандан йәшеренергә, булған ғына аҙыҡ-түлеген талатмаҫҡа ярҙам иткән. Икенсе яҡтан, ашарға ниғмәттәрен дә биргән. Ялан яҡтарына күсеп киткән бер ир, үлер алдынан тәгәрәп ятып илаған тип һөйләйҙәр ине. «Урманымды ташлап китмәһәм, үлмәҫ инем» — тип. Донъяның ғүмер өсөн хәүефле булған төрлө хәл-ваҡиғаларына әле лә тарыуыбыҙ бик мөмкин. Аҙашҡанда булһа ла, бирешмәҫ өсөн һәр-кем эйә булырға тейеш белем дәирәһе бар. Шуның береһе, ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙе таный һәм таба белеү. == Робинзон баҡсаһы == * '''[[:w:ba:Аҡтамыр|Аҡтамыр]]''' ([[:w:ru:Пырей|Пырей]]). Аҡтамырҙың тамырында углевод, аҡһым, органик кислоталар, каротин була. Аҡтамырҙы ашҡа, турамаларға, төрлө гггширҙарға ҡушырға мөмкин. Киптерелгән аҡтамыр тамырын бутҡаға, кеҫәлгә, татлы аҙыҡтарға өҫтәйҙәр. * '''[[:w:ba:Алабута|Алабута]]''' ([[:w:ru:Лебеда|Лебеда]]). Витаминдарға бай алабутаны турамаларға һәм аштарға шпинат урынына һалалар. * '''[[:w:ba:Билсән|Билсән]]''' ([[:w:ru:Бодяк|Бодяк]]) Билсән һәм шайтан таяғы кеүек сүп үләндәре лә ашарға яраҡлы. Билсәндең йәш япраҡтарын һыуҙа йәки әҙ генә тоҙ өҫтәлгән һыуҙа тотоп, әсе тәмен бөтөргәндән һуң, турамаларға өҫтәйҙәр. Ул ашҡа үҙенсәлекле тәм бирә һәм аппетитты аса. * '''[[:w:ba:Көтөүсе муҡсаһы|Көтөүсе муҡсаһы]]''' ([[:w:ru:Пастушья сумка|Пастушья сумка]]). Көтөүсе муҡсаһының йәш япраҡтарынан турама яһайҙар, аш бешерәләр, бәлеш өсөн эслек итеп ҡулланалар, ә уның орлоҡтары горчица һәм боросто алыштыра ала. * '''[[:w:ba:Ҡаҙ үләне|Ҡаҙ үләне]]''' ([[:w:ru:Лапчатка гусиная|Лапчатка гусиная]]).Ҡаҙ үләне аштар һәм турамалар әҙерләүҙә ҡулланыла. Был үҫемлекте тамыры менән бергә тәмләткес итеп, төрлө аҙыҡтарға өҫтәйҙәр. * Ҡырҡбыуын йәки шыршы үләне углевод һәм майҙарға бай. Уны тоҙларға ла, турама, аш һәм бәлеш өсөн эслек итеп ҡулланырға ла ярай. * '''[[:w:ba:Ҡуян тубығы|Ҡуян тубығы, ҡуянтубыҡ]]''' ([[:w:ru:Бутень|Бутень]]).Ҡуян тубығы турама өсөн яҡшы. Тоҙланған көйө лә ҡулланыла. * '''[[:w:ba:Меңьяпраҡ|Меңьяпраҡ]]''' ([[:w:ru:Тысячелистник обыкновенный|Тысячелистник обыкновенный]]) Меңьяпраҡ дарыу үләне булараҡ ҡына түгел, ә аҙыҡ әҙерләгәндә лә ҡулланыла. Унда органик кислоталар, каротин, К витамины, фитонцидтар күп. Меңьяпраҡтың япрағы тәмләткес булараҡ турамаларға, ит һәм балыҡ аҙыҡтарына ҡушыла. * '''[[:w:ba:Шайтан таяғы|Шайтан таяғы]]''' ([[:w:ru:Татарник|Татарник]]). Шайтан таяғын икенсе төрлө ҡыр артишогы тип йөрөтәләр, уның япраҡтарын турамаларға һәм беренсе аштарға өҫтәргә була. Шайтан таяғының тамырында инулин бар, шуға ла уны диабетты дауалағанда ҡуллан алар. * '''[[:w:ba:Юл япрағы|Юл япрағы]]''' ([[:w:ru:Подорожник|Подорожник]]). Юл япрағында каротин, К витамины, лимон кислотаһы, фитонцидтар бар. Уның йәш япраҡтарын үҫемлек турамаларына, ит аҙыҡтарына, эсемлектәргә ҡушырға ярай. [[Category:Робинзон ашханаһы]] 71srhubinlamyn7xmcyv9xusvryo41t 0 3210 24382 24381 2022-06-08T16:02:08Z Һәҙиә 403 /* Ашҡаҙан аҫты биҙе сирләгәндә һәм матдәләр алмашыныу боҙолғанда */ 24382 wikitext text/x-wiki '''Робинзон дарыуханаһы''' — тәбиғәт шарттарында, урманда, ҡырҙа, сәйәхәттә, экскурцияла, походта, эштә ҡул аҫтындағы әйберҙәр ярҙамында беренсе ярҙам күрһәтә белеү, дауалана алыу өсөн дәреслек. == Һыуыҡ тейгәндә ярҙам итеүсе үҫемлектәр == # [[w:Алтей үләне|Алтей үләне]] # Гөлнәфис (мальва лесная) # [[w:Бесәйтабан|Бесәйтабан]] (Промсвирник приземистый) # [[w:Кәкүк емеше|Кәкүк емеше]], йәки кәзә һаҡалы (Примула весенняя) # [[w:Йүкә|Йүкә]] # Ағас еләге # [[w:Ҡарағат|Ҡарағат]] # [[w:Бөтнөк|Бөтнөк]] (Мята) # [[w:Мәтрүшкә|Мәтрүшкә]] (Душица) # [[w:Һары мәтрүшкә|Һары мәтрүшкә]] (зверобой) # [[w:Андыҙ|Андыҙ]] (девясил) == Тән температураһы ныҡ юғары күтәрелгәндә == # [[w:Үгәй инә үләне|Үгәй-инә үләне]] (Мать-и- мачеха) # Йүкә # Ағас еләге # Ҡарағат # Мәтрүшкә == Аш һеңдереү системаһы эшмәкәрлеге боҙолғанда == # Ҡырҡҡолас (Кровохлебка) # Йылантамыр (Горец змеиный) # Әсе әрем # Ҡара әрем # Меңъяпраҡ # Бөтнөк # Муйыл # Көртмәле # Калган (лапчатка прямостоящая) # Имән # Аир үләне == Ҡан аҡҡанда туҡтатыу өсөн(эске һәм тышҡы яралар) == # Ҡырҡҡолас (Кровохлебка) # Йылантамыр (Горец змеиный) # Меңъяпраҡ # Көтөүсе муҡсаһы # Кесерткән # Еркә (Лабазник вязолистный) # Балан # Барбарис == Эс ҡатыуы == # Етен үлән, йәки бесәй тырнағы (Льнянка лекарственная) # Эт муйылы (Крушина ломкая) # Кенә уты, касторка үләне (клещевина) # Алоэ == Яраларҙы бәйләү өсөн == # Юл үләне # Йод үләне, йәки баллыҡай (Медуница неясная) # Көкөрт үләне(плаун) # Уҫаҡ сөрөгө # Мүк == Цистит == # Айыу үләне (толокнянка обыкновенная) # Айыу ҡолағы (Коровяк обыкновенный) # Сейә япрағы # Календула # Ромашка # Бөтнөк # Һары мәтрүшкә == Паразит селәүсендәргә ҡаршы == # Әсе әрем # Ашҡабаҡ орлоғо # Еҙтөймә (Пижма) # Ата ҡаҙаяҡ # Йыуа, һарымсаҡ == Ҡан баҫымы юғары булғанда == # Энәлек (Боярышник) # Арыҫлан ҡойроғо (Пустырник) # Ҡара мышар # Балан # Ҡарағат # Валериана # Ҡомалаҡ # Үлмәҫгөл == Ашҡаҙан аҫты биҙе сирләгәндә һәм матдәләр алмашыныу боҙолғанда == # Бөрмәсек (Репешок обыкновенный) # һары туманаҡ (володушка золотистая) # быуын сәскә (Цикорий) # Аҡтамыр (Пырей) [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Робинзон дарыуханаһы]] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Китаптар]] an19a09zfoat9yb4ca1kzds3igjy92z 0 3211 24635 24634 2023-01-27T17:06:42Z Aidar254 420 24635 wikitext text/x-wiki '''Робинзон''' — кеше йәшәмәгән утрауҙа үҙ көнөн үҙе күрергә мәжбүр булған әҙәми зат ҡына түгел, ә тәбиғи шарттарҙа көн итеү өсөн кәрәкле нәмәләрҙе етештерә белгән кеше. == Робинзон икмәге == === Әҙерләү ысулы === '''[[:w:ba:Аҡ томбойоҡ|Аҡ томбойоҡ]]''' ([[:w:ru:Кувшинка белая|Кувшинка белая]]) робинзон икмәген бешереү өсөн сеймал була ала. Сөнки уның тамыры һәм һабағы туҡлыҡлы матдәләргә бай. Унда 49 процент крахмал, 8 процент аҡһым, 20 процент тирәһе шәкәр бар. Он әҙерләү өсөн тамыр-һабаҡты йыуалар ҙа, туҡмас һымаҡ бүлгеләп сығалар. Унан 1 см тирәһе киҫемдәр яһап ваҡлайҙар. Ҡояшта йәки мейестә киптереп алғас, таш менән йәки ҡул тирмәнендә онтайҙар. Тамырҙа сереүҙән һаҡлай торған дуплаусы матдәләр (дубильные вещества) була. Улар онға әсе тәм бирә. Шул тәмде бөтөрөү өсөн бер нисә сәғәткә он өҫтөнә һыу ҡойоп ултыртып торалар. Өс ҡат шулай һыуын алыштырғас, тондоралар. Һыуын һарҡытып, ондо киптереү өсөн йоҡа ғына итеп йәйеп һалалар. Поход шарттарында икмәк өсөн әсетке былай эшләнә. Икмәк киҫәген йылы һыуҙа ебетеп, бер аҙ он өҫтәйҙәр һәм йылыға ултыртып ҡуялар. Ҡамыр әскелтем еҫ сығарып күперә башлаһа, әсетке әҙер була. Котелокта әсетке ҡушып ондан ҡамыр эшләйҙәр. Йылыға ултыртып ҡуйып, 5-6 сәғәт ҡамырҙың күтәрелеүен көтәләр. Ул арала тар ғына, ҙур булмаған соҡор ҡаҙып, төбөн һәм диуарын яҫы таштар менән көпләйҙәр. Эсенә ут яғалар. Таштар ҡыҙғас, күмерен һәм көлөн ситкә һеперәләр. Ҡамырҙан йомро икмәк эшләп, өҫтөнә мәк йәки әнис орлоҡтары һибәләр. Дегәнәк япрағына төрөп, мейес эсенә, ҡыҙған таш өҫтөнә урынлаштыралар. Өҫтән кәҫ менән ҡаплап ут яғалар. Бер сәғәт үткәс, нәҙек кенә сыраны батырып ҡарайҙар. Сыра ҡоро сыҡһа, икмәк әҙер була. === Робинзон икмәге өсөн үҫемлектәр === # [[:w:ru:Һары томбойоҡ|Һары томбойоҡ]] (Кубышка) # [[:w:ba:Екән|Екән]] ([[:w:ru:Рогоз|Рогоз]]) # Сәскәле ҡамыш ([[:w:ba:Сусак зонтичный|Сусак зонтичный]]) # Һыу сәтләүеге ([[:w:ru:Рогульник|Чилим]]) # Исландия лишайнигы # [[:w:ba:Күстерә (үлән)|Арыш күстерәһе]] (Костер ржаной) # Исландия лишайнигы # Шауғамыш, ҡомай үләне (Манник крупный) # Имән сәтләүеге # Дегәнәк тамыры [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Робинзон ашханаһы]] [[Category:Аш-һыу]] 353eq32gvwhy5dvjzhkh1n2jph1a5vy 0 3212 11180 11179 2017-08-23T21:41:22Z MF-Warburg 23 15 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11180 wikitext text/x-wiki '''Робинзон кофеһы''' (тәмле, шифалы). == Кофены алыштыра алалар == [[File:Flickr - Nicholas T - Invaders.jpg|frameless|right]] * '''[[:w:ba:Бәпембә|Бәпембә]]'''. Бәпембә тамырынан кофены алыштыра алырлыҡ эсемлек әҙерләп була. Бәпембә тамырының составында 5 процент аҡһым, 2 процент алма кислотаһы, 10 процент шәкәр һәм 53 процент тирәһе инулин бар. Ҡыҙҙырғанда инулин шәкәргә тарҡала. * '''[[:w:ba:Быуын үләне|Цикорий]]''' [[File:Цикорий.jpg|frameless|right]] Кофе әҙерләү өсөн цикорийҙы ла файҙаланып була. Был үҫемлек тә ҡатмарлы сәскәлеләр ғаиләһенән. Зәңгәр төҫтәге сәскәләре кәрзинкәгә йыйылған. Һабаҡтары ҡытыршы. Бейеклеге 1,5 метр тирәһенә етә. Ланцет формаһындағы япраҡтарының ситтәре осло тешле. Июнь-июлдә сәскә ата. Юл ситтәрендә үҫә. Цикорийҙың тамырынан шәкәр алалар, спирт ҡыуалар. Хәҙерге көндә цикорийҙың йыуан тамырлы культуралы сорттары бар. [[File:Acorns of Quercus robur, Eichel der Stieleiche 02.JPG|frameless|right]] * '''[[:w:ba:Имән|Имән]] сәтләүеге.''' 1 кг киптерелгән имән сәтләүегендә 45 г аҡһым, 40 г май, 610 г углевод, 50 г күҙәнәклек барлығы асыҡланған. Шулай уҡ, танин, флавонол кварцетин (антиоксидант, шешенеүҙе, елһенеүҙе, тартылыуҙы кәметә, диуретик үҙенсәлектәргә эйә. Кеше өсөн кварцетин ағыулы, әммә ебеткәндә йә йылытҡанда ул тарҡала). Имән сәтләүегендә PP һәм B төркөмөндәге витаминдар, кальций, магний, калий, тимер, фосфор тоҙҙары, цинк, баҡр, марганец микроэлементтары бар. * Ҡыҙҙырылған '''томбойоҡ''' орлоҡтарынан да кофе әҙерләп була. == Әҙерләү == [[:w:ba:Бәпембә|Бәпембә]] тамырын буйына ҡырҡалар йәки айыралар һәм киптерәләр. Унан ҡыҙарғансы һәм кетерләгәнсе ҡыҙҙыралар. Ҡыҙҙырылған бәпембә тамыры татлы була. Уны сәйгә ҡушып эсергә лә була. Онтаҡ эшләп, кофе урынына ҡулланып була. Сөнки, бәпембә тамырындағы шәкәр ҡыҙҙырғанда карамелгә әйләнә. Эсемлегенә кофе төҫөн һәм тәмен бирә. Халыҡ медицинаһында бәпембәне йоҡоһоҙлоҡтан ҡулланалар. Шулай уҡ уны «йәшәү эликсиры» тип һанайҙар. Бәпембә үпкәләрҙе таҙарта, һары ауырыуынан дауалай, ҡан баҫымын кәметә һәм аш һеңдереү процесына ыңғай йоғонто яһай. Цикорий һәм бәпембә тамырҙарына ныҡ итеп ҡыҙҙырылған имән сәтләүектәрен ҡушып та тәмле кофе эшләп була. Сәтләүек ҡыуағының емештәренән эшләнгән һөт тә ҡушһаң, бик тә тәмле, туҡлыҡлы һәм шифалы эсемлек килеп сыға. Кофе өсөн имән сәтләүектәрен ҡабығынан әрсеп, ҡыҙарғансы (ҡарайтырға ярамай) ҡыҙҙыралар һәм онтаҡ эшләйҙәр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Робинзон ашханаһы]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡортса]] tp28k7u9dcgsywvlsbrihawnu419k2x 0 3213 15755 15754 2017-08-27T12:13:27Z ZUFAr 381 /* Робинзон салаты өсөн үҫемлектәр */ 15755 wikitext text/x-wiki == Робинзон салаты өсөн үҫемлектәр == * '''[[:w:ba:Мәкә|Мәкә]]''', [[:w:ba:Бедренец-камнеломка|Бедренец-камнеломка]] (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Балтырған|Балтырған]]''', [[:w:ru:Борщевик|Борщевик]] рассеченный (япраҡтары), * '''[[:w:ba:Шыма көпшә|Көпшә]]''', [[:ru:Дудник|Дудник]] лесной (япраҡтары), ежевику (япраҡтары һәм һәм йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Боланут|Боланут]]''', Кипрей узколистный (япраҡтары һәм һәм йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Ҡымыҙлыҡ|Ҡымыҙлыҡ]]''', Кислица обыкновенная (япраҡтары), * '''[[:w:ba:Туҡранбаш|Туҡранбаш]]''', Клевер луговой (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]]''', Крапива двудомная (япраҡтары һәм һәм йәш үренделәре), * [[:w:ba:Ҡаҙ үләне|Ҡаҙ үләне]], Лапчатка гусиная (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Еркә|Еркә]]''', Лабазник вязолистный (япраҡтары һәм һәм йәш үренделәре), * '''[[:w:ba:Йүкә|Йүкә]]''', Липа мелколистная (йәш япраҡтары), * '''[[:w:ba:Дегәнәк|Дегәнәк]]''', Лопух большой (йәш тамырҙары һәм япрпҡтары), * '''[[:w:ba:Һуған|Һуғандар]]''': Лук гигантский; Лук медвежий , Лук победный — черемша, калба; Лук поникающий — слизун, лук-скорода), * '''[[:w:ba:Алабута|Алабута]]''', Марь белая (йәш япраҡтары), * '''Үгәй-инә''', Мать-и-мачеха (япраҡтары), * '''Кәкүкбаш''', Медуница (йәш һабаҡтары һәм япраҡтары), * '''Бәпембә''', Одуванчик лекарственный (япраҡтары, бутондары), * '''Көтөүсе муҡсаһы''', Пастушья сумка обыкновенная (йәш үҫемлектең япраҡтары), * '''Кәкүк емеше''', йәки Кәзә һаҡалы, Первоцвет весенний (йәш япраҡтары), * '''Юл япрағы''', Подорожник большой (йәш япраҡтары), * '''Әрем-эстрагон''', Полынь-эстрагон (йәш үренделәре, япраҡтары), * '''Гөлнәфис, йәки төймәсек''', Просвирник низкий (йәш япраҡтары), * '''Ирәүән''', Ревень (йәш һабаҡтары һәм япраҡтары), * '''Ҡара ҡарағат''', смородина черная (йәш япраҡтары һәм бөрөләре), * '''Зәржә, йәки фәрзә''', Сныть обыкновенная (йәш үренделәре һәм япраҡтары), * '''Спаржа''', Спаржа обыкновенная (йәш үренделәре), * '''Кейәү үләне''', йәки тау мәтрүше , Тимьян ползучий (сәскәләре), * '''Аҡ әнис''' , Тмин обыкновенный (йәш үренделәре, листья, семена), * '''Ҡырҡбыуын''', Хвощ полевой (йәш үренделәре), * '''Цикорий''', Цикорий обыкновенный (йәш үренделәре һәм япраҡтары), * '''Әлморон, йәки гөлйемеш''', Шиповник (йәш япраҡтары), * '''Ҡуҙғалаҡ, Щавель''' (йәш үренделәре һәм япраҡтары), * '''Ярут''', ярутка полевая (йәш япраҡтары), * '''Һаңғырау кесерткән''', Яснотка белая йәш үренделәре һәм япраҡтары), * '''Ҡаҡы''', Свербига восточная (йәш һабаҡтары һәм япраҡтары), * '''Һарна''', Лилия кудреватая (һуғанбашы), * '''Ҡуянтубыҡ''', Бубень Прескотта (тамырһабағы), * '''Әтлек''', Бубенчик лилиелистный (тамырһабағы) * '''Ҡаҙаяҡ''', Папоротник орляк(йәш үренделәре) * '''Ағас еләге''', Малина(йәш япраҡтары) == Ризыҡ әҙерләү == === [[:w:baҠаҡы|Ҡаҡы]] === * '''[[:w:baҠаҡы|Ҡаҡы]]нан салат'''. Йәш һабаҡтарын һәм япраҡтарын, бешкән картуфты, йомортҡаны ваҡлап, май һәм тәмләткестәр ҡушалар. '''''Составы''''': 150 г ҡаҡы, 100 г картуф , 1 вареное яйцо, 15 г үҫемлек майы, тоҙ, борос, һеркә (уксус). * '''Ҡаҡынан иҙмә (пюре)'''. Йәш һабаҡтарын һәм япраҡтарын итборғос аша үткәреп, тоҙ, борос, һеркә ҡушалар. Ит һәм йәшелсә аштарын тәмләү өсөн ҡулланалар. * '''Ҡаҡы һәм һуғандан иҙмә (пюре)'''. Ҡаҡының йәш һабаҡтарын һәм япраҡтарын итборғос аша үткәреп, он һәм һуған менән аралаштыралар. 10 минут тирәһе ҡыҙҙырып, ит ризыҡтарына гарнир итеп бирәләр. '''''Составы''''': 10 г ҡаҡы, 20 г һуған, 10 г он, 20 г май. * '''Ҡаҡы тамырынан ҡабымлыҡ'''. Ҡаҡының тамырҙарын йыуып, итборғос аша үткәреп, тоҙ, шәкәр, һеркә ҡушалар. 2—3 көнгә һыуытҡысҡа ҡуйып торалар. Үҙаллы ризыҡ йәки ит ризыҡтарына ҡушып ҡулланырға була (майонез йәки ҡаймаҡ менән тәмләтәләр). '''''Составы''''': 500 г ҡаҡы тамыры, 15 г шәкәр, 1 сәй ҡалағы тоҙ, 2 аш ҡалағы һеркә. * '''Ҡаҡынан икра'''. Йәш һабаҡтарын итборғос аша үткәреп, керән, тоҙ ҡушалар. Ашар алдынан ҡаймаҡ менән тәмләтәләр '''''Составы''''': 200 г ҡаҡы , 500 г ҡырғыстан үткәрелгән керән , 20 г ҡаймаҡ, тоҙ. === [[:w:Дегәнәк|Дегәнәк]] === * '''Дегәнәктән салат'''. Япраҡтарҙы бер-ике минутҡа ҡайнар һыуға һалырға ла, аҙаҡ һөҙөл алырға. Ваҡлап, башҡа компоненттар менән бутап, ҡаймаҡ менән болғарға. '''''Составы''''': 150 г дегәнәк япрағы, 30 г керән, 50г йәшел һуған, 20 г ҡаймак һәм тоҙ. === [[:w:ba:Бәпембә|Бәпәмбә]] === * Бәпембәнән салат 100 г тоҙло һыуҙа тотоп алған бәпембә япраҡтарын турап, берәр ҡалаҡ ҡаймаҡ һәм майонез, тоҙ һалып бутарға. * '''Кәкүк емеше'''нән салат. Япраҡ менән һуғанды турап, киҫәкләп туралған сөгөлдөр өҫтөнә һибеп һалырға, тоҙларға, ҡаймаҡ ҡушырға. Өҫтәлгә бирер алдынан 10 һыуытҡыста тоторға. '''''Составы''''': 100 г кәкүк емеше япрағы, 80 г бешкән сөгөлдәр, 25 г йәшел һуған, 20 г ҡаймак, тоҙ. * '''Керәнле балтырған''' Балтырған япрағын ваҡлап турап, керән өҫтәргә, ҡаймаҡ һалып бутарға. '''''Составы''''':150 г балтырған, 25 г ҡырылған керән, 20 г ҡаймаҡ, тоҙ. * '''Бәпкә үләненән салат''' Үлән менән һуғанды ваҡлап турап, тоҙлап, бешкән йомортка, ҡаймаҡ менән бутарға һәм өҫтөнә укроп һибергә. '''''Составы''''':50 г бәпкә үләне һәм йәшел һуған, 1 йомортҡа, 20 г ҡаймак, тоҙ, укроп. * '''Витаминлы яҙғы салат''' Бәпембә, үгәй инә үләне япрағын, кресс-салатты, ҡуҙғалаҡты ҡайнар һыу менән сайҡатҡас, ваҡлап турайҙар. Помидор, өс аш ҡалағы һөт өҫтө, йәки лимон һуты өҫтәйҙәр. Кефир, шәкәр. йәшел һуған, укроп, майонез, тоҙ һалып бутайҙар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Робинзон ашханаһы]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡортса]] qjhixoef94vlefq154owsql477dzkoh 0 3214 15700 15699 2017-08-26T08:37:57Z ZUFAr 381 /* Сәй әҙерләү ысулы */ 15700 wikitext text/x-wiki '''Робинзон сәйе''' == Робинзон сәйе өсөн үҫемлектәр == * '''[[:w:ba:Ҡайын еләге|Турғай еләге]]''', Земляника лесная (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Шартый еләк|Ер еләге]]''', Клубника(япраҡтары) * '''[[:w:ba:Ҡурай еләге|Ағас еләге]]''', Малина (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Әлморон|Гөлйемеш]]''', Шиповник (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Сейә|Сейә]]''', Вишня (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Боланут|Боланут]]''', Кипрей узколистный (япраҡтары, бутоны) * '''[[:w:ba:Ҡара көртмәле|Ҡара көртмәле]]''', Черника (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Ҡарағат|Ҡарағат]]''', Смородина (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]]''', Крапива (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Мәтрүшкә|Мәтрүшкә]]''', Душица обыкновенная (япраҡтары, сәскәләре) * '''[[:w:ba:Һары мәтрүшкә|Һары мәтрүшкә]]''', Зверобой продырявленный (япраҡтары, сәскәләре) * '''[[:w:ba:Аҡ мәтрүшкә|Аҡ мәтрүшкә]]''', Котовник (япраҡтары, сәскәләре) * '''[[:w:ba:Кейәү үләне|Кейәү үләне]]''', Тимьян, Чабрец (япраҡтары, сәскәләре) * '''[[:w:ba:Йүкә|Йүкә]]''', Липа (япраҡтары, сәскәләре) * '''[[:w:ba:Мелисса|Мелисса]] лимонная''' (япраҡтары, сәскәләре) * '''[[:w:ba:Бөтнөк|Бөтнөк]]''', Мята (япраҡтары, сәскәләре). == Сәй әҙерләү ысулы == * '''Бәҫәртеү''':сәй өсөн үләнде 5 сантиметрға тиклем ҡалынлыҡта, бер тәүлек тирәһе күләгәлә һулытып, бәҫәртеп һалып ҡуялар. * '''Ыуыу''': Саҡ ҡына һуты сығырлыҡ итеп ыуалар. * '''Ферментлаштырыу''':ыуылған үҫемлектәрҙе 5 сантиметрға тиклем ҡалынлыҡта йәшниккә йәки табаға һалалар, еүеш сепрәк ҡаплап, 6-10 сәғәткә 26°С температурала тоталар. * '''Киптереү''': ферментлаштырылған үләнде 100°С температурала 40 минут тирәһе киптерәләр (мейестә, духовкала). Сәйҙе бер үҫемлектән йәки бер нисә үҫемлекте ҡушып эшләргә була. '''Айырым ҡулланып булғандары''': * '''Турғай еләге йәки ҡайын еләге''', Земляника лесная(япраҡтары) * '''Шартый еләк йәки ер еләге''', Клубника(япраҡтары) * '''Ағас еләге йәки ҡурай еләге''', Малина (япраҡтары) * '''[[:w:ba:Сейә|Сейә]]''', Вишня(япраҡтары) * '''[[:w:ba:Боланут|Боланут]]''', Кипрей узколистный(япраҡтары, бутоны) — капор сәйе исеме менән билдәле. * '''[[:w:ba:Боланут йәки Ҡыртан үләне|Боланут йәки Ҡыртан үләне]]''', Иван-чай(япраҡтары, сәскә бутоны) * '''[[:w:ba:Мәтрүшкә|Мәтрүшкә]]''', Душица обыкновенная(япраҡтары, сәскәләре). ''Әҙерләү мәлендә ниндәй үҫемлектәр булыуына'' ҡарап '''ҡушылмалар''' (сбор) эшләп була. Сифатлы итеп әҙерләнгән үлән сәйҙәре менәни магазин сәйҙәре ярыша ла алмай. Шулай уҡ, ''дарыу итеп ҡулланыу'' маҡсатында, махсус үҫемлектәр менән төрләндереп, '''дауалаусы сәй ҡушылмалары''' әҙерләргә мөмкин. Мәҫәлән, '''әҙ ҡанлылыҡтан сәй составы''': * '''[[:w:ba:Турғай еләге йәки Ҡайын еләге|Турғай еләге]]''', Земляника лесная (япраҡтары) — кобальт, тимергә, фолий кислотаһына бай. * '''[[:w:ba:Шартый еләк йәки ер еләге|Шартый еләк]]''', Клубника (япраҡтары) — тимергә, фолий кислотаһына бай. * '''[[:w:ba:Ағас еләге йәки Ҡурай еләге|Ағас еләге]]''', Малина (япраҡтары)— фолий кислотаһына, В12 витаминына (цианкобальтамин) бай. Тимер, баҡыр иондары сығанағы. * '''[[:w:ba:Әлморон|Әлморон]] йәки Гөлйемеш''', Шиповник (япраҡтары) — фолий кислотаһы, кальций, тимер, баҡыр тоҙҙары сығанағы. * '''[[:w:ba:Сейә|Сейә]]''', Вишня (япраҡтары)— фолий кислотаһы, тимер, баҡыр иондары сығанағы. * '''[[:w:ba:Боланут|Боланут]]''', Кипрей узколистный(япраҡтары, бутоны) — кальций, тимер, баҡыр тоҙҙары сығанағы. * '''[[:w:ba:Боланут|ba:Боланут]] йәки Ҡыртан үләне''', Иван-чай(япраҡтары, сәскә бутоны) * '''[[:w:ba:Ҡара көртмәле|Ҡара көртмәле]]''', Черника (япраҡтары) — кальций, тимер, баҡыр тоҙҙары сығанағы. * '''[[:w:ba:Ҡарағат|Ҡарағат]]''', Смородина (япраҡтары)— кобальт, баҡыр, тимер сығанағы * '''[[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]]''', Крапива (япраҡтары)— тимер, кальций тоҙҙары, викасол сығанағы * '''Туғай клеверы'''— В12 витаминына бай (цианкобальтамин). * '''''Ҡандала үләне''''', Донник лекарственный(сәскә, япраҡтары) — кальций, тимер, баҡыр тоҙҙары сығанағы. * '''Ҡара мышар''', Арония — тимер, баҡыр иондары сығанағы. * '''Крыжовник''' (япраҡтары) — тимер, баҡыр иондары сығанағы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Робинзон ашханаһы]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡортса]] 9vlp1efnce1fudbm3kv8qpj45f2z1qs 0 3215 11254 11253 2017-08-23T21:41:24Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11254 wikitext text/x-wiki [[File:Hoernchen.jpg|thumb|left]] '''Рогалики''' (асығауыҙ) * 0,5 л. һөт * 2 ҡалаҡ ҡомалаҡ әсеткеһе, магазиндыҡы булһа ла ярай * Кәрәгенсә он * 3 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * 1 сәй ҡалағы тоҙ * 2 йомортҡа * 1 сәй ҡалағы май — таба майлар өсөн * 1 ҡап маргарин (200 г) == Әҙерләү ысулы == Һөттө йылытып алырға ла, әсетке һалып, бер аҙ он өҫтәп болғатырға, шыйыҡ маса килеп сыға. Йылы урынға өҫтөн ҡаплап ултыртырға кәрәк. Ярты сәғәттән ҡабарып сыҡҡан ҡамырға йомортҡаны һытып һалабыҙ, маргаринды йомшарғансы йылытып алып һалабыҙ (ҡаймаҡ йәки һыйыр майы булһа бигерәк яҡшы). Шулай уҡ шәкәрҙе, кәрәгенсә тоҙ һалып, ҡаты ғына итеп ҡамыр баҫабыҙ. Ҡамырҙы йылы урынға ҡабартырға ҡуябыҙ. Ҡамыр күтәрелгәс уны тағын бер тапҡыр тасҡап төшөрөргә һәм ҡабат ҡабартырға ҡуйырға була. Ул саҡта ҡамыр тағы лаяҡшыраҡ була. Ҡамыр ҡабарып сыҡҡас, таҡтала 0.5 см ҡалынлыҡта йәйәбеҙ, уны өсмөйөшләп киҫеп сығабыҙ. Өсмөйөштөң нигеҙе яғынан башлап ҡамырҙы төрәбеҙ һәм ураманы табаға теҙеп һалабыҙ. 15-20 минут самаһы ултыртып ҡуйып ҡабартабыҙ. Унан 200 С духовкала йәки мейестә 25-30 минут бешерелә. Бик тәмле, туҡлыҡлы ҡамыр аҙығы әҙер. Был ҡамырҙы төрлө эслек һалып бәлеш итеп бешерергә лә була. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] d7d7v2o5m7ljqmw7rcxy24cjph655k0 0 3216 18960 11262 2018-01-15T08:04:43Z ZUFAr 381 википедияға һылтанма 18960 wikitext text/x-wiki [[File:Lob Lapti-2.JPG|thumb|right]] [[File:Rami Garipov museum 14.jpg|thumb|right]] # Бер сысҡанға ике ҡойроҡ. # Ауыҙы бар — теле юҡ,<br> Ҡойроғо бар — йөнө юҡ. # Башы бар — муйыны юҡ,<br> Арҡаһы бар — биле юҡ,<br> Ҡойроғо бар — йөнө юҡ. # Башы бар — муйыны юҡ,<br> Биле бар — ҡорһағы юҡ,<br> Ҡабырғаһы бар — ите юҡ. # Ике түңгәк,<br> Ике ҡойроҡ,<br> Бер кендек. # Башы бар — мейеһе юҡ,<br> Ҡабырғаһы бар — ите юҡ,<br> Ауыҙы бар — теле юҡ,<br> Ҡойроғо бар — йөнө юҡ. # Башы бар — мейеһе юҡ,<br> Арҡаһы бар — ҡорһағы юҡ,<br> Ике ҡойроғо бар, күҙе юҡ,<br> Көн дә бер мейескә кермәһә,<br> Күңеле юҡ. # Шырым, шыҙырым,<br> Ике ҡойроғом. # Ике ҡойроҡло бер сысҡан<br> Сабырға бик оҫта. # Һатып алдым сыбарҡай. # Алама күлдәк, еҙ тырнаҡ<br>,Ҡарт муйнаҡ, бәйләп ҡуймаҡ. # Еҙ мыйыҡлы еҙнәм килгән,<br> Шаҡмаҡлы күлдәк кейгән,<br> Үҙе түргә уҙмай. # Яңағы бар — көйшәнмәй,<br> Ҡойроғо бар — һыйпанмай. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Сабата|Сабата]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] oq8pyskwcx0yq4kesy14vyngyj7ecpx 0 3217 11269 11268 2017-08-23T21:41:24Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11269 wikitext text/x-wiki [[File:Alexey Venetsianov 14.jpeg|thumb|right]] # Иртән дә мыштыр,<br> Кисен дә мыштыр,<br> Көн дә мыштыр, мимыштыр. # Мин дә мыштыр,<br> Һин дә мыштыр,<br> Ул да мыштыр, мимыштыр. # Иртән дә мыстыр (лыҫтыр),<br> Кис тә мыстыр (лыҫтыр),<br> Лимамыстыр, мимыстыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qz3r7pstwbzcrqtzxs7dw1ench01e2q 0 3218 18961 11275 2018-01-15T08:05:06Z ZUFAr 381 18961 wikitext text/x-wiki [[File:Łapeć założony na lnianą onucę.png|thumb|right]] # Шаҡмаҡ шәлем юл буйында төшөп ҡалды. # Шаҡмаҡ яулығым юлда ҡала бара. # Үҙе бара, тәңкә-тәңкә эҙе ҡала. # Юл буйында сыбар яҫтыҡ. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Сабата|Сабата]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] aom8ylfl6fadf58npq2r36mavctkwy5 0 3219 19105 19104 2018-02-20T06:03:17Z 77.94.118.105 19105 wikitext text/x-wiki [[File:Мордва плетет лапти 1928.JPG|thumb]] [[File:Лапти.DSCN.jpg|thumb]] # Һары таҫма элдем дә<br /> Һары күлдәк туҡыным. # Аламаны йәйҙем дә<br /> Аласа күлдәк туҡыным. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Сабата|Сабата]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7uj4g6g5hlfrioy2godtbncks627dc0 0 3220 11290 11289 2017-08-23T21:41:25Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11290 wikitext text/x-wiki [[File:Jeans.jpg|thumb|right]] # Айыры һаны ике,<br> Ҡушылғаны — бер. # Айыры ике, төбө бер. # Ике айыры, төбө бер,<br> Үҙең менән бергә йөрөй — шуны бел! # Ике яҡҡа айырҙым,<br> Башын өҫкә ҡайырҙым. # Ике ботло, бер төплө. # Юлға сыҡтым,<br> Ике юл сатына еттем,<br> Бер юлы икеһе буйлап киттем. # Бөгөн торҙом,<br> Ике аяғым ике юлға китте. # Иртән торҙом,<br> Ике айыры юлға төштөм. # Бер кеше ике юлдан бара. # Аяғы бар — йөрөй алмай,<br> Кешенән бер ҙә ҡалмай. # Талсай миңә талсайҙы,<br> Талсайға мин талсайҙым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g25eslph8wfr6g72px7eyc490u1s759 0 3221 11294 11293 2017-08-23T21:41:25Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11294 wikitext text/x-wiki # Аҡтан аҡ,<br>Ҡаҙыҡ башындағы ҡап. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ltjimhogfj84l5w1spl8768y9tulv50 0 3222 11300 11299 2017-08-23T21:41:25Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11300 wikitext text/x-wiki [[File:Priboj kalafati IMG 0287.JPG|thumb|Күбәләр]] # Йылтырсағы — йылан,<br> Ултырсағы — улан,<br> Иң олоһо — Бәҙрихан. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nr34092eacvbrlx0lsf30g2g6n1c5a3 0 3223 19777 11307 2019-01-20T09:23:19Z ZUFAr 381 19777 wikitext text/x-wiki [[File:Scythes-czech-detail.jpg|thumb|right]] #Ялан ерҙә ялт-йолт. # Ялт-йолт итте, йылан үтте. # Аяғы йөрөмәй, таяғы йөрөй. # Кәкре таяҡ, кәкре тимер үлән ҡыра. #Ялт-йолт итә, ялмап йота. # Өйөм башында Биртәғол бото ята. # Шамбы сума — сабаҡ ҡырыла. # Төкөр, төкөр, төкөрләмә,<br> Айғыр булып кешнәмә,<br> Үлән төбөн тешләмә. # Таба-таба табалама,<br>Тау башында юрғалама,<br>Кеше күрһәң, кешенләмә,<br>Үлән башын тешләмә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] caelejvry9zmu651kohfwha2oih6y5b 0 3224 11314 11313 2017-08-23T21:41:26Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11314 wikitext text/x-wiki [[File:Fotothek df pk 0000130 014.jpg|thumb|150px|]] [[File:Dengeln einer Sense.jpg|thumb|150px|]] # Төфә-төфөй,<br />Төф-төфәк;<br />Зыңғыл-сыңғыл <br />Таш түшәк. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dvekwdpd46fotsurobv2bmfwzlngh4d 0 3225 18963 11322 2018-01-15T08:06:38Z ZUFAr 381 википедияға һылтанма 18963 wikitext text/x-wiki [[File:Golsen samovar with cup.jpg|thumb|right|300px|Самовар с чашками на подносе, конец XIX века]] # Бейек-бейек тау,<br>Уның янында түңәрәк күл,<br> Түңәрәк күл эсендә<br> Ун ике аҡҡош. # Атаһы еҙ күкрәкле,<br> Инәһе киң күкрәкле,<br> Балалары сылтыр ҙа солтор. # Атаһы — Ғәбделсамат, <br>Инәһе — киң күкрәк,<br> Балалары — салтор-солтор. # Береһе ята, береһе тора,<br> Береһе ултыра ҡуҡырайып. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Самауыр|Самауыр]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dg8gc9mzhe9ec0hdy5s9pn5konsvg49 0 3226 18964 11329 2018-01-15T08:07:03Z ZUFAr 381 википедияға һылтанма 18964 wikitext text/x-wiki [[File:Самовар и чашки.jpg|thumb]] # Һарайымда һары айғырым,<br> Һикереп тороп кешнәйҙер.<br> Биш ҡолонло биш бейәм <br> Бер ҙә ҡулдан төшмәйҙер. # Һарайымда һары айғырым,<br> Һикереп тороп кешәнләй.<br> Битләүҙәге биш бейәм,<br> Бишеһе лә ҡолонлай. # Аталары еҙ бүкән,<br>Балалары сылдыр-мылдыр. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Самауыр|Самауыр]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] eljbl558fvi7jggo8qj0yyc529n2zyv 0 3227 18962 11349 2018-01-15T08:06:12Z ZUFAr 381 18962 wikitext text/x-wiki [[File:Самовар.jpg|thumb]] # Тәрән баҙҙа бүре олой. # Ике сите һыу булыр,<br /> Уртаһында ут булыр,<br />Байҙарҙы көлдөрөр,<br /> Ярлыларҙы бөлдөрөр.<br /> # Аяғы — дүртәү,<br />Ҡолағы — икәү,<br />Һарай эсендә һайрай.<br /> # Һарай эсендә һандуғас һайрай. # Алтын һарай эсендә аҫыл ҡош һайрай. # Алтын бишек, арҡаһы тишек. # Һарайҙағы һары айғыр,<br /> Һыу алдыниһәң, кешнәй.<br /> # Еҙ һарайым эсендә еҙнәм аты кешнәй. # Һары айғырым һарнап кешнәй,<br /> Бышҡыра ла бышҡыра. # Һары айғырым гел кешнәй. # Һары бейәм ыңғыраша,<br /> Оҙаҡламай ҡолонлар. # Һары бейәм һаҙға түгә. # Көлөн сәсеп, ҡарт әбей<br /> Түрҙә көлөп ултыра. # Аҫты ла тишек,<br />Өҫтө лә тишек,<br />Уртаһында ут та һыу. # Өҫ тишектән сыға быу,<br /> Уртаһында ут та һыу. # Өҫтө — һыу, аҫты — ут. # Тышым көлә,эсем көйә. # Бура-бура буралы,<br />Эсе ҡыуыш уралы,<br />Эсендә ут, тышында һыу,<br /> Нисек ултыра, күр әле!<br /> # Ҡарынында ут,<br />Ҡорһағында һыу,<br />Башында төпһөҙ эшләпә —<br /> Бына донъя нишләтә. # Аяғы бар — атламай,<br />Ҡолағы бар — ишетмәй.<br /> # Ҙур, ҙур, ҙурский,<br />Бохарский, царский. # Һамарҙан килгән һары айғыр<br /> Ҡыҙырым-ҡыҙырым һыу эсә. # Аяғы бар — атламай,<br />Тауышы бар — һөйләшмәй. # Танауы бар — тын алмай,<br /> Ауыҙы бар — ашамай,<br />Ҡолағы бар — ишетмәй,<br />Аяғы бар атламай,<br />Һыу әсеүҙән туҡтамай. # Аяғы бар — атламай,<br /> Эсендәгеһен һаҡламай. # Һары айғыр һарнап кешнәй,<br /> Аяҡтары күк ала. # Ары тәтәй, бире тәтәй, <br /> Ҡунаҡ килһә, йүгерә тәтәй. # Ары ла тәсәй, бире лә тәсәй,<br /> Ҡоҙа килһә, йүгерә тәсәй. # Ялт-йолт итә,<br />Ҡунаҡ килһә, йүгереп китә. # Бохарҙан килгән ҡунаҡ<br /> Ут ашай ҙа һыу эсә. # Ултырҙым рәхәткә,<br />Сит-сите рәшәткә,<br />Уртаһы — тамуҡ,<br />Сите — ожмах. # Эсе ҡара, күмер кеүек,<br />Тышы һары, шалҡан кеүек,<br /> Ултырыуы мулла кеүек,<br /> Һыҙғырыуы шайтан кеүек. # Эсе ҡара, ҡором кеүек,<br />Тышы һары, шалҡан кеүек. # Мейес алдында алтын өйрәк<br /> Ут ашай ҙа һыу эсә. # Мейес алдында еҙ бүкән. # Эй үңерҙән, үңерҙән,<br />Ятҡан уты күмерҙән. # Буйға еткән ҡыҙ бала<br /> Йөрәгенә ут һала. # Түрәкәй килгән,<br />Түргә менгән,<br />Ут ашаған,<br />Һыу биргән. # Бәләкәй генә бисура<br /> Йөрәгенә ут һала. # Сите — һыу иле,<br />Уртаһы — ут иле. # Сите — сит,<br />Уртаһы — ут,<br />Ғазраилдай һыҙғыра. # Күл уртаһында ут яна. # Үҙе ултыра, эсе яна. # Үҙе эсмәй, эсе яна. # Үҙе эсмәй, үҙе йырлай. # Үҙе йырлай, үҙе һыйлай. # Эй, Туйбикә, Туйбикә,<br />Ҡунаҡ килһә, ҡуй бикә,<br /> Һалпы ҡолаҡ, киң битле,<br /> Һөйләшергә бик ипле. # Түр башында түрә<br /> Ҡунаҡ күңелен күрә. # Ике яғы һыулы,<br />Урта араһы утлы. # эсендә еҙ бүкән. # Һалбыр ҡолаҡлы, киң битле. # Йыуан ҡорһаҡлы,<br />Оҙон моронло,<br />Бәләкәй генә башлы,<br />Дүрт аяҡлы. # Ҡолаҡтары ҡарпыш,<br />Танауы аҫта,<br />Ауыҙы өҫтә. # Һыу ҙа һыу,<br />Уртаһында ут,<br />Өҫтөндә быу. # Һары бейәм һыуға батҡан,<br /> Ике ҡолағы һерәйеп ҡатҡан. # Ҡашы ҡара ҡарт әбей<br /> Көлә биреп ултыра. # Мулла кеүек ултыра,<br />Шайтан кеүек һыҙғыра. # Түр башында бер һары ҡарт,<br /> Түрәмен, тип ултыра. # Һары ситса күлдәкте<br /> Һарайҙағы ҡыҙ кейер. # Борлап тора, йырлап тора,<br /> Ҡорһағы шыбырлап тора. # Тын алышы — быу ғына,<br />Эсе тулы һыу ғына. # Эсендә һыу ҙа, ут та бар,<br />Ул үҙе һәр йортта бар. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Самауыр|Самауыр]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 60f1qlz8ehmhpbt4qzz4ecgymd6m1dw 0 3228 11358 11357 2017-08-23T21:41:27Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11358 wikitext text/x-wiki [[File:VVO 1525 (8986674464).jpg|thumb]] # Ҡанаты бар — елпенмәй, <br />Тамағына ел кермәй,<br />Елдән етеҙ ел арба! # Ҡанаты бар — йөнө юҡ,<br />Күккә менһә, тиңе юҡ. # Ҡанаты бар — йөнө юҡ,<br /> Үҙе бара — юлы юҡ. # Ҡош та түгел,<br />Ат та түгел,<br />Үҙе оса, йөк ташый. # Ҡара ҡош килә ҡалтыр-ҡалтыр,<br /> Ҡанат арты ялтыр-ялтыр.<br /> Балаһы илай — шар-шар,<br />Танауы ҡанай лар-лар. # Ҡуңыҙ түгел — гөжләй,<br />Ҡош түгел — оса. # Сикһеҙ зәңгәр быялаға<br /> Һоҡланып торҙом, ҡарап.<br />Ошо быяланы ярып,<br />Үтте бер ҡорос ҡанат. # Аҡҡош оса,<br />Эҙе ҡала,<br /> Үҙе китеп юғала. # Сылбырһыҙ өҫкә менә,<br /> Сылбырһыҙ аҫҡа төшә. # Пыр-пыр пырылдар,<br /> Зыр-зыр зырылдар,<br /> Күккә менер, ергә төшөр,<br /> Ыласындан бейек осор. # Пыр-пыр пырылдар,<br /> Зыр-зыр зырылдар,<br /> Күккә менер, ергә төшөр,<br /> Бик күп ерҙәрҙе гиҙер,<br /> Ни ҡушһаң, шуны эшләр. # Ерҙән ҡалҡына башлаһа,<br /> Артынан туҙан туҙа,<br /> Үҙе ҡанатлы ҡош түгел,<br /> Үҙе бар ҡоштан уҙа. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 13mnabj63dm212c8oqmdsg40fgdj9y7 0 3229 11372 11371 2017-08-23T21:41:27Z MF-Warburg 23 13 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11372 wikitext text/x-wiki [[File:Samsa in Karakol.jpg|thumb|Өс мөйөш самса]] [[File:Самса домашняя.jpg|thumb|Самса]] [[File:Самса в домашних условиях.jpg|thumb]] '''Самса''' — пирожкиҙың бер төрө (түңәрәк, дүрткел, өс мөйөш формаларҙа була). Азия халҡының иң киң таралған ризығы. Күберәк байрам ризығы. == Составы == '''Ҡамыры''' * Он — 4 стакан * Йомортҡа — 1 шт * Йылымыс һыу — 1 стакан * Аҡ май — 100 г * Тоҙ '''Эслек''' * Һыйыр ите — 500 г * Һуған — 100 г * Тәмләткестәр — ваҡланған борос, киптерелгән базилик * Тоҙ Ит турағыстан үткән һыйыр итенә ярым дүңгәләк туралған һуғанды һалып, өҫтөнә тәменсә тоҙ, ваҡланған борос, зирә орлоғо ҡатнаштырып болғатабыҙ. == Әҙерләү == Йылымыс һыуға аҡ май менән йомортҡаны болғатабыҙ. Өҫтөнә самалап тоҙ һәм он һалып, яйлап баҫабыҙ. Әҙер ҡамырҙы ярты сәғәткә һыуытҡысҡа ҡуябыҙ. Ҡамырҙы өс өлөшкә бүлеп, бер өлөшөн һалма рәүешендә йәйеп, өҫтөнә иретелгән аҡ май менән һылайбыҙ. Килеп сыҡҡан һалманы рулет рәүешендә төрөп ҡуябыҙ, һәм ваҡ киҫәктәргә ҡырҡып, һәр бер киҫәкте айырым ус менән өҫтәренә баҫып, яңынан йәйә биреп түңәрәк формаға килтерәбеҙ. Эслекте йәймәгә һалып, өс мөйөш формала бөкләйбеҙ. Бөкләнгән яғын аҫҡа ҡаратып табаға һалырға кәрәк. Өҫтөнә матурлыҡ өсөн кунжут орлоғо һибергә мөмкин. 200 градусҡа ҡуйып, 45 минутҡа мейескә ҡуябыҙ. Бешеп сыҡҡандан һуң, өҫтөн йомортҡа һарыһы менән һылайбыҙ (йомортҡа һарыһына бер аҙ һыу ҡушырға ла мөмкин, шыйыҡлатыр өсөн). [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит аҙыҡтары]] okec9k06t3cj6ozinqwsx80leby8td6 0 3230 11379 11378 2017-08-23T21:41:28Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11379 wikitext text/x-wiki [[File:StAF T 1 (Zugang 2009-0034) Nr503 Bild 07.jpg|thumb]] [[File:L'attelage - Flickr - besopha.jpg|thumb]] # Береһе әйтә: «Йәй тыныс»,<br />Икенсеһе әйтә: «Ҡыш тыныс»,<br />Өсөнсөһө әйтә: «Йәй ҙә, ҡыш та бер тормош,<br /> Юҡ ул миңә тиктормош». # Береһе әйтә: «Йәй рәхәт»,<br />Икенсеһе: «Ҡыш рәхәт»,<br />Өсөнсөһө: «Миңә икеһе лә бер», — ти. # Береһе йәйҙе яратмай,<br />Икенсеһе ҡышты яратмай,<br />Өсөнсөһө: «Миңә икеһе лә бер», — ти. # Береһе әйтә: «Аҡты яратам»,<br />Икенсеһе әйтә: «Ҡараны яратам»,<br />Өсөнсөһө әйтә: «Миңә икеһе лә бер». [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2kvyt2x3se6m94l3amy3b5564tbrbvh 0 3231 11385 11384 2017-08-23T21:41:28Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11385 wikitext text/x-wiki [[File:Ancient sled 18th century 12.jpg|thumb]] # «На…», — тиһәң, — бармай,<br />«Трр…», — тиһәң, — туҡтамай.<br />Бесән һалһаң — ашамай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ar514lot4fpotlbtlmc7o5iarsefugd 0 3232 11388 11387 2017-08-23T21:41:28Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11388 wikitext text/x-wiki [[File:Abrasivos Industriales para máquina de cortar fiambre.jpg|thumb|right]] # Өфөй, өфөй, өфөй таш,<br> Эсе ҡыуыш, тышы таш. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m7ouvv7poa9uelz845x5zpkwdsz4ico 0 3233 11395 11394 2017-08-23T21:41:28Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11395 wikitext text/x-wiki [[File:Bashkir at his home.jpg|thumb|right|Сарыҡ кейгән башҡорт]] # Арты биҙәр, донъяны гиҙәр. # Арты биҙәлгән, алға төбәлгән (йүнәлгән). # Ҡатай ҡыҙы сиккән биҙәр,<br> Ҡыпсаҡ ҡыҙы теккән биҙәр,<br> Донъяны атлап үткән биҙәр,<br> Бар ергә лә еткән биҙәр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 77b9wtfe6cmy4ay3s7m586j6jxdpqzc 0 3234 19560 11400 2018-08-28T09:46:40Z Aidar254 420 19560 wikitext text/x-wiki [[File:Benjamin Sonntag New-York 2011.jpg|thumb]] # Аҫтынан кеше бара,<br> Өҫтөнән һыу аға. # Йыйып тотһаң — таяҡтай,<br> Йәйеп тотһаң — табаҡтай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mh9p9sz4jytgxq5ggl1dbj24v52bpz9 0 3235 18984 18983 2018-01-23T05:51:17Z ZUFAr 381 18984 wikitext text/x-wiki [[File:2013-05-05 13 45 39 More escaped Acer palmatum along the Long Path in Palisades Interstate Park.jpg|thumb|right]] Тупай башында йәшел ҡаҙ тәпәйе. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jsq7mo7kp2zqo7lssdbleailqh19ktm 0 3236 11411 11410 2017-08-23T21:41:29Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11411 wikitext text/x-wiki [[File:Mouche1-67000.jpg|thumb|]] # Еҙнәм аты йығылған,<br> Йөҙ мең халыҡ йыйылған. # Сәпкәй бикә ҡыуа тора,<br> Бәҙкәй бикә ҡуна тора. # Сөйҙөм, сөйҙөм, сөйҙөм ҡош,<br> Хан башына ҡунған ҡош. # Сөйҙөм, сөйҙөм, сөйҙөм ҡош,<br> Бәләкәй генә ҡара ҡош.<br>Хан башына ҡунған ҡош<br>, Ҡара һыуға туйған ҡош. # Беҙ-беҙ, беҙле ҡош,<br> Беҙ табанлы ҡара ҡош,<br> Хан башына ҡунған ҡош. # Үҙе еҙҙән, аяҡтары теҙҙән. # Бәләкәй генә ҡара ҡош,<br> Ҡан күрҙе иһә, ҡунған ҡош. # Йәне бар, ҡаны бар,<br>Йөк тартырлыҡ хәле юҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qp07jgi5mcf3o55q0xz3g7g4qos1q2o 0 3237 19790 11419 2019-02-03T07:40:30Z ZUFAr 381 19790 wikitext text/x-wiki [[File:Morechicks.jpg|thumb|]] # Бәләкәй генә һары йомғағым<br> Юл буйлап тәгәрәп китте. # Йомро йомшаҡ һары йомғаҡ<br> Йүгереп йөрөй сирәмдә. # Ап-аҡ өй,<br> Эстән кемдер сиртә көй,<br> Өй ватылды — ныҡ һуҡты — <br>Бер нәмә килеп сыҡты:<br> Бәләкәс аяҡтары,<br>Үҙе йомшаҡ, һап-һары . [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] iun7xmgyvyw9k2o08i4mekot1jla70o 0 3238 11426 11425 2017-08-23T21:41:29Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11426 wikitext text/x-wiki [[File:Aalbaalu.JPG|thumb]] #Элкән-әлкән, әлкән ҡош,<br />Әлкәндәшеп ултыра,<br />Ҡанатына ҡан һауған,<br />Емелдәшеп ултыра. #Сытыр-мытыр араһында<br /> Бызырый күҙле эт ята. #Алтмыш ҡарағай башында<br /> Алтмыш ҡарағош ултыра.<br />Ҡанатынан ҡан ағып,<br />Ҡанын ҡойоп ултыра. #Йомро-йомро ҡыҙыл төймә,<br />Уға ҡыҙҙар ялынған. #Ҡыҙыл күҙең ҡыҙартып,<br /> Ҡыҙҙырма мине, күгәрсен! #Кәк(е)ре ҡайын аҫтында<br /> Ҡан тамсылап ултыра. #Үҙе шарҙай, һыуы ҡандай. #Тәме балдай, һыуы ҡандай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ecmzk3bgk0jf27n2vdbldpv802ks6h7 0 3239 11437 11436 2017-08-23T21:41:30Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11437 wikitext text/x-wiki [[File:Brownie with cherry.jpg|thumb|Сейә менән брауни]] [[File:9Jgtf3PdTIY.jpg|thumb|Сейә менән брауни]] '''Сейә менән брауни'''<br /> «Брауни» — шоколадлы татлы бәлеш тигәнде аңлата. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 100 г шоколад * аҡ май — 100 г * 2 йомортҡа * 150 г шәкәр * ҙур ҡалаҡ менән 2 ҡалаҡ какао (шоколадты күп һалһағыҙ, какаоһыҙ ҙа мөмкин) * он — 150 г * ҡамыр күперткес (разрыхлитель) — 1 балғалаҡ, йәиһә ярты балғалаҡ сода * бер семтем тоҙ * 300 г самаһы тосо алынған сейә == Әҙерләү ысулы == Бешереүе еңел, бер ниндәй ҡатмарлыҡтар юҡ. Бер ҡап шоколад кәрәк, ә башҡаһы һәр кемдә булған ябай аҙыҡ-түлек. Төрлө емеш-еләк ҡушып, бешерергә мөмкин. Бәләкәй киҫәктәргә бүленгән шоколадты һәм майҙы иретәбеҙ. Кемгә нисек уңайлы: микротулҡынлы мейестә йә быу өҫтөндә (паровая баня) мөмкин. Ирегәс, уттан алабыҙ, һыуына торһон.<br /> Йомортҡаны шәкәр менән күперткәнсе туҡырға кәрәк. Уға һыуынған шоколадлы майҙы ҡушып болғайбыҙ. Онға ҡамыр күперткес һәм тоҙ өҫтәйбеҙ, какао ҡушырға мөмкин. Яҡшылап болғағас, йомортҡалы массаға һалабыҙ һәм миксер менән туҡыйбыҙ.<br /> Иң һуңында сейәгә лә сират етте. Артыҡ лысҡылдамаһын өсөн, сейәгә крахмал өҫтәргә. Крахмалды он менән дә алмаштыралар. Ҡамырға сейәне һалғас, тағы бер яҡшылап болғайбыҙ һәм мейескә оҙатабыҙ. 180 градуслыҡ мейестә 40 минут самаһы беште. Әҙерлеген шырпы менән тикшереп белергә. Ҡоро сыҡһа, бешкән. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] qkxyv8uuulrzafj1ak8t6l99d1bk3ee 0 3240 11446 11445 2017-08-23T21:41:30Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11446 wikitext text/x-wiki '''Сейәле кекс''' — эслек өҫтәп, махсус һауыттарҙа бешерелгән татлы ризыҡ. [[File:Cupcakes on their way.JPG|thumb|right|200px|Кекс]] == Ингредиенттар == * Йомортҡа * Шәкәр * Кефир * Сода * Аҡ май * Он * Сейә, какао йәки ҡара шоколад == Бешереү ысулы == Ошо тәмлекәстәрҙән башланып китте лә инде интернет селтәренә яратҡан аш-һыуымдың рецептарын һала башлауым. Ҡыҙыҡ өсөн генә яҙып ҡарағайным, аҙаҡ был шөғөл үҙемә һәләк оҡшап китте. Башта кешеләр төрлөсә ҡабул итте. "Килештерә инде! Яҙғанын үҙе бешерәме икән һуң?" — тип хәбәр ебәреүселәр ҙә булманы түгел. Бешерәм!!! Үҙемә оҡшағандарын ғына һеҙҙең менән бүлешәм). Бына был кекстар ҙа ныҡ тәмле! Мин уларҙы силикон формала бешерәм. Хәтәр уңайлы нәмә. 3 йомортҡа менән 1 стакан шәкәрҙе туғырға.Ни тиклем күберәк туғыһаң, шул тиклем өҫтө ҡытырлап бешә. 1 стакан кефир өҫтәргә, 1сәй ҡалағы сода. Икенсе һауытта бүлмә температураһында йомшарған бер ҡап аҡ майҙы 2,5 стакан он менән ыуҙым да, бөтәһен бергә ҡуштым. Формочкаға һалғанда һәр береһенең эсенә һөйәге алынған сейә ҡушып ебәрҙем.Улдарыма ныҡ оҡшаны))) Икенсе юлы бешергәндә ҡамырҙы икегә бүлеп, яртыһына какао өҫтәгәйнем, зебра килеп сыҡты)) Шулай уҡ, ҡара шоколад һалһаң да тәмле. Аҡ шоколад ул хәтлем окшаманы. (Гөлназ Ишемғолова) [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Он]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Сода]] [[Category:Кефир]] [[Category:Шоколад]] [[Category:Какао]] [[Category:Башҡортса]] 7jjtvpcsa4pd9syhzf5bk0gf1sfywyo 0 3241 18977 11454 2018-01-19T03:10:33Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18977 wikitext text/x-wiki [[File:Сейәле май.jpg|thumb|Сейәле май]] '''Сейәле май''' == Тарих == Борон еләк-емеште ҡышҡылыҡҡа әҙерләп һаҡлау ысулдары үҙенсәлекле булған. Мәҫәлән, киптереү, ҡаҡ ҡойоуҙан тыш, һөйәкле емештәрҙән муйылды, сейәне үҙе килеш тә һаҡлайҙар. Бындай сейәле май, йәки муйыл майы — күпләп мал аҫыраған һәм еләк-емеш йыйыу менән шөғөлләнгән ата-бабаларыбыҙҙан ҡалған матди һәм рухи мираҫыбыҙ ул. == Рецепт == Уның өсөн яңы йыйылған таҙа һәм ҡоро емештәрҙе 0,5 һәм 0,75 банкаға тултырып, иретелгән һәм төпрәһенән айыртылған тап-таҙа һары майҙы, эҫеләй, еләктәрҙең өҫтөнә сыҡҡансы ҡояһың. Әҙерләнгән сейә йәки муйыл менән ҡатнашҡан майҙы, бүлмә температураһынаса һыуынып, ҡатҡас, һалҡынса урында (баҙҙа, мөгәрәптә, һыуытҡыста) һаҡлайҙар. Йәй көнө май етештереп өлгөрмәгән ваҡытта, сейәне һыуытҡыста туңдырып тороп, көҙ еткәс, май күп саҡта туң сейәнән эшләһәң дә була. Табынға сәй янына бирергә бик тәмле һәм файҙалы, туҡлыҡлы ризыҡ килеп сыға. Иретелгән һары майға сейәнең тәме керә, ә сейә үҙенсәлекле әскелтем тәме менән һутлы килеш һаҡлана, сөнки май аша һауа үтеп инә алмай һәм еләктәр боҙолмай. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] f0aywn2hzxxb298dwxu4a3zu95lrewt 0 3242 20163 11460 2020-02-01T20:31:14Z ~riley 810 lint error 20163 wikitext text/x-wiki [[File:Heron (7022162481).jpg|thumb|300px]] # Һаҙҙа йәшәй,<br /> Тәлмәрйен ашай,<br /> Үрелә лә һуҙыла. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] t1gr9hwps76riv3yxb6ady5e5ja7gmj 0 3243 11464 11463 2017-08-23T21:41:31Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11464 wikitext text/x-wiki [[File:Staphylinus.olens.vs.lumbricus.terrestris.jpg|thumb]] # Ер аҫтында еҙ туҡмаҡ. # Ер аҫтында еп туҡыма. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] e3qu2vt00mf3ua0a1wigtqpbevm6mc4 0 3244 11472 11471 2017-08-23T21:41:31Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11472 wikitext text/x-wiki [[Image:Blender3D-Jute zugeschnitten.png|thumb|200px|]] # Аламаҫ,<br />Атҡа менә алмаҫ,<br />Йәйәү йөрөмәҫ,<br />Сөйгә эленмәҫ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] si5zfu167b2lb7renf4jjuqc3ho6j0s 0 3245 11476 11475 2017-08-23T21:41:31Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11476 wikitext text/x-wiki # Сытыр-мытыр өҫтөнән еп ырғыттым. # Ситән аша арҡан тартам. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6kwc3co3nvhbsc42obnlfmpt2m8019f 0 3246 19704 19098 2018-11-17T16:04:16Z ZUFAr 381 викпедияға һылтанма 19704 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған 19.06.2012.</small>'' [[File:Havekompostbunke.jpg|left|250px]] Ауыл ерендә, ғәҙәттә, ҡый үләнен сығарып ташлайҙар йә тиреҫ өҫтөнә өйәләр. Йыуынты һыуҙы ла шунда түгәләр. Былай иткәндә тиреҫтә сүп ҡалдыҡтары янмай, өйөмдөң ситтәре елләп ултыра. Тиреҫ тиреҫ урынында ҡалһын, ә беҙ үлән ҡалдыҡтарын унан айырайыҡ. Йәғни компост соҡоро яһайыҡ. Һөҙөмтәлә яҡшы сифатлы серетмә аласаҡбыҙ, баҡсалағы сүп тә органик ашламаға әйләнәсәк. Соҡор ике өлөштән торһа яҡшыраҡ. Уларҙың һәр береһе 1 м3 булырға тейеш. Тәүгеһендә серетмә яна, икенсеһенә яңы үлән ҡалдыҡтары һалына. Компостың тиҙерәк өлгөрөүен теләһәгеҙ, 15 сантиметрлы ҡатлам һайын азот ашламаһы өҫтәргә кәңәш ителә. Япраҡ, үлән ҡалдығы өҫтөнә йыуынты һыу һибелә, ләкин унда ит ҡалдығы булырға тейеш түгел, сөнки паразит селәүсендәр үрсей. Ҡайһы бер баҡсасылар, серетмәне тиҙерәк өлгөртөү маҡсатында, соҡорҙоң өҫтөн полиэтилен менән ябыусан. Былай иткәндә һауа инмәй, компост тәбиғи янмай, ә томаланып, һаҫый. Соҡорға һауа инергә тейеш. Бына шулай һеҙ ике ҡуянды бер юлы атаһығыҙ: осһоҙ органик ашламалы ла булаһығыҙ, сүп-сарҙан да арынаһығыҙ. Әйткәндәй, серетмә 2-3 айҙа әҙер була. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]][[w:Компост|Компост]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Категория:Башҡортса]][[Категория:Баҡсасылыҡ]] mw325dm2i7xozodqz5z2m3rc6c16cgf 0 3247 24878 11486 2023-03-17T10:33:31Z Aidar254 420 24878 wikitext text/x-wiki [[File:Strahan mozzie (6716779603).jpg|thumb]] # Безелдәр, тезелдәр,<br>Ер соҡор ҙа һыу эсер. # Быҙлай ҙа быҙлай,<br>Үпкән ере һыҙлай. # Безелдәп оса ла семтеп ала.<br>Ул семеткән ерҙә ҡан ҡала. # Урманда урыҫ ҡыҙы сеңләй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] le075aystu3qxpx94av33mu7m3rihky 0 3248 11489 11488 2017-08-23T21:41:31Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11489 wikitext text/x-wiki [[File:Borduurring.jpg|thumb]] # [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pfkjcl1ib3sky7r2i23im9cel2i6cz8 0 3249 19925 11496 2019-08-26T04:44:59Z Dcljr 283 Dcljr [[Ситек (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ситек (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 11496 wikitext text/x-wiki [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 64.jpg|thumb]] # Лығырлама, шығырлама,<br> Кейеремде кейермен. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2t8ps2nhzc1p4rb3rpos4qt8irmg9zt 0 3250 11501 11500 2017-08-23T21:41:32Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11501 wikitext text/x-wiki [[File:Старый забор (2445410093).jpg|thumb]] # Алам-Һалам алдым,<br /> Сытыр-мытыр үрҙем,<br /> Уны бөтөн күрҙем. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 03mew98q6urmr81aa5z2sx1lnkfibq6 0 3251 19544 11506 2018-08-15T16:10:50Z ZUFAr 381 19544 wikitext text/x-wiki [[File:Gomphocerus sibiricus male (3786160713).jpg|thumb|]] # «Тоттом» тигәндә, тороп китте,<br> «Баҫтым» тигәндә, тороп ҡасты. # Шем шекерә-мекерә,<br>Тотам тиһәң, һикерә. # Ат башлы,<br> Болан мөгөҙлө,<br> Бүре кәүҙә,<br> Бүкән һын,<br> Ҡош ҡанатлы,<br> Ҡырмыҫҡа аяҡлы. # Эт башлы,<br> Ырғаҡ муйынлы,<br> Бүре кәүҙәле,<br> Бүкән һынлы,<br> Ҡуш ҡанатлы,<br> Тиктормаҫ йәнле. # Аяғы ҡулдан юғары,<br> һикерә талдан юғары.<br> Ни ҡош түгел,<br> ни ҡорт түгел,<br> Теҙе билдән юғары. # Сик-сик итә лә ситкә ҡуна. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3nlnw47ywvhgt86qzie88s885cvh0nd 0 3252 24773 11512 2023-02-10T19:09:51Z Aidar254 420 24773 wikitext text/x-wiki [[File:US Navy 040422-N-3019M-003 Master-at-Arms 3rd Class Angela Jeffery, assigned to Pearl Harbor Security Detachment, helps a child from Webling Elementary School dig a hole for a Ku Kui tree in honor of Earth Day.jpg|thumb]] # Көтөп ята, көтөп ята,<br /> Килеп ингәнде тотоп ята. # Күмһәм — күмелмәй,<br /> Типһәм — тигеҙләнмәй. # Тоҡ-тоҡ, күләгәһе юҡ. # Алған һайын ҙурая бара. # Олатайымдың ҡаҙанын<br /> Түңкәрә алмай аһ иттем. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jzkhudrdqj99l9tpj48wgxerf1m8q0v 0 3253 20013 11516 2019-12-18T15:35:25Z Zlgll 828 20013 wikitext text/x-wiki #Атайымдың ҡаҙанын<br /> Түңкәрә алмай кис иттем. #Минән ни саҡлы алһалар,<br />Шул саҡлы ҙурая барам. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] k9gwti766lzz38nauiucnyd1a3jv2gc 0 3254 11520 11519 2017-08-23T21:41:33Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11520 wikitext text/x-wiki # Һалған һайын бәләкәсәйә бара. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7t0lfa1ebqrmx0vo13d9earrv0mjx7w 0 3255 11525 11524 2017-08-23T21:41:33Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11525 wikitext text/x-wiki # Артыма йәбешкән Алтынбикә<br> Бәрелә лә һуғыла. # Тау артынан таныш килә,<br> Бәрелә-Һуғыла тауыш бирә. # Ҡара урмандың остарын<br> Тәңкә менән суҡланым. # Ҡара урмандың осонда<br> Аҡ ҡыңғырау шылтырай. # Ҡара арҡан осонда<br> Сылтыр-сылтыр сыңлайҙыр. # Һыу аға килә, тамсы тама килә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] chjx9jge5yjkjccg921i6vtdu9ezw4f 0 3256 11530 11529 2017-08-23T21:41:33Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11530 wikitext text/x-wiki [[File:Peth-russian00.JPG|thumb]] # Бер мәкегә ҡырҡ тәкә һикерә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] f2hremb7xx3w1wmuj4mqrwrsmo15umu 0 3257 19595 11533 2018-09-01T06:29:47Z ZUFAr 381 19595 wikitext text/x-wiki #Һигеҙ биләүен,<br />Дүрт тиләүен,<br />Ике муҡшы ҡатыны. #Дөбөр-дөбөрҙөкө — дүртәү,<br /> Иләймәндеке — ике,<br /> Сөләймәндеке — ун ике. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8nh9kupum47asird4xfbs01pmewpowe 0 3258 11537 11536 2017-08-23T21:41:33Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11537 wikitext text/x-wiki [[File:Pig USDA01c0116.jpg|thumb]] #Тырҡылдыҡ, мырҡылдыҡ, Мырҡылдашып ер һөрҙөк, Баҙға баттыҡ, тик яттыҡ. 1304. Бер ере лә ауыртмай, Сырҡылдай ҙа мырҡылдай. 1305. Төрән танау ер һөрә. 1306. Һабан да түгелмен — һөрөргә яратам. 1307. Ҡолағы ҙур, ҡойроғо түңәрәк. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4mxujpvw27fz8i88o3f3vf68aktdaej 0 3259 11541 11540 2017-08-23T21:41:33Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11541 wikitext text/x-wiki # Артыңда атайың тора. # Өйгә эленгән атаң башы. # Тупаҡ баш, йәнгә хас. # Ҡулыңды талдырһа ла ҡалдырма. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ccki6gu7c5o72zb73kcvnrxzl66j305 0 3260 11546 11545 2017-08-23T21:41:34Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11546 wikitext text/x-wiki [[File:Ағас һелкеүес.jpg|thumb|right]] # Дөп-дөп дөбәнәй килә,<br> Зыҡ-зыҡ зығанай килә,<br> Һәп-һәп һәбәнәй килә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3nhnmu0dfeot8llksrnkfn8hc0tb1cb 0 3261 11550 11549 2017-08-23T21:41:34Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11550 wikitext text/x-wiki [[File:Bat (jezdziectwo).jpg|thumb|right]] # Бәлди-бәлди күккә етмәй,<br> Ҡара билбау билгә етмәй. # Боҙ өҫтөндә болан уйнай,<br> Ҡойроғонда йылан уйнай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mpi80jznnwcq6r47nvdpd0yaxdor0nk 0 3262 11556 11555 2017-08-23T21:41:34Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11556 wikitext text/x-wiki [[File:Виноградов На-гумне 1916.jpg|thumb]] # Ары ла лап-лап,<br /> Бире лә лап-лап,<br /> Кейеҙ ҡаплап,<br /> Һөңгө һаплап. # Ары ла лап-лап,<br /> Бире лә лап-лап,<br /> Кейеҙ ҡаплап,<br /> Һөңгө һаплап,<br /> Өйҙө болот,<br /> Яуҙы ямғыр. # Юғары менә тил-тилли,<br /> Түбән төшә тил-тилли, <br /> Бер бөтмәгән тил-тилли. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] guqp9emg4ce4xiq2qwhgt76rdn9mxm2 0 3263 20162 20161 2020-02-01T20:31:01Z ~riley 810 lint error 20162 wikitext text/x-wiki [[File:Star Sturnus vulgaris.jpg|thumb|300px]][[File:San Joaquin Wildlife Sanctuary birdhouse.jpg|thumb|300px]] #Ҡолға башында бер өй,<br /> Ҡунағым тәҙрәһенән йөрөй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g4887bws6a6gfs3umyzpts4nzubcmpg 0 3264 11566 11565 2017-08-23T21:41:34Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11566 wikitext text/x-wiki [[File:Tranby house 11 gnangarra.jpg|thumb|right]] # Аҡ һарайымдың ишеге лә юҡ,<br> Тишеге лә юҡ. # Аҡ тирмәнең төнлөгө юҡ. # Аҡ келәттең эсенә индек,<br> Тәҙрә-ишеген тапманыҡ. # Ишекһеҙ аҡ өйөмә<br> Себен кермәһә лә кеше керә. # Балтаһыҙ солан ҡуйҙым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8e7h5hphxtudx8n124f6ouv40zglecq 0 3265 18938 11571 2018-01-14T03:31:58Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18938 wikitext text/x-wiki [[File:Чашки.jpg|thumb]] # Бәләкәй генә аҡ тауығым,<br>Көнгә өс тапҡыр өҫтәлемә ҡуна. # Кескәй генә ҡыҙым бар, <br> Кергән-сыҡҡан үбәләр. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dwzi86z6p4mkpgbjmg2yvge6uzw4mvb 0 3266 11584 11583 2017-08-23T21:41:35Z MF-Warburg 23 12 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11584 wikitext text/x-wiki [[File:Somerset-Cheddar.jpg|thumb]] == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 1 биҙрә һөт (10л) * 3 йомортҡа * 250 г аҡ май * 1 ҡалаҡ сода == Әҙерләү ысулы == 1 биҙрә һөт ике көндә ойой, күпсеп сыға. Һөттө тоҡта һарҡытырға. Кире кәстрүлгә ҡойоп, өҫтөнә сыҡҡансы бер аҙ яңы һөт өҫтәргә. Утта ҡайнатырға. Ҡайнап сыҡҡас, тағы һарҡытырға. Һыу ҡалырға тейеш түгел. Һыуығас, 3 йомортҡа, 250г аҡ май, 1 ҡалаҡ сода өҫтәргә. 20-30 минут дауамында болғайбыҙ. Шунан быу өҫтөндә «мунса» эшләп, тағы 30 минут буйы болғарға. Ҡуйы ҡаймаҡ һымаҡ була, ҡалаҡҡа эйәреп торһа — әҙер. Майлы һауытҡа бушатырға һәм һыуытҡысҡа ҡуйырға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Сыр]] [[Category:Һөт]] gfzkqn6xowv79z64bnxtceedo7zk7dn 0 3267 24537 11588 2022-09-09T14:49:08Z ZUFAr 381 24537 wikitext text/x-wiki [[File:Курица с сыром.jpg|thumb]] == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 0.5 кг тауыҡтың һум ите * 70-100 г ҡаты сыр * 20-30 г аҡ май * 5 ҡара борос борсағы * 5 г укроп * 1 йомортҡа һарыһы * тоҙ == Әҙерләү == Ҡара боросто ваҡлап, үләнде ҡырҡырға. Итте май менән һыларға, өҫтөнә үлән, борос, тоҙ һибергә лә табаға һалырға. Сыр менән майҙы бутарға, иретер өсөн мейескә ҡуйырға. Ҡатнашма эҫе саҡта, тауыҡ ите өҫтөнә ҡойорға. Йомортҡа һарыһын, сыр ҡатҡас, һыларға. Мейескә ҡуйырға. Майы пышылдай башлаһа, утын талғынға күсерергә. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит]] kc4mqww5wtjlpkrdvv5j6tbgjw1kx3l 0 3268 11592 11591 2017-08-23T21:41:35Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11592 wikitext text/x-wiki # Оҙон малай ҡалай турай. # Тимер тәкә тауҙан төшә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3loa6819q935p1vjii1292ihzdmdqd0 0 3269 19974 11598 2019-09-18T15:10:11Z Aidar254 420 19974 wikitext text/x-wiki [[File:House mouse.jpg|thumb]] #Һоро бүре килде,<br />Өйөм ситен ҡырҙы. #Иҙән аҫтында бесмәгән тәкә йөрөй. #Баҙҙа йәшәй,<br />Дошманы — бесәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7ue3yvpztaj8ej3jb1ezh1q8y4a006q 0 3270 11603 11602 2017-08-23T21:41:36Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11603 wikitext text/x-wiki [[File:Smithshammer.JPG|250px|thumb|Cүкеш]] # Үҙе ябыҡ — башы бер бот. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] oomqhd2c0enge8u42q6w7icpgs7mvti 0 3271 11610 11609 2017-08-23T21:41:36Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11610 wikitext text/x-wiki [[File:Saucepan Thermosol.jpg|thumb]] # Өйрәк сума китер,<br> Ҡойроғо күренә китер. # Ҡайнаған ҡаҙанда балыҡ уйнай. # Ҡойроғо ҡоймала, башы ҡоҙоҡта. # Ҡойроғо ҡоймала, башы даръяла. # Башы һыуҙа, ҡойроғо тауҙа. # Ҡолонло бейә һыуға төштө,<br> Әлибай сабан ҡыуа төштө. # Һыңар аяҡ һайыҫҡан, <br> Һыуға төшөп һыу эскән. # Ҡойроғо бар - болғамай. # Эҫе күлдең эсендә<br> Сыр яланғас һыу инә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4zyg7bhkgpff3rvhfaeoocvogmcj37k 0 3272 11625 11624 2017-08-23T21:41:36Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11625 wikitext text/x-wiki [[File:А. Довгань, "Грузинский чай".jpg|thumb|right|А. Довгань, "Грузин сәйе"]] '''Сәй''' — киптерелгән сәй япрағын бешереп әҙерләнгән эсемлек. == Ингредиенттар == * Сәй * Ҡайнаған һыу * Һөт, шәкәр, бал, лимон һәм башҡалар == Әҙерләү ысулы == Алдан эҫе һыу менән сайҡатылған сәйнүккә 1-2 ҡалаҡ сәй үләне һалалар һәм өҫтөнә ҡайнаған һыу ҡойоп, 5 минутҡа ҡаплап торалар. Ҡайнап торған самауыр өҫтәнә ултыртҡанда бигерәк тә яҡшы була. Артабан сынаяҡтарға сәй, һөт өҫтәп, башҡа тәмләткестәр ҡушып, эсәләр. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Эсемлектәр]] [[Category:Сәй]] [[Category:Башҡортса]] 3jochqwzuwhzwb6ikxdkt8utjw9wvnj 0 3273 18990 11631 2018-01-23T07:19:08Z Aidar254 420 18990 wikitext text/x-wiki [[File:А. Довгань, "Грузинский чай".jpg|thumb]] # Һурпаһын эсәләр,<br />Итен түгәләр. # Ите хәрәм, һурпаһы хәләл,<br />Был ни булыр, балалар? # Тәнгә сихәт, йәнгә рәхәт —<br />Аҡ тауыҡтан ҡыҙыл ҡан. # Ҡайнар һыуға ҡан һалдым. # Мунсаға ингәндә ҡара ине,<br /> Мунсанан сыҡҡанда ҡыҙарған. # Һалдым, һалдым, артманы,<br /> Эстем, эстем, кәмемәне. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 81tu6xkpgiqdgja3ea4ff0psu2kj11y 0 3274 19531 11634 2018-07-06T06:32:26Z ZUFAr 381 19531 wikitext text/x-wiki '''Сәй торты''' — сәй табынының йәме. == Составы == * 2 әфлисун * 0,5 стакан грек сәтләүеге * 150 г шәкәр * 0,5 стакан ҡуйы еләк ҡайнатмаһы * 100—125 мл ҡаты ҡара сәй * 50 г үҫемлек майы * 300—350 г он * 1 балғалаҡ сода == Составы == Ҡуйы еләк ҡайнатмаһына шәкәр, үҫемлек майы һәм ҡаты ҡара сәйҙе ҡушып болғатабыҙ. Әфлисундарҙы таҙартып, киҫәктәрҙе 3-4 өлөшкә бүләбеҙ. Грек сәтләүеген ыуаҡлатабыҙ. Ондо сода менән болғап, әфлисундар менән грек сәтләүеген һалып, беренсе ҡатнашманы ҡушып бергә болғатабыҙ. Ҡамыр ҡуйы ҡаймаҡ рәүешендә килеп сығырға тейеш. Формаға һалып, 35-40 минут духовкаға ҡуябыҙ. Глазурь, ялтырауыҡтар, сәтләүек, емештәр менән биҙәргә була. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] irkb3pk6v1i7rd12xdg4zwb6hdcftwl 0 3275 20008 11644 2019-12-13T19:55:19Z ZUFAr 381 20008 wikitext text/x-wiki [[File:Chainik3.JPG|220px|thumb|]] # Бәләкәй генә аҡ тана,<br> Mөгөҙөм бар тип маҡтана. # Бәләкәй генә аҡ тана,<br> Һөтөм күп тип маҡтана. # Аҡ күгәрсен ултыра,<br> Һабаға һыу тултыра. # Ҡыу ҡарағас башынан<br> Ҡыуылдырыҡ осорам. # Өйөмдәге аҡҡошом<br> Түр башында ултыра. # Аҡҡошом ҡара ҡан ҡоҫа. # Кәкре тауыҡ ҡан тамыҙа. # Аҡ тауығым көндә аунай. # Аҡ ҡына көсөгөм ҡан ҡоҫа. # Бохаранан килгән буҙ бейә,<br> Әйләнә лә ҡан ҡоҫа. # Аҡ үрҙәктең арҡаһы тишек. # Бәләкәй генә аҡ килен<br> Йүгерә-йүгерә ҡунаҡ һыйлай. # Аяҡһыҙ аҡ бесәйем <br>Өй эсендә йүгерә. # Кәштә башында аҡ тауыҡ<br> Ултырып тора маҡтанып. # Тимер торба өҫтөндә<br> Бер аҡ тауыҡ ултыра. # Муйынын һуҙған мулла<br> Төшөп ҡарай ҙа һаба төбө ялай. # Бәләкәй генә бөкрө Эйелә лә ҡан ҡоҫа. # Өҫтәлемдә аҡ үгеҙ,<br>Маңлайында бер мөгөҙ. # Аяҡһыҙ-күҙһеҙ аҡ бесәй<br> Ашъяулыҡ аша һикерә. # Ары ла әтәс,<br>Бире лә әтәс,<br>Ҡунаҡ килһә, йүгерә әтәс. # Ҡыу ҡарағас башында<br> Ҡоҙам ҡурмас ҡыҙҙыра. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d1bldhh6ifxf0jrxa5t7nhhrootjq4n 0 3276 20058 20057 2020-01-14T18:45:39Z Айсар 394 /* Сәләмәт ғәилә. Сәләмәт бала. Сәләмәт йәмғиәт */ 20058 wikitext text/x-wiki == Алтын урталыҡ == Фәйләсуфтар бөгөнгө, әлеге бирелгән ваҡыт эсендә йәшәргә өйрәтә. Ысынлап та, алдағыһы беҙҙең ихтыярҙа түгел әле, ә үткәне ҡулдан ысҡынған инде. Бары ошо мәл елпеүендә генә нимәлер атҡарып, ысынбарлыҡҡа әйләндереп, тормошҡа ашырып була. Әммә үткән менән киләсәгеңде лә инкар итеп булмай. Тап ошо минутта мин барыр юлым, өлгәшер маҡсатымды, алдағы көндәремде күҙаллайым! Урыҫ әйтмешләй, «иду туда, не знаю куда» тип йәшәп булмай ҙа. Шул уҡ ваҡытта, үткәнемдең тәжрибәһен, һабағын да иҫәпкә алырға тейешмен. Ғүмер — ул нәҡ күпер кеүек, үткән менән киләсәк арауығында бер тотам. == Сәләмәт ғәилә. Сәләмәт бала. Сәләмәт йәмғиәт == [[File:Башҡорт тирмәһендә.jpg|thumb]] === '''Ғәилә. Бала. Йәмғиәт.''' === Ҡайһыныһын алма — өҙлөгөүҙә! Булыр микән берәй саҡ сәләмәт һүҙен дә ҡушып һөйләргә? Ниңә медицинаның иҫ киткес ҡаҙаныштарына ҡарамаҫтан, сәләмәт кешеләр юҡ дәрәжәһендә? Ниңә махсус программалар ҡабул итеп тә, халыҡтың кәмеүенә сик ҡуйып булмай? Ниңә ғәиләләр күпләп тарҡала ул? Ниңә ғүмерен ҡыйыусылар һаны артыу өҫтөндә? Ошо проблемаларҙың барыһының да тәүсәбәбе — ғәилә ныҡлығының ҡаҡшауында. Әлегә хөкүмәт ғәиләнең матди базаһын нығытыу юҫығында күпмелер эшләй. Һәм был дөрөҫ тә. Сөнки ғәиләне тарҡатҡан сәбәптәрҙең бик тосо шул. Тик төп һәм иң беренсеһе түгел. Аслыҡ, юҡлыҡ дәүерҙәре булып та, ошондай көрсөккә терәлгән замандар булмаған элек. Бәлки, ҡасан да булһа, ғәилә сәләмәтлеген тәшкил иткән бөтә тәүшарттарҙы асыҡлап, уны һәр яҡтан хәстәрләй торған эҙмә-эҙлекле, берҙәм һәм берәгәйле программа төҙөлөр ҙә дәүләт тарафынан. Сөнки ғәилә — йәмғиәттең күҙәнәге. Сәләмәт ғәиләнән генә сәләмәт бала үҫә. Сәләмәт йәмғиәт ойоша. Тик йырҙа әйтелгәнсә, балалар үҫтерер мәлдәр — бер ваҡыт ҡына! Һәр кемдең тәғәйен ваҡыты — бер тәл генә. Бары шул арауыҡта, үҙ тәңгәлеңдә үҙең генә хәл итә алаһың яҙмышыңды. Теләмәһәң, бер ни ҙә ҡыбырлатҡың килмәһә, әллә ниндәй программалар ҙа хәл-ваҡиғаларҙы ыңғайға үҙгәртә алмаҫ! Шәжәрәмдә — сал тарихы бабаларҙың, Бөгөнгөм дә, киләсәгем — балаларым (Ҡәҙим Аралбай). Кемдер белә: үлемесле радиоактив нурҙар ҡушылыу үҙенсәлегенә эйә. Йәғни, бер доза икенсеһенә өҫтәлә бара. Химик ҡушылмалар менән дә шундай уҡ хәл. Аҙыҡ (ә, бәлки, үҙе үк алдыҡтыр) боҙолмаһын, тәмле күренһен, күркәм йөҙ алһын өсөн ике меңдән ашыу яһалма ҡушылмалар тырышлыҡ һалған. Ләкин организмда был сит-ят матдәләрҙе тарҡата торған ферменттар юҡ. Емергес тәьҫирҙәре бер-ике ашағандан ғына беленмәй ҙә. Әммә өҫтәлә-өҫтәлә, организмда әүерелештәргә керә барып, мәкерле тырнағын батырмай ҡалмай. Тән һәм нәҫел сәләмәтлегенә! Уларҙан янаған сирҙәр гөлләмәһе бер медицина әҙәбиәтендә лә һүрәтләнмәгән. Был мөмкин дә түгел. Көнбайыш медицинаһы диагноз ҡуйыр ул. Симптомдар буйынса. Ниндәй сирҙекенә тартым булыуына ҡарап. Дауа ғына бармаҫ. Сирҙәрҙең ҡолас йәйеүе 1990 йылғы аҙыҡ революцияһынан һуң башланды. Бөтә Америка ҡитғаһы һәм көнбайыштың үҙендә һанап ҡараған һәм сүпкә ташлаған технологияларынан. Матур төргәктәге «ыу»ҙарҙан! Эй-й-й, төргәктәре бик зауыҡлы заман алдаҡтарының! === '''Кәрһеҙ быуын ҡайҙан?''' === [[File:"Drogas".jpg|thumb]] Интернет селтәрҙәре тулған ярҙам һораған ата-әсәләрҙең зары менән. Матбуғатта ла әҙ түгел иғландар. Урам саттарында, магазин һәм аптекаларҙа хәйриә йыйыусыларҙың тороуы ғәҙәти хәл. Заманында тәмәке һәм араҡының зарары тураһында лекцияларҙы байтаҡ уҡыным. Аҙағы гелән кемдеңдер булһа ла төртмә һүҙе менән тамамлана ине. «Тарттым тәмәкене, тартам. Эстем, эсәм, балаларымдың бар ағзалары ла теүәлсе», — тип. Һәр кемдең дә нәҫел программаһы икәү була: береһе — әсәй организмынан, икенсеһе атайҙан килә. Ниңә тәбиғәт йән эйәһен ике программалы итеп яралтҡан һуң? Ниндәй генә нәҫел билдәһе булмаһын, уның өсөн яуаплы ген бар. Был ген ҡәҙимге, йәғни сәләмәт була ала. Боҙолорға ла мөмкин. Ундайын мутант (боҙоҡ) ген тип атайҙар. Уның мәкерлеге шунда: ҡәҙимге ген янында беленмәй тора ала. Шуның өсөн дә ҡәҙимге генды ҙур хәреф (А) менән, мутантты бәләкәйе (а) менән тамғалайҙар. Шулай итеп, был гендар буйынса нәҫел программаһы өс төрлө була ала: АА, Аа, аа. Йәғни, ике осраҡта боҙоҡ гендары булған мәғлүмәтте алған була йән эйәһе. Тик береһе белер үҙ хәлен (аа), икенсеһе белмәҫ тә (Аа). Ҡайҙан, ни өсөн ырыуҙа бындай боҙоҡ ген яһала һуң? Сәбәптәре булып тәмәке, алкоголь, наркотиктар, мөхиттең бысраныуы тора. Ә ләкин иң-иң ҡолас алғаны — аҙыҡ аша. Үҫтереү технологияһынан башлап (стимуляторҙар, антибиотиктар, допингтар, гербицидтар, пестицидтар), уңышты һаҡлау һәм магазин кәштәләренә еткереү өсөн ҡушылмалар өҫтәлгән аҙыҡ — эсеңде кәйелеп (разрывная пуля) иҙгән йәҙрә кеүек. Ә инде генетик яҡтан үҙгәртелгән аҙыҡтың зыянын күптәр белмәй ҙә. Шулар һәммәһе лә, ағыулау ғына түгел, канцероген һәм мутаген һәләткә лә эйә. Рәсәйҙә ГМО юҡ тип һөйләү ҙә ысынбарлыҡҡа тура килмәй. Беҙ күптән инде биотехнология ҡаҙаныштарын файҙаланабыҙ. Колорад ҡуңыҙы ашамай торған сорттарҙа картуфтың нәҫел программаһына сит ген индерелгән була. Был ген нигеҙендә ҡуңыҙҙың ашҡаҙанын емерә торған фермент эшләнә. Ул инде кешенең ашҡаҙанында ла әкренләп сей яра эшләй… Күңелен нәх баҫҡан халыҡ, икмәк бешереү өсөн боронғоса сүпрә эшләүҙе күптән онотто. Һатыуға көслөнән көслөрәк штаммдар эшләп сығарыла. Ә бит ул бәшмәк. Иммунитеты ҡаҡшағандар өсөн уны хәүефһеҙ тип бер кем дә гарантия бирәлмәй… Боҙоҡ ген йылдар һуҙымында нәҫелдән нәҫелгә тапшырылып, шым ғына ырыу эсендә йәйелә лә, йәйелә. 4-7 быуында күбәйеп китеп, ғәилә ҡорғандарҙың икәүһендә (Аа) лә булыу ихтималы бар. Бындай осраҡта ике яҡтан да боҙоҡ ген (а) алған күҙәнәктәр аша сирле, зәғиф бала (аа) тыуыуы булмаҫ хәл түгел. Тик был үҙҙәре һап-һау булып, бер хилаф көтмәгән атай-әсәй өсөн генә аяҙ көндә күк күкрәүгә тиң булыр. Беҙ, тәҡәббер быуын, ата-бабаларҙың донъяуи белемдәрен иҫкелек ҡалдығына һанап, ә үҙҙәрен томана наҙанға ҡуйып үҫтек. Кемдәр мәғрифәтлерәк булғанын донъя күптән күрһәтә башланы инде… Ҡасандыр ҡәбиләләр башында ҡанбабалар торған. Дәрәжәләре ҡәбилә башлығыныҡынан күпкә юғары булған. Иң мөһим вазифаларының береһе — ырыу таҙалығын, нәҫел сәләмәтлеген һаҡлау, тән, йән, рух бөтөнлөген, берҙәмлеген ҡурсау булған. Ырыу шәжәрәһен алып барғандар. Улдарын өйләндерәләрме, ҡыҙҙарын кейәүгә бирәләрме, Ҡанбаба рөхсәтенән, фәтихаһынан тыш мулла никах уҡый алмаған. Шәжәрә аша нәҫел-нәсәп тикшерелеп, ете быуын айырылғандарҙан, туғанлыҡтары өҙөлгәндән һайлағандар парҙы. Ҡайҙан белгәндәр тиерһең? Шул осраҡта ғына берүк төрҙәге боҙоҡ гендарҙың был парҙа тап килеү ихтималы юҡ дәрәжәһендә булғанын! Боҙоҡ генды икенсе заттағы сәләмәт ген менән баҫырып булғанды. Ә шулай ҙа боҙоҡ гендарҙың сәләмәттәрен еңә алған төрҙәре лә бар. Миҫал өсөн, иргәйеллеккә килтерә торғаны беренсе быуында уҡ үҙ мәкерен күрһәтәсәк. Ниңә беҙ ғәилә нәһерен ҡоротор ҡара исемлеккә юл астыҡ һуң? Тәмәке. Алкоголизм. Наркомания. Токсикомания. Аҙыҡ миңрәүлеге… Ниңә баш осондағы ҡоҙғондо күрмәҫ булып күҙ тонған? === '''Аша ла эс…''' === Телеэкрандарҙы асһаң, хайран-вайран. Һәр каналдарҙа ла, тапшырыуҙың береһендә һәләгәйең ағырлыҡ итеп бешеренергә өйрәтһәләр, икенсеһендә нисек ябығырға баш ваталар. Унан ҡалһа, зал тулы халыҡ ҡаңғыра, һаулыҡты нисек ҡайтарырға икән тип, ил менән сер бүлешә. Магазин кәштәләре шундай уҡ йөкмәткеле әҙәбиәттән һығыла ғына. Йыл да тиерлек ҡабатланып килгән ҡоролоҡ та өҫтәлдәребеҙҙә әллә ни сағылыш таба алғаны, әҙәми затты мәскәйлек өлкәһендә сикләй алғаны юҡ. Ашап-ашап, ашҡаҙан аптырауға ҡалһа, һәр икебеҙҙең кеҫәһендә мезим дә фестал. Ғәм телендә ике һүҙҙең береһе: эс ҡатыу ҙа геморрой, гастрит та панкреотит, холецистит та шәкәр… Көн ҡаҙағынан был темаларҙың төшә алғаны юҡ та… Дарыу менән ағыу — бер тамырҙан һүҙҙәр. Эш самала ғына. Аҙыҡ менән дә шул уҡ хәл: саф һәм таҙа булған хәлдә лә, самаһыҙ ризыҡты эшкәртергә ашҡаҙандың хәленән килмәй. === '''Ҡорһаҡ… диктатураһы''' === Рим империяһының емерелеү тарихына арналған китаптар теҙмәһе сыҡҡан ине. Ҡотороу сигенә сығып шашынған мәле була был империяның. Биләмәләренән ағылған байлыҡтың, ризыҡтың осо-ҡырыйы юҡ… Халыҡ туҡ тамаҡҡа иҙерәп, донъяның артына тибеп ғүмер һөрә… Аристократия ал-ял белмәй типтерә лә, туҡтамай тығына… Махсус бүлмәләр булдырылған… ваҡыт-ваҡыт ҡоҫоп алырға… яңынан яңы тәғәмгә урын бушатыу өсөн… Әле беҙҙә лә шул башланманымы икән? Төбәктәрҙе һурып, өҫтә «биреләр» шашына… Аҫтағылары ла ғаҡ…, әллә ҡайҙан килгән, әллә кемдәр етештергән ашанты менән… Барын баҫып, ярыш килеп сыҡты алға — өҫтәлдәр ярышы… Унда нимә генә юҡ, тик күпмеһе генә үҙебеҙ үҫтергәндән икән?… Ер йөҙөнөң ҡай еренән генә килмәгән тәғәм… Улар янында кишер, сөгөлдөр үгәй бала ғына! Оләсәйем магазиндан алынғанды «ул бит баҡса емеше түгел, аҡса емеше» тип ололар ине. Хәҙерге «аҡса емешен» күрһә, ни тиер ине икән? Иң ғәжәбе: йәш кенә, мәш килеп балалар үҫтереп ятҡан ғәиләләр мал тотмай. Аптырамай ғына, беҙҙең һыйыр магазинда ул, тип маһаялар. Йәшелсә түгел, картуф сәсмәгәне лә бар. Магазиндан сығып килгән һәр икәүҙең балаһында ялтыр төргәк. Ашап бара, төргәге ерҙә елферләп ҡала… Мәктәптә үҫемлектәр биологияһына булыр булмаҫ 20-25 сәғәт дәрес ҡалды… Икмәктең ҡайҙан икәнен белмәгән быуын үҫеп килә… Хеҙмәт дәрестәрен дә исем өсөн генә ҡалдырҙылар… Көрәк тота алған, эш мәле белгән балалар юҡ иҫәбендә! Ни булды был илгә? «Беҙ милләтебеҙ яҙмышы, уның киләсәге тураһында борсолоп, хаҡлы рәүештә һүҙҙе былай тип башлайбыҙ: „телебеҙҙе, йыр-моңобоҙҙо, изге йолаларыбыҙҙы, айыҡ аҡылыбыҙҙы һаҡлайыҡ“. Был — уй-теләктәребеҙҙең төп асылы. Әммә милләтте һаҡлар, уны раҫлар һәм күтәрер тағы бер нәмә бар. Ул — хеҙмәт. Аҡыл һәм ҡул хеҙмәте. Эштән биҙгән халыҡ, хеҙмәттә маһирлығын, ихласлығын, ижади ярһыуын юғалтҡан милләт меҫкенгә ҡаласаҡ. Ул инде, „илем-телем“ тип күпме ҡабатлаһаң да, телен дә, моңон да, рухын да, йолаларын да һаҡлай алмаясаҡ». (Мостай Кәрим) === '''Ғүмеркәйеңде самалап аша!''' === Һәр кем донъяға үҙ өлөшө менән тыуа ти, ислам. Үҙенә тәғәйен ризығы, һыуы, һауаһы менән… Кешене эйер ризығы, эсәр һыуы йөрөтә, тиер ине оләсәйҙәр. Мәрхүмдәрҙе, эсер һыуы, ашар ризығы, һулар һауаһы бөткәндер инде, тип иҫкә алыр инеләр. Тимәк, ғүмерең оҙонлоғо өлөшөңдөң микдары менән хисаплана. Кем күпме ваҡытта тотоноп бөтә инде! Шуға ла, көндәлек тормошта сама белеп ашап-эсеү, ай дауамында ураҙала булыу, ашҡаҙан-эсәктәреңде ял иттереү, тәнде таҙартыу — сәләмәтлек сығанағы ғына түгел, ғүмер йомғағыңдың үлсәме лә. Үҙенең бер хәҙисендә пәйғәмбәребеҙ: «Сәләмәт булырға теләһәгеҙ, ураҙа тотоғоҙ!» — тигән. «Бөтә ауырыуҙарҙың сығанағы, — тигән ул, — ашҡаҙаны. Ашауҙан тыйылып тороу — дарыуҙарҙың иң яҡшыһы». === '''Астың хәлен туҡ белмәй!''' === Ғалимдарҙан Хишам ибн Хаҡам атлы берәү имам Садыҡтан ураҙа ғибәҙәтен индереүҙең сәбәптәре тураһында һорай. «Аллаһ, — тигән имам, — байҙар менән ярлылар араһында тигеҙлек булдырыу өсөн ураҙа тоторға бойорған… Байҙар ҙа аслыҡтың тәмен татып ҡараһын өсөн». Йылына бер ай ғына ураҙа. Унда ла, көнөнә бер тапҡыр ғына тыйылып тораһың — төшкө аштан ғына! Шуны көс еткеһеҙ, ҡот осҡос йөк итеп ҡабул итәбеҙ. Ҡараштарҙың төрлөһө бар: кемдер ураҙала булғанды иҫе китеп йәлләй, икенсеһе ҡаһармандай күреп күккә сөйә, кемелер абыстай йәки мулла булғанһың тип көлкөгә бора… төрлөһө бар. Әммә ураҙа — һәр мосолман өсөн фарыз ителгән бурыс! Ер йөҙөндә 1,6 миллиардҡа яҡын мосолман йәшәй. Ә БМО билдәләүенсә, ер йөҙөндә аслыҡтан интегеүселәр һаны 870 млн − 1 миллиард тирәһе; йылына аслыҡтан 40 миллиондан артығыраҡ кеше үлеп тора, шуларҙың 8 млн — балалар. Йәғни, секунд һайын 3 кеше аслыҡ ҡорбаны… (мәғәнәһеҙлек тиһәң, әҙҙер: берәү ошо мәғлүмәттәргә баһа биреп, «уның ҡарауы, уларҙа диета, артыҡ ауырлыҡ проблемаһы юҡ», — тип комментарий бирә!?). 1,6 миллиард мосолман ошо 1 миллиардтты аслыҡтан интегеүсене йолоп ҡала алмаймы ни? Бер көн генә ураҙа тотҡанда ла, күпме кеше менән ризыҡ бүлешеп була! Ә инде бер ай ураҙала булһаң? Фитыр тигән саҙаҡаһы ла бар бит әле! === '''Уҡыу кәрәк… Уҡыу кәрәк…''' === Төрлө учреждениеларға шылтыратып, «Телефонға Гомо сапиенсты саҡырығыҙ әле»,- тип һорағандар. Барыһынан да, хатта бер ғилми учреждениенән, «Беҙҙә ундай кеше эшләмәй ул»,-тигән яуап ишетелгән. Бәлки шулайҙыр ҙа. Юғиһә, Хоҙай Тәғәлә хикмәте менән аң һәләте, аҡыл һәм фекерләү ҡеүәһе бирелгән әҙәм балаһы был хәлгә төшмәҫ ине. Кәҫә тулы белеме тураһында документ та… хәбәрен генәһен тыңлаһаң, икеле-микеле уйҙар ҡала. Бер мәл радионан яңғыраған ҡотлау һүҙҙәренә аптырағайным. «Аҫырап үҫтергән балаларынан» тигән һүҙҙәр бар ине унда. Малды аҫырай, ә баланы тәрбиәләйҙәр ине борон. Әллә хәҙер киреһенсәме икән? === '''Ғәмһеҙ быуын ҡайҙан?''' === …Мәктәптә уҡытылған һәр бер фәндең үҙенә генә хас үҙенсәлеге, урыны бар. Биология фәне менән дә шул уҡ. Дөйөм үҫеш, ҡайҙалыр һөнәр алыр зарурлығынан тыш, уны өйрәнеүҙең башҡа тәғәйенләнеше лә бар. Һәр кем күпмелер дәрәжәлә хужалығында ветеринар, зоотехник, баҡсасы, агроном, үҙе һәм балалары өсөн табип та булырға тейеш. Сирҙәрҙең сәбәптәре күп төрлө: * ауырыу тыуҙырыусы бактериялар (ангина, туберкулез, ботулизм, дифтерия, тиф һ.б); * вирустар (грипп, гепатит, сәсәк, ҡыҙылса, полимиелит, талпан энцефалиты Һ.б); * хайуандар (дизентерия, тапма, ҡысынма, лямблиоз, эхинококкоз, аскаридоз, таҫма селәүсене һ.б); * бәшмәк ауырыуҙары (тимерәү, дерматофитоз, кандидоз һ.б, төрө 20-25-тән 400 тирәһенә еткән). Был сирҙәрҙе паразиттың тереклеге һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән ағыулы матдәләр тыуҙыра. * витаминдарға (цинга, рахит, бер-бери, тауыҡ күҙлек, пеллагра.), * микроэлементтарға (йод, кобальт, цинк, молибден, селен, бор, мышьяк…), * гормондарға (диабет, миксидема, гипотиреоз, акромегалия ..) бәйле сирҙәр теҙмәһе лә әҙҙән түгел. Был осраҡта, нимәнеңдер етешмәүе йәки артыҡ булыуы эске көйләнештең боҙолоуына килтерә. Үрҙә һаналған сирҙәр өлкәһендә фәнни медицина бай ғына тәжрибә туплаған да ул. Ә бына: * нәҫелдән килеүсе (фенилкетонурия, галактоземия, тирозиноз, Даун синдромы, дальтонизм, тыумыштан килгән һаңраулыҡ, миопатия…), * тыумыштан килгән (баланың ҡарындағы үҫеше боҙолоу) сирҙәр — иң мәкерҙәре, дауалап, һауыҡтырып булмай торғандарҙан. Бары хәлдәрен еңеләйтеү юлдарын эҙләүгә, хирург операцияларға терәлеп ҡала эш. Мәктәп программалары сиктәрендә ошоларҙың барыһын да белеп сыға ала уҡыусы. Тик, «сусҡа муйынында алтындың баһаһы юҡ» тигән мәҡәл дә юҡтан тыумаған… Белем артынан ҡыуҙыҡ та ул… Кәрәк булһа, тикшерергә миллион тест бар (КИМ тип атала ул — контрольно-измерительный стандарт). Ә бына тәрбиә, әҙәп, рух өсөн ҡайҙа ул? Танау буйы бала-саға эшһеҙ-көшһеҙ урам ҡыҙыра. Ҡулында пиво ла, әкәм-төкәм шыйыҡса, закускаға үләкһә «полуфабрикат». Тамаҡ менән ҡорһаҡтан ғына яралмыш ошо йән эйәләре тәне лә, йәне лә сырхау «полуфабрикат» булмай ҡайҙа барһын? Колхоз бөтөү менән ауыл икегә бүленде: көндөҙгө һәм төнгө ауылға. Улар Саҡ менән Суҡ кеүек. Көндөҙгөһө — элекке, ҡәҙимгеһе. Эшләй. Йүнен йүнләй, донъя бөтәйтә. Айыҡ, лайыҡ тормошҡа ҡайтыу юлында. Ә бына төнгөһөнөң тормошо сәғәт төнгө 12, ә күберәге 1 менән 2 араһынан башланып, иртәнге 6-7 тирәһендә тамамлана. Төн буйы шайтан туйы. Ҡыҙҙарҙың ҡырағай көлөүҙәре янында «көсле енес» вәкилдәренең баҡырышыуы «яғымлыраҡ» тойола. Таң һыҙылыуға томан кеүек таралып, төнгө ауыл йоҡоға тала. == Күңелдәр зыяраты ҡайҙан? == Эреле-ваҡлы бала-саға урам буйлап саба. Толомдары ғына елферҙәп ҡала. Араларында билен биштән быуып донъя көткәндәре лә, яңы ҡул араһына керә башлағандары ла, әсәй итәгенән саҡ төшкәндәре лә бар. Ниәттәре — тағы ла бер тапҡыр Маһия инәйҙең һиҙгерлеген тикшереп ҡарау. Ғәйшә оләсәйем көнө буйы өйҙә булмаясаҡ. Ә уның өйө алдында космея үҫә. Беҙ шуны өҙгән булып ҡыланасаҡбыҙ. Маһия инәй күрше-күләненең ышаныслы күҙе, һаҡ ҡолағы, штатһыҙ ҡарауылсыһы. Донъяларына күҙ-ҡолаҡ булырға үтенһә-үтенмәһәләр ҙә, ул һәр саҡ һаҡта! Ә инде һынау үткәреүебеҙ — инәйҙең фиҙакәрлегенә бары оло хөрмәтебеҙ генә. Беҙҙең байтаҡ йолаларыбыҙ бар. Береһе — яңғыҙ йәшәгән, кеше көнлө инәй-бабайҙарҙы бүлешеп алғанбыҙ. Беҙҙең тирәнең ҡурсауында Динислам бабай менән ире һуғышта ятып ҡалған Хәҙисә инәй. Динислам бабайға иҙәнен йыуып, һыу килтереп бирәбеҙ. Ә ул ҡыуаныстан шундуҡ магазинға йүгерә, прәник һатып алырға. Тик ярҙамыбыҙ һис кенә лә прәник өсөн түгел, ысын күңелдән эшләнә. Хәҙисә инәйҙе, ҡыҙы өйҙә булмаған сағында хәстәрләйбеҙ. Шулай ҙа, уларға ярҙам итеүҙә Шәрәфулла бабайҙың ҡыҙҙарына етешкәндәр юҡ. Шәрәфулла бабай үҙе бер хикмәт. Беҙ уның күҙ осонан ысҡынғаныбыҙ юҡ. Ҡыйыш баҫһаҡ, төҙәтеп кенә тора. Ә уның иң-иң хикмәте, ҡыштың буранымы, сатлама һыуығымы — һәр саҡ матур итеп мәке уйып ҡуя. Маһия инәй беҙҙең биләмәгә кермәй. Инәйгә ярҙамыбыҙ — йылына бер тапҡыр ғына була торған күңел байрамыбыҙ ул. Яҙ етеп, һыу таҙарып Нөгөш үҙ ярҙарына ҡайттымы, бөтөн бала-саға һыу буйында. Оло керҙәрҙе йыуабыҙ, ҡашығаяҡты йышабыҙ, самауырҙарҙы ялтыратабыҙ. Үҙебеҙҙекен бөтөү менән, йыйналышып Маһия инәйгә китәбеҙ өмәгә. Өйөнән башлап, йыуа-йыша, таҙарта торған бөтә эштәрен атҡарып бирәбеҙ. Керҙәрҙе, түшәктәрҙе сайҡатып элеүгә инәйҙең табыны ҡоролған да була. Уртала майлы бутҡа. Хистәре ташып-түгелеп, күңеле булып бөтәлмәй, инәй бутҡа эсенә кәнфиттәр төртөп сыға. Кәнфитте айырым һурһаң тәмле лә ул. Беҙҙең ҡалаҡтар, һиҙҙермәй генә бутҡаның кәнфитһеҙ ерҙәренән йөрөргә тырыша. Шулай ҙа беҙ инәйгә сикһеҙ рәхмәтлебеҙ. Ошо күңел байрамы өсөн! Шул бала-сағалар — Ил киңлектәрендә сәселдек инде. Иҫәндәребеҙ — сал сәсле оләсәй һәм олатай. Ауыл йәме инәй, бабайҙарҙарыбыҙ — гүр эйәләре. Урындары йәннәттә булһын! Тик йөрәк кенә һыҙлай. Уларҙан алған күңел йылыһын ниңә беҙ бирәлмәнек балаларыбыҙға? Ҡасан, ҡай төштә ерләнек күңел һуң ул күңел йомартлығын? «Тимур командаһынан» килгән балалар аҡса һорағас, биргән аҡсамды әҙһенделәр,- тигәнгә хәҙер кем икән аптырар? == Һаулыҡ — тән, йән, рух сәләмәтлегенән == Эйе, һаулыҡ — ул тәндең генә түгел, йәндең дә, рухтың да сәләмәтлеге, бөтөнлөгө. Тән кеүек үк, йән менән рух та киңгәй, даими тәрбиәләп тормаһаң. Тик йән һәм рух тәрбиәһе — үгәй бала хәлендәге өлкә. Тап бына шул ике өлкәлә ярҙам һорап набат һуҡҡанды ишеткән-күргәнем юҡ… Йән сирҙәре алдында официаль медицина көсһөҙ. Айырым осраҡтарҙы иҫкә алмағанда, бындай сырхауға тарығандар ғүмерлеккә сирлеләр һәм йәмғиәттең иң ситләтелгән кешеләре… Ә бит урындарҙа, әллә ниндәй арҙаҡлы клиникаларҙан башҡа ла, бындай сирҙәр менән көрәшә белгәндәр. «Сәләмәтлектәр бөтөп торғанда шифа булырлыҡ дарыуҙарын күрһәтеп бирмәй тороп, Аллаһ бер кемгә бер ниндәй ауырыу бирмәй», — тигән пәйғәмбәр, ғәләйһис-сәләм. Ниндәй генә ауырыуҙар булмаһын, барыбер Аллаһ уларҙы дауалау юлдарын, дауалау алымдарын күрһәтеп, аңлатып та биргән. Тағы лә әйткән ул: «Дауаланығыҙ, — тигән, — һауығырға ашығығыҙ, Аллаһ бер сир бирә икән, унан ҡотолоу юлын да бирмәй ҡалмай. Бер генә ауырыуға дауа юҡ. Ул — ҡартлыҡ». Беҙҙең Ғәлиәкбәрҙән ары Ямаш ауылы бар. Унда атаҡлы Уйылдан мулла йәшәне. Уның янына ағылған кешеләрҙең байтағы юлайҡан беҙгә һуғылып үтә ине. Хәл-әхеүәлдәрен һөйләгәндәрендә, йыш ҡына: «Бына был сиреңде дауалайым, ә быныһы врачтыҡы», тип әйтте тигән хәбәрҙәрен ишетә инем. Бер мәл әсәйемдән һораным. «Ниңә беҙгә бындай кешеләр күп һуғыла ул?»,- тиеп. «Улар Рәхим Хамматовичтың кәңәше менән муллаға барыусылар. Рәхим Хамматович атайыңдың уҡыусыһы булған. Кемдең туҡтар ере булмаһа, беҙгә өйрәтеп ебәрә» — тине. «Нисек врач муллаға ышана икән һуң ул», тип аптырағаныма, «Заманында ул үҙе дауаланған Уйылдан муллала», — тип аңлатты әсәйем. Бына шундай хеҙмәттәшлек ятты врач менән мулла араһында. Уйылдан мулла бөтә сирҙәрҙән дә дауалай ине (врачтыҡы тигәненән, шулай уҡ, һуңлағанынан, йәғни, тәҡдире еткәненән башҡаны). Ҡәҙерен белеп етмәһәк тә, ауылдаштары, беҙҙең ауыл һәм тирә-яҡ ауылдар өсөн ысын хазина ине ул. Ҡайҙан ғына килмәһендәр, ниндәй милләттән булмаһын, барыһына ла мәрхәмәте етте Уйылдан бабайҙың. Шулай ҙа, һәр осраҡта ла баҫмаҡламаныҡ бабайҙы. Сөнки уҡымышлы, дауалау алымдарын һәйбәт белгән инәйҙәр, оләсәйҙәр күп ине. Үҙемдең оләсәйем, сирләһә бик дауа ҡулланып та барманы. Ә бына аяғына баҫтымы, әхирәттәренә сәләм ебәрә ине. Бәгәнәш килтерегеҙ әле тип. Шул әлеһе, теге үләнде килтереп тә ҡуялар. Ә бәгәнәш, беҙҙең урындағы «женьшень» ул. Һәр халыҡ өсөн, ниндәй генә сир булмаһын, үҙ ерлегендә тәғәйен шифаһы ла яралтылған. Юғиһә, бына шундай шәп дауа тип, ситтән килтерелгәнде, «күҙгә ут күрһәтерлек» хаҡта булһа ла, йәбешеп ятып алалар. Әммә урындағыһын да ҡәрәкле урында, кәрәкле мәлендә ҡуллана белеү фарыз. Сир ҡуҙғыған мәлдә ҡулланмай инеләр бәгәнәште. Аҙаҡтан ғына, миктәгән организмды күтәрмәләү өсөн файҙаландылар был биологик яҡтан актив матдәле үҫемлекте. Дауа белгән тылсым эйәләрен, шифалы ҡулдарҙы ерләп бөттөк тиһәң дә була. * … тура сыҡмаҡ булғайным. Урман бөткән генә ерҙә, һул яҡтан ҡарасҡы тора ине юл ситендә. Ниңәлер сатанлап китеп барған апай күҙ алдыма килде. Бер аҙҙан һул аяғымдың йөҙлөгө әрней ҙә башланы. Саҡ ҡайтып йығылдым, аяҡты терәр ҙә, түҙер ҙә әмәл юҡ. Ә урманда шаурап кипкән бесәнем ятып ҡалды. Йоҡо аралаш һаташып ятҡанда, Шәмсикамал инәй иҫкә төштө. Име бар инәйҙең тигәндәрен ишеткәнем бар ине. Әлдә барғанмын. Бер-ике сәғәт тирәһе өшкөргәндер аяғымды. Ул арала улы ҡайтты эшенән, бесәнгә бармаҡ булып. Юлы минең сабынлыҡ аша үтә. Ултырҙым да киттем машинаһына. Тәүҙә һөйрәй инем әле аяғымды бесән йыйғанда. Әммә ҡайтҡанда, ауыртыныуҙың эҙе лә ҡалмағайны… * Яр ситендә генә бер сабый ултыра. Апайҙары иптәштәре менән сыптырҙашып һыу инә. Араларынан бер шаталағы сабыйҙың башына һыу ҡоя. Ярты кәүҙәһен фалиж һуҡҡан сабыйҙы, ата-әсәһе кеше кәртә артынан ғына муллаға йөрөтөп ҡарай. Ә уға, Себер менән ҡурҡытып, дауалау эшен тыйған булалар. Шулай ҙа, телен асып, аяҡҡа баҫтырып өлгөрә. Осло күҙҙәр ошағы менән йәһәннәм аръяғына олаҡтыралар мулланы! Ғәрип ҡул менән тороп ҡала ҡыҙ бала… * Аҡ йыланды үлтерә берәү. Ә төнөн йоҡлап йөрөгән ҡыуышы янына бер һалдат килә. Күҙенең алдында тегенең атын эргәһендәге дегет ҡайнатыу соҡорона, утҡа төртөп индерә. Ҡото алынып, аҡылдан яҙған ирҙе олатайыма килтерәләр. Ваҡыт-ваҡыт дауаны ҡабатларға тура килһә лә, һауыҡтыра уны олатайым… * Егет кеше, күгәреп бөткән тәнен күрһәтеп, бына бит мине ҡыйнайҙар, — тип ярҙам һорап ҡарай, тик ышаныусы табылмай. Белореттан бер мәрйә доға биреп, хәленә керә… * Телһеҙ ҡалған ҡыҙҙы алып киләләр Уйылдан муллаға. Аҙаҡ, ата-әсәһе, елленән бер һыйырлыҡ аҡса ебәрә бабайға… Ҡото алынғанды, күҙеккәнде, күңел төшөнкөлөгөнә бирелгәнде, телһеҙ ҡалғанды, быума сиренә тарығанды, әмәлде, шизофрения һәм башҡа сирҙәрҙе лә ыһ та итмәй дауалай ине ул! === '''Һәм бына:''' === * Йәш кенә ҡыҙ баланы килтерҙеләр. Өйәнәге башландымы, ни эшләгәнен дә белмәй. Простыняларҙы тешләп өҙгөсләй… туалетта таҙартыу өсөн һалынған хлорканы ашай… Өс көн йоҡо дарыуы менән һалып ҡуйҙылар коридорҙа. Бөтөн тәнен себен талай. Дүртенсе көнгә түҙмәнем, «үлтерәһегеҙ бит баланы», — тип ябырылдым «шәфҡәт» туташтарына. Бер палатаға индереп һалдылар ҙа ул… нисек дауаларға ғына белмәйҙәр. Сараһыҙлығы йөҙөнә сыҡҡан табибының! * Ҡыҙҙың урынына фалиж һуҡҡан ағайҙы килтереп һалдылар. Ул да ятты себен еме булып. Йоҡо дарыуы аҫтында. Күпкә барманы уныһы. Өй тулы аяҡҡа баҫмаған балалары ҡалды… * Бүлмәләштәрененең ҡурыҡҡанын күрмәй ҙә шикелле был ҡатын. Анан-бынан күгәреп бөткән тәнен аса ла, әллә ҡайҙа күрһәтә, «бынауы бороп семтей бит» тип … * Ә берәүҙе, тыйып туҡтатып булмай, кем менәндер бәхәс ҡороп, үрле-түбәнле саба ла саба… ниндәй матур бала ине! Юҡ шул, юҡ аралар саралар! Ҡайҙан ғына алайыҡ һуң элеккеләй тылсым эйәләрен? Уҡығандар күп тә ул хәҙер… Белем генә самалы! [[Category:Халыҡ медицинаһы]] l0eoiko91syj11wk162kov4cgrxzcos 0 3277 20164 11672 2020-02-01T20:31:33Z ~riley 810 lint error 20164 wikitext text/x-wiki [[File:Passer domesticus m.jpg|thumb|300px]] # Сыбар кейемле урам малайы <br /> Ил өҫтөндә көн итә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gk17sz9vzau2tq7ng1iq2ewfbizpwvd 0 3278 19912 11676 2019-08-19T18:34:06Z Aidar254 420 19912 wikitext text/x-wiki # Ҡара урмандың ҡары бар,<br> Ҡарамаһаң, күренмәй. # Ҡары күренмәгән ҡара урман. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lk1b5xg3fjulrvp3gd5o4h1dfk5pixg 0 3279 19890 11680 2019-08-04T19:31:03Z Aidar254 420 19890 wikitext text/x-wiki # Оло урман,<br>Оло урмандан кесе урман,<br>Кесе урмандан йылтыраҡ,<br> Йылтыраҡтан мышылдаҡ,<br> Мышылдаҡтан шапылдаҡ,<br> Шапылдаҡтан шаҡылдаҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2phgkxn8awheo59q6y5lzc5a9rd8sm3 0 3280 11684 11683 2017-08-23T21:45:01Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11684 wikitext text/x-wiki # Оло урман,<br> Кесе урман,<br> Береһен ҡыралар,<br> Береһен һаҡлап торалар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g56mq2zsxrmv96uhvnqfnm1jar83309 0 3281 11690 11689 2017-08-23T21:45:01Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11690 wikitext text/x-wiki [[File:Redhead close up.jpg|thumb]] # Ботаҡһыҙ урман,<br> Ул ҡайҙан булған? # Ҡара урман, һары урман,<br> Урман эсен кем урған? [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2n5hssr2q2t61s8k87i8pcmdsrp00kp 0 3282 11695 11694 2017-08-23T21:45:01Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11695 wikitext text/x-wiki [[File:Parting shot.jpg|thumb]] # Өй түбәһендә һыңар саңғы юлы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ho7aj21llygqpygfdj3vti6jwbxzrl1 0 3283 19606 11701 2018-09-03T04:24:24Z ZUFAr 381 19606 wikitext text/x-wiki [[File:Desyatov1.jpg|thumb]] # Алтмыш ағас башынан<br> Эйҙем,алдым һырғалаҡ.<br> Етмеш ағас башынан<br> Елдем-эйҙем һырғалаҡ. # Бейек тауҙың баштарынан<br> Алдым-эйҙем һырғалаҡ. # Бәләкәй генә мәрйә ҡыҙы,<br> Өй түбәһенән сана шыуа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] o0hqxmpsvn8m1l6687mwne8ktihvyso 0 3284 18888 11705 2018-01-04T20:10:44Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18888 wikitext text/x-wiki # Өйөм арты өс сыбыҡ,<br>Өсөһө лә тиң сыбыҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hm1g3xre1ulydqun199tolkn3csww1o 0 3285 11709 11708 2017-08-23T21:45:02Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11709 wikitext text/x-wiki # Ҡара арҡан осонда<br> Сылтыр-сылтыр сыңлайҙыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h7py7apouvvmjzxqmwg3ohm1z4bv2mp 0 3286 11715 11714 2017-08-23T21:45:02Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11715 wikitext text/x-wiki [[File:Flower poster 2.jpg|thumb|upright=1.5|]] #Батша түгелмен — тажым бар, <br> Кешеләргә бирер наҙым бар. #Үҙе ҡулын күтәргән,<br> Ҡулы моронон күтәргән. #Сәсмәһәң дә мин сыҡтым,<br> Әйтмәһәң дә мин үҫтем,<br> Саҡырмаһаң да мин килдем [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fyqdoa4ou8s693jinmacl18w8fivhlx 0 3287 19792 11718 2019-02-04T16:32:23Z Aidar254 420 19792 wikitext text/x-wiki [[File:Cauliflowers - 20051021.jpg|thumb]] Тоҙлау өсөн сәскәле кәбеҫтәнең көҙгө сорттары кәрәк. == Ингредиенттар == 10 кг кәбеҫтәгә 5,5 л һыу, 40 г тоҙ, 400 г аш һеркәһе алына. 2 аҙнанан кәбеҫтәне һалҡын урынға ҡуялар. == Тоҙлау == [[Кәбеҫтә (йомаҡтар)|Кәбеҫтәне]] айырым сәсәкәләргә бүлеп, һалҡын һыуҙа йыуып, банкаларға тығыҙ итеп тултырырға. Өҫтөнә ҡайнатып һыуытылған тоҙлоҡ ҡойорға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] 9g3lhg5vq94a1tczu3lxn81wyw9r5hu 0 3288 11727 11726 2017-08-23T21:45:02Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11727 wikitext text/x-wiki [[File:Port noisetier.JPG|thumb|Сәскә атыусы сәтләүек ағасы]] [[File: Illustration Corylus avellana0.jpg|150px|thumb|Листья и орехи лещины обыкновенной]] [[File:Hazelnuts.jpg|150px|thumb|Cәтләүектәр]] # Шығыр-шығыр шығырсаҡ,<br /> Тышы һары, эсе аҡ. # Бер үҙәктә мең ботаҡ,<br /> Ботаҡ һайын оя,<br />Оя һайын йомортҡа. # Тосо ҡаплы,<br />Кимеге татлы. # Абау, ҡыҫты бармағым,<br /> Ҡубып төштө тырнағым. # Бәләкәй генә сүлмәгемдә<br /> Тәмле бешә сумарым [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3q3i32ldcb4xickb4ydc29rkq60cge2 0 3289 11741 11740 2017-08-23T21:45:03Z MF-Warburg 23 13 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11741 wikitext text/x-wiki [[File:Inside Westfield Horton Plaza 7.JPG|thumb|right]] # Көн үткәнде кем белә?<br> Мин онотһам, ул белә. # Иртә лә, кис тә —<br> Һәр ваҡыт эштә,<br> Хәл йыймай һис тә. # Ағайым алған бер ҡатын,<br> Бармаҡтары шау алтын,<br> Түңәрәк йөҙлө,<br> Уҡа һырлы. # Барабыҙ ҙа барабыҙ,<br> Урыныбыҙҙа ҡалабыҙ. # Көн китә, төн китә,<br> Энә буйы ер китә. # Үҙе йәнһеҙ,<br> Көн бара, төн бара,<br> Бер ҡарыш ер бара. # Аҡылы бар, йәне юҡ. # Аҡылы юҡ,<br> Йәне юҡ,<br> Үҙе кешегә иҫәп өйрәтә. # Ағиҙелдең аръяғында<br> Ун ике ҡара ҡаҙ уйнай. # Ары ләйләй,<br> Бире ләйләй, <br>Эйәк аҫты биҙәкәй,<br> Күрмәнеңме, Зәйнәкәй? # Ары тә-тә,<br> Бире тә-тә,<br> Бүрәнәлә ҡандала. # Ашамай, эсмәй — көнө-төнө эшләй. # Йәне юҡ — йөрөй. # Үҙе йәнһеҙ,<br> Көн бара, төн бара. # Аяғы юҡ — йөрөй,<br> Теле юҡ — һөйләй. # Ауыҙы юҡ — теле бар. # Бер туҡтамай йөрөһә лә<br> Бер урындан китә алмай. # Келт-келт йөрөй — <br>Урынынан китә алмай. # Келт-келт итә, үтеп китә,<br> Ризыҡ-нәфҡәләрен әйтеп китә. # Күк һарайҙың эсендә<br> Күк күгәрсен гөрөлдәй. # Бер башта ун ике күҙ. # Ала аяҡ, йомро таяҡ,<br> Уртаһында тел — һин уны бел. # Бер урында баҡа ултыра, һикерә-һикерә — китә алмай. # Бара-бара тауҙан ашмай. # Бара-бара, һаман барып етә алмай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9icwn3kcrz92dgm5s37cumym3pkg69b 0 3290 11745 11744 2017-08-23T21:45:03Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11745 wikitext text/x-wiki [[File:24 Hour Clock.JPG|thumb]] #Бер тауыҡ аҫтында алтмыш йомортҡа. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2yxr3vxt1kyxtd8mlneaah7e83t8zyb 0 3291 11752 11751 2017-08-23T21:45:03Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11752 wikitext text/x-wiki [[File:Chelea World War Two era Ships Clock with an 11 jewel movement marked Chelsea Clock Company Boston, MA.jpg|thumb|right]] # Ике ағай-эне,<br> Береһе торғансы, икенсеһе<br> Урам әйләнеп ҡайта. # Кибет, кибет эсендә ике егет. # Оло ҡыҙым да йүгерә,<br> Кесе ҡыҙым да йүгерә,<br> Көнө-төнө йүгерә,<br> Йомошон ҡасан бөтөрә? # Улы бер өйгә ингәнсе,<br> Атаһы ун ике өйгә инә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ku60jp5tasx8ywngw4dkfff8j74bl2k 0 3292 11759 11758 2017-08-23T21:45:03Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11759 wikitext text/x-wiki [[File:Museum in Yangantau 02.JPG|thumb|right]] # Үргә менһә, һу-һу,<br> Түбән төшһә, һу-һу,<br> Уртаһында былбыл ҡош. # Төшә-төшә — ергә теймәй,<br> Менә-менә — күккә етмәй. # Юғарыла гәү-гәү,<br> Түбәндә лә гәү-гәү,<br> Уртала былбыл ҡош һайрай. # Юғары менә гәү-гәү,<br> Түбән төшә гәү-гәү,<br> Уртаһында ҡыңғырау. # Ерек-ерек еректер,<br> Ерек төбөн һелкетер. # Күктән тубал һәленгән. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rwji867s8x9mfwhyunavxhnuq5jau2u 0 3293 11762 11761 2017-08-23T21:45:03Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11762 wikitext text/x-wiki #Үҙе түңәрәк — туп түгел,<br />Төҫө ҡыҙыл — алма түгел,<br /> Ҡойроғо оҙон — сысҡан түгел. #Башы йәшел яп(ы)раҡ,<br />Ятҡан ере туп(ы)раҡ;<br />Үҙе ҡыҙыл ит кеүек,<br />Ашамаға ҡатыраҡ. #Ҡыҙыл ҡыҙым ер эсендә,<br />Сәсе ер өҫтөндә. #Тарҡауылда татлы тамыр. #Тышы ҡандай,Тәме балдай. #Ер аҫтында ҡыҙыл әтәс. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0ryyyzjr7xqrcjkbmigtqi6acj5zybx 0 3294 11766 11765 2017-08-23T21:45:03Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11766 wikitext text/x-wiki [[File:Beets produce-1.jpg|thumb]] [[File:Cuboid sugar.jpg|thumb]] # Ҡырҙа үҫә йәшәреп,<br />Ерҙә ята ҡыҙарып,<br />Өҫтәлгә килә ағарып. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] aj43x90q7jdl6oqojnk3nzum1uw9btj 0 3295 11772 11771 2017-08-23T21:45:04Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11772 wikitext text/x-wiki [[File:Schnecken pastry - 01.jpg|thumb]] '''Сөгөлдөрҙән «раузалар»''' — рауза сәскәһе кеүек ҡыҙыл төҫтә килеп сыҡҡан ҡамыр ашы. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 300 грамм сөгөлдөр * 150 грамм аҡ май * 1 йомортҡа * 400 грамм он * 1 балғалаҡ ванилле шәкәр * ярты стакан джем йәки ҡайнатма (ҡыҙыл төҫтәгеһе яҡшыраҡ) * 2 балғалаҡ ҡамыр күперткес * 1 балғалаҡ дәрсен тәмләткесе == Әҙерләү ысулы == Бешкән сөгөлдөрҙө турайбыҙ ҙа, шәкәр ҡушып, блендер ярҙамында иҙәбеҙ. Блендер булмағанда, бик ваҡ ҡырғыстан үткәрергә лә мөмкин. Йомортҡа, йомшаҡ аҡ майҙы өҫтәп, яҡшылап болғатабыҙ. Онға ванилле шәкәр, дәрсен, күперткес һалып бутайбыҙ һәм сөгөлдөргә ҡушабыҙ. Ҡамыр баҫабыҙ ҙа, шыптырға урап, 20 минутҡа һыуытҡысҡа ҡуйып торабыҙ. Ҡамырҙы ярты сантиметр ҡалынлығында йәйәбеҙ, шунан 1,5-2 сантиметр киңлегендәге таҫмаларға ҡырҡабыҙ. Уларҙы урап, рауза сәскәһе рәүешенә килтерәбеҙ. Майлы табаға теҙеп, 190 градусҡаса эҫетелгән мейескә оҙатабыҙ. Ярты сәғәт самаһы бешерәбеҙ. Мейестән алғас, «раузаларға» йоҡа ғына итеп джем йәки ҡайнатма яғабыҙ һәм шәкәр һибәбеҙ. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] i3qr4iw3k9imi9wdkp1ck81p0kva2if 0 3296 11775 11774 2017-08-23T21:45:04Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11775 wikitext text/x-wiki == Составы == * Һыу — 450—500 г. * Ит — 100-150г * Ярма (үҙегеҙ теләгән) — 60-70г * Һуған төбө — 20г * Ҡорот йәки ҡатыҡ — 20-30г * Тоҙ һәм борос сама менән == Әҙерләү ысулы == Сөгөн ҡаҙанда өрәне ҡыш ваҡытында мейестә әҙерләйҙәр, шуға күрә бөтә аҙыҡты бергә һалалар. Һимеҙ ит алына, уны йыуалар, 40-50г ауырлыҡта турайҙар. Сөгөнгә ит, әҙерләп ҡуйылған ярма һалына, эре итеп киҫелгән һуған төбө, тоҙ, борос өҫтәп һыу ҡойола, ҡапҡасын тығыҙ итеп ябып, янып бөткән мейескә ҡуйалар. Аш яйлап ҡайнап сыға һәм бер нисә сәғәт бығып бешә. Әгәр мейес кистән яғылһа, ашты төнгөлөккә ултыртып ҡалдыралар. Ярма өлөшөн кәметеп, ашҡа эре итеп киҫелгән ашҡабаҡ та һалырға мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Сөгөн ҡаҙанда өрә]] t0mdbaryr3dyasrwh2sq6nqxuz6naaj 0 3297 11780 11779 2017-08-23T21:45:04Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11780 wikitext text/x-wiki [[File:Blintzes 9669.JPG|thumb]] # Тимер яр,<br /> Аҫыл һыу,<br /> Һөйәкһеҙ балыҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] supg8ayv3j8fsiec9uddivot8ae3vtt 0 3298 11785 11784 2017-08-23T21:45:04Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11785 wikitext text/x-wiki # Өйөм алды түңәрәк күл. # Өйөп-өйөп тә килтереп ҡуя,<br>Йыйып-йыйып та килтереп ҡуя,<br> Төбөнә баҡҡанды яратмай,<br> Тик ултырғанға эләкмәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nm8bzz0f7nxw25tq1vg7jm838k8n3wf 0 3299 11796 11795 2017-08-23T21:45:04Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11796 wikitext text/x-wiki [[File:Komanmelna.jpg|thumb|right]] '''Табикмәк''' — тиҙ әҙерләнә торған икмәк. Сөсө ҡамырҙан бешерелә. Төньяҡ-көнсығыш башҡорттары был ризыҡты жәймә (әҙәбисәләштерһәк: йәймә) тип атайҙар. == Ингредиенттар == * Аҡ он * Ҡаймағы айыртылған һөт йәки кефир * Аш содаһы * Тоҙ == Әҙерләү ысулы == Бер стакан һөт йәки кефирға бер балғалаҡ тоҙ, балғалаҡ осонда сода ҡушып болғаталар. Он өҫтәп, йомшаҡ итеп ҡамыр баҫалар. Табаға яраҡлаштырып ҡамырҙан йоморсаҡтар эшләйҙәр. 0,5 см ҡалынлығында йәймә яһайҙар. Майҙа ике яғы ла бешерелә. Ҡамырға йомортҡа ла ҡушырға мөмкин. Ул саҡта табикмәк тиҙ кибә, оҙаҡ һаҡланмай. Табикмәкте сүпрәле ҡамырҙан да бешереп була. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Көлсә [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Икмәк]] sxgwv8jw1rh83ug1n19x8od3gmlw2ej 0 3300 25051 19929 2023-08-09T15:55:44Z Aidar254 420 25051 wikitext text/x-wiki [[File:Easter in Sanok, nature 2010.JPG|thumb|right]] #Иҙел буйҙа Иҙелбай,<br /> Ҡулыңа алһаң, сыйылдай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3uvbmpadmoj9iws1d0iqnq5cf341e27 0 3301 11817 11816 2017-08-23T21:45:05Z MF-Warburg 23 15 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11817 wikitext text/x-wiki [[File:Талкан башкирский.jpg|thumb|Талҡан]] '''Талҡан''' ҡурмастан эшләнә. '''Талҡан онон әҙерләү ысулы:''' Бер ҡапсыҡ бойҙайҙы елгәреп, таҙартып, йылға буйында йыуып бүрттерергә ҡуйырға. Бүрткән бойҙайҙы ҡаҙанда бешерергә. Күләме ике тапҡырға арта. Бешкән бойҙайҙы тышҡа йәйеп елләтергә, оло мейестә, ҡыштырлатҡансы, киптерергә. Ҡурмасты талҡанға әйләндереү өсөн ағас тирмәне алына. Таш тирмән булһа, тирмәндең өҫкө яртыһын алып, аҫҡыһына беркетелгән тимер үҙәгендәге «баҡа»һы өҫтөнә бер, кәрәк булһа — ике лезвие ҡалынлығындағы фольга ҡатлап һалына. Шул осраҡта ҡурмас он булып та, ярма булып та тартылмай, ә һорғолт төҫтәге ''талҡан оно'' булып тартыла. == Үҙенсәлектәре == Талҡан — ашамлыҡ булараҡ файҙалы ҡиммәткә, ҙур калорияға һәм юғары гликемик индексҡа эйә диетик продукт. Хәҙер ҙә шытkан бойҙайҙың файҙаһы тураһында күп ишетергә тура килә; башҡорт халыҡ медицинаһы ла талҡандың файҙаһын яҡшы белгән. Талҡан оҙайлы шарттарҙа ла боҙолмай торған иҫ киткес тәмле аҙыҡ. === Әҙерләү === Талҡанды ашар алдынан ғына һөткә йәки һыуға болғаталар. Тәменә ҡарап, ҡаймаҡ, шәкәр өҫтәргә мөмкин. '''Бер порция ингредиенттары:''' * 1 стакан талҡан оно (200 мл.); * 1 аш ҡалағы һары май (15 мл.); * 1 аш ҡалағы бал (15 гр.); * 0,5 стакан ҡайнар һыу (элегерәк геүләп ҡайнап ултырған самауырҙан ҡайнар һыу ағыҙып, тиҙ-тиҙ бутап әҙерләгәндәр); * '''Әҙерләү ваҡыты:''' 5-10 минут Уны, ашар алдынан ғына, һөткә йәки ҡайнар һыуға болғаталар. Тәменә ҡарап ҡаймаҡ та, шәкәр ҙә өҫтәргә мөмкин. Шулай уҡ, бер аҙ шәкәр өҫтәп, иретелгән майға баҫып, төрлөсә дәүмәлдәге йомарлаҡтар ҙа эшләп ҡуйырға мөмкин. Тик бындайы оҙаҡ һаҡланмай. [[Category:Талҡан]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] jgydawt7txyo55j7nw9yvoqycvn5gd7 0 3302 11822 11821 2017-08-23T21:45:05Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11822 wikitext text/x-wiki # Аҡ көсөгөм таҡ-таҡ итә,<br /> Ҡолаҡтары шаҡ-шаҡ итә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] njnpmr7519yrq82h0u5swp2s9h1yxa1 0 3303 11828 11827 2017-08-23T21:45:05Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11828 wikitext text/x-wiki [[File:Rhof-flachsbearbeitung.ogv|200px|thumb]] [[File:Haslach an der Mühl - Textiles Zentrum Haslach - 31 - Geräte zur Flachsverarbeitung.jpg|thumb]] # Талғыр һыйырым тал сәйнәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8nvh5t8o9vy6zfwlado68zeht33mjs1 0 3304 11838 11837 2017-08-23T21:45:05Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11838 wikitext text/x-wiki [[File:Gotas de agua.JPG|thumb]] [[File:Double drop.jpg|thumb]] # Суҡышһыҙ сәпсек боҙ тишә. # Үҙе оҙон, үҙе ҡыҫҡа, # Үҙе йыуан, үҙе нескә,<br /> Өҫтә саҡта беленмәй,<br />Аҫҡа төшкәс, күренмәй,<br />Ҡойо ҡаҙый эйелмәй-бөгөлмәй. # Төшкәне күренмәй,<br /> Килгәне беленмәй,<br />Эҙе ҡала. # Һикереп төштө —<br /> Боҙҙо тиште. # Өй артында дөп-дөп ҡойо ҡаҙый. # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ дөп-дөп ҡойо ҡаҙый. # Мороно төшкән бер турғай<br /> Мурта-турта боҙ тишә. # Өй артында тәңкә һикерә. # Өй артыңда дөп-дөп тары төйәләр. # Ялт -йолт ялтырай,<br />Яңғыҙ ағас ҡалтырай,<br />Ынйы һымаҡ теҙелә,<br />Уҡа һымаҡ һуҙыла. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m6g99h5vrp7aqmg3fbx712n0i5r227o 0 3305 11844 11843 2017-08-23T21:45:06Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11844 wikitext text/x-wiki [[File:Human-nose.jpg|thumb]] #Көндөҙ һулай, <br>Төндә мырҡылдай. # Бер түңгәктә Тарбай,<br> Һис тә төшә алмай. # Бер түңгәктә тәлмәрйен ултыра,<br> Һис тә төшә алмай. '''Танау, ауыҙ''' Ике тишек, бер ишек. '''Танау, ирендәр''' # Ишек ябылған,<br> Ике мөрйәнән ел уйнай. # Ҡапҡаһы асыла,<br>Тәңкәһе сәселә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6xoocenbiza16gwuqem5vthkkf8mybt 0 3306 11855 11854 2017-08-23T21:45:06Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11855 wikitext text/x-wiki [[File:Comet Comb.png|thumb|right]] # Ҡара тәкә тау шыуа. # Тимер тәкә тау яра. # Ҡара һыйырым тау ялай. # Бәләкәй әбей тау шыуа. # Ауыҙы юҡ, теше күп,<br> Кәлтә һүтә, эше күп. # Тырнағы мең, үҙе бер,<br> Тауға менеп тырмалай. # Донъяла бар бер малай,<br> Тырнағы мең, юрғалай,<br> Тау башына менә лә<br> Һөрмәгән ер тырмалай. # Кескәй генә толпар<br> Тауға менер, тауҙан төшөр,<br> Урман эсләп юртар. # Тау башында титарай<br> Һөрмәгән ерҙе тырмалай. # Теше күп — ашамай. # Теше ҡырҡ — тешләмәй. # Өй түбәһендә күк турғай,<br> Һөйәккә теше үтмәй. # Илле кәртәле, Ике тәртәле.<br> Ул нимә? Йә, әйт әле! # Тәртәһе бар — аты юҡ,<br> Тештәре бар — башы юҡ. # Етмеш ҡарағай башына<br> Менәм дә шыуып төшәм. '''Тараҡ тештәре''' # Бәләкәй генә бала-саға<br> Тау шыуа ла тау шыуа. # Күҙһеҙ ҡырҡаяҡ урман аралай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] crw38mybs1c4l9n77lew25jcd76n3yj 0 3307 11863 11862 2017-08-23T21:45:06Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11863 wikitext text/x-wiki [[File:Таракан-прусак (вид сверху).jpg|thumb]] # Һайғағым тулы һары алтын. # Кәштә тулы ҡыштырлаҡ. # Кәштә тулы һыулы бәрәмес. # Мейес башында тархан туйы. # Аҡ тау башында ҡара өйөр утлай. # Аҡ тау күккә тейгән ерҙә<br> Ҡара айғырҙар утлай. # Мөрйә төбөм еҙ ҡаҙаҡ. # Өй түбәмдә еҙ ҡаҙаҡ,<br> Ай ҙа, йондоҙ ҙа түгел. # Ике мөгөҙлө,<br> Алты аяҡлы,<br> Ике ҡанатлы,<br> Алтын ҡорһаҡлы. # Тыума тыуыр, өйгә шыуыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nc96wboqsjwjovkiksm88xlr8dxsyt1 0 3308 16314 11871 2017-09-08T16:20:37Z CommonsDelinker 13 Replacing Illustration_Panicum_miliaceum0.jpg with [[File:Illustration_Panicum_miliaceum_and_Echinochloa_crus-galli0.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#reasons|File renaming criterion #2] 16314 wikitext text/x-wiki [[File:Illustration Panicum miliaceum and Echinochloa crus-galli0.jpg|thumb|]] [[File:Milletgrains.png|thumb]] # Елгә елкенә елбер баш,<br />Эсе тулы ваҡ ҡына таш. # Кескәй генә ҡапсыҡ,<br />Эсендә һары балсыҡ. # Аяғы һыуҙа, башы утта. # Тәбәнәк тирәк,<br />Алтмыш ботаҡ,<br />Ботаҡ һайын улаҡ,<br />Улаҡ һайын ҡолаҡ,<br />Ҡолаҡ һайын йөҙ егерме йомортҡа. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] e43zz3555lyy7bcz86z0p17rlbcayuz 0 3309 11875 11874 2017-08-23T21:45:06Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11875 wikitext text/x-wiki # Дөп-дөп, дөпәнгеләй, мәнгеләй,<br />Беш-беш, бешәнгеләй, тәмгеләй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sg3psog79iiarjyt0aahese0u20z1bi 0 3310 11880 11879 2017-08-23T21:45:07Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11880 wikitext text/x-wiki # Дөп-дөп, дөпәлмән,<br /> Һеп-Һеп, һепәлмән. # Туп-туп, тупалағым мәнгеләй,<br /> Кеш-кеш, кешәләгем мәнгеләй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rv560t043c5hptda1preod24ex2arka 0 3311 11885 11884 2017-08-23T21:45:07Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11885 wikitext text/x-wiki # Дөп-дөп, дөпәнгеләй, мәнгеләй,<br /> Кеш-кеш, кешәнгеләй, мәнгеләй,<br /> Аластыҡы, балаҫтыҡы таҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ret1a2lqtbbzw7gxaf192iqjlzqjny8 0 3312 11889 11888 2017-08-23T21:45:07Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11889 wikitext text/x-wiki # Ике яғы туҡмаҡ,<br />Уртаһынан тотаһың да,<br />Туҡмайһың да туҡмайһың. # Дөп-дөп, дөпәнгеләй,<br />Дөпәнгеләй, мәнгеләй. # Бер соҡорҙа ике һалдат һуғыша. # Бер соҡорҙа ике килен бейей. # Дөп-дөп дөпәнгеләй,<br />Дөпәнгеләй, мәнгеләй.<br />Менгеләй ҙә төшкөләй Андеркоуш, мандеркоуш. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cfdlk1nwn3lsov8xaoqrinslm234pzt 0 3313 11899 11898 2017-08-23T21:45:07Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11899 wikitext text/x-wiki [[File:Rouy - soungouf millet flour porridge 4. cooked consistency.jpg|thumb|right]] '''Тары ҡоймағы''' == Составы == * Он — 600 г * 1 аш ҡалағы шәкәр * 1 йомортҡа * 25 г әсетке * 1 балғалаҡ тоҙ * 3 стакан һөт * 5 балғалаҡ иретелгән аҡ май * 2 стакан тары ярмаһы == Әҙерләү == 3 стакан йылымыс һөттә әсеткене иҙеп, шәкәр, тоҙ, 5 балғалаҡ иретелгән [[Аҡ май|аҡ май]], йомортҡа һарыһы, 300 г он һалып ҡамыр иҙәбеҙ ҙә, табаҡтың өҫтөн таҫтамал менән ҡаплап, 1,5-2 сәғәткә йылы урынға ҡабартырға ултыртып ҡуябыҙ. Ҡамыр күтәрелгәнсе 4 стакан һөттә тары ярмаһынан бутҡа бешереп алабыҙ. Һуңынан уны ҡамырға ҡушып, күпертелгән йомортҡа ағы һалып, ҡабаттан 20 минутҡа йылы урынға ҡабартырға ҡуябыҙ. == Тарының файҙаһы == Составында: * макроэлементтар: фосфор, кальций, магний, натрий, калий, хлор, көкөрт; * микроэлементтар: никель, кобальт, алюминий, тимер, цинк, йод, баҡыр, хром, марганец, фтор, молибден, бор, кремний; * витаминдар: РР, бета-каротин, витамин А, витамин В1(тиамин), В2 (рибофлавин), В6 (пиридоксин), В9 (кислота фолиевая), витамин Е. * аҙыҡ сүстәр — 46,3 %, * витамин В1 — 26 %, * витамин В2 — 20 %, * витамин РР — 28,5 %, * магний — 32,5 %, * фосфор — 40 %, * тимер- 19,4 %. * цинк — 24,3 %, * баҡыр — 56 %, * марганец — 92,5 %, * хром — 15,6 %, * молибден — 27,9 %, * кремний — 2513, 3 %, * кобальт — 58 %. Энергетик ҡиммәте: 100 г 298 ккал энергияға эйә == Тарының шифаһы == Тарынан бешерелгән ризыҡтар организмды ауыр металдарҙан, антибиотиктарҙың тарҡалыу продукттарынан һәм ҡалдыҡтарынан, ҡан тамырҙарынадағы холестерин ҡатмаҡтарынан таҙарта. Аҙ ҡанлылыҡтан, йөрәк һәм нервы сирҙәренән дауалай, бауыр эшмәкәрлеген яҡшырта. Тирләтеү һәм бәүел ҡыуыу үҙенсәлеге һарыһыу йыйылғанда файҙалы. Һөйәктәрҙе нығыта. Тарынынан бешерелгән ризыҡтар: * Панкреатиттан — ашҡаҙан аҫты биҙе эшмәкәрлеге боҙолоу * Гипертониянан (бөтә стадияһында ла); * Шәкәр диабетынан; * Геморройҙан; * Гаймориттан * Циститтан * Бәүелдәге аҡһымдан һаҡлау үҙсәнлегенә эйә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:!Main category]] 5fzryf13zbkxrpn2d4gshiweyox1f0f 0 3314 11903 11902 2017-08-23T21:45:07Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11903 wikitext text/x-wiki '''Татлы колбаска''' — күбеһенсә байрам ризығы, ҡунаҡтар килеп төшкәндә тиҙ әҙерләнә торған аҙыҡ. Әҙер ҡуйы ҡатнашманы фольга йәки ашамлыҡ пленкаһына формалаштырып төрөп һалырға. Һыуынып ҡатҡансы аҙ ваҡытҡа һыуытҡысҡа ҡуйырға. Өҫтәлгә бирер алдынан телемдәргә бүлергә. == Составы == * Шәкәрле печенье 300—400 г * 200 г аҡ май * 1 стакан шәкәр * 1 аш ҡалаҡ какао * 5 аш ҡалағы ҡуйы һөт * 1 станкан грек сәтләүеге == Әҙерләү == Печеньеның ярты өлөшөн ит борғостан сығарып, йәки блендерҙа ваҡлатырға. Иң еңел ысулы — пленка эсенә һалып туҡмастаяҡ менән иҙергә. Ҡалған өлөшөн ваҡ өлөштәргә бүлеп сығырға. Грек сәтләүеген ваҡлап, печеньеға ҡушырға. Шәкәргә какао һәм ҡуйы һөт ҡушып, һүрән утҡа ҡуйып, болғата-болғата ҡайнау хәленә еткерәбеҙ. Уттан алып, шаҡмаҡтарға бүленгән аҡ май менән бутайбыҙ. Яйлап грек сәтләүеге ҡушылған печеньены ҡушабыҙ (ныҡ ҡуйы булмаһын өсөн, самалап ҡына). Шоколад төҫөндәге ҡуйы ҡатнашма килеп сығырға тейеш. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:!Main category]] rv0a606x83lskam5l5asi9vclxjzsry 0 3315 11906 11905 2017-08-23T21:45:07Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11906 wikitext text/x-wiki Был татлы ураманы теүәл рецепт буйынса ғына бешерер кәрәк, шул сағында хатта байрам өҫтәлен дә биҙәрлек тәмлекәс килеп сыға. Ә бешереүе ябай ғына, тәжрибәһеҙ хужабикәләр ҙә булдыра ала, иң мөһиме, тиҙ ҙә. Эслек өсөн өйҙә булған ҡайнатмаларҙы, бешереп ҡуйыртылған һөттө файҙаланырға була, тик улар ағып сыҡмаһын өсөн үтә шыйыҡ булмаһын. == Ҡамыры == * 3 эре йомортҡа * 5 аш ҡалағы өймәләм итеп он * 5 аш ҡалағы ҡоро һөт * 5 аш ҡалағы шәкәр ҡомо * Өстән бер балғалаҡ сода * Семтем тоҙ == Эслеге == * Бешереп ҡуйыртылған һөт (вареная сгущенка) йәки алма повидлоһы, джем (тәменсә) == Әҙерләү == Иң беренсе ҡамырын әҙерләйбеҙ. Бының өсөн йомортҡаларҙы сәнске йәки миксер ярҙамында күперткәнсе туҡып алабыҙ (ағы менән һарыһын бергә). Аҙаҡ берәм-берәм ҡалған компоненттарҙы ҡушабыҙ: тоҙ, ҡоро һөт, аҡ он, шәкәр ҡомо. Һуңынан лимон һутында йәки аш һеркәһендә, кефир (ҡаймаҡ, әсегән һөт булһа ла ярай) һүндерелгән соданы өҫтәп, яҡшылып болғатабыҙ. Духовканы алдан эҫетергә ҡуябыҙ. Форманы майлайбыҙ, булһа пергамент ҡағыҙы түшәйбеҙ, өҫтөнә тигеҙ генә итеп ҡамырҙы йәйеп һалабыҙ. Форманы 250 градусҡа тиклем эҫетелгән духовкаға тығабыҙ. Ҡамыр теүәл 5 минутта бешеп сыға. Өҫтө матур булып ҡыҙарып торған йомшаҡ ҡамырҙы формаһынан алып та тормаҫтан, өҫтөнә эслекте тигеҙләп һөртөп сығабыҙ ҙа тығыҙ рулет итеп урайбыҙ. Быны бик етеҙ эшләргә кәрәк, әгәр яйлаһаң, бисквит һыуына ла, урағанда рулет һынып бөтә. Татлы ураманы форманан алып йөйө аҫта ҡалырлыҡ итеп һай тәрилкәгә күсереп һалырға, өҫтөн шәкәр пудраһы менән какао ҡушылмаһын һибеп йәки шоколадты иретеп биҙәргә мөмкин. Сәйгә бирер алдынан 1 сәғәт самаһы һыуытырға кәрәк. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Он]] [[Category:Шәкәр]] rgozfdbiwa14k5pcx6huqehinqst1y8 0 3316 11913 11912 2017-08-23T21:45:08Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11913 wikitext text/x-wiki [[File:Выставка АГРО в Уфе 11.jpg|thumb]] # Ҡаба-ҡаба,<br>Бер аҡ бала таба,<br>Тышы аҡ, эсе һары. # Бәләкәй генә ҡоҙаса,<br> Итәктәрен ел аса. # Ҡырҡ ҡат күлдәк кейгән,<br>Ел өрҙө (н)иһә — арты күренә. # Беҙҙең килендең ҡырҡ итәге,<br> Урамга сыҡһа, ел ҡайтара. # Яңағы бар — көйшәнмәҫ,<br> Ҡойроғо бар — һыйпанмаҫ. # Өй артында ҡортло кейеҙ<br> «Ҡорт-ҡорт» тиеп ултыра. # Тибенә ла суҡына,<br>Тамағы туймай, йәне тынмай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lilki0dqkuxrp9j1j6tz954ffw5jckq 0 3317 11923 11922 2017-08-23T21:45:08Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11923 wikitext text/x-wiki - [[File:Chicken Livers.jpg|thumb]] Шул тиклем тәмле бит ул тауыҡ бауыры! Бешереп йә ҡыҙҙырып өҫтәлгә ултыртырға өлгөрмәйем, юҡ була. Ни арала ашап бөтәләрҙер, аптырайым. Ыста! Һинекеләр ашамаймы? Нисек инде улай? Ҡабып та ҡарамайҙармы? Кит, юҡты һөйләп ней, тәмле итеп бешерә белмәйһеңдер. Аһ-аһ! 🌷🌷🌷Был хәтлем маҡтағас, бешермәй ни сара. Эштән ҡайтышлай ярты кило тауыҡ бауырын һатып алдым магазиндан. Хәҙер бер тәмлекәс бешерәм тип, алъяпҡысымды һыға тартып бәйләп, ең һыҙғанып эшкә тотондом. Бауырҙы бер нисә ҡат һәйбәт кенә итеп сайҡап тураным. Табалағы ҡыҙған майға ике баш һуғанды оҙонсалап турап оҙаттым, саҡ ҡына ҡыҙҙырғас, ҡырғыс аша үткәрелгән кишерҙе, аҙаҡ бауырҙы өҫтәнем янына. Тоҙ, борос һиптем. Еҫе, әднәке, тәмлеее! Төҫө матур! Бушҡа маҡтамаған икән танышым! Тик үтә ныҡ оҙаҡ ҡыҙҙырмағыҙ, бауыр ҡатып китмәһен. Ҡайһы бер кеше, өс минут та етә ти, миңә ҡалһа бигерәк аҙ ваҡыт, ун минут самый ғыналыр ул. Тәк-тәк, йәһәт кенә тәрилкәләргә һалып өҫтәлгә ултыртҡас, иремде, улдарымды ашарға саҡырам: -Тәмлекәсем әҙер! Тиҙерәк булығыҙ! -Әсәй, нимәкәй ул? -Кәләш! Еҫе тәмле лә, тик минең бауыр ашамағанды беләһең дә инде! 🍀🍀🍀Бөттө! Донъям түңкәрелде! Ни эшләтергә инде был бауырҙы? Тәмле бит әле үҙе! Күҙемдән субырлап йәштәр аға, телемдән әсе һүҙҙәр инде ысҡынам-ысҡынам тигәндә, ирем әйтә: -Кәләш! Ә бына паштет итһәң, бер үҙем бер табаны ашап бөтәм! «Ашамай ғына ҡара!»-тип эстән генә һөйләнә-һөйләнә шкаф мөйөшөнән ит үткәргесемде килтереп сығарҙым. Нимә булһа ла әйтергә тел ҡысый бит инде, ирем ит үткәргесте ҡорған арала, әлеге лә баяғы «блендерым булһа, ит үткәргес менән ыҙаланмаҫ инем», тип ҡыҫтырылып өлгөрәм). -Ярар инде, кәләш, үпкәләмә. -Һы! Әйтеүе рәхәт! Үпкәләмә,имеш… Ә минең бәлки үпкәләгем киләлер? Һыр бирмәҫкә тырышҡан булам инде үҙемсә))) Оҙон-оҙаҡ үсегеп йөрөй торған ғәҙәт юҡ инде ул, йәһәтләп эшкә тотондом. Ҡыҙҙырылған бауырҙы һуғаны-кишере менән ит үткәргестән ике тапҡыр үткәреп алдым да, ике ҡалаҡ йомшарған аҡ май менән бутаным. Апаруҡ күп кенә килеп сыҡты был паштетым. Икмәккә һылаптырып, тәмләп ҡараһам, ыста! Телемде йота яҙҙым да! -Мммм! Кәләш! Үәт, исмаһам, тәмлеее! Күптән эшләмәй ни уны… -Әсәй! Мөмкинме миңә тағын добавка! 💃🍒🍒🍒Күңел күтәрелде, үпкәм онотолдо, донъя шул тиклем матур! Бер-берегеҙҙең ҡәҙерен белеп йәшәгеҙ, дуҫтарым! <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Гөлназ Ишемғолова тәҡдим иткән рецептар]] mhc9azbyiqmcivsmakk1bx1o9zmfuo5 0 3318 11928 11927 2017-08-23T21:45:08Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11928 wikitext text/x-wiki [[File:Chicken Pie.JPG|thumb]] '''Тауыҡ итенән бәлеш''' — тауыҡ итенән әҙерләнгән аҙыҡ хәҙерге тормошта иң таралған ашамлыҡтарҙың береһе, уны эш араһында, юлда, походта (Торпеда ҡулайламаһында) бешереп ашарға була. == Үҙенсәлектәре == Тауыҡ итенән әҙерләнгән аҙыҡ хәҙерге тормошта иң таралған ашамлыҡтарҙың береһе, уны эш араһында, юлда, походта (Торпеда ҡулайламаһында) бешереп ашарға була. == Ингредиенттар == * 500 грамм тауыҡтың түш ите * 200 ҡаймаҡ * 1,5 стакан он * 6-7 картуф * 3-4 йомортҡа * 3-4 баш һуған * тоҙ (самалап) == Әҙерләү ысулы == Йомортҡаға ҡамыр баҫырға, уны ике (береһе ҙур, икенсеһе бәләкәй) өлөшкә бүлергә, һәм икеһен дә уҡлау менән йәйергә. Тауыҡтың түш итен, һәр кешегә тәғәйенләп өлөшләп турарға, картуфты йоҡа ғына итеп, оҙонса «йәймә» кеүек итеп киҫеп әҙерләргә. Ҡалай табаны майларға, самалап үҫемлек майы һалырға, шунан ҙур ҡамыр йәймәне табаның ҡырҙарына сығарып йәйергә. Артабан ҡамырға итте, уның өҫтөнә бер ҡат йоҡа итеп киҫелгән картуфты теҙергә, араларына түңәрәк ҡулса формаһында киҫелгән һуған, башҡа йәшел тәмләткестәр һалырға. Самалап тоҙ һибергә. Бәләкәй ҡамыр йәймә менән ҡапларға, аҫҡы ҡат ҡамыр менән өҫкө ҡат ҡамырҙы берләштереп, бөгөп, ҡызырлап сығырға. Алдан тоҡандырылған духовкаға ҡуйып, 40 минут бешерәбеҙ. [[Category:Тауыҡ итенән бәлеш]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:!Main category]] i36n9iwf7q21zsv3i5mjyb69t6zosft 0 3319 11932 11931 2017-08-23T21:45:08Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11932 wikitext text/x-wiki [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 02.jpg|thumb]] '''Тауыҡ итенән бәлеш''' — тауыҡ итенән әҙерләнгән аҙыҡ хәҙерге тормошта иң таралған ашамлыҡтарҙың береһе, уны эш араһында, юлда, походта (Торпеда ҡулайламаһында)бешереп ашарға була. == Ингредиенттар == * 500 грамм тауыҡтың түш ите * 200 ҡаймаҡ * 1,5 стакан он * 6-7 картуф * 3-4 йомортҡа * 3-4 баш һуған * тоҙ (самалап) == Әҙерләү ысулы == Алдан тоҡандырылған духовкаға ҡуйып, 40 минут бешерәбеҙ. [[Category:Тауыҡ итенән бәлеш]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] ifw1yemomiajy9887viz7ojwbm4uyzo 0 3320 24813 11941 2023-02-23T08:25:04Z Aidar254 420 24813 wikitext text/x-wiki [[File:Kai rom khwan.jpg|thumb]] Улдарыма ит ашатып булмай, әммә ошо тәмлекәсте «һә» тигәнсе йыпырып ҡуялар. == Әҙерләү == Суйын табаға май һалып ҡыҙҙырам, аҙаҡ һуған һалам. Шунан тауыҡтың түш итен ваҡлап турап өҫтәйем. Тоҙ, борос, тәмләткестәр, ҡаймаҡ йә майонез, томат соусы һалып бутайым. Кишер һалһаң тағы ла тәмлерәк була ла, тик кишер һалғанды улдарым яратмай. Шулай итеп, ит менән һуған үҙ яйына бешә торһон. Ә беҙгә хәҙер картуфты әрсеп, дүрткә бүлеп, аҙ ғына тоҙ һибеп, ит өҫтөнә теҙеп һалып сығырға ҡала. Аҙаҡ табаны ҡапҡасы менән ябып, әкрен генә утта бешерергә кәрәк. Һыу һалмаҫҡа! Тиҙ бешә ул. Укроп, петрушка һибергә онотмағыҙ!! Ашығыҙ тәмле булһын!! <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:Тауыҡ ите]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 0kpze35r6gp92jveb3pd7p0mcg4x7zo 0 3321 11946 11945 2017-08-23T21:45:09Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11946 wikitext text/x-wiki [[File:Bubikon02.JPG|thumb|right]] # Йүгерҙе-йүгерҙе,<br>Еренә еткәс ултырҙы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mluekmy7sv01rtdf4drz6xzfwfk58ng 0 3322 11950 11949 2017-08-23T21:45:09Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11950 wikitext text/x-wiki # Аҡ тау өҫтөндә аҡ мулла ултыра,<br>Үлектәрҙең терелеүен көтә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7j49s0pc7vgc0e2w04c2rtc9wpjq9e7 0 3323 11953 11952 2017-08-23T21:45:09Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11953 wikitext text/x-wiki #Үҙенән башы ҙур. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] r5q7fgdwhcmpystmvz2p558tn772gtn 0 3324 11960 11959 2017-08-23T21:45:09Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11960 wikitext text/x-wiki [[File:Emys orbicularis 1.jpg|thumb|right|]] #Аяғын-ҡулын йәшерә<br /> Таш күлдәге эсенә. #Таш тирмәнең эсендә<br /> Ураҙ кеүек байбисә. #Бәләкәй генә бер әбей<br /> Тупһа аша үт(ә)алмай. #Шыптыр туным аҫтында<br /> Секрей күҙле эт ята. #Аҫты ла таҡта,<br /> Өҫтө лә таҡта,<br /> Башын аҫтына һалып, йоҡлап ята. #Ҡырҡһаң — бысаҡ үтмәй,<br /> Сәнсһәң — ҡаны сыҡмай. #Кем үҙ йортон елкәһендә <br /> Күтәреп йөрөтә? #Һис ҡасан да ашыҡмаҫ,<br /> Ауыр йөгөн ташламаҫ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7tkn4n3y05jtk54z136q0055ryj56if 0 3325 11968 11967 2017-08-23T21:45:09Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11968 wikitext text/x-wiki [[File:Stick.agr.jpg|thumb|Таяҡ]] [[File:El uso correcto del bastón inglés.ogg|thumb|Хәҙерге таяҡ]] # Ҡартайғанға — бер аяҡ. # Күҙе, башы булмаһа ла,<br> Күҙһеҙҙе йөрөтә. # Аяҡһыҙға ла таяныс,<br> Ҡулһыҙға ла таяныс,<br> Күҙһеҙгә лә таяныс. # Юлда арымай, ашарға һорамай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 709p1s93cwmi7b2ma6dzte2nz3zw0jg 0 3326 11972 11971 2017-08-23T21:45:09Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11972 wikitext text/x-wiki [[File:Кормушка, Новосибирск 01.jpg|thumb]] # Түбәһенән баҫтым, <br />Кендегенән аҫтым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] bloidxntof639ns38wbqzzizvswx1f9 0 3327 11976 11975 2017-08-23T21:45:10Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11976 wikitext text/x-wiki # Кәштә башында һоло икмәге. # Таяҡ башында көрпәле күмәс. # Бағана башында киндераш күмәсе. # Сым-сымыр,<br>Сейҙәй ҡутыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8w7cvt5ryrhf6enovvezh0ttu18d1tb 0 3328 18980 11979 2018-01-20T19:43:50Z ZUFAr 381 18980 wikitext text/x-wiki [[Файл:Wooden roof, Orvydas Farmstead.jpg|мини|справа]] # Өй башына оҙон ағайҙар теҙелгән. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0q1mbmv72rkqks2fuhwubx9i3a5jwxh 0 3329 11982 11981 2017-08-23T21:45:10Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 11982 wikitext text/x-wiki [[File:Октябрьский рассвет - panoramio.jpg|thumb|right]] # Алтын табаҡ ярыла төштө, аҡ мамығы ағыла төштө. # Аҡ һандығым асылды, эсенән ебәк сәселде. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cydbh7a3gk2r1kphv9x9nx5zkxf8yu0 0 3330 19910 11987 2019-08-19T18:33:33Z Aidar254 420 19910 wikitext text/x-wiki [[File:Rami Garipov museum 11.jpg|thumb|right]] # Ике башлы торомтай тәҙрә башын һаҡлай # Тәҙрә башында йоҡлайым,<br> Кеше битен һыйпайым. # Үҙе йәнһеҙ — ике башлы. # Ике башлы мүктәрге (ҡош)<br> Ҡыҙыҡтыра күптәрҙе. # Оҙон-оҙон оҙарған,<br> Ике башы ҡыҙарған. # Үҙе оҙон ғына,<br> Баштары ҡыҙыл ғына. # Аҡ тауыҡтың ҡойроғона ҡан тейгән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9ru61w32zru4ud6dbi01u14eoxxa7p8 0 3331 24980 11994 2023-04-28T17:36:49Z Aidar254 420 24980 wikitext text/x-wiki [[File:1927. Швея.jpg|thumb]] # Ай киттем, йыл киттем, <br />Энә буйы ер киттем. # Ай үтер, йыл үтер,<br />Күҙ күреме ер үтер. # Шыума шыуа, йылан ҡыуа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4zobmlboa9cq4pbjudjejdteo0xszyf 0 3332 12000 11999 2017-08-23T21:45:10Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12000 wikitext text/x-wiki [[File:Jonescs.jpg|thumb|right]] # Һыңар ҡолаҡ әбеймен,<br> Өҫтәренән әйберҙең<br> Үрмәксе ауы тартам,<br> Еп һуҙырға яратам. # Тек-тек итер,<br> Текмештән китер. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nra6vzvhhc8byv2rl1fdsbmrhc80n48 0 3333 12006 12005 2017-08-23T21:45:10Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12006 wikitext text/x-wiki [[File:Arosa Eichhörnchen 03.jpg|thumb]] # Ағастан ағасҡы(а) һикерә ҡарасҡы. # Тап-тап, табағас,<br /> Табағасҡа мең ағас,<br /> Ҡойроғо бер ҡолас. # Һикереп менә ботаҡҡа,<br /> Килеп эләгә тоҙаҡҡа,<br /> Бай тунына бер ямау. # Сәтләүекте ярата,<br /> Һунарсыны ҡарата. # Үҙенән ҡойроғо оҙон. # Ялҡын кеүек ялт-йолт итә,<br /> Ҡапыл һикереп китә.<br />Йәйе уның эштә үтә,<br />Ҡышын сәтләүек сиртә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ikwhe5oppav6m3l1bms0toyxsypx1zb 0 3334 12010 12009 2017-08-23T21:45:11Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12010 wikitext text/x-wiki # Ҡаҙ юлы ҡатмыш,<br> Үрҙәк юлы үтмеш. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] czok6nrkrv8g7lcyy6daeheg1cxla3o 0 3335 24388 24387 2022-06-17T15:59:22Z Һәҙиә 403 24388 wikitext text/x-wiki '''Тел-теш ҡырҡыу''' (тел-теш төйөү ҙә тиҙәр) — ҡарғыштан, ғәйбәттән, яман һүҙҙән, насар күҙҙән дауалау ырымы. Бәғзе кеше тураһында төрлө ғәйбәт һөйләһәләр, уны ҡарғаһалар, кеше иҫнәп ауырый. Уны йоҡо баҫа, хәлһеҙләнә, ашағыһы килмәй. Хатта ғаилә ағзалары ла, малы ла ауырыҡһына. Бындай ауырыуҙы тел-теш баҫыу, тел-теш сире тиҙәр. == Нисек башҡарыла == Уға ҡаршы борон-борондан төрлө имдәр, ырымдар ҡулланғандар. (Сибай ҡалаһында йәшәгән Гөлдәр инәй Сирғәлина дауалауы буйынса. Ярҙам һорап мөрәжәғәт иткәндәрҙе ҡарғыштан, ғәйбәттән, яман һүҙҙән, насар күҙҙән тел-теш ҡырҡыу ырымы аша һаҡлай). Тел теш төйөү өсөн тәүҙә имләтеүсенең буйы оҙонлоғо итеп (алғы яҡтан үлсәнә) ике башҡа ете төрлө еп үлсәп алаһың. Ептәрҙең төҫөн кешеләрҙең күҙҙәре төҫөнә (ҡара, һоро, күк, зәңгәр, йәшел һ.б.) оҡшатып һайлайһың. Ептәрҙең етеһен бер, етеһен бер итеп, бергә ҡушып, ике бау яһайһың. Тәүҙә береһенә, унан икенсеһенә 41 -әр төйөн, барлығы 82 төйөн төйнәйһең, һәр төйөндө төйнәр алдынан, йәғни һикһән ике тапҡыр, шундай әпсен әйтелә: '''Имсе: Бисмилләһир-рахмәнир-рахим.''' '''Имләтеүсе: Инәй, ни төйәһең?''' '''Имсе:''' Тел-теш төйәм. Дошмандарҙың телен төйәм. Фәхрибаныу ҡыҙы Фатиманың (имләтеүсенең әсәһенең һәм үҙенең исеме әйтелә) дошмандарының телен тыйып, утҡа яғып, бәхетен яңыртам, һаулығын яңыртам. Имен-һау йәшәүе өсөн шуны төйәм, — ти ҙә бер төйөн төйнәй. Нисә төйөн төйнәгәнеңдең һанын яңылышмаҫ өҫөн алдыңа 41 ноҡот ташы (Гөлдәр инәйҙең ноҡот таштары Каспий диңгеҙенән алып ҡайтылған, Ҡара диңгеҙҙән алып килтерелгәне лә бар) һалып ҡуйырға кәрәк. Имсе, бисмилләһир-рахмәнир-рахим, тигәс тә, бер ташты алын, ситкә ҡуяһың, таштар ситкә алынып бөткәс, төйөндө төйнәгәндә яңылышлыҡ китмәгәнме, тип, уларҙы ҡабатлап һанап, тикшереп сығаһың. Ҡырҡ берәр төйөнлө ике бау әҙер булғас, береһен алып, ундағы һәр төйөндөң уртаһынан ҡайсы менән ҡырҡаһың. һәр төйөндө ҡырҡыр алдынан шундай әпсен әйтелә: '''Имләтеүсе:''' Инәй, ни ҡырҡаһың? '''Имсе:''' Тел-теш ҡырҡам. Дошмандарҙың телен ҡырҡам. Бөтә төйөндәрҙе лә ҡырҡып бөткәс, уларҙы һоҫҡоға йәки икенсе бер яйлы һауытҡа бер аҙ артыш та ҡатнаштырып һалып, яндыраһың (ҡырҡылған ептәр тиҙерәк тоҡанып китһен өсөн Гөлдәр инәй һоҫҡо төбөнә бәләкәй ҡағыҙ киҫәге лә һала). Имләтеүсегә өс тапҡыр төтөнөн еҫкәтәһең, биленән һоҫҡоно өс тапҡыр уратып алаһың. Ғәҙәттә, имләтеүсенең дошманының, уға яуызлыҡ теләгән кешенең күҙе (төйөнө) тиҙ генә янып бөтмәй ыҙалата, хатта яндырғанда ситкә һикерә, уны урынына кире һалып, яңынан яндыраһың. Бөтә ҡырҡ бер төйөн дә янып бөтөргә тейеш. Бының өсөн көлөн болғатып ҡарарға кәрәк. Янып бөтмәй ыҙалатҡан төйөндөң төҫө — дошманығыҙҙың күҙҙәренең төҫө. Бөтә төйөндәр ҙә янып бөткәс, көлөн сепрәккә төрөп, имләтеүсегә бирәһең. Ул уны тупһаһына йәки ишек башына ҡыҫтырып ҡуйырға тейеш. Ҡырҡ бер төйөнлө икенсе бауҙы бетеү урынына беләккә урап та, муйынға тағып та, кеҫәңә һалып та йөрөтөргә мөмкин. Тел-теш ҡырҡыу имләтеүсенең эшен ыңғайлата, яуыз уйлы кешеләрҙең уға юлын яңылыштыра, уны күрә алмай һөйләгәндәрҙең телен тотлоҡтора. — Тел-теш ҡырҡыу имен башҡарып бөткәс, тупһаға ете тапҡыр ике ҡулың менән һуғып алаһың да, тотҡаны сайҡатҡан һалҡын һыу менән ҡулыңды, битеңде йыуаһың. Шул саҡта имләүсегә ул имләгән кешенең бер ниндәй сире лә, боҙомо ла йоҡмай, — ти Гөлдәр инәй. '''Флорида ИҪӘНБАЕВА. Сибай ҡалаһы. 26 Башҡортостан ҡыҙы № 3, 2011''' '''ТЕЛ-ТЕШ ҠЫРҠАМ''' -Инәй, инәй, ни төйәһең? -Тел-теш төйәм, им-том итәм, Яңы бәхет, ҡот яңыртам, Тел-теш һине баҫмаҫ бүтән! Ямандың тотҡарлап телен, Уйҙарының бороп осон, Тел-теш төйәм, тел-теш ҡырҡам, Ҡарғыш-ғәйбәт елгә осһон. Ете төҫлө епте һайлап, Ҡырҡ бер тапҡыр төйәм төйөн. Әпсен, доғаларым әйтәм, Йәнең тыныс булһын, тием. Әпсен әйтеп, һиңә тағам, Тыныс булһын тирә-яғың. Тел-тештәрҙән арынырһың, Ҡайтыр матур, һап-һау сағың. - Инәй, инәй, нимә ҡырҡаң? - Тел-теш бөтһөн, китһен яман. Ҡырҡ бер төйөн ҡырҡып тағы, Ҡырҡындыһын утҡа яғам. Утҡа яғам, көл итәмен, Яҙлыҡһын да китһен юлы. Тел-теш ҡырҡҡан минең түгел, Ғәйшә-Фатиманың ҡулы. '''Айһылыу Хәсәнова.''' *[https://vk.com/im?sel=c271&w=wall-254895_20605 Телеканал САЛЯМ | СӘЛӘМ телеканалы] 10 май 2022 сәғ. 17:50 [[Category:!Main category]] [[Category:Халыҡ медицинаһы]] je3acmepw4t7wye7ck46zolv8s121je 0 3336 12017 12016 2017-08-23T21:45:11Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12017 wikitext text/x-wiki # Мейес аҫтында һыулы йыуғыс. # Һике аҫтында ҡыҙыл бау. # Ҡараңғы өйҙә ҡанлы балта. # Ике таҡта араһында<br> Ҡыймылдай ҡыҙыл даға. # Йылы мейес эсендә еүеш быҙау. # Йөҙлөк аҫтында еүеш быҙау. # Таш аҫтында булһа ла<br> Бер ҙә тик тормай. # Һаҙлы ерҙә бер таҡта<br> Серемәй ҙә, батмай ҙа. # Һөйҙөргән дә шул,<br>Биҙҙергән дә шул. # Һөйәге юҡ, ние юҡ,<br>Һөйләмәгән һүҙе юҡ. # Һөйәкһеҙ,<br>Ҡайҙа бөкһәң, шунда бөгөлә. '''Тел, ҡолаҡ, күҙ''' Берәү һөйләй,<br>Икәү тыңлай,<br>Тағы икәүһе ҡарап тора. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] frt65s0c9lw3f7qjpmpq80c0w4l3kkr 0 3337 18883 12024 2018-01-03T12:57:13Z Aidar254 420 18883 wikitext text/x-wiki [[File:Early portable tv.jpg|thumb]] # Ҡумта эсендә кеше, <br />Йырлау, һөйләүҙә эше. # Дүрт мөйөшлө көҙгөгә<br /> Бөтә донъя һыйған. # Самолет та, пароход та,<br />Поезд да түгел үҙем.<br />Теләгән бер кешегә мин <br />Күрһәтәм донъя йөҙөн. # Зәңгәр төҫлө көҙгөлә<br /> Бөтә донъя күренә.<br />Ултыртып ҡуйҙыҡ уны <br />Өйөбөҙҙөң түренә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kv5wrtphloq4k7svqs8m3idn1wpi5ij 0 3338 12033 12032 2017-08-23T21:45:11Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12033 wikitext text/x-wiki [[File:Телеграфный столб - panoramio.jpg|thumb]] [[File:Советский телефон ТА-68 без номеронабирателя (установлен самостоятельно).JPG|thumb]] # Ике тауҙың араһында<br /> Ваҡ-ваҡ ағас ултыра.<br />Ай ҙа тимәй, көн дә тимәй,<br /> Үкереп илап ултыра. # Теҙелеп киткән күп ағас,<br />Япраҡ ярмаҫ ҡыу ағас. # Еп һуҙыла, еп һуҙыла,<br />Оҙон юлдың буйына,<br />Иван менән Степан <br />Тотоп тора ҡулына. # Һөйләп бирә тел менән,<br />Үҙе китә юл менән,<br />Юлы ағас башында. # Үҙе бында ултыра,<br />Һүҙҙе тегендә тултыра. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jnssr56docdz9vvccj4i6vlkcnhj7zk 0 3339 12042 12041 2017-08-23T21:45:11Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12042 wikitext text/x-wiki [[File:Erinaceus europaeus LC0119.jpg|thumb]] # Энәләрен ҡалдырмай йөрөй —<br /> Үҙе тегеүсе түгел. # Энәһе бар — тегә алмай. # Тыны бар, өнө юҡ,<br />Кейеҙенең йөнө юҡ,<br />Үткер ҡылдан эшләгән<br /> Тирмәһендә ҡышлаған. # Үҙе бүрек кеүек кенә,<br />Кейгән туны энәле. # Ҡым-ҡым ҡылиҡап,<br /> Ҡойроҡтары сылиҡап,<br /> Сәслек-сөслөк аяғы,<br /> Һикһән төрлө таяғы. # Бәләкәй генә бер ҡарсыҡ,<br /> Тәне тулы шырпы. # Йомро-йомро туп кеүек,<br /> Бөтөн тәне шырт кеүек. # Яҫы ерҙә яу йомроһо. # Энәһен тотҡан,<br />Юл буйына сыҡҡан. # Энәһе бар — тотоп булмай,<br /> Энәһе менән тегеп булмай. # Ялан ерҙә энәле йомғаҡ. # Энәле йомғаҡ йөрөп ята,<br /> Үләндәрҙе ҡыштырлата. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4n6s75kqczip05xfofa2kb689ksor6r 0 3340 20346 20345 2020-02-23T09:17:16Z Айсар 394 /* Әҙерләү */ күренеш 20346 wikitext text/x-wiki [[File:Holodez s hrenom.JPG|thumb|Тертелдәк]] '''Тертелдәк''' (''урыҫ телендә'' холодец йә студень) — [[ҡойҡа]]нан әҙерләнә торған ризыҡ. == Составы == * Баш һәм тояҡ ите * Тоҙ * Һарымһаҡ (самалап) * Тәмләткестәр: Ҡара борос (ыуаҡланған) * (мөмкин) лавр япрағы * Йәшел петрушка, укроп == Әҙерләү == Баш-тояҡ итен оҙаҡ итеп, 5-6 сәғәт дауамында, кәрәгенсә тоҙ, лавр япрағы (мөмкин) һалып, тандыр утта бешерерәбеҙ. Бешеп сыҡҡандан һуң, һөйәгенән айырып алып, итте һыуытабыҙ ҙа, һарымһаҡ менән бергә ит турағыс аша үткәреп, борос һалып, самалап һурпаһын ҡатнаштырып ныҡлап болғатыбыҙ. Әҙер ризыҡты, тәрилкәләргә ҡойоп, матурлыҡ өсөн өҫтөнә йәшел петрушка, укроп һибеп, ҡатырырға (һыуытырға) ҡуябыҙ. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит аштары]] ousb8okoeh939xf5dqwswtw4f1s70oq 0 3341 12056 12055 2017-08-23T21:45:12Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12056 wikitext text/x-wiki [[File:06-10-06smile.jpg|thumb]] #Аҡ егеттәр аңһыҙ,<br>Анһыҙ донъя һанһыҙ. # Бикләнмәгән һандығымда<br> Утыҙ ике ынйым бар. # Бер мискәнең эсендә<br> Утыҙ ике аҡ тауыҡ. # Бер соҡорҙоң эсендә<br> Утыҙ ике аҡ тауыҡ. # Бер һарай эсендә<br> Утыҙ ике аҡ тауыҡ. # Аҫлы-өҫлө аҡ тауыҡ. # Ҡыҙыл кәртә өҫтөнә<br>Аҡ тауыҡтар ултырған. # Кәштәм тулы аҡ тауыҡ. # Бәләкәй генә бүлмәлә<br> Утыҙ ике аҡ ҡапсыҡ. # Түңәрәк күлдә алтын таш,<br>Ау һалһаң да алынмаҫ. # Кәштәм тулы аҡ шәшке. # Мейес аҫтында аҡ себеш. # Мейес аҫтында утыҙ ике аҡ бәрәс. # Аҙбар тулы аҡ һарыҡ. # Тирбәгәйҙең тирмәне<br> Тартҡан онон бирмәне. '''Теш төшөү''' Беҙ-беҙ, беҙ инек,<br>Утыҙ ике ҡыҙ инек.<br> Ике рәткә теҙелдек,<br> Берәм-берәм өҙөлдөк. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] av1obg0rh9uacauvm1rhngn24c835y5 0 3342 12067 12066 2017-08-23T21:45:12Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12067 wikitext text/x-wiki [[File:BOCA-SGA.png|thumb]] #Утыҙ ике аҡбуҙат,<br>Ҡағыша ла тибешә,<br>Ерән айғыр өйөрә. #Утыҙ ике аҡ ат,<br>Бер сығынсы ерән ат<br> #Утыҙ кеше әүен һуға,<br>Усман ағай әйләндерә. #Утыҙ кеше он тарта,<br>Метри ағай әйләндерә. #Аҡлы ағайҙар әүен һуға, <br>Аҡман ағай әйләндерә. #Аҡ тунлылар ашлыҡ һуға,<br> Ҡыҙыл тунлы көлтә ташый. #Аҡ тунлылар ашлыҡ һуға,<br> Көпөлөләр көлтә әйләндерә. #Аҡ тунлылар йыйып тора,<br> Мөәзин бабай ташып тора. #Аҡ кешеләр ҡырҡа,<br>Ҡыҙыл кеше алып кейеп тора. #Арбаҙ тулы аҡ тауыҡ,<br> Уртаһында ҡарт әтәс. #Ҡатар-ҡатар таш ҡуйҙым,<br> Ҡыҙыл һыйырым буш ҡуйҙым. #Ҡыҙырым таштың аръяғында,<br> Ҡыҙыл танам уйнаҡлай. #Ҡыҙыға-ҡыҙыға таш ҡойҙом,<br> Ҡыҙыл тананы буш ҡуйҙым. #Һөйәк келәт, ит баҫтырыҡ. #Иләләй, зиләләй,<br>Уртаһы ҡыҙыл бейәләй. #Аҡ ҡорма, ваҡ ҡорма,<br>Аҡ ҡорма арты тиктормаҫ. #Утыҙ ике туҡылдыҡ,<br>Бер мыймылдыҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7vook4ebsst11tu20jw048cgdlc0kth 0 3343 19108 12070 2018-02-22T14:36:32Z Aidar254 420 19108 wikitext text/x-wiki #Бер ҡулымда албырғы,Бер ҡулымда болдорғо. #Бер ҡулымда ҡыптырым,Бер ҡулымда сыптырым. #Бер ҡулымда тартҡылыҡ,Бер ҡулымда ҡаҡҡылыҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jr0hj4bq924d00wsyo577q0krbywkte 0 3344 12078 12077 2017-08-23T21:45:12Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12078 wikitext text/x-wiki [[File:Yak Butter Tea - Shuzheng Tibetan Village.jpg|thumb|left]] '''Тибет сәйе''' Тибеттә VII быуатта уҡ сәйҙең япраҡтарын бешереп эсергә өйрәнгәндәр, шуға күрә уларҙың әҙерләү ысулы иң боронғоларҙан һанала. Тибет сәйенә яҡ һөтөнән эшләнгән һәм иретелгән май ҡулланылғанға күрә, был эсемлек кешегә көс һәм ҡеүәт бирә. Бер уҡ ваҡытта кәйефте күтәрә һәм, асыҡҡанда, туйҙыра. Бер сынаяҡ, йәки пиала тибет сәйен эсһәң, асығыу тойғоһо оҙаҡҡа баҫыла. Тибеттә әлегәсә үтелгән араны, нисә сынаяҡ сәй эсеүеңә ҡарап, һанайҙар. Был эсемлек Тибетта һәм уға яҡын урынлашҡан илдәрҙә йәшәүселәрҙең әүҙемлеген тәьмин итеүсе ризыҡ. Тибет монахтарының борондан аҡыл кимәле яғынан айырылып тороуо бушҡа түгел. Уларҙың хикмәтен иғтибарһыҙ ҡалдырып, был хуш еҫле эсемлекте эсеп ҡарамай тороп ҡалырға ярамай! Кемгәлер май, хатта тоҙ ҡушылған һөтлө сәйҙең тәме тәүҙә ғәҙәти булып та күренмәҫ. Ләкин был туҡлыҡлы һәм хәл биреүсе эсемлектең хикмәте лә шунда! Күптәр уны татып ҡарағас ҡына, үҙендә яңыса тәм тойоу һәләтен асыр, күтәренке кәйеф һәм көс-ҡеүәт өҫтәлеүен тойор. Сәйҙе иртән эсеү хәйерле, сөнки алда көн оҙонона көс талап итеүсе күп эштәр ниәтләнгән. Тәнеңде ҡөҙрәт һәм яҡшы кәйеф менән тәьмин итәсәк был ризыҡ иғтибарға лайыҡ, ә бәлки һеҙҙең тарафтан көн дә ҡулланыла башлар! == Әҙерләү тәртибе == # Эре япраҡлы, яҡшы сифатлы, хуш еҫле ҡара сәй алырға. 6 литрлыҡ эмалле һауыттағы таҙа һыуға 100 г сәй һалып, ҡайнатып сығарғас та, һүндерәһең. # Уттан алып, марля йәки ҡыл иләк аша һөҙгәс, эҫе сәйгә иретелгән 50 −100 г һыйыр майы (топленое масло), бер балғалаҡ тирәһе тоҙ һәм 1 л ҡайнаған эҫе һөт ҡойоп, яҡшы итеп ҡатнаштыраһың. Әҙер сәйҙе кәсәләр менән эҫе килеш таратаһың. (Һыйыр майы урынына магазиндан алған 1 ҡап аҡ май ҙа ярай). [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] r1uhyytht4ed19zl758fnmsyocgopbq 0 3345 12085 12084 2017-08-23T21:45:13Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12085 wikitext text/x-wiki [[File:Zirkumpolar ani.gif|thumb]] Капитандар уға ҡарай,<br> Төндәрҙә йөҙгән саҡта.<br> Үҙ бурысын яҡшы үтәп,<br> Нурланып тора һаҡта. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hmco2ni9uxqv0qh5myid5w5rap3rl1j 0 3346 12090 12089 2017-08-23T21:45:13Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12090 wikitext text/x-wiki [[File:Urazmat-Yourte-Intérieur (1).jpg|thumb]] # Атаһы улын күтәрә,<br> Улы ҡулын күтәрә. # Өҫтө-башы япҡан,<br> Урамға ҡарай баҡҡан. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9yxhwosr3vc5m4kda8s2ypjm0o5j1ns 0 3347 12096 12095 2017-08-23T21:45:13Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12096 wikitext text/x-wiki [[File:Kyrgyz yurt 2006.jpg|thumb]] # Ун ҡанатын йәйгән,<br> Аҡ сәкмәнен кейгән. # Күҙем-башым күккә баҡтым,<br> Күк сәкмәнем күтәрә яптым. # Тәҙрәһе юҡ, түбәһе тишек,<br> Ямғыр үтмәй, ел өрмәй. # Күк үләндән кәбән өйҙөм,<br> Кәбәнем осон асыҡ ҡуйҙым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] smcxzi6n25kdqq1tqf2uvcono0qxqru 0 3348 25006 12104 2023-05-02T15:11:20Z Aidar254 420 25006 wikitext text/x-wiki [[Image:Glade Creek Grist Mill.jpg|thumb|400px|]] # Ел-ел, арба, ел, арба,<br />Ете йылға кис, арба,<br /> Елде-һыуҙы эс, арба. # Зыр-зыр зырайман,<br /> Зырайманда килтеки,<br /> Әлемтеки, бештеки,<br />Осто буран, осто ел. # Йәш үгеҙ тулай,<br /> Оло үгеҙ үкерә —<br /> Йөн төкөрә. # Айыу үкерә,<br /> Йөнө ҡойола. # Aйыy аҡыра, йөнөн ҡоя. # Саң юҡтан саң сығара. # һике-һике һикелдәй,<br />Һике башы мөңкөлдәй,<br /> Ялан-йолан саҡыра,<br />Тәлмәрйене баҡыра. # Ҡайнап ятҡан таш күрҙем,<br /> Тоҙһоҙ бешкән аш күрҙем. # Ҡоро ағас башында айыу олой. # Үҙе ил туйҙыра,<br />Үҙенең тамағы туймай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1dhhz01442ph4li4hocfzr2ous7ag2z 0 3349 12107 12106 2017-08-23T21:45:13Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12107 wikitext text/x-wiki # Айыу үкерә, йөнө ҡойола. # Ҡоторған айыу йөнөн туҙҙыра. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] bdj3kxhx3r4vk7ogd99qjtiy69h1z22 0 3350 12113 12112 2017-08-23T21:45:13Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12113 wikitext text/x-wiki [[File:Тополь - panoramio (2).jpg|thumb|left]] 1.Ҡайҙа ҡаҡһаң да ҡолағын сығара.<br> 2.Аяғы алтмыш,<br> Ҡулы мең.<br> 3.Аяғы алтмыш,<br> Ҡулы етмеш,<br>Бите мең бер йөҙ етмеш.<br> [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ntuw4f66xo1iukf07pwn7oo9zgi6k1u 0 3351 12120 12119 2017-08-23T21:45:14Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12120 wikitext text/x-wiki [[File:Туман. Крим.jpg|thumb|400px]] # Аҡ сымылдыҡ эсендә<br /> Айҙы нисек табайым?<br />Күк сымылдыҡ эсендә<br /> Көндө нисек табайым? # Көндө төн итә,<br />Үлән башын һыу итә. # Мөңрәй бара, мөңрәй бара,<br /> Мөгөҙөн күккә терәй бара,<br /> Ҡамышлыҡҡа төшә бара,<br /> Ҡамыш һыуын эсә бара. # Таң алдында килә,<br />Ҡояш сыҡҡас юғала. # Төтөнө бар — уты юҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] a5zbhz76w8a806gm1g7g2rqgevdxjpp 0 3352 24777 12126 2023-02-11T18:28:37Z Aidar254 420 24777 wikitext text/x-wiki [[File:Кувшинки на озере.JPG|thumb|right]] # Һыу өҫтөндә һары май. # Кескәй генә тәрән күл,<br />Тирәк уның эсендә,<br />Ҡылыс бәйләп, ҡынын тотҡан<br /> Егеттәр уның эсендә. # Ҡыҙыл ҡырсын эсендә,<br />Ҡыҙҙар уның эсендә,<br />Итәктәрен төрөнөп,<br />Егеттәр уның эсендә. # Үҙе бәләкәй, күҙе ҙур. # Зәңгәр тулҡында тирбәлеп,<br /> Йоҡлай ул көндөҙҙәрен.<br />Кис етеүгә асып ҡуя. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rxcrommiwnn7jtirai2f0aozflpfvbw 0 3353 12131 12130 2017-08-23T21:45:14Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12131 wikitext text/x-wiki [[File:White-naped_crane_arp.jpg|thumb|]] #Торҡо-тарҡы тора ла<br /> Күккә менеп юғала. #Сыбар кейемле,<br />Оҙон муйынлы,<br />Борсаҡ йыя,<br />Ҡайҙа ҡуя? #Ике оҙон һырғауыл,<br />Һырғауыл башы йомро туп,<br />Йомро туп башы тағы һырғауыл,<br />Ул һырғауыл башы оҙон ҡыпсауыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] a4t93kofq87aluh0mosw1xzyo9ppoh3 0 3354 12133 12132 2017-08-23T21:45:14Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 12133 wikitext text/x-wiki ==Торф йәшелсәне һаҡлай== ''<small>"Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 30.10.2012.</small>'' Торфты беҙ яҡшы органик ашлама булараҡ беләбеҙ. Шулай уҡ уны өй нигеҙен, түбәләрҙе нығытыу өсөн ҡулланалар. Ә бына йәшелсәләрҙе төрлө сереткес бәшмәктәрҙән, бактерияларҙан һаҡлауы тураһында бик аҙ кеше хәбәрҙар. Торф бактерицид үҙенсәлеккә эйә. Алама газды “йота”, дымды һеңдерә. Йәшелсәне төрлө һауа шарттарында ла һаҡлай ала: температураның ҡырҡа үҙгәреүенә ҡаршы тора. Йәшелсәне һаҡлау өсөн йәшник, башҡа һауыт төбөнә 2 – 3 см ҡалынлыҡта йәйәләр ҙә ике рәт кишер, картуф, башҡа төр йәшелсә теҙәләр. Һуңынан тағы ошо уҡ ҡалынлыҡта торф һибәләр. Шулай һауыт тулғансы һалалар. Иң һуңғы булып торф ҡатламы ҡалырға тейеш. Торф менән йәшелсә 10х10 нисбәтенән алына. Әгәр ҙә мөгәрәптә, баҙҙа картуф, башҡа йәшелсә өйөлөп ятһа, иҙәненә 3–5 см ҡалынлыҡта торф йәйелә, кишер, шалҡан, сөгөлдөр һымаҡ тиҙ йомшарып барғандары өҫтөнә ошондай уҡ ҡалынлыҡтағы торф “юрған”ы ябыла. [[Category:!Main category]][[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] 76nshqh9fevt73pmajkkh25qsfydleo 0 3355 12138 12137 2017-08-23T21:45:14Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12138 wikitext text/x-wiki [[File:Salt set in Sharpes Museum.jpg|thumb]] # Аҡ ҡына, ваҡ ҡына,<br />Һыуға һалһаҡ, юҡ була. # Сәйгә һалғанды ашҡа һалмайҙар,<br /> Ашҡа һалғанды сәйгә һалмайҙар.<br /> Һәр икеһе аҡ, үҙҙәре бик ваҡ,<br /> Тиҙ генә уйла, сиселһен йомаҡ. # Икеһе лә — аҡ,<br />Икеһе лә — ваҡ,<br />Айырайым тиһәң — ҡап! [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ms0jvs4yd54y6cfqzairbmb4tfmsqp1 0 3356 12149 12148 2017-08-23T21:45:15Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12149 wikitext text/x-wiki [[File:TableSaltRussia.jpg|thumb]] # Яңғыҙ мине ашамайҙар,<br />Минән башҡа йәшәмәйҙәр. # Мине ашамайҙар,<br />Минән башҡа туй ҙа яһамайҙар. # Аҡ көсөгөм аштан ҡалмай. # Бәләкәй генә аҡ көсөк,<br />Сәп иткәндән ҡоро ҡалмай. # Үҙе генә ашалмай,<br />Унан башҡа аш бармай. # Һыуҙан тыуа, һыуҙан ҡурҡа. # Ерҙән табыла,<br />Утҡа табына,<br /> Һыуҙан ҡурҡа. # Үҙем әсе булһам да<br /> Ризыҡты тәмләндерәм. # Үҙе өҫтәлдән төшмәй,<br />Тышҡа ҡуйһаң, эт теймәҫ. # Әсе була, татлы була,<br />Үҙе туҙан саҡлы була. # Үҙе аҡлы,тәме татлы,<br />Тышҡа ҡуйһаң, эт теймәҫ. '''Ҡаҙанға тоҙ һалыу''' # Иҙел төбөнә таш һалдым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0d650j7iuoyidol983n0i4cvqp0vz3b 0 3357 19950 19941 2019-09-05T04:30:33Z Aidar254 420 19950 wikitext text/x-wiki [[File:Pteridium aquilinum 01.JPG|thumb]] '''Тоҙланған абаға (ҡаҙаяҡ) үләне''' {{Өҙөмтә | Выравнивание = left | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Вудсия|Ҡаҙаяҡ үләне]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Был үҫемлек витаминдарға бай һәм үҙенсәлекле тәме булыу өҫтөнә, организмды унда тупланған радиоактив матдәләрҙән таҙарта алыуы менән файҙалы. Тағы ла урмандан үҙең йыйып әҙерләгән осраҡта бик осһоҙға төшөүөн дә өҫтәһәң, был аҙыҡҡа күптәр иғтибар итер һәм ыңғай баһалар, уны әҙерләргә һәм даими ҡулланырға өйрәнер ине. == Беренсе ысул == Май аҙағында, июнь баштарында ҡаҙаяҡ үләне 10-20 см оҙонлоғонаса үҫеп сығып, осо түңәрәкләнеп, йомарланып торғанда, мурт сағында йыйыла. Яңы йыйылған ҡаҙаяҡты эмалле йә быяла һауытҡа тоҙ менән ҡатыштырып, ҡатлап-ҡатлап тултырғас, өҫтөнән ауыр әйбер (мәҫәлән, таҙа итеп йыуып, һыуҙа ҡайнатылған таш) менән баҫтырып, һалҡынса ҡараңғы урында тоторға. 10-14 көн үткәс, айырылып сыҡҡан тоҙло һыуын түгергә һәм икенсе тапҡыр, был юлы әҙерәк миҡдарҙа, тоҙ һибеп, еңелерәк таш менән баҫтырып ҡуйырға кәрәк. Был юлы өҫтә булғандары менән аҫҡыларының урындарын алмаштырып һалырға онотмау яҡшы булыр. Тоҙланған ҡаҙаяҡты бер нисә ҡат йыуып, киҫәктәргә турағас, 1-2 минут ҡайнап торған һыуҙа бешереп алаһың да, эре иләк аша һыуын ағыҙып, икенсе һауытта тағы ла бер тапҡыр ҡайнап торған һыуға төшөрөп алаһың. Шунан һуң, икенсегә һыуын түгеп, тәрән табала майҙа, һуған ҡушып, ҡапҡасын ябып, һүрән утта быҡтыраһың. Әҙер булғас, һарымһаҡ һәм башҡа тәмләткестәр өҫтәп ебәрәһең. [[Файл:Ҡаҙаяҡ үләне күтәрелә.jpg|мини|Ҡаҙаяҡ үләне күтәрелә]][[Файл:Тоҙларға ҡаҙаяҡ йыйыу.jpg|мини|Тоҙларға йыйылған ҡаҙаяҡ ]] == Икенсе ысул == Һыу ҡайнап сығыуға, тоҙ өҫтәп, ҡаҙаяҡты 1 минут бешереп алаһың. Иләктә һыуынан һарҡытып алғас, ҡояшта киптерәһең. Кипкән ҡаҙаяҡты еләҫ урында, сепрәк тоҡсайҙарҙа һаҡларға кәрәк. Тоҙлап киптерелгән ҡаҙаяҡ үләнен һыуҙа ебетеп, бер-нисә тапҡыр алмаштырып, тоҙон бөтөрөп алғас, төрлөсә ҡулланыла. Картуф менән дә, ит менән дә быҡтырып алырға, төрлө турамаларға ҡушып ебәрергә мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 85o4bjb0a1kon9vqyk531m54mst9t4v 0 3358 19312 12159 2018-04-24T15:26:43Z ZUFAr 381 added [[Category:Бауырһаҡ рецептары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19312 wikitext text/x-wiki ''Ингредиенттар'': * 1 стакан ҡайнар һыу * 1 стакан тоҙ * 2 стакан он '''Ҡамырҙы әҙерләү''': Ҡайнар һыуға тоҙҙо һалып, ирегәнсе, бутарға. Шунан аҙлап-аҙлап он ҡушып, өлгөргәнсе ҡамыр баҫырға. '''Сувенирҙар яһау''': 1. Ҡамырҙы, кәрәкле өлөштәргә бүлеп, үҙеңә оҡшаған нимәләр яһарға мөмкин: * Башҡорт аш-һыуы өлгөләрен: бәлеш, бауырһаҡ, йәймә, ҡаҙан кәкереһе. * Төрлө үҫемлек, бөжәк, йәнлек фигураларын. * Ҡурсаҡ, ҡорамал-йыһаз, биҙәүес һ. б. 2. Сувенирҙарҙы әүәләгәндән һуң, {{comment|духовкаға|кухня плитаһында бешеренеү мейесе}} ҡуйып, киптерергә кәрәк. 3. Оҫта, кипкән эшләнмәләрҙе, үҙе теләгәнсә, биҙәкләп матурлай. '''Сувенирҙарҙы ҡулланыу''' Был сувенир-эшләнмәләрҙе мәктәп класс-кабинеттарындағы күргәҙмәләрҙә, музейҙарҙа, төрлө байрам күргәҙмәләрендә күрһәтергә мөмкин. Улар донъяны танып-белеүгә, зауыҡ тәрбиәләүгә хеҙмәт итә. БСТ каналының «Семәр» тапшырыуында ишеткәндән. Абдуллина Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙы. 2 август 2017 йыл. [[Категория:Бауырһаҡ рецептары]] cktt3nz7f4e47zvrimqw6sfgwz208l5 0 3359 24814 12164 2023-02-26T18:05:06Z Aidar254 420 24814 wikitext text/x-wiki [[File:Initial at page 221 of Indian Fairy Tales (1892).png|thumb|right]] # Киндер келәт, йүкә асҡыс. # Тарма келәт, йүкә йоҙаҡ. # Киндер йоҙаҡ, йүкә асҡыс. # Ас булһа — ята,<br> Туҡ булһа — тороп ултыра. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qp4hx8jqzvm04brqqx8waunvbbddir8 0 3360 19821 12174 2019-03-17T17:48:11Z Aidar254 420 19821 wikitext text/x-wiki [[File:Green tractor.jpg|thumb]] [[File:Выставка АГРО в Уфе 1.jpg|thumb]] [[File:Выставка АГРО в Уфе 3.jpg|thumb]] [[File:Выставка АГРО в Уфе 5.jpg|thumb]] [[File:Выставка АГРО в Уфе 4.jpg|thumb]] # Ат түгел, кешнәмәй,<br />Йөҙ аттан кәм эшләмәй. # Баҫыу буйлап юрғалай,<br />Үҙе йөрөй тыр ҙа тыр,<br />Йә, был нимә, кем әйтер? # Ашамай ул бесәнде,<br />Ҡапмай ул һаламды.<br />Үҙе китә һөйрәтеп,<br />Ун бер төрән һабанды. # Бесән ҡапмай, һоло ҡапмай,<br /> Торған ере ҡап-ҡара.<br />Эшкә тиһәң — айыумы ни,<br /> Бар донъяңды аҡтара. # Батырып ала, айҡап ала,<br />Эҙе йомшарып ҡала. # Ер өҫтөндә ҡара ҡарға<br /> Юлы ҡарайып бара. # Кешнәй-кешнәй ер ҡыҙыра <br />Ҡара айғыр колхозда. # Оло танау ҡара үгеҙ <br />Ерҙе йыра аяуһыҙ. # Бер айыуҙа биш балта,<br /> Балталарын ергә сапһа,<br /> Ҡара ерҙе ҡабарта. # Бәһлеүән китеп бара,<br /> Ерҙе киҫәккә яра.<br />Ни ҡушһаң, үтәй шуны,<br /> Кем генә белмәй уны? [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] prtls28bqx6k3k2gjp9uhatnn1zh682 0 3361 12181 12180 2017-08-23T21:45:16Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12181 wikitext text/x-wiki [[File:MTTA tram in Moscow.jpg|thumb]] # Дуғаһы бар,<br /> тәртәһеҙ,<br /> Йөрөй үҙе бик етеҙ . # Ҡылға аҫылына, <br />Тимергә таяна, <br />Ултыртып саба<br /> Теләһә ҡая [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] izt5jhjt5wum036hugrmuxz1dhbu1o1 0 3362 12185 12184 2017-08-23T21:45:16Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12185 wikitext text/x-wiki '''Тултырма''' — тапаған, үткәрелгән үпкә-бауырға ярма ҡушып, тәмләткестәр һалып, эсәккә тултырып яһалған ризыҡ. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * Үпкә-бауыр, йөрәк 1 кг * Дөгө, йәки ҡарабойҙай ярмаһы 100 гр * Һуған 1,2 баш * Һарыҡ, һыйыр йәки ат эсәге == Әҙерләү ысулы == Тултырма өсөн башта яҡшылап йыуып эсәк эҙерләйҙәр. Үпкә-бауырҙы ваҡ итеп турап, һуған менән ит үткәргестән үткәрәләр. Тәменә ҡарап тоҙ, борос өҫтәйҙәр. Бүрттерелгән ярма һәм бер аҙ һурпа ҡушып бутайҙар. Һурпа урынына һөт ҡушырға мөмкин. Ҡатнашма ярым шыйыҡ хәлдә булырға тейеш. Эсәктең бер осон бәйләйҙәр, эсенә ит менән ярма тултыралар. Бешергән ваҡытта ярма бүртә, тултырма ярылырға мөмкин, шуға эсәкте тултырып бөтөргә ярамай. Тултырманы ҡайнап торған тоҙло һыуҙа 40 минут бешерәләр. Бешергән ваҡытта ҡалҡҡан урынын батырып торалар. Табынға бөтөн килеш тә, турап та ҡуялар. Тултырма янына ҡайнар ит һурпаһы ла бирергә мөмкин. == Ҡарағыҙ == * [[Тултырма һыйыр итенән]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 8jth3f7miuurk4a8y5wpok0a9leyrbu 0 3363 12190 12189 2017-08-23T21:45:16Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12190 wikitext text/x-wiki '''Тултырма''' — тапаған, үткәрелгән иткә ярма ҡушып, тәмләткестәр һалып, эсәккә тултырып яһалған ашамлыҡ. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * Һимеҙ һыйыр ите 1 кг * Дөгө 100 гр * Һуған 1,2 баш * Һарыҡ, һыйыр йәки ат эсәге == Әҙерләү ысулы == Тултырма өсөн башта яҡшылап йыуып эсәк эҙерләйҙәр. Һөйәкһеҙ итте турап, һуған менән ит үткәргестән үткәрәләр. Тәменә ҡарап тоҙ, борос өҫтәйҙәр. Бүрттерелгән ярма һәм бер аҙ һурпа ҡушып бутайҙар. Ҡатнашма ярым шыйыҡ хәлдә булырға тейеш. Эсәктең бер осон бәйләйҙәр, эсенә ит менән ярма тултыралар. Бешергән ваҡытта дөгө бүртә, тултырма ярылырға мөмкин, шуға эсәкте тултырып бөтөргә ярамай. Тултырманы ҡайнап торған тоҙло һыуҙа 40 минут бешерәләр. Бешергән ваҡытта ҡалҡҡан урынын батырып торалар. Табынға бөтөн килеш тә, турап та ҡуялар. Тултырмыш янына ҡайнар ит һурпаһы ла бирергә мөмкин. == Ҡарағыҙ == * [[Тултырма үпкә-бауырҙан]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] du95q4rzu0b8xvbje3pkjo0p222humt 0 3364 12194 12193 2017-08-23T21:45:16Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12194 wikitext text/x-wiki '''Тултырылған тауыҡ''' — был башҡортарҙын ин яратҡан ризыҡтарынын береһе. Уны әҙерләү өсөн яны ғына һуйылған тауыҡ алына. == Составы == * эшкәртелгән тауыҡ * йомортҡа (тауыҡтын ҙурлығын иҫәпкә алып) 8-12 дана * аҡ май 100 −150г * һөт йәки ҡаймаҡ 150-200г * тоҙ сама менән == Әҙерләү ысулы == Тауыҡты һуйғас ҡайнар һыу менән бешәкләйҙәр, һаҡлыҡ менән (тиреһен йәрәхәтләмәй генә) ҡауырһындарын йолҡалар, төксөлөрен өтөргә ярамай. Йолҡоп бөткәс, яҡшылап йыуалар, артҡы тишеген көпләп тегәләр. Муйынын, тиреһеҙ генә, һунғы умыртҡа һөйәгенә саҡлы ҡырҡып алалар ҙа туҡылған йомортҡа эскә эләкмәһен өсөн, тамаҡ өлөшөн ябып ҡуйалар. Артабан һаҡлыҡ менән генә муйын тишеге аша бармаҡтар менән тиреһен һөлдә итенән айырырға, һауак өрөп тиренен бөтөнлөгөн тикшерәләр. Әгәр тишек булһа, аҡ еп менән тегәләр. Һауа тире аша үтмәһә, тауыҡты туҡылған йомортҡа, һөт, май һәм тоҙ ҡатнашмаһы менән тултыралар. Ҡатнашманы тире менән ит араһына ҡойалар. Аҙаҡ муйын тиреһен ныҡ итеп бәйләп ҡуялар. Тауыҡты марля менән төрәләр һәм тоҙланған эҫе һыуға (60℃) төшөп, әкренләп ҡайнатып сығаралар һәм талғын ғына 1-2 сәғәт (тауыҡтын ҙурлығына һәм йәшенә ҡарап) бешерәләр. Бешеү осоронда тирене бер нисә урындан нәҙек энә менән тишергә кәрәк (улай эшләмәгәндә тире йыртыла). Тултырылған тауыҡты алып бер аҙ һыуытҡас, ептәрен сисеп алалар. Аҙаҡ ҙур үткер бысаҡ менән өлөштәргә турайҙар. Өҫтәлгә бешкән дөгө йәки картуф менән бирәләр. Тултырылған тауыҡ байрам ашы, шуға күрә уны тәүҙә бөтөн килеш өҫтәлгә биҙәп ҡуялар, аҙаҡ өлөштәргә бүләләр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Тултырылған тауыҡ]] 9vedf6d3p6pl41ta3j0db51dztwujny 0 3365 19632 12201 2018-10-07T05:04:12Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19632 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 09.jpg|right|200px]] Көҙөн өйҙә йәшелсә күп. Ҡабаҡ, ташҡабаҡ, помидор, кәбеҫтә… Әйҙә, күңелең теләгән ризыҡты бешер! Был юлы ташҡабаҡтан тиҙ генә әҙерләнә торған аш-һыу төрө бешереп күрһәтәбеҙ. Кәрәк: 2 йәш ташҡабаҡ, 300 грамм үткәрелгән ит, 1 стакан дөгө ярмаһы, 1 баш һуған, 2 помидор (2 ҡалаҡ томат иҙмәһе лә ярай), 2 ҡалаҡ ҡаймаҡ, 1-2 ҡалаҡ он, 1 стакан һыу, тоҙ, борос, көнбағыш майы. Әҙерләү: Һуғанды ваҡлап турайбыҙ ҙа көнбағыш майында ҡыҙҙырабыҙ. Шунда уҡ үткәрелгән ит ҡушып ҡыҙҙырабыҙ. Бүрттерелгән дөгө ярмаһы өҫтәйбеҙ, тәменсә тоҙ, борос ҡушып болғатабыҙ. Эслек әҙерләнгәнсе ташҡабаҡты 5-6 сантиметр ҡалынлығында ҡырҡабыҙ. Төбөндә 1 сантиметр самаһы ҡалдырып, эсендәге йомшағын алабыҙ. Ян-яҡлап тоҙ менән ышҡып сығабыҙ. Ташҡабаҡтан килеп сыҡҡан "һауыт"тарға эслек тултырабыҙ. Помидорҙы турап, майлы табала бер аҙ ҡыҙҙырабыҙ, ҡаймаҡ өҫтәйбеҙ. Һыу менән ондо болғатып, шулай уҡ табаға ҡоябыҙ, тоҙлайбыҙ. Соус ҡайнап сыҡҡас, уттан алабыҙ. Тултырылған ташҡабаҡтарҙы майлы табаға урынлаштырып, өҫтөнә соус ҡоябыҙ. Мейескә 180—200 градус эҫелеккә ҡуябыҙ. 30-40 минуттан файҙалы һәм тәмле ризыҡ әҙер. ''Гөлшат ИШБУЛАТОВА әҙерләне.'' [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 4973ku2oj3nauouj1uzyrlf57dpv6ls 0 3366 12207 12206 2017-08-23T21:45:16Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12207 wikitext text/x-wiki [[File:Shallow water wave.gif|thumb|right|400px]] #Иҙелдең иҙәнендә,—<br /> Батшаның сиҙәмендә—<br /> Алтмыш ике ҡаҙ уйнай. #Яр аҫтынан юрға килә,—<br /> Йор араһын ҡыуа килә. #Бал-бал, бал аяғы, —<br />Муйыл таяғы;—<br />Йүгереп етә алмай—<br /> Әҙәм аяғы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7trz9ji3tkbypeocm23g6er1ajqs6gb 0 3367 20160 12216 2020-02-01T20:30:14Z ~riley 810 lint error 20160 wikitext text/x-wiki [[File:Buntspecht Dendrocopos major.jpg|thumb|300px]] #Ағас башы туҡылдыҡ,<br /> Туҡый-туҡый туҡ булдыҡ. #Урмандан сығар,<br />Ҡойроҡ аҫты сыбар,<br />Алтын һырлы,<br />Дүрт ҡырлы,<br />Ашағаны ҡайры. #Ҡара урман эсендә<br />Ағас ҡыңғырау шылтырай. #Үргә менер бәлхис,<br />Түбән төшөр бәлхис,<br /> Ҡойроҡҡайы биҙәкәй,<br />Әйт әле, был нимәкәй? #Шаҡ-шаҡ шаҡына,<br />Сыҙар микән бағана? #Аласа күлдәк,<br />Еҙ тырнаҡ,<br />Тере ҡупай. #Бар урманды дауалай,<br /> Ағастарҙы таҙарта.<br /> Ҡышҡыһын да ял белмәй,<br /> Туҡылдарға ярата. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fn219494qo9pvpb0e9co950xp5bsjbr 0 3368 12220 12219 2017-08-23T21:45:17Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12220 wikitext text/x-wiki # Тәкә тунын һалдырҙым,<br> Эсен тышҡа ябындым. # Бер яғы урман,<br> Бер яғы ҡорған. # Бер яғы урман,<br> Бер яғы ялан. # Байҙы йылыта,<br> Ярлыны илата. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6in3jqth4gfcihieuyk9u5xwekmhg5f 0 3369 12225 12224 2017-08-23T21:45:17Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12225 wikitext text/x-wiki # Ашағаны тимер, төкөргәне ут,<br />Унан дошманға тынғы юҡ. # Аҡ көсөгөм ерҙә — тауышы убаға етте. # Сәмреғоштай бер ҡош,<br /> Йомортҡаһы тимерҙән. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] c5efadvz09itvfisn66yarm7aorfnf7 0 3370 12230 12229 2017-08-23T21:45:17Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12230 wikitext text/x-wiki [[File:Сестрорецк СПб Дубки почва2.JPG|thumb]] #Өй артында дарым бар,<br /> Күтәрә алһаң, барын да ал. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] <!-- --> jnkqsdx8h3rof829gedtgjyqxddyfu7 0 3371 12236 12235 2017-08-23T21:45:17Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12236 wikitext text/x-wiki [[File:L-door.png|thumb]] # Кеше килһә, ишек аса,<br>Үҙе ишек артына ҡаса.<br>Өйҙә лә юҡ, тышта ла юҡ. # Кергәндә кәкре тайға атланып керәм. # Кескәй генә тайым бар,<br> Кергән-сыҡҡан атлана. # Бәләкәй генә атыма<br> Кергән-сыҡҡан атлана. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] o0qxv4zzq9fj7hsky1v0fh3q3iku93p 0 3372 12238 12237 2017-08-23T21:45:17Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 12238 wikitext text/x-wiki # Тун ябылған Туғаҙаҡ<br> Туйҙы көтөп ултырам. # Түрҙә ултырған түрә,<br> Туй еткәндә тунын сисә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s7jifko5gw37m89rzltfdfjhtrz3cgz 0 3373 20159 19631 2020-02-01T20:30:05Z ~riley 810 lint error 20159 wikitext text/x-wiki [[File:Parrot montage.jpg|thumb|300px]] #Һөйләһә, һүҙле,<br /> Әйтһә, ауыҙлы,<br /> Тәне башҡа,<br /> Маңлайы ҡашҡа. #Һин әйтәһең —<br /> Ул ҡабатлай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0a4vmzquotsy2wzk2ypauyqopdn3bic 0 3374 19151 19150 2018-03-23T01:32:11Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19151 wikitext text/x-wiki [[Файл:Туралған һалма.jpg|мини|справа]] # Әбей тәгәрәтте иһә,<br /> Бабай йәйелеп китә. # Әбей бәүелә тора,<br /> Бабай йәйелә тора. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9mxpsfw5gawoxwuq4a3cq8v0zv165n1 0 3375 12256 12255 2017-08-23T21:45:18Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12256 wikitext text/x-wiki [[File:Бәлеш.jpg|thumb|right]] '''Туң емештән бәлеш''' Хәҙер ауыл ерендә һәр өйҙә туңдырғыста һаҡланған төрлө туң емеш-еләк етәһе. Аңғармаҫтан ҡунаҡтар килеп төшкәндә тиҙ генә бешереп ала торған, ҡарар күҙгә күркәм, тәмле бәлеш. Бигерәк тә йәй көнө, һөт-ҡатыҡ мул саҡта был бәлеште бешереү бер ниндәй сығым талап итмәй. == Ингредиенттары == '''Ҡамыр өсөн:''' * 4 аш ҡалағы майонез * 1 стакан ойотҡан (кефир) * 2 йомортҡа һарыһы * 1 балғалаҡ сода * 6 аш ҡалағы шәкәр ҡомо '''Бәлештең өҫтөнә ҡойоу өсөн:''' * 2 стакан магазин ҡаймағы (ауыл ҡаймағы булһа, һөт ҡойоп, бер аҙ шыйыҡлатып алырға) * 2 йомортҡа ағы * 8 аш ҡалағы шәкәр ҡомо == Әҙерләү == Майонез, ойотҡан (кефир), 2 йомортҡаның һарыһын, сода ҡушып йомшаҡ итеп ҡамыр баҫырға. Табаны майлап, ҡамырҙы йәйеп һалырға. Ҡамырҙың өҫтөнә туң емеш теҙергә (ҡара ҡарағат, көртмәле, төшһөҙ сейә, ағас еләге һ.б.). Ҡаймаҡты ике йомортҡаның ағына шәкәр ҡушып болғап, һәйбәт итеп туҡырға, аҙаҡ бәлештең өҫтөнә тигеҙ генә итеп ҡойорға. Мейестә йәки 180—200 градусҡа тиклем эҫетелгән духовкала 20 −30 минут тирәһе, бәлештең өҫтө матур булып ҡыҙарғансы, бешерергә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 4l3rqd1qgjxvi1v4maehwhuyflvxo8o 0 3376 12264 12263 2017-08-23T21:45:18Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12264 wikitext text/x-wiki [[File:Rozier - Cours d'agriculture tome 7 Pl. V fig19.JPG|thumb|right]] # Ҡырға һыйыр, урманға һыймаҫ. # Аяғы күп, башы юҡ,<br> Ҡырҙан арҡаһы менән ҡайта. # Ҡырҙа аяғы менән йөрөһә лә,<br> Өйгә арҡаһы менән ҡайта. # Аяғы әллә нисә булһа ла,<br> Ҡырҙан арҡаһы менән ҡайта. # Ҡырҙа ҡырҡ имсәкле һыйырым ҡалды. # Ҡырға һыйыр — барыр,<br> Урманға һыймаҫ — ҡалыр. # Тешле-тешле бер ағай<br> Бөтә яланға тарма һуҙа. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ayt174nhsam2zdzli7xwjjlgeh8bxr5 0 3377 22616 12277 2020-07-31T02:55:01Z Sherbn 411 22616 wikitext text/x-wiki [[File:Көлдә бешкән картуф.jpg|150px|right|Бөрйән районының Байназар ауылында йәшәүсе Ҡотлобаева Көнһылыуҙың эше]] '''''Беренсе ысул''''' — '''көлдә бешерелгән картуф''' == Әҙерләү ысулы == Тәүҙә көслө итеп ут яғалар. Ут күмерләнеп көлгә әйләнгәс, эсенә сей картуфтарҙы күмеп ҡуяһың. 45-60 минут эсендә (ҙурлығына ҡарай) картуфтар бешеп сыға. Быны, ғәҙәттә, походта, өмә менән ҡырҙа эш ойошторғанда бешерәләр. Ашар алдынан йәбешкән көлөн ҡоро сепрәк йәки щетка менән һөртөп төшөрәләр. Бындай картуфты тышы менән дә ашап була. Тоҙға төртөп, [[Һары май|һары май]], ҡаймаҡ, үҫемлек майы йәки һөт ҡушып ашайҙар. Сей йәки майҙа ҡыҙҙырылған һуған ҡушып ашарға ла мөмкин. '''''Икенсе ысул''''' — '''мейескә тәгәрәтелгән картуф''' == Әҙерләү ысулы == Икмәк бешергәндә, мейес эсенә ҡырыйлатып картуф һалып сығалар. Хәҙерге ваҡытта духовкала ла бешерәләр. Был ике ысул да картуфтың бөтә туҡлыҡлы матдәләрен дә һаҡлай. 1 сәғәт эсендә бешеп сыға. Тоҙға төртөп, [[Һары май|һары май]], ҡаймаҡ, үҫемлек майы йәки һөт ҡушып ашайҙар. Сей йәки майҙа ҡыҙҙырылған һуған ҡушып ашарға ла мөмкин. '''''Өсөнсө ысул''''' — '''һыу эсендә тышы менән бешерелгән картуф''' == Әҙерләү ысулы == [[File:Һыуҙа бешкән картуф.jpg|120px|right]] Самалап һыуҙы тоҙларға. Был осраҡта картуф 20 минут тирәһендә бешеп сыға, тик туҡлыҡлы матдәләренең бер өлөшө һыуға сыға. Ҡабығы менән бешергән картуфтың һыуы дауалау көсөнә эйә. Картуф һыуы менән бауырҙы һәм бөйөрҙө таштан таҙартып була. [[Һары май|һары май]], ҡаймаҡ, үҫемлек майы йәки һөт ҡушып ашайҙар. Сей йәки майҙа ҡыҙҙырылған һуған ҡушып ашарға ла мөмкин. Мейестә бөтәүләй бешкән картуфтың структураһы үҙгәрә, уны хатта үт ҡыуығын алдырғандан һуң да ашарға рөхсәт ителә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Һөт]] [[Category:Һары май]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Башҡорт милли ашы]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Йәшелсә аштары]] jxxqn5w0we5r7jvb3owsub57iga576k 0 3378 12281 12280 2017-08-23T21:45:19Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12281 wikitext text/x-wiki # Өй түбәмдә саңғы юлы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hdi2diuy0k56omsh7neaoq0zfk87fve 0 3379 12284 12283 2017-08-23T21:45:19Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12284 wikitext text/x-wiki # Һыйырым аранда, ҡойроғо аран башында. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] tao0jb84rfevytntar5kubm4o2rlo7y 0 3380 18956 18955 2018-01-15T07:58:32Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18956 wikitext text/x-wiki [[File:Tubeteika.JPG|thumb|right]] # Ҡара урмандың башында<br> Ҡара ҡарға ултыра. # Ҡара урман өҫтөнә<br> Ҡара ҡарға ҡанат йәйгән. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Түбәтәй|Түбәтәй]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hwai006xc3t5kcbf1g053pu40rnnlo2 0 3381 12292 12291 2017-08-23T21:45:19Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12292 wikitext text/x-wiki # Сытыр-мытыр,<br> Ҡалай ҡутыр. # Сытыр-мытыр,<br> Кругом ҡутыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5jrrbh69pakof529c3exie1ii6yyif4 0 3382 12296 12295 2017-08-23T21:45:19Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12296 wikitext text/x-wiki [[File:Örngott.jpg|thumb|right]] '''Түшәк менән яҫтыҡ''' # Ҡарсыға менән ҡорсоға,<br> Береһе аҫта, береһе өҫтә. '''Түшәк, тараҡан''' # Түрҙә Түрәймән,<br> Мейес башында һары тархан. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m197nz6gkt8xg9ad69eznw8uwdj6zvj 0 3383 12302 12301 2017-08-23T21:45:19Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12302 wikitext text/x-wiki [[File:Fly in GSCAS2.jpg|thumb|]] # Үҙе — беҙҙең өҫтә,<br> Аяҡтары — күктә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1ewz0pwdiwcq3gq7gerqg4mvmxi7me9 0 3384 12307 12306 2017-08-23T21:45:19Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12307 wikitext text/x-wiki # Түрҙә турайып ултыра,<br /> Үрҙә һерәйеп ултыра. # Берәүһе — турайған,<br /> Берәүһе — һерәйгән. '''Ер, түңгәк''' # Берәүһе: «Ятайыҡ», — ти,<br /> Берәүһе: «Торайыҡ», — ти. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0oxkrckcjh2y9qu3hqreicxwdufxoox 0 3385 24714 12311 2023-01-30T16:35:48Z Aidar254 420 24714 wikitext text/x-wiki # Баҫһам, бырыҡты,<br> Тейһәм, тырыҡты. # Иҙән аҫтында әбей менән бабай һуғыша. # Береһе менә, береһе төшә,<br> Ике тәкә һөҙөшә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] b21bnth8nrjzqdi8ppj29mb3eiperbd 0 3386 19112 19111 2018-02-24T13:45:15Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19112 wikitext text/x-wiki [[File:Roue de tombereau 2.jpg|thumb]] # Дүрт айыу бер-берен ҡыуа —<br /> Тота алмай. # Дүрт ағай юлға сыҡҡан,<br />Икеһе алдан, икеһе арттан бара. # Икәүһе алдан йүгерә,<br />Икәүһе арттан йүгерә,<br />Алдағылар етәлмәй,<br />Арттағылар тоталмай. # Игеҙ улы алдан бара,<br />Ата-инәһе арттан бара,<br /> Малайҙары еткермәй. # Дүрт ағай, дүрт ағай,<br />Йүгерешә лә уҙыша,<br /> Береһен-береһе ҡыуыша. # Дүрт ағай ҡыуыша,<br /> Береһен-береһе уҙа алмай. # Ике малай, ике ағай,<br /> Береһен-береһе ҡыуалай. # Дүрт малай берен-бере ҡыуалай. # Ҡустылары алдан йөрөй,<br /> Ағалары арттан йөрөй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] oa9l2wr4s6lirykfwx4k38voh90ap3u 0 3387 24768 12325 2023-02-09T15:13:52Z Aidar254 420 24768 wikitext text/x-wiki [[File:Rana temporaria-Prorokjchs2006.jpg|thumb]] #Түңәрәк күлдә эт өрә. #Үҙе бөкрәйгән,<br />Күҙе секрәйгән,<br />Сығам, ти ҙә ҡысҡыра. #Бәкернисә — дүрт аяҡ,<br />Һикерә таяҡ-таяҡ. #Үҙ күлендә үҙе батша. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9c9ifcmozon3yrf6yxr19t4o2y5zt7g 0 3388 12332 12331 2017-08-23T21:45:20Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12332 wikitext text/x-wiki [[File:Korean-style carrot 3.jpg|thumb]] Кишерҙән эшләнгән ошо тәмлекәсте ғаиләбеҙ менән яратабыҙ инде бына)))) «Корейса кишер», тиҙәр уны. Магазиндарҙа ла һатыла ул. Әммә миңә уҙем эшләгәне нығыраҡ оҡшай. Рецебын ҡайҙан алғанымды ла иҫләмәйем, йылдар дауамында күптән үҙгәреп бөттө. == Әҙерләү == Шулай итеп, 1 кг кишерҙе оҙонса итеп ҡырғыстан үткәрәбеҙ ҙә (шундай ҡырғыс һатыла), 1 ҡалаҡ шәкәр, 1 балғалаҡ тоҙ, 2 ҡалаҡ аш һеркәһе, самалап борос, ҡырғыстан үткәрелгән 3-4 һарымһаҡ теше ҡушып ситкә алып ҡуябыҙ. Әйткәндәй, аш һеркәһенең быяла һауыттағыһын ҡулланырға тырышығыҙ. Пластик шешәләгеһе арзаныраҡ та, әммә беҙгә һаулығыбыҙ ҡиммәтлерәк, шулай бит? Хәҙер табала 1 стакан көнб.майын ҡайнатырға кәрәк. Аҙаҡ ошо ҡайнар майҙы кишер өҫтөнә ҡойоп бутайбыҙ ҙа, берәй һауытҡа һалып һыуытҡысҡа ҡуябыҙ. Ашығыҙ тәмле булһын!!!!! P.S. Кемгәлер, бәлки, магазинда һатылған төрлө тәмләткестәр менән оҡшар, тик мин уларҙы ҡушырға яратмайым. Кишерҙең бөтә тәмен ала. <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] swzf2dxssqj037akh0qxt6c45sw8dby 0 3389 18834 12336 2017-12-24T12:41:54Z ZUFAr 381 18834 wikitext text/x-wiki [[Файл:The cultural part of the Wiki-seminar in Yoshkar-Ola 2017. 37.jpg|мини|справа]] # Биле биләндәй,<br> Эсе арандай,<br> Ауыҙы яландай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] janjkm9y6gqol37ux6veoy6kdol6okq 0 3390 12348 12347 2017-08-23T21:45:21Z MF-Warburg 23 11 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12348 wikitext text/x-wiki [[File:Fireplace poker.jpg|thumb|right|80px|Тәртешкә]] # Оло аҙбарға йыйылғанды<br> Кесе аҙбарға ташый. # Кәкре йылан утта уйнай. # Бәләкәй генә ағас тырма<br> Бөтөн көтөүҙе ҡыуа. # Ҡара атым утҡа ҡарап юрғалай. # Көрән айғыр утҡа һикерҙе. # — Кәкре ҡойроҡ, ҡайҙа бараһың?<br> — Ҡоҙағыйға ҡунаҡҡа. # Кәкре һалдат алтын ҡаҙый. # Ут башында оҙон тимер. # Буҙартып тыҡтым, ҡыҙартып алдым. '''Тәртешкә һәм йәмкә (ҡыҫҡыс)''' # —Кәкре ҡойроҡ, ҡайҙа бараһың? <br> —Ҡысҡырмасәле? Ҡара ҡарға, <br> Үҙем янып-көйөп барам әле! # — Кәкре ҡойроҡ ҡайҙа бараһың? <br> — Һорашма, аҙаҡ үҙең дә барырһың. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qmio2uzo36cv085v3co0qt0f7y1xxyw 0 3391 19788 12354 2019-02-03T07:39:08Z ZUFAr 381 19788 wikitext text/x-wiki # Оло аҙбарҙан кесе аҙбарға<br /> Һөштөр-һөштөр һөҙөштөр. # Оло аҙбарҙан кесе аҙбарға таш түгелә. # Оло ҡапҡанан бәләкәй ҡапҡаға прр-рриин. # Ҡара атым мендем,<br />Янған утҡа индем,<br />Уңға тарттым, һулға тарттым,<br />Урыныма инеп яттым. # Ҡара айғырым өйөр ҡыуа,<br />Өйөр менән аҙбар тула. # Бәләкәй генә тимер тырма<br /> Бөтөн көтөүҙе ҡыуа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1e4q28g349pky1uq7vo0hlmfgphsxly 0 3392 16347 12360 2017-09-09T19:31:47Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16347 wikitext text/x-wiki Турама тәме менән генә түгел, ә күренеше менән дә оригиналь булырға тейеш. Бындай аҙыҡты шундуҡ тәмләп ҡарау теләге тыуа. Әле тәҡдим ителгән рецепт һеҙҙең өҫтәлегеҙ биҙәге булыр, был тураманы пикникка алырға ла, кескәй швед өҫтәле өсөн әҙерләргә лә була. == Ингредиенттар == * 2 картуф * 1 банка тәрәс балыҡ (треска) бауыры (250 г) * 100 грамм ҡаты сыр * 2 йомортҡа * 1 шәлкем йәшел тәмләткес * 2 аш ҡалағы соя соусы == Әҙерләү ысулы == Был турама өсөн уртаса дәүмәлдәге ике картуф бешерәбеҙ һәм уларҙы уртаса ҡырғыста ҡырабыҙ. Тәрәс бауырының артыҡ майын түгәбеҙ, сәнске менән иҙгеләйбеҙ һәм уға картуф ҡушабыҙ. Ҡаты сырҙы ваҡ ҡырғыста ҡырабыҙ, ҡоштабаҡҡа һалабыҙ. Ҡаты итеп бешерелгән йомортҡаларҙы ваҡ ҡырғыста ҡырабыҙ, йәшел тәмләткестәрҙе турап тағы әҙерләмәгә ҡушабыҙ. Барлыҡҡа килгән массаға соя соусын ҡушабыҙ һәм яҡшылап бутайбыҙ. Килеп сыҡҡан ҡушылманан ҙур булмаған шарҙар яһайбыҙ һәм уларҙы алдан ҡурып әҙерләнгән кунжут орлоҡтанында тәгәрәтеп алығыҙ. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] dnl1itm6sh7cmixs2fnjze9tnybrcj9 0 3393 16348 12366 2017-09-09T19:32:21Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16348 wikitext text/x-wiki Был иң йыш ҡабатланған турама рецебы. Уны әҙерләү «Тунлы сельдь» күп ҡатлы турама әҙерләүгә оҡшаған. Әммә уның пикант бер яғы бар — ул да булһа, тәрәс бауырын ҡушыу. == Ингредиенттар == * 1 банка тәрәс балығы (треска) бауыры (250г) * 2 иретелгән сыр * 2 уртаса дәүмәл картуф * 3 йомортҡа * 50 грамм таҙартылған грек сәтләүеге * 1 кишер* 1 ҙур әскелтем тәмле алма * 1 шәлкем йәшел һуған * майонез йәки ҡаймаҡ == Әҙерләү ысулы == Картуфты, йомортҡа һәм кишерҙе бешерәбеҙ. Уртаса ҡырғыста уларҙы һәм иретелгән сырҙарҙы ҡырабыҙ. Бауырҙың майын берәй һауытҡа яҡшылап түгәбеҙ (турамала май артыҡ булмаһын). Бауырҙы сәнске менән иҙәбеҙ. Йәшел һуғанды ваҡ итеп турайбыҙ. Ҡаттарҙы түбәндәге тәртиптә һалабыҙ: беренсе ҡат — картуф, шунан — тәрәс бауырын, артабан, сиратлап, һуған, йомортҡа, алма, кишер һәм иретелгән сыр. Һәр ҡаттың өҫтөнә майонез йәки ҡаймаҡ (кемгә нисек оҡшай) һөртәбеҙ. Өҫтөнә ваҡланған грек сәтләүеге һибәбеҙ һәм 20-30 минут һеңеп ултырырға тейеш . [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] 0xxjlu1zs9qy92dek381b6vmhikma8o 0 3394 16349 12372 2017-09-09T19:32:29Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16349 wikitext text/x-wiki Иммун системаһы ҡаҡшаған кешеләргә энергия, дәрт өҫтәүсе тағы бер турама. Физик һәм эмоциональ көсһөҙләнгәндәр өсөн. == Ингредиенттар == * 1 банка тәрәс балығы (треска) бауыры (250г) * 20 дана диңгеҙ ҡыҫалаһы * 2 йомортҡа * 2 маринадланған ҡыяр * майонез, * йәшел тәмләткестәр. == Әҙерләү ысулы == Алдан диңгеҙ ҡыҫалаһын һәм йомортҡа бешерәбеҙ, таҙартабыҙ һәм кубик формаһында турайбыҙ. Тәрәс бауырынан май түгәбеҙ һәм уны ваҡ киҫәктәргә турайбыҙ. Йәшел тәмләткестәрҙе ваҡлайбыҙ, маринадланған ҡыярҙы ваҡ ҡырғыста ҡырабыҙ. Барыһын да салат һауытына һалабыҙ, майонез ҡушып бутайбыҙ. Тураманы һалҡында тотабыҙ, биҙәйбеҙ, һәм өҫтәлгә бирәбеҙ. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] akfop5pilq9wqyf92h3ytlynktgl00f 0 3395 16350 12379 2017-09-09T19:32:31Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16350 wikitext text/x-wiki [[File:Russian Cod liver in an opened can.jpg|thumb]] == Ингредиенттар == * 1 банка тәрәс балығы (треска) бауыры * 150 грамм бешкән дөгө * 2 йомортҡа * 2 яңы өлгөргән ҡыяр * йәшел һуған * майонез. Майонезды ҡаймаҡ менән алмаштырһаң, турама аҙыраҡ калориялы һәм еңелерәк була. == Әҙерләү ысулы == Тәүҙә йомортҡа әҙерләйбеҙ. Йомортҡаны туғыйбыҙ, шунан ҡыҙҙырылған майлы табаға һалабыҙ һәм омлет ҡурабыҙ. «Омлет» һыуынғансы, тәрәс балыҡ бауырының артыҡ майын түгәбеҙ һәм бауырҙы сәнске менән иҙгеләйбеҙ. Ҡыярҙы нәҙек «һалам» формаһында киҫәбеҙ, йәшел һуғанды ваҡ ҡына итеп шинкалайбыҙ. Һыуынған омлетты ла оҙонсаҡай итеп киҫәбеҙ. Артабан салаттың бөтөн компоненттарын (дөгөнө лә) бергә бутайбыҙ, самалап тоҙ, борос өҫтәйбеҙ, майонез (ҡаймаҡ) ҡушабыҙ. Бындай салатты ҡабымлыҡ (закуска) итеп тә әҙерләргә була һәм ике яғы ла ҡыҙҙырылған икмәк телемдәрендә йә яңы өлгөргән ҡыяр киҫәгенә һалып бирәбеҙ. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] dthuttnnei3ft6c87ef9kr4mtsrj0y5 0 3396 16351 12386 2017-09-09T19:32:33Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16351 wikitext text/x-wiki [[File:Russian Cod liver in an opened can.jpg|thumb]] Был турама алда әйтелгәндәренән ҡатламлыраҡ та, туҡлыҡлыраҡ та. Шуның өсөн ҡыҙығыраҡ та. == Ингредиенттар == * 1 банка тәрәс балығы (треска) бауыры (250 г) * 100 грамм дөгө * 1 уртаса кишер * 2 уртаса картуф * 1 баш ҡыҙыл һуған * 2 томат * 200 грамм консерваланған татлы кукуруз * тоҙ * борос * майонез * йәшел тәмләткестәр (һуған, укроп, петрушка). == Әҙерләү ысулы == Бешкән картуфты ваҡ кубик формаһында турайбыҙ. Бешкән кишерҙе уртаса ҡырғыста ҡырабыҙ. Дөгөнө ҡатынҡы ғына, тарҡалып торорлоҡ, итеп бешерәбеҙ. Турамала артыҡ май булмаһын өсөн, тәрәс балығы бауырын ҡағыҙ таҫтамалға алып һалабыҙ. Бауырҙы тәрилкәлә сәнске менән иҙәбеҙ. Помидорҙы ваҡ «һалам» итеп турайбыҙ. Һуған һәм башҡа йәшел тәмләткестәрҙе ваҡ итеп киҫәбеҙ. Банкалағы консерваланған кукуруздың һутын түгәбеҙ. Бөтөн ингредиенттарҙы бергә ҡушабыҙ самалап тоҙ,борос һалабыҙ, майонез йә ҡаймаҡ һалып, бутайбыҙ. Тәрәс бауырына кукуруз ҡушылған әҙер салатты салат һауытына һалабыҙ, өҫтөн биҙәйбеҙ һәм ҡунаҡтарҙы һыйлайбыҙ. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] f2qlhgfxyr3bcxy27n8i04rgdkjxomj 0 3397 16352 12391 2017-09-09T19:32:36Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16352 wikitext text/x-wiki Составы һәм әҙерләү яғынан ябай кеүек күренһә лә, тәрәс балығы бауырынан файҙалы һәм тәмле турама рецебын тәҡдим итәбеҙ. == Ингредиенттар == * 200 грамм тәрәс (треска) балығы бауыры * 1 бәләкәй кәбеҫтә (пекин кәбеҫтәһе) * 100 грамм ҡаты сыр * маринадланған һуған * майонез. == Әҙерләү ысулы == Тәрәс балыҡ бауырының артыҡ майын түгәбеҙ һәм ҙур булмаған киҫәктәргә бүләбеҙ. Пекин кәбеҫтәһен ваҡ итеп турайбыҙ. Уртаса ҡырғыста сырҙы ҡырабыҙ. Турама ингредиенттарын, араларына майонез йә ҡаймаҡ һылай барып, ҡатлап һалабыҙ: маринадланған һуған, тәрәс балыҡ бауыры, пекин кәбеҫтәһе һәм сыр. Тағы бер вариант бар: бөтә ингредиенттарҙы берләштерәбеҙ һәм майонез ҡушабыҙ. Бынан тыш тураманы салат һауытына һалып бирергә йә ҡамырҙан эшләгән кәрзиндәрҙә тәҡдим итергә була. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] r47tm2qjmla5jqnmqgrwzuq5e6p8gi3 0 3398 16353 12396 2017-09-09T19:32:38Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16353 wikitext text/x-wiki Күҙәтеүегеҙсә, быға саҡлы тәрәс бауыры турамаһының нигеҙе гел бер төрлө булды. Был юлы бер үк ингредиенттар ҡабатланмаясаҡ, оригиналь турама тәҡдим итәбеҙ. == Ингредиенттар == * 200 грамм тәрәс балығы (фреска) бауыры * 200 грамм тауыҡ ите (филе) * салат (йәки руккола) япрағы * 2 уртаса помидор * 100 грамм кипкән икмәк (сухари). Уны үҙең әҙерләһәң дә, магазиндан һатып алһаң да була. Соус өсөн: * 1 аш ҡалағы соя соусы * 1 балғалаҡ гәрсис (горчица) * 2 аш ҡалағы майы күп булмаған ҡаймаҡ. == Әҙерләү ысулы == Тауыҡ итен кубик формаһында турайбыҙ, тәмләткестәр ҡушабыҙ һәм алһыуланғансы ҡурабыҙ. Тәрәс балығы бауырын шулай уҡ эре киҫәктәргә киҫәбеҙ. Помидорҙар тиресәһен һуябыҙ ҙа кубик формаһында турайбыҙ. Салатты (рукколу) ҡул менән эре өлөштәргә өҙгөсләп бүләбеҙ. Гәрсис, соя соусын һәм ҡаймаҡты, бутап, бер төрлө массаға әйләндерәбеҙ. Соусҡа аҙ ғына яңы һыҡтырылған лимон һуты ҡушабыҙ. Тауыҡтың түш итен, тәрәс бауырын, помидор һәм йәшел тәмләткестәрҙе соустан айырым бирәбеҙ. Турамаға соусты ашар алдынан ғына һалабыҙ. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] l0969qwqpzb2oknxyfrm9kln6n5a5wy 0 3399 16354 12401 2017-09-09T19:32:40Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16354 wikitext text/x-wiki == Ингредиенттар == * 200 грамм тәрәс (треска) балығы бауыры * 4 уртаса картуф * 3 йомортҡа * 1 шәлкем йәшел һуған * майонез, * чипсы, * ҡара емеш (маслины) * 200 грамм консерваланған кукуруз == Әҙерләү ысулы == Картуф һәм йомортҡаны эре ҡырғыста ҡырабыҙ. Тәрәс балығы бауырын, бер төрлө массаға әйләнгәнсе, иҙәбеҙ. Йәшел һуғанды ваҡлайбыҙ. Ҡатлап һалабыҙ: картуф, бауыр, һуған, йомортҡалар. Һәр ҡатҡа майонез һылайбыҙ. Йөрәккә оҡшатып, өҫтөнә консерваланған кукуруза теҙәбеҙ, түңәрәк әйләнәһенә, сәскә тажы формаһында чипсыларҙы һалып сығабыҙ, ә консерваланған кукуруз өҫтөнә ҡара емештән «көнбағыш»-маслиналарҙы һалабыҙ. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] f9jwbs0fx0o66wc1l7w0jfeacwvp43b 0 3401 16355 12411 2017-09-09T19:32:42Z Dcljr 283 remove redundant pseudo-header matching article title; basic cleanup, including local category prefix; keep only more-specific category 16355 wikitext text/x-wiki == Үҙенсәлектәре == Тәрәс балығы бауыры мейе эшмәкәрлегенә ыңғай тәьҫир итә, күреү һәләтен, тире, сәс һәм тырнаҡтарҙың сифатын, тештәр эмален яҡшырта. Тәрәс балығы йөклө ҡатындарға һәм балаларға файҙалы — ул һөлдә, үҙәк нерв системаһы формалашыуында ҡатнаша. Байрам өҫтәленә лә, ғаилә табынына ла бик ярай. Файҙалы, тәмле, ябай турама! Был төркөм турамалар (салат) әҙерләгәндә, тәрәс балығы (треска) бауырының үҙ майында йә майлы тәмләткестәр ҡушылған консервалары ҡулланыла. Консерваны бик иғтибарлы һайлау талап ителә: өҫтәлмә элементтары аҙ булған һайын, консерваның сифаты яҡшыраҡ. == Ингредиенттар == Классик турама өсөн: * 1 баш һуған * 1 банка тәрәс балығы (треска) бауыры (250г) * 4 ҡаты бешкән йомортҡа * тоҙ (тәм буйынса) == Әҙерләү ысулы == Йомортҡа һәм һуғанды ваҡ итеп турайбыҙ. Тәрәс балығы бауырын банканан алып, ваҡлап киҫәбеҙ. Матур тәрилкәгә һалабыҙ, тоҙ һибәбеҙ, ҡалған балыҡ майын һалабыҙ ҙа ентекләп бутайбыҙ. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] 36hdzemafgdwcmw8m07d1qs39ya2e1x 0 3402 12418 12417 2017-08-23T21:45:23Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12418 wikitext text/x-wiki # Түрҙә дүртәү ултыра, түрәмен, тип,<br /> Ишек төбөндә икәү ултыра, үләмен, тип. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lgm3sr5jd4cxtcraknegowclvopc5el 0 3403 12426 12425 2017-08-23T21:45:23Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12426 wikitext text/x-wiki [[File:Window Porto Covo August 2013-2.jpg|thumb|300px]] # Өйөм тирәһе дүрт бүре,<br /> Дүртеһе лә күк бүре,<br /> Күтәрелде, бәрелде,<br /> Ике яҡҡа ярылды! # Дүрт мөйөштә дүрт бүре,<br /> Дүртеһе лә күк бүре<br /> Күтәрелде, бәрелде,<br /> Шарт-шорт ябылды. # Иртә лә шаҡ-шоҡ,<br /> Кис тә шаҡ-шоҡ. # Асыла, ябыла,<br /> Күк ҡатмаһы ярыла. # Иртә киткән һаҡ ҡолағым кис ҡайта. # Ҡарағолаҡ кис килә, көндөҙ китә. # Шап итте — таба ярылды,<br /> Шап итте — шәм һүнде. # Өй алдында аҡ тана,<br /> Ҡуш яулығы менән маҡтана. # Беҙҙең аҡбай иртәнсәк китә, кис ҡайта. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3s1zaxrvyia9b2t4fs01im8lmmhix5a 0 3404 16471 12432 2017-09-10T19:18:06Z Dcljr 283 simplify file link; localize prefixes; remove Incubator category 16471 wikitext text/x-wiki [[Файл:Dukla lipiec 2012 15.JPG|thumb]] # Өйгә лә инмәгән, тышҡа ла сыҡмаған, ике битен яры ҡаплаған. # Йәй булһа, ябылмай, ҡыш булһа, асылмай. # Керис-мерис — ялтыр мейес. # Әндерәй ҡарттың ындыры дүрткә-бишкә бүленгән. # Яланы быяла, мижаһы ағас. # Аҡ бабайҙың баҡсаһы, арҡылы ла торҡоло. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gcv48bgstayxt8l91n2622zsq5je2hb 0 3405 24599 12436 2022-12-22T10:50:45Z ZUFAr 381 24599 wikitext text/x-wiki [[File:Cold morning in Ottawa (11419317306).jpg|thumb]] # Аҡтуған күҙенә аҡ һалған. # Шағарбайҙың күҙе ағарған. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] byo03fp7oqzm1memm6wpmcx3hm1qe4m 0 3406 24825 12441 2023-03-03T12:59:11Z Aidar254 420 24825 wikitext text/x-wiki [[File:Figuren und Pflanzen auf Fenstersims Guntersblum 2011.JPG|thumb||300px]] # Өй тирәләй аҡ тауыҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dm7io0ij492m9ryzbh4i42743wkl19u 0 3407 20158 12446 2020-02-01T20:29:56Z ~riley 810 lint error 20158 wikitext text/x-wiki [[File:Milvus migrans back(ThKraft).jpg|thumb|300px]] # Йәйәһен киреп, килеп етә, <br /> Йәшел тупты тибеп китә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 111gkxeiep0v3deenj37kxqintxfcmw 0 3408 12453 12452 2017-08-23T21:45:24Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12453 wikitext text/x-wiki [[File:Clothes button.jpg|thumb|Ике тишекле төймә]] # Бер ҡапҡаға биш элгес. # Түңәрәк сөйгә бау элдем. # Ике яҡлап юл һуҙылған,<br> Бишәр һалдат теҙелгән. # Бер түңгәктә дүрт тишек. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] maqi4ilzjrzkqxkum7mx33gecspe4kr 0 3409 12459 12458 2017-08-23T21:45:24Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12459 wikitext text/x-wiki # Бара торғас, аҡ төйөнсөгөм ташланым. # Бара инем, бара инем,<br>Аҡ төргәгем төшөп ҡалды. #Аҡ келәттән сыҡҡанда<br>Аҡ төйөнсөгөм төшөп ҡалды. #Йүгереп бара инем,<br>Аҡ тауыгым төшөп ҡалды. #Ап-аҡ көсөгөмдө<br> Урамға ташлап киттем. #Аҡ көсөгөм юлда ҡалды. #Аҡ көсөгөм арбанан атылып төштө. #Аҡ мендәрем юлда ҡалды [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d69hh918jis6ms4t9b04x62ovnv63kl 0 3410 18889 12464 2018-01-04T20:10:55Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18889 wikitext text/x-wiki [[File:Keulemans common fox.png|thumb]] #Ҡыҙыл билле ҡыҙ килде,<br /> Ҡыланды ла юғалды. #Ҡырҙа ҡырлау,<br />Ҡыҙыл ғына быҙау. #Көлтә ҡойроғон уйната,<br /> Байҙар ҡуйынын йылыта. #Яһана-яһана-яһана кеүек,<br /> Яһанып килгән кейәү кеүек. #Ҡылансыҡ ҡыҙ ҡырҙа йөрөй <br />Ҡыр тауығын ҡыра йөрөй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 96pzbl7ke3scq4ai001lcvq5psltk5u 0 3411 18633 12470 2017-11-24T20:22:46Z Achim55 507 ([[c:GR|GR]]) [[File:Vozhegodskiy r-n, Vologodskaya oblast^^39, Russia - panoramio - Сергей Зубов (8).jpg]] → [[File:Vozhegodskiy r-n, Vologodskaya oblast' Russia - panoramio - Сергей Зубов (8).jpg]] fix of bad encoding in file… 18633 wikitext text/x-wiki [[File:Vozhegodskiy r-n, Vologodskaya oblast' Russia - panoramio - Сергей Зубов (8).jpg|thumb]] # Ҡара һыйыр килде,<br />Бөтөн донъяны еңде. # Көндөҙ үлә,<br />Кис терелә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 10oit1p3qndexr1n9oem6gmg298lv3l 0 3412 12474 12473 2017-08-23T21:45:25Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12474 wikitext text/x-wiki # Оҙондан тыуған, күккә уҙған,<br /> Йомшаҡ япраҡ, ҡаты тупраҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] axxnxjw9rz1e9whveu0npprhxoit6nd 0 3413 18899 12478 2018-01-07T11:57:39Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18899 wikitext text/x-wiki #Күктә оса, ергә төшмәй; <br />Ергә төшә, күккә менмәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ccw1u4bief3738preiu3fxtydu8nww1 0 3414 12489 12488 2017-08-23T21:45:25Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12489 wikitext text/x-wiki [[File:Ғафури районы Ерек ауылы 12.jpg|thumb]] [[File:Дым из печной трубы..JPG|thumb]] # Өй башында айыу бейей. # Анау ауыл бураһы,<br />Бынау ауыл бураһы,<br /> Күтәрелгән ҡураһы. # Мөрән-мөрән мөрәлде,<br /> Мөгөҙө күккә терәлде. # Оҙон ағай, ҡайҙа бараһың? # Оҙон-оҙон ағайҙар<br /> Эшкә китеп баралар. # Оҙон-оҙон Ыуаһар,<br />Күккә сығыр Тыуаһар,<br /> Бырҡылдауыҡ башында,<br /> Батман тирәк аҫтында. # Күк этем күккә ҡарап өрә. # Мейес эсендә ҡара бесәй. # Күк атым күккә менгән. # Күк атын менгән,<br />Күккә ҡарап елгән. # Күк ат менгән,<br />Күк кейем кейгән,<br />Күккә менеп бара. # Күк бүре күккә ҡарап олой. # Атаһы ат еккәнсе,<br />Улы Петербурга барып етә. # Атаһы аяғына кейгәнсе,<br />Улы Мәскәүгә еткән. # Атаһы аяғына кейгәнсе,<br />Улы Ырымбурҙан урай. # Атаһы аяғына кейгәнсе,<br />Улы урай Уралды. # Атаһы аяғына кейгәнсе,<br />Улы урманға етә. # Атаһы аяғына кейгәнсе,<br />Улы баҙарға барып ҡайта. # Атаһы сылғауын сылғағансы,<br /> Улы ҡалаға етә. # Улы ҡатаһын кейгәнсе,<br />Атаһы Бохараға барып еткән. # Өй башында ҡарт бабай<br /> Ҡарта турап ултыра. # Йүгереп сыға, елгә оса. # Болот түгел, күккә үрмәләй. # Теге тегендә,<br />Тегенең башы күктә,<br /> Әхирәте анда,<br />Ашы-һыуы бында. # Ана бара — юлы юҡ,<br /> Ҡаптыр ҡара — туны юҡ. # Дейеү пәрейе күккә аша,<br /> Аш-Һыуы ерҙә ҡала. # Кәк(е)ре-бөк(ө)рө юл һала,<br /> Күккә менеп юғала. # Күктә оса, ергә төшмәй. # Уралып-уралып үргә менә,<br /> Уралмаһа — күҙгә инә. # Үҙе ерҙә,<br />Аяҡтары күктә. # Аяғы юҡ — үрә баҫҡан. # Ҡара айыу үкерә,<br />Күккә ҡарап һикерә. # Тыуған ере — көллөктә,<br /> Сыҡҡан ере — өрлөктә.<br /> Ҡанаты юҡ, йөнө юҡ. Үҙе оса гел күктә [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2t2l1egb1xdh7t6a22yj9zavaelq9jq 0 3415 20001 12498 2019-11-17T09:36:44Z ZUFAr 381 20001 wikitext text/x-wiki [[File:Winter wheat.jpg|thumb]] #Йәй йәйләр,<br />Ҡыш ҡышлар,<br />Йәшел ҡытат тун тышлар. #Йәй йәйләнем,<br />Ҡыш ҡышланым,<br />Йәшел хәтфәнән тун тышланым. #Ҡар аҫтында ҡышлар,<br />Бәрхәт тун тышлар. #Йәй ҙә йәйләр,<br />.Ҡыш та ҡышлар,<br />Хәтфә кеүек күперер;<br />Йәшел тунын аҡҡа тышлар,<br /> Башын эйеп ултырыр. #Ҡар аҫтында ҡышлаған,<br />Бүркен йәшел тышлаған. #Үҙе йәшел күлдәк кейә,<br />Арҡаһы ергә тейгән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2d0ykb2hbg2spehlv4d1tk5azskboi5 0 3416 24817 12502 2023-02-26T18:06:45Z Aidar254 420 24817 wikitext text/x-wiki # Төйҙөм — төпкә һалдым. # Төймә төйҙөм — баҙға һалдым. # Төймә төйөп, төпкә һалдым.<br> Төйөнсөгөм төйнәлгән,<br> Алыҫ ергә йүнәлгән. # Төймәләй генә төйөнсөгөм<br> Төйнәп, төпкә тултырҙым. # Йүгеректән йүгерек ни йүгерек? # Иң етеҙҙең етеҙе нимә? # Йүгерҙем — етә алманым. # Иртән әйләндереп,<br> Кисен уратып килтерә. # Үҙе күренмәй, юлы өҙөлмәй. # Бер минутта донъяны урап сыға<br> Шунда ла арымай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gnoznc75p5xeap1kc0pd1eo2mxnvltq 0 3417 12507 12506 2017-08-23T21:45:25Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12507 wikitext text/x-wiki [[File:Vincent Willem van Gogh 138.jpg|thumb|240px|[[Vincent Van Gogh]]'un ''Vincent'in sandalyesi'' adlı resmi]] # Ары ла әтәс,<br> Бире лә әтәс,<br> Ҡунаҡ килһә, йүгерә әтәс. # Ары тәки, бире тәки,<br> Ҡунаҡ килһә, йүгерә тәки. # Арҡаһы бар, түше юҡ,<br> Аяғы бар, ҡулы юҡ. # Аяҡтары бар — йөрөмәй,<br> Арҡаһы бар — ятмай. # Түтәрәм, түтәрәм,<br> Ҡунаҡты мин күтәрәм. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8uzc5ojck5m6uv7o6xx8hnnksapb728 0 3418 12513 12512 2017-08-23T21:45:26Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12513 wikitext text/x-wiki [[File:Moderné včelárenie.jpg|thumb|]] # Кескенә келәт,<br> Эсе тулы кеше,<br> Береһенең дә юҡ теше. # Өс бағана ҡатҡан,<br> Башын ҡыя япҡан. # Тартмаһына тары сәскән,<br> Татлыһына ҡыуанған. # Бер ояла йөҙ бүлек өй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 49w4g28a00q5aotwo038opl5izdq95h 0 3419 24928 16238 2023-04-01T08:24:45Z Aidar254 420 24928 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы "Башҡортостан" гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> * [[Умартасылыҡ серҙәре/1-се дәрес|1-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/2-се дәрес|2-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/3-сө дәрес|3-сө дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/4-се дәрес|4-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/5-се дәрес|5-сы дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/6-сы дәрес|6-сы дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/7-се дәрес|7-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/8-се дәрес|8-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/9-сы дәрес|9-сы дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/10-сы дәрес|10-сы дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/11-се дәрес|11-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/12-се дәрес|12-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/13-сө дәрес|13-сө дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/14-се дәрес|14-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/15-се дәрес|15-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/16-сы дәрес|16-сы дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/17-сы дәрес|17-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/18-сы дәрес|18-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/19-сы дәрес|19-сы дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/20-се дәрес|20-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/21-се дәрес|21-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/22-се дәрес|22-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/23-сө дәрес|23-сө дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/24-се дәрес|24-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/25-се дәрес|25-се дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/26-сы дәрес|26-сы дәрес]] * [[Умартасылыҡ серҙәре/27-се дәрес|27-се дәрес]] [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] fe7xquv8yeszn5f1imgbwshbuyddxf1 0 3420 24936 16247 2023-04-02T04:08:19Z Dcljr 283 book category 24936 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/usadba/3201-umartasyly-serre-10-sy-dres.html''</small> 12.05.2012. : Кәрәҙҙә буш урын булмай == Иҫкергән кәрәҙҙәр == [[File:Buckfast bee.jpg|left|200px]] Яҙғы-йәйге осорҙа ояла яҡынса алты быуын йәш ҡорт тәрбиәләп сығарыла. Һәр сығарылыштан һуң күҙәнәктәрҙең төбөндә бер аҙ ҡорт тиҙәге, ә стеналарҙа ҡарышлауыҡтар ятҡан һауыт ҡабыҡтары тороп ҡала. Ҡорттар уларҙы таҙартып ала, әммә күҙәнәктәрҙән ҡорттарҙың бихисап быуыны сығыуы арҡаһында кәрәҙ һорғолт һәм көңгөрт төҫ ала. Яҙын инә ҡорт йомортҡаларын һорғолт кәрәҙҙәргә ихласыраҡ һала, ләкин тоҡом уларҙа бәләкәй булып үҫешә һәм уларҙың йәшәп китеү һәләтлеге аҙыраҡ була. Көңгөрт кәрәҙҙәрҙә тиҙ арала балауыҙ көйәһе күбәләктәре, ҡарышлауыҡтары үрсеп китә. Көңгөрт кәрәҙҙәр зарарлы ауырыуҙар таралыуға булышлыҡ итә, ҡорттар ҙа йышыраҡ ауырыусан була. Шуның өсөн кәрәҙҙәрҙе ояла ике йыл торғандан һуң, йәғни ҡорттарҙың 10-12 быуыны үҫеп сыҡҡас (иң оҙағы — өсөнсө йылға), алыштырырға кәрәк. Иҫкеләрен башҡаса тотонмайҙар, балауыҙға иретеп алалар. Яңы кәрәҙҙәрҙең ауырлығы 140—150 г тарта. Был ауырлыҡ алты быуын ҡорт сығарғандан һуң икеләтә арта. == Оҫта төҙөүселәр == Бал ҡорттарының тормошонда иң ғәжәйеп нәмә — балауыҙ кәрәҙҙәре яһау. Архитекторҙар кәрәҙ төҙөлөшөнә күп тапҡыр иғтибар йүнәлтте, был уларға иң яҡшы техник ҡарарҙар эҙләп табырға ярҙам итте. Кәрәҙҙең конструкцияһы бөтә йәһәттән дә камил. Ул бал ҡорттарынан төҙөлөш материалын бик әҙ талап итә, ләкин кәрәҙ иҫ киткес ныҡ һәм күп һыйҙырышлы була. Алты яҡлы формаһы ҡорттарға майҙанды яҡшыраҡ файҙаланырға мөмкинлек бирә. Бөтә бөжәктәрҙең тормошо һаҡсыллыҡ ҡанунына буйһонған. Бары тик бал йыйыусы ҡорттар ғына шундай юғарылыҡҡа күтәрелә алған. Иңкештәрҙең һәм һағыҙаҡтарҙың күҙәнәге түңәрәк, шуның өсөн уларҙың ояһында буш ҡалған урын күп. Бал ҡорттарында иһә файҙаланылмаған бушлыҡ юҡ. Уларҙа, беҙҙең замандың уңайлы фатирҙарындағы кеүек, күҙәнәктәрҙең һәр стенаһы бер үк ваҡытта башҡа күҙәнәктәр өсөн дә стена булып хеҙмәт итә. == Быны беләһегеҙме? == Бал ҡорто кәрәҙе күҙәнәге тәбиғәттәге иң рациональ геометрик формалы һауыт булып тора, уны төҙөү өсөн үтә аҙ һанда материал талап ителә (ҡорттарҙың 100 күҙәнәгенә 1,3 г балауыҙ тотонола), ә төҙөлөш яғынан ныҡлығы һәм һыйҙырышлылығы буйынса тиңдәше юҡ. Бал ҡорттары — «математиктар». Төҙөгән кәрәҙҙәр ҙурлығы, формаларының бер ишлеге һәм дөрөҫлөгө менән айырылып тора. Улар иң рациональ геометрик форманы — кәрәҙ күҙәнәгенең төбөндә түңкәрелеп ятҡан ромбиктарҙан торған өс яҡлы пирамидалы алты ҡырлы форманы һайлаған. Ошондай форма арҡаһында кәрәҙ күҙәнәктәре бер-береһенә үтә лә яҡын, тығыҙ итеп урынлашҡан. Төҙөлөшкә урын әҙ китә, шулай ҙа юғары ныҡлығы тәьмин ителә, кәрәҙҙәрҙең иң күп һыйҙырышлылығына өлгәшелә (стандарт оя рамына 4 кг бал һыя) һәм уларҙы төҙөгәндә балауыҙ тотоноуҙа экономия яһала. Боронғо грек ғалимдары ла тәбиғәттә материал тотоноу буйынса ҡорт эшләгән кәрәҙ күҙәнәктәренән дә экономиялыраҡ һәм ныҡ һыйҙырышлы һауыт юҡ тигән һығымтаға килә. Ромбиктарҙың йәйенке мөйөштәре һәр саҡ 109о28’, ә ҡыҫынҡылары 70о31’-ҡа тигеҙ; Умартаны яңы урынға урынлаштырған саҡта ҡыйыш ултыртырға ярамай, сөнки ҡорттар кәрәҙҙәрҙе дөрөҫ ҡормаясаҡ. Бик аҙға ғына умартаның кейәһе яғына ауышлыҡ рөхсәт ителә, был умартаға яуым-төшөм эләктермәү һәм ҡорттарға умартаның төбөн таҙартыуҙы еңелләштереү өсөн кәрәк. Эсенә бал һала торған быяла һауыт балдың үҙенә ҡарағанда ике тапҡырға, ағас һауыт — 6-8, ә тәбиғи бал ҡорто күҙәнәге балдың үҙенең үлсәү массаһынан 27 тапҡырға еңелерәк. Әгәр ҙә быяланан йәки ағастан һауытты балдың ауырлығынан 20-27 тапҡырға кәмерәк һыйҙырышлы итеп яһаһаң, ул сағында быларҙың һуңғыһы үҙенең ауырлығы менән уны баҫып ватасаҡ. Балауыҙ ҡоролмаһының ныҡлығы бал кәрәҙе күҙәнәгенең дә, кәрәҙҙең үҙенең дә конструкцияһы менән тәьмин ителә. Балауыҙ — бал ҡорттарының иң ҡиммәтле төҙөлөш материалы. Ысын умартасы балауыҙҙы бәләкәй генә бөртөктәрҙән йыя, сөнки ҡорттар бүлеп сығарған 100 балауыҙ тәңкәһе ни бары 25 мг тарта һәм, шулай булыуға ҡарамаҫтан, айырым умартасылар бер миҙгелдә һәр ҡорт ғаиләһенән 2 килограмға тиклем балауыҙ алыуға өлгәшә. Рубриканы Рафиҡ НОҒОМАНОВ алып бара. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] j1250wj9cvhlkfy44tvtbrorr7chbij 0 3421 24937 16248 2023-04-02T04:11:05Z Dcljr 283 book category 24937 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 26.05.2012. == Бал ҡортоноң аҙығы, туҡланыуы == Бал ҡорттары үҫемлектәрҙән татлы һут һәм сәскә һеркәһе йыя. Улар уны аҙыҡҡа — балға һәм һитәгә — әүерелдерәләр. Ҡорттарға йәшәү, эшләү һәм үрсеү өсөн, башҡа бөжәктәр һәм хайуандар кеүек, аҙыҡ талап ителә. Һитә аҡһымдарҙы, майҙарҙы, углеводтарҙы үҙ эсенә ала. Быларҙан тыш, бал ҡорттарына күп булмаған миҡдарҙа минераль матдәләр (тоҙҙар), витаминдар кәрәк. Аҡһым айырым матдәгә — азотҡа бай, ул инә ҡорт һөтө составына инә. Углеводтар, майҙар, минераль матдәләр, витаминдар ҡорттарға энергияның төп сығанағы булып хеҙмәт итә, ә ҡорттарҙың бөтөн эшмәкәрлеге ошо энергия арҡаһында башҡарыла. Умартаға ҡорттар, татлы һуттан, һеркәнән тыш, һыу ҙа килтерә. Татлы һут — углеводлы аҙыҡ, шәкәрҙән (сахароза, глюкоза, фруктоза), һыуҙан, бер аҙ күләмдә аҡһымдан, минераль тоҙҙарҙан ғибәрәт. Һыуҙың һәм шәкәрҙең күләме үҫемлектәрҙең составына, һауа шарттарына бәйле шаҡтай үҙгәреп тора. Татлы һут — үҫемлек сәскәләре һәм шәрбәтлектәре бүлеп сығарған органик һәм минераль матдәләр ҡатнашмаһынан торған шәкәрле, тәмле шыйыҡса. Бал биргән үҫемлектәрҙең күпселегенең шәрбәтлеге сәскәнең башланған ерендә йәки иң төбөндә була. Ҡайһы бер үҫемлектәрҙең шәрбәтлеге булмай, ә татлы һутты сәскә туҡымаларының береһен тәшкил иткән махсус күҙәнәктәр бүлеп сығара. Мәҫәлән, йүкә сәскәһендә татлы һут сәскә япраҡсаларының табағы төбөндәге күбенеп-күбенеп таралышып урынлашҡан күҙәнәктәр тарафынан бүлеп сығарыла. Үҫемлектәрҙә 50-нән алып 56 процентҡа тиклем шәкәр булған осраҡта, ҡорттар татлы һутты ихлас йыя, ә шәкәр 4,25 проценттан кәм булғанда, уны алмай ҙа, йыймай ҙа. Үтә лә ҡуйы һут һылашып ятыу сәбәпле, ҡорттарға йыйыуы ауырға төшә. Һутта шәкәрҙең юғары миҡдарҙа булыуы ҡорттарҙың эшен ауырлаштыра. Умартаға үтә лә шыйыҡ һут — «ярым фабрикат» миҡдары 70 процент килһә, ҡабул итеүсе ҡорттар татлы һутты юғарыраҡ урынлашҡан бер күҙәнәктән икенсеһенә, кәрәҙ рамының өҫкө өлөшөнә күсерә. Ошолай улар бер нисә тапҡыр уны үҙҙәренең томшоҡтарына сығара һәм яңынан бал йыйыу бөрләтәүенә һурып ала. Татлы һутҡа шайыҡ өҫтәп, һыуҙы айырым сығарып, уны балға әйләндергәнсе эшкәртә. Һәйбәт елләтелгән умартала татлы һуттан һыуҙы парландырыу биш көнгә тиклем дауам итә. Вентиляцияның кәмеүе унан һыуҙы айырыуҙы егерме көндән ашыуға тиклем тотҡарлай. 450 г һыуҙы кәметеү өсөн 100 г шәкәр тотонола. Һыуҙың миҡдары татлы һутта 20 процентҡа тиклем кәмегәс, ҡорттар күҙәнәктәрҙе өҫтөнә тиклем тулғансы бешкән бал менән тултыра ла уларҙы балауыҙ ҡапҡас менән йоҡа ғына итеп һылап-мисәтләп ҡуя. Ҡорттарҙың татлы һутты, рәшә балды яңынан эшкәртеүе һөҙөмтәһендә бал — виноград (глюкоза) һәм емеш (фруктоза) шәкәре ҡатнашмаһы хасил була. Бал үҙендә 17-21 процент һыу, органик кислота, азот һәм минераль матдәләр, витаминдар тота. [[File:Bee-11.jpg|left|200px]] Сәскә һеркәһе — бал ҡорттарына ҡарышлауыҡтарҙы ашатыу өсөн кәрәкле аҡһым — витамин аҙығы ул. Сәскә һеркәһе сәскәлек үҫемлектәр тарафынан һеркә япраҡтарының һеркәлектәрендә һаҡлана, һеркәне йыйған саҡта ҡорттар уға бер ни тиклем шайыҡ һәм татлы һут өҫтәй, унан оҙонсараҡ борсаҡ рәүешле йоморсалар йомарлай һәм артҡы аяҡтарындағы махсус ҡулайламаларҙа (кәрзиндәрҙә) урынлаштыра. «Бал ҡортоноң наҙы бар» китабының авторы Ивний Шафиҡов бына нимәләр яҙа: «…Һеркәгә мансылған бал ҡорто тышҡы ҡиәфәте менән онға буялған тирмәнсегә оҡшаш була… Һитәне ҡайһы бер райондарҙа манса тип тә йөрөтәләр». Йоморсалар массаһы үҫемлектәрҙең ботаник составына һәм метеорологик шарттарға бәйле 8-22 мг ауырлыҡтағы, йәғни он бөртөгө кеүек ваҡ ҡына 3-4 миллион һеркә бөртөгөнән тора. Йоморсаларҙы әҙерләү өсөн ҡорт 3-тән 20 минутҡа тиклем ваҡыт сарыф итә. Ҡорттар сәскә һеркәһен (ул төрлө төҫтә була) һитәгә әйләндерә, уны кәрәҙ күҙәнәктәренә йыйыштыра, тығыҙлап, һәйбәтләп тултыра ла, татлы һут һәм шайыҡ менән еүешләп, консервалай. Тығыҙлап һалынған һеркә әсеүгә дусар була. Бактериялар тарафынан эшкәртелгән һөт кислотаһы һитәне боҙолоуҙан һаҡлай. Бер ҡорттоң үҫеүе өсөн 0,1 грамм тирәһе һитә талап ителә. Яҙғы-йәйге осорҙа көслө ғаиләне (60-80 мең ҡортто) үҫтереүгә 6-8 килограмм һитә китә. Һитәнең — ҡорттарҙың "икенсе икмәге"нең — шаҡтай өлөшө бала ҡортто, үрсемде, тәрбиәләүгә, үҫтереүгә сарыф ителә. Һитә етешмәгән саҡта ҡорттар ашатылған ҡарышлауыҡтар һанын аҙайта. Әгәр ҙә тәбиғәттән умартаға һеркә килеү туҡтап ҡалһа йәки бөтөнләй булмаһа, ул сағында инә ҡорт йыш ҡына йомортҡа һалыуҙы кәметә, хатта туҡтатып уҡ ҡуя. Ә үҫешеп етмәгән ҡарышлауыҡтарҙы, ояла ашарға аҙыҡ — һитә етешмәгәнлектән, ҡорттар тәрбиәләп үҫтермәй, уларҙы умартанан тышҡа сығарып ташлай. Умарталыҡтарҙа ямғырлы йәйҙә ошондай хәл күҙәтелә. Үҫемлектәрҙән йыйылған сәскә һеркәһе төрлө миҡдарҙа туҡлыҡлы матдәләр тота. Умартала үҫемлектәр һеркәһе бергә ҡатыштырыла. Һитәлә уртаса 20 процент тирәһе аҡһым бар. Сәскә һеркәһе минераль матдәләргә бай. Унда натрий, магний, алюмин, кремний, көкөрт, хлор, калий, кальций, марганец, тимер, баҡыр була. Инвертаза, каталаза, диастаза, липаза ферменттары һәм башҡалар бар. Һыу бал ҡорттарына ҡарышлауыҡтарға аҙыҡ әҙерләгәндә балға өҫтәү һәм шыйыҡлатыу, ояла температураны, һауа дымлылығын яйға һалыу өсөн кәрәк. Умартаға татлы һут килгән саҡта ҡорттар, ғәҙәттә, һыуға мохтажлыҡ кисермәй. Яҙын иһә, тәбиғәттә йыйым булмаған, ә үрсем күп саҡта, талап арта. Был мәлдә ҡорт ғаиләһенең һыуға ихтыяжы үрсем һанына пропорциональ рәүештә үҫә. Шуның өсөн яҙ көнө ҡорттарҙы ҡышлау урынынан йәки ҡар аҫтынан сығарғас, ҡорт ғаиләһе эргәһенә һәм умарталыҡ биләмәһенә сөсө һыу менән һуғарғыс ҡуялар. Хатта ике һуғарғыс ҡуйыу бик хуп, уларҙың береһенә тоҙланған һыу (1 литр һыуға аш тоҙоноң 0,01 процентлы иретмәһе) ҡойола. Ул сағында ҡорттар яҙ-йәй көндәре тиреҫ шыйыҡсаларында, күләүектәрҙә, малсылыҡ фермалары янында, бәҙрәфтәрҙә, бысҡы табы өйөмдәре тирәһендә минераль тоҙ эҙләп йөрөмәйәсәк. Ҡоро, эҫе көндәр торғанда, ояла температураны нисектер түбән төшөрөү, унда тейешле дымлылыҡ һаҡлау маҡсатында, ҡорттар килтерелгән һыуҙы кәрәҙҙәргә һиптереп сыға, кәрәҙ күҙәнәктәренә тамсылап-тамсылап һарҡыттырып элеп ҡуя. Парланып, ул һауаны һалҡынайта, дымлылығын күтәрә. Яҙ көнө ҡорт ғаиләһе бер тәүлек эсендә 100—200 г, ҡоро һауа торғанда 400 грамдан ашыу һыу тотона. Умартаға килтерелгән һыу шунда уҡ ҡорттарҙың туҡланыуы өсөн тотонола. Уны ҡорттар запасҡа һаҡламай. Ҡыш көндәре, ғәҙәттә, балдағы һыу ҙа етә, улар уның менән балда барлыҡҡа килгән кристалдарҙы, ялтырауыҡ бөртөктәрҙе ебетеп аса. Йәш умартасыларға шуны хәтерҙә тотоу мөһим: яҙын ҡорттар өсөн һыу балдан да ҡиммәтерәк. Уны бары тик йылытып бирергә онотмағыҙ. Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара == Һеҙ быны беләһегеҙме? == * Һитә составына бик күп микроэлементтар — барий, ванадий, вольфрам, тимер, алтын, иридий, кальций, кадмий, кобальт, кремний, магний, баҡыр, молибден, мышъ-яҡ, аҡ ҡурғаш, палладий, платина, терегөмөш, фосфор, хлор, хром, цинк, стронций — инә. * Бер кәрәҙ күҙәнәгенә 18-гә тиклем йоморса (һитә йомғағы) һыя, унда һитә массаһы 140—180 мг тәшкил итә. * Ҡорттар йыйған татлы һут бик ныҡ ентекле эшкәртеү үткәргәндән һәм 40-тан алып 70 процентҡа тиклем һыуҙы парға әйләндереп ҡыуып сығарғандан һуң ғына балға әйләнә. Бер көндә йыйылған 5 килограмм татлы һуттан, эшкәрткәндән һуң, 1,5 — 2 кг ғына бал тороп ҡала. * Бер йыл эсендә бал ҡорто ғаиләһенең йәшәү һәләтен тәьмин итеү өсөн 80-100 кг бал (шуның 10-12 килограмы ҡышҡы мәлдә тотонола), 20 — 25 кг һитә һәм 30 литр һыу талап ителә. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] emy5ra14jhcc7a2eef6yz52uhiyhhfc 0 3422 24938 19894 2023-04-02T04:11:15Z Dcljr 283 book category 24938 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/usadba/4222-umartasyly-serre-12-se-dres.html''</small> 19.07.2012. == Ҡырҡыу еҫте улар яратмай == Рефлекс — бал ҡорттарының тәртибе йәки тере организм нервыларының тыштан ярһытыуға яуап биреүе ул. Шартһыҙ һәм шартлы рефлекстар була. Шартһыҙ рефлекстар (инстинкттар) — тышҡы мөхиттең теге йәки был ярһытыуына организмдың тыумыштан булған реакцияһы. Бал ҡорттарында шартһыҙ рефлекстарға яҡын шундай хәрәкәттәр күҙәтелә: * умарта стенаһына туҡылдатыуға геүләп яуап бирәләр; * күрек менән төтөн өрҙөрөүгә яуап итеп, бөрләтәүҙәрен бал менән тултыралар; * ҡырҡыу еҫтәргә (хушбый, алкоголь, тир һәм бал ҡорто ағыуы еҫе) ярһып китәләр һәм сағалар. Шартһыҙ рефлекстарҙың тыумыштан булыуы, уларҙы ғәмәлгә ашырыу өсөн өйрәтеүҙең кәрәкмәүе — үҙе бер үҙенсәлек. Шул уҡ ваҡытта улар — тәбиғәттәге күренеште һаҡлауға ҡулайлашыу ҙа. Бының шулай булыуы түбәндәге миҫалда асыҡ күренә: төтөн еҫе бал ҡорттары өсөн һәләкәт булырын, янғын сығып, уларҙың ояһы юҡҡа сығыу ихтималлығын алдан хәбәр итә, шуның өсөн улар, ике оянан һаҡлыҡ аҙыҡтарын йыйып, бөрләтәүҙәрен бал менән тултыра. Шартлы рефлекстар — хайуандарҙың нервы системаһында шартһыҙ рефлекстар нигеҙендә барлыҡҡа килеүсе ваҡытлыса элемтә. Үткәрелгән тәжрибәләр ярҙамында бал ҡорттарының шартлы рефлекстарға, йәғни аҙыҡ сығанағы, уның төҫө, хас булған еҫе араһындағы ваҡытлыса элемтәгә эйә булыуға һәләтлелеге асыҡланған. Зәңгәр һәм һары квадраттарҙа урынлашҡан аҙыҡты алырға өйрәтелгән ҡорттар һуңынан да, бында аҙыҡ булмаһа ла, шул квадраттарға осоп килгән. Ниндәйҙер тәмле еҫле шәрбәт менән аҙыҡландырғанда, ҡорттар ошо аҙыҡ булмаған, әммә уның еҫе сығып торған контроль йәшниккә инә. Шулай уҡ ҡорттарҙа теге йәки был үҫемлектең көндөң ҡайһы ваҡытында бал һутын ныҡлы бүлеп сығарғанын белеү һәләте лә бар. Шартлы рефлекстар ҙур әһәмиәткә эйә: бал ҡорттары танышыу өсөн осош яһағанда ла үҙ умартаһының хәл-торошон, әйләнә-тирәләге әйберҙәрҙе хәтерендә ҡалдыра, бал һуты йыйырға осҡан саҡта барыу, ҡайтыу юлын иҫтә тота. Аҙыҡ эҙләп, тыумыштан барлыҡҡа килгән шартһыҙ рефлекс тәьҫире аҫтында оса. Был ваҡытта сәскәнең төҫө, еҫе һәм формаһы ҡорт өсөн бер ниндәй әһәмиәткә лә эйә түгел. Ләкин сәскәләрҙә аҙыҡ тапһа, аҙыҡ сигналдарына әйләнә, бал ҡорттарында сәскәләрҙәге билдәле төҫкә, еҫкә һәм формаға шартлы рефлекс үҫешә. Инстинкт (латин һүҙенән — ҡуҙғытыу) — шартһыҙ рефлекс, хайуандар тәртибенең тыумыштан булған ҡатмарлы формаһы, организмдың эске һәм тышҡы ярһытыуҙарға яуап теҙмәһе. Бал ҡорто ғаиләһе биологияһынан инстинкт миҫалдары: # Төҙөлөш алып барғанда балауыҙ бүлеү, төҙөү эштәре башҡарыуында сағылыш таба; йәш ҡорттар тыуып бер аҙ йәшәгәс тә, ояла тәжрибә туплаған ҡорттар кеүек үк, кәрәҙҙәрҙе дөп-дөрөҫ итеп төҙөй башлай. Бер ҡасан да һоро (әре) ҡорттар кәрәҙен күрмәгән эшсе ҡорттар яҙын һоро ҡорттар күҙәнәктәрен төҙөү эшенә тотона. # Аҙыҡ йыйыу инстинкты үҙҙәренең ихтыяжынан да күберәк аҙыҡ — бал һуты һәм һеркә — йыйыуҙа сағылыш таба. Ул бал ҡорттарында әүҙем, көслө, өҫтөнлөклө. Күпләп бал йыйырға мөмкинлек булғанда, бал ҡорттары бер ниндәй саманы (норманы) белмәй, улар өсөн бер генә сик юҡ («етерлек йыйҙыҡ инде» тип туҡтап ҡалмайҙар). Әгәр ҙә умартала, ояла балға урын булһа, улар уны үҫемлектәр бал һутын бүлеп сығарыуҙы туҡтатҡансы йыя. # Һаҡланыу инстинкты ҡорттарҙың ояны, умартаны һаҡта тороусы ҡорттар менән тышҡы дошмандарҙан, ҡоротҡостарҙан һаҡлауында сағылыш таба. # Ҡорттарҙың элекке урынға ҡайтып инеү инстинкты. Был инстинкт ҡортло умартаны алып китеп, уның урынына башҡаһын килтереп ултыртҡанда, яҡшы күҙәтелә. Осоштан әйләнеп ҡайтҡас, ҡорттар яңы умартаға инә. Бында улар яңы еҫкә лә, формаға һәм төҫкә лә ҡарап тормай. Инстинкт умартасылыҡта — ғаиләләрҙе төрлө ысул менән яһалма бүлеүҙә, күстәрҙе формалаштырыуҙа, элекке көслө ғаилә урынына сибек ғаиләне күсереп ябыуҙа киң ҡулланыла. # Яңы инә ҡортто тәрбиәләү. Ул элекке инә ҡортто юғалтҡанда, ҡорттар ҡарышлауыҡтарҙан йәш инә ҡортто тәрбиәләгәндә яҡшы күҙәтелә. # Енси инстинкт инә ҡорттоң йомортҡалар һалыуында, инә ҡорттарҙың һәм һоро (әре) ҡорттарҙың үрсеү, аталаныу өсөн парлашыуға («туй») осошонда сағылыш таба. # Ҡатмарлыһының миҫалы булып ҡорт айырыу хеҙмәт итә. Был иһә ғаиләләренең артыу, тәбиғәттә бал йыйыусы ҡорттарҙы таратыу ысулын кәүҙәләндерә. Күстәренән айырым, берәмләп яңы ғаиләләр нигеҙләргә һәләтлеге булмау сәбәпле, күс айырыу иң уңайлы күренеш булыуын, шуға ҡулайлашыуҙы күрһәтә, ләкин айырым осраҡтарҙа ҡорт айырыу инстинкты кире әһәмиәткә эйә, сөнки төп инә ҡорт ғаиләһе шул тиклем күп күс айыра, ул үҙе лә, унан бүленеп сыҡҡан күс тә умартаны аҙыҡ запасы менән тәьмин итә алмай. Әгәр ҙә умартасы алдан тейешле сара күрмәһә, уларҙың үлеп бөтөүе ихтимал. Тәбиғәттә көтмәгәндә ҡыҙыу бал йыйыу осоро башланып китһә, күс айырыу инстинкты аҙыҡ йыйыу менән баҫырылып ҡала. Ҡорттар шунда уҡ үрсеүҙе (ҡорт айырыуҙы) туҡтата, ә кәрәҙҙәрҙәге күс айыра торған инә ҡорттарҙың ояларын — көбөләрен кимерә, ватып бөтөрә, бал һуты йыйырға тотона. <small>Рафиҡ НОҒОМАНОВ</small> [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] ecly0ygcs306rxyw73xmse56t1c8f8f 0 3423 24939 16250 2023-04-02T04:11:36Z Dcljr 283 book category 24939 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 26.07.2012. Нәҙек билкәйҙәрҙең “хужаһы” == Күс айырыу == Бал ташыусы ҡорттарға үрсеүҙең ике юлы хас. Беренсеһе — айырылып тороусы күстең һәр затын яңыртыу. Был юл уларҙың даими йәшәүе өсөн кәрәкле, ләкин үрсеү процесы түгел. Икенсеһе — бөтә бал ҡорто ғаиләһе берҙәм үрсеү өсөн эшләй. Һөҙөмтәлә билдәле бер өлөшө, бер инә ҡорт менән айырылып, яңы йәшәү урыны эҙләп сәфәр сыға. Ҡорттарҙың үҙенсәлектәренә, инә ҡорттоң тоҡомона, сифатына, ғаиләһенең тормош шарттарына ҡарап, уларҙың күс айырыу һәләте төрлөсә баһалана. Күс айырыу — нәҫел үҙенсәлеге. Тәбиғи шарттарҙа күс айырыу бал ташыусы ҡорттарҙың йәшәүенә булышлыҡ итә. Күс айырыуға әҙерлек күпкә алдан башлана. Ҡорттар ояһында ҙур үҙгәрештәр була. Ҡышлауҙан һуң яңы ғына күҙәнәктәрҙән сыҡҡан йәш ҡорттар элеккеһен алмаштыра. Йәш ҡорттар ҡышлап сыҡҡан ҡорттарға ҡарағанда ҡарышлауыҡтарҙы дүрт тапҡырға күберәк ашатырға һәләтле. Умартала инә ҡорт йомортҡа һалыуын арттыра бара, ғаилә бик тиҙ нығына. Унда үрсемде ашатыу менән шөғөлләнмәгән йәш ҡорттар күп туплана. Әгәр ҙә был мәлдә тәбиғәттә сәскә һуты бүленмәһә, мәшғүл булмағандары уны йыйыуға ҡушыла алмаһа, ғаиләлә күп ҡорт эшһеҙлеккә дусар була. Бал ҡорто ғаиләһендә әүҙемлек кәмей. == Билдәләре == [[File:Essaim d'abeilles en vol (modifiée).jpg|thumb|upright=1.2]] Күс айырыуға әҙерлек барыуын буласаҡ инә көбөләренең нигеҙен төҙөүҙәренән, инә ҡорттоң уларға йомортҡа һалыуынан белеп була. Ҡорттар унға тиклем һәм унан да күберәк инә көбөһө төҙөй. Кәрәҙ, яһалма балауыҙ төҙөлөшө туҡтала, ҡорттарҙың һут, һеркә өсөн осоуы кәмей. Эшсе ҡорттар башта ата ҡорт күҙәнәктәрен төҙөй, ғаиләлә ата (әре) ҡорттар үрсеме күбәйә. Инә ҡортто ашатыусы ҡорттар кәмей, ул иһә йомортҡа һалыуҙы аҙайта, еңеләйеп китә һәм осорға һәләтле була. Күс менән осоп сығыусы ҡарт инәләрҙең ауырлығы ҡайһы саҡта хатта йәш инәнең ауырлығынан да кәмерәк. Йомортҡа һалыуҙың аҙайыуы умартаның аҫтында һалынып, ҡайһы саҡта ян-яҡ стеналарында йомғаҡ рәүешендә ойошоп торған (йәй көнө күҙәтеп ҡарағыҙ) эшһеҙ ҡорттарҙың артыуына килтерә. Улар көс туплай һәм физиологик йәһәттән йәш ҡорттар булып ҡала. Тупланған көс (уны күс айырыу энергияһы тип атайҙар) яңы оя төҙөүгә йүнәлтелә. Ҡорттарҙа ҡатмарлы күс айырыу инстинкты барлыҡҡа килеүгә булышлыҡ итеүсе сәбәптәр: * ояның эш менән мәшғүл булмаған йәш ҡорттарҙан тулып китеүе; * ҡорттар торлағындағы ҡыҫынҡылыҡ; * ояла ҡарт (ике йәштән өлкәнерәк) инә ҡорттоң булыуы; * ояны ваҡытында киңәйтмәү һәм уны насар елләтеү; * умартаның ҡояштан артыҡ йылынып китеүе; * көпләнгән, өлгөргән үрсемдәр менән тулыуы; * ояла иҫке, көңгөрт, ҡара кәрәҙҙәр булыуы; * насар, өҙөп-өҙөп бал йыйыу; * ауырыуҙың ныҡ аҙыуы, ҡорт тәнендә талпандар — варроатоздың күп булыуы; * бал ҡорто ғаиләләренең нәҫел үҙенсәлектәре: башҡорт, йәғни бөрйән, ҡорттары күс айырыуға бигерәк әүәҫ. Йыш ҡына күс айырыу йәш ҡорттарҙың тулыһынса мәшғүл булмауы һәм эшкә егелмәгән йәш ҡорттарҙың — ашатыусыларҙың — кәрәгенән артыҡ тупланыуы арҡаһында килеп сыға. == Осоп сығыуы == Күс айырғанда ҡорттар ғаиләһе сама менән ике тигеҙ өлөшкә бүленә. Күс менән төрлө йәштәге ҡорттар осоп китә. Бөтә һанының 80 проценты самаһын 24 көнгә тиклемге ҡорттар тәшкил итә. Айырым осраҡта күс менән ете процентҡа тиклем әре ҡорт китә. Тәүге күс ҡарт инә менән йомортҡаларын һалғандан һуң — туғыҙынсы көндә осоп сыға. Был ваҡытта тәүге инә оялары көпләнгән була. Күстең айырылып сығыуы ямғыр һәм һыуыҡ көндәр арҡаһында тотҡарланырға мөмкин. Ул саҡта ҡарт инәнән башҡалары, йәғни инә көбөләренән әле генә сыҡҡан йәш инә ҡорттар, күс менән осоп китә. Тәүге күс көндөң беренсе яртыһында (сәғәт 9–10-дарҙа ла мөмкин) йәки төш мәлендә сыға һәм айырым ҡорттарҙың сигналы буйынса ел өрмәй торған урынға йыйыла. Әгәр ҙә ҡорттарҙың торлаҡ һайларға форсаты булһа, был саҡта улар 25 саҡрымға тиклем һәм унан да алыҫыраҡ араға осоп китә. Беренсе күстәр ағасҡа, ҡыуаҡҡа, ҡоймаға йәки ерҙән бейек булмаған Т рәүешле кәкре әйбергә (махсус эшләргә мөмкин) ҡуна. Бер нисә (2–3) сәғәткә тиклем, разведка яһаусы ҡорттар яңы торлаҡ урыны тапҡансы, күс ошонда ҡала һәм аҙаҡтан ғына яңы урынға осоп китә. Беренсе күс айырылып сыҡҡандан һуң, төп ғаилә инә ҡортһоҙ тороп ҡала, уның ҡарауы, инә ҡорт көбөләре була. Тәүге күс айырылып сыҡҡас, бер иң эре, килешле инә ҡорт көбөһөнән башҡаларын юҡ итмәһәң, икенсе, өсөнсөләрҙең айырылып сығыуы ихтимал. Күпләп күс айырыу ҡорт ғаиләһен бик ныҡ көсһөҙләндерә. == Быны беләһегеҙме? == * Инстинкт — ҡорт ғаиләһенең берҙән-бер һәм айырылғыһыҙ “хужаһы”. Уға бөтә “бал ҡорттары берекмәһенең” ҡатмарлы һәм иң юғары дәрәжәлә камиллашҡан сеймал, аҙығына тиклем төрлө продукция әҙерләү циклы буйһонған. * Kүп быуаттар буйы кешеләр, бал ҡорттарының ҙур ғаиләһендә инә ҡорт, ҡорттар төркөмө йәки һороһо (әре) хужа булып тора, тигән бәхәс алып барҙы. Моғайын, ҡатнашыусылар, бөтөнләй “хужа” булмауын белһә, бик аптырашта ҡалыр ине. “Хужа” ролен үтәүсе инстинкт бар, йәғни ҡорттарҙың йәшәү эшмәкәрлеге “идара итә”. * Тәбиғәтте тикшереүсе бөйөк ғалим Чарльз Дарвин кәрәҙ эшләү инстинктын “бөтә инстинкттарҙың иң ғәжәбе” тип атаған. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] qzgc1a0k7wd7tk8i6v167hrsn2urhx3 0 3424 24940 16251 2023-04-02T04:11:38Z Dcljr 283 book category 24940 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/usadba/4379-umartasyly-serre-14-se-dres.html''</small> 31.07.2012. == Ҡорт саҡҡанда ярҙам итеү == Умартасылыҡ шөғөлөн башлағанда бал ҡорто саҡҡанда аллергик реакцияға дусар булыу ихтималлығын күҙ уңынан ысҡындырмаҫҡа кәрәк. Умартасыларҙа, ғәҙәттә, тиҙ генә иммунитет — ҡорт ағыуын ҡабул итмәүсәнлек барлыҡҡа килә. Сағыу әллә ни ауыртмай, ҙур булмаған шеш барлыҡҡа килә лә был хәл үтеп тә китә. Әммә ҡорт ағыуына ҡаршы әүҙем иммунитет ныҡлы түгел (6 айға тиклем). Умартасыларҙың яҙ башында ҡорт сағыуына йәй аҙағына ҡарағанда һиҙгерерәк булыуы ла ошоноң менән аңлатыла. Организмда тыуған иммунитет даими түгел һәм ҡорттан сағылыу аралығы ҙур булғанда ул юғалып ҡала. Умартасылар эштә өҙөклөк яһағандан һуң үлемесле хәлгә тиклем ауыр ағыуланған осраҡтар булғылай. [[File:Bienenstich Oberlippe.jpg|left|200px]] Бер тапҡыр бал ҡортонан сағылыу теләһә ниндәй бөжәккә үлем менән янай. Хайуандарға һәм кешегә һөжүм иткәндә ҡаяу ҡорттоң тәненән бик тиҙ ысҡына (ә ул үҙе үлемгә дусар була) һәм сағылыусыға ҡаҙалып ҡала. Ҡорттар бал йыйыуҙы тамамлаған ваҡытта, һыуыҡ көндә һәм кеше йәки хайуан уларҙың осоу юлына эләккәндә нығыраҡ саға. Ҡатын-ҡыҙ һәм бигерәк тә кескәй балалар ҡорт сағыуҙы ир-атҡа ҡарағанда ауырыраҡ кисерә. Шуның өсөн йөклө ҡатын-ҡыҙға умарталарға яҡын йөрөргә ярамай, юғиһә ҡорт сағыуҙан бала төшөүе мөмкин. Бәләкәй балалар ҙа сағылыуҙан һаҡланырға тейеш. Кешеләр араһында шулай уҡ ҡорт ағыуына бик ныҡ һиҙгерҙәр ҙә осрай. Әгәр ҙә һеҙҙе ҡорт саҡһа, тиҙ генә ҡаяуҙы һурып алырға һәм ауыртҡан урынға һыуыҡ һыуға сылатып, таҙа сепрәк ябырға, уны бер нисә тапҡыр алыштырырға, ауыртыу баҫылғансы шулай дауам итергә кәрәк. Һыуыҡ тәьҫирендә тире тартыла һәм бының менән ул өлөшләтә ағыуҙы ла тышҡа һурып сығара, ә һыу уны йыуа. Ғәҙәттә, ҡорт саҡҡан урын, көслө янып, ауырта башлай. 1–3 мм радиуста тире ағарып сыға. 1–3 минуттан һуң гиперемия (ҡан ағымы көсәйеүе) үҫеше һәм, киҫкен ҡыҙарып, шешенеү башлана. Шеш 15–20 минуттан һуң ҙурая, саҡҡан урында төйөн кеүек кенә аҡһыл ҡыҙыл урын барлыҡҡа килә, уның уртаһында, капилляр зарарланған хәлдә, ҡан тамсыһы ағып сыға. Сағылған урындағы реакция менән бер үк ваҡытта хәл бөтөү, тын ҡурылыу, баш әйләнеү, күкрәк ҡыҫылыу, тирелә — сәбертеү, тәндә кесерткән биҙгәге билдәләре менән ҡысыныу булырға мөмкин. Был күренештәрҙең ҡорттан сағылғандан һуң 5–15 минут үткәс барлыҡҡа килеүе һәм ике-өс тәүлеккә, һирәк осраҡта бер аҙнаға һуҙылыуы ихтимал. Күп ҡорттан сағылғанда күңел болғаныу, баш ауыртыу, шыбыр тиргә батыу, температура күтәрелеү рәүешендә ауыр ағыуланыу (интоксикация) күҙәтелә. Ҡайһы саҡта уҡшыу һәм эс китеү осраҡтары була, ҡыҫҡа ваҡытҡа аң юғалтыусылар ҙа бар. Яңаҡты, телде, тамаҡты йәки аңҡауҙы һәм ирендең лайлалы тиресәһен ҡорт сағыу бигерәк тә ҡурҡыныслы. Тамаҡ йәки тамаҡ төбөнөң лайлалы тиресәһе шешенһә, бының тын быуылыуға (асфикцияға) килтереүе мөмкин, һөҙөмтәлә кеше быуыла һәм үлә. Күҙҙең ҡараһын (роговица) ҡорт сағыу бигерәк тә ныҡ хәүефле: тиҙ арала күҙ насар күрә башлай, ҡараһы төҫһөҙләнә, киңәйә, ағына (склера) ҡан һауа. Күҙҙең ҡараһы зарарланғандан һуң ҡабағының ситтәре шешә. Был күренештәр 7–10 көнгә тиклем һаҡлана һәм һуңынан күреү аҡрынлап элекке хәленә ҡайта. Күҙҙе ҡорт саҡҡанда уның эсендә ҡан баҫымының күтәрелеүе, күреү һәләтенең кәмеүе (глаукома), күҙ яҫмығының (хрусталик) тоноҡланыуы (катаракта) барлыҡҡа килеүе мөмкин. Бал ҡорто ағыуына аллергиялы кешеләрҙә бер бөжәктең сағыуына ауыр аллергик реакция (анафилактик шок) күҙәтелә һәм тын алыу үҙәге параличының үлемгә килтереүе мөмкин. Шуның өсөн ҡорт ағыуына аллергия менән яфаланғандарға умартасылыҡ менән шөғөлләнеүҙән баш тартып торорға кәңәш итәбеҙ. Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] k7gqpafmc4gbsotubf10ynm1c7syavj 0 3425 24941 16261 2023-04-02T04:11:39Z Dcljr 283 book category 24941 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 7.08.2012. == Ҡорт саҡҡанда беренсе ярҙам == Пинцет менән йәки һығып, саҡҡан урынды баш бармаҡ йә иһә һуҡ бармаҡ менән һыпырып, ҡаяуҙы алып ташлайҙар (былай эшләгәндә ағыулы резервуарҙы һытырға ярамай, сөнки күп осраҡта ағыу тире аҫтына эләгә). Шешеүҙе кәметеү өсөн ағыуҙы яранан һығып сығаралар. Сағылған урынды бысраҡ ҡул менән һыпырырға ярамай, сөнки организмға инфекция индереүең мөмкин. Яраға нашатыр спирты йәки календуланың (пәйғәмбәр тырнағы) спиртлы төнәтмәһен һөртәләр. Ҡаяуҙы алғас, яраға 10 процентлы календула иретмәһе, спирт-ректификат һәм вазелиндан торған май ябалар. Сағылған урындан өҫтәрәк 30-40 минутҡа жгут быуалар һәм һыуыҡ һалалар. [[File:Kleiner Finger 39a.jpg|left|150px]] Ныҡ ағыуланғанда күп итеп һыу эсерергә һәм медикаменттар (димедрол, супрастин, тавегил — шуларҙың береһен), йөрәк дарыуҙары (валокардин, кордиамин, Зеленин тамсылары) ҡабул итергә. Ауыр хәлдә тәнгә адреналин, преднизолон (60 мг, бик ауыр хәлдә — 100 мг) уколы ҡаҙарға кәрәк. Әгәр ҙә ҡулда дарыу булмаһа, сағылған урындың ауыртыуын кәметеү өсөн халыҡ саралары бар. Яраға бал, бәпембә, һарымһаҡ йәки һуған һуты, шыйыҡ валидол, спирт, сей картуф, яңы ғына өҙөлгән юл япрағын ябалар, аҙ ғына баллы араҡы (5 г бал һәм 5 г араҡы) эсергә мөмкин. Ныҡ ағыуланған хәлдә яфаланыусыны яҡындағы медпунктҡа йәки дауаханаға оҙаталар. == Һеҙ быны беләһегеҙме? == * бал ҡорто бер тапҡыр саҡҡанда 0,2 мг ағыу бүлеп сығара; * кеше өсөн бал ҡорто ағыуының үлтерерлек дозаһы 1 кг ауырлыҡҡа 1,4 мг йәки уртаса 0,1-0,2 г ағыу тәшкил итә, ул 500—1000 ҡорт саҡҡанға тиң; * хатта һау-сәләмәт кеше лә аллергик реакция арҡаһында бер тапҡыр ҡорт сағыуҙан үлергә мөмкин; * сысҡандар — 2-3, себештәр — 3-5, тауыҡтар — 8-10, йорт ҡуяндары 10-20 ҡорт сағыуҙан үлә, ә аттар өсөн үлтерерлек доза — 1000-дән ашыу ҡорт сағыу; * йылан, терпе, баҡа, ташбаҡа, селән, айыуҙар һәм башҡа ҡайһы бер хайуандар бал ҡорто ағыуына бирешмәй; * миллиондарса йыл элек бик күп бөжәк һәм хайуан үлеп бөткән, юҡҡа сыҡҡан. Бал ҡорттары иһә йәшәп ҡалған һәм бер нисек тә үҙгәрмәгән тиерлек. Ҡорттар үҙҙәренең сағыу һәләте булыуы арҡаһында тере ҡалған, ә ағыуҙы улар үҙ ояларын һаҡлау өсөн файҙалана; * инә ҡорт бер ҡасан да кешене саҡмай, ләкин үҙенең тиңдәше — башҡа инә ҡорт — менән осрашҡанда, ул ярһып, үҙенең ҡаяуын эшкә ҡуша; * әгәр ҙә умартасы ҡулдарын ентекләп мелисса үләне йәки лимон бөтнөгө япрағы менән ыуһа, ҡорт саҡмай, сөнки был үҫемлектәрҙең еҫен ҡорттар бик ныҡ ярата. Күс ябыр алдынан умартаның эсен шул үлән менән һөртөү һәйбәт ярҙам итер; * умарталыҡтан алыҫ булмаған электр линиялары һәм юғары вольтлы сымдар бал ҡорттарының йәшәү ваҡытына, инә ҡорттарҙың һаҡланыуына һәм, ахыр сиктә, ҡорт күстәренең аҙыҡ биреүенә кире йоғонто яһай. Электр яланы тәьҫирендә ҡорттар шаҡтай асыулы булып китә. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] p8g5dbad3tx8swb3n5htt0y81imr79t 0 3426 24942 19815 2023-04-02T04:12:34Z Dcljr 283 book category 24942 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 15.08.2012. == Бал ҡорто ауырыуҙары == Барлыҡҡа килеү сәбәптәре буйынса ике төркөмгә: йоғошло һәм йоғошһоҙҙарға бүләләр. Йоғошһоҙ ауырыуҙар бер ғаиләнән икенсеһенә күсмәй. Йоғошло ауырыуҙар бал ҡорто организмына ҡуҙғытҡыс килеп эләгеү арҡаһында башлана. Был ауырыуҙар сирле ғаиләләрҙән һауҙарына күсә. Сир, ҡуҙғытҡыс төрөнә ҡарап, инфекцион һәм инвазион ауырыуҙарға бүленә (быларҙың һуңғыһы хайуан паразиттарынан зарарланыуҙы аңлата). Инфекцион ауырыу ҡуҙғытҡыстары — үҫемлектәрҙәге микроорганизмдар: бактериялар, бәшмәктәр, вирустар, риккетсиялар. Бактериялар бактериаль ауырыуҙар — Америка һәм Европа сереген, бәшмәктәр — аскосфероз, йәғни эзбизлы үрсем кеүек микоздарҙы, вирустар ҡапсыҡлы үрсем кеүек вируслы ауырыуҙы, биҙгәктәрҙе барлыҡҡа килтерә. Инвазион ауырыуҙар талпандар, гельминттар, бөжәктәр тәьҫире арҡаһында барлыҡҡа килә. Мәҫәлән, иң ябай йән эйәләре протооздар (нозематоз — йоғошло эс китеү), талпандар — арахноздар (акарапидоз, варроатоз) кеүек сирҙәрҙе тыуҙыра. Ауырыуҙарҙың ҡуҙғытҡыстары бөжәк организмына тире япмаһы аша (бәшмәктәр), эсәктәр һәм ҡарын аша (Америка һәм Европа сереге, нозема, вирустар) үтеп инә. Инфекцияның төп сығанағы — ауырыу бал ҡорто ғаиләһе. Сирле ҡорттар шайыҡ һеләгәйе, тиҙәк массаһы менән трахея һәм тын алғыстар аша тышҡы мөхиткә, ә ауырыу инәләр — күҙәнәктәргә һалынған йомортҡалар аша ҡуҙғытҡыстар бүлеп сығара. Ауырыу бал ҡорто ғаиләһенән кәрәҙҙәр, бал, һитә, умартасы ҡулланған ҡоралдар, шулай уҡ умарта үҙе инфекция сығанағы булып хеҙмәт итә. Бал ҡорттарының ауырыуҙары тураһында Ивний Шафиҡовтың “Бал ҡортоноң наҙы бар” тигән китабында бик ентекләп яҙылған. Әле һеҙҙе бал ҡорттарының бары тик үтә ҡурҡыныслы һәм Башҡортостанда йыш осрай торған ауырыуҙары менән генә таныштырып китмәксебеҙ. == Талпан (варроатоз) == [[File:Drohnenpuppen mit Varroamilben 71a.jpg|left|180px]] Бал ҡорттарының ҡурҡыныслы инвазион ауырыуы ул. Ҡарышлауыҡтарҙы, ҡурсаҡтарҙы, өлкән эшсе ҡорттарҙы, әре ҡорттарҙы зарарлай. Ауырыуҙы Варроа Якобсони талпаны барлыҡҡа килтерә (ғалим Эдвард Якобсони ошо талпанды тапҡас, уның исемен ҡушҡандар). Уны тәү башлап 1960 йылда Ҡытайҙың көньяғында белеп ҡалалар. Быға тиклем варроа талпаны бал бирә торған ҡорттарҙы зарарламаған. Әммә 1904 йылда тәүге тапҡыр Ява утрауында ҡырағай һинд ҡорттарының паразиты булараҡ һүрәтләп яҙыла, тик ул яңылыш браула (ҡорттар бете) тип ҡабул ителә. 50-се йылдар аҙаҡтарында, 60-сы йылдар баштарында был талпандың яңы расаһы барлыҡҡа килә. Ул бал йыйыусы ҡорттарҙа йәшәүгә яраҡлаша. Беҙҙең илдә был талпан тәүге тапҡыр 1964 йылда Приморье крайының Лесозаводск районында бер умарталыҡта асыҡлана. Приморье менән Хабаровск крайҙары умарталыҡтарында йылдам тарала башлай, ә унан Себер, Урал умарталыҡтарына ла барып етә, элекке СССР-ҙың Европа өлөшөн солғап ала. Башҡортостан умарталыҡтарында талпан (варроатоз) 1974 йылда тарала башлаған. Ауырыу ғаилә ҡорттары тәнендә талпандарҙы ябай күҙ менән дә күреп була. Инә талпан һорғолт төҫтә була. Оҙонлоғо һәм киңлеге 1,1 х 1,8 мм самаһы, тары орлоғоноң көбөнә оҡшаш. Ата талпан һөт кеүек аҡ төҫтә, улар инә талпандарға ҡарағанда ике тапҡырға бәләкәйерәк. Талпандарҙың бөжәктәрҙән айырмаһы шунда: уларҙың дүрт пар аяғы бар. Инә талпан йәй көнө бал ҡорто ояһында — ике-өс ай, ҡыш биш-алты ай йәшәй, оянан тыш алты-ете көн, үлгән эшсе ҡорттар, бал ҡорттары тәнендә һәм ҡурсаҡтарҙа — 11-16 көн, ә көпләп ҡуйылған үрсемдә 40 көнгә тиклем йәшәй ала. Үҫемлектәр сәскәһендә талпандың инәһе биш тәүлеккә тиклем йәшәй, ул бал ҡорттарына йәбешергә һәләтле. Талпандар кәрәҙ күҙәнәктәрендә өлкән ҡарышлауыҡтар менән бергә үрсей, унда улар күҙәнәктәрҙе көпләгәндән алда инеп ҡала. Инә талпан, дүрт-һигеҙәр бәләкәй генә йомортҡа һалып, уларҙы күҙәнәктәрҙең стенаһына беркетеп ҡуя. Әре ҡорт күҙәнәгенә инә талпан йомортҡаларҙы эшсе ҡорт күҙәнәгенә ҡарағанда 16-20 тапҡырға күберәк һала. Йомортҡалар инә ҡорт ояһына ла (көбөгә) һалынырға мөмкин. Талпан инәһенең үҫеше һигеҙ-туғыҙ көн дауам итә, атаһының — ете көн. Уларҙың парлашыуы ҡорттар күҙәнәктәрҙән сыҡҡанға тиклем — ике-өс көн алда үтә. Ата талпандар парлашҡандан һуң оҙаҡламай үлә. Аталанған инә талпандар күҙәнәктәрҙән йәш ҡорт менән бергә, уның тәненә йәбешеп сыға. Ҡарышлауыҡлы күҙәнәктәргә талпан инәләре варроа менән зарарланған ҡорттар уларҙы ашатҡан саҡта эләгә. Талпандың инәләре эшсе ҡорттарҙың һәм әре ҡорттарҙың ҡарышлауыҡтарына, ҡурсаҡтарына зыян килтерә, уларҙың гемолимфаһы (ҡаны) менән туҡлана. Ә балды ашамай. Талпан бигерәк тә әре ҡорт үрсеме менән бергә күҙәнәктә ныҡ үрсей. Көҙөн, күҙәнәктәрҙән һуңғы үрсем сыҡҡас, талпандар ҡорттарға күсә, эшсе ҡорттарҙың тәнендә ҡышлап яҙға тиклем йәшәй. == Ауырыуҙың төп билдәләре == Талпан менән ныҡ зарарланған умарталыҡтарҙа умарталарҙың ҡорттар осоп килеп ултырған таҡталарында, ерҙә лә эшсе ҡорттарҙың, әре ҡорттарҙың үлеп ятҡан ҡурсаҡтарын, үҫешеп етмәгән, ауырыу ғаиләләр ояһынан тышҡа сығарып ташланған йәш ҡорттарҙы күрергә мөмкин. Күпселектә зарарланған ҡарышлауыҡтар, ҡурсаҡтар үлә. Ҡорттар уларҙы тышҡа сығарып ташлап өлгөрмәй, эстә ятып ҡарая, серей. Ҡорттар күҙәнәктәрҙән ваҡ ҡына, зәғиф, үҫешеп етмәгән ҡанатлы, ҡайһы саҡта ҡанатһыҙ ҙа булып сыға, шунда уҡ ҡолап төшә. Көҙ һәм ҡышлау осоронда ҡорт ғаиләләре бик ныҡ тынысһыҙлана, ҡуҙғыған хәлдә була, ҡорттар умартанан осоп сыға ла үлә. Яҙғы-йәйге осорҙа ғаиләләр көсһөҙләнә, үрсемдең япмаһы тишкеләнгән була. Әгәр ҙә талпан менән бөтөнләй көрәш алып бармаһаң, ҡорттар ғаиләһе зарарланғандан һуң 2-3 йыл эсендә үлә. Диагнозды умарталарҙан әре ҡорт ҡурсаҡтарын күпләп сығарып ташлауға, ҡорттарҙың күпләп ҡойолоуына һәм үрсемдә, умартаның сүп-сарында тере талпандар булыуға ҡарап ҡуялар. == Көрәш саралары, дауалау == Талпандарға тәьҫир итеү буйынса ҡорттарҙы талпан ауырыуынан дауалау ысулдары зоотехник, физик, термик һәм химик алымдарға бүленә. Былар комплекслы ҡулланылғанда ғына һөҙөмтәһе яҡшы була. Бал ҡорттарын талпандан дауалау өсөн 200 төрҙән ашыу дарыу ҡулланалар, тик улар талпандарҙың үҫешен тотҡарлаһа ла, тулыһынса юҡ итеп бөтөрмәй. Көслө ғаиләләр тиҙерәк һауыға. Бөгөнгө көндә өс дарыу: апифит, апистан, бипин иң йоғонтоло һанала. Апистан — сит илдән индерелгән дарыу, уны ҡулланыу бик ябай. 10 процент әүҙем матдә (флувалинат) оҙонса киҫәк формаһында сығарыла. Апистандың һөҙөмтәлелеге — 99-99,5 процент. Оҙонса киҫәктәрҙе ояның ике яғына, 3-сө һәм 4-се рамдар араһындағы йөрөү юлына, йәнәш кәрәҙҙәр араһына 30 тәүлеккә элеп ҡуялар. Бал йыйыу осоронда уны ҡулланмайҙар. Бипин күберәк 1 мл-лы ампулала һатыла. Дарыуҙы (1 мл) 2 литр таҙа, тондоролған һыулы һауытта иретәләр, ныҡлап болғатып ҡатыштыралар. Бөтә үрсем сығып бөткәс, көҙ, һауа температураһы 0 градустан алып + 5 градусҡа тиклем булғанда, йәнәш кәрәҙҙәр араһындағы ҡорттарға 10 миллилитр күләмдә шприцтан һиптереп, бал ҡорто ғаиләһен эшкәртәләр. Бер умартаға, көсөнә ҡарап, 60-100 мл иретмә ҡулланыла, йәғни 2 литр иретмә 20-25 ҡорт ғаиләһен эшкәртеүгә етә. Иретелгән дарыуҙы әҙерләгән көндә үк ҡулланалар. Артып ҡалған иретмәне һаҡламайҙар, шуның өсөн уны таныш-белеш һәүәҫкәр умартасыларға шул уҡ көндө тотонорға биреүегеҙ яҡшы. Эшкәртеүҙе ете көндән һуң ҡабатлайҙар. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] mwkph36bdfqu4xbq2qto9zjonpxa2de 0 3427 24943 16253 2023-04-02T04:12:37Z Dcljr 283 book category 24943 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 16.08.2012. == Аскосфероз һәм уны дауалау == Эзбизләнгән үрсем (аскосфероз) — башлыса 3–4 көнлөк асыҡ үрсемдең йоғошло бәшмәк ауырыуы. Иң беренсе әре ҡорттарҙың ҡарышлауыҡтарын, ә унан иһә эшсе ҡорттарҙың ҡарышлауыҡтарын зарарлай. Ҡуҙғытҡысы — аскосфера аписы бәшмәге. Ул тышҡы мөхит йоғонтоһона һис бирешмәй, тупраҡта, умартала тиҫтәләрсә йыл һаҡлана. Ауырыу кәрәҙҙең аҫтында йәки үрсем ишәйә торған рамдарҙың ситендә урынлашҡан ҡарышлауыҡтарҙы зарарлауҙан башлана. Күҙәнәктәрҙең өҫтөндә күгәргән аҡ таптар барлыҡҡа килә. Үлгән ҡарышлауыҡтар, кибеп, аҡбур киҫәген хәтерләткән ҡаты массаға әйләнә. Аскосфероз Башҡортостан умарталыҡтарында бигерәк тә 1983 — 1985 йылдарҙа киң таралып китте, шул ваҡыттан бирле бөтә умарталыҡтарҙы солғап алды. Ҡорт ғаиләһендә ауырыу апрелдән башлап октябргә тиклем, йәғни үрсем булған саҡта күҙәтелә. Өлкән, осоп йөрөгән бал ҡорттары сирләмәй, ләкин ауырыуҙы таратыусы, ҡуҙғытҡыстарҙы йөрөтөүсе булып тора. Аскосфероздың таралыуына һыуыҡ, дымлы һауа булышлыҡ итә. Ауырыуҙың төп сығанағы булып сирле бал ҡорто ғаиләһе тора: ояның эсендә сир бәшмәкте ашаған ҡорттарҙан тарала. Зарарланған умарталар, кәрәҙҙәр, аҙыҡтар һәм сирле умарталыҡтағы бөтә тотоноу кәрәк-ярағы ауырыуҙы таратыусылар булып һанала. Шик тыуған хәлдә кәрәҙ киҫәген 10-15 см ҙурлығында киҫеп алып, ауырыу һәм үлгән ҡарышлауыҡтарҙы район ветеринария лабораторияһына тикшереүгә ебәрәләр. Дауалау. Ауырыу бал ҡорто ғаиләләрен шәкәр сиробына һыуҙа ауыр иреүсән антибиотик — нистатин ҡушып дауалайҙар, йәғни өҫтәмә аҙыҡландыралар (1 литр һутҡа 500 мең берәмек нистатин ҡушыла). Өҫтәмә аҙыҡландырыу өсөн 50 процентлы шәкәр һуты (1 өлөш шәкәргә 1 өлөш һыу) әҙерләйҙәр һәм ошоға иретеп ҡуйылған нистатинды ҡушалар. Өҫтәмә аҙыҡты ҡорттарҙың йәнәш кәрәҙҙәр араһынан йөрөү юлына 100-150 миллилитр иҫәбенән өс тапҡыр, 4-5 көн аша кәмәшәүҙәргә һалып бирәләр. Аскоцин — бик эффектлы дарыу. Ул ампулаларҙа район-ара, шәхси умартасылыҡ магазиндарында һатыла. Аскоцин менән дауалау курсы үткәрер алдынан зарарланған үрсемле рамдарҙы умартанан алалар, инә ҡортто (мөмкинлек булһа) алмаштыралар. Ауырыу бал ҡорто ғаиләләрен таҙа яһалма балауыҙға, яҡшылап дезинфекцияланған кәрәҙҙәргә һәм умартаға күсерәләр. Иретмәне әҙерләү өсөн бер ампуланы 30 мл ҡайнаған һыуҙа иретеп болғатырға кәрәк. Был иретмә препаратын ашатҡанда 5 литр (кг) шәкәр сиробына (бер өлөш һыу иҫәбенән — 1:1) дауа сифатында өҫтәмә аҙыҡ ҡушып бирәләр һәм 3,5 — 4 литр шәкәр сиробы (1:5) менән һуғарыу үткәрәләр йәки һиптереп еүешләйҙәр. Ҡорттарға дауалау өсөн шәкәр сиробын йәки бал (1:1) ашатҡанда кәрәҙле рамдың аҫҡы яғына, өстән бер өлөшөнә һибәләр, аҙаҡ бал ҡорто ғаиләһенең ояһына ҡуялар. Бер рамға 60-70 мл сироп кәрәк. Ә һуғарған саҡта “Росинка” һиптергесе йәки шприц менән асыҡ үрсемдәргә һәм кәрәҙле рамдарға 15 мл иҫәбенән йылы шыйыҡ иретмә рәүешендә һиптерәләр. Бал ҡорто ғаиләһен 2-3 тапҡыр, 3 — 5 көн аша эшкәртеп торорға кәрәк. Был препаратты һатып алған саҡта иғтибарлы булығыҙ: ампулаларҙа аскоцин төрлөсә күләмдә була. Мәҫәлән: 0,48 мл ампула өсөн ашатҡан саҡта 2 литр шәкәр сиробы (1:1), ә кәрәҙле рамдарҙы һуғарған саҡта 1,5 литр шәкәр сиробы (1:5) талап ителә. 1,2 мл аскоцинлы ампула өсөн ярашлы рәүештә 5 литр һәм 3,75 литр (2,4 мл аскоцинға 10 л һәм 7,5 л) сироп кәрәк. Халат, алъяпҡыс, резина бирсәткәләр, һаҡлау күҙлеге кейеп эшләү мөһим. Тәмәке тартырға, ашанырға һәм һыу эсергә рөхсәт ителмәй. Дауалау ваҡытында балаларҙы яҡын килтерергә ярамай, уларҙың ҡулына препарат эләкмәһен. Эш бөткәс, ҡулдарҙы яҡшылап йыуыу талап ителә. Балды ҡыуыуға, ҡорт ғаиләһен һуңғы тапҡыр аскоцин менән эшкәрткәндән һуң, 15 тәүлектән генә тотонорға кәрәк. Препараттың яраҡлы булыу ваҡыты — 2 йыл. Ғаиләләрҙе иртә яҙын, йәй көнө 10 — 15 июнгә тиклем һәм көҙгө осорҙа ашатҡанда ла ҡулланалар. Бал ҡорттарының аскосфероз менән ауырыуын иҫкәртеү өсөн һеҙгә норма буйынса яҙҙан (кәмендә 2 һитәле рам, 10 — 14 килограмм бал) тулы ҡиммәтле аҡһым запасы етерлек булған аҙыҡтар менән тәьмин ителгән көслө бал ҡорто ғаиләләрен тоторға кәрәк. Кәрәҙҙәрҙе даими яңыртып тороу мотлаҡ. Яҙ, ҡорттарҙы ҡышлау урындарынан сығарғас, күстәрҙең көсөнә ҡарап, ваҡытында ояларҙы кәметергә кәрәк. Ғаилә ояһын бик иртә, һыуыҡ көндәрҙә киңәйтергә ярамай. Бигерәк тә уларға яһалма балауыҙ биреү ояның эсен һыуытыуға ғына килтерәсәк, ә бәшмәк шундай түбән температурала тиҙ үрсей. Умарталарҙы ҡоро, ҡояш нурҙары төшкән асыҡ урынға, 40 см, хатта 50 — 60 см бейеклектә ҡаҙыҡтарға йәки тимер ҡалҡытмаға ултыртыу талап ителә. Шулай уҡ аскосферозды дауалауҙа асконазол препараты ҡулланыла. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] lz6kitwqt7syrh7wieex1ymzpnpcnyy 0 3428 24944 19476 2023-04-02T04:12:40Z Dcljr 283 book category 24944 wikitext text/x-wiki == Икенсе һәм артабанғы күстең осоп сығыуы == Күс сығарып ебәргән ғаиләлә ҡорттарҙың бер өлөшө, төрлө кимәлдә үҫешкән үрсемдәр һәм инә ҡорт ҡарышлауыҡтары, тороп ҡала. Көбөләге үрсемдән сыҡҡан ҡорттар икенсе күстең төп өлөшөн тәшкил итә. Тәүге йәш инә ҡорт көбөнө көпләп ҡуйғандан һуң һигеҙенсе көндә оянан сыға. Йәш инәле икенсе күс, әгәр ҙә көндәр торошо беренсе күстең сығып китеүенә тотҡарлыҡ яһамаһа, тәүге күстән һуң туғыҙынсы көндә айырыла. Икенсе һәм артабанғы күстәр сығыуҙан 1-2 тәүлек элек инә ҡорттарҙың сигнал тауыштарын ишетергә мөмкин. Инә ҡорттарҙың был “йырын”, ғәҙәттә, кис һәм иртән иртүк ишетеп була. Инә ҡорт “йыры” буйынса улар әле оялағы көбөләрҙә көндәштәренең барлығын белә. Икенсе күстәр тәүгеһенә ҡарағанда йонсоу көндәргә аҙыраҡ иғтибар итә. Шуға ла улар, көслө ел иҫеп торһа ла, ҡояш балҡып торған көндә лә осоп сыға. Күстә иһә инә ҡорттар ояһынан бер үк ваҡытта сыҡҡан ике-өс инә ҡорт була. Икенсе күс сыҡҡандан һуң, икенсе йәки өсөнсө көндәрҙә аталанмаған йәш инә ҡорттар менән өсөнсө күс тә осоп сығырға мөмкин. Артабан һәр күс айырған һайын ҡорттар һаны кәмей бара. Күс айырыу туҡтағандан һуң йәки ҡапыл көслө бал йыйыу (бигерәк тә йүкәнән, ҡандала үләненән, көнбағыштан) башланған осраҡта ҡорттарҙа көслө аҙыҡ әҙерләү — һут йыйыу инстинкты “эшләп китә”. Был иһә үрсеү — күс айырыу процесын туҡтата, һәм ҡорттар, шунда уҡ инә ҡорттарҙың көбөләрен кимереп, улар эсендәге инәләрҙе юҡ итә. Йәш инә ҡорт, тыуып 7 көн үткәс, умартанан осоп сыға, умарталыҡтан 1–2 йәки 5–6 саҡрым самаһы алыҫлыҡта һауала әре ҡорттар менән осрашып ҡушыла (бер нисә инә ҡорт 6–8 әре ҡорт менән “ҡауышып” аталана). Ғаиләлә яңынан ғәҙәти тәртип урынлаша. Бал ҡорттары, бал йыйыу насарыраҡ, өҙөк-өҙөк барһа ла, ул бөтөнләйгә туҡтап ҡалмаған осраҡта, күс айырыуға әүәҫ була, сөнки улар үҙҙәре менән аҙыҡ запасын — балды һәм һеркәне бер нисә көнлөк алып китә. Ә йыйым булмағанда йәки көслө бал йыйыу мәле килеп етһә, күс айырыуҙы туҡтата. Ғәҙәттәге күс айырыу бал ҡорто ғаиләләренең көслө үҫеше мәленә, уларҙа өлкән һәм үҫешеп килеүсе айырым ҡорттарҙың ныҡ күбәйгән осорона тура килә, ләкин айырым йылдарҙа күс айырыу бик иртә (20–25 майҙа уҡ) башланырға мөмкин. Күс айырыу осоро, ғәҙәттә, ике – алты аҙна дауам итә, әммә һуңғы йылдарҙа ул ике айға һуҙылды, аҙаҡҡы күстәр 20–25 июлдә сыҡты. Бындай хәл умартасылыҡта йыл да булмай. == Тәбиғи айырыуҙың ыңғай яҡтары == Айырылып сыҡҡан күс ҡорто яңы кәрәҙ төҙөүҙә һәм балауыҙ бүлеүҙә бик юғары етештереүсәнлеккә эйә. Күс ғаиләләре (күс ҡорттары), аҙыҡтың ҙур запасын туплап, бал йыйған саҡта ифрат ҙур егәрлелек күрһәтә. == Күс айырыуҙың етешһеҙлектәре == Бөтәһенән элек: * стихиялы процесс һанала, йылдың-йылы тирбәлеп тора, был иһә ҡорт ғаиләләре һанын планлы арттырыуҙа ҡыйынлыҡтар тыуҙыра; * ғаилә күс айырыу хәленә күскәндән һуң, инә ҡорттоң йомортҡа һалыуы кәмей, ә һуңыраҡ бөтөнләйгә туҡтап ҡала, быларҙың барыһы ла ҡорттарҙың үрсеүсәнлеген кәметә; * ҡорттар күс айырыу хәлендә һүлпән була, һутты һәм һеркәне бик әкрен йыя, кәрәҙҙәр төҙөмәй. Күс айырыу мәле мул бал йыйыу (мәҫәлән, йүкәнән) мәленә тура килгәндә, бал йыйыуҙы шаҡтай кәметә; * күстәрҙе тотоу, уларҙы умартаға ябыу өсөн күп хеҙмәт түгеү талап ителә; * айырым йылдарҙа күс айырыу шул тиклем көслө була, әгәр ҙә сараһын күрмәһәң, ҡорт ғаиләләре, бер нисә тапҡыр күс айырып, аҙ ғына ла бал бирмәҫкә мөмкин; * тоҡомсолоҡ эшен ауырлаштыра, сөнки күңелгә хуш килмәгән сифатҡа эйә булған ҡорт ғаиләләре лә күс айыра; * тәбиғи күс айырыу умартасының хеҙмәт етештереүсәнлеген кәметә, иң мөһиме — бал ҡорто аҫрауҙың интенсив технологияһын индереүгә ҡамасаулай. Әгәр ҙә һеҙҙең бал ҡорто ғаиләләре тейешле саралар күргәндән һуң да күс айырыу хәленә килһә, уларға мөмкинлек бирергә кәрәк. == Сығанаҡтар == ''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған[http://bashgazet.ru/usadba/4928-kstre-trbil.html'']. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] j7k9ht85mbiwo5y64n57tijdqdgs2ze 0 3429 24945 19475 2023-04-02T04:12:44Z Dcljr 283 book category 24945 wikitext text/x-wiki == Күстәрҙе тәрбиәләү == Ояны йыш ҡарау ҡорттарҙы тынысһыҙландыра, уларҙың эшенә ҡамасаулай һәм күстең биологик ритмын боҙа. Юҡҡа-бушҡа уны тикшерергә ярамай. Бер ҡарағанда эштәр комплексын башҡарыу тәҡдим ителә. Мәҫәлән, яҙ күстә инә ҡорттар барлығы, аҙыҡ запасы тикшерелә, умартаның төбө таҙартыла, оя ҡыҫҡартыла һәм өҫтәп аҙыҡ — баллы рамдар йәки шәкәр шәрбәте — бирелә. Умартаны асҡанға тиклем кәрәкле ҡоралдарҙы: күрек, сөрөк, умартасы ҡасауы, ҡанат йәки щетка, рамдарҙы, шул әйберҙәрҙе күсереп йөрөтөү өсөн йәшник — әҙерләргә кәрәк. Тикшереү өсөн иң яҡшы ваҡыт — йылы ҡояш, елһеҙ көн үҙәге, температураның күләгәлә +12–14 градус булыуы хәйерле. Бындай көндә бик күп өлкән бал ҡорттары умартала булмай һәм эшләргә ҡамасауламай (өлкән ҡорттар саға), ә йәш ҡорттар артыҡ ҡуҙғып бармай. Ҡорттарҙы бал йыйыу булмаған, үтә ныҡ эҫе, ҡоро көндәрҙә мөмкин тиклем ҡарамаҫҡа кәрәк. Һауа торошо алмашынған саҡта, көслө ел иҫкәндә, көн һалҡынса, болотло, ямғырлы булып торғанда һәм күк күкрәү алдынан ҡорттар асыулы булыуға тартым, йышыраҡ сағыусан. Бал ҡорттарының ауырыуы, ҡоротҡостар килеү, умартаны йыш асыу, уға ҡағыу, һуғыу, шулай уҡ ҡорттарҙың ағыулы үҫемлектәргә (һаҙанаҡ, тилебәрән, бүре йүкәһе, аҡһырғаҡ һәм башҡалар) ҡуныуы уларҙың асыуын ҡабарта. Күсте тикшереү алдынан умартаның кейәһенә бер-ике ағым төтөн өрҙөрәләр. Ояны ҡарағанда умартаның һул яғында тороп эшләйҙәр. Әгәр ҙә ярҙамсы булһа, ул ҡаршы яҡтан тора. Умартаның алдында, ҡорт осҡан ерҙә, тороп эшләү ярамай. Ҡапҡасты һаҡлыҡ менән генә асалар, уны умартаның артҡы стенаһына күректе уға уңайлы ултыртырлыҡ йәки элеп ҡуйырлыҡ итеп һөйәп ҡуялар. Ҡапҡасҡа йылытҡыс яҫтыҡты ла һалалар. Киндер япманың мөйөшөн күтәреп, рамдар өҫтөнә (әммә ояға түгел) төтөн өрҙөрәләр. Әгәр ҙә умарта рамдар менән туп-тулы булһа, ул саҡта ваҡытлыса тикшергәнсе бер-ике рамды һурып алалар һәм өҫтө ябыулы күсермәле йәшниккә ҡуялар. Унан оялағы рамдарҙы умартасы ҡасауы менән шылдыралар, һаҡлыҡ менән генә ҡырынлатып һурып сығаралар, бында рамдарҙың сите менән инәне йәки ҡорттарҙы умартаның стенаһына ҡыҫып үлтермәү сараһы күрелә. Алынған рамды умарта өҫтөндә вертикаль итеп, аҙ ғына ҡырыныраҡ тоталар. Лыпын ятҡырып тоторға ярамай, сөнки балауыҙ һығылып төшөргә, һынырға мөмкин. Бынан тыш, күҙәнәктәрҙән һеркә киҫәктәре төшә һәм яңы бал һуты ағып тама. Ҡаралған рамдарҙы запас киндер япма менән ябып торалар. Әгәр ҙә умартанан рамды алыу талап ителһә, уны һул ҡул менән өҫкө бурсаһынан йәки эләктергестәренән тоталар ҙа аҫҡа умартаның төбөнә табан төшөрәләр. Уң ҡулдың йоҙроғо менән һул ҡулдың суғына йәки рамдың планкаһына һуғалар. Былай эшләгәндә, ҡорттарҙың күпселеге кәрәҙҙән айырыла, ә ҡалғандарын ҡанат, щетка йәки яңы үлән һеперткеһе менән ҡағып төшөрәләр. Үрсемле, инә ҡорт көбө күҙәнәкле рамдарҙы ҡағырға ярамай, ә ҡорттарҙы уларҙан һепереп төшөрәләр. Ояны ҡарағас, рамдарҙы элекке урынына шылдырып ҡуялар. Әгәр ҙә ваҡыт уңайһыҙ булһа, ҡорттарҙың ҡуҙғыуы форсат бирмәһә, рамдарҙы ҡаршы яҡҡа ҡуймаҫҡа мөмкин, ә элек алынғандарын иң һуңғылар итеп ҡуйырға кәрәк. Күсте ҡараған саҡта инә ҡортто умартанан тышҡа төшөрмәҫ өсөн иғтибарлы булыу талап ителә. Шулай итмәгәндә күсте инәһеҙ ҡалдырырға мөмкин. Күрек өсөн яныу материалы булып ҡоро ағас сөрөгө йәки йомшаҡ тоҡомло ағас хеҙмәт итә, сөнки төтөн эҫе булырға тейеш түгел. Ағас бәшмәге яҡшы һәм әкрен яна. Ул ағастың түңгәктәрендә, япраҡлы ағастарҙың олононда үҫә. Күреккә эштән сыҡҡан рамдар йәки иҫке киндер япма киҫәктәрен өҫтәү насар булмаҫ, былай иткәндә төтөн ҡорттарҙы тынысландырыусы хуш еҫлегә әйләнә. Күреккә үлгән ҡорттар эләгергә тейеш түгел, сөнки улар янғанда ҡорттарҙа ныҡ ҡуҙғыу уяна. Ҡайһы бер умартасылар ҡорттар ныҡ асыуланғанда һәм ҡуҙғығанда төтәткескә иҫке балауыҙ киҫәктәре һала, был уларҙы тынысландыра. Күрек яҡшы янһын өсөн, уны вертикаль хәлдә ҡуялар (төтөн тартыу көсәйә). Яныуҙы кәметеү кәрәк булғанда, күректе ятҡыралар. Уға үтә лә ҡоро сөрөк һалырға ярамай, сөнки уны өрҙөрткәндә күпләп осҡон сыға. Бындай сөрөктө еңелсә генә еүешләтергә кәрәк. Эш тамамланғандан һуң күректе һүндерәләр. Уның ҡапҡасын асалар, яныусы сөрөктәргә һыу ҡоялар һәм махсус соҡорға түгәләр. Күректең ҡапҡасындағы ҡором ҡырып төшөрөлә, ә тишектәре таҙартыла. Бал ҡорттарын ҡарағанда, түбәндәге ҡағиҙәне үтәргә кәрәк: “яйлап ҡына ашыҡ”, йәғни кисекмәҫтән һәм бөгөнгө эшеңде иртәгәгә ҡалдырма, ҡорт күстәре янында ашыҡмағыҙ һәм ҡырҡа хәрәкәт яһамағыҙ. Киҫкен хәрәкәттәр һәм ашығыу ҡорттарҙы бик ныҡ ҡуҙғыта, улар ярһып, саға башлай. Ҡортто ҡыҫып үлтермәҫ өсөн бик иғтибарлы булырға, үҙеңде йыйнаҡ тоторға кәрәк. Һәр сағыу кеше менән ҡорт күсенең үҙ-ара мөнәсәбәте боҙолоуын раҫлай. Әгәр ҙә ҡорттарҙың асыуланыуы арҡаһында эште тамамларға форсат булмаһа, умартаны асыҡ килеш ҡалдырып китергә ярамай. Шундай халыҡ мәҡәле лә бар: “кем дә кем ҡорт сағыуына сыҙамай һәм умартаны асыҡ килеш ташлап китә, ул кеше умартасы түгел”. Быны беләһегеҙме? * Умартасы төтөн ярҙамында бал ҡорттарын тынысландырмай, ә, йәнәһе, янғын икән тип ялған сигнал бирә. Миллиондарса йылдар буйына боронғо урманда йәшәүсе йән эйәләре булып һаналған бал ҡорттары төтөн еҫе сығыу менән оҙон юлға запас алыу өсөн балға ташлана. Ҡорһағы бал менән тулғанда ҡорт уны бөгә, ҡаяуын эшкә ҡуша алмай; * Күректе ышаныслы тоҡандырып ебәреү өсөн ҡоро ҡайын туҙы, ә яндырыу өсөн өйәңке сөрөгө файҙаланыла; * Ҡорттар — һиҙеү буйынса “чемпиондар”. Улар еҫтәрҙе кешегә ҡарағанда мең тапҡырға нығыраҡ тоя һәм айырып таный. Ҡорт бал йыйымы сығанағын эҙләгәндә сәскәләрҙең хуш еҫен бер саҡрымдан һәм унан да алыҫтаныраҡ тоя, улар араһында иң яҡшыларын белә, бал һуты барлығын һиҙә; * Ҡорттар — “синоптиктар”. Ямғыр алдынан, әйтерһең дә команда буйынса, улар берҙәм рәүештә умарталарға әйләнеп ҡайта. Ғалимдар был хәлде, ямғыр йәки дауыл килер алдынан һауа бик ныҡ электр менән тула һәм ҡорттарҙың шунда уҡ статик заряды күбәйә, тип аңлата. Ул ҡорттарға умартаға ҡайтырға саҡырыусы хәүефле, ҡурҡыныслы хәл сигналы булып хеҙмәт итә. == Сығанаҡтар == ''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған[http://bashgazet.ru/usadba/4928-kstre-trbil.html'']. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] t28bfg8458czbrnxyxdnws6tsxqvnbc 0 3430 24946 16256 2023-04-02T04:12:47Z Dcljr 283 book category 24946 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> “Умартасылыҡ серҙәре” дәрестәрен уҡыусылар ҡыҙыҡһынып уҡып бара. Күбеһе уны ҡырҡып алып, айырым дәфтәргә лә туплай. Ләкин шул уҡ ваҡытта дәрестәрҙең айына, миҙгеленә (бал йыйыу осоро, айырыу ваҡыты һ.б.) тура килмәүе хаҡында ла әйтеүселәр бар. Улар — башлыса әле умарта тотоп, күптән умартасылыҡ менән шөғөлләнеүселәр. Хөрмәтле уҡыусылар, дәрестең күпселек тәжрибәһе булмаған, яңы эшкә тотонғандар өсөн үткәрелгәнен дә онотмайыҡ. Нәҡ һуңғыларынан ошондай теләк килде лә инде. Рафиҡ Ноғомановтың хеҙмәтен тулыһынса баҫһағыҙ ине, башҡортса матур, ентекле яҙылған әсбаптар бик аҙ, булһа ла килеп етмәй, райондарҙа китап магазиндары юҡ... Шуға ла, урталыҡты табып, беҙ ауыл хужалығы фәндәре кандидатының хеҙмәтен мөмкин тиклем тулыраҡ баҫырға тырышасаҡбыҙ. == Шарттарҙың үҙенсәлектәре == Бал күпләп йыйылған осор түбәндәгесә бүленә. Башланыу ваҡыты буйынса: иртә — июндең икенсе ун көнлөгөнән башлап, мәҫәлән, ҡурай еләгенән, аҡ кәрешкәнән, төрлө ялан үләндәренән (сабып алынғанға тиклем) һут йыйыу; уртаса — июндең аҙаҡтарынан башлап июлдең беренсе яртыһына тиклем, мәҫәлән, йүкәнән, иртә сәселгән ҡарабойҙайҙан, ҡандала үләненән; һуңғы — июлдең икенсе яртыһынан башлап августың уртаһына тиклем, мәҫәлән, көнбағыштан, ҡандала үләненең орлоҡ майҙандарынан, кипрейҙан. Ҡандала үләне һәм кипрейҙың сәскә атыуы июнь аҙағында башлана һәм 35-45 көн дауам итә, шуның өсөн һуңғы ике ваҡытты үҙ эсенә ала. Дауамы буйынса: ҡыҫҡа — йүкәнән (7—12 көн), уртаса — ҡарабойҙайҙан (15—20 көн), дауамлы — ҡандала үләненән, кипрейҙан, ҡарабойҙайҙан (төрлө осорҙа сәселгән мәлдә —30-40 көн). Йышлыҡ, йәғни үлсәүҙәге умартаның көндәлек артымы буйынса: һүрән — 2 килограмға тиклем; уртаса — 3-4-әр килограмм; көслө — 5-7-шәр килограмм; бик көслө — 8-әр килограмм һәм унан да күберәк. Бал биргән үҫемлектәргә бәйле төп балдың йүкә, йүкә-ҡарабойҙай, ҡарабойҙай, ҡарабойҙай-көнбағыш балынан йыйылыуы мөмкин. Юғарыла һанап кителгән бөтә үҙенсәлектәрҙе иҫәпкә алып, бал йыйыуҙың урындағы төрөн һүрәтләргә мөмкин. Мәҫәлән, йүкә төрө йүкәлектәр ҙур майҙандарҙы биләгән ерҙәргә тура килә, йәғни ҡыҫҡа ваҡытлы, әммә көслө бал йыйыу мәле була. Ҡарабойҙай-көнбағыш төрө һуң, дауамлы, уртаса көслө бал йыйыу мәле булып тора. Ҡандала үләненән бал йыйыу — дауамлы, көслө. Д. Шакиров “Пчеловодство Башкирии” тигән китабында беҙҙең республикала йүкә, йүкә-ҡарабойҙай, ҡарабойҙай-көнбағыш тибын, шулай уҡ бал биргән төрлө ялан, баҫыу һәм урман аҡландарының үҫемлектәрен айырым һүрәтләп яҙа: “Башҡортостандың территорияһы өс төп тәбиғи зонаға: тау-урман, урман-дала һәм дала зоналарына бүленә”, — ти. Ҡайһы бер авторҙарҙың мәғлүмәттәре буйынса, һәр зонаға күпләп йыйылған осорҙоң аныҡ төрө тура килә. Мәҫәлән, тау-урман зонаһына — йүкә, урман-далаға — ҡарабойҙай һ.б. Ләкин беҙҙең тарафтан Башҡортостанда бал йыйыу шарттарын өйрәнеү шуны күрһәтте: һәр зонала бал йыйыу мәленең ике, хатта өс төрө осрай. Шуның өсөн беҙ бал йыйыу буйынса оҡшаш райондарҙы бер төркөмгә индерҙек. Һөҙөмтәлә дүрт төркөм барлыҡҡа килде: # Бал йыйыу миҙгелендә йүкә төрө өҫтөнлөк иткән райондар: Бөрйән, Архангел, Благовещен, Ғафури, Иглин, Нуриман, Тәтешле. # Бал йыйыуҙа йүкә-ҡарабойҙай төрө өҫтөнлөк алған райондар: Ауырғазы, Бәләбәй, Борай, Йылайыр, Йәрмәкәй, Күгәрсен, Әбйәлил. # Бал йыйыуҙа ҡарабойҙай-көнбағыш төрө өҫтөн булған райондар: Бишбүләк, Бүздәк, Дәүләкән, Миәкә, Көйөргәҙе, Кушнаренко, Саҡмағош, Стәрлебаш, Стәрлетамаҡ, Федоровка, Шишмә, Әлшәй. # Бер төргә лә хас булмаған (яландарҙың, көтөүлектәрҙең, баҫыуҙарҙың һәм урман аҡландарының төрлө-төрлө үләндәренән) бал йыйыу райондары: Баймаҡ, Балтас, Белорет, Дүртөйлө, Илеш, Ишембай, Ҡырмыҫҡалы, Салауат, Учалы, Хәйбулла, Шаран. == Һеҙ быны беләһегеҙме? == * ”Һут” һүҙе (нектар), грек теленән тәржемә итһәң, үлемһеҙлек бүләк итә торған “аллалар эсемлеге” тигәнде аңлата; * бер ҡалаҡ бал (30 г) әҙерләү өсөн 200 ҡорт иң яҡшы йыйым осоронда бер көн буйы һут йыйырға мәжбүр. Шунда уҡ ҡорт умартала һутты ҡабул итеү һәм эшкәртеү менән шөғөлләнә. Ошо ваҡытта ҡорттарҙың бер өлөшө ҙур тырышлыҡ менән ояны елләтә, быныһы иһә һуттан артыҡ һыуҙы парландырыу ниәтендә эшләнә; * 1 кг бал йыйыу өсөн ҡорттар 4500-гә тиклем осош яһарға һәм 6-10 миллион сәскәнән һут алырға тейеш. Көслө ғаилә көнөнә 5-10 кг бал (10-20 кг һут) йыя ала. * Һитә составына бик күп микроэлементтар: барий, ванадий, вольфрам, тимер, алтын, иридий, кальций, кадмий, кобальт, кремний, магний, баҡыр, молибден, мышьяҡ, аҡ ҡурғаш, палладий, платина, терегөмөш, фосфор, хлор, хром, цинк, стронций инә; * Бер кәрәҙ күҙәнәгенә 18-гә тиклем йоморса (һитә йомғағы) һыя, унда һитә массаһы 140-180 мг тәшкил итә; * Ҡорттар йыйған татлы һут улар тарафынан ентекле эшкәртелгәндән һәм 40-тан алып 70 процентҡа тиклем һыуҙы парға әйләндереп ҡыуып сығарғандан һуң ғына балға әйләнә. Бер көндә йыйылған 5 килограмм татлы һуттан, эшкәрткәндән һуң, 1,5-2 килограмм ғына бал тороп ҡала; * Бер йыл эсендә бер бал ҡорто ғаиләһенең йәшәүгә һәләтен тәьмин итеү өсөн 80-100 кг бал (шуның 10-12 килограмы ҡышҡы мәлдә тотонола), 20-25 кг һитә һәм 30 литр һыу талап ителә. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] o6gozkukrovnv7vu06dswhr2eswo3te 0 3431 24947 19477 2023-04-02T04:12:51Z Dcljr 283 book category 24947 wikitext text/x-wiki == Үҙе бер мәл == Бал күпләп йыйылған осор — ул ҙур майҙандарҙа бал бирә торған ҡиммәтле үҫемлектәрҙең сәскә атҡан мәле. Ошо ваҡытта ҡорттар үҙҙәрен запас аҙыҡ менән тәьмин итә, ә умарталыҡтан рәхәтләнеп бал алырға мөмкин. Төп бал йыйыу осоро килеп етеүен фенологик күҙәтеүҙәр, үлсәүҙәге умарта күрһәткестәре һәм ҡорттарҙың үҙҙәренең тотошо буйынса билдәләйҙәр. Ә үлсәүҙәге умарта — бөтә яҡтан да ап-асыҡ булған япма аҫтындағы үлсәгескә ҡуйыла. Уны көн һайын кис, бөтә бал ҡорттары ла ғаиләгә әйләнеп ҡайтҡас, үлсәп, тәүлек артымды билдәләйҙәр. Ҡорттарҙың осоу радиусында (ике-өс саҡрым) ниндәйҙер билдәле үҫемлектәр (мәҫәлән, эспарцет, ҡарабойҙай, йүкә, көнбағыш һәм башҡалар) була. Бал биргән ошо үҫемлектәр күпләп сәскә атҡас, ҡорттарҙы тәрбиәләүҙе туҡтатырға, уларҙы һут йыйыу һәм эшкәртеүгә ҡушырға кәрәк. Бының өсөн инә ҡорттоң йомортҡа һалыуын сикләйҙәр. Бал йыйыу осоро башланыр алдынан умартасы оянан тиҙ ҡомоғоусы баллы рамдарҙы (был бал өйәңке һәм әүернә сәскәле үҫемлектәрҙән, мәҫәлән, ҡыҙыл талдан, рапстан, тиле шалҡандан йыйыла) ала. Умартанан иҫке баллы былтырғы рамдарҙы ла (улар тороп ҡалған булһа), рәшә баллы рамдарҙы ла ала. Бындай бал алдағы ҡыш өсөн аҙыҡҡа яраҡлы түгел. Уны ашап ҡышлаған хәлдә ҡорттар үтә ныҡ сирләй, эстәре китә йәки үлеп ҡуя. Бындай баллы рамдарҙы бал ҡыуғыстан һурҙырып алалар. Асыҡ үрсемдәре булған кәрәҙҙәрҙән балды һурҙырып алырға ярамай, сөнки бала ҡорттоң, ҡарышлауыҡтарҙың, ҡойолоп төшөүе ихтимал. Бал йыйыу осорон оя яҡшы сифатлы кәрәҙҙәр менән тейешле күләмдә тәьмин ителгән хәлдә генә уңышлы файҙаланырға мөмкин. Ҡайһы саҡта умартасы ғаиләне ҡараған ваҡытта айырым кәрәҙҙәрҙә көпләп ҡуйылмаған аҙ ғына бал йыйылған күҙәнәктәрҙе һәм өлөшләтә генә һут менән тултырылған күп күҙәнәктәрҙе күрә. Шунан ҡорттарға яңы һутты урынлаштырырға урын етерлек тип яңылыш һығымта яһай ҙа ояны кәрәҙҙәр менән киңәйтмәй, шуның менән ул бал йыйыуға төҙәтеп булмаҫлыҡ зыян килтерә. Әгәр ҙә кәрәҙҙәр менән бер тигеҙ тәьмин ителмәһәләр, көсө һәм эшкә һәләтлелеге буйынса бер тиң ҡорт ғаиләләре лә балды төрлө күләмдә йыясаҡ. Мәҫәлән, бал йыйыу осоро башланыу мәленә магазины менән бергә 12 рамлы (дадан) умартала йәшәгән ике ғаилә, өҫтәмә рәүештә икенсе магазин ҡуйылһа, балды күберәк йыясаҡ. Күҙәнәктәрҙең тултырылмаған булыуы ҡорттарҙың умартаға 40 проценттан алып 80 процентҡа тиклем һыулы шыйыҡ сәскә һуты килтереүе менән аңлатыла. Уны балға эшкәрткәндә ҡорттар күп кенә дымды айырып ала (өлгөргән балда 20-21 процент тирәһе һыу бар). Ғәҙәттә һутты бал итеп эшкәртеү биш-алты көн дауам итә. Өлгөргән бал менән ҡорттар кәрәҙҙең һәр бер күҙәнәген тулыһынса тултырып, көпләп ҡуя. Бындай күҙәнәктәрҙә 0,43 грамм тирәһе бал була. Әйткәндәй, ҡорттар яңы килтерелгән һут менән күҙәнәктең бары тик өстән бер өлөшөн генә тултыра (0,14 грамм тирәһе). Артабан һыу парланып сығыу һәм һут ҡуйыра төшөү менән күҙәнәктә ул тәүге хәленән аҙая төшә. Ҡорттар күҙәнәктәрҙең бер аҙ өлөшөн тултырырға тырыша, әммә бер ҡасан да төрлө көндәрҙә килтерелгән һутты бер үк күҙәнәккә һалмай. Ҡорт ғаиләһенең һутты урынлаштырыу һәм эшкәртеү өсөн кәрәҙҙәргә талабы бал йыйыуҙың ниндәй булыуына бәйле. Уның көслөрәк булыуына ҡарап, һутты урынлаштырыу һәм балдың өлгөрөүе өсөн кәрәкле кәрәҙҙәргә лә талабы арта. Кәрәҙҙәр менән етерлек кимәлдә тәьмин итмәгән хәлдә һеҙ әллә ни өлгөрөп етмәгән бал ҡыуып алырға мәжбүр булаһығыҙ, сөнки умартаға көн һайын күберәк һут килтертеү яғын ҡарайһығыҙ бит. Алдан алынған балдың дымлылығы юғары була һәм сифаты буйынса ла өлгөргән балдан айырылып тора. Ул тиҙ генә әсеп бара һәм насар һаҡлана, шуның өсөн дә ундай балды һатырға һәм һатып алырға ярамай. Бал йыйыу көсәйгән һайын, ҡорт ғаиләһенең кәрәҙҙәргә ихтыяжы юғарыраҡ була, һәм, улар умартаға ни тиклем әҙерәк ҡуйылһа, балды юғалтыу ҙа күберәк була. Өҫтәмә магазиндарҙы умартаның корпусына элек ҡуйылған өҫтәмәнең аҫтына, йәғни оя корпусы менән ҡуйылған магазин араһына урынлаштыралар. Аҫҡы корпуста ҡорттар — яңы һутты, өҫкөһөндә өлгөргән балды урынлаштырасаҡ, сөнки ҡорттар балды һәр саҡ өҫкө корпустарҙа һәм магазиндарҙа урынлаштырырға тырыша. Әгәр ҙә һеҙҙең һаҡлыҡта төҙөлгән әҙер кәрәҙҙәрегеҙ булмаһа, магазиндарға яртылаш төҙөлгән кәрәҙҙәр йәки балауыҙлы рамдар ҡуялар. == Быны беләһегеҙме? == * 40 мг һут һыйҙырышлы бөрләтәүен тултырыу өсөн бал ҡорто бер осоуҙа 200-ҙән кәм булмаған көнбағыш йәки эспарцет, йә горчица сәскәһенә, 15-20 самаһы баҡса сәскәһенә, 130-150 ужым рапсына йәки кориандр, йә чина сәскәһенә ҡунырға тейеш; * Күпселек үҫемлектәрҙең татлы һутының составында өс төр шәкәр — сахароза, глюкоза һәм фруктоза бар. Улар үҫемлектәрҙә төрлөсә миҡдарҙа була. Ҡорттар күп глюкозалы (көнбағыш, горчица, тиле шалҡан һәм башҡалар) татлы һуттан эшкәрткән бал тиҙерәк ҡомоға. Әгәр ҙә татлы һутта фруктоза күберәк булһа (аҡ һәм һары акация, ашай торған каштан, арса), бал аҡрыныраҡ ҡомоға; * бик күп үҫемлектәр бер үк ваҡытта һут һәм һеркә бүлә. Ләкин шундай үҫемлектәр ҙә бар: уларҙан ҡорттар бары һеркә генә йыя. Әйтәйек, сәтләүек ҡыуағы, мәк, гөлйемеш, люпин, кукуруз һәм башҡалар; * әгәр ҙә умарталыҡтан алыҫ булмаған ерҙә аҙыҡ сығанағы тапһа, ҡорт умарта эсендә, кәрәҙҙәр өҫтөндә “өйөрөлөп бейей”. Ә ҡорттоң ҡорһағы менән “ҡыйшаңлаған” бейеүе алыҫыраҡ арала урынлашҡан баллы үҫемлек йәки һеркә тураһында сигнал бирә. == Сығанаҡтар == ''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған[http://bashgazet.ru/usadba/4928-kstre-trbil.html'']. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] n21en5klapq3e47bmqx01qweym4c32r 0 3432 24948 19478 2023-04-02T04:13:32Z Dcljr 283 book category 24948 wikitext text/x-wiki == Ояларҙы йылытыу һәм ҡорттарҙы туҡландырыу == Умартасы, ҡорттарҙың тәүге осоуын күҙәткәндән һәм ояны ҡарағандан һуң, аҙығы бөткән, инә ҡорто булмаған, көсһөҙ, насарланыу, эс китеүҙән, кимереүселәрҙән (бигерәк тә сысҡандар), дымлылыҡтан зыян күргән бал ҡорттары күстәрен асыҡлай. Һәр күстә кәмендә 8-10 килограмм бал һәм һитәле кәрәҙле бер-ике рам булырға тейеш. Кәрәҙле, сифатлы сәскә балы өҫтәп, аҙыҡ запасын тулыландырырға, йәғни 2:1, әгәр ҙә шәкәр самалы булһа, 1:1 нисбәтендә әҙерләнгән йылы һыу һәм шәкәр шәрбәте өҫтәп туйындырырға кәрәк. Уны туҡландырыу урындарына — кәмәшәүҙәргә бирергә йәки бер ашатыуға 2 килограмм иҫәбенән буш кәрәҙҙәргә ҡойорға (сәйгүндән уңай) кәрәк. Бындай өҫтәмә емләүҙе көндәр йылынғас һәм ҡорттарығыҙ яҡшылап көсәйгәс, көслө күскә генә бирегеҙ. Сөнки һыуыҡ көндәрҙә шәрбәт ҡатып ҡала, ә ҡортоғоҙ көсһөҙ, хәлһеҙ булһа, улар биргән сиропты эшкәртә алмай. Ундай ғаиләләргә мөмкин тиклем үҙ аҙығын — балды бирергә кәрәк. Ояға бирер алдынан рамдағы кәрәҙле балды ҡасау, умарталыҡ бысағы менән асып ҡупшыталар. Көсһөҙ ғаиләгә бындай асылған балды алып ашауы еңелгә тура килә. Әгәр ҙә балға шәкәр йәки шәкәр ҡомо ҡушып әҙерләнгән ҡамыр булһа, уны марляға урап, киндер япма аҫтына һалырға мөмкин. Ул аҙыҡты бал булмағанлыҡтан йәки аҙ булғанда бирәләр. Күстәрҙе туҡландырыу алдынан умарта эсендә ҡыштан ҡалған буш һәм бик оҙаҡ тотонолған, ныҡ ҡарайған кәрәҙҙәрҙе, әсегән һәм үтә ҡомоҡҡан, криссталланған балды алырға кәрәк. Бысранып, бал ҡатып, бәҫәреп бөткән кәрәҙҙәрҙе лә яңырталар. Ҡорттарҙың ояларын ситтән, ян-яҡтан һәм өҫтән ентекләп йылыталар. Бының өсөн мендәрҙәр, йылытыусы материалдар тултырылған йүргәктәр, ҡалын киндер, септә йәки ҡапсыҡтар файҙаланыла. Яҙғыһын, һыуыҡтарҙа бик мөһим ояларҙы мөмкин тиклем кәметеп-ҡыҫҡартып, йылытып торорға кәрәк, сөнки һуңғы осор бик көслө таралған ауырыу — эзбизлы үрсем, аскосфероз — һыуыҡ, йылытылмаған ояларҙа ныҡ үрсей. Кейәләрҙе 1-2 сантиметрға тиклем кәметәләр, йәғни 2-3 ҡорт инеп сығырлыҡ ҡына булһын. Берҙән, ояны һыуыҡтан һаҡлайһығыҙ, икенсенән, уғры ҡорттар күсте баҫып инә алмаясаҡ. Ҡорттарҙы йылы, ҡояшлы, тымыҡ, елһеҙ көндәрҙә ҡарауы еңел. Ояларҙы тулыһынса асмайынса ҡорттарҙы ҡарау +10—12 градуста үткәрелә, ашығыс осраҡтарҙа (өҫтәмә емләгәндә, аҙыҡ биргәндә) +6—8 градус булһа ла ярай. Ә умарта төптәрен таҙартып, тулыһынса асып ҡарауҙы 15-17 градус йылылыҡ торғанда, ҡорттар үҙҙәрен тынысыраҡ тотҡан саҡта, үткәреү яҡшыраҡ. Өҫтәүенә, бындай көндәр башланыу менән ҡорттар тәбиғәттән умарталарға сәскә һуты һәм һеркә ташый башлай. == Төрлө умарталарҙа аҫрау == Башҡортостандың алдынғы умартасылары, ҡорттарҙы ҙур күләмле умарталарҙа аҫрау менән, күс айырыуға ҡаршы һәр кемгә аңлайышлы алымдарҙы ҡулланып һәм ҡорттарҙы резервҡа бүлеүҙе формалаштырып, төп бал йыйыуға көслө ғаиләләрҙе файҙалана һәм уларҙы эшкә һәләтлелек хәлендә тота. Башҡортостан умарталыҡтарында ике корпуслы, күп корпуслы, горизонталь ятмалы һәм 12 рамлы ике-өс магазин өҫтәмәле умарталар ҡулланыла. Бындай умарталарҙа ҡорттарҙы аҫрау технологияһының үҙенсәлектәре бар. Умартасылар, бигерәк тә яңы башлап эшкә тотоноусылар, йыш ҡына йүкәнән бал йыйыуға иҫәп тота. Ысынлап та, беҙҙең Башҡортостанда һуңғы йылдарға тиклем йүкәнән йыл һайын тиерлек ярайһы ғына бал алдылар. Баш ҡаланың үҙендә — Өфөлә айырым умартасылар күп йүкә балы йыйыуға өлгәшкән, ҡаланың үҙәгендә (йүкәлектәр тупланған ерҙә) биш-алты күстән өс феләк бал йыйған йылдар (1970—1980 йылдар) булды. Оҙон-оҙаҡҡа һуҙылған һыуыҡ яҙ, ҡырау, һуңынан бер туҡтауһыҙ яуған көслө ямғырҙар сәскә һуты бүлеп сығарыуға кире йоғонто яһай. Һөҙөмтәлә күпләп бал йыйыу урынына өҙөк-өҙөк, аҙ-маҙ ғына бал йыйыла. Шул арҡала ҡорттар айырыу торошона күсеп, йыш күс айыра. Бөтә ошо тәбиғәт шарттарын иҫәпкә алып, бал ҡорттарын аҫрау һәм үрсетеү буйынса тәжрибәнең самалы булыуын күҙҙә тотоп, беҙ ҡорттарҙы 12 рамлы магазин өҫтәмәләре булған (дадан) умарталарҙа тәрбиәләү һәм аҫрау системаһын тәҡдим итәбеҙ. == Сығанаҡтар == ''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған[http://bashgazet.ru/usadba/4928-kstre-trbil.html'']. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] tu3dkujstb3f93acdjj9szkdmtxbqfn 0 3433 24949 19479 2023-04-02T04:13:38Z Dcljr 283 book category 24949 wikitext text/x-wiki == Күс йыйыу һәм умартаға ябыу == Күс осоп сығып китеүҙән алда үҙенә яңы йәшәү урыны эҙләү өсөн разведка яһаусы ҡорттарҙы сәфәргә оҙата. Башҡалары, күмәкләп осоп китеү сигналы көтөп, тыныс ҡына ултыра. Көн бик эҫе булғанда, ҡорттар умартанан тышҡа сыға һәм йомғаҡ булып йомарлана ла суҡланып аҫылынып тора. == Сығып китеүе == Күстәр иртәнге сәғәт 10-дан көн уртаһына тиклем сыға башлай, һауаны геүләгән тауыш менән тултыра, умарта өҫтөндә өйөрөлөп осоп, инә ҡортто көтә. Ул иһә ашыҡмай ғына бөтә ғаилә осоп килеп ҡуна торған таҡтаны байҡай ҙа умартаға кире инеп китә. Йәнә икенсе тапҡыр килеп сыға ла осоп һауаға күтәрелә, шунан бында өйөрөлөүсе ҡорттарҙың төп массаһына ҡушыла. Инә ҡорт, ғәҙәттә, осоп китмәй, тотҡарланып, таҡтала тора. Нәҡ ошо мәлдә умартаның бер яҡ ҡырында баҫып тороп, уны бармаҡтар менән генә тотоп алырға һәм ситлеккә ултыртырға кәрәк. Шунан уны күс моҙғаһы эсенә урынлаштырырға мөмкин. Күс булып айырылып сыҡҡан ҡорттар инәне еҫе буйынса бик тиҙ эҙләп табып, янына йыйыла. Әгәр ҙә умартасы ошо мәлде файҙаланып өлгөрмәһә, инә ҡорт күс менән разведкасылар күрһәткән урынға осоп китә. Ғәҙәттә, күс бындай урында (ағас ботаҡтарында, ҡыуаҡтарҙа, ҡоймаларҙа) 20–30 минуттан алып 2–3 сәғәткә тиклем, ҡайһы саҡтарҙа бер нисә тәүлеккәсә, разведкасы ҡорттар яңы торлаҡ тапҡансы торорға мөмкин. Күс йыраҡ осоп китмәһен өсөн (быға халыҡтың күптән килгән әмәле бар), уға умартанан сыҡҡан саҡта еңелсә генә һыу һибәләр. Был иһә ямғыр яуа икәнлекте ишаралай, ҡорттар умартанан алыҫ түгел ергә ҡуна. Умартанан айырылып сыҡҡан күсте йорт янына ҡундырыу, күс йыйыу буйынса эште еңеләйтеү маҡсатында күләгәрәк урында “Т” хәрефе рәүешендә ике-өс таҡталы бағана ҡуйырға кәрәк (40х60 см ҙурлығында йоҡа таҡта файҙаланыла, ергә ултыртылған бағанаға 2 метр тирәһе бейеклектә ҡағып ҡуйыла). Күстәрҙе алдаштырыу өсөн таҡта ҡағылған бағаналарға берәй киҫәк көңгөрт, көңгөрт-һоро төҫтәге балауыҙ элеп ҡуялар, бағанаға лимон бөтнөгөн ышҡып һөртәләр, сөнки был үләндең еҫен бал ҡорттары бик тә хуп күрә. Ошо уҡ маҡсатта умарталыҡ янында йәки урманда ағастарға иҫке кәрәҙҙәр менән тәьмин ителгән хәйлә умарталары ултырталар. Бындай умарталарға күс йыш һырый. ==Йыйыу== Күсте йыйырға тотонорҙан алда һеҙгә аҡ халат һәм биткә селтәр кейергә (ҡорттар яуыз булмаһа ла), күректе тоҡандырырға, күсереп алыу өсөн һоҫҡо (ҙур ағас ҡалаҡ), моҙға йәки япма менән ябып, ниндәйҙер бер йәшник йәки ҡап әҙерләргә кәрәк. Моҙғаны үҙегеҙ эшләй алаһығыҙ. Ул 100 см оҙонлоғондағы, 20–25 см киңлегендәге йүкә ҡабығынан йәки фанеранан әҙерләнә. Уны дуға һымаҡ бөгәләр (фанераны тәүҙә үк парландырып алырға кәрәк), аҫтан бер башын һындыралар, шулай итеп, моҙғаның төбөн барлыҡҡа килтерәләр. Остарҙы тоташтырып, моҙғаны арттан таҙа ваҡ тимер сыбыҡ селтәре менән тарттыралар, алдан уға киндер туҡыманан асып-ябылмалы ҡорма, ә өҫтөн ырғаҡлы бау менән нығытып ҡуялар. Әгәр ҙә күс тәпәш ағасҡа һырыһа, ул саҡта уҡмашып ултырған ҡорттар аҫтына асыҡ моҙғаны (йәки күсермәле йәшник) ҡуялар, уға ҡалаҡ ярҙамында ҡорттар суғын күсерәләр, ә ҡалғанын киҫкен хәрәкәт менән ботаҡтан һелкетеп төшөрәләр. Бынан һуң моҙғаны, шул уҡ ағасҡа элеп, асыҡ килеш ҡалдырырға кәрәк. Моҙғаға эләкмәгән ҡорттар оҙаҡ ваҡыт та үтмәҫтән үҙҙәре үк уға йыйыласаҡ. Ҡорттарҙы индереү өсөн күрек тә файҙаланыла. Ҡайһы саҡта шулай ҙа була: күс яңынан һауаға күтәрелеп осоп, умарталыҡ өҫтөндә өйөрөлә-өйөрөлә лә үҙенең умартаһына йәки башҡа урынға ҡуна. Был иһә ҡорттарҙы моҙғаға һелккән ваҡытта инә ҡорттоң эләкмәүе тураһында һөйләй. Ҡорттар тынысланғас, күсте күсереп ябыуҙы ҡабатларға кәрәк. Моҙғаға күсерелгән ҡорттарҙы япмаһы менән ябалар ҙа һалҡынса, ҡараңғы урынға (ҡышлау урынына йәки мөгәрәпкә) ҡуялар. Ялан ерҙә уларҙы кис еткәнсе тотоу, күләгәгә ҡуйыу хәйерлерәк, ә унан инде яңы умартаға ябалар. Һәр саҡ шул хаҡта белеп торорға кәрәк: күстәр эҫегә бик тиҙ ҡыҙып китә, йәғни күс ҙур, моҙға бәләкәй булһа, өҫтәүенә, ҡояш аҫтында торһа, ҡорттар янып үлә. Тотолған күс моҙғала биш һәм унан да күберәк тәүлеккә тиклем тора ала, уны өҫтәмә аҙыҡландырыу талап ителмәй (сөнки ҡорттарҙың бал йыйыу бөрләтәүендә етерлек бал һуты бар). Ләкин был хәлдә оҙаҡ тотоу хуп түгел. Күсте айырған көндө үк кисен, 9–10 сәғәт тирәһендә, умартаға ябырға кәрәк. == Яңы торлаҡты әҙерләү == Бөтәһенән элек күс өсөн оя әҙерләйҙәр — был ентекләп дезинфекцияланған (быға тиклем файҙаланыуҙа булһа) ҡәҙимге умарта. Уға бер-ике әҙер кәрәҙ һәм күп итеп яһалма балауыҙлы рамдар ҡуялар (һәр 200–250 грамм ҡорт массаһына бер рам кәрәклектән сығып эш итәләр), йәғни 1 кг айырылып сыҡҡан күскә өсәр-дүртәр рам тура килергә тейеш. Күс яңы умартаны ташлап китмәһен тип, баллы рам ҡуйырға кәрәкмәй (аҙыҡ бирмәйһегеҙ), киреһенсә, уға асыҡ үрсемле бер рам ҡуяһығыҙ. Быны ҡорттар булмаған саҡта, күсте ябырҙан алда, кисен эшләйһегеҙ. Үрсемле рамды көслө ғаиләнән алырға тәҡдим ителә. “Балаларын” ҡорттар күп осраҡта ташлап китмәй. Ояны шулай итеп комплектлайҙар: умартаға кәрәҙле һәм яһалма балауыҙлы рамдар сиратлаштырып ҡуйыла. Әгәр ҙә бал бирһәгеҙ, баллы рамды умартаның эсенә ситкә ҡуйығыҙ. == Сығанаҡтар == ''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған[http://bashgazet.ru/usadba/4928-kstre-trbil.html'']. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] jtjw0jl6wajl2glg8sul9hppya9yt1h 0 3434 24950 16260 2023-04-02T04:13:43Z Dcljr 283 book category 24950 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/usadba/5688-umartasyly-serre-27-se-dres.html''</small> == Ҡорттарҙы кейә аша урынлаштырыу == Кисен рамдар менән тултырылған умартаны яңы урында ҡаҙыҡтарға (ҡалҡытмаға) йәки әҙерләнгән төптәргә ултырталар. Умарта алдына ҡатырға, полиэтилен йәки туҡыма йәйергә кәрәк, осоп килеп ултырыу таҡтаһына баҫма (фанера йәки таҡта) ҡуялар, моҙғанан ҡорттарҙы япмаға түгәләр. Ә улар күпләп, ағым булып, умартаның асыҡ ҡуйылған кейәһенә йүнәлә. “Аптырап” ҡалған ҡорттарҙы төтөн менән ҡыуалар. == Ҡорттарҙы ояның өҫтө аша ябыу == Көн һалҡынса булғанда, рамға йәбештерелгән яһалма балауыҙ нығыраҡ саҡта, ҡорттарҙы ояның өҫтө аша урынлаштырырға кәрәк. Әҙерләнгән умартаға буш магазин йәки корпус өҫтәп ҡуялар ҙа ҡорттарҙы моҙғанан рамдарға түгәләр. Бөтөн ҡорттар ҙа ояға ингәс, рамдарға киндер һалып, умартаны ҡапҡасы менән ябып, кейәне асалар. Әгәр ҙә күс ҙур булмаһа, ояның эсенә сит яҡтан йылытҡыс (яҫтыҡ) ҡуйыу мотлаҡ. Бер көндән һуң йәки икенсе көндө ояны күҙәтергә кәрәк. Рамдарҙағы яһалма балауыҙҙың өҙөлөү-өҙөлмәүен асыҡлағыҙ. Һалынып, ҡайырылып төшкән балауыҙ булһа, уларҙы яһалма балауыҙлы яңы рамдар менән алыштырырға кәрәк. == Күс сығарып ебәргән ғаиләгә тәрбиә == Күс сығып киткән ғаиләлә, ғәҙәттә, бик күп ҡорт инәһе оялары ҡала. Уларҙы шул көндә үк ҡырҡып ташлайҙар, тик иң эре, иң етешкән берәүһен генә ҡалдыралар. Йәш умартасылар йыш ҡына бер хата яһай: бөтөн инә көбөләрен ҡырҡып ташлайҙар. Бының менән ғаиләне инә ҡортһоҙ ҡалдырыу ҡурҡынысы аҫтына ҡуялар. Шуны иҫегеҙҙә тотоғоҙ: ҡарт инә ҡорт тәүге күс менән умартаны ташлап киткәндә (1–2 көн) йәш инә ҡорт әле үҙ ояһында ҡала, йәғни тыумаған була. Әгәр ҙә инә көбөләрен алып ташламаһаң, ғаилә тағы ла бер нисә күс сығарыуы ихтимал. Йәш инә ҡорт сыҡҡандан һуң уның аталаныуын, йомортҡалар һала башлауын күҙәтеп торорға кәрәк. Йәш инә ҡорт тәүге танышыу, таҙарыныу осошо яһағанда ҡайһы саҡта юғала, шундай осраҡта ғаиләгә запас инә ҡорт оялары йәки үрсеме, аталанған инә ҡорт бирәләр. Күс айырылып сығып китеп 2–3 аҙна үткәс, төп ҡорт ғаиләһен тикшерәләр, йәш инә ҡорт аталанғанмы-юҡмы икәнлекте асыҡлайҙар. Әгәр яңы йомортҡалар һалынған икән, был йәш инә ҡорттоң аталаныуын аңлата. == Быны беләһегеҙме? == * Лев Толстойҙы ҡорт менән шөғөлләнеү бик мауыҡтыра, яҙыусы уларҙың тормош рәүешен яҡшы өйрәнә. Күс айырыу осоронда ул өйҙән бер саҡрым ярым алыҫлыҡта ятҡан умарталыҡтан тәүлектәр буйы ҡайтып инмәй, шунда йәшәй, төшкө ашты ла уға ҡатыны ташый. Л. Толстойҙың “Ясная поляна” усадьба-музейында (Тула өлкәһе) хәҙерге көндә лә ҙур умарталыҡ бар, бында бөйөк яҙыусы тарафынан һатып алынған түмәр умарталар һаҡлана; * күс айырыу торошон “һүндереү” һәм күстәрҙең юғалыуына юл ҡуймау өсөн, умартала бөтә инә ҡорт ояларын юҡ итәләр һәм уны көсһөҙ ғаилә урынына ҡуялар. Бында иһә инә ҡорт һаҡлыҡ өсөн ике-өс көнгә ҡаплауыс менән ябып ҡуйыла. Осоусы бал ҡорттары, көсһөҙ ғаиләгә эләгеп, бал йыйырға тотона; * умартанан сыҡҡан күстәргә юлда һыулы һәм ҡомло ҡаршылыҡтар булмаһа, улар төньяҡ-көнсығыш йүнәлешкә ынтыла; * 3–4 кг массалы күс бер тәүлектә 11–12 кәрәҙ төҙөргә, бал йыйыу осоронда 49–60 килограмға тиклем бал йыйырға һәләтле; * айырған ҡорттар, ғәҙәттә, саҡмай йәки саҡҡан осраҡтары бик һирәк, сөнки был мәлдә һәр ҡорт һуңғы сиккә тиклем бал менән тулған була (бал бөрләтәүенә 40–50 миллиграмға тиклем бал йыя) һәм умартасыны күсте алған саҡта ебәргән хатаһы өсөн сағырға кәрәк булғанда ла быны эшләй алмай. Шуның өсөн күсте йыйған, уны урынлаштырған (япҡан) саҡта төтөн менән артыҡ мауығырға ярамай. Умартаны бер нисә көн элек ташлап киткән күстәр генә иҫкәрмәне тәшкил итә. == Бал йыйыу һәм айыртыу == Бөтә ғаиләләр ҙә аҙыҡ запасының тейешле нормаһы менән тәьмин ителгәс (улар бал ҡорттары ояһында бик күп булғас), бал ала башлай. Был эште япмалы умарталарҙа кәрәҙҙәр тулыһынса тулғас, ә һәр рамдың өҫкө өлөшө (өстән бере) балауыҙ менән көпләнгән йәки “мисәтләнгән” саҡта башҡаралар. Ул балдың бешеүен — уның тейешле дымлылыҡҡа етеүен күрһәтә. Һеҙҙең иғтибарҙы шуға йүнәлтәбеҙ: өлгөрөп еткән 1 литр балдың ауырлығы — 1435 грамм. Өлгөрөп етмәгән шыйыҡ балды оҙаҡ һаҡлап булмай, ул әсергә, күпсеп сығырға мөмкин. Өлгөрөү-өлгөрмәүен билдәләү өсөн рамды әйләндереп ҡарарға йәки һелкергә кәрәк — өлгөрөп етмәгән бал ағып төшәсәк, ә өлгөргәне — юҡ. Әгәр ҙә балды ваҡытында айыртып алмаһаң һәм кәрәҙҙәрҙе бушатмаһаң, ҡорттар татлы һут йыйыуҙы туҡтата. Көндөң тәүге яртыһында сәскә һутын күберәк йыйырға мөмкин булыуын һәм ҡорттарҙың әүҙемерәк эшләүен иҫтә тотоп, балды төштән һуң, кискә табан алырға кәрәк. Быныһы инде ҡорттарға мәшәҡәт тыуҙырмау маҡсатында эшләнә. Айыртып алғас, бушаған кәрәҙҙәр шунда уҡ умарталарға кире ҡуйыла. Төн сыҡҡансы ҡорттар тыныслана, кәрәҙҙәрҙе тәртипкә килтерә, таҙарта һәм иртәнсәктән башлап ғәҙәттәгесә эшкә тотона. Бал ҡараған саҡта йылытҡысты һәм өҫкө япма таҡталарын алып торалар, унан һәр ҡорт йөрөй торған “урам”ға бер аҙ төтөн өрҙөрәләр, ҡорттарҙы аҫҡы рамдарға ҡыуалар. Уларҙы рамдарҙан һелкеп төшөрәләр, ә төшмәй тороп ҡалғандарын ваҡ щетка йәки ҡаурый, бумала, ҡанат менән һеперәләр. Эште тиҙләтеү һәм ҡорттарҙы артыҡ борсомау өсөн алған рамдар урынына кәрәҙҙәре төҙөлгән һаҡлыҡтағы рамдарҙы ҡуйырға кәрәк. Әгәр ҙә улар булмаһа, яһалма балауыҙлы рамдар ҙа ярай. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] cufm7ta0xpf0q2rpqnw97pt1i0rn1ya 0 3435 24931 16240 2023-04-02T04:07:57Z Dcljr 283 book category 24931 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/usadba/2555-bal-orto-aile.html''</small> : Инәһеҙ ҡорт көсһөҙ булыр. : Халыҡ мәҡәле Малдарҙы ҡышлатып сығарыр өсөн кеше йәй буйына аҙыҡ запасы — бесән, һалам, сенаж, силосты күпләп әҙерләһә, бал йыйыусы ҡорттар иһә ҡышҡылыҡҡа сәскә һуты һәм һеркә йыя. Шундай өҫтөнлөгө булғанға ла күптәрҙең бал ҡорто күсе тоторға теләге ҙур, ләкин был хәл ҡорттар үҙ көндәрен үҙҙәре күрергә тейеш тигәнде аңлатмай. == Күс мәңге йәшәй ала == [[File:Bee Swarm.JPG|left|200px]] Умартасылыҡта биологик һәм хужалыҡ берәмеге булып айырым бер ҡорт түгел, ә бал ҡорто ғаиләһе иҫәпләнә. Ғаиләлә өс төрлө бал ҡорто була: инә ҡорт, эшсе ҡорттар һәм ата ҡорттар. Бер ҡорт та япа-яңғыҙ йәшәй алмай. Әйтәйек, һеҙ йәйгеһен йөҙәрләгән эшсе ҡортто йыйып, бер умартаға япһағыҙ, ә улар араһында инә ҡорт юҡ икән, бөтәһе лә үлеп бөтә. Шулай уҡ бер инә ҡорт табып, бер эшсе ҡорт та ҡушмай, умарта эсенә, кәрәҙле рамға ебәрһәгеҙ, ул да бер-ике көндән һәләк буласаҡ. Йәй һәйбәт бал ҡорто ғаиләһендә бер инә ҡорт, кәмендә 20 мең эшсе ҡорт (ә көслө ғаиләлә — 60-80 мең самаһы), шулай уҡ йөҙҙән, меңдән ашыу ата ҡорт (ҡорт айырған осорҙа бер нисә мең) була. Ҡыш һәм яҙ умарта эсендә эшсе ҡорттар 10-30 мең иҫәпләнеп, ата ҡорттар бөтөнләй булмай. Күстә ҡорттар һаны, уларҙың йәш айырмалылығы, физиологик торошо даими һаҡланмай. Яҙ һәм йәй дауамында эшсе ҡорттарҙың бер нисә (уртаса 6-7) быуыны алмашына — ҡарт ҡорттар үлә, йәштәре сыға. Әгәр яҡшы шарттар тыуҙырһаң, бал ҡорттары күсе сикһеҙ оҙаҡ, ҡайһылары мәңге йәшәй һәм тереклек итә ала. Бал ҡорттары күсенең тормошон, уның балауыҙ һуҙғандағы, кәрәҙ төҙөгәндәге, бал йыйғандағы берҙәмлеген, үҙ-ара ярҙамсыллығын, архитектура һәләтлеген философтар, дәүләт эшмәкәрҙәре, ҡала төҙөүселәр өйрәнгән. Спартаға нигеҙ һалыусы Ликург үҙе төҙөгән дәүләт системаһының өлгөһө итеп бал ҡорто күсенә хас булған идеаль тәртипте алған. Ул тәртип ниҙән ғибәрәт һуң? Әйҙәгеҙ, умарта эсендәге һәм тышындағы бал ҡорто күсенең һәр заты, уларҙың тормошо һәм эше менән танышайыҡ. == Инә ҡорт == [[File:Bienenkoenigin 43a.jpg|left|200px]] Бал ҡорто ғаиләләрендә ике төрлө инә ҡорт — ҡәҙимге, һәйбәт ғаиләлә аталанған инә һәм ҡайһы бер күстәрҙә аталанмаған инә ҡорт йәшәй. Инә ҡорт эшсе һәм ата ҡорттарҙан ҙурлығы менән айырыла. Ул төҙөк кәүҙәле. Уртаса оҙонлоғо — 20-25 миллиметр, аталанмаған инә ҡорттоң ауырлығы — 180—190 миллиграмм, ә аталанғанының — 210—250, ҡайһыларыныҡы — 270—280 мг. Һәйбәт ғаиләлә, күстә бер генә инә ҡорт йәшәй. Әгәр ике инә ҡорт булһа, улар бер-береһен күрә алмай, үҙ-ара һуғыша һәм йәше, көслөһө, ғәйрәтлеһе тороп ҡала. Умартала ул бер генә эш башҡара — йомортҡа һала. Башҡа төр ҡорттар менән сағыштырғанда, ул иң оҙон ғүмерле — 5-7 йыл йәшәй, ләкин инә ҡорт ҡарт булған һайын, уның йомортҡа һалыу һәләте йылдан-йыл кәмей. Алдынғы, тәжрибәле умартасылар йыш ҡына инә ҡортто бер-ике йәшендә, ҡайһы саҡта өс йылдан һуң яңыға алмаштыра. Беренсе йәшендәге инә ҡорттар кәрәҙ күҙәнәктәренә көн һайын уртаса 1500—1800, ә яҡшылары 2000—2500 самаһы йомортҡа һала. Инә ҡорттоң бер тәүлектә һалған йомортҡаларын йыйып үлсәп ҡарағандар: уларҙың ауырлығы үҙенең ауырлығынан күпкә артып киткән. Инә ҡорт ике төрлө йомортҡа һала: тәүгеһе — аталанған йомортҡалар, уларҙан эшсе ҡорттар һәм, әгәр ғаиләлә кәрәк икән, буласаҡ инә ҡорт тәрбиәләнә. Икенсе төрө — аталанмаған йомортҡалар, уларҙан киләсәктә ата ҡорттар үҫеп сыға. Ошондай уҡ йомортҡаларҙы аталанмаған инә ҡорт та һала ала, уларҙан да шул ата (әре) ҡорттар хасил була. Буласаҡ инә ҡорт ҙур итеп яһалған инә көбөндә, эшсе ҡорттар — кәрәҙ күҙәнәктәрендә, ата ҡорттар ҡәҙимге ҙур кәрәҙ күҙәнәктәрендә тәрбиәләнә. Ҡорт айырыу осоронда яңы йәш инә ҡорттар шул көбөлә 16 көн эсендә тәрбиәләнеп, үҫеп сыға. Айырма шунда: буласаҡ инә ҡорттоң ҡарышлауығы биш көн үҫеш осоронда сифатлы инә ҡорт һөтө менән генә туҡлана, ә эшсе ҡорттоң ҡарышлауығына был һөт алты көндөң тәүге өс көнөндә генә ашатыла, ҡалған өс көнөндә уға һитә һәм бал ҡатыштырып әҙерләнгән аҙыҡ бирәләр. Әре ҡорттоң ҡарышлауығына аҙыҡ ете көндөң өс көнөндә һөт, дүрт көнөндә бал ҡатыш һитә бирелә. Умартасы ҡарт инә ҡорттарҙы алмаштырмаһа ла, йыл да булып торған күс айырыу осоронда күп умарталарҙа инә ҡорт алышыныуы була. Әгәр оҙаҡ йылдар инә ҡорт алмашынмаһа, ул бик ҡарт (өс-дүрт йәш) булһа, аҙ йомортҡа һалһа йәки ауырыһа, эшсе ҡорттар үҙҙәре инәһен алмаштырып ала — ул «инәне үҙҙәре алмаштырыу» йәки «шым алыштырыу» тип атала. Бал ҡорто ғаиләһендә инә ҡапыл юғалһа йәки үлһә, ҡорттар йәш бала ҡорт араһынан үҫеп килгән бер-ике тәүлек йәшәгән ҡарышлауыҡты һайлап, шуларҙан яңы инә ҡорт көбө, һуңынан инә үҫтереп сығаралар. Йәш инә ҡорт һауала бер нисә (алты-һигеҙ) ата ҡорт менән осрашып, аталана, шул аталаныу уға үҙ ғүмерендә йомортҡа һалырға етә. Яңы инә ҡортто йәш тәрбиәләүсе ҡорттар, йәғни ҡарап йөрөтөүселәр була, уларҙың һаны 10-12-гә етә. Инә ҡортто ашаталар, уға гел сифатлы һөт бирәләр, кәүҙәһен таҙарталар, «ялайҙар-һыйпайҙар». Йәштәре үтеү менән, был "свита"ны икенсе йәш ҡорттар алыштыра. Инә ҡорттоң ҡаяуы булһа ла, ул кешене саҡмай, ҡаяуын ул икенсе инә менән һуғышҡанда ғына ҡуллана. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] 1x0yxlkw4pgtzoaqzrocxnexfjwvoee 0 3436 24932 16241 2023-04-02T04:07:59Z Dcljr 283 book category 24932 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/usadba/2662-ata-yki-re-orttar.html''</small> [[File:Bienenkoenigin 43a.jpg|left|200px]] Был ҡорттарҙы һоро йәки әре ҡорттар тип йөрөтәләр. Кәрәҙ күҙәнәктәрендә 24 көндә үҫеп сыға улар. Оҙонлоғо уртаса 15 — 17 мм, ә ауырлығы 200—220 мг самаһы була. Әре ҡорттар йәйгеһен, ҡорт айырған осорҙа, бер генә эш башҡара — инә ҡорттарҙы аталандыра, умарта эсендә ғаиләлә башҡа бер ниндәй ҙә эш башҡармай. Бал күпләп килһә, эшсе ҡорттар ата ҡорттарға иғтибар итмәй, улар йәй буйы бал ашап тик ята. Тәбиғәттән бал килеү кәмеһә, эшсе ҡорттар уларҙы умартанан ҡыуа башлай. Бигерәк тә бал һуты йыйыу тамамланһа, эшсе ҡорттар уларҙы аяуһыҙ «туҡмай», ҡанаттарын өҙгөләп, аяҡтарын ҡырҡып, кәүҙәләрен йәрәхәтләндереп, умартанан сығарып ташлай. Был күренеште йәй аҙағында, көҙ көндәрендә күҙәтергә мөмкин. Ундай әрәмтамаҡтарҙы ҡышҡылыҡҡа ҡалдырыу һис тә кәрәкмәй. Бына ниндәй фажиғә, ауыр яҙмыш көтә әре ҡорттарҙы. Бал ҡорттары йыл әйләнәһенә бер миллиграмм балды ла бушҡа ҡулланмай, шуға ла умарталағы аҙыҡты кәметмәү маҡсатында «әрәмтамаҡ» ҡорттарҙы ҡыуып сығара ла инде. Был ҡорттар, ҡаяуы булмағанға күрә, үҙҙәрен бер нисек тә яҡлай алмай. Инәһеҙ, көсһөҙ ғаиләләрҙә әре ҡорттар ҡыуылмай ҡала, шуға ла был күстәрҙә ата ҡорттарҙың ҡышлап сығыуы ихтимал. Әлбиттә, был хәл умартасыға ҡыуаныс түгел: һәйбәт ғаиләләрҙә ҡышҡылыҡҡа ата ҡорттар ҡалмай. Ҡыш үткәс, һәйбәт бал ҡорто ғаиләһе яңынан әре ҡорттар сығарып ала (май-июнь айҙары). Йыл әйләнәһенә бал ҡорто ғаиләһе үҙенең ошондай тәбиғи, ҡаты, әммә ғәҙел биологик закондары, үҙенсәлектәре менән йәшәй. == Быны беләһегеҙме? == * Күп кенә халыҡтарҙа элек-электән бал ҡорто егәрлелек, теүәллек, үҙ ғаиләһенә сикһеҙ бирелгәнлек билдәһе булып һаналған. * Тәбиғәттә бал йыйыусы бал ҡорттарынан тыш, уларҙың яҡын «ҡәрҙәштәре» — яңғыҙаҡ ҡорттар ҙа була. Улар араһында мегахилдар, мелиттар, мелиттургтар, евцерҙар, андрендар, рофиттар, номиҙар һәм башҡалар бар. Рәсәйҙә бындай ҡорттарҙың 200-ҙән ашыу төрө иҫәпләнә. * Бал ҡорттары — үҙ ояларының һаҡсылары. Уғры ҡорттарҙан «рөхсәт ҡағыҙы» һорап тормайҙар, уларҙы шунда уҡ, теләһә ниндәй башҡа ғаилә ҡорттарын таныған һымаҡ, еҫенән беләләр. Һәр бал ҡорто ғаиләһенең үҙенең генә үҙенсәлекле еҫе була. * Инә ҡорт ата (әре) ҡорттан барлығы бер генә тапҡыр аталана, уның орлоғон махсус урында һаҡлай һәм,үҙенә ҡасан кәрәк, шул саҡта ғына, ҡорт күкәйҙәрен аталандырыу өсөн файҙалана. * Инә ҡорт ҡарышлауығы биш көн йәшәү эсендә ҙурлыҡҡа 3 мең тапҡырға үҫә, ә эшсе ҡорт — 1,5 мең тапҡырға. * Инә ҡорт башҡа ҡорттарға ҡарағанда 50 — 60 тапҡырға оҙағыраҡ йәшәй. * Инә ҡорт йәйен тәүлегенә 2000-гә тиклем, ә иң күбендә 3500-гә ҡәҙәр йомортҡа һалыуға һәләтле. Был йомортҡаларҙың ауырлығы инә ҡорттоң үҙенең ауырлығынан ике тапҡырҙан ашыуыраҡҡа артып китә. * Әре ҡорттар ифрат дуҫтарса мөнәсәбәттә йәшәй. Уларҙың үҙ-ара «көрмәкләшеп һуғышыу» осрағын бер генә умартасының да күргәне юҡ әле. * Үҙҙәренең тәбиғәте буйынса космополит булған әре ҡорттар ниндәй ҙә булһа ҡәрҙәшлек сиген белмәй. Теләһә ниндәй бал ҡорто ғаиләһенә иркенләп барып инә алалар, үҙ «өй»өндә кеүек тоялар һәм үҙҙәрен шулай тоталар. * Ҡорттарҙың умартанан әре ҡорттарҙы туҡмап ҡыуып сығарыуы бал йыйыуҙың тамамланыуын аңлата. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] a52j6j3ijople8f10fg70r1yrjov4hw 0 3437 24933 16243 2023-04-02T04:08:01Z Dcljr 283 book category 24933 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 14.04.2012. == Тән төҙөлөшө == Бал ҡорто бөжәктәр класына инә, ләкин ул үҙенең төҙөлөшө буйынса башҡа бөжәктәрҙән айырылып тора. Уның тәне өс өлөшкә — башҡа, түшкә һәм ҡорһаҡ өлөштәренә — бүленә, был ағзалар бер-береһе менән һығылмалы итеп тоташҡан. Бал ҡортоноң башында биш күҙ урынлашҡан: икәүһе ҡатмарлы һәм өсәүһе ябай. Ябай күҙҙәре ярҙамында ул яҡын (1-2 см) аралыҡтағы әйберҙәрҙе танып белә, умартала, сәскәләрҙә эш иткәндә йүнәлеш ала, тип иҫәпләйҙәр. Улар таң атыуы, ҡараңғы төшөүе тураһында сигнал бирә. Ҡатмарлы күҙҙәре менән бал ҡорто алыҫта урынлашҡан әйберҙәрҙе айырып таный. Ябай күҙҙәр ҡатмарлы күҙҙәрҙең үҙ эшен камилыраҡ үтәүенә булышлыҡ итә. Ҡорттарға төҫлө күреү хас, улар аҡ, зәңгәр, күкһел йәшел, миләүшә төҫ, ҡарағусҡыл ҡыҙыл, һары төҫтәрҙе яҡшы айыра, шулай уҡ ҡояштың кеше күҙенә күренмәй торған ультрафиолет нурҙарын тоя. Ҡыҙыл һәм ҡара төҫтәрҙе айырмай, шулай уҡ күкһел йәшел төҫтө һоро төҫ тип ҡабул итә, «терегөмөш» төҫөн күкһел зәңгәр итеп күрә (мәк сәскәһе бал ҡорто өсөн ҡыҙыл түгел, ә «ультрафиолет» төҫтә, аҡ сәскәләр ҡорттарға төҫлө булып күренә, сөнки улар ҡояш яҡтылығынан ультрафиолет нурҙарын үткәрә). Һиҙеү, тойоу ағзалары бал ҡорттарының мыйыҡсаларында йәки "антенналары"нда урынлашҡан. Ҡорттар еҫле әйберҙәрҙе 1:500 сағыштырмаһында айырып тоя һәм кеше тоймаған еҫтәрҙе һиҙә. Шуға ла иң һиҙгер, нервы системаһы ныҡ үҫешкән һәм аңлы бөжәк булып иҫәпләнә. Умартасынан, кешенән сыҡҡан араҡы-шарап эсемлектәре, тәмәке, хушбый еҫен, лосьон, төрлө крем, майҙар, шулай уҡ бензин, мазут, солярка еҫтәрен яратмай. Бигерәк тә кешенән, хайуандан тир еҫе килеп торһа, ҡорттар ҡуҙғый, саға башлай. Улар шулай уҡ үҙҙәренең ағыуы еҫен яратмай һәм, кешене бер саҡҡас, тағы ла саға — уларҙа үҙҙәрен яҡлау инстинкты көсәйә. Умартаның кейә янындағы һаҡсы бал ҡорттары үҙҙәренең мыйыҡсалары менән һәр осоп ҡайтҡан бал ҡортон «еҫкәп» үткәрә, үҙ ҡорттарын ситтәрҙән яҡшы айыра. Тәм тойоу ағзалары бал ҡортоноң нервылары үткән ауыҙы осонда, мыйыҡсаларында һәм аяҡтарында урынлашҡан. 4 процентлы шәкәр шәрбәте бал ҡорттарында «тәм» тойоу тойғоһо уятмай, улар унан баш тарта, асығыуҙы артығыраҡ күрә; үтә тәмленән дә баш тарталар. Һутында 40-тан алып 70 процентҡа тиклем шәкәре булған сәскәләргә ихлас ҡунаҡлайҙар. Морондары менән үҫемлектәрҙең һутын, балауыҙ күҙәнәктәренән бал һура. Тәм тойоу ағзалары тәмлене, әсене, ҡырҡыуҙы һәм тоҙлоно айыра белергә булышлыҡ итә. Ҡорттарҙың ваҡытты тойоу тойғоһо ныҡ үҫешкән. Улар сәскә атыусы үҫемлектәргә бал һуты, һеркә алып була торған ваҡытта ғына килә. Күҙәтеүҙәр шуны күрһәтә: ҡорттар ҡояш хәрәкәтенә, тәбиғәт шарттарына, ҡайһы урында булыуға бәйләнешһеҙ рәүештә ваҡытты тойоу һәм үҙҙәренең эш-хәрәкәтен көйләү тойғоһона эйә. Ишетеү ағзалары бал ҡорттарында юҡ тип иҫәпләйҙәр ине. Ләкин умартасы, ғалим-тикшеренеүсе Е. Еськов уларҙа ҡатмарлы күҙҙәре менән баштың артҡы йөйө арҡаһында ишетеү ағзаһы булып хеҙмәт итеүсе ишетеү ҡылсалары булыуын асыҡланы. Өҫкө яңаҡтары ярҙамында күҙәнәктәрҙең өҫкө япмаһын кимерә, аҙыҡ өсөн һитәне ышҡый, балауыҙҙы кимереп йомшарта. Яңаҡтар һаҡланыу, бөжәктәргә һөжүм итеү ҡоралы булып хеҙмәт итә. Башта нервылар системаһының мөһим өлөшө — баш мейеһе — бар. Түш бер-береһенә ныҡ итеп тоташҡан дүрт сегменттан, йәғни балдаҡтарҙан (склериттарҙан) тора. Бал ҡортоноң түшенә аҫтан өс пар аяҡ, ә өҫтән ике пар ҡанат тоташҡан. Ҡорттар яҡшы осоу һәләтенә эйә. Тиҙлеге үтә юғары. Эшсе ҡорттар йөкһөҙ саҡта сәғәтенә 60-65 км, ә йөк менән 20-30 км ара үтә. Өс минутта тиҙлекте 1 километрға тиклем үҫтерә, осоу алыҫлығы 3-4 саҡрымға етә, ҡорт күсе 20-25 саҡрымға тиклем китә. Осоу бер сәғәт тирәһе дауам итә. Бал ҡорто һауала үҙ массаһының яртыһы тиерлек ауырлыҡтағы йөктө (бал һутын, һеркәне) күтәрә ала. Алғы аяҡтарында мыйыҡсаларын таҙартыу өсөн ҡулайламалары бар. Эшсе ҡорттарҙың артҡы аяҡтарында бәләкәй генә кәрзиндәр (башҡа ҡылсалар менән уратып алынған уйпаттар) урынлашҡан, уларға сәскәләрҙең һеркәһе йыйыла. Инә ҡорттоң һәм һоро ҡорттарҙың кәрзиндәре булмай. Ҡорһаҡ асыҡ ҡына айырып күрерлек алты балдаҡтан тора. Һәр балдаҡ ярым балдаҡтарҙан ҡоролған. Инә ҡорттоң һәм эшсе ҡорттоң ҡорһағының һуңғы балдаҡтары аҫтында ҡаяуы урынлашҡан. Ҡорһаҡ бүлегендә эске ағзалар тупланған. == Эске ағзалары == Аҙыҡты эшкәртеү ағзалары. Аҙыҡты эшкәртеү һәм һеңдереү эсәктәр эсендә башҡарыла, ә улар алғы, урта һәм артҡы бүлектәрҙән тора. Алғы бүлек йотҡолоҡтан, үңәстән — аҙыҡ үтеү юлынан, бал бөрләтәүенән — 45 миллиграмға тиклем бал һуты һыйҙыра алырлыҡ моҡсайҙан ғибәрәт. Ҡышлау осорона ҡорттар бөтөнләйгә бушанып инмәй, йыуан эсәктә 40 миллиграмға тиклем тиҙәк туплана. Яҙҙан алып көҙгә тиклем умартанан тышта, һауала бушана. Ҡан әйләнеше. Бал ҡорттарының ҡан йөрөү системаһы ябыҡ түгел, аортанан һәм йөрәктән — арҡаның ҡорһаҡ өлөшөндә урынлашҡан биш камералы тамырҙарҙан — тора. Ҡан һәм лимфа функцияһын шыйыҡ фазанан (плазманан), гемоциттарҙан торған гемолимфа үтәй. Гемолимфа туҡлыҡлы матдәләрҙе бөтә тән буйынса тарата, аҡһымдың тарҡалыу продукттарын йыйып ала. Өлкән ҡорттоң йөрәге түбәндәгесә тибә: балауыҙҙа йәки сәскәлә тыныс ҡына ултырғанда минутына 65-70 тапҡыр ҡыҫҡара, хәрәкәттә саҡта — 100, ә осҡанда — 150. Тын алыу ағзалары яҡшы үҫешкән. Ул тын алыу көпшәһенән, һауа тоҡтарынан тын алғыстарҙан (стигмаларҙан) — түштә, ҡорһаҡтың ян-яҡ өлөштәрендә урынлашҡан тишектәрҙән тора. Үрсеү ағзалары инә ҡорттарҙа һәм һоро ҡорттарҙа яҡшы үҫешкән. Эшсе ҡорттарҙың енес ағзалары оҡшаш, инә ҡорттоң енес ағзаһын хәтерләтә, әммә үҫешмәгән. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] f0zkrpz3w17fj5tq9veyeuwthz9u3uy 0 3438 24934 16245 2023-04-02T04:08:03Z Dcljr 283 book category 24934 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 18.04.2012. == Ояһы һәм уның микроклиматы == [[File:Beehives near Ellarcarr Pike - geograph.org.uk - 564480.jpg|left|250px]] Тәбиғи шарттарҙа бал ҡорттары ағас ҡыуыштарында, ҡая тишектәрендә, башҡа тыштан ҡурҡынысһыҙ урындарҙа йәшәй. Уларҙың ояһы вертикаль урынлашҡан бер нисә балауыҙ кәрәҙенән тора, ғәҙәттә бер-береһенән 12 мм аралыҡ менән сикләшә, ағас ҡыуышында йәки ҡая эсендә булһа, өҫ яҡтан яҡшылап нығытып ҡуйыла. Ҡырмыҫҡаларҙан, иңкештәрҙән, һағыҙаҡтарҙан айырмалы, вертикаль кәрәҙҙәрҙе тәбиғи материалдан, шулай уҡ кәрәҙле рам уртаһынан горизонталь урынлашҡан ике рәтле күҙәнәктәрҙән төҙөү бал ҡорттарына ғына хас. Оя — бал ҡорттары торлағындағы бушлыҡ, улар үҙҙәре умартала балауыҙҙан ҡороп бал ҡорто ғаиләһен урынлаштыра торған урын ул. Хәҙерге заман умарталарында бал ҡорто ғаиләһенең ояһы ҡәтғи рәүештә вертикаль урынлашҡан күсермәле рамдарҙағы балауыҙ кәрәҙенән тора. Оя рамдары үрсемде үҫтереү, шулай уҡ бал һәм һитәне йыйыу, һаҡлау өсөн кәрәк. Кәрәҙле рамдар умартала кейәгә ҡарата ҡабырғаһы менән, йәғни умартаның алғы һәм артҡы стеналарына ҡарата перпендикуляр ҡуйыла. Кәрәҙҙәр араһында буш урындар, бал ҡорттарының йөрөү юлдары — урамдар ҡалдырыла. Уларҙың киңлеге 12-13 мм тәшкил итә (был иһә ике ҡорт бейеклегенә тигеҙ тиерлек, улар бер-береһенә теймәй үтеп йөрөй). Ә ике оя кәрәҙе араһындағы, йәғни бер рамдың уртаһынан күрше рамдың уртаһына тиклемге аралыҡ 37-38 мм була. Үрсемде урынлаштырыу урынында кәрәҙҙең ҡалынлығы 24-25 миллиметрға тиң, ә уның юғары өлөшөндә, өҫтәрәк, ҡорттар бал өсөн күҙәнәктәрҙе оҙонораҡ итеп яһай. Ҡорттар, ғәҙәттә, кәрәҙҙәрҙең юғары өлөшөндә бал йыя. Уны ашауға ҡарап үрсем һаны арта бара. Бер рамды икенсеһенән 12 миллиметрҙан күберәк аралыҡҡа шылдырып күсергән хәлдә ҡорттар юғары күҙәнәктәрҙе бик ныҡ һиҙелерлек итеп оҙонайта. Ошо күҙәнәктәрҙе бал күҙәнәктәре тип йөрөтәләр. Кәрәҙ рамдарында бал һәм үрсем араһында бер ни тиклем һандағы күҙәнәктәр аҡһым аҙығы — һитә менән тултырыла. Яҙын, йәйен аталанған инәле бал ҡорто ғаиләһендә үрсемле, аҙыҡлы кәрәҙҙәр билдәле бер тәртиптә урынлаша. Үрсем (йомортҡалар, ҡарышлауыҡтар, ҡурсаҡтар) ояның уртаһы, елләтеү шарттары яҡшыраҡ булған кейәгә яҡыныраҡ урынлаштырыла. Үрсемде уратып, һитә, унан бал була. Бал һаҡлығын былай урынлаштырыу уның менән яҡшыраҡ эш итеү уғры (ҡараҡ) бал ҡорттарынан, һағыҙаҡ һәм башҡа дошмандарҙан һаҡлау мөмкинлеген бирә. Ләкин бал һутын һәм һеркәне күпләп килтергән осорҙа, әгәр ҙә ҡорттар ояһын кәрәҙҙәр менән ваҡытында киңәйтмәһәң, улар бөтә буш торған күҙәнәктәрҙе лә, хатта үрсемдәрҙән бушағандарын да бал менән тултырасаҡ. Температура режимы. Бал ҡорто ғаиләһенең имен-һау йәшәүе өсөн эш ҡорттары умарта эсендә температураны, дымлылыҡты билдәле кимәлдә тота. Ояның үрсем өлөшөндә, ҡарышлауыҡтар һәм ҡурсаҡтар үҫешә торған ерҙә, даими рәүештә 34-35 градус йылылыҡ тоторға кәрәк, сөнки ҡорттарҙың 30-ҙан алып 37 градусҡа тиклемге йылы температурала үҫешә алыуы билдәле. Ғаилә ояһындағы һауа температураһының һиҙелерлек үҙгәреүе кәрәкмәгән эҙемтәләргә килтерә. Мәҫәлән, үрсем зонаһында температура 34 градус йылылыҡтан түбән төшһә, йоғошло ауырыуҙар барлыҡҡа килергә мөмкин. Һауа көслөрәк һыуынһа, аскосфероз — эзбизлы (аҡбур) үрсем, бәшмәк кеүек сирҙәр тарала. Шуның өсөн әле генә эш башлаусы һәүәҫкәр умартасыларға бигерәк тә яҙын бал ҡорттары ояһын ваҡытһыҙ, бик иртә киңәйтеү, үрсем зонаһына, ояның үрсем өлөшөнә яһалма балауыҙ ҡуйыу менән мауығырға ярамай, сөнки бал ҡорто "балалары"ның — үрсемдең температура режимы боҙоласаҡ. Киңәйтеү эшен әкренләп, ғаиләнең үҫешеүен күҙәтеп һәм ныҡлы йылы көндәр урынлашыуға ҡарап үткәрәләр. Үрсем тәрбиәләүсе ғаиләлә ҡорттар тәненең оптималь температураһы 34-36 градус була, йәғни үҙгәреш 2 градус тирәһендә генә тирбәлергә мөмкин. Асыҡ һауала ҡорт тәненең температураһы, тышҡы тирә-йүн мөхиттең температураһына бәйләнешле, 13 градустан 44 градусҡа тиклем тирбәлә. Ҡорттоң ояла булмаған саҡтағы, мәҫәлән, бал һуты һәм сәскә һеркәһе йыйғандағы температураһы 35-38 градусҡа тиклем күтәрелә, әйләнә-тирәләге һауа температураһынан 8-10 градусҡа юғары була. Һауа дымлылығы. Шулай уҡ ҡорттарҙың үҙҙәре тарафынан көйләнә. Ояла һауаның дымлылығы, ғаиләнең көйөнә, тәүлектең, миҙгелдең һауа торошона бәйле рәүештә, 25-тән алып 100 процентҡа тиклем үҙгәреп тора. Сағыштырмаса иң дымлы урын (85-90 процент) ояның йомортҡалы һәм асыҡ үрсемле урынына тура килә. Ҡарышлауыҡтар күҙәнәктәрҙән тишеп сыҡһын өсөн сағыштырмаса оптималь дымлылыҡ — 90-95 процент. Иң төп бал йыйыу ваҡытында, шыйыҡ һут умартаға күпләп килтерелгәндә, ояла һауаның сағыштырмаса дымлылығы 50-60 процент, ә миҙгелдең башҡа осоронда 70-80 процент кимәлендә тотола. Артыҡ дымлылыҡты ҡорттар оянан әүҙем елләтеү юлы менән ҡыуып сығара. Шуны әйтергә кәрәк: был — бик мөһим мәсьәлә, сөнки һуңғы осорҙа бал ҡорттарында киң таралған төрлө ауырыуҙар ошо талаптарҙың үтәлмәүенә бәйле. Әгәр ҙә умарта ояһында тейешле температура, дымлылыҡты һаҡлаһағыҙ, мул бал алыуға өлгәшерһегеҙ. == Быны беләһегеҙме? == * Бал ҡорто осҡан саҡта ҡанатын секундына 440 тапҡыр ҡаға. * 100 мг ауырлыҡтағы бал ҡорто осҡан саҡта сәғәтенә 10 миллиграмға тиклем бал һуты ҡуллана. * Бер осоуҙа 50-60 мг-ға тиклем бал һуты килтерергә мөмкин, ә ҡорт күсе көсөргәнешле эшләгәндә көнөнә уны 10-12 килограмға тиклем йыя ала. * Ҡытыршы йөҙлө әйбер өҫтөнән үҙенең ауырлығынан 20 тапҡырға ауырыраҡ йөктө тартырға һәләтле (ат үҙенең ауырлығына тиң йөктө генә тарта ала); * Бал ҡорто күсенең 5-6 килограмға тиклем ауырлыҡта булыуы ихтимал. Ул 50-60 мең ҡорттан тора, уларҙың бал бөрләтәүендә 2-3 килограмм бал була. Йонсоу, насар көндәр торғанда, улар үҙенең һаҡлыҡ балы менән һигеҙ көн буйы туҡлана ала; * Бал ҡорто умартанан һигеҙ саҡрымға тиклем алыҫлыҡҡа осоп китә һәм кире ҡайтыу юлын таба. Файҙалы осошоноң радиусы ике саҡрым тип иҫәпләйҙәр. Был иһә 1256 гектарға тиң. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] 0d6ikuoyl8gxmamvnke87pkw4n5livc 0 3439 24935 16246 2023-04-02T04:08:06Z Dcljr 283 book category 24935 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/''</small> 25.04.2012. == Балауыҙ бүлеп сығарыу һәм кәрәҙ төҙөү == Бал ҡорто ғаиләһенең көнитмеше балауыҙ кәрәҙенән ҡорттар тарафынан оя яһауҙан башлана, һәм бөтә ғүмере шуның менән тығыҙ бәйләнгән. Бал ҡортоноң балауыҙы уның эсендә урынлашҡан айырым биҙҙәр тарафынан бүлеп сығарыла. Балауыҙ — ҡорт биҙҙәре бүлеп сығарған матдә — уларға төҙөлөш материалы булып хеҙмәт итә. Кәрәҙ төҙөү өсөн кәрәкле балауыҙҙы башлыса 12–18 көнлөк йәштәре бүлә, биҙҙәрҙең ныҡ үҫеше ҡорттоң шул ваҡытына тура килә. Яҙын һәм йәйен мул итеп туҡланған саҡта ҡорттарҙың эсендәге быуынсалар араһында аҫта балауыҙ бүлеүсе һигеҙ биҙ үҫешә. Балауыҙ биш мөйөшлө йоҡа ғына пластинкалар рәүешле итеп бүленә. Кәрәҙ төҙөү эшен башлағас, ҡорттар гирлянда һымаҡ тәлгәшләнеп, аяҡтары менән бер-береһенә тотона. Улар ныҡлап тәндәре менән һыйынышҡас, температура 35 градусҡа тиклем күтәрелә, балауыҙ пластинкаһы йылынып йомшара, һәм ҡорттар уларҙан кәрәҙ яһай. Бал ҡорттарының эсендәге һуңғы дүрт ярым балдаҡтың аҫҡы яғында икешәр бәләкәй балауыҙ “көҙгөһө” — асыҡ төҫтәге биш мөйөшкә оҡшашлы хитиндың айырым өлөштәре урынлашҡан. Эске яҡтан уларға биҙҙең туҡымаһы тоташа. Мул итеп туҡланған саҡта ҡорттар шыйыҡ балауыҙ бүлеп сығара. Ҡорт “көҙгөләр”ҙән балауыҙ пластинкаларын аяҡтары менән айырып ала, көйшәгестәре — өҫкө яңаҡтары менән йомшарта һәм уны яһалып ятыусы кәрәҙгә йәбештерә. Бер кәрәҙ-күҙәнәкте яһау өсөн алты-ете ҡорттоң дөйөм ауырлығы 12–13 мг булған пластинкаһы етә, йәғни 13 мг-ға яҡын балауыҙ кәрәк. Ә ул 50 пластинка тигән һүҙ. Ә бер һоро (әре) ҡорт күҙәнәге өсөн 30 мг балауыҙ, йә иһә 120 пластинка тотонола. Балауыҙ тәңкәләрен ҡорттар ҡайһы берҙә, айырыуса төҙөлөш эштәре булмаған саҡта, төшөрөп ҡалдыра. Уларҙы умартаның төбөндә күпләп күрергә мөмкин. Ҡайһы ваҡытта ҡорттар уларҙы рамдың бурсаларына һәм ағас түбәләргә һала, киҫәктәр итеп тығыҙлап беркетә, йөрөү юлдары өсөн тоташтырғыстар, бәләкәй баҫмалар, оролар яһай. Был балауыҙ менән ҡорттар иртә яҙҙан ҡарышлауыҡлы күҙәнәктәрҙе — үрсемде көпләп бикләй. == Талаптар, шарттар == Умартаға бары тик яңы татлы бал һуты һәм һеркә килһә генә ояла кәрәҙ төҙөү һиҙелерлек йәнләнә. Йыйым, йәғни бал йыйыу ни тиклем көслөрәк булһа, ҡорттар балауыҙҙы шул тиклем күберәк бүлә ала. Ғаиләлә аталанған инә ҡорт булғанда, ояла (яҡшы микроклимат торғанда), тәбиғәттә бал йыйымы көслө мәлдә, ҡорттар балауыҙ бүлә һәм кәрәҙ эшләй. Инәһе булмаған ғаиләлә кәрәҙ төҙөү туҡтап ҡала. Ғаилә күс айырыуға әҙерләнгән саҡта ла шулай уҡ кәрәҙ яһау туҡтатыла. Уның өсөн умартала бал һәм һитә менән мул туҡланыу ҙа бик мөһим. == Кәрәҙҙәр төҙөү == [[File:Broodcomb.jpg|left|200px]] Бал ҡорттары үҙенең кәрәҙен һәр саҡ өҫтән аҫҡа табан яһай. Береһе артынан икенсеһе урынлашып, ҡатмарлы оя барлыҡҡа килә. Әгәр ҙә ояның бөтөнлөгө боҙолһа, ҡорттар шунда уҡ биологик норманы аяҡҡа баҫтыра: емерелгән йәки алынған кәрәҙ урынына яңыһын төҙөй. Яһау буйынса эштәрҙе тиҙләтеү һәм эшсе ҡорттар күҙәнәктәренән ныҡлы кәрәҙ алыу өсөн яһалма балауыҙ файҙаланалар. 410х260 мм ҙурлыҡтағы яһалма балауыҙҙан яңы кәрәҙ төҙөү өсөн 435х300 мм-лы оя рамына ҡорттар уртаса 70 г балауыҙ өҫтәй. Ә яһалма балауыҙҙан рамға 110–120 г өҫтәргә кәрәк була. Уңайлы шарттарҙа ҡорт ғаиләһе бер миҙгел эсендә 10-ға тиклем яңы кәрәҙ төҙөй ала, уртаса хәлле күс 12–16, ә көслө бал ҡорто ғаиләһе йәйге осорҙа 20–24 балауыҙлы рамды тултыра. Яңы төҙөлгән кәрәҙҙәр шәкәр ҡомо кеүек аҡ төҫтә була. Әгәр ҙә инә ҡорт тиҙ арала уларға йомортҡа һалмаһа, ҡорттар күҙәнәктәрҙе елем менән һылап ялтырата. Һөҙөмтәлә яһалма балауыҙ аҡһыл-алтын төҫкә инеп, һуңынан бер аҙ һарғая. == Күҙәнәк төрҙәре == Кәрәҙҙәрҙең төҙөлөшө бик үҙенсәлекле. Улар күҙәнәктәрҙән — геометрик тура алты мөйөштәрҙән (призмаларҙан) тора. Һәр күҙәнәктең төбөндә өсәр тигеҙ ромбик урынлашҡан. Кәрәҙ күҙәнәге алты мөйөшлө булыу сәбәпле, һәр береһе алты күҙәнәк менән сикләшә. Күҙәнәктең төбө өс яҡлы, ул бер үк ваҡытта кәрәҙҙең ҡаршы яғындағы өс күҙәнәк төбөнөң өлөшө булып тора. 435х300 мм ҙурлыҡтағы бер стандарт кәрәҙ рамы үҙ эсенә 9100-гә тиклем күҙәнәк һыйҙыра, шуларҙың 8000-гә яҡыны үрсем сығарыуға яраҡлы. Бал ҡорттары күҙәнәктәрҙе өс төрлө яһай: диаметры 5,4 мм һәм тәрәнлеге 11–12 мм булған ваҡтары — ҡорттар үҫтереп сығарыу, бал һәм һитә һаҡлау өсөн; диаметры 6,9 һәм тәрәнлеге 14–16 мм булған әре ҡорт күҙәнәктәре — һоро ҡорттар сығарыу һәм бал һаҡлау өсөн, уларҙа ҡорттар һитә һаҡларға тырышмай. Ғәҙәттә, әре ҡорт күҙәнәктәре кәрәҙҙең аҫҡы өлөшөндә урынлаша. Күсмә күҙәнәктәрҙә дөрөҫ булмаған формалылары бал һаҡлау өсөн тәғәйенләнгән. Күс айырыуға әҙерләнгәндә ҡорттар кәрәҙҙең ҡабырғаларында йәки аҫтында имән сәтләүегенең түбәсәйенә оҡшаш һауыт һымаҡ айырым күҙәнәктәр төҙөй. Был һауытты һуңынан инәлек ояһы, инә көбө тип атайҙар. Унда инә ҡорт тәрбиәләп үҫтерелә. Рубриканы Рафиҡ НОҒОМАНОВ алып бара. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] evi7jevvx60id31zea6yyqenwz6z42f 0 3440 24930 16239 2023-04-01T08:25:56Z Aidar254 420 24930 wikitext text/x-wiki <small>''Рубриканы Рафиҡ Ноғоманов алып бара. Мәҡәләләр 2012 йылғы «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған http://bashgazet.ru/usadba/2336-umartasyly-serre.html''</small> == Талаптар == [[File:Langstroth-hive.jpg|thumb]] Умарта ҡоро, йылы, яҡшы елләтелерлек, яуым-төшөмдән һәм тышҡы температураның киҫкен үҙгәреүенән бал ҡорттарын ышаныслы һаҡларлыҡ һәм ҡышҡы осорҙа уларҙың һәләк булмауын тәьмин итерлек булырға тейеш. Бал ҡорттарының биологик үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, бөтә типтағы умарталарҙың эске ояларының мотлаҡ тип иҫәпләнгән ҙурлығы (үлсәме) булырға тейеш: * ике оя кәрәҙе араһындағы аралыҡ — 37 мм; * йәнәш кәрәҙҙәр араһындағы буш урындар, бал ҡорттары өсөн йөрөү юлы ҙурлығы — 12 мм (был ике бал ҡорто бейеклеге); * рамдарҙың ҡабырғалағыһының планкалары, умартаның ситтәре (стенаһы) араһындағы аралыҡ — 7,5 мм; * рамдарҙың өҫтөндәге аралыҡ — 8 мм; * рамдар аҫтындағы бушлыҡ (рамдың аҫҡы планкаһынан умартаның төбөнә тиклем) — 20 мм. Яһағанда мотлаҡ рәүештә ошо параметрҙарҙы иҫәпкә алырға кәрәк. Әгәр ҙә был үлсәмдәрҙе һаҡламаһаң, бал ҡорттарына үтеп йөрөү өсөн ҡыҫынҡы буласаҡ, ә ҙурайтыбыраҡ ебәрһәң, ҡорттар буш урында кәрәҙ төҙөй, балауыҙ оролары — «телсәләр» һаласаҡтар. Хәтерегеҙҙә тотоғоҙ: бал ҡорттары бушлыҡты яратмай, бының менән килешә алмай. Умарталарҙы, рамдарҙы башлыса ылыҫлы, йомшаҡ япраҡлы ағастарҙан: ыҫмалаһыҙ ҡарағайҙан, шыршынан, йүкәнән, тирәктән, күк тирәктән һәм уҫаҡтан эшләйҙәр. Шулай уҡ һирәк осраҡта ҡыҙыл талдан, өйәңкенән һәм ҡараманан яһайҙар. Умарта эшләйбеҙ тип, ундай ағастарҙы һыу, йылға буйҙарынан йыҡмағыҙ. Ағастың еүешлеге 15 проценттан артырға тейеш түгел. Ул беренсе һәм икенсе сортлы булһын, ә рамдар өсөн 3 — 5-се сортлыһын да файҙаланырға мөмкин. Ҡаты ағастар (ҡайын кеүек) эшкә яраҡлы түгел, улар ауыр була һәм йылылыҡты насар һаҡлай. Ағас сирһеҙ, тура ҡатламлы, бөжәк йырғысламаған булырға тейеш, серегән, ярылған урындары булмаһын. Тағы ла бер-ике кәңәш. Умарта яһау өсөн үтә йәш ағасты киҫмәҫкә кәрәк. Беренсенән, тәбиғәтте, тирә-яҡ мөхитте һаҡлау маҡсатынан сығып, икенсенән, ҡорт айырған осорҙа умарталыҡты ташлап осоп киткән бер күс тә, шулай уҡ ҡырағай ҡорттар ҙа, йәш ағасҡа барып ҡунмай бит, ә ҡартырағының ҡыуышына һырый. Умарта эшләгәс, уны оҙаҡ йылдар ҡулланыу, бал ҡорттары үҙ умартаһын тиҙерәк тапһын өсөн, тәүҙә әлиф, шунан умартаның тышҡы яҡтарын аҡ, зәңгәр, күк, һары, йәшел төҫтәргә буярға кәрәк (ҡорттар ошо төҫтәрҙе яҡшы күрә һәм айыра). Май буяуын ҡулланыу һәйбәт. Эмаль буяу тиҙ ҡубыусан була. == Төп өлөштәре == * Корпус — унда умартаның ҙур рамдары менән бал ҡорттарының оялары урынлаштырыла. * Магазин өҫтәлмәһе — бал йыйыу осоронда балды һалыу өсөн ярты магазин рамдары ҡуйыла. * Ҡапҡас — яҫы, бер яҡҡа иңкеү (ике яҡҡа иңкеү), корпусҡа йәки магазин өҫтәмәһенә кейҙерелә. * Аҫҡы ҡапҡас — умартаның түшәмен нығытыусы беркеткес, бында кәмәшәүҙәрҙе урынлаштыралар, өҫкә йылытҡыс материалды (яҫтыҡты) һалалар. * Төп — ысҡындырып алынмалы йәки түбәнге кейәһе менән осоп килеп ултырыу таҡтаһы тотош корпусҡа ҡағылған булырға мөмкин. == Рамдар == [[File:Beekeeping langstroth hive frame.jpg|left|200px]] Оя һәм магазин рамдары була. Уларҙа бал ҡорттары кәрәҙ — ояларҙың нигеҙен һуҙа. Һәр рам өҫкө, аҫҡы бурсанан, ике ян-яҡ планканан тора. Өҫкө бурсаның ике башы рамды умартаға элеп ҡуйыу өсөн 10-ар мм оҙонлоҡҡа артып сығып тора. Бөтә төр умарталарҙа ла рамдың өҫкө бурсаһы менән ян-яҡ планкалары яҫылығы буйынса бер тигеҙ — 25 мм була (өҫкө өлөштә 1/3 бейеклеккә улар 37 миллиметрға тиклем киңәйтелгән); өҫкө бурсаның ҡалынлығы — 20-22 мм, ян-яҡтағылары —8-10 мм. Аҫҡы бурса оҙонлоғо буйынса рамдың асыҡлығына тигеҙ, ә киҫелеше буйынса 15×15 мм тәшкил итә. Ян-яҡ планкаларҙы өҫкө һәм аҫҡы бурсаларға 30-35 миллиметрлы ҡаҙау менән ҡағалар. Стандарт оя рамдарының күләме 435×300 мм (оҙонлоғо һәм бейеклеге). (Һүрәттә ҡарағыҙ). Күп корпуслы умартаның рамдар үлсәме — 435×230 мм, ә магазиндың яртылаш рамдарының үлсәме — 435×145 мм; ошо һуңғы әйткән ике төрлө рамдарҙың башҡа үлсәмдәре (киңлеге, яҫылығы һ.б.) оя рамдары менән бер иш. Умарта эшләргә йәки һатып алырға теләүселәргә тағы ла әйтер һүҙебеҙ бар: уны яһау өсөн шулай уҡ пенополистирол, пенопласт файҙаланалар. Ҡамыш, пресланған юнысҡы, ағас бетоны һәм башҡа материалдарҙан яһау осрағы ла бар. Шулай ҙа умарта өсөн иң һәйбәт материал — ағас. == Эш ҡоралдары == Умартасыға күс ябыр өсөн иң тәүҙә, әлбиттә, умарта кәрәк. Хәҙерге көндә йыш таралғандары түбәндәгеләр: 12 рамлы дадан умартаһы, ике корпуслы умарта, умарта-лежак (йәғни горизонталь, киң 20-24 рамлы умарта) һәм күп корпуслы (4-5 корпустан торған) вертикаль умарта. Беҙҙең Башҡортостанда предприятиелар, айырым урман хужалыҡтары, шәхси эшҡыуарҙар умарта эшләйҙәр. Стәрлетамаҡта һәм Таганрогта умартасылыҡ ҡорамалдары сығарыусы заводтар бар, ләкин улар умарта эшләп сығармай. Беҙгә улар Киров, Пермь өлкәләренән килтерелә. Ҡайһы бер урман хужалыҡтары, бәлки, үҙҙәре өсөн эшләп сығаралыр, ә күпләп яһау юҡ. Шуның өсөн һеҙ, ҡортсолоҡ менән шөғөлләнер булғас, үҙегеҙ эшләп ҡарағыҙ. Умартанан тыш тағы ла ошондай ҡоралдар кәрәк буласаҡ: күрек йәки төтәткес, битлек йәки күҙлек, умарталыҡ бысағы, аҡ халат — уны күс һәм оя ҡарағанда, умарта янында эшләгәндә кейәләр. Бал ҡорто ғаиләләрен ҡарағанда айырым рамдарҙы, баллы кәрәҙҙе ҡулда тотоп йөрөмәҫ өсөн, айырым, бер нисә рам һыйырлыҡ күсереп йөрөтә торған йәшник йә ҡап (пакет) кәрәк. Ҡорт айырған осорҙа умартасының моҙғаһы булыуы шарт. Уның атамалары төрлөсә: ҡайһы бер райондарҙа, ауылдарҙа тубал тиҙәр, ҡайһылары тәгәс йә ҡаяҙ тип йөрөтә. Нисек кенә әйтмәһендәр, уның маҡсаты — берәй урынға ҡунған, һырыған күсте йыйып алыу өсөн яһалған һауыт, ә йыйыр өсөн ҙур ағас ҡалаҡ кәрәк. Моҙғаны завод эшләп сығара. Айырым умартасылар ҙур күстәр өсөн оло моҙға яһай, сөнки бәләкәйенә ҙур күс ябылһа, уның эсендә эҫелектән янып үлә. Ҡорттарҙы ҡарағанда ҡаҙ, бигерәк тә өйрәк ҡанаты булһа яҡшы. Уның менән рамдағы, кәрәҙҙәге ҡорттарҙы һыпырып төшөрөргә уңайлы. Ә бал алыу осоро еткәндә, бал ҡыуҙырғыс, ҡыуҙырыр алдынан кәрәҙҙе аса торған бысаҡ(стамеска) кәрәк. Был осраҡта өйҙәге аш-һыу бысағы бармай. Ҡыш осоронда умартаға сысҡан инмәһен өсөн, кейәһенә (умарта ауыҙына) алюмин кейә япҡыс ҡуялар. Умартағыҙ булып, ояға ҡуйырға рамдарығыҙ булмаҫҡа мөмкин. Уны үҙегеҙ эшләп ҡарағыҙ. Умартасы ҡоралдарының хаҡы арзан түгел. Хаҡтарға ҡарап, ниндәй сығым талап ителгәнен белеп, уйлап эш итһәгеҙ ине: умартасылыҡ менән шөғөлләнергәме, әллә юҡмы? Башлап китеүселәргә ҡыйынға тура киләсәк (бигерәк тә аҡса яғынан ҙур мохтажлыҡ кисерһәгеҙ). Етмәһә, эште башлап ебәреүселәр өсөн һәүәҫкәр умартасыларға бер ниндәй ҙә ташлама юҡ. Һеҙ яһалма балауыҙҙы ҡайҙан алырға тейешһегеҙ? Элек уны складта иретелгән балауыҙға алмаштырып ҡына бирәләр ине. Ә хәҙер, аҡсаң булһа, умартасылар өсөн магазиндан һатып алырға ла була. [[Категория:Умартасылыҡ серҙәре]] rh9auzfoaqg0b8eni8pmzfwig7cy6xd 0 3441 19995 12623 2019-10-22T17:37:59Z Азат Хәлилов 311 19995 wikitext text/x-wiki [[File:Pulsatilla_patens01(js).jpg|right|thumb|225px|]] # Алатауҙың аръяғында<br />Алтын бала ултыра.<br />Аяғында алама шеш,<br />«Йә, Аллаһ», — тип ултыра. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7m6rl2xsl3r5n2dd5br4kver2ungrxm 0 3442 19916 12631 2019-08-26T03:43:13Z Aidar254 420 19916 wikitext text/x-wiki [[File:20.Falz.JPG|thumb|150px|Ураҡ]] # Кәк(е)ре лә бөк(ө)рө,<br> Йыһан ерҙе бөтөрҙө. # Кәк(е)ре лә бөк(ө)рө<br> Донъя эшен бөтөрә. # Бәләкәй генә бөк(ө)рө,<br> Ялан ерҙе бөтөрҙө. # Бәләкәй генә ялтырауыҡ<br> Бөтөн ерҙе бөтөрә. # Ҡамыш араһынан яңы тыуған ай йүгерә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cv6a2lmlkjpqvu7dtqjpzo8rlquh7jy 0 3443 24812 12638 2023-02-23T08:24:21Z Aidar254 420 24812 wikitext text/x-wiki # Сөмәй башында ҡалын сәс,<br /> Сәсен күр ҙә тороп ҡас. # Ҡыш яланғас,<br /> Йәй булһа, кейенә. # Мең һанат, мең һалдат,<br /> Һәр һалдатта мең ҡанат. # Бабамдан ҡалған иҫке тун,<br /> Ябын да йылыһында ҡун. # Энәһеҙ-епһеҙ теккән күлдәк кейгән. '''Көҙгө урман''' # Балаҫ өҫтө сып-сыбар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2epwb386iwctxfif8qaglnw7x2j2hlb 0 3444 12645 12644 2017-08-23T21:45:30Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12645 wikitext text/x-wiki [[File:Tonsils diagram.jpg|thumb]] #Ҡабыҡ аласыҡ,<br>Ҡабыҡ аласыҡтан — һөйәк аласыҡ,<br> Һөйәк аласыҡтан — ерән аласыҡ. #Ит һарай,<br>Ит һарай эсендә аҡ ҡалай,<br>Аҡ ҡалай эсендә йүгерек малай. #Өлкән өй,<br>Өлкән өй эсендә кесе өй,<br>Кесе өй эсендә болван бей. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hhcx8sej9xjiuc8ifye4urj6a2cnedd 0 3445 12652 12651 2017-08-23T21:45:30Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12652 wikitext text/x-wiki # Ишектән инәләр ҙә<br> Миңә менәләр. # Өй түрендә хан урыны,<br> Хан урыны — ял урыны. # Арығандар ҙа миңә менә,<br> Асыҡҡандар ҙа миңә килә. # Миндә тыуалар,<br> Миндә ашай-эсәләр,<br> Миндә йоҡлайҙар,<br> Миндә үләләр. # Оҙон инем, йығылдым,<br> Йыуан инем ярылдым,<br> Инде ни хәл итәйем — <br>Кеше итәген ялайым? # Оҙон булдым — киҫтеләр,<br> Йыуан булдым — ярҙылар,<br> Инде хәҙер нишләйем,<br> Кеше итәген ялайым? [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rwt1jl9dgxxtt573indaxaubmys7nm8 0 3446 12659 12658 2017-08-23T21:45:31Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12659 wikitext text/x-wiki [[File:Swather.jpg|thumb]] [[File:Windrower, zwadmaaier.jpg|thumb]] # Ел тирмәне тиһәң — аты бар,<br /> Арба тиһәң — ҡанаты бар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kcxmycchmp0ekbrunxbr9hwxuc7xxh4 0 3447 12668 12667 2017-08-23T21:45:31Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12668 wikitext text/x-wiki [[File:Midsummer bonfire.jpg|thumb]] # Арғы ситән буйында<br /> Ҡыҙыл әтәс йүгерә. # Шаян һары бесәйем <br />Битен йыуып ултыра,<br />Ел сыҡтымы — ҡотора. # Һиңә лә бирмәй,<br />Миңә лә бирмәй,<br />Үҙе ашап ултыра. # Ялт-йолт итә,<br />Ялмап йота. # Телләнеп ала ла <br />Урап, эҫегә һала. # Елдән арта, һыуҙан ҡайта # Күрергә күркәм,<br />Тоторға ҡурҡам. # Күрер күҙгә матур,<br /> Күтәреүгә ауыр. # Ҡырам, емерәм —<br /> Төкөрөктән ҡурҡам. # Үҙем буйы ҡыҙыл суҡ. # Ашатһаң — терелә, <br /> Эсерһәң — үлә. # Тотһам өҙөлә, <br />Ҡалмай үҙемә. # Ҡыуыш таштың аҫтында<br /> Ҡыҙыл тунлы ҡыҙ ята. # Ишектән керер, <br /> Тишектән сығыр. # Иртә лә килә ҡара ҡыҙ,<br /> Кис тә килә ҡара ҡыҙ,<br />Ауыҙында тимер ҡубыҙ,<br /> Уйнап килә ҡара ҡыҙ. # Бер йәнһеҙ бер йәнһеҙҙең йәнен ала. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h8uwx26udpdatm24dto0z5qoqsp4710 0 3448 12673 12672 2017-08-23T21:45:31Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12673 wikitext text/x-wiki [[File:Fire-animation.gif|thumb|300px]] # Тефү-тефү, гәү-гәү! [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] aur2k4vogml31sr3w1rx6azr693shxw 0 3449 12681 12680 2017-08-23T21:45:31Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12681 wikitext text/x-wiki [[File:После прогорания дров появляются угли для пожарки чего либо.JPG|thumb]] # Утта үләм, утта тереләм. # Әрйә тулы ваҡ таш. # Күрер күҙгә матур сәскә,<br />Күтәрергә ауыр сәскә. # Зәңгәр-зәңгәр, зәңгәр сәскә,<br /> Күк, күк, күк сәскә.<br />Күрер күҙгә матур сәскә,<br /> Күтәрергә ауыр сәскә. # Һике аҫтында — тарма бар,<br /> Көсөң етһә, барын ал. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] b9b13f3xrng97y9xve05iiqzuu2gslx 0 3450 12686 12685 2017-08-23T21:45:31Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12686 wikitext text/x-wiki #Мин «һайт» иттем — ул «шарт» итте;<br /> Мин «ух» иттем — ул «уф» итте; <br />Ауыҙын асты, тороп ҡасты,<br />Ҡуйыныма кереп ятты. #Тап итте — табағы ярылды. #Орҙом, бәрҙем — ҡарынын ярҙым. #Өйөм артында дүрт бүре,<br />Дүртеһе лә күк бүре,<br />Һуҡтым — ауыҙын асты,<br />Ҡосаҡҡа кереп ҡасты. #Юғары менде, түбән төштө — шарт итте! [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2zdez343vvesh7r1lc00lquaun2nkqo 0 3451 12690 12689 2017-08-23T21:45:32Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12690 wikitext text/x-wiki [[File:El tiempo no para.jpg|thumb|right]] # Йәнһеҙ йәнлене уята. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1542hw0fs5mn4mdytp4vxn7jfrsv3qd 0 3452 12696 12695 2017-08-23T21:45:32Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12696 wikitext text/x-wiki [[File:Fiorediciliegio.jpg|thumb]] # Яртыһының яртыһы —<br />Үҫкән ағас яртыһы;<br /> Яртыһының яртыһы —<br />Тос тимерҙең яртыһы;<br /> Яртыһының яртыһы —<br />Осҡан ҡоштоң яртыһы. # Һыуҙа балыҡ яртыһы —<br /> Яртыһының яртыһы;<br /> Урмандағы ағастың — <br />Яртыһының яртыһы;<br />Осор ҡоштоң яртыһы — <br />Яртыһының яртыһы. # Түшен киргән ни икән,<br />Осоп киткән ни икән, [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 47sv3hdp49j3mxsdfuny8px68pvbqtr 0 3453 12706 12705 2017-08-23T21:45:32Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12706 wikitext text/x-wiki [[File:Flèches 1.5.jpg|thumb]] [[File:Annual report of the Board of Regents of the Smithsonian Institution (1900) (18409502316).jpg|thumb]] # Айыры-айыры күрке бар,<br />Башында аҡ бүрке бар. # Йәне юҡ, өнө юҡ,<br />Йөнлө ҡошто еткермәй. # Аҡ таяҡ,<br />Утлы баш,<br />Тимер бүрек. # Аҡ йылан атылды,<br />Йән эйәһен ҡатырҙы. # Ул ниҙер, кем?<br /> Башы айыры тоғо бар,<br />Баш аҫтында бүрке бар,<br /> Ысҡындырып ебәрһәң,<br />Йән алмаға ирке бар. # Тап, тап, табаны юҡ,<br />Елеп китһә, еткермәй,<br />Ергә төшһә, таптырмай. # Ҡылт итте, күҙҙән китте. # Ул ниҙер, кем?<br />Башы айыры күрке бар,<br />Аҡ тимерҙән бүрке бар,<br /> Фарман итһәң, осоп китеп,<br />Йән алмаға ирке бар248. # Ул ниҙер, кем?<br />Дошманын күрһә — оса,<br />Йәне юҡтыр,<br />Тән тишеп, ҡан эсә. # Аҡҡош оса,<br />Уны күргән боҫа,<br />Тейгәне — ҡара ҡан ҡоҫа. # Йәне юҡ, тән тишеп, ҡан эсә. # Аттым — ҡайтманы,<br />Ергә барып ятманы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pr1f9dtr9qfxft817sobx3a3jyczc40 0 3454 12711 12710 2017-08-23T21:45:32Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12711 wikitext text/x-wiki #Инәһе тулғана<br> —Балалары ҡул саба. #Шәпи ағай шәпкәһе <br>Тик торғанда шыбырлай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ooaw6carmliiqu8ygj5rrxmbmbogktv 0 3455 12715 12714 2017-08-23T21:45:32Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12715 wikitext text/x-wiki #Кескәй генә күҙҙәре,<br />Мороно оҙон бигерәк,<br /> Уның исемен әйтеү өсөн<br /> Өс кенә хәреф кәрәк. #Кәүҙәһе — бейек кәбән,<br />Танауы — ергә тейгән,<br />Аяҡтары — бүрәнә,<br />Юҡ ул беҙҙең тирәлә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mwhazricfbd0cjkuavxqow76k2fw1qy 0 3456 20056 16468 2020-01-14T18:40:43Z Айсар 394 20056 wikitext text/x-wiki Дөгөнө бешерергә һәм һыуытырға. Йәшел һуғанды һәм яңы ҡыярҙы һалам кеүек итеп турарға. Балыҡты йомшаҡ итен бешерергә, һыуытырға һәм ваҡлап турарға. Унан һуң бөтә ашамлыҡты фужерға ҡатлап-ҡатлап һалырға, өҫтөнә майонез соусы ҡойорға һәм помидор, йомортҡа, тәмләткес үләндәр менән биҙәргә. == Ингредиенттар == * бешкән дөгө 35-40 г * бешкән балыҡ 40-45 г * помидор 10-15 г * ҡыяр 15-20 г * башлы йәки йәшел һуған 10 г * йомортҡа 10 г * горчицалы майонез соусы 20-25 г * әҙер горчица 2 г * тәмләткес үләндәр 2-3 г * кәрәгенсә тоҙ, борос. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] 2yj4k5wvvinpl40mybdwlnqaephegoc 0 3457 22620 21899 2020-07-31T03:46:26Z Sherbn 411 /* Башҡа эксперименттар */ 22620 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center"> [[Файл:Conical flask stylised.svg|link=]] <big> '''Сәләм! Фән һәм ҡыҙыҡлы эксперименттар донъяһына рәхим ит!'''</big> <big>''Был дәреслек һин өйҙә лә эшләй алған фәнни эксперименттарҙан тора.<br /> Һин уларҙы еңел генә эшләп, фәндең асылын аңлай алаһың.</big> </div> == Йөкмәткеһе == === Эксперименттар === [[Файл:Green Slime in hand.JPG|left|100px|Йәшел лайла]] ; [[/Лайла/|Лайла]] : Йәмһеҙ, ҡотһоҙ йәшел лайла! Һеҙгә оҡшаймы? <br style="clear:all" /> [[Файл:כרוב אדום.JPG|left|100px|Ҡыҙыл кәбеҫтә]] ; [[/Ҡыҙыл кәбеҫтә индикатор/|Индикатор урынына ҡыҙыл кәбеҫтә]] : Ҡыҙыл кәбеҫтә әсе йәки һелтеле мөхиттә төҫөн үҙгәртә. Был бик ҡыҙыҡлы! <br style="clear:all" /> [[Файл:Lochkamera prinzip.jpg|left|100px|Ябай ғына обскур-камера]] ; [[/Обскур камераһы/|Обскур камераһы]] : Күҙҙәрегеҙгә зыян килтермәйенсә ҡояш сыҡҡанын, байығанын күргегеҙ киләме? Был һеҙҙең өсөн. <br style="clear:all" /> [[Файл:Cola3.JPG|70px|left|Содалы һыуҙа йөҙөм еләктәре бейей]] ; [[/Бейеүсе йөҙөм/|Бейеүсе йөҙөм]] : Йөҙөмдәрҙе бейетегеҙ! Һуңынан ашағыҙ! <br style="clear:all" /> === Башҡа эксперименттар === '''Химия''' * [[Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар/Кислота менән тәжрибәләр]] —Был кислота! Шәп бит,ә? * [[/Ҡамыр ҡабартҡыс менән лимон/]] — Быны эсергә ярай ; Химик матдә яндырмаҫ! * [[/Шыжлай торған ванна таҙартҡыс, уны нисек эшләргә/]] — Уны нисек эшләргә- аш-һыу бүлмәһендә булған һәм магазиндан алынған әйберҙәрҙән эшлә. Был тоҙҙарҙы эшләү балаларға ғәләмәт ҡыҙыҡ буласаҡ. * [[/Яҙыу ҡараһы хромотографияһы/]] * [[/Лимондан электр сығарыу/]] — Һуттар ҙа электрҙы һаҡлай ала! Мөғжизә! * [[/Ҡамыр ҡабартҡыс менән һеркә/]] — Шартлатҡыс менән ут һүндергес бер биттә? Һеҙ быларҙың икеһен дә уларҙан эшләй алаһығыҙ . * [[/Шартлаған күбек/]] — Магний менән HCl ҡулланып шартлағыс һабын күбектәре эшләп ҡара * [[/Үҙең кристалл үҫтер|Үҙең кристалл үҫтер]] — Һәр балаға кәрәкле кристалдар * [[/Һабын двигателле кәмә|Һабын двигателле кәмә]] — Кәмәне ябай һабын хәрәкәткә килтерә! <br> ;Сығанаҡтар * [http://www.alto-lab.ru/ Занимательная химия] '''Биология''' * [[/Бәшмәк үҫтереү|Үҙегеҙ бәшмәк үҫтерегеҙ]] — Баҡсағыҙ юҡмы? Ҡайғырмағыҙ, бәләкәй икмәк киҫәгендә лә бәшмәк үҫтерергә мөмкин. * [[/Термиттар менән идара ит|Термиттар менән идара ит]] — Бойороҡтарға буйһонорға өйрәтәбеҙ уларҙы! * [[/Сысҡаның өшөмәһен/]] — Ҡайһы бер ваҡыт сысҡандарыңдың хәле насарайып китә; әллә бахырҡайҙар өшөгәнме? Киләсәктә ундай хәлдәргә тарымаҫ өсөн тәжрибә эшләп ҡарайыҡ. * [[/Аллы-гөллө сәскәләр/]] — Аҡ ҡәнәфер сәскәһен матур төҫтәргә буяйбыҙ . '''Физика''' * [[/Перископ|Перископ эшләп ал]] — Шәп! Хәҙер мөйөш артындағыны күрер өсөн этләнергә кәрәкмәй. Ниндәй заманалар етте! * [[/Һыуҙа батмай торған энә|Һыуҙа батмай торған энә]] — Энә таҙа һыуҙа йөҙә, әммә һабынлы һыуҙа бата. * [[/Йөҙөп йөрөүсе компас|Йөҙөп йөрөүсе компас эшлә]] — Үҙең эшләй алғанда уны магазиндан алыу кәрәкме? * [[/Ҡағыҙ вертолёт| Оса торған ҡағыҙ вертолёт]] — Вертолётты ҡағыҙҙан да эшләп була! Уны эшләр өсөн башҡа сәбәп кәрәкме? * [[/Ябай выключатель|Выключатель эшлә]] — Электр утын ҡабыҙыу һәм һүндереү яйланмаһын эшлә. * [[/Йәйғор төҫөндә бағана|Йәйғор төҫөндә бағана]] — Шыйыҡсала матур төҫтәр эшләгең һәм күргең киләме?Был һинең өсөн! * [[/Йөҙәме/]] — Ҡотҡарыу сараһы итеп ҡулланырҙан алда был әйбер һыуҙа йөҙәме икәнен тикшереп ҡарағыҙ! * [[/Osmosis in eggs|The fantastic squirting egg]] — Want to annoy other people by squirting them with eggs and not even put enough energy into it to crack an egg? Then this is for you!(Был тәүфиҡһыҙлыҡ кәрәк түгелдер) * [[/Ооблек/]] — Кукуруз крахмалынан (2) һәм һыуҙан (1) бер үк ваҡытта йомшаҡ та, ҡаты ла булған әйбер эшләгеҙ (неньютоновская жидкость). * [[/Нисек электромагнит эшләргә]] — Өйөгөҙҙә ятҡан әйберҙән электромагнит эшләгеҙ! '''Һәм башҡалар''' * [[/Йәшерен хәбәр яҙығыҙ/]] — Шпион булғың киләме?? ===Һеҙ һораған тәжрибә=== * [[/Ни өсөн ямғыр яуа?/]] __NOTOC__ {{Subjects|Wikijunior Discovery and Innovation}} {{Alphabetical|B}} [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар| ]] lgt3w9qcf96kyjqqvbqt91icd31tua0 0 3458 17392 17381 2017-10-09T20:15:22Z Dcljr 283 + sortkey 17392 wikitext text/x-wiki [[Файл:Raisins.jpg|thumb]] == Нимә кәрәк == * Быяла стакан алығыҙ. Стаканды Sprite йәки башҡа төр газлы һыу менән тултырығыҙ. * Стаканға йөҙөм бөртөктәре һалығыҙ. == Нимә күҙәтәбеҙ? == Йөҙөм бөртөктәре өҫкә күтәрелә лә, бейегән кеүек, аҫҡа төшә. == Фәнни аңлатма == Уйнап торған газлы эсемлектә ирегән углекислоталы газ (CO₂) бар. Был газ шул тиклем күп, ирегән газ бергә ҡушылып, күбекләнеп өҫкә ҡалҡа башлай. Шул газ ҡыуыҡтары йөҙөм бөртөгөн өҫкә ҡалҡытып мендерә лә инде. Газ ҡыуыҡтары өҫкә ҡалҡһа, шартлай ҙа, йөҙөм кире һыу төбөнә бата. Һыу төбөнә батҡан йөҙөмдө газ ҡыуыҡтары тағы ла өҫкә алып менә. Эсперимент тамамланғас йөҙөмдө — ашарға, газлы һыуҙы эсергә була. {{BookCat}} [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Бейеүсе йөҙөм]] pi6eku9tzeq377n5ln7lbtuqvpv4lf1 0 3459 17393 17382 2017-10-09T20:15:41Z Dcljr 283 + sortkey 17393 wikitext text/x-wiki [[Файл:Плесневые грибы на куске белого хлеба.jpg|thumb]] == Кәрәкле әйберҙәр == * ике телем аҡ икмәк * һыу * үтә күренмәле пластик пакет == Нимә эшләргә == # икмәк өҫтөнә әҙерәк һыу ҡойоғоҙ # бер икмәкте пакет эсенә һалып, ныҡ итеп ябырға һәм йылы ергә 2-3 көнгә һалып торорға # икенсе телемде икенсе һауытҡа һалып, ҡояшлы ерҙә ҡалдырығыҙ Икмәктең ике телемендә лә бәшмәк үҫергә тейеш. Унан һуң икмәкте ашамағыҙ! == Ҡағиҙәләр == Бәшмәк үҫемлек йә йәнлектәр кеүек тереклек итеүсе организмдың бер төрө, әммә үҫешеү ысулы башҡаса. Тирә-яҡҡа ҙур күләмдә ваҡ ҡына спораларын сығара. Әгәр споралар һыу, һауа һәм туҡлыҡлы мөхиткә эләкһә, үҙ спораларын сығара. Бәшмәктең башҡа үҙенсәлектәре лә бар. Көс алыр өсөн туҡлана, әммә хәрәкәт итә алмай. Тәүҙә ғалимдар бәшмәкте үҫемлектәргә ҡушһа, фотосинтезға яраҡһыҙлығы уға айырым батшалыҡты бүлеүҙең кәрәклеген күрһәтә. Киҫәтеп ҡуябыҙ: был икмәкте ашарға ярамай. Бәшмәк етди ашҡаҙан ауырыуҙарына, хатта үлемгә лә килтерә ала. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Бәшмәк үҫтереү]] 3wsbbnannlccw460p9j9nkkm4qi7hd4 0 3460 17394 17383 2017-10-09T20:15:59Z Dcljr 283 + sortkey 17394 wikitext text/x-wiki == Ингридиенттар == * һыу * тоҙ * аҙыҡ буяғыс == Нимә эшләргә == * Беренсе стаканда 2 ҡалаҡ аш тоҙо алырға һәм 100 мл һыуҙа иретергә. [[Файл:Largespoonful.png|link=]][[Файл:Largespoonful.png|link=]] * Йәшел төҫлө аҙыҡ буяуы өҫтәргә.[[Файл:Beakergreen.png|link=]] * Икенсе ситаканда 1 ҡалаҡ аш тоҙон 100 мл һыуҙа иретергә. [[Файл:Largespoonful.png|link=]] * Был стаканға һары аҙыҡ буяуы өҫтәргә (һары буяу булмаһы, башҡа төҫ тә ярай).[[Файл:Beakeryellow.png|link=]] * Өсөнсө стаканда ярты ашҡалағы тоҙҙо 100 мл һыуҙа иретергә [[Файл:smallspoonful.png|link=]][[Файл:Beakerblue.png|link=]] * һәм ҡыҙыл төҫлө буяу өҫтәргә. [[Файл:Beakerred.png|link=]] * беренсе стакандағы иремәне һаҡ ҡына пробиркаға ҡойорға. * артабан һаҡ ҡына икенсе стакандын иремәне ҡойорға. [[Файл:Rainbowtesttube.png|right|link=]] * өсөнсө стакандағы иремәне ҡойоғоҙ. * әгәр иремәләр буталһа, экспериментты яңынан башлағыҙ. Пробиркала төҫтәр йәйғор һымаҡ ҡатлы-ҡатлы булырға тейеш. == Аңлатма == Был күренеш тығыҙлыҡ менән аңлатыла. Тығыҙлыҡ ул күләмдең ауырлыҡ менән сағыштырмаһы. Бер үк күләмдәге матдәләрҙең ауырлығы ҙурырыҡ булғандарының тығыҙлығы ла ҙурыраҡ. Тығыҙлығы ҙурыраҡтар аҫҡа бата, еңелерәктәр өҫкә ҡалҡа. Һыу өҫтөндә йөҙәп йөрөгән май таптары был күренештең асыҡ миҫалы. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Йәйғор төҫөндә бағана]] m0ow5c6li5erte7un7ekfj11akz5fzv 0 3461 17396 17391 2017-10-09T20:16:55Z Dcljr 283 + sortkey 17396 wikitext text/x-wiki ==Йәбешкәк лайланы нисек эшләргә== [[Файл:Slime 02471 Nevit.jpg|thumb|left]] *Быяла һауытҡа 2 аш ҡалағы поливинилацетат (ПВА) елеме алығыҙ, шул уҡ күләмдә һыу өҫтәгеҙ. *2 тамсы буяу өҫтәгеҙ. *1/2 сәй ҡалағы бура өҫтәгеҙ (бураны аптеканан һатып алырға була). *Ҡамыр баҫҡан кеүек баҫығыҙ. *Лайла әҙер булғас, тоҡсайҙан алығыҙ. *Бына ул йәмһеҙ, ҡотһоҙ йәшел лайла! ==Шуға оҡшаш эксперименттар== Шуға оҡшаш лайланы кукуруз ононан эшләп була [[:en:Wikijunior:Big Book of Fun Science Experiments/Oobleck|Oobleck]]. {{BookCat}} [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Лайла]] 0p3svi4932wana2glyp712krah9mz2y 0 3462 17397 17384 2017-10-09T20:17:15Z Dcljr 283 + sortkey 17397 wikitext text/x-wiki Бағыр сымдың ике осон батарея полюстарына тоташтырһаң көсһөҙ генә электромагнит эшләргә була. Көслө электомагнит эшләү өсөн оҙон баҡыр сымды тимер ҡаҙыҡҡа кәтүк формаһында урарға кәрәк. Тимер ҡаҙаҡта индукцияларнан магнит электомагнитты көсәйтә. == Материалдар == # оҙон тимер ҡаҙаҡ (тимер үҙәкле отвертка булһа ла ярай). Тимер үҙәк урынына ғорос та ярай. # 1 метр тирәһе баҡыр сым. # 6 вольтлы йәки 9 вольтлы батарея. # ваҡ тимер әйберҙәр. [[Файл:Homemade_Electromagnet.jpg]] == Steps == # Сымды ҡаҙаҡ тирәләй уратығыҙ, осондығы изоляцияны таҙартығыҙ. # Сымдарҙың осон батареяның полюстарына тоташтырығыҙ. # '''Кәңәш:''' батарея бик тиҙ йылына, шуға сепрәк аша тотоғоҙ. # Сым уралғын ҡаҙаҡ тимер әйберҙәргә тартылғынын күҙәтегеҙ. # Батареяны һаҡлау өсөн сымдарҙы тиҙ генә ысҡындырығыҙ. == Physics == The atoms inside of magnets all line up the same way. In things that are not magnets, the atoms don’t line up. When the copper wire is coiled around an iron nail and attached to a battery, the atoms in the nail start to line up, too. Now the nail is also a magnet! As soon as you disconnect the battery, the nail and wire stop being a magnet. The electricity from the battery creates a magnetic field around the coiled wire and nail that acts just like a bar magnet. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Нисек электромагнит эшләргә]] izwqezfe1553rzgrfj0bfarhkrq30ov 0 3463 25155 17398 2025-05-22T10:12:04Z CommonsDelinker 13 Replacing Needle.jpg with [[File:Straight_pin.jpg]] (by [[:c:User:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] because: [[:c:COM:FR|File renamed]]: CRIT 3 this is NOT a needle). 25155 wikitext text/x-wiki == Обскур камераһы == [[Файл:Straight pin.jpg|50px]] [[Файл:Aluminium foil booster bag-2.JPG|150px]] [[Файл:Righello.jpg|150px]] [[Файл:Scissors.svg|150px]] <big>Түбәндәгеләр кәрәк буласаҡ:</big> * Ҡатырға ҡумта * Төйрәүес йәки энә * Елем * Ҡурғаш фольга * Линейка * Ҡайсы == Нисек эшләргә == # Ҡумтаның бәләкәйерәк яғынан 2.5 х 2.5 см ҙурлыҡта шаҡмаҡ тишек ҡырҡырға. # Ошо тишекте уратып елем менән һылап сығырға, фольганы шаҡмаҡ өҫтөнә тишекте ҡапларлыҡ итеп һалырға. # Елем кипкәс, фольгала төйрәүес менән бәләкәй тишек эшләргә. # Ҡумтаның оҙон яғынан төбө күренерлек итеп тишек эшләргә. == Нисек ҡулланырға == [[Файл:Cam Oscura.jpg|thumb|left]] Камераның тишеген ҡояшҡа йүнәлтегеҙ. Тишек аша яҡтылыҡ ҡаптың төбөнә төшәсәк. Ҡояшҡа тура ҡарау күҙҙәр өсөн зыянлы, ә Обскур камераһы аша ҡарау мауыҡтырғыс һәм хәүефһеҙ ысул. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Обскур камераһы]] rzob0qs452v0cudri2gspruxmfvsq0c 0 3464 17402 17386 2017-10-09T20:20:29Z Dcljr 283 + sortkey 17402 wikitext text/x-wiki Был экспериментты үткәрер өсөн хаҡ булырға кәрәк. Янығыҙҙа өлкән кеше булыуы мотлаҡ. == Кәрәкле әйберҙәр һәм ингредиенттар == {{multiple image | header = Images of most ingredients | image1 = Moving_Stool_by_Gabriele_Pezzini.jpg | caption1 = Биҙрә | width1 = 186 | image2 = Greytap.png | caption2 = Һыу | width2 = 135 | image3 = Dr. Bronner's Magic Soap.jpg | caption3 = Һабын | width3 = 94 | image4 = Beaker hg.jpg | caption4 = Мензурка | width4 = 182 | image5 = Hydrochloric acid 05.jpg | caption5 = Тоҙ кислотаһы | width5 = 138 }} {{multiple image | image1 = Magnesium-products.jpg | caption1 = Магнийлы таҫма | width1 = 287 | image2 = Scripto adjustable lighter.jpg | caption2 = Зажигалка | width2 = 103 }} * биҙрә * һыу * һабын * мензурка йә пробирка * тишекле пробка * быяла өсмөйөш һәм резина торба * тоҙ кислотаһы * магнийлы таҫма * зажигалка == Нимә эшләргә кәрәк == # Биҙрәне ныҡ һабынлы һыу менән тултырығыҙ. # Мензурка йәки пробирканы яртыһынан тоҙ кислотаһы менән тултырығыҙ. # Быяла өсмөйөштө һәм торбаны пробкаға эләктерегеҙ. # Торбаның икенсе осон һабынлы һыу һалынған биҙрәгә төшөрөгөҙ. # Магнийлы таҫманы стаканға һалып, тиҙ генә өҫтөн пробка менән ҡаплағыҙ (стаканды биҙрәнән түбәнерәк тоторға, торбаны әйләндермәҫкә). # Биҙрәлә күбектәр хасил була. # Бер нисә күбекте алып, зажигалка менән яҡтыртырға; матур күренә, ҡулды яндырмай. # Күбектәр менән уйнап туйғас, биҙрәлә ҡалған барыһын да яҡтырта алаһығыҙ! == Аңлатма == Магний һәм тоҙло кислота водород һәм магний хлоридын барлыҡҡа килтерә. Химик тигеҙләмә: Mg (s) + 2HCl (aq) --> H₂ (g) + MgCl₂ (aq) Водород һауанан еңелерәк булғанға торба буйлап өҫкә күтәрелә һәм һыуҙа күбектәр хасил итә. Водород түбән температурала яна һәм ҡулығыҙға зыян килтермәй. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Шартлаған күбек]] 3sp63a88fn6g79y0yh5pm0qxvx6a0wq 0 3465 21168 17395 2020-07-03T14:46:40Z Һәҙиә 403 /* Ни өсөн шулай була? */ 21168 wikitext text/x-wiki Индикаторҙар менән химик матдәнең '''кислота''' (мәҫәлән, лимон һуты) йәки '''нигеҙ''' (мәҫәлән, аш содаһы) икәнен билдәләп була. Ҡыҙыл кәбеҫтә һуты индикатор икәнен беләһегеҙме? Ҡыҙыл кәбеҫтә кислоталы йәки содалы мөхиттә төҫөн үҙгәртә. Был '''pH''' күрһәткесе тип атала. '''pH''' күрһәткесен белеү бик мөһим. Мәҫәлән, бассейнда һыу әсе (кислоталы) йәки һелтеле булһа, ул, беренсенән, сәләмәтлек өсөн хәүефле, икенсенән, бассейн ҡорамалдарын серетә. '''pH''' дәүмәле 1-ҙән 14-кә тиклем билдәләнә. Нейтраль мөхит күрһәткесе — 7. pH 1-6 булһа — әсе (кислоталы), pH 7-14 аралығында булғанда — һелтеле тип атала. == Эксперимент == Эксперимент өсөн ҡыҙыл кәбеҫтә, лимон кислотаһы, сода алына. Индикатор әҙерләү өсөн ҡыҙыл кәбеҫтә ваҡ итеп турала. Шунан ул банкаға һалына, өҫтөнә эҫе һыу ҡойола. Шәмәхә (фиолет) төҫтәге төнәтмә булырға тейеш. {{Фоторяд|Краснокочанная капуста, лимонная кислота, сода 01.jpg|Краснокочанная капуста, лимонная кислота, сода 02.jpg| текст= Ҡыҙыл кәбеҫтәнән индикатор әҙерләү|color=#BBDD99}} Өс стакан әҙерләгеҙ. Беренсе стаканға кәбеҫтә төнәтмәһен ҡойоғоҙ. Икенсе стаканға бер сәй ҡалағы сода һалып, өҫтөнә һыу ҡойоғоҙ. Өсөнсө стакан төбөнә лимон кислотаһы һалығыҙ, өҫтөнә һыу ҡойоғоҙ. {{Фоторяд|Краснокочанная капуста, лимонная кислота, сода 03.jpg|Краснокочанная капуста, лимонная кислота, сода 04.jpg| текст= Лимон кислотаһы өҫтәгәндә, төҫө ҡыҙылға әйләнә|color=#BBDD99}} Кәбеҫтә һутлы стаканға әҙ генә лимон кислотаһы өҫтәгеҙ. Зәңгәрһыу төҫ ҡыҙылға әйләнә. {{Фоторяд|Краснокочанная капуста, лимонная кислота, сода 05.jpg|Краснокочанная капуста, лимонная кислота, сода 06.jpg| текст= Сода өҫтәгәндә төҫө зәңгәрһыу-йәшелгә керә|color=#BBDD99}} Һыуы ҡыҙыл төҫкә ингән стаканға содалы һыу өҫтәһәгеҙ, төҫө киренән зәңгәрһыу-йәшелгә әйләнә. == Ни өсөн шулай була? == Ҡыҙыл кәбеҫтә составында антоциан тигән пигмент бар. Тәбиғи төҫө — шәмәхә (фиолет). Кислота өҫтәгәндә, ҡыҙыл төҫкә керә. Һелтеле мөхиттә, мәҫәлән, сода өҫтәгәс, төҫө йәшелгә әйләнә. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Ҡыҙыл кәбеҫтә индикатор]] 2zpkugo7rfj2zk6rt9rnvlukzynq1j5 0 3466 24124 17399 2021-07-29T08:13:00Z ZUFAr 381 24124 wikitext text/x-wiki [[Файл:Rock Crystal Illustration.jpg|thumb]] Был эксперимент ярҙамында үҙегеҙ кристалдан ашай торған кәнфит яһай алаһығыҙ. Был эшкә 4-7 көн китәсәк. == Хәүефһеҙлек == Һәр эксперименттағы кеүек тәүҙә өлкәндәр менән кәңәшләшергә кәрәк. Был эксперимент өсөн: * эҫе һыу кәрәк буласаҡ (бешеп ҡуйыуҙан һаҡланығыҙ). Һыуҙы ҡайнатырға, алып килергә һәм ҡойорға өлкәндәрҙән ярҙам һорағыҙ. * контейнерҙы эҫе һыуға ҡуйырға. Быяла һауыттарҙың эҫе һыуҙан шартлап ярылыу ихтималы юғары, шуға күрә эҫе эсемлек өсөн тәғәйенләнгән һауыт алырға кәрәк (бокал, сүмес). Үтә күренмәле быяла көрөшкә бигерәк уңайлы буласаҡ, сөнки кристаллдарҙың барлыҡҡа килеүе күренәсәк. * аҙыҡ буяғысын кристалдарҙы икенсе төҫкә буяр өсөн ҡуллана алаһығыҙ. Әммә был буяғыс кейемде лә, ҡулды ла бысрата, шуның өсөн мотлаҡ алъяпҡыс бәйләргә кәрәк. Буяғыс түгелә икән, шунда уҡ һөртөп алығыҙ. == Нимәләр кәрәк буласаҡ == * таҙа һауыт (бокал) * эҫегә сыҙам кәстрүл йәки башҡа һауыт * оҙон бау йәки еп * 3 каса шәкәр * 1 стакан ҡайнар һыу * таяҡса (ҡәләм) * ҡыҫтырғыс * ҡағыҙ таҫтамал * аҙыҡ буяғысы == Эш барышы == === Беренсе аҙым === Епте таяҡҡа бәйләгеҙ. Таяҡты һауыт өҫтөнә һалғанда, төбөнә тейә яҙып торорға тейеш. Еп осона ҡыҫтырғыс бәйләгеҙ, ул епте тотоп торор. === Икенсе аҙым === Һыу ҡайнатығыҙ. Ҡайнар һыуҙың хәүефле булыуын онотмағыҙ! Ҡайнаған һыуҙы кәстрүлгә ҡойоғоҙ. Һыуға шәкәр һалып, иҙелгәнсе болғатығыҙ. Шәкәр кәстрүл төбөндә йыйыла башлаһа, иретмәнең ҡуйырғанын аңлата. === Өсөнсө аҙым === Әгәр кристалға ниндәйҙер төҫ бирәһегеҙ килһә, буяғыс өҫтәгеҙ. Алъяпҡыс кейергә онотмағыҙ! Һаҡ ҡына иретмәне бокалға ҡойоғоҙ. Әгәр иреп бөтмәгән шәкәр бөртөктәре бар икән, уларҙы бокалға төшөрмәгеҙ. Таяҡты ҡыҫтырғыс бокал төбөнә төшөрлөк итеп беркетегеҙ. === Дүртенсе аҙым === Бокал өҫтөн саң төшмәҫлек итеп таҙа таҫтамал менән ҡаплағыҙ. Уны ышыҡ урынға ҡуйығыҙ, күсергәндә сепрәк менән тотоғоҙ. 4-7 көн көтөргә ҡала, шулай ҙа 1-2 көндән дә кристалдарҙың формалашыуын күрергә мөмкин. === Бишенсе аҙым === Таяҡты алырға. Кәнфитте һауытҡа һалырға һәм шунда уҡ ашарға ла була. Тәмле булһын! [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Үҙең кристалл үҫтер]] 4emp6huqodnmotjv0ig3dsshyeiqyh6 0 3467 21863 17400 2020-07-12T03:34:00Z Sherbn 411 /* Аңлатмаһы */ 21863 wikitext text/x-wiki [[Файл:Поверхностное натяжение 05.jpg|thumb|left]] [[Файл:TensionSuperficielle BaR 240x180.gif|thumb|250px|Өҫлөк тартылышы көсөн емереү хәрәкәткә килтерә]] [[Файл:TensSup BaR.gif|thumb|250px|]] ==Был эксперимент өсөн кәрәк буласаҡ== * ҡаты ҡағыҙ йәки пластик киҫәге * ҡайсы * һабын, шыйыҡ һабын булһа яҡшыраҡ * һыу һауыты <br style="clear:left"> ==Башлайбыҙ!== Ҡаты ҡағыҙҙан йәки йоҡа пластиктан ҡайсы менән киҫеп дүрт мөйөшлө кәмә эшләгеҙ, ҙурлығы 2х3 см булыуы мөмкин. Рәсемдә күренгәнсә, уртаһында ҡайсы менән киҫеп 1 мм ярыҡ эшләгеҙ. Кәмәне һыуға һалығыҙ. Һыу өҫтө тынысланғас, таяҡ осона әҙ генә һабын алып, рәсемдә күрһәтелгәнсә, кәмәнең артҡы өлөшөнә һыуға төртөгөҙ. Кәмә хәрәкәткә килә. ==Аңлатмаһы== Һыу өҫтөндә өҫлөк тартылышыу көсө ''(сила поверхностного натяжения)'' менән молекулалар тығыҙ бәйләнештә тора. Быны һыу өҫтө йоҡа ғына плёнка менән ҡапланған тип күҙ алдына килтерергә мөмкин. Һабын — өҫлөк тартылыу көсөн емерә торған актив матдә ''(поверностно-активное вещество)'' булып тора. Һабын тейгән урында плёнка емерелә, йәғни молекулалар бер-береһенән ситкә алыҫлаша. Буш урынға һыу аҫтындағы молекулалар күтәрелә. Һабын тейгән урында һыу хәрәкәте кәмәгә этәргес көс бирә. Бысранған ҡулды һабынһыҙ йыуғанда ла өҫлөк тартылыш көсө бысраҡты йыумай. Һабын менән йыуғанда өҫлөк тартылыш көсө емерелә, бысраҡ йыуыла. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Һабын двигателле кәмә]] 5q7rlmas9wkczohcb8l5cbjydy4sfe8 0 3468 21836 17401 2020-07-11T07:35:09Z Sherbn 411 21836 wikitext text/x-wiki [[Файл:Поверхностное натяжение 01.jpg|thumb|Энәне һыуға салфеткаға һалырға мөмкин. Салфетка еүешләнеп һыуға бата, энә һыу өҫтөндә ҡала.]] [[Файл:Поверхностное натяжение 03.jpg|thumb|Ҡыҫтырғыс (скрепка) ярҙамында энәне һыуға һалыу]] [[Файл:Поверхностное натяжение 02.jpg|thumb|Һыу өҫтөндә энә]] ==Был эсперимент өсөн кәрәк буласаҡ== * һыу һауыты * канцелярия ҡыҫтырғысы (скрепка) * салфетка ҡағыҙы * теген энәһе. ==Экспериментты үткәреү== Һауытты һыу менән тултырығыҙ. Һыу өҫтөнә салфетка киҫәге һалығыҙ. Салфетка өҫтөнә ипләп кенә энәне һалығыҙ. Ҡағыҙ еүешләнеп һыуға бата, энә һыу өҫтөндә тороп ҡала. Икенсе төрлө ысул. Канцелярия ҡыҫтырғысынан (скрепка), рәсемдә күрһәтелгәнсә, энәне һалыу өсөн тотҡос эшләгес. Энәне ипләп кенә һыу өҫтөнә һалығыҙ. Энә һыу өҫтөндә йөҙөп йөрөгәнен күҙәтегеҙ. ==Аңлатмаһы== һыу өҫтөндәге молекулалар өҫлөк тартылышыу көсө (сила поверхностного натяжения) менән тартышып торалар. Шул көс ҡорос энәне батырмай, һыу өҫтөндә күтәреп тора. Һыуға әҙ генә һабын өҫтәһәгеҙ, тартылыу көсө емерелә, энә һыу төбөнә китә. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Һыуҙа батмай торған энә]] kqpixens6doujzox2mkpsejj5iedp62 0 3469 18885 12869 2018-01-03T12:58:12Z Aidar254 420 18885 wikitext text/x-wiki [[File:Фәрҙә үләненең йәш үҫентеһе.jpg|thumb]] '''Һоло ярмаһы менән фәрҙәнән аш''' [[File:Йәш фәрҙә үләне.jpg|thumb]] Ярманы ҡайнар һыуға һалып, бераҙ май өҫтәп, 1 сәғәт һүрән утта бешерергә. Фәрҙәнең йәш япрағын йыуып, ваҡларға һәм баяғы ҡайнатмаға өҫтәп бераҙ бешерергә.Әҙер ашҡа май һәм йәшел [[:w:ba:Һуған|һуған]], [[:w:ba:Укроп|укроп]] өҫтәп ебәрергә. *2 л һыуға — 80 г һоло ярмаһы; *200 г [[:w:ba:Зәржә|фәрҙә үләне]]; *30 г май; *Тәменә ҡарап тоҙ. '''Фәрҙә үләненән аш''' Йәш фәрҙә үләнен һыуыҡ һыуҙа йыуып, турарға һәм ҡайнап торған һыуға төшөрөргә. Нәҙек итеп туралған бәрәңге һалып бергә бешерергә.Тағы ла йоморо [[:w:ba:Һуған|һуған]], тоҙ, тәмләткес үләндәр өҫтәргә. Ашарға биргәндә, бешереп, урталай ҡырҡылған йомортҡа һәм ҡаймаҡ өҫтәргә. *100 г фәрҙә япрағына — 100 г картуф; *20 г йоморо һуған; *10 г май; *15 г ҡаймаҡ; *½ бешкән йомортҡа; Тоҙ һәм башҡа төрлө тәмләткестәр. '''Фәрҙә үләненән кәтлит''' Йәш фәрҙә үләнен, бешкән картуф һәм аҡ икмәк ҡушып, ит турағыс аша үткәргәс, 1-2 йомортҡа һытып, вмаҡ итеп туралған башҡа төрлө йәшел тәмләткес үләндәр менән бергә, самалап тоҙлап, борослап бер иш кенә йомарлаҡтар әүәләйһең. Онда, йәки киптерелгән икмәк онтағында тәгәрәтеп алғандан һуң, табала майҙа аҡ майҙа ғына ҡыҙҙырып алаһың. *500 г фәрҙәгә — 100 г аҡ икмәк; *200 г картуф; *2 сей йомортҡа; *50 г аҡ май; *Тоҙ, борос һәм тәмләткес үләндәр. '''Фәрҙә менән дөгө ярмаһынан аш''' Таҙартып йыуылған [[:w:ba:Дөгө (ризыҡ төрө)|дөгөнө]] тиҙ генән аҡ майҙа ҡыҙҙырып алғас, ҡайнап торған һыуға төшөрөп, бешереп алаһың. Һуңынан ваҡлап туралған фәрҙә үләнен, тоҙ, борос ҡушып, бераҙ ҡайната биргәс, тәрилкәләргә бүлгәндә ҡаймаҡ, ҡыҙҙырылған һуған өҫтәйһең. 600 г. фәрҙәгә — 30 г аҡ май; *100 г рис (һоло ярмаһы ла ярай); *1,5 л һыу; *125 г ҡаймаҡ; *75 г һуған, тоҙ һәм борос. '''Быҡтырылған картуф менән фәрҙә үләне''' Картуфты тигеҙ итеп турап, бераҙ ғына һыуҙа бешерә биреп аҡ май ҡушырға. Артабан ваҡланған фәрҙә үләнен, туралған һуғанды өҫтәп, йомшарғансы тағы утта тота бирәһең. Әҙер ризыҡҡа соус, ҡаймаҡ ҡушып бирәһең. Өҫтөнә ваҡлап туралған тәмләткес йәшел үләндәр һибеп ебәрәһең. *1 кг фәрҙәгә— 1 кг картуф; '''Фәрҙә үләне менән ыумас ашы''' [[File:Фәрҙә үләне менән ыумас ашы.jpg|thumb]] Самалап алынған һыуҙа туралған картуф бешеп сыға башлағас, ваҡланған йәш фәрҙә үләнен өҫтәйһең. Шул арала икенсе һауытҡа 1 йомортҡа һытып, 2-3 ҡалаҡ он менән туғыйһың да, шул ҡатнашманы ҡайнап торған ашҡа яйлап ҡына ағыҙып, бер үк ваҡытта яҡшы итеп болғатып тораһың. [[Ыумас|Ыумас]] өҫкә ҡалҡып, ҡабара башлау менән, ашты уттан алаһың. *1 л һыуға уртаса ҙурлыҡтағы 3-4 картуф; *1-2 ус фәрҙә үләне; *1 сей йомортҡа; *2-3 аш ҡалағы он; *Тоҙ, тәмләткес үләндәр, йәшел һуған; *Ҡаймаҡ, аҡ май. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] sx9jx29tn1uqx85olyioy1twlwkdj9k 0 3470 20074 18775 2020-01-16T19:05:57Z Айсар 394 /* Кеше экологияһы */ күренеш 20074 wikitext text/x-wiki == Инеш һүҙ == [[File:Cough mixture ingredients (16431581693).jpg|thumb]] Биология уҡытыусыһымын. Стажым − 34 йыл. Математиктар, тел белгестәре нәҫеленәнмен. Миндә, моғайын, өләсәйем Нәсиха Хөснетдин ҡыҙының ҡаны еңгәндер. Ул киң даирәлә белемле, көслө рухлы ил инәһе, дауа тылсымын белгән хикмәтле йән эйәһе булған. Ат ҡылы менән генә гангренаны еңгән. Яман шеште имләгән. Йыландан сағылғанды үлемдән алып ҡалған… Юғалтып бөттөк инде ундайҙарҙы. Үҙҙәре менән белемдәрен дә ерләнек. Садиҡ олатайым Нәсихә оләсәйҙең бер туған ҡустыһы. Уның, махсус булашмаһа ла, йән сиренә тарығандарҙы һауыҡтырыуы тураһында иҫтәлектәр ҡалған. Миңә уларҙың береһен дә күрергә яҙманы. Уларҙыҡы кеүек белемем дә юҡ. Тик «Халыҡ медицинаһы» тигән төркөмдө асыуым осраҡлы түгел. Хоҙай Тәғәләм генә белә инде. Ниндәйҙер ҡул үҙе мине шулай йөрөтә кеүек. === '''Үҙ-үҙемә ҡайтыу''' === [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 11.jpg|thumb]] Ҡаршы койкала һөйәлеп кенә ҡатын ултыра. Килтергәндәре бирле астмаһы быуа. Ул иҫән ине әле, минең дә тыным ҡыҫыла башлағанда. Бәһемде алған әфәттәремә, нәһеремде ҡоротҡан йоҡоһыҙлыҡҡа өҫтәп, сирен һирпеп китте. Тыуған нигеҙемә ҡайтып йығылдым. Әсәйем күрше ауылдағы Уйылдан муллаға барырға кәңәш итте. Лыҡа тулы трактор арбаһында, һәр кем хәленән килгәнсе көлкө ҡорҙо ғына. Барып еткәнсе тынманылар. Атеист һәм коммунист, ауыл парторгы ҡыҙының мулла тип китеп барыуы — ғәфү итмәҫлек бер тамаша ине юлдаштарыма. Ни тиһең, инде. Был сирҙең алдына сығыр әмәл юҡ икәнен яҡшы беләм. Һуңғы өмөт кенәмде йомоп китеп барам. Уйылдан бабайҙың ишетмәй ҙә, кешене ҡабул да итмәй башлаған мәле. Әммә мине борҡоп ултырған самауыры менән әҙер табын көтә ине. Үҙенә генә мәғлүм хикмәте менән бабай килеремде белгән булып сыҡты! «Нисек аңлатайым икән хәлемде?» — тип шаҡ ҡатып тороуыма ла, бабай мине тынысландырып та ҡуйҙы. «Һөйләмә ҡыҙым, барын да беләм», — тип, мине, килдергән үләндәремде өшкөрөп сыҡты. «Эй. йоҡларһың, балам, эй-й-й, йоҡларһың», -тип ҡыуандырып ҡайтарҙы. Ошо бер күренеп ҡайтыуым етте. Тейәп барған сирҙәремде һыпырып ташланы Уйылдан бабайым. Бер генә йылға һуңлаһам, әле йәшәп ятыр инемме икән? Районыбыҙҙың ғына түгел, башҡорттың һуңғы әүлиәһен алып китте 1982 йыл! === '''Хоҙайым һынауҙары''' === Табиптың ярһыуынан иҙән менән түшәм дә ҡалтырай ине, буғай! Сәбәпсеһе — «төҙәлгеһе» килмәй инәлтеүсе яраларым. Өс тапҡыр операция өҫтәлендә ятырға тура килде. Һәр береһендә лә, сығырҙарынан сығарҙым ғына табиптарымды. Иң таҙа ерҙә, дарыу үләндәре өҫтөндә йәшәп, ошондай хәлдә ятыуыма көйөүҙәренең сиге юҡ ине. Тик иң ғәрләндергәне, тетрәндергәне, мейемдең аҫтын өҫкә килтергәне — шул өсөнсөгә бысаҡ аҫтына инеүем булды. Минеке кеүек диагноз менән, ҡалалағы килендәшем дә операцияға ятырға тейеш ине. Ярты йыл яфаланды анализдарын тапшырып бөтәлмәй. Шул ваҡыт эсендә өҫтәленән дарыу үләндәре өҙөлмәне. Тамам йыйынып барыуына кистанан эҙе лә ҡалмаған ине. Әммә… Аҡылыма килеү өсөн былар ғына етмәй булып сыҡты. Өҫтө-өҫтөнә һынауҙарын яуҙырҙы ғына Хоҙай Тәғәләм! Сығыу юлдарын үҙем табырға өйрәнә башлағансы. Һынауҙың — үҫеш өсөн ойотҡо икәнлеген төшөнә башлағансы. Һәр һынауға хөрмәт менән ҡарарға икәнлеген төшөнгәнсе. Әле лә этәргес — шул һынауҙар. Беләм дә ул, ихтыяр үҙемдән булырға тейешлеген. Үҫеш юлымды үҙем ҡуҙғатыу зарурлығын… Тик әле лә юлда ғынамын… === '''Бер нәмә лә осраҡлы түгел''' === Аяғым һыҙлай башланы. Көндән-көн көсәйә генә. Аяҡ өҫтө саҡта әрнеү кәмегән һымаҡ та ул. Түшәккә ауҙыммы-алҡымдан ала… Мейемдең бер төше «нишләргә?» тип, өҙөлә лә өҙөлә. Йоҡо тигәнем — ойоуҙан ғына ғибәрәт. Башымда бөтмәҫ уйҙар сеймәлсеге ниҙер эҙләй, йәнтәслим ниндәйҙер табышмаҡ сисә. Аҡылым менән рәсми медицина ярҙам итмәҫен һиҙемләйем. Анализдарым һәйбәт буласаҡ. Тыштан ҡараһаң, аяғым һап-һау. Баҫҡылаһаң, ауыртҡан ерҙәре лә тойолмай. Бары — эсе тулы әрнеү ҙә әрнеү… Ғазаплы ойоуҙарҙың береһенән ултырған килеш уянып киттем. Күҙ алдымда күптән онотолған хәл-ваҡиға… Аяҡҡа бәйле… Һәм башымда «Иванов системаһы» тигән хәбәр! Ярты йыл элек кенә тап булғайным был мәғлүмәткә. «Уральские нивы» журналында. Осраҡлы микән??? Системаны ҡулланып ҡараған берәүҙе лә күргәнем, ишеткәнем юҡ ине. Боҙло һыу менән шартлап торған һыуыҡҡа үҙеңде алып сығыуы… Үҙ ирке менән эшафотҡа менеп барған кешенеке ишелер ул, бәлки! Ҡайҙан, нимә, нисек юл таба, ҡойолдо ғына эсемдән әкәм-төкәм. Күпме дауам иткәндер инде был әфәт? Һауыҡты аяғым! Башта тиреһе полировка кеүек ялтыраны. Өҫтөнән йоҡа ғына ярыһы һыҙырылып төштө.Бер ыңғай, үҙағышына ҡуйылған әллә күпме хасталарым юҡ булды… == Нимә ул сир? == Ҡыҙым сирләй башланы. Беренсе синыфты декабрға тиклем генә уҡый алды. Шешекле ангина йөрәк шешенә олғашты. Алтынсы синыфҡа тиклем яфаландыҡ ҡына. Төшөнкөлектөң иң төбөнә төшөп ултырғанда, күҙемә бер иғлан салынды. Ниндәйҙер Хөсәйен тигән табиптың Өфөләге дауалау сеанстары тураһында. Кем ул, нисек дауалай — эт белһен! Алъяуҙан, сараһыҙлыҡтан тиҙ генә ҡуптым да, олаҡтыҡ Өфөгә. Һәр сеанста ла ҡыҙым йоҡлап китә лә, аҙаҡ өҫтә осоп йөрөнөм, ти ине. Мин генә ыҙаларымды барлап, бар тормошомдо ҡәһәрләп, тыһырайып ултырыуҙан бушаманым. Сеанс алдынан да, барышында ла, табип нимә һөйләгәнен диҡҡәт менән тыңлаған да һымаҡ инем. Тик ишетеү өсөн, мәғәнәһе аңыма үтеүе өсөн ун бишләп йылдың үтеүе кәрәк булып сыҡты… Кемебеҙҙе генә ялмаманы икән «әҙергә-бәҙер» сире… Һәр кемебеҙҙә бөтмәҫ дәғүә лә дәғүә… Һәммәбеҙгә лә нимәлер кәрәк тә кәрәк… Әҙер генә, күктән яуғаны, алға ауып ҡына торғаны! Бармаҡ та ҡыбырлатмайса! Уҡыусыға — белем! Сирлегә — дауа! Бәғзеһенә — бәхет! Кемгәлер — аҡсаһы һоҫолоп ҡына торған эш… Мине лә ул сир урап үтмәне. Бар ғүмерем башымдағы тышауҙар, төйөндәр, тоҡандар сылбыры менән алышып үтә… Һауығып ҡайтты ҡыҙым! Иптәшкә тип, беҙҙең менән сеанстарҙа йөрөгән ҡыҙ, әсәһен аптыратып, талпан кеүек китапҡа йәбеште. Ә бит ана-бына коррекцион класҡа күсеү янай ине үҙенә! Көйләнеш боҙолоуо — йәндән, тәндән элек аңда ул… Башына сүп-сар тулған өлкәндәргә балаларҙан өлгө алаһы ла алаһы… === '''Юл саты''' === Күп кенә әкиәттәрҙә юл сатындағы сал сәсле бабай тураһында телгә алына. Ысынлап та, бар ул. Бәлки, фәрештәлер… Сираттағы сеансҡа китеп барғанда, юл сатында китап һаталар ине. Күҙем «Фитотерапия» тигән китапҡа төштө. Традицион булмаған дауаланыу ысулдары тураһында ине ул. Ҡайтыу менән ярҙамы тейә башланы… === '''Нимә ул «баш» сире?''' === Уҡыу йылын көс-хәлгә тамамланым. «Сир — аш түгел инде ул», — ти торғайны оләсәйем. Ә бында — баш. Һыҙлауына түҙәлмәй, башымды ҡайҙалыр ҡуйып торғо килә. Дауаханаға барыр форсатым юҡ. Экзамен, мәктәп баҡсаһы… Аҡса яғы таҡыр. Баш сирҙәренән диагноз ҡуйылыуы ла икелерәк. Дарыуҙарына ла ышанысым ныҡтан түгел. Каникулды саҡ еткереп, башымды дауаларға тотондом. «Фитотерапия» китабында металдарҙың шифаһы тураһында мәғлүмәт бар ине. Баҡыр (Сталин мәлендәге һәм Хрущев заманынан ҡалған) аҡсаларҙы эҙләп алдым. Китапта яҙылғанса, ауыртҡан ерҙәремә ҡуйып ҡараным. Йәбешһә, дауалай тиелгән. Йәй буйы маңлайымдан төшмәнеләр. Онотолоп, урамда кешеләрҙе аптыратыуым әҙ булманы. Әммә көҙгә, һин дә мин барып индем. Хатта һәр йыйылыш аҙағынан була торған мигрень да ҡайҙалыр юҡ булды. Транспортта йөрөү үҙе бер әфәт ине. Юл сирем дә ҡайҙалыр төшөп ҡалды. Коллегама фибриома тип диагноз ҡуйғайнылар. Дауалауҙан үткән, операцияға китергә тейеш Өфөгә. Баҡыр аҡса йәбештереп ҡараныҡ. Йәбешә! Аҡсаларҙы теҙеп, билдәмә эшләне. Күпме тағып йөрөгәндер инде. Бысаҡ аҫтына ятыу кәрәкмәне. === '''Нимә ул «хроник сир»?''' === Мирзакәрим Норбеков тигән табип бар. Ул кешеләрҙең күбеһен дауалап булмай, сөнки «геморрой»ҙары башында ти. Тормошта бындай миҫалдар тулып ята. Ғәриплек буйынса комиссияны тапай берәү. Үҙе үләндәр дауаһын һәйбәт белә лә, дауаланырға ғына ваҡыт табалмай. Ғәриплек буйынса аҡса килһен өсөн, сире менән йәшәргә тейешлеген дә, аҡсаның дарыуға китеп торасағын аңлатып булмай. Күптәр сире менән бергә "сиам игеҙәге"нә әйләнеп бөткән. Аптырайһы түгел… Ике ҡатын бәхәс ҡора: кеменең сире ҡиммәтерәк тора, дарыуы иҫ китерлегерәк… Башынан йонсой икенсеһе! Форсаты бар, аҡса ла моң түгел… Әлдән-әле ятып ала дауаханала. Сумкаһынан дарыуҙар өҙөлгәне юҡ! === '''Сираттағы һынау''' === Торған ерҙән ҡаттым да ҡуйҙым. Күкрәк эсендәге ауыртыуҙы бер нисек тә һүрәтләп булмай. Ул шундай дәү, тыңҡыслап тултырылған һымаҡ. Аяҡ атламай, ҡулым күтәрелмәй, телемдә тоҡан. Эргәлә генә тахта. Тик 2-3 сәғәт тирәһе үткәндер ул, ҡоршауҙан ысҡынып, урынға ауа алғансы. «Фитотерапия» китабында «Валериана дауалай» тигән мәҡәлә бар ине. Тамырынан бәләкәй генә мендәр эшләргә, һис булмаһа, ҡулъяулыҡҡа төрөп еҫкәргә тиелгән. Телевизор ҡарайһыңмы, яҙышып ултыраһыңмы, китап уҡыйһыңмы, әңгәмәләшеп ултыраһыңмы, йоҡларға яттыңмы — еҫкәп тик ултыраһың. Йоҡоһоҙлыҡтан да дауалай. Тик сама белергә кәрәк. Артығы, киреһенсә, көндөҙ йоҡомһорап йөрөүгә килтереүе мөмкин. Шулай уҡ, валериана гипертониктарҙың да (күберәк ваҡыт талап итә), гипотониктарҙың да ҡан баҫымын көйләй, самала тота. Валериана тамсыларын эсеү — күберәк аш һеңдереү системаһына яйлы. Ә йөрәк-ҡан тамырҙары һәм нервы системаһы өсөн еҫкәү яҡшыраҡ ярҙам итә. Был, бәлки, бауырҙың барьер ролен үтәп, ҡайһылыр матдәләрҙе тотҡарлап ҡалыуына бәйлелер. Әммә ошо ысул мине лә сираттағы әфәттән йолоп алды. === '''Енәйәт һәм яза''' === Сибайҙа белемде камиллаштырыу курсында йөрөйөм. Ят гөлгә күҙ төштө.Ҡайтыр саҡтараҡ, гөлдең бәләкәй генә ботағын өҙөп алдым. Һөт кеүек шыйыҡсаһы сыҡты. Молочайҙар төркөмөнән үҫемлектәрҙең барыһында ла була ул. Тик сослоғомдың әжере йыраҡ булмай сыҡты. Нишләптер күҙемде ыуғанмын да, түҙ генә, ҡабаҡтары ут булып яна. Рефератымды көс-хәл яҙып бөттөм. Әлдә иртәрәк торғанмын. Күҙ йомолған, ҡабаҡтары мендәрҙәй булып ҡабарған. Шул саҡ ҡыҙымдан ишеткән хәбәр иҫемә төштө. «Әхирәтемдең бөйөрө насар эшләй, шикелле, көн дә күҙ ҡабаҡтары шешеп килеп тора. Ас төкөрөк менән бөтөрә шешмәктәрен», — тип һөйләгәйне ҡасандыр. Хәл юҡ.Тотондом процедураға! Сәғәт ярым тигәндә, ҡайтты элекке хәленә күҙем. Дәрескә лә өлгөрҙем мәленә. === '''Осраҡлы хәлдәр юҡ, тип раҫлай ҡайһы бер ғалимдар''' === Һәр иртә быҙауҙы ҡушам да, һыйыр эйгәнсе һарайҙы көрәйем. Ә был юлы, яңғыҙ ғына ятҡан тиҙәккә ынтылған ерҙән кире уйланым. Аласыҡта ниҙер эшләй инем, алыпһатар ҡатын пәйҙә булғанда. Елеп һарайға үтеп китте. Тарбай бармаҡлы ҡулдарын һуҙып. Үҙенең күҙҙәренән йәш сөбөрләй. Бер аҙҙан беләҙеген күмгәнсе һыйыр тиҙәгенә буялып килеп тә сыҡты. Усында һатырға алып килгән пистондары шартлаған икән. Һыҙлауына түҙә алмай, ҡулдарын һыйыр тиҙәгенә алып барып тыҡҡан. Ишек алдына ултырғыс сығарып ултыртып, ҡатынға һут эсерҙем дә, эштәрем менән сығып киттем. 2-3 сәғәттән әйләнеп килеүемә, ул ҡулдарын йыуған. Мине көтөп ултыра. «Әлдә һыйырыңдың тиҙәге булды. Ике усым да янғайны, бындай ҡулдарым менән нисек көн итәр инем», — тип ҡыуана-илай рәхмәтен яуҙыра. Устарын, беләҙеген миңә күрһәтә: «Бына тиҙәк теймәй ҡалған урында ғына ҡапған һыулы күперсек. Белеп ҡуй, кәрәге тейеүе бар», — ти. Бешеүҙең нимә икәнен белмәһәң, «фу» тип, эре сирттерергә лә булыр ине. Яраң ҡасан төҙәлә лә, ул төҙәлгәнсе һине сабый кеүек итеп кем ҡарай? Бындай яраларҙан ҡалған мөһөрҙе лә иҫәпкә алһаң… Бер нисә сәғәт эсендә төҙәлгән, таҙа, һау тирене күреү мөғжизә булды минең өсөн. Быға тиклем быуындар шешеүен тиҙәк урап дауалағандарын ишеткәнем бар ине. Үҙем, Ҡағы урыҫтары өйрәтеүе буйынса, емеш ағастарының яраларын тиҙәк һылап дауалайым. == Дауаң үҙеңдә == Коллегам һөйләгәндән. Туҡан ҡасабаһында эшләп йөрөгән сағында, тәне күгәреп эшкә бара алмай ятҡан. Хәлен белешергә килгән лаборантка «Мәлендә генә һыҡра сылатып бәйләһәң, тәнең күгәрмәҫ ине», — тип өйрәткән. Көтмәгәндә, был сараны үҙемә ҡулланырға тура килде. Мал ҡарап йөрөгәндә, эйеләйем тигәнсе, һыйыр башын ҡалҡытты. Мөгөҙө маңлайымдың ҡап уртаһына бәрелде. Йәһәт кенә компресс эшләнем. Сәғәттән ашыу ултырырға тура килде. Һыҙлауы байтаҡҡа һуҙылһа ла, маңлайым күгәрмәне. Һуңынан ҡыҙым аяғын имгәткәндә лә, ошо дауа килеште кимәлйегән еренә. Әммә иң фәһемлеһе, иң хәүефлеһе һуңғараҡ булды. Ҡаты итеп һыуыҡ тигеҙҙем. Тамаҡ ауыртыуы тиҙ арала эскә, бронхыларға төшөп китте. Хәлһеҙлектән шыбыр тирләйем, кейемем һығып алмалы була. Дауаханаға ятҡан хәлдә лә, дарыуҙары юҡ. Аптекалар буш, ҡулаҡсаһыҙ инеп тә булмай. Эш хаҡын бөтөнләй күргәнебеҙ юҡ. Ҡыҙымдың пособиеһы шәкәр-сәйлек кенә. Оҙон таҫтамалды сылатып күкрәкте ураттым. Өҫтөнән полиэтилен бәйләнем. Ҡымшанмай ҙа таң аттырғанмын. Иванов системаһынан һуң, икенсегә күрҙем, эскә ни тиклем әкәм-төкәм һыя алғанын. Төкөрөп кенә өлгөр. Таҙарынып бөткәнсе, ҡулъяулыҡ урынына, таҫтамал төшмәне ҡулдан…Аҙаҡ «Уринотерапия» тигән китап килеп керҙе ҡулға. === '''Сараһыҙҙан…''' === Ҡаланан туғаным ҡайтып төштө. Беләге шеш. Эсенә һарыһыу йыйыла. Дауахана һауыҡтыра алмаған. Медуниверситеттағы дуҫы бер дарыуҙы һынап ҡарарға тәҡдим итә икән. Минән "Ни кәңәш итерһең,-тип һорай. Күргәнем бар ундай сирлеләрҙе. Һыуын алған һайын күберәк һәм тиҙерәк йыйыла. Күрәләтә үҙ өҫтөңдә һынау үткәртеү ҙә, һауығыуға ышаныс бирмәй. Ундай сирҙе дауалау тәжрибәм дә юҡ. Ә ул «Нимә эшләтһәң дә, тыңлайымдан» өҙөлөп, дауала тип ныҡыша ғына. Йәй мәле ине. Һыҡраны күләме ике тапҡыр кәмегәнсе ҡайнатып, компресс эшләй башланыҡ. Бер көн һыҡранан компресс, икенсе көн юл япрағы бәйләнек. 15-20 көн тигәндә шеше шиңде, һары һыуҙан бер нәмә лә ҡалманы. === '''Ғүмер юлы''' === Ғүмерҙе йылдар менән хисапларға күнеккәнбеҙ. Ә улар ни генә генә һөйләй ала һуң? Дөрөҫлөктә, «ғүмер юлы» — аҙымдар, үткән саҡрымдар түгелме ни?! Ҡайҙан башланған да ҡайҙа илткән? Ҡай юл саттарың үткән дә, ҡайһы тарафтарҙы үҙ иткән? Бөгөлөштәрен кем борған да, артылыштарың кем ҡуйған?Әмәлең ни ҙә, ғәмәлең ни? === '''Хикмәт''' === Баласаҡ. Һыу ингәндә ҡолаҡҡа һыу инде. Ғәҙәттә, күпмелер ваҡыттан ағып сыға торғайны. Был юлы төпкәрәк киткән булып сыҡты. Ҡолаҡтың эсе шеште. Көндә эрен ҡойола. Берәүҙең дә миндә ҡайғыһы юҡ. Барыһы ла бесәндә. Донъя эше минең елкәлә ҡала. Ҡолаҡты йыуам да, мамыҡ менән көпләйем. Күпмелер ваҡыттан уң ҡолағым ишетмәй башланы. Ул саҡтарҙа сәйҙе самауырҙа ҡайната инек. Ҡайын күмере йәки тупырсыҡ менән. Самауыр йырлай-йырлай ҡайнай. Ә мин торбаһына ҡолаҡты алмаш-тилмәш ҡуям да, тыңлап ҡарайым. Ҡолағым ишетә башламаны микән тим. Шулай тикшерә торғас, хәл арыуланыуға китте. Йылдар үткәс кенә башыма барып етте. Мине бит шул самауыр дауалаған. Күмеренең, тупырсыҡтың һауаһы, шифаһы менән! === '''Тәҡдирме? Яҙмышмы?''' === Әҙәм балаларын бәлә-ҡазалар һағалағап ҡына тора шул. Оләсәйем әйтә, һәр кемдең дә этәкләүсеһе һәм ярҙамсыһы була. Икеһе лә ашығырҙар, ти. Кайһыныһы алданыраҡ өлгөрә инде… Бармағым араһы ҡысыңҡырап тора ине. Бер бәләкәй генә нөктә. Көн эсендә ҡулым әллә нисәне бәрелде, һуғылды, өшөнө. Кискелеккә шешә башланы, беләк буйлап өҫкә менеп китте. Күгелйем-көрән, бармаҡтарым тултырылған тауыҡ кеүек тырпайып тора. Больницаға 40-50 км юл.Әмәлгә ҡалғандай, аҡман-тоҡман башланды. Ул ҡасан тымыр ҙа, ҡасан юл төшөр…. Әсәйем илай. Ҡыҙ бала ҡулһыҙ ҡала инде, уң ҡул битә әле,- тип һығыла. Шул саҡ ишектән Ғәйшә оләсәйем күренде. Ул, ғәҙәттә, өйөнән сығып бармай. Беҙгә лә бик һирәк килә.Ни хәстәр сығарғандыр инде өйөнән.Әммә, беҙҙе күреү менән, әсәйемә «Нимә буҙлап ултыраң, бар йәһәт кенә һарыҡ майы индер», — тип фарман бирҙе. Тиҙ генә иреттеләр ҙә, шеш өҫтөнә йәйеп яптылар. Утын ағасылай бәйләп-сырмап та ҡуйҙылар.Ҡулым инде иҫ белмәй, ауыртҡанын да тоймайым… Шулай, насип иткәс, йәшәп ятам әле. Оләсәйем инде йәнемә, фәрештә булып…ҡулһыҙ ҡалыу ғынамы…күптән онот булыр инем донъяла… === '''Һаулығың ҡәҙерен һау саҡта бел…''' === Ағастар япраҡ ярҙымы, тау юлынан юрғалап Ғәйшә апайым менән Фатима апайым килеп етә.Таҡыясаҡ битенән ыуыҙ ғына япраҡтар йыйып, алмаш-тилмәш бер-береһен урайҙар.Ҡайын һәм уҫаҡ япраҡтары-ҙур дауа.Әлбиттә,ҡәҙерен белеп файҙаланғандарға.Ҡай саҡ апайҙарыма аптырап ҡуям.Үҙҙәре шундай шәптәр. Бигерәк тә, Ғәйшә апайым. Йәш сағында егеттәр уның менән көрәшергә ҡыймағандар тип һөйләйҙәр.Үҙ күҙем менән күрергә лә тура килде. Боларып, ҡатынын туҡмарға торған ажар ирҙе аҡылға ултыртҡанын.Ҡулын шаҡарып һикәлтәнән бырғағанын. Һис аптырайһы түгел. Нәсиха оләсәйҙең эйәнсәрҙәре бит улар. Сирлеләр шыңшып ултырғанда, апайымдар тәбиғәт шифаханаһының бер дауаһын ҡалдырмайҙар. Иртә яҙҙан ҡара көҙгәсә… Урман-ҡырҙар буйлап барһаң, китап уҡыйҙармы ни… һөйләп тик баралар…,әйтерһең, үлән телен беләләр. === '''Йөрөгән аяҡҡа йүрмә''' === Юл ыңғайы ғына ҡулыма китап тоттороп киттеләр… Хәлдәрем хөртәйеп, ауыр уйҙарға сумып барғанда…. «Еңгәй, был һин уҡый торған китап»,-тип. Майя Гогуляндың «Сирҙәрегеҙ менән хушлашығыҙ» тигән китабын. Япон фәйләсуфы Кацудзо Ниши системаһы тураһында. Ҡайтыу менән бер тынала уҡып сыҡтым. Система дүрт өлөштән тора. Мин уның берәүһен генә ҡулландым: «Сәләмәтлектең алтын ҡағиҙәләре» тигәнен. Һауыҡтым тиеү әҙ булыр… Фәйләсуфтар әйтә…ваҡыттың ҡәҙерен белегеҙ, уның бәйәһе бар тип…әммә ул һәр кемгә лә тигеҙ бирелә, тәүлегенә 24 сәғәт. Уны арттырып та, кәметеп тә булмай. Шуға кемдең күпме эш атҡараһы ваҡытҡа түгел, ә дарманыңа, көс-ҡеүәтеңә бәйле. Кемдәр ошо системаны үҙ итә-минең ни әйтергә теләгәнемде шундуҡ төшөнә… === '''Урындыҡҡа мәдхиә''' === Системаның тәүге ике ҡағиҙәһе: ҡаты мендәр һәм ҡаты түшәк.Ҡәҙерен белмәй ырғытҡайныҡ бит әле урындыҡты, иҫкелек ҡалдығы тип кейеҙе менән бергә…Зиннәтлеһенә, ҡиммәтлеһенә алыштырғайныҡ. Ысынлап та, ҡиммәт шул заманса ятаҡ-түшәктәребеҙ… Ысын хаҡын дауахана юлын тапаусылар белә инде… Израил клиникаларын… Бигерәк тә, умыртҡа грыжаһынан яфаланғандар. Студенттарға күргәҙмә дәрес үткәргән уҡытыусыһы. Һөйәк ултыртыусы табипты саҡырып.Һуҙылып ятҡан береһе, умыртҡаһына зарланғаны. Табип ҡулының ҡыры менән умыртҡаларын ултыртып бара икән, ҡурҡыныс бер арҡа урынына шундай камил тән хасил яһалып килә икән. Әммә ундай белгестәр миллионға берәү, сирлеләр һәр ҡапҡа ашаһына… Урындыҡ ситлек-качка менән «ярыша» алмай! Ул бит балаларҙың иркен сирләмәй генә, ишектән һирпелгән елпеүҙән, иҙәндәге рәнйеүҙәрҙән аралап тора алған! Унан ғәйере, урындыҡ рухи тәрбиә урыны булған. Бала-сағаны үҙ-ара һәм оло быуын менән бәйләп, күпме йомаҡ ҡойолған, әкиәттәр тыңланған, иҫтәлектәр һөйләнгән, зат-ырыу барланған, ғибрәтле ваҡиғалар, тарих бәйән ителгән… Үткәнде киләсәк менән бәйләп, быуындар күсәгилешен тоташтырып торған күпер булған. Нәҫелде нәҫел итеп кенә ялғаусы түгел… Рух күпере… Юғиһә ниңә әле ҡыҙы әсәһен белмәй китте, улы атаһын…һәм киреһенсә…Ниндәй «цивилизация» икән ул? Унитазы күпме ялтырауыҡ һәм ҡиммәтерәк — әҙәме шул тиклем кәрһеҙ, тоталҡаһыҙ, сырхауыраҡ, бәйһеҙерәк, быуынһыҙыраҡ… == Оләсәйҙәр дауаханаһы == Һалҡын алдырған саҡтар булып ҡына торҙо. Медпункт та бар. Тик сөскөргән һайын, дарыу тип йүгерттермәне оләсәйҙәр. Сеүәтәлә ҡайнар һыу менән ҡоротты иҙеп, һары май эретеп, ҡыҙыл борос һалып, һемерттерә инеләр. Әсәйҙәр бәпәйләнеме, күрше -тирәнән, туғандарҙан һурпанан башлап, тәмле-тәмле ниғмәттәр килә башлай. Баҡса емешеме, урмандыҡымы, балмы, былай ҙа бүлешәләр. Оләсәйем «Яңы ауырыу, яңы аш -зәңгәрә минән ҡас», -тип иң беренсе ауыҙ итер ине. Зәңгәрә, заманса, цинга була инде. Оләсәйҙәр мәктәбенән ҡалған белемдәр әле лә хеҙмәт итә: * Аяҡ яна тип зарлана башлаһа, баҡса ситтәренән ҡан үләне (мокрица) килтереп бирәбеҙ.Ул үләнде ашаған себештәр ныҡ була, синекмәй үҫәләр… * Дегәнәк тамыры быуынды нығыта.уны ашаған мал йылтырап тора… * Көсһөҙләнһәң, мөсһөҙләнһәң, миктәһәң,өҙлөкһәң-«женьшен» үҙебеҙҙә.Был бәғәнәш, йәғни Воронец колосовидный. Тышынан нәк женьшенға оҡшап тора. Ике төр:ҡара емешле һәм ҡыҙыл емешле. * Күгүлән-йөҙ сиргә дауа. Уны ҡош-ҡорт, себештәр, турғайҙар түшәлеп ятып ашай… * Ҡыштарын сирҙәрҙән ҡурсалап, йоҡа ғына киҫем айыу майы ашатырҙар ине. * Яраларҙы ҡаҙ, һарыҡ майы менән менән һылап дауаланылар. * Йүкә балы менән сәй үҙе бер шифа, күпме сирҙән кәртә булған ул. * Май айынындағы һыйыр майын дауаға ғына тоттолар. Ул май төҫкә һарыраҡ була аҙаҡ эшләнгәндәренән. * Сөйҙә мәтрүш, һары мәтрүш, йүкә бәйләмдәре, артыш һәр саҡ эленеп торҙолар. Беҙ йыуа, оҫҡон, ҡаҡы, ҡәзә һаҡалы, ҡуҙғалаҡ, көпшә, ҡымыҙлыҡ, балтырған, төймәсек, киндер һәм алабута орлоғо, ҡуян тубыҡ, еләк, муйыл, ағас еләге, бөрлөгән, балан ашап, урындыҡта кейеҙҙә йоҡлап үҫкән ялан тәпәйле балалар. Шуға ла, баласаҡта дауахана түшәгендә ятыусылар булманы ла тиерлек. Сирҙәр- цивилизация тигән "сибәрбикә"нең бүләктәре… == Парадокс == Иҫ китмәле заман ҡоролмалары заманына килеп еттек. Төпкөлдәрҙә лә компьютер диагностикаһы. Тыштан күренмәҫ эс-торошоңдо экрандан күрһәтеп, тәфсирләп тә бирә. Медицина фәне иҫ китмәле ҡаҙаныштары, заманса ҡорамалдары, көслө дарыуҙары менән күптән сир тигәндең үҙен ерләргә тейеш ине. Әммә дауаханалар лыҡа тулы. Сирлеләр сират тора… Хәҙерге йәшәү рәүеше физик хеҙмәт нисбәтен ҡырҡа кәметте. Шул уҡ ваҡытта нервы көсөргәнеше талап ителгән эш төрҙәре күбәйҙе. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы билдәләүенсә, кеше һаулығының 7-8 проценты ғына һаулыҡ һаҡлау ойошмаларына бәйле, ә 40 проценты мөхит факторҙарынан, сифатһыҙ аҙыҡтан булһа, 50 процентынан ашыуы кешенең йәшәү рәүешенә бәйле. Күптәр сәләмәт йәшәү рәүеше тигәндә, тәмәке тартмау һәм араҡы эсмәүҙө гөнә күҙ алдына килтерә. Нисек кенә булмаһын, һәр кем һаулығы өсөн табиптар яуаплы тип уйлай. Дауалау ойошмалары сирле кешене күпмелер дәрәжәлә ремонтлай ғына. Дауалап, үлемдән һаҡлап ҡалырға тырыша. Әммә күпме көс һалып һауыҡтырылған кеше бер аҙҙан тағы сирләй башлай, сөнки ул һаулығын һаҡлау өсөн бер нәмә лә эшләмәгән. Сәләмәт йәшәү рәүеше үҙенең эсенә күп нәмәне ала. Үҙ-үҙеңә, уратып алған бөтә даирәгә мөнәсәбәтең, тукланыуың, көнкүрешең, ҡылған эштәрең — барыһы ла инә. Хатта һүгенеү ҙә иң тәүҙә үҙеңде һәм нәҫелеңде емерә. Ҡарғаныу, йыуынты һыуҙы, көлдө кеше юлына һибеү ҙә, теләһә ҡайҙа сүп-сар түгеү, тәбиғәтте талау, хайуандарҙы рәнйетеү — үҙеңә әйләнеп килә торған бумеранг. Хәҡиҡәт юлы — ауыр юл. Тайпылдыңмы, тимәк, үҙеңде хөрмәт итмәйһең. Һаулығың тураһында ҡайғыртмау нигеҙендә шул ята. Үҙ һаулығын һаҡламаған, һанламаған, башҡаларға ла шундай мөнәсәбәттә. === '''Тормош мәктәбе''' === 26 йыл ғүмерем мәктәп яны баҡсаһында үтте. Һүҙем «Дарыу һәм һирәк үҫемлектәр бүлеге» тураһында. Тәжрибәләр майҙаны ла, мәктәп, ауыл һәм район эсендә дарыухана ла ине ул. Бигерәк тә, үҙгәртеп ҡороуҙар, «тиҙләнеш» заманы башланғас… Ҡулаҡса булмай киткәс, дарыуҙар ҡороғас, булғанына ла ышаныс китеп торғанда… Үҙебеҙ үҫтергәне генә 44 төр булып, ҡырағай үҫкәндәре менән, йыл һайын 50-55 төр тирәһенә етеп китә ине әҙерләгән үләндәребеҙ. Күберәк һулыш, аш һеңдереү, йөрәк һәм нервы системаларына шифа булғандарын өйрәндек… Ысын тормош мәктәбе булды ул. == Тәбиғәттә ҡый үләндәре булмай == Ғүмере эсендә тән яраһы алмаған кеше бар микән? «Ямауың үҙеңдә», — тиер ине оләсәй, иҫе китмәй генә, ҡанға туҙып ҡайтып инһәк. Ысынлап та, тишек-тошоҡтан торор ине тәнебеҙ, үҙ ямауы булмаһа. Уратып алған тәбиғәт тә бит йән эйәһе. Күпме йырғыслап, тунап, эхәзләп яралар һалабыҙ үҙенә. Тырышып-тырмашып төҙәтә ул яраларын. Ҡаҙған, һөргән ерҙәрҙе баҫып алып ҡына торған үҫемлектәрҙе ҡый үләндәре тип атайбыҙ. Әммә улар ер яраһын көпләп торған бары ҡутыр ғына. Ваҡытлыса, йүнәлгәнсә… === '''Бер атҡанда өс ҡуян…''' === Эш — майлы бутҡа түгел! Бигерәк тә көс-дарман талап иткәне; һөҙөмтәһе лә тып итеп кенә тормағаны. Шундай саҡта үҙеңде дәртләндер, ҡеүәтләр йәм табыу эште күңелгә ятышлыраҡ, ғәмлерәк итә. Әйтәйек, ер ҡаҙғанда ҡый үләндәрен йыйып барырға була. Сөнки улар бәйә биреп бөткөһөҙ шифалы үҫемлектәр. Эргәлә генә. [[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]], [[:w:ba:Аҡтамыр|аҡтамыр]], [[:w:ba:дегәнәк|дегәнәк]], [[:w:ba:Бөтнөк үләне|бөтнөк]], [[:w:ba:Күгүлән|күгүлән]], [[:w:ba:Шифалы ромашка|хуш еҫле ромашка]], [[:w:ba:Шайтан таяғы|шайтан таяғы]], [[:w:ba:Һуҡыр кесерткән|һуҡыр кесерткән]], [[:w:ba:Юл япрағы|юл үләне]], [[:w:ba:Ала миләүшә|ала миләүшә]]… Исемлекте әллә күпмегә һуҙып булыр ине. Дарыуҙан артып ҡалғандарын парник һәм теплица өсөн биояғыулыҡ итеп ҡулланып була. === '''Айболит''' === Иң зиһенлеһе — эт менән бесәйҙер ул. Иғтибар иткәнегеҙ барҙыр, аҡтамырҙың япрағын кимергәндәрен. Таныйҙар бит әле ул, үҙҙәренә кәрәген. Беҙ генә, был үҫемлек менән бөтмәҫ-тәкәнмәҫ көрәштән туҡталғаныбыҙ юҡ! Ә ул — иң яҡын дуҫыбыҙ итеүгә хаҡлы үләндәрҙең береһе. Һыуыҡ тейгәндән, бөйөр һәм бауыр таштарынан, ашҡаҙан-эсәк, һулыш, енес системаһы, тире сирҙәренән, ревматизм, геморрой, подагранан көслө дауа. Үлергә ятҡайны инде Аҡтүш. Һуңғы көндәрендә, исмаһам, үҙ иркендә йөрөһөн тип, сылбырынан ысҡындырғайныҡ… Ҡҡайҙалыр юҡ булды. «Ҡырға китеп үлә ул, эт менән бесәй», тинеләр. Шулай, хушлашып бөткәйнек инде. Ә ул шәбәйеп ҡайтып килде, үҙе генә белгән «шифахана»һынан! Әле лә йәшәп ята, өсөнсө йыл инде. Ваҡыт-ваҡыт индереп алам баҡсаға. Аҡтамыр ашатырға. === '''Тормош һабаҡтары''' === Байтаҡ йылдар аҙ ҡанлылыҡтан яфаландым. Дауаханаларҙы тапау, оҙаҡ-оҙаҡ дауаланыуҙар әллә ни фәтүә бирмәй ине. Иң аптыратҡаны, гемоглобин кәмегән һайын тамаҡҡа аш бармай. Үҙәккә үтте инде. Йәшермәйем, эстән генә «ниңә мин?»,-тип, яҙмышҡа үпкәләгән саҡтарым әҙ булманы… Шулай ҙа сыға алдым алдына сирҙең… Көнбайыш һәм көнсығыш медицинаһы тураһында китаптар ҡулға килеп эләккәс. ==== Төп айырмаһы: ==== * Көнбайыш сир менән, йәғни симптомдар менән көрәшә; көнсығыш — сирҙең сәбәбен асыҡлай һәм организмдың үҙкөйләнешен тергеҙә. * Көнбайыш сирҙе бикләп ҡуя, нәҡ әкиәттә енде шешәгә ҡыуып кереткән кеүек. Тик ҡасан тағы ысҡынырын ғына белмәйһең… * Көнбайыш айырым ағзаны ғына дауалай… Көнсығыш кешене бер бөтөн итеп ҡарай. Һәр сир — организм көйләнешенең боҙолоуы, тотороҡлылыҡ хәленән ситкә тайпылыу тип һанай. Дауаны көйләнеште тергеҙеү зарурлығынан сығып билдәләй. Көнсығыш рәсми медицинаны инҡар итмәй. Киреһенсә, бер-береһен тулыландырып, сирле мәнфәғәтендә эш итә. Көнбайыш өсөн был бизнес өлкәһе, баҙар… == Аҙыҡ дауалай == Ҡан эшләнеү факторҙары күп. Шуға анемияның сәбәптәре лә етерлек. Ҡан бит беҙ нимә ашайбыҙ, шунан эшләнә. Күп осраҡта, туҡланыуҙы көйләп кенә лә, һауығып була. Был, бигерәк тә, йөклө ҡатындарға, йәш балалы әсәйҙәргә, балаларға, операция үткәргәндәргә, ғүмере буйы аҙ ҡанлылыҡтан яфаланғандарға ҡағыла. === Рецептар === # Һурпа. Итте йоҡа ғына киҫемдәргә ҡырҡып, өҫтөнә сығырлыҡ ҡына һалҡын һыу ҡояһың. Ун-ун биш минут ҡайнағас, һурпаны коротлап эсәһең. Укроп япрағын өҫтәргә мөмкин. Норма: 100 г иткә — 0,5-1 л һыу. Артабан һыу өҫтәп, ашты бешереп ҡуяһың. # Бауыр. Ит бешергәндәге кеүек.100г-ға 0,5л һыу. Һурпаһын эсеп, бауырҙы ашап ҡуялар (кемдер яратмаһа, көсләп ашамаһын) # Ҡарабойҙай бутҡаһы. Эмаль, суйын йәки балсыҡ һауытта әҙерләйҙәр. Бер стакан ярмаға 1,5 стакана ҡайнар һыу иҫәбенән. Пар сыҡмаҫлыҡ ҡапҡас кәрәк. Ҡайнап сыҡҡас, 5-7 минуттан уттан алаһың. Ярты сәғәт үҙ көйөнә ултыра. # Кефир, ҡатыҡ, эремсек, ҡорот. Улар органик кальций тоҙҙарына бай. Кальций етешмәһә, гемоглобин өсөн кәрәк булған тимер үҙләштерелмәй. Анемиянян яфаланыусылар юҡҡа ғына аҡбур, балсыҡ, эзбиз көҫәп йөрөмәйҙәр. Көнөнә 1-3 стакан кефир, 50-100 г творог, эремсек йәки ҡорот — үҙе ҙур дауа. # Шифалы сәй: ## сәй бешергәндә сәйнүккә 5-6 ҡыҙыл клевер сәскәһен ҡушып һалаһың ## икенсе эскәндә 3-5 ҡарағат япрағы ## өсөнсөһендә 3-5 кесерткән япрағы. # Салат: ## сей кишерҙән ҡаймаҡ йәки үҫемлек майы ҡушып ## алма, ҡарағат, турғай еләге, шартый еләге, көртмәленән кефир менән бутап; ## ҡара емеш (чернослив) һәм ҡыҙыл сөгөлдөрҙән. # Яңы ғына йыйып алынған йәки туңдырылған емештәр. Көн буйына 2-3 сәғәт һайын ашҡалаҡлап. # Курага, ҡара емеш, йөҙөм, грек сәтләүеге, лимон һәм балдан эшләнә. Барыһын турағыстан үткәреп, тигеҙ нисбәттә ҡушып бутайһың. Сәйгә ҡушып эсергә йәки иртән, төш, кис берәр ашҡалаҡтан имеп ашайһың. # Әлморондан (гөлйемеш) компот. Бер ашҡалаҡ 0,5 л һыуға. # Ҡан яһаусы сәй. Ҡарағат, турғай еләге, шартый еләге, көртмәле, әлморон, боланут (Иван-чай), кесерткән, ҡыҙыл клевер сәскәләрен өс көн бәҫәрткәндән һуң, турағыстан үткәреп, икмәктән һуң, мейескә ҡуйып йәки бик эҫе булмаған (70-100°С) духовкала киптереп алалар. # Ҡан яһаусы бальзам: (Компоненттар тигеҙ нисбәттә алына .0,7 л банкаға 0,5 л күләмдә ҡатышма һәм 40°-лы спирт (үҫемлек майы менән дә эшләп була) ҡоялар. Балғалаҡлап, көнөнә 3-5-7 мәртәбә эсәләр.) ## Турғай еләге (үләне, емеше) ## Шартый (үләне, емеше) ## [[:w:ba:Гөлйемеш|Әлморон]] (сәскәһе,үләне, емеше) ## [[:w:ba:Боланут|Боланут]] (сәскә төймәсеге, япрағы) ## [[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]] (япрағы) ## [[:w:ba:Туҡранбаш|Клевер]] (сәскәләре) ## [[:w:ba:Ҡандала үләне|Ҡандала үләне]], йәғни ## Донник лекарственный (сәскәләре, япрағы) ## [[:w:ba:Ҡайын|Ҡайын]] (йәш япраҡтары) ## [[:w:ba:Ҡыҙыл көртмәле|Көртмәле]] (үләне, емеше) ## [[:w:ba:Бал|Бал]] # «Анемия» ҡатнашмаһы ## Ҡыҙыл [[:w:ba:Туҡранбаш|клевер]] (К. Луговой) ## [[:w:ba:Кесерткән|Кесерткән]] (япрағы) ## Турғай еләге (сәскә, япрағы) ## [[:w:ba:Боланут|Боланут]] (сәскә, япрағы) ## [[:w:ba:Гөлйемеш|Әлморон]] (сәскә, япрағы) ## [[:w:ba:Ҡандала үләне|Ҡандала үләне]] (сәскә, япрағы) ## [[:w:ba:Ҡарағат|Ҡарағат]] (емеше) ## [[:w:ba:Ҡара көртмәле|Ҡара көртмәле]] (сәскә, емеше, япрағы) ## [[:w:ba:Ҡара миләш|Ҡара мышар]] (сәскә, япрағы, емеше) ## [[:w:ba:Миләш|Миләш]] (сәскә, емеше, япрағы) ## Ағас еләге (сәскә, емеше, япрағы) ## Ҡара ағас еләге (сәскә, емеше, япрағы) ## [[:w:ba:Йүкә|Йүкә]] (сәскә, япрағы) Аҙыҡ: [[:w:ba:|ит]], бауыр, [[:w:ba:ҡарабойҙай|ba:ҡарабойҙай]], курага, айва, [[:w:ba:һырғанаҡ|һырғанаҡ]], [[:w:ba:алма|алма]], гранат, [[:w:ba:сыр|сыр]], [[:w:ba:эремсек|эремсек]], [[:w:ba:ҡорот|ҡорот]], кефир, [[:w:ba:ҡатыҡ|ҡатыҡ]], [[:w:ba:айран|айран]], [[:w:ba:ҡымыҙ|ҡымыҙ]], миндаль, диңгеҙ кәбәҫтәһе, ҡарағат, ҡыҙыл сөгөлдөр, балан, кишер, ҡара торма, виноград, шартый, турғай еләге, көртмәле, инжир. === '''Дауаланыу схемаһы''' === [[File:Wiki seminar Родники здоровья 04.jpg|thumb]] [[File:Kefir in a glass.JPG|thumb]] [[File:Frozen Raspberries.jpg|thumb]] * Курс І (10 көн) № 1 һәм № 2 көн аралаш бер мәртәбә. № 3. Ҡарабойҙай бутҡаһы. № 4. Кефир, ҡатыҡ, творог, ҡорот (ҡайһыныһы бар) № 6.Салат (ҡайһыныһы бар) № 5. Шифалы сәй № 7.Яңы ғына йыйып алынған йәки туңдырылған емештәр. Көн буйына 2-3 сәғәт һайын ашҡалаҡлап. (төрләндереп) № 8.Курага, ҡара емеш, йөҙөм, грек сәтләүеге, лимон һәм бал № 10 Ҡан яһаусы сәй * Курс ІІ (10 көн) № 1 һәм № 2 көн аралаш бер мәртәбә.Мәҫәлән, төшкөлектә. № 4 .Кефир, ҡатыҡ,творог,ҡорот (ҡайһыныһы бар) № 6.Салат (ҡайһыныһы бар, төрләндереп) № 7.Яңы ғына йыйып алынған йәки туңдырылған емештәр. Көн буйына 2-3 сәғәт һайын ашҡалаҡлап (төрләндереп) № 8.Курага, ҡара емеш, йөҙөм, грек сәтләүеге, лимон һәм бал № 11. Ҡан яһаусы бальзам * Курс ІІІ(10 көн) № 1 һәм № 2 көн аралаш бер мәртәбә № 4.Кефир, ҡатыҡ,творог,ҡорот(ҡайһыныһы бар) № 6.Салат(ҡайһыныһы бар) № 7.Яңы ғына йыйып алынған йәки туңдырылған емештәр. Көн буйына 2-3 сәғәт һайын ашҡалаҡлап (төрләндереп) № 8.Курага, ҡара емеш, йөҙөм, грек сәтләүеге, лимон һәм бал № 9.Әлморондан(гөлйемеш) компот № 12 «Анемия» ҡатышмаһы Мөмкинлегеңдән сығып, график төҙөп алаһың. Ҡул аҫтында булған компоненттарҙан меню төҙөйһөң. Һанап киткәндәрҙән нимәлер етешеп бөтмәүе ҡурҡыныс түгел. Эшкә алып йөрөһәң, номерҙар дарыуҙы бутамаҫҡа ярҙам итә. Ошо схема менән дауаланып, күптәр был сир менән күптән хушлаштылыр инде. Араһында берәүһенең гемоглобины бер ҡасан да 50-60-тан үтмәгәне, 140 булып киткән тип, аптырап ултырғаны булды. Хәҙер армия йәшендәгеләр араһында сәләмәттәре юҡ тиерлек. Хеҙмәткә китер алдынан дауаханаларҙа ятып сығалар. == Кеше экологияһы == Ҡайҙалыр ишеттемме, уҡыныммы инде, кеше үҙ ғүмеренең яртыһында һаулығын туҙҙыра ла, ҡалғанын һаулыҡ эҙләп үткәрә, тип. Хаҡтыр. Тәмәке һәм араҡыға киткән һаулыҡ һәм аҡсаны әйтәһе лә түгел. Әммә киң даирәлә бик яҡтыртылып барылмаған бер өлкә бар. Күптәребеҙ, һаулығына янаған хәүеф — эсәр һыуҙарҙың, һулар һауаның бысраныуы тип кенә белә. Зарарлы матдәләрҙең 90 проценты аҙыҡ аша инә тигән иҫкәрмәне әҙәми зат бик ишетмәй, ахыры. Ни өсөн аҙыҡ тигәнебеҙ ыу булып сыға һуң? Сәбәптәре байтаҡ. * Тәүсәбәп — етештереү технологияһында. Күп күләмдә һәм үҙҡиммәте түбән продукцияны етештереү өсөн орлоҡтан уңыш алғансы күпме ашлама, ағыулы химикаттар, стимулятор, антибиотиктар ҡулланыла. Йәшәү ҡануны буйынса, һәр тере зат йән аҫырау өсөн нимә менәндер туҡлана һәм икенселәр өсөн үҙе лә аҙыҡ булып тора. Шулай итеп, аҙыҡ сылбыры килеп сыға: үҫемлек ашаусы — ит ашаусы. Бөтә зарарлы матдәләр ошо сылбыр аша туплана килеп, аҙаҡҡы торғанына тапшырыла. * Икенсе сәбәп, аҙыҡты эшкәртеү, һаҡлау, һәм ҡулланыусыға еткереү юлында. Оҙағыраҡ һаҡланһын, ылыҡтырғыс торошҡа килһен өсөн нимәләр генә ҡулланылмай! Бигерәк тә бешкән аҙыҡҡа бактериоцид матдәләр күп ҡушыла. Һуңғы йылдарҙа (үткән быуаттың 90-сы йылдарынан) тәм биргес һәм буяғыс матдәләр ҡушылған аҙыҡ төрҙәре күбәйҙе. Шунлыҡтан тәбиғи аҙыҡ менән ялғанын айырыуы еңел дә тугел. Магазин кәштәләре шундай аҙыҡтан һығыла башлағандан алып ниндәй сирҙәрҙең күбәйеүе медицина үҙәктәре тупланған отчеттарҙа сағылмай ҡалмағандыр бит. Ә ниңә ул мәғлүмәт халыҡҡа еткерелмәй? Бәлки еткереүҙән ни фәтүә тип һанағандан шулайҙыр. Сөнки экологик яҡтан таҙа етештерелгән аҙыҡ ҡиммәт була. Ҡулланыусыларҙың күбеһе уны һатып ала алмаясаҡ. Бигерәк тә сит илдән килгән аҙыҡ хәүефле. Күпме ер үтеп килгән бит ул. Шул ваҡыт арауығында нисек боҙолмай, саф килә алыр ине. Фәҡирлек сигендә йәшәгән кеше ул аҙыҡты һатып ала алырлыҡ хаҡта булыр инеме? Шулай ҙа ошо көрсөктән сығыу юлдары бар. Ауылда һәр кемдең теләгәнен үҫтереп алырлыҡ ере бар. Үҙенә генә түгел, һатырлыҡ та. Тик ул ҡиммәт буласаҡ! Ситтән килтерелгән «татлы ыу» менән ярыша алмаҫ та! Әммә хаҡта ғына. Сифатта түгел! Фекерләүсе кеше аңлаһа инде... Аҙыҡта яһалған "экономия"ны һаулыҡҡа тотонасағын... Уйымса, һаулығын ҡәҙерләгән кеше, ерлектә етештерелгән аҙыҡҡа өҫтөнлөк бирәсәк. Шәхси хужалыҡта етештерелгәненә! Күҙ күреш, таныш кеше етештергәненә!Ышаныслыһына! Ошо ауылды һаҡлап ҡалыу юлы ла булыр ине ул. Юғиһә, Өсөнсө донъя һуғышы бит был! Ҡоралы бик мәкер. Татлы ыу төрөлгән аҙыҡ! Тәмәке, араҡы, наркотик кенә нимә ул? [[Category:Халыҡ медицинаһы]] 0hm1wh0u5cyp8xrg2moplq6o2sp12zb 0 3471 24291 12932 2022-03-19T09:54:20Z ZUFAr 381 24291 wikitext text/x-wiki [[File:Einbrief.jpg|thumb]] # Һүҙе килә — үҙе килмәй. # Ялан ерҙең тапсығы,<br />Бында килеп тап итте. # Алыҫтан килгән аҡ тап,<br />Ишегем алдына килеп төштө. # Бәләкәй генә туры атым<br /> Ырымбурҙан ураттым. # Мәскәүҙә ярған бүрәнә юнышҡыһы<br /> Өфөгә килеп тап итте. # Аҡбур менән бурлаған,<br />Көмөш менән һырлаған,<br />Хаждан килеп тап итә. # Мәскәүҙәрҙә ағас ҡырҡтым,<br />Япрағы бында килеп төштө. # Бохарҙан килгән аҡ тай,<br />Бында килеп ер тапай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] bgc8nx0hlbkcvixzv6nlvckwpckvzo1 0 3472 12939 12938 2017-08-23T21:45:42Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12939 wikitext text/x-wiki [[File:Fireman email by mimooh.svg|thumb]] # Аҡ ер астым,<br />Ҡара бойҙай сәстем,<br />Дуҫым менән һөйләштем. # Аҡ ер һөрҙөм,<br />Ҡара бойҙай сәстем,<br />Бураҙнаһы менән һөйләштем. # Сәлиәнән Сәлимәгә <br />Сәләм ташый Сәмиғә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lxfp2q8j3hg6xrvv0ix50uggqb2gcqj 0 3473 19820 12944 2019-03-17T17:47:53Z Aidar254 420 19820 wikitext text/x-wiki [[File:Simonetti - Rothaarige Frau öffnet gespannt den Liebesbrief.jpg|thumb]] # Эсен ялайҙар, тышын һыйпайҙар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lqoglfhjb5ejts1cb2pqvh7l592ajts 0 3474 12947 12946 2017-08-23T21:45:42Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12947 wikitext text/x-wiki [[File:Хачапурі.JPG|thumb]] '''Хачапури''' — грузиндарҙың милли аҙығы. Рецептары күп төрлө. Бында иң еңел һәм тиҙ эшләнә торған рецепт бирелә. == Ингредиенттары == * Сыр (ҡырғыстан үткәрелгән) — 200 г * Укроп (йәшел) — 100 г * Тауыҡ йомортҡаһы — 2 шт * Ҡаймаҡ — 200 г * Бойҙай оно — 2 ст. л. * Үҫемлек майы — 2 ст. л. == Әҙерләү == Барыһын да бергә һауытҡа һалабыҙ: ҡырғыстан үткәрелгән сырҙы, ике йомортҡаны, ваҡланған укропты, 2 ашҡалаҡ ондо. Барыһын да, тигеҙ итеп аралашып, бер төрлө масса булғансы болғатабыҙ. Табаға 2 ашҡалаҡ үҫемлек майы төшөрәбеҙ. Өҫтөнә ҡушымтаны һалып, ике яғын да алтынһыу төҫкә ингәнсе бешерәбеҙ. Ут үтә көслө булмаҫҡа тейеш. Бер яғы бешкәнсе, һауытты ябып торабыҙ. Икенсе яғын бешергәндә, һауыт асыҡ була. Бешереү өсөн 12 минут тирәһе ваҡыт китә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Йомортҡа]] 9cp42eibqk2j3gj956q2czjm5o3dycg 0 3475 12957 12956 2017-08-23T21:45:42Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12957 wikitext text/x-wiki [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 02.jpg|thumb]] Бөгөн иртәнге 8-ҙә Нурсолтан улымдың: "Әсәй, әйҙә, бәлеш бешерәйек!"-тигәненә уянып киттем))) Улым таң һандуғасы булғас, ял көнө булыуына ҡарамаҫтан, бөтәбеҙ ҙә уның ыңғайына иртүк торабыҙ))) Тәк...Нимә бешерергә? Тиҙ ҙә, тәмле лә булһын. Атыу түҙмәй эргәлә берәү һикерәңләй бит))) Йәһәт кенә һыуытҡыстан '''аҡ майҙы''' алып ҡуйҙым. Йомшара торһон. Табаҡта '''2 йомортҡа''' менән '''1 стакан шәкәрҙе''' күперткәнсе туғыным, ярты балғалаҡ аш содаһын һеркәлә һүндереп һалдым (һеркә урынына 2 ҡалаҡ кефирҙа һүндерергә лә була. Кефирым юҡ ине, шуға һеркә тотонорға тура килде). Баяғы ял итеп ятҡан аҡ майҙы, самалап ондо ҡушып, йомшаҡ итеп '''ҡамыр''' баҫтым. Майлы ҡамыр үҙенә ондо күп ала тип әйткәнем бар инде, ҡулға йәбешмәһә, еткән. Шунан ҡамырҙы икегә бүлеп бер ни тиклем ваҡытҡа туңдырғысҡа оҙаттым. Бер аҙ ваҡыттан бер өлөшөн табаға ҡырғыстан үткәрҙем. Эслегенә алма повидлоһы һыланым да, икенсе өлөшөн өҫтөнә ҡырып һалдым. Оп-ля-ля!!! Ярты сәғәттән мейестән өҫтәлгә тәмле,хуш еҫле бәлеш ҡунаҡлай!!!! Сәйегеҙ тәмле булһын, дуҫтарым!!! <small>Гөлназ Ишемғолова</small> [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Бәлеш]] [[Category:Башҡортса]] gu56jr0jkhmbaul7akdxjrfpwt930ch 0 3476 19516 12960 2018-06-22T16:23:55Z ZUFAr 381 19516 wikitext text/x-wiki # Һөрмәгән ер өҫтөндә<br> Тыумаған ҡуян балаһы йүгерә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dgqbdmykm8ulujng9qb84a0o31dhqsa 0 3477 19786 12964 2019-01-26T03:30:02Z ZUFAr 381 19786 wikitext text/x-wiki [[File:First Semester.JPG|thumb]] # Аҡ ер, ҡара орлоҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4404yhulqd4m8asd9r1pw6o5zcyau97 0 3478 19514 12968 2018-06-22T16:22:44Z ZUFAr 381 19514 wikitext text/x-wiki # һандыҡ төбөмдән төйөнсөк алдым,<br> Сисеп, күреп, ҡарап һалдым. # Һандығымды аҡтарҙым,<br> Үтесемде ҡайтарҙым. # Һандығымды астым,<br> Байлығымды сәстем. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] a0iv1ujgxnqwoqdzdihim4y33pd1wjg 0 3479 12975 12974 2017-08-23T21:45:43Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12975 wikitext text/x-wiki [[File:Tennoji Turnip2.JPG|thumb]] # Ят, ят, яп(ы)раҡ,<br />Ятҡан ере туп(ы)раҡ;<br />Үҙе һимеҙ — майы юҡ,<br /> Тиреһе ҡалын — йөнө юҡ. # Ите һимеҙ, майы юҡ,<br /> Тиреһе ҡалын, йөнө юҡ. # Ер аҫтында һарғылт ҡарт,<br /> Һаҡалынан ныҡлап тарт. # Үҙе йомро — ай түгел,<br />Төҫө һары — май түгел, <br />Ҡойроғо бар — сысҡан түгел. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 98hqsp49edekulh5mxzl5ajzwz5ht0d 0 3480 12981 12980 2017-08-23T21:45:43Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 12981 wikitext text/x-wiki [[File:Charlotte pie.JPG|thumb|Шарлотка]] '''Шарлотка''' Был рецептың барлыҡҡа килеү версиялары бер нисә төрлө. Мәҫәлән, берәүҙәр һөйләүенсә, яуапһыҙ ғашиҡ булған ашнаҡсы уны үҙенең һөйгән ҡыҙы Шарлоткаға арнаған, имеш. Икенселәр әйтеүенсә, рецептты Англия короле Георг Өсөнсөнөң ҡатыны Шарлотта тәҡдим иткән. Әммә иң ҡыҙыҡлы версияһында, атаманың килеп сығыуын боронғо инглиз һүҙе charlyt (һөт, шәкәр һәм туҡылған йомортҡанан әҙерләнгән аҙыҡ) менән бәйләйҙәр. == Составы == * 160 грамм бойҙай оно * 10 грамм шәкәр пудраһы * 4 бөртөк йомортҡа * 10 грамм аҡ май * 200 грамм шәкәр * 4 бөртөк алма * 2 сәй ҡалағы онталған дәрсен == Әҙерләү == Уны төрлө эслектәр менән бешерәләр. Ә иң таралғаны - алма менән. #Алманы тышлығынан һәм емештәренән таҙартырға #Миксерҙа 3-5 йомортҡаны шәкәр менән туҡырға #Иләнгән он һәм дәрсенде өҫтәргә #Аҙаҡ алма ҡушып, тағы туҡырға #Табаны майлап, әҙер ҡатышманы шунда бушатырға #180 градуслыҡ эҫелектә 30-35 минут бешереп алырға #Бешеп сыҡҡас, табала һыуытырға. Ипләп кенә алып һауытҡа һалғас, өҫтөнә шәкәр пудраһы һибергә [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Он]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Башҡортса]] bjpl3h8w441hqphwglfljow5kw6fjac 0 3481 19787 12988 2019-01-26T03:30:32Z ZUFAr 381 19787 wikitext text/x-wiki [[File:Salavat Yulayev museum 10.jpg|thumb|right]] # Килен артынан килдем,<br> Донъяны уртаға бүлдем. # Ятһа — йәймәләй,<br>Торһа — дөйәләй. # Торһа — дөйәләй,<br> Ятһа — ҡуяндай. # Бер яғында: һай ҙа вай,<br> Бер яғында быш та быш. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lzobj2tw1zvlislsckveu2g4g2gotib 0 3482 19532 12990 2018-07-06T06:34:38Z ZUFAr 381 19532 wikitext text/x-wiki # Ағайыма ни булған? Мин ни әйтһәм шуны әйтә. # Һөйләгәнеңде үҙеңә ҡайтара. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] iq261v7m01kfmv7aj5v72i470bft67l 0 3483 24824 13002 2023-03-03T12:57:53Z Aidar254 420 24824 wikitext text/x-wiki [[File:Nacentemackinac.jpg|thumb|300px]] # Кәк(е)ре ҡайын төбөнән <br />Атылып сыға аҡ йылан. # Тауҙан тыуһа ла<br /> Тауҙы яратмай. # Тауҙан тыуа, <br />Түбән шыуа,<br />Ағаһын ҡыуа. # Тауҙан тыуа, <br />Диңгеҙгә ҡыуа. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1vc7adb9qp3eelbywm08hbrdunozzdb 0 3484 19906 13013 2019-08-10T18:04:39Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19906 wikitext text/x-wiki [[File:N NeJNIpkJg.jpg|thumb|right|Шоколадлы бәлеш]] Был шоколадлы бәлеш «Crazy cake» исеме аҫтында киң билдәле. Татлы бәлеш тураһында ''уның рецебын үткән быуаттың 30-сы йылдарында АҠШ-тағы «бөйөк депрессия» осоронда уйлап тапҡандар'', тип яҙалар. Ул дәүерҙә кешеләр аҙыҡ-түлекте тәләфләмәй, аҡсаны «ҡыҫып» тотоп йәшәгән булған. Шуға рецепт та ҡатмарлы түгел. Бары он, шәкәр, көнбағыш майы, какао һәм һыу кәрәк. Бына ошондай ябай ғына ашамлыҡтарҙан үтә лә тәмле шоколад бисквиты килеп сыға. <br /> == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * Он — 1,5 стакан * Шәкәр — 1 стакан * Какао — 0,5 стакан * Тоҙ — 1 балғалаҡ * Сода — 1 балғалаҡ * 9%-лы һеркә − 1 аш ҡалағы * Ванилле шәкәр — 1 пакет (15г) * Көнбағыш майы — стакандың 1/3 өлөшө * Һалҡын һыу — 1 стакан<br /> == Әҙерләү ысулы == Бөтәһен дә бергә болғағас, 180 градуслыҡ мейескә ҡуябыҙ. Ярты сәғәттә бешеп сыға. Әҙерлеген шырпы менән тикшереп ҡарайым. Шырпы ҡоро сыҡһа, тимәк, татлы бәлеш әҙер.<br /> Бисквитты яратҡан кремығыҙҙы һылап, йә иһә өҫтөнә глазурь ҡойоп та биҙәргә мөмкин. [[Category:Ҡамыр аштары]][[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 4t1glzocfxltvmm5rnez84d38w2m1sg 0 3485 24835 13024 2023-03-06T16:49:11Z Aidar254 420 24835 wikitext text/x-wiki [[File:Современые Российские спички.jpg|thumb|right]] [[File:Streichholz.jpg|thumb|right]] # Бәләкәй генә әрйә,<br> Эсе тулы мәрйә. # Бер бүлмәгә япҡандар,<br> Теҙелешеп ятҡандар,<br> Бик ғәжәп был кескәйҙәр,<br> Ашамайҙар, эсмәйҙәр,<br> Булмай уларҙан башҡа<br> Ҡайнар сәй, эҫе аш та. # Бәләкәй генә һандыҡ,<br> Эсе тулы халыҡ,<br> Баштарында бүрек. # Бәләкәй генә амбар,<br> Эсендә етмеш биш пожар. # Бер вагондың эсендә етмеш биш кеше,<br> Бөтәһе лә аҡ халатлы,<br> Ҡара эшләпәле. # Бер өйҙә етмеш биш кеше,<br> Барыһы ла ҡара салмалы. # Бәләкәй генә оя,<br> Етмеш биш кеше һыя. '''Шырпы ҡабыҙыу''' # Бәләкәй генә малайҙың башы ҡанай. # Тотһам, бармаҡ осона һыя,<br> Һыҙһам өйгә һыймай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rb2mui3f1gnz89h4vt0d3geed6crsdf 0 3486 18989 13031 2018-01-23T07:18:37Z Aidar254 420 18989 wikitext text/x-wiki [[File:Шишка на елке.JPG|thumb|right]] # Ай айланым, ҡыш ҡышланым,<br /> Йәшел ҡытат тун тышланым. # Ҡышын да, йәйен дә йәшел. # Йәй ҙә егет, ҡыш та егет,<br /> Йөрөй йәшел кейем кейеп. # Йәй ҙә егет, ҡыш та егет,<br /> Ҡартайғаны юҡ — гел егет. # Сит-ситендәп юғары менер,<br /> Сит-ситендәп түбән төшөр,<br /> Йәшел ҡытат тунын тышлар. # Йәй йәйләүҙән буш ҡалмаҫ,<br />Ҡыш ҡышлауҙа ҡымшанмаҫ.<br /> Көндәр нисек торһа ла<br /> Йәшел тунын ташламаҫ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cajepmfk4trfvy5fmqt82fzrdiaaz3i 0 3487 13040 13039 2017-08-23T21:45:45Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13040 wikitext text/x-wiki [[File:Шыттырылған бойҙайҙан әҙерләнгән ризыҡ.jpg|thumb|Шыттырылған бойҙай ризығы]] '''Шыттырылған бойҙай ризығы''' == Ингредиенттар == * Бойҙай орлоғо — 0,5 л банка * Грек сәтләүеге — 0,5 стакан * Миндаль — 0,5 стакан * Көнбағыш орлоғо − 0,5 стакан * Йөҙөм — 0,5 стакан * Гранат − 1 дана * Печенье — 3-4 дана == Әҙерләү == Яҡшы итеп йыуып таҙартылған бойҙай орлоғон, өҫтөн күмерлек итеп йылы һыу өҫтәгәс, һауытын ябып, 24-30 сәғәт тирәһе йылы урында шыттырырға кәрәк. Орлоҡтар бүртеп, морон төртөп кенә сыға башлағас, тағы ла йылымыс һыуҙа ҡат-ҡат яҡшы итеп сайҡатырға. Йылымыс һыуҙа йөҙөмдө лә ебетеп, таҙартып алаһың. Грек, миндаль сәтләүеген бераҙ ҡыҙҙырып алырға һәм төйгөстә уртаса эрелектә ваҡларға, көнбағыш орлоғон һәм гранаттың таҙартылған емешен өҫтәргә. Шәкәрле печеньены ҡырғыстан үткәреп, бөтәһен бергә бутарға. Өҫтән матур итеп, йәшел петрушка япрағы һәм гранат емеше менән биҙәргә мөмкин. Был ризыҡ ашар алдынан ғына әҙерләнергә тейеш, юғиһә шыттырылған бойҙай кибеп, сәйнәргә ҡаты була. Сәйгә бик тәмле һәм туҡлыҡлы аҙыҡ.Бигерәк тә ҡышҡы һәм яҙғы айҙарҙа иммунитетты күтәреү өсөн тәҡдим ителә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] km307w3hvj0e1pzf1uckw1cihdb2vvz 0 3488 19794 19793 2019-02-04T16:33:11Z Aidar254 420 19794 wikitext text/x-wiki [[File:Zhavoronki cookies 06.jpg|thumb|Шәкәрле печенье]] [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 03.jpg|thumb]] == Составы == * 113 г [[аҡ май]] * 200 г[[шәкәр]] * 2 [[йомортҡа]] * 180 г ҡаймаҡ * 10 г ҡамырҙы күперткес * 400 г он * 1 балғалаҡ ванилин == Әҙерләү == Майҙы иретеп, шәкәр менән йомортҡа ҡушып туҡытырға. Ҡаймаҡ, ванилин, ҡамырҙы күперткес һалып болғатҡас, яйлап ондо ҡатнаштырып ҡамыр баҫырға. Ҡамырҙы 2-3 сәғәткә һыуытҡысҡа тығып алып, 5 мм ҡалынҡта йәйергә. Печеньеларға төрлө формалар биреп, 10-12 минутҡа 180 градуслыҡ духовкаға ҡуябыҙ. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] r6tx5ucsuq3nicd4idjef8hchkn3caq 0 3489 20006 13055 2019-12-05T18:44:00Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 20006 wikitext text/x-wiki [[File:Свеча.jpg|thumb|right]] # Ҡолағын борҙом, —<br> Күҙен ҡыҫты. # Бағана яна, көлө-күмере аға. # Һары бағана янып тора,<br> Ҡара күмере ҡалҡып тора. # Тешһеҙ айыу май ашай. # Фәлән ерҙә сәмсерәк ташы яна. # Ҡаланан килгән ҡарый<br> Ҡарта турап ултыра,<br> Һиңә лә бирмәй,<br> Миңә лә бирмәй,<br> Тик ҡаратып ултыра. # Күмере юҡ, көлө юҡ,<br> Бағанала ут яна. # Табаҡ,<br> Табаҡ өҫтөндә таяҡ,<br> Таяҡ өҫтөндә әлтерәй,<br> Әлтерәй өҫтөндә бәлтерәй,<br> Бәлтерәй өҫтөндә ҡалтырай,<br> Ҡалтырай өҫтөндә ялтырай. # Әлтерәй ҙә бәлтерәй,<br> Тирә-яғы ялтырай. # Ана тора маяҡ,<br> Маяҡ өҫтөндә таяҡ,<br> Таяҡ өҫтөндә ялтырай,<br> Ялтырай өҫтөндә ҡалтырай. # Ҡараңғы өйҙә аҡ ҡына бер ҡыҙ,<br> Танауын һөртһәң, ялт итә. # Ябалаҡ күҙе ялтырай. # һыңар күҙле ябалаҡ<br> Төн буйына ялтырай. # Баҡыр башлы йылан күҙе,<br> Ҡояш байығас, асыла. # Бағана яна, баҙы ҡала. '''Шәм, уның көлө''' # Аҡ кеше ҡараһын ҡоя. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4u23s0jrrmaxir61577t8q14wenh54z 0 3490 13059 13058 2017-08-23T21:45:45Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13059 wikitext text/x-wiki [[File:Podsvechnik.jpg|thumb|right]] # Аяғы ҡатлы,<br> Башы сатлы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6ptrgeq9v29uoylkin6khanqdaelvuz 0 3491 20157 13062 2020-02-01T20:29:48Z ~riley 810 lint error 20157 wikitext text/x-wiki [[File:Valenki Tools and accessories 6.jpg|thumb|300px]] #Бәләкәй генә шаян малай тау шыуа. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 179og204lfrpjebp97i66z9lwzejezv 0 3492 19932 13066 2019-08-27T06:24:35Z Aidar254 420 19932 wikitext text/x-wiki [[File:Село Левадки.JPG|thumb]] #Яланда, япанда<br /> Майлы табам ултыра. #Атайымдың алтын көҙгөһөн<br /> Алтмыш кеше саҡ күтәрә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gox5k8510khqehfu0uios3wv5bu64wr 0 3493 13076 13075 2017-08-23T21:45:46Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13076 wikitext text/x-wiki [[File:51b Castromonte Embalse Santa Espina Vegetacion Ni.jpg|thumb]] [[File:Первые заморозки - panoramio.jpg|thumb]] #Өй артында аҡ мүк. #Өй артында аҡ тана<br /> «Китәмен», — тип маҡтана. #Төн тыуҙыра, түнтәрә —<br />Көн килә лә күтәрә. #Төн тыуҙыра, көн йыуҙыра. #Ай бирҙе, ҡояш алды. #Аҡ мунсағым төшөп ҡалды,<br />Ай күрҙе, ҡояш алды. #Мунсаға барғанда, мунсағым төштө —<br />Ай күрҙе, ҡояш алды. #Егәрле еңгә келәткә бара,<br />Тәңкәләре төшөп ҡала,<br />Әсәләре сығып ала. #Келәймән еңгә келәткә бара,<br />Уның асҡысы тороп ҡала,<br />Ҡояш төшөп ала. #Таң алдында матур ҡыҙ асҡысын юғалтҡан;<br /> Ай күргән — әйтмәгән,<br />Ҡояш күргән — асҡысын алған. #Хан ҡыҙы һыуға бара,<br />Беләҙеге төшөп ҡала.<br />Ай күреп ҡала,<br />Ҡояш төшөп ала. #Сәмсиямал һыуға барҙы,<br />Асҡысы төшөп ҡалды,<br />Ай күрҙе, ҡояш алды. #Өй әйләнә йүгерҙем,<br />Асҡысымды төшөрҙөм,<br />Ай күрҙе, ҡояш алды. #Күл әйләнә йүгерҙем,<br />Күнлегемде төшөрҙөм,<br />Ай күрҙе, ҡояш алды. #Аранымды бикләнем,<br />Асҡысымды төшөрҙөм,<br />Ай күреп ҡалды,<br />Ҡояш төшөп алды. #Кис ергә төшә,<br />Төндө ерҙә үткәрә,<br />Иртә менән юғала. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8ljikyqc9o8d74swq0pttsh35ccplno 0 3494 19726 19725 2018-12-10T12:44:02Z Aidar254 420 /* Ҡарағыҙ */ 19726 wikitext text/x-wiki '''Ыумас''' — башлыса йәй көндәре бешерелә торған аш. == Ингредиенттар == * Бойҙай оно * [[Йомортҡа|Йомортҡа]] * Һөт йәки ҡаймаҡ * Тоҙ == Әҙерләү ысулдары == === Беренсе ысул === Йомортҡаны һытып, һарыһы менән ағы тигеҙләнгәнсе, туҡыйҙар. Он өҫтәп, йомортҡа менән бутайҙар һәм яйлап ыуалар. Быны ваҡ ҡына бөртөксәләр барлыҡҡа килгәнсе дауам итәләр. Әҙләп кенә алып, ҡайнарға етешкән һыуға төшөргәндә, ойошмаһын өсөн, бер туҡтауһыҙ болғап торалар. Ғәҙәттә, ҡуйыраҡ итеп бешерәләр ҙә, аҙаҡ һөт өҫтәп, шыйығайталар. Ҡуйылығын һәр кем үҙенсә билдәләй. Тәменә ҡарап тоҙ һалына һәм ҡаймаҡ өҫтәлә. Йомортҡа булмағанда, ондо һыуҙа әүәләргә лә мөмкин. === Икенсе ысул === Йомортҡаны күберәк алып, шыйыҡ ҡаймаҡ ҡуйылығында ҡамыр туҡыйҙар. Ҡайнар һыуға әкрен генә ағыҙалар. Тигеҙ таралһын һәм ойошмаһын өсөн бер туҡтауһыҙ болғап торалар. Шулай уҡ һөт, ҡаймаҡ, тоҙ өҫтәп, тәмләтәләр. ==Ҡарағыҙ== * [[Ыумас ашы]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Һөт]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡаймаҡ]] hsfidqzwgy6efk3ibrcit5uh02thdl5 0 3495 19724 13095 2018-12-10T12:42:54Z Aidar254 420 /* Әҙерләү ысулы */ 19724 wikitext text/x-wiki [[File:Gnocchi di ricotta.jpg|thumb]] [[Ыумас ашы]] — бойҙай, арыш, борсаҡ, ҡара бойҙай, һоло ононан әҙерләнә. == Ингредиенттар == * һыу 400 г * он 35-40 г * һурпа йәки һыу 30-35 г * төплө һуған 30 г * эс майы 30-35 г * ҡатыҡ йәки ҡорот 30-40 г * йәшел тәмләткестәр 3-5 г * тоҙ һәм борос тәме буйынса == Әҙерләү ысулы == Ыумас ашын һыуҙа, һурпала йәки һөттә картуф менән йәки картуфһыҙ әҙерләйҙәр. Тоҙланған ҡайнар һыуға киҫәкләп туралған картуф һалып, уны талғын утта бешерергә ҡуялар. Ондо иләгәс, уға тоҙланған һыу йәки һурпа (туҡмас ҡамырына һалғандан әҙерәк күләмдә) ҡойоп, бик яҡшылап бутайҙар. Аҙаҡ ҡамырҙы бармаҡтар менән борсаҡ ҙурлығындағы төйөндәр ([[ыумас]]) хасил булғансы ыуалар. Әҙер ыумасты, тағы ла ыуа-ыуа ҡайнап торған ашҡа төшөрәләр. [[Ыумас]] өҫкә йөҙөп сыҡҡас, тағы ла бер нисә минут ҡайнатып алалар. Аш бешеп сығыр алдынан эс майында ҡыҙҙырылған һуған, тәмләткестәр һалалар. Ыумас ашын өҫтәлгә туралған йәшел тәмләткестәр һибеп, ҡорот менән бирәләр. [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ыумас ашы]] cz58pktfv6org1mnrfjeap2alh9no5b 0 3496 13098 13097 2017-08-23T21:45:47Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13098 wikitext text/x-wiki #Бәләкәй генә бәндәлә<br /> Йөҙ ҙә етмеш биш йомортҡа. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fw381jxtpwf33bxcaf49xb48ko7g7lu 0 3497 13105 13104 2017-08-23T21:45:47Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13105 wikitext text/x-wiki '''Ауыҙ һөтөнән аш''' — ауылда һыйыр быҙаулағас әҙерләйҙәр. Был шатлыҡлы ваҡиға һанала, шуға күрә ыуыҙ ашы менән хужабикә туғандарын һәм күршеләрен һыйлай. == Ингредиенттар == * Һөт 300—400 г * төплө һуған 15-20 г * һалма 25-30 г * тоҙ, тәмләткестәр менән == Әҙерләү ысулы == Беренсе һауған һөттө һөҙәләр ҙә, бер нисә сәғәт һалҡында тотҡандан һун, һүлпән утҡа ҡайнатырға ҡуялар. Ыуыҙ ҡайнап сыҡҡас ике (ҡаты һәм шыйыҡ) өлөшкә бүленә. Ҡатыһы — ыуыҙ, шыйығы — ыуыҙ һүле була. Ыуыҙҙы һөҙөп алып һарҡыталар һәм ҡатыралар. Һүлендә аш әҙерләйҙәр. Бында енелсә ҡыҙҙырылған һуған, тәмләткестәр ҡушалар, һурпа ҡайнап сығыу менән һалма һалына. Өлөштәргә бүленгән ыуыҙ төшөрөп, бер нисә минут бешереп алалар. Өҫтәлгә әҙер ыуыҙ ашын ҡорот йәки ҡатыҡ менән бирәләр. Ашҡа картуф ҡушып бешерегә лә мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:!Main category]] t8a5q0edc4q7kbviwgec5tbg724hnmy 0 3498 19008 13110 2018-02-01T04:34:26Z ZUFAr 381 19008 wikitext text/x-wiki [[File:AusSemiStockSaddle.jpg|thumb]] # Ыңғырлы ла шыңғырлы,<br />Атҡа менһә, шылдырлы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2p7zxu49j1g3bbg2zotnbsutnspiu5m 0 3499 13113 13112 2017-08-23T21:45:47Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13113 wikitext text/x-wiki #Ултырған ерем уй соҡор, Баҫҡан ерем буй соҡор; Бер ҡулымда ҡыптырым, Бер ҡулымда сыптырым. 3357. Ултырған ерем уй соҡор, Баҫҡан ерем буй соҡор; Бер ҡулымда этмә, Бер ҡулымда йәтмә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] emoi4jox13vpqf4wua13eaq0bcv9e5z 0 3500 13118 13117 2017-08-23T21:45:47Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13118 wikitext text/x-wiki [[File:Andalusian vaquero saddle.jpg|thumb]] #Арбаға ултырмаҫ, йәйәү йөрөмәҫ. #Ятһа, эттән тәпәш,Торһа, аттан бейек. #Аттан бейек, эттән тәпәш. #Ятһа — ҡуяндай, торһа — дөйәләй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fatamleu7thnnd31y9y9krtotttckzp 0 3501 24772 13121 2023-02-10T19:08:50Z Aidar254 420 24772 wikitext text/x-wiki #Ҡылдан сигелгән ҡыҙ бүләге, Уны һатмайым йөҙ һумға. #Ҡыҙылдан сигелгән,Хаҡы тыу бейәгә торған. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jmujb7jozwrf25sr58gsj7owjfac5j2 0 3502 13127 13126 2017-08-23T21:45:48Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13127 wikitext text/x-wiki [[File:1880 Arapaho-Sattel anagoria IMG 5631a.JPG|thumb]] #Ултырған ерем уй соңҡа,<br> Баҫҡан ерем бай соңҡа. #Ултырғаны — уба,<br> Баҡҡаны — баҡыр һаба [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gmzjht2ulf72qk1xv5u4pdjn4evxh64 0 3503 13134 13133 2017-08-23T21:45:48Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13134 wikitext text/x-wiki [[FILE:Экскаватор фирмы Hitachi.jpg|thumb|right|350px|]] #Аяғым юҡ — атлайым, <br />Тау аҡтарып ташлайым <br />Күмер, тимер тейәйем,<br /> Һис арыным, тимәйем [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7erirdms9w38o1d2q219qqala4h2vg2 0 3504 19755 13144 2019-01-15T03:51:40Z ZUFAr 381 19755 wikitext text/x-wiki [[File:USNAVYEM3COMBSSMALL.jpg|thumb]] [[File:Makita drill, 3 Joules.JPG|thumb]] # Таш ватыр, тау аҡтарыр,<br />Ни ҡушһаң да башҡарыр,<br /> Йонсоуҙа ла иренмәҫ,<br />Үҙе күҙгә күренмәҫ. # Күҙгә күренмәй,<br />Бик шәп йүгерә. # һүндерһәң — һүнә,<br />Яндырһаң — яна,<br />Барып тотһаң — үлтерә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rb0d5p8zj7h597x8xv2jl2peylz3m5w 0 3505 13152 13151 2017-08-23T21:45:48Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13152 wikitext text/x-wiki [[File:Street lamp at Genuezskaya Street in Odessa.jpg|thumb]] # Бер бағана яна,<br />Уты ла, күмере лә юҡ. # Кәүҙәһендә йәне юҡ,<br />Йәне юҡ тиһәм, ярамаҫ.<br />Йәне бар тиһәм, үҙенә <br />Ҡылыс сапһаң, ҡанамаҫ,<br /> Нимә булыр шул ағас? [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] t898q9kc2mohany49c4gxhyzzya2kh3 0 3506 13172 13171 2017-08-23T21:45:49Z MF-Warburg 23 19 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13172 wikitext text/x-wiki [[File:Needle and red thread.jpg|thumb|right]] # Бәләкәй генә биҙәр,<br> Бар донъяны биҙәр,<br> Яланғас көйө ил гиҙәр. # Бәләкәй генә беләүер,<br> Ул беләүер юҡ булһа,<br> Йорттоң бары йылауыр. # Шыума шыуыр, йылан ҡыуыр. # Бәләкәй генә ҡылҡайым,<br> Ергә төшһә, юғала. # Ҡойроғо — башында,<br> Ҡолағы — күҙендә. # Сума-сума ла ҡойроғон юғалта. # Көмөш һөлөк шыуып бара,<br> Бер бата ла бер ҡалҡа. # Күк үрҙәгем күлгә сума,<br> Ҡойроғо ярҙа һуҙылып ҡала. # Тегеүсе үҙе, һыңар ғына күҙе,<br> Кешегә кейем тегә, яланғас үҙе. # Оҙон ағай атлап бара<br> Уймаҡ-уймаҡ эҙе ҡала. # Үҙе яланғас, кешене кейендерә. # Үҙе бер ҡарыш, һаҡалы биш ҡарыш. # Һаҡалы оҙон, үҙе бәләкәй генә. # Тишеккә инһә, ҡойроғон ҡалдыра. # Күк имәндең башы тишек. # Күҙе бар, ауыҙы юҡ,<br> Ҡойроғо бар, йөнө юҡ. # Тимер ат, сүс дилбегә. # Тимер сәпсек, сүс ҡойроҡ. # Тимер турғай, еп ҡойроҡ. # Мороно тимер, ҡойроғо сүс. # Башы ҡорос, ҡойроғо етен. # Һоро сысҡан, аҡ ҡойроҡ. # Бер сысҡанға ике ҡойроҡ. # Тимер сысҡан, сүс ҡойроҡ. # Осло морон, сонтор ҡойроҡ. # Йыртыҡты бөтәйтә. # Аҡ быҙауым муйынсағын сосолдороп, китеп бара. # Күк бейәм арҡан һөйрәй. # Күк тәкәмдең ҡойроғо ҡырҡ ҡолас. # Кикреге ҡорос, ҡойроғо сүс. # Күк этем ҡойроҡ һөйрәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gyr5vj13tyd9isibd9ql2s3jdi59w4u 0 3507 13178 13177 2017-08-23T21:45:49Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13178 wikitext text/x-wiki [[File:SKU120027-5.jpg|thumb|right]] # Бабай бахыр бер күҙле,<br> Әбей мең күҙле. # Ҡәнәфи бер күҙле,<br> Ҡәнәфиә мең күҙле. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gahs14k0xjowd0lxpapxwn4irid1eom 0 3508 13183 13182 2017-08-23T21:45:49Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13183 wikitext text/x-wiki [[File:Творог.jpg|thumb]] # Ҡәйнәм һүҙен тыңламаны,<br /> «Ҡайна» тигәндә, ҡайнаманы. # Ҡәйнәм әйтте: «Ҡайна», — тип,<br /> Ә ул ятты ла бөгәрләнде. # Ҡәйнәһен килене тыңламай:<br /> Ҡаймаҡ һорай — ҡатыҡ бирә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8s7bu73t559wdja5u4l1expi0u9hz6j 0 3509 20863 19934 2020-04-28T15:22:17Z Айсар 394 категория 20863 wikitext text/x-wiki [[File:Kistibij.jpg|thumb|left]] '''Эремсек ҡыҫтыбыйы''' == Үҙенсәлектәре == Эремсек ҡыҫтыбыйы хәҙерге тормошта иң таралған ашамлыҡтарҙың береһе, уны эш араһында, юлда, походта, эсемлек (сәй, ҡәһүә, һут, какао) менән тамаҡ ялғап (ланч) була. Мәктәп ашханаларында, театрҙар, спорт һарайҙары кафеларында тәҡдим ителә. == Ингредиенттар == Эслек өсөн: * 350 грамм * 2 аш ҡалағы шәкәр * 2 аш ҡалағы ҡаймаҡ * 1 аш ҡалағы манный * 1 йомортҡа аҡһымы Тышлыҡ ҡамыры өсөн: ''1 стакан 250 мл һыйҙырышлы!'' * 100 грамм аҡ майы * 1 йомортҡа * 1/2 стакан шәкәр * 1/2 стакан ҡаймаҡ * 2 стакан он * 2 балғалаҡ йомшартҡыс (разрыхлитель) * 1 семтем Ҡыҫтыбыйҙың өҫтөнә һөртөү өсөн: * 1 йомортҡа һарыһы == Әҙерләү ысулы == Тәүҙә ҡамыр баҫабыҙ. Ҡамырға ҡушҡанда йомшаҡ булһын өсөн, аҡ майҙы бүлмә температураһында бер аҙ тотабыҙ. Йомшарған майҙы һәм ваҡ шәкәрҙе блендер ярҙамында туғыйбыҙ, сиратлап, йомортҡа, ҡаймаҡ ҡушабыҙ, шәкәр иҙелеп бөткәнсе (бешкәс, иреп бөтмәгән шәкәр бөртөктәре көрән нөктә һымаҡ күренеп торасаҡ), тағы бер нисә минут туғыйбыҙ — кремға оҡшаған ҡатнашма барлыҡҡа килә. Шунан он, тоҙ, йомшартҡыс (разрыхлитель) ҡушабыҙ ҙа ҡалаҡ менән шәп итеп туғыйбыҙ. Ҡамыр йомшаҡ, йәбешкәк килеп сыға. 15 минутҡа һыуытҡысҡа ҡуябыҙ. Нығынған ҡамырҙы йәйгәндә, өҫтөнә бер аҙ он һибәбеҙ. Был ҡамырҙы, ҡатып китмәһен өсөн, оҙаҡ йәйергә кәрәкмәй. Ҡамыр ҡабырсаҡланып китмәһен өсөн, таҙа сепрәккә төрәбеҙ. Эслек әҙерләйбеҙ: Йомортҡа ағына эслек ингредиенттарын ҡушабыҙ. Комбайндың кескәй бешкәге (венчик) менән бер нисә минут дауамында туғыйбыҙ. Ҡабарып сыҡҡан эслек барлыҡҡа килә. Ҡамырҙы 16 киҫәккә бүлеп, ҡыҫтыбый (сочни) йәймәләре йәйәбеҙ. Икенсе вариант: бөтөн ҡамырҙы тотош 1/2 см ҡалынлығында йәйәбеҙ. Түңәрәк соҡалҡа йә кружка ауыҙын әйләндереп, ҡамырҙан түңәрәктәр киҫеп алабыҙ (ҡыҫтыбыйҙар (сочни) тигеҙ һәм бер төрлө була). Һәр ҡыҫтыбыйға эремсек һалабыҙ, сочниҙың өҫкө яртыһын үргә ҡаратып бөгәбеҙ. Ҡырҙарына бер аҙ баҫҡылайбыҙ, ике ситен тоташтырып ҡымтыу кәрәкмәй. Ҡыҫтыбыйҙы, өҫтөнә йомортҡа һарыһын һөртөп, алдан тоҡандырылған духовкаға ҡуйып, 15 минут бешерәбеҙ. [[Category:Ҡыҫтыбый]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Эремсек]] 57lc4owub9g0hpr7uvsguvq0y00jpi1 0 3510 20862 20853 2020-04-28T15:21:15Z Айсар 394 категория 20862 wikitext text/x-wiki [[File:Ауырғазы районы Үтәймулла ауылы 14.jpg|thumb]] [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 13.jpg|thumb]] '''Эремсекле бәлеш''' — ҡунаҡҡа йәки көндәлек ашау өсөн еңел генә бешереп алына торған бәлеш. == Ингредиенттары == '''Ҡамыр өсөн''': * 250 г йомшартылған аҡ май йәки маргарин * 1/3 стакан самаһы шәкәр ҡомо * 1/3 сәй ҡалағы менән тоҙ * Ярты сәй ҡалағы лимон һутында йәки 9 %-лы уксуста һүндерелгән сода Йомшаҡ пластилин һымаҡ ҡамыр килеп сығырлыҡ самалап он алына. Бөтә ингредиенттарҙы бергә бутап, ҡамыр баҫыла. Береһе икенсеһенән бәләкәйерәк булырлыҡ итеп әҙер ҡамырҙы ике өлөшкә бүләбеҙ ҙә, полиэтилен ҡапсыҡтарға һалып, 30-60 минутҡа туңдырғысҡа ҡуйып торабыҙ. '''Эслек өсөн''': * Ярты килограмм самаһы эремсек алына, эремсек ҡорораҡ булһа, яҡшыраҡ. * Ярты стакан самаһы шәкәр ҡомо (әҙерәк булһа ла ярай) * 2-3 [[йомортҡа]] Ҡамыр ял иткән арала эслек әҙерләйбеҙ. Бөтәһен дә бергә ҡушып, ҡул менән һәйбәтләп тасҡарға (блендер йәки миксер ҡулланһаң, тағы ла яҡшыраҡ) == Бәлеште әҙерләү == Туңып ҡатҡылланған әҙер ҡамырҙы туңдырғыстан алып, ҙурыраҡ өлөшөн таба йәки бешереү формаһына эре ҡырғыстан ҡырып, тигеҙләп кенә һалырға. Уның өҫтөнә әҙер эслекте тигеҙ генә итеп йәйеп һалырға. Бәлештең иң өҫтөнә бәләкәйерәк ҡамырҙы шулай уҡ ҡырғыстан ҡырып, тигеҙләп һалырға. Әҙер бәлеште мейестә йәки духовкала 180—200 градуста өҫтө ҡыҙарғансы бешереп алырға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Эремсек]] rpmrh2haw6469m08rsrz4xdvl60p5r0 0 3511 20864 13200 2020-04-28T15:22:56Z Айсар 394 категория 20864 wikitext text/x-wiki [[File:Сирники.JPG|thumb|left]] == Составы == * Он — 1 стакан * Эремсек — 250 г * 3 йомортҡа * 100 г аҡ май (маргарин) * 2-3 аш ҡалаҡ шәкәр * 1 балғалаҡ сода == Әҙерләү == Шәкәрҙе йомортҡа менән май ҡушып болғатып, эремсек менән сода ҡушып бергә болғатырға. Аҙаҡ он ҡушып, килеп сыҡҡан ҡамырҙан бәләкәс кенә йомросаҡтар эшләргә. Килеп сыҡҡан йомросаҡтарҙы тәрән табала йәки ҡаҙанда, ҡайнап сыҡҡан үҫемлек майында ҡыҙҙырырға. Өҫтәлгә бирер алдынан шәкәр онтағын һибергә. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Эремсек]] tg9h3z41dkooz82smx6pobs9f6g9gbz 0 3512 13207 13206 2017-08-23T21:45:50Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13207 wikitext text/x-wiki # Ауыҙын бөргән ҡапсыҡ,<br>Эсе тулы балсыҡ. # Әсәйемдең баҙы,<br>Эсе тулы ҡаҙы. '''''Эсәк''''' #Сытырман эсендә<br> Сытыр-сатыр ҡыл арҡан. #Сытыр-мытыр арҡан<br> Келәткә инеп ятҡан. #Төйөнлө-төйөнлө арҡан<br> Тар келәткә инеп ятҡан. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 00bb34nvzqbziapqit56kh75pogjoog 0 3513 13214 13213 2017-08-23T21:45:50Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13214 wikitext text/x-wiki [[File:Jack-Russell-Terrier.jpg|thumb|]] #Ҡойроғо уралған,<br />Теле һалынған. #Ишектән инә лә<br /> Балта һабына ултыра. #Атаһы ҡырҡ,<br />Инәһе бер. #Дүрт ҡолғаға бер ҡармаҡ. #Дүрт ҡолғаға бер ҡойроҡ. #Кәк(е)ре ҡойроҡ Ҡәлбениса<br /> Ҡапҡа аҫтынан йөрөй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5ftq4vtxtqeoxtz2ff1l90elt9rucur 0 3514 25072 13218 2023-11-07T18:46:52Z ZUFAr 381 25072 wikitext text/x-wiki [[File:Sleeping Pups.jpg|thumb]] # Бәләкәй апай һуҙылып ята, Балалары тулып ята. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fgo3hbi0nmzlzm39kz5h7v9rscn7ayx 0 3515 13222 13221 2017-08-23T21:45:51Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13222 wikitext text/x-wiki [[File:Vorderkoerpertiefstellung THWZ.jpg|thumb]] #Арымай-талмай, Эт артынан ҡалмай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4ug5e45ygziwjbx46cwhm59ep9r4uh7 0 3516 13229 13228 2017-08-23T21:45:51Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13229 wikitext text/x-wiki [[File:Stetson.jpg|thumb|right]] # Ҡояш төшөрмәй,<br> ямғыр килтермәй. # Өйөм башы ҡыйыҡсан,<br> Килеп ҡунды һайыҫҡан. # Өй башына мендем,<br> Ҡанатымды йәйҙем. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jc7001eg40jdolev416c2drgfutlnzg 0 3517 13231 13230 2017-08-23T21:45:51Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 13231 wikitext text/x-wiki # Кәкре ҡумыҙ, яҡты йондоҙ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7pw9h99xjz9to640ph15h6l9sclm27i 0 3518 13236 13235 2017-08-23T21:45:51Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13236 wikitext text/x-wiki [[File:2015 Fremont Solstice parade 33 (19335726895).jpg|thumb]] #Оҙон-оҙон осҡалаҡтың<br /> Осона-башына кем сығыр?<br /> Сыбар-ала көйгәнәктең <br />Йомортҡаһын кем табыр? #Оҙон-оҙон осҡалаҡ,<br /> Сыбар-ала көйгәнәк. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3fctx213rhg3wpdyksv067wy4m8tkhj 0 3519 18988 13240 2018-01-23T07:18:10Z Aidar254 420 18988 wikitext text/x-wiki [[File:Dosin - panoramio.jpg|thumb]] # Оҙон арҡанды йыя алманым,<br /> Оло ҡаҙанды ауҙара алманым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ry5ozo9047php9zmzj4nxnf1nq4l0jk 0 3520 13246 13245 2017-08-23T21:45:51Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13246 wikitext text/x-wiki [[File:Eagle Butte, South Dakota - panoramio.jpg|thumb]] # Килдем, килдем,<br />Тышҡа ҡуйып индем. # Барам-барам — башы юҡ,<br /> Осам-осам — осо юҡ,<br />Бөтмәй ҙә, юғалмай ҙа. # Барам-барам — осо юҡ. # Башы аранда, ҡойроғо яланда. # Ҡайынлыҡ аша ҡайыш арҡалыҡ # Арҡа арҡыры арҡан һуҙыла. # Арҡа ергә арҡалыҡ таҡтым. # Оҙон дилбегәне йыйып булмай. # Тауым арҡыры таҫма һуҙылған. # Оҙон таҫма ята —<br />Күтәреп булмай. # Килтерҙем — һөйәй алманым,<br /> Өйөңә һыя алманым. # Өйҙән өйгә йөрөй,<br />Үҙе өйгә инмәй. # Тау аша таяҡ ташланым. # Ағастан оҙон,<br />Үләндән тәпәш. # Бер тауға менеп китә,<br />Бер түбән төшөп китә,<br />Донъяны киҫеп үтә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m6eysl6vqgyz79ipq0eovns2gi5m9rz 0 3521 13251 13250 2017-08-23T21:45:52Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13251 wikitext text/x-wiki [[File:Male Tiger Ranthambhore.jpg|thumb]] # Буй-буй күлдәк кейгәндәр,<br /> Йылы яҡтан килгәндәр. # «Ю» менән башланалыр, <br /> Кешегә ташланалыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6r0htrx6xcu916fn4ntpvsf3w62ez9k 0 3522 13255 13254 2017-08-23T21:45:52Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13255 wikitext text/x-wiki # Бабай бүрке йөҙ ямау. # Көндөҙ — хөрмәттә,<br>Кис — хеҙмәттә. # Көндөҙ ҡыҫыр, кис быуаҙ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jjbzd76xibhy1h2wilslczhcbm3mqjj 0 3523 20414 13262 2020-03-04T18:49:30Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20414 wikitext text/x-wiki [[File:Ябай торт.jpg|thumb|right]] '''Ябай [[торт]]''' == Үҙенсәлектәре == Ҡунаҡтарҙы һыйлау өсөн тиҙ һәм еңел әҙерләнә торған тәмлекәс. Сәй янына тәҡдим ителә. Ике йәймәнән (корж) әҙерләнә. == Ингредиенттар == '''Йәймәләр өсөн:''' * 1 стакан он * 1 стакан шәкәр * 5 йомортҡа * какао '''Крем өсөн:''' * Ҡуйы һөт (сливки) * Аҡ май == Әҙерләү ысулы == Иң тәүҙә, ҡуйы һөткә [[аҡ май]] ҡушып, туғып, крем әҙерләйбеҙ. Корж (йәймә) өсөн йомортҡаны оҙаҡ ҡына миксер ярҙамында туғыйбыҙ, ҡабара барырға тейеш. Мейесте лә йылытырға ҡуябыҙ. Туғылған йомортҡаға яйлап ҡына он менән шәкәрҙе ҡушабыҙ. Ҡамырҙы икегә бүләбеҙ. Табаны майлайбыҙ, беренсе йәймә ҡамырын һалабыҙ, ул бер ни ваҡыт ҡалҡырға тейеш. 180 градус температурала 15-20 минут бешерәбеҙ. Икенсе коржды (йәймәне) бешереп алғас, һәр йәймә өҫтөнә крем һылайбыҙ. Йәймәләрҙе ҡатлап һалып, матур тәрилкәгә ҡуйып, өлөштәргә бүләбеҙ. [[Category:Бай торт]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] hi6qn0i5tfsyjjl2a8qestl26uzp6aw 0 3524 13267 13266 2017-08-23T21:45:52Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13267 wikitext text/x-wiki [[File:Якорь в Промзоне.jpg|thumb]] # Бер уйлаһаң, иҫ китерлек:<br /> Кәрәк булһа, ташлайҙар,<br />Кәрәклеге бөтөү менән,<br /> Күтәрә лә башлайҙар. # Кәрәк саҡта ташлайҙар,<br /> Кәрәкмәгәндә алалар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6lx6bs49trs8bgxd8vmyc1hwge5dg6o 0 3525 20156 13275 2020-02-01T20:29:31Z ~riley 810 lint error 20156 wikitext text/x-wiki [[File:Lightning3.jpg|thumb|300px]] # Ялман уты ялтылдай. # Ялман уты ялтыраҡ,<br /> Тауышы-тыны юҡ. # Ялман ялап ала,<br /> Ялаған ере янмай ҡала. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mbt1vuulx944otj06vdfvm6j4665hjp 0 3526 20022 13280 2020-01-09T17:27:47Z ZUFAr 381 20022 wikitext text/x-wiki [[File:Tobacco Pouch LACMA M.90.2.jpg|thumb]] # Сытыр-мытыр селтәре. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cdpwd2mo8y2a2mj0hnt7r2ejflbrjhm 0 3527 13287 13286 2017-08-23T21:45:53Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13287 wikitext text/x-wiki [[File:Big-eared-townsend-fledermaus.jpg |thumb|]] # Көндөҙ йоҡлай,<br/> Төндә эшләй. # Төндә йөрөргә ярата,<br/> Көндөҙ йөрөмәй, йоҡоға ята. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 17uhkbfzo462f72zytuef9jbtm5ysqy 0 3528 20402 20401 2020-03-02T18:54:35Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20402 wikitext text/x-wiki Атайыбыҙ Хәсәнов Ғилметдин Шәмситдин улы 1925 йылдың 16 июнендә Хәйбулла районының Рафиҡ ауылында тыуған. Уның һөйләгән иҫтәлектәре: бала сағында ул ауырыу, сибек кенә бала булған. “Әсәйем көсләп тамағыма ашата торған ине,”- тип һөйләй ине. Үҫә торғас, ул үҙен-үҙе тәрбиәләй башлай, тәнен дә, йәнен дә тигәндәй. Үрге Смаҡ ауылына йөрөп уҡып, 7 синыф белем ала. Мәктәпте гел 5-ле билдәләренә тамамлай (ғаилә архивында уның мәктәпте тамамлағас алған аттестаты һаман да һаҡлана). Уҡытыусылары уны үҙҙәре рәтендә күрергә теләүҙәрен белдерә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, атаһын иртә юғалтыуы, ә әсәһенең ҡаты ауырыуы сәбәптән артабан уҡырға мөмкинселек булмай, иртә эш башлай. Һуғышта башланып китә. Атайыбыҙ үҙенән саҡ ҡына өлкәнерәк ике туған апаһы Рәхимә инәй Аслаева менән 16 йәшлек үҫмерҙәр яҙ, ҡар иреп ятҡанда, атҡа сана егеп Сара станцияһына сәсергә ашлыҡ орлоҡ алып ҡайтырға (ниндәй заманалар булған, көҙөн ашлыҡты Сараға, ә яҙын киреһенсә) барғандарында бер йылға аша боҙ өҫтөнән сығып, кире әйләнеп ҡайтыуҙарына шәре сығып, йылғаны аша сыҡҡанда боҙ уйылып китеп ашлыҡты ҡотҡарам тип боҙло һыуға сумғанын һөйләй торған ине. Бына үҫмер генә балалар илем-халҡым, киләсәгебеҙ тип үҙҙәрендә аямағандар. 17 йәш ярымда, 1943 йылдың февраль айында үҙе теләп һуғышҡа китә. Уң яҡ ҡулы бала сағында йәрәхәтләгәндән һуң зәғиферәк икәнен йәшерә. Алкинола һуғышҡа әҙерлек үтеп Украина фронтына мото-стрелковый полкка эләгә, наводчик була. Тула ҡалаһын, Украинаны, Ҡырым ярымутрауын азат итеүҙә ҡатнаша. Һуғышта ла боҙло Сивашты кисеп сыҡҡандары тураһында һөйләй торған ине. Һуғыш тамамланғас, атайыбыҙ Еңеү парадында ҡатнашыусылар рәтенә индерелә. Уларҙың полкы Мәскәү ҡалаһына юл тотҡанда, ике мотоцикл боҙола. Командирҙары “кемдәр ошо мотоциклдарҙы кире частҡа алып барып тапшыра, өйҙәренә ҡайтарабыҙ”, ти. Атайыбыҙ тиҙерәк өйгә ҡайтырмын тип ризалаша. Ҡайтҡанда Сара станцияһына тиклем поезда килә, артабан эре таш-тоҙ тейәгән машинаның кузовына тоҙ өҫтенә ултырып ҡайта. Шофер машинаны ҡыуа, юл насар, яман һикертә, тоҙ менән ҡуша ырғыйым ғына. Түҙмәнем, шоферға “Һуғыштан тере ҡайтып еттем тигәндә үлеп ҡалайыммы”, тип әйткәс кенә, иплерәк алып ҡайтты тип һөйләй торған ине. Өйгә ҡайтҡас ялда итеп тормайынса колхоз эшенә егелә. Һуңыраҡ Силәбе ҡалаһында инженерҙар курсын тамамлап инженер-механик, “доставщик”, үҙәк ремонт-мастерскойының мөдире булып эшләй. Совхозда трактористар әҙерләү курсында ла уҡыта. [[File:Мурҙа.jpg|thumb]] Бала сағындағы һәм һуғыштағы боҙло һыуға сумыуҙар үҙенекен иткәндер, атайым эштә ауырып киткеләп өйгә хәлһеҙ булып ҡайтып йығылыр ине. Ул температураһы күтәрелеп китә... саҡ-саҡ тын алып ята… Әҙерәк хәл кереп арыуланһа тағы ла эш тип 5 саҡрым ергә ямғыр, буран, һыуыҡ тимәй йәйәүләп эшкә йөрөй. Беҙҙелә шулай сыҙамлы, ауырлыҡтарға бирешмәй, дөрөҫөрәге һалдат кеүек итеп тәрбиәләй торған ине. Aтайыбыҙ бик ярҙамсыл кеше булды. 60-сы йылдар, унан һуңда әле, тормоштоң ауыр сағы. Ауылыбыҙҙың ҡатын-ҡыҙҙары атайыбыҙға, кемдер ярыҡ сәйнүген ҡоршарға, кемдеңдер самауырының йә һемәгенән, йә төбөнән һыу аға, биҙрәһенең ҡылысы төшкән, сәғәте боҙолған, һанһыҙ ауыл мәшәҡәттәре, йүнәттерергә киләләр. Атайыбыҙҙың эштән арып ҡайттым, тамағыма ла ашамағанмын, үҙемдең эш күп, ваҡытымда юҡ тигәнерәк һүҙҙәр менән кире бороп ҡайтарғанын белмәйбеҙ. Ултырып ала ла тотона бар күңелен һалып кеше эшен эшләргә. Әсәйебеҙҙә һис бер ваҡыт ауыҙ асып ҡаршы төшкәне булманы. Ул ихласлап тороп тотонғас ни беҙҙә уға “ярҙам” итешеп ҡушылып китәбеҙ. Бына ошо инде тормош һабағы. Атайыбыҙ мәрхүм әҙәпле, тәрбиәле, кешелекле-кеселекле булды. Туғандары ғына түгел, дуҫтары һәм таныштары ла бихисап ине. Шуныһы ҡыҙыҡ – улар беҙгә лә, балаларына, атайыбыҙға ҡараған кеүек хөрмәт менән ҡарайҙар ине. Атайыбыҙ бөтәһенә лә аҡыллы кәңәштәре менән дә ярҙам итә ине. Әйтә торған ине “Тел ярҙамынанда ҙур ярҙам юҡ”, тип. Күп кешенән ишеткәнебеҙ булды нисек атайыбыҙҙың тел ярҙамы (кәңәштәре) ярҙам иткәнен. Ул вафат булғас, “Эй… Шәмсутдинович булһа ине ярҙам итешеп ебәрергә”, тип әйткеләй торған инеләр. Сабыр ғына өйрәтә белде. Атайыбыҙ бик ғәҙел кеше булды. Уның менән булған бер мәҙәкте лә яҙып үтәйем. Ул сельсовет депутаты булғас бер инәй таң менән киленен ошаҡларға килә торған ине. Килене лә бер йәш кенә бала булған, иртәнсәк һыйыр һауырға тора алмағандыр күрәһең. Ә мин бала аҡылы менән “килене ҡалай яман кеше икән, атайым шуны барып әрләһә булмаймы икән“, тип уйлайым. Атайым бер ни өндәшмәй тик ултыра, әбей “эсен бушатала“, ҡайтып китә. 50-се йылдар аҙағы… Элек кеше өйҙә әллә ни ҡош-ҡорт тотманы, ашатырға еме лә юҡ ваҡыт. Атай-ағайҙар ауға йөрөйҙәр – өйрәк, ағүнә, һуйыр, ҡуян һ,б. атып алалар. Беҙҙең әле бәләкәй генә сағыбыҙ. Беҙ тағы ла атайға ярҙамға киләбеҙ, беҙһеҙ эш бармай бит. Кем пыж, дробҡа свинец ҡырҡа, кем ҡатырғанан түңәрәктәр киҫә, ә кемдер ике табала дробь тәгәрәтә, гильзе тултырыша. Быйма төпләшергә, мурҙа, септә үрешергә ярҙамлашабыҙ. Шулай итеп бәләкәй генә өйҙөң уртаһында иҙәндә гөж киләбеҙ, әсәй ойоҡ-бейәләйҙәр бәйләй. Бер ҡасанда “Мәшәҡәтләйһегеҙ” тигән һүҙ ишетмәнек. Атайыбыҙ киреһенсә балалар менән сыр-сыу килергә ярата ине. Ҙур өй эшләп сыҡҡас ауылдың бала-сағаһы беҙҙә йыйылыр ине... атайыбыҙ беҙҙең менән һәпәләк, ҡапта-ҡоп тигән уйын һәм шуға оҡшаш бергәләшеп уйнаған уйындарҙы уйнай. Ә китап уҡырға ҡалай яратты, беҙгә лә уҡый. Мин әле лә аптырайым, ул ҡасан ял иткәндер, беҙ йоҡлап китәбеҙ, ул китап уҡый, иртәнсәк иртә менән уянып китһәң ул китап уҡый, эшенә лә һуңламай сығып китә, эшҡә бик яуаплы ҡараны. Газета-журналдарҙы күп яҙҙырҙы. Миңә лә бик күп китаптар бүләккә алып ҡайта ине. Сыңғыҙ Айтматов, Войнич, Лобачевский һ.б. Өйөбеҙҙә лә үҙ библиотекабыҙ булды, ниндәй генә авторҙарҙың китабы булманы. Ә һөйләгән әкиәттәре... “Атайым мәрхүм һанһыҙ күп әкиәттәр белә ине,” тип әйтә ине. Шулай уҡ атайыбыҙ тәбиғәткә ҡарата һаҡсыл булырға өйрәтте. Миндек әҙерләүгә барыу үҙе бер байрам ине беҙгә. Урманға балта тотоп барғанын иҫләмәйем. “Ошолай итеп аҫҡы ботаҡтарҙы ғына һындырып алығыҙ”, тип өйрәтер ине. Шулай уҡ һыуҙы ла бысратырға ярамағанын төшөндерҙе. Рәхмәт инде. Бигерәк балалар яратты. “Эштән арып ҡайтып килгәндә балаларымды күрһәм, барса арығандарым бөтә,” ти торған ине. Ул командировкаға китһә, ҡайтырға тейеш көнө беҙ йоҡларға ятмай, ҡыш көнө инде тәҙрәнең боҙон иретеп, тәҙрәгә аҫылынышып алып, тамағыбыҙға ла ашамай, көтә торғайныҡ. Беҙ үҙ ғәиләләребеҙҙе ҡороп өйҙән таралашҡас “Балаларымдан да ҡәҙерле ҡунағым юҡ”, тип ҡабатларға яратты. Балаларының, ейән-ейәнсәрҙәренең килеүе уның өсөн оло байрам ине… Әммә ләкин беҙгә атайыбыҙҙы түргә ултыртып оҙаҡ һыйларға насип булманы, ни ҡәҙәре йәшәргә тырышһа ла әжәл үҙенекен итте, ҡаты аурып китеп 1998 йыл мәрхүм булып калды. Атайыбыҙ шул тиклем тормошто яратты, барына ҡәнәғәт булып һис бер нигә зарланмай, мал артынан ҡыумай йәшәне. Ул вафат булғас бар донъя туҡтағандай булды. Ишек алдында бушлыҡ. Тере сағында, бигерәктә яҙ көнө атай йортона ҡайтһаң, иҫ китмәле була ине – атай ишектән күренеүе була аттары кешнәп ебәрә, һыйыр-башмаҡтары мөңрәй, һарыҡ-кәзә үҙҙәренсә сәләмләп баҡыра, ҡаҙ ҡаҡылдай, әтәс-тауыҡтар шатлыҡтарынан йырлай, сыйырсыҡ-ҡарлуғастары ла ҡушыла. Уны шулай итеп барыһыла яратты – кешеләрҙә, мәхлүктәрҙә. Атайыбыҙҙы әсәйемдең туғандары ла бик яҡын күрҙе. Әсәйемдең өлкән ағаһы Миңлеғәле олатайым менән теп теүәл ярты быуат бер туғандай бер-беренә ярҙам итешеп дуҫ йәшәнеләр. Олатайым атайыбыҙҙан 1 йәшҡә оло булһа ла атайыбыҙҙан кәңәш һорарға тартынманы, һоҡланғыс дуҫ мөнәсәбәттә булдылар икәү-ара. Ҡәйнештәре лә, уларҙың балалары һәм башҡа туғандары атайыбыҙҙы ныҡ хөрмәт иттеләр, һаманда һағынып иҫкә алалар. Ғөмүмән кемдәр генә атайыбыҙҙы йылы һүҙҙәр менән иҫкә алмай! Эшендә лә гел алдынғылар сафында булды. “Награда өсөн эшләмәнем”, тип әйтһә лә, уның маҡтау ҡағыҙҙары, медаль, наградалары бихисап. Беҙҙе хәрәмгә йәшәмәгеҙ, үҙ көсөгөҙ менэн маҡсаттарығыҙға ирешегеҙ тип өйрәтә торған ине. Ҡайғы-хәсрәттәрҙе лә әҙ татыманы. Ҡустыбыҙ Усман Афғанстанда бытырҙарса һәләк була. Әммә ләкин атайыбыҙ ныҡ булды, ҡайғыһын һылтау итеп кешелектән сығып йөрөмәне. Әсәйебеҙ менән теп теүәл 50 йыл бергә ғүмер иттеләр. Аҡыллы, сабыр холоҡло булдылар икеһелә. Бер ваҡытта ла өйҙә тауыш сыҡҡаны булманы. Командировкаға йыш йөрөгәс бар нәмәне үҙе һатып алып ҡайта. Әсәйебеҙҙән ауыр эш эшләттермәне. Ысын мосолман ире ине. <small>Бер улы, 4 ҡыҙы, килен-кейәүҙәре, ейән-ейәнсәре, булә-бүләсәләре исеменән ҡыҙы Иҙрисова Зөлфирә, Сибай ҡалаһы.</small> [[Категория:Иҫтәлектәр]] 5oe3qdt1mle5xcbxdxjwebtp7gwsfgy 0 3529 19121 13297 2018-03-01T01:32:46Z CommonsDelinker 13 Removing [[:c:File:African_Turban_Head_Wrap.jpg|African_Turban_Head_Wrap.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Srittau|Srittau]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:African Turban Head Wrap.jpg|]]. 19121 wikitext text/x-wiki # Ҡорған аҫтында ҡәйнәм торған. # Ике осо иңдә, ике осо ерҙә. [[Category:!Main category]] 4nni0i649fvqeme2mjelb8ruuhiywwd 0 3530 19170 19169 2018-04-03T10:59:02Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19170 wikitext text/x-wiki [[File:Alfred Sisley 016.jpg|thumb]] #Алтын ҡашлы,<br /> Көмөш башлы,<br /> Туҡһан ике йәшле. #Ҡара мыйыҡлы еҙнәм<br /> Һағынып-һағынып килгән. #Аҡ юрғанын ташлай,<br /> Һыртын аса башлай. #Ҡар иреп, ер күренер, <br /> Һайрар ҡоштар ҙа килер,<br /> Йәшел үләндәр үҫер,- <br /> Был ниндәй ваҡыт етер? <br /> # Аҡ юрғаным алып ҡуйҙым, <br /> Йәшел юрғаным йәйеп ҡуйҙым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] i7hd7d25w1x92ev912z982894t9d6w5 0 3531 13307 13306 2017-08-23T21:45:53Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13307 wikitext text/x-wiki #Тауҙа тараҡ,<br />Ике ботаҡ,<br />Берәүһе гөллө,<br />Берәүһе гөлһөҙ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 882g6c3n4wly9i6pzmo0yv3zf8yqru5 0 3532 13314 13313 2017-08-23T21:45:54Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13314 wikitext text/x-wiki [[File:LikbezCheboksary.jpg|thumb]] # Ере аҡ,<br />Орлоғо ҡара,<br />Ҡул менән сәсәләр,<br />Ауыҙ менән йыялар. # Аҡбур менән бурлайыҡ,<br />Көмөш менән һырлайыҡ. # Иген сәсте биш малай,<br />Урҙылар ике ағай. # Бишәү сәсә, берәү йыя. # Аҡ ер, ҡара тары,<br />Кем сәсһә, шул урыр. # Аҡ еремә ҡарағура сәстем. # Аҡ ер өҫтөндә<br /> Ҡара төлкө саба,<br />Эҙен белгән тотоп ала,<br /> Белмәгәндәр ҡоро ҡала. # Ап-аҡ ҡарҙың өҫтөндә<br /> Ҡара юрға юрғалай. # Ҡар өҫтөндә ҡара ҡарға. # Аҡ ерҙә эҙ ҡалған,<br />Эҙ ҡалмаған, һүҙ ҡалған. # Ағы йәйелгән, ҡараһы һибелгән. # Ҡара ҡарға йүгерә,<br />Юлы ҡарайып ҡала. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1hkps1wv5jvnmqu49eigt0fby8772to 0 3533 13321 13320 2017-08-23T21:45:54Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13321 wikitext text/x-wiki [[File:Tuuli.jpeg|thumb]] # Уҡ та түгел,<br /> Ут та түгел,<br /> Һыу ҙа түгел,<br /> Быу ҙа түгел —<br /> Үҙе ҡарҙы кисә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 96ewb1ozgma3z4pmhl206inigjny8ya 0 3534 13326 13325 2017-08-23T21:45:54Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13326 wikitext text/x-wiki [[File:Главная Ёлка в городе (Новый год) на центральной площади..jpg|thumb]] # Яңы тыуған малай —<br /> Бөтәһенә ағай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 11pcrladv448xv0xt7x0fv041dpu8kr 0 3535 13334 13333 2017-08-23T21:45:54Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13334 wikitext text/x-wiki [[File:Colourful bean salad.jpg|thumb|left]] '''Яҫмыҡ борсаҡлы турама''' == Үҙенсәлектәре == Яҫмыҡ борсағы (чечевица) беҙҙең сауҙала яңы күренә башланы. Ул туҡлыҡлы ризыҡ, сей яҫмыҡта 106 кКал, ә бешкәнендә — 111 кКал. Яҫмыҡ борсағы кешелеккә бронза заманынан билдәле. Боронғо Грецияла, Римдә киң ҡулланылған. Мысырҙа унан икмәк бешергәндәр. Хәҙер унан вегетариан икмәге бешерелә. Яҫмыҡ борсағы аҡһымға, углеводтарға бай булһа ла, унда май юҡ кимәлдә. Көрән яҫмыҡ борсағынан Америкала йәшелсә, үлән ашы әҙерләйҙәр. Уны быҡтырылған иткә, турамаларға (салат) ҡушалар. == Ингредиенттар == ''I вариант (көрән яҫмыҡтан)'': * 400—500 грамм тауыҡ ите * 1 стакан яҫмыҡ борсағы * 1 баш һуған * Борос (тәменә ҡарата) * Тоҙ (тәмен самалап) * Томат пастаһы- 1 аш ҡалағы + 1 стакан һыу (йәки помидор — 500 г) * Үҫемлек майы * 1 стакан бульон йәки һыу ''II вариант (ҡыҙыл яҫмыҡтан)'': * Бешкән ит * Ҡыҙыл яҫмыҡ борсаҡ * Аҡ бәшмәк * Помидор * Сыр * Тоҙлап ыҫланған ит (ветчина) * Базилик йә петрушка * Шпинат «Аҡ дача» * Баш һуған * Етен йә зәйтүн майы == Әҙерләү ысулы == Ике төрлө салат та, ингредиенттарҙы турап-киҫеп, әҙерләнә. Ит һәм яҫмыҡ борсаҡ алдан бешерелә. Көрән яҫмыҡ борсаҡ ҡыҙылына ҡарағанда оҙаҡ бешә. Яҫмыҡ борсағы бар төрлө ингредиенттар менән дә «дуҫ». Ит менән ветчина ваҡ кубик формаһында турала. Баш һуған ҡулса формаһында киҫелә. Помидор ҙа уртаса киҫәктәргә бүленә. Сыр ҡырғыс аша үткәрелә. Беренсе турама, бер аҙ ғына үҫемлек майы һәм тәменә ҡарата самалап томат пастаһы ҡушып, ашала. Икенсе турама, үҫемлек майы йәғни етен, зәйтүн майҙары, ҡушып, ашала. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] na6jy88k2u152xct50fjxy8q2h2hkpc 0 3537 19044 13348 2018-02-08T18:35:12Z Aidar254 420 19044 wikitext text/x-wiki Аллаһы Тәғәлә Ҡөрьән Кәримдә бойорҙо:<br /> '''''«Һәр инсандың муйынына үҙенең яҙмыш, йәғни ғәмәл дәфтәрен төрҙөк. Ҡиәмәт көнөндә шул дәфтәр кешенең алдына асылып килеп ятасаҡ»''''' <small>(«Эл-Исра» (Төндә күсереү) сүрәһенең, 13-сө аяты).</small> Эйе, кешеләрҙең донъяла ҡылған бөтә эштәрен яҙып һәм Arasat майҙанында һәр кемгә биреләсәк дәфтәр ул — ғәмәл дәфтәрелер.<br /> Имам Ғазалиҙың мәғлүмәттәренә ҡарағанда: «Инсандар Ҡиәмәт көнөндә бер ергә тупланырҙар. Улар янына бер ҡара болот килер. Ул болот кешеләр өҫтөнә ғәмәл дәфтәрҙәрен яуҙырыр. Мөьминдәрҙең ғәмәлдәре гөл япрағы өҫтөнә яҙылмыштыр. Кафырҙарҙың иһә ғәмәлдәре сәнскеле энәләр өҫтөнә яҙылмыштыр». == Әҙәбиәт == * '''Мәххәммәт Ғәлләм''': '''''Әхлаҡ гүзәллектәре''''' Зәйнәб Биишева исемендәге «КИТАП» нәшриәте. Өфө-2008. 300 бит. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] kobn56nqesa3l1a7nujx441bxyc0yaj 0 3538 18719 13353 2017-12-10T12:39:23Z ZUFAr 381 18719 wikitext text/x-wiki # Берәү, икәү,<br />Өсәүҙән артыҡ булмаған,<br /> Дүртәүе бер ерҙә торғанын<br /> Һис бер әҙәм күрмәгән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ne9yobzgep6s7su26n9jowpcrx55zeq 0 3539 13359 13358 2017-08-23T21:45:55Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13359 wikitext text/x-wiki [[File:Зур бәлеш.jpg|thumb]] '''Ҙур бәлеш''' — байрамдарҙа ҡәҙерле ҡунаҡтар өсөн йәки ял көндәрендә күмәк ғаилә менән бергәләп ашау өсөн табынға ҡуйыла торған башҡорт һәм татарҙарҙың танһыҡ ризығы. Был бәлеште иттән һәм картуфтан бешерәләр. Эслек өсөн һыйыр, һарыҡ, ҡош итен, эс-ҡарын, ҡоштоң үпкә-бауырын алырға мөмкин. Картуфты теләк буйынса төрлө ярма, кәбеҫтә, ҡабаҡ менән алыштырырға ярай. == Ҡамыры == * 650—700 г он * 200—250 г һөт * 100—150 г аҡ йәки һары май * 1-2 йомортҡа * Тәменсә тоҙ һәм шәкәр * 1 балғалаҡ сода * 1 аш ҡалағы үҫемлек майы == Эслеге == Иң һәйбәте, әлбиттә, төрлө иттәрҙе ҡушып алырға кәрәк. Булмаһа, бер төрлө генә ит тә бара. * 1,5 кг һөйәкһеҙ һимеҙ ит (һарыҡ+һыйыр+ҡаҙ) * 1,5 кг картуф * 2 баш эре һуған * Тәменсә ҡара борос * 200—300 г ит һурпаһы * Иткә төрлө тәмләткестәр == Әҙерләү == Ҙур туҫтаҡҡа һөттө ҡойоп, йомортҡаларҙы һытып, бүлмә температураһында йомшартылған майҙы һалып, тоҙ, шәкәр, үҫемлек майы өҫтәп, соданы аш һеркәһендә һүндереп ҡушып бик ҡаты итмәй генә ҡамыр баҫабыҙ. Эслеген әҙерләгәнсе, ҡамырҙы ябып, ял иттерергә ҡуйып торабыҙ. Эслек өсөн итте бармаҡ башындай ҙурлыҡта турайбыҙ. Картуфты шаҡмаҡлап, һуғанды ваҡлап турайбыҙ. Ваҡ ҡына итеп туралған кишер өҫтәп ебәрһәң дә була. Тәменсә борос, әнис, лавр япраҡтары, әгәр ит ябыҡ булһа, әҙерәк май ҡушып, яҡшы итеп болғатабыҙ. Ҡамырҙы береһе икенсеһенән бәләкәйерәк булырлыҡ ике өлөшкә (1:3 нисбәтендә) бүләбеҙ. Ҙурырағын 5 мм ҡалынлығында йәйәбеҙ. Ҡалын сөгөн табаны майлап, йәйелгән ҡамырҙы һалабыҙ. Ҡамыр табанан 4-5 см һәленеп торһон. Ҡамыр йыртылып төшмәһен өсөн табаның тирә-яғына таҫтамал түңәрәтеп һалып торабыҙ. Йәйелгән ҡамыр өҫтөнә эслекте матур итеп өйөп һалабыҙ. Бәләкәй өлөштө тәүгеһенән йоҡараҡ итеп йәйәбеҙ. Табалағы ҡамырҙың ситтәрен ҡайтарып, бәләкәй йәймәне эслек өҫтөнә һалып, семтеп йәбештереп сығабыҙ. Бәлештең уртаһында аҙаҡтан һурпа өҫтәр өсөн тәңкә ҙурлығында тишек яһап, ҡамырҙан эшләгән бөкө менән тығып ҡуябыҙ. Бәлештең өҫтөн ҡамырҙың ҡалдығынан яһалған япраҡтар менән биҙәйбеҙ, иретелгән аҡ май менән майлайбыҙ ҙа, 200 градусҡа тиклем йылытылған мейескә йәки духовкаға 2-3 сәғәткә оҙатабыҙ. Әгәр мейес үтә ҡыҙыу булһа, бәлештең өҫтө ҡыҙарып сыҡҡас, көймәһен өсөн өҫтөнә һыулы ҡағыҙ ябып торабыҙ. Сама менән 1 сәғәт үткәс, бәлештең бөкөһөн асып, бәлеш өҫтөнә 1 стакан тирәһе ҡайнар ит һурпаһы өҫтәйбеҙ. Әгәр әҙер ит һурпаһы юҡ икән, 300 мл һыу алып, уға 50 г тирәһе май өҫтәп, семтем тоҙ төшөрөп, 1-2 минут ҡайнатып алаһың. Бәлештең әҙерлеген бөкөнө асып, итте һәм картуфты тәмләп ҡарап белеп була. Әҙер бәлештең өҫтөн һары май менән майлап, табынға эҫе килеш, бешкән формаһында бирәләр. Бәлештең ҡапҡасын түңәрәтеп ҡырҡып алалар ҙа, өлөштәргә бүлеп таратып сығалар. Һәр кемдең тәрилкәһенә эслектән өлөш сығаралар. Ә иң аҙаҡ бәлештең табанын киҫәкләп бүлеп тараталар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] e9xmwde02xwdb0702hxgq2ggsyveyey 0 3540 19234 13364 2018-04-10T13:59:56Z Aidar254 420 19234 wikitext text/x-wiki [[File:Шебекинский музей 11.JPG|thumb|right]] # Ҡабыҡ күпер аҫтында<br> Ҡаптыр бабай һаҡалы. # Ҡырҡ кәртә араһына<br> Эт эсәге ҡыҫылған. # Сәсен-башын туҙҙырған,<br> Атаһынан уҙҙырған. # Әбейем башында аҡ төйөнсөк. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] e7ntp8eym0d7nm53u6rv8rn8lgftq6n 0 3541 24819 13370 2023-02-26T18:07:32Z Aidar254 420 24819 wikitext text/x-wiki [[File:Прялка ручная.jpg|thumb|right]] # Йүкә санамды ектем,<br> Йүгерә-йүгерә киттем. # Йүкәгә ултырып, башын тарай. # Йүкәгә ултырҙым, өҙәңгегә ҡараным. # Дөйә сәсен тараным,<br> Үркәсенә (елкәһенә) ҡараным. # Ултырһа — һике өҫтөндә,<br> Ятһа — һике аҫтында. # Әбейем тарағы — илле теш. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7pgjlc1jl7b1y6nuf67ub8inj24z30b 0 3542 13379 13378 2017-08-23T21:45:56Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13379 wikitext text/x-wiki [[File:Ҡаба.Йөн иләгес.jpg|thumb]] [[File:Йөн иләгес.jpg|thumb]] # Берәү һауа,<br /> Берәү имә,<br /> Имә лә төшөп йүгерә,<br /> Йүгерә-йүгерә һимерә. # Һике аҫтында ҡартығыҙ,<br /> һаҡалынан тартығыҙ. # Ситән аша эт эсәк һөйрәй. # Юғары менер — бәлли,<br /> Түбән төшөр — бәлли.<br /> Бүтәгәһен күтәрә алмай <br /> Илап торор бәлли. # Юғары менер аҡҡанат,<br /> Түбән төшөр аҡҡанат,<br /> Бүтәгәһен күтәрә алмай,<br /> Илап торор аҡҡанат. # Ултырҙым төпкә,<br /> Ҡараным мүккә,<br /> Тоттом аҡ ҡайын,<br /> Яланым майын. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d7a2zi31x5qio5x09vl10kx9xzv8f1h 0 3544 19316 19315 2018-04-25T17:06:43Z ZUFAr 381 19316 wikitext text/x-wiki [[Файл:Butternut squash bisque at Sobu in Knoxville, TN.jpg|мини|справа]] == Үҙенсәлектәре == Ҡабаҡ ҡушылған тары бутҡаһы бик тәмле. Балалар өсөн дә, өлкәндәр өсөн дә иң шәп аҙыҡ. Энергия өҫтәй, сирҙәрҙән, стрестарҙан һаҡлай. Бутҡа еңел әҙерләнә, нәзәкәтле һәм тәмле килеп сыға. Ҡабаҡлы тары бутҡаһын һыуҙа ла, һөттә лә бешерергә, йөҙөм, сәтләүек йә дәрсен ҡушырға була. == Ингредиенттары == * 1 стакан тары * 500 грамм [[w:Ҡабаҡ|ҡабаҡ]] * 2,5 стакан һыу * 1-2 стакан һөт * 2-3 аш ҡалағы шәкәр * самалап тоҙ * 40 грамм аҡ май * йөҙөм (теләк буйынса) * дәрсен (теләк буйынса) * 1 ҡалаҡ бал '''Әҙерләү ысулы:''' Ҡабаҡ әҙерләү: Ҡара һары төҫтәге тәмле ҡабаҡты һайлайбыҙ. Тышын йыуабыҙ, һөртәбеҙ, ир-егеттәр тышын һыҙырырға ярҙам итә. Ҡабаҡты эре кубик формаһында турайбыҙ. Туралған ҡабаҡты йә 2,5 стакан һыуҙа йә духовкала 15 минут бешерәбеҙ. Ҡабаҡ киҫәктәрен төйгөс менән төйәбеҙ. Теләк буйынса, бер нисә ҡабаҡ киҫәген ҡалдырырға ла була. Тары ярмаһын әҙерләү: Тарыны ваҡ таш йә сүптән таҙартабыҙ. Бутҡа тәмле булһын өсөн, тары ярмаһын йыуыу ғына кәрәкмәй, ә ҡайнар һыу ағыҙырға кәрәк, шул көйө 10-15 минут тотҡас, һыуын түгергә. Тарының саңы ла, әскелтем тәме лә юғала. Тарыны ҡабаҡҡа ҡушҡас, бер семтем тоҙ төшөрәбеҙ ҙә, бутҡаны һүрән утта 15 минут бешерәбеҙ. Бутҡаны көйҙөрмәҫкә! Бутҡа әҙер булғас, май һәм шәкәр өҫтәйбеҙ. Тарыға майҙы йәлләмәҫкә: ҡабаҡлы тары бутҡаһын тап май ауыҙҙа иреп торорлоҡ итә. Май һәм ҡабаҡтың үҙенең дә татлы тәме барлығын иҫтә тотоп, шәкәрҙе аҙ миҡдарҙа ҡушабыҙ. Ҡабаҡлы тары бутҡаһына мотлаҡ (теләк буйынса) ҡайнатылған һөт ҡушабыҙ. Кемгәлер ҡуйы, кемгәлер шыйығыраҡ бутҡа оҡшай, һеҙҙең ҡарамаҡҡа. Һөттө күберәк һалыуҙан зыян юҡ, сөнки бутҡа, ултыра биргәс, тағы ла бер аҙ дым һеңдерә. Кәрәк тип тапһаҡ, йөҙөм йә дәрсен (корица) өҫтәп, 1-2 минут бешерәбеҙ. Утты һүндергәс, бутҡаны, тамам өлгөрһөн өсөн, 15-20 минутҡа ултыртып торабыҙ. Теләк буйынса, һөт ҡушып ашарға йә булмаһа баллы һыу бутап ашарға мөмкин. [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] ow4dehu0mf7ac47dbog7tjxvq7byetb 0 3545 24775 13392 2023-02-11T18:26:36Z Aidar254 420 24775 wikitext text/x-wiki [[File:Һөт айыртҡыс.jpg|thumb]] # Аҡ балаҫ өҫтөнә аҡ мендәр йәйелде. # Айҙы болот ҡаплаған, <br />Ҡуян балта һаплаған. # Айҙы болот ҡаплаған,<br /> Верхуш балта һаплаған. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 26dnzyv5vs6vuz9ywi3v92uzn9f03ra 0 3546 13398 13397 2017-08-23T21:45:56Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13398 wikitext text/x-wiki [[File:Book finishers scissors.jpg|thumb|right]] # Ике айыры, ике түңәрәк,<br> Уртаһында бер төймә. # Йомоғомдоң башы йәпле,<br> Ҡойроғо кәкре. # Ике ботаҡ араһында бер ҡаҙау. # Ике осонда дүңгәләк,<br> Уртаһында бер ҡаҙаҡ. # Ике осло, Ике йөҙөклө,<br> Уртаһында бер ҡаҙаҡ. # Еңгәм ҡуш бармағын асһа,<br> Ағайым ауыҙын аса, Еңгәм йомһа, йома. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nmsxxk6fvhnchcpe1zguu0amjq74sk0 0 3547 13403 13402 2017-08-23T21:45:56Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13403 wikitext text/x-wiki [[File:58-aspetti di vita quotidiana,abbigliamento lino,Taccuino Sa.jpg|thumb|right]] # Ағаһы турай, энеһе ялғай. # Ағаһы ҡыя торор,<br> Энеһе йыя торор. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] i54k59e14do4j17zjs2tcakckhrp70w 0 3548 13408 13407 2017-08-23T21:45:57Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13408 wikitext text/x-wiki #Аҡ кейемен кейгән,<br>Йәшел суғын элгән. #Аҡ кейемен кейгән,<br>Юл буйына килгән. #Аҡ бағана алтын ҡашлы,<br>Йөҙ егерме йәшле. #Йәшел сәсен тараған,<br>Хан өйөнә яраған. #Аҡ бағана,<br>Йәшел сатыр,<br>Сатырын тапһаң,<br>Беҙҙе лә саҡыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m62o4stii4ulaxkx7akm8feydyo31gi 0 3549 13413 13412 2017-08-23T21:45:57Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13413 wikitext text/x-wiki [[File:Ремень 2013-05-14 23-47.jpg|thumb|right]] # Тимер башлы ҡара йылан<br> Үҙ ҡойроғон үҙе тешләгән. # Үҙе йылан төҫлө,<br> Үҙе кеше билендә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ok9w54bd922vnrtq8oe9tqx3kuh0qhy 0 3550 13417 13416 2017-08-23T21:45:57Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13417 wikitext text/x-wiki [[File:Шебекинский музей 27.JPG|thumb]] # Биш туғанға баш булам,<br> Асыҡҡанға аш булам. # Үҙе бер ҙә ашамай, <br> Ашағанда бушамай. # Ашҡаҙарҙың ашнаҡсыһы <br> Ашыға-ашыға аш ташый. # Бер малайҙың йомро башы <br> Йүгерә-йүгерә һыу ташый. # Бер юрғам бар.<br> Ҡойроғонан тотмаһам, һыуға инмәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g3moicfuxxozoqfofk3jyh5deb4lmy6 0 3551 13422 13421 2017-08-23T21:45:57Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13422 wikitext text/x-wiki [[File:Distaff and spindle Ar.png|thumb|right]] # Зыр-зыр зыраҡтыр,<br> Зыраҡтырын быраҡтыр. # Зыр-зыр зырылдап,<br> Убыр ултыра пырылдап. # Зыр-зыр зыраҡтыр,<br> Зыраҡтырым, быстрей. # Ҡолдор-ҡолдор ҡоҙаса<br> Бармағына еп аҫа. # Дыр-дырый дырастырый. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] eqcteoq3jci7jcujin4svu9iddcetea 0 3552 19007 13429 2018-02-01T04:34:14Z ZUFAr 381 19007 wikitext text/x-wiki [[File:Батіг(Stockwhip).jpg|thumb]] # Ҡулымдағы ҡороғом <br />Талдырмаҫ та ҡалдырмаҫ. # Һелтәнер, һелтәнер,<br />Һелтәнгәндә, үртәнер. # Беләгемә йылан йәбешкән,<br /> Атымдың арҡаһын саға. # Кәүҙәһенән ҡойроғо оҙон. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 404igxfmi46tpy4dxdtk8nayyuydnjh 0 3553 20092 19875 2020-01-18T19:35:24Z Айсар 394 /* Әҙерләү */ орфо 20092 wikitext text/x-wiki [[File:Helianthus tuberosus in Setun' River Valley2.JPG|thumb|left]] [[File:Helianthus tuberosus (rhizomes).jpg|thumb|left]] [[File:Flickr - cyclonebill - Oksemørbrad med karry, grøntsager, ris og jordskokchips.jpg|thumb|left]] '''Ҡамыр эсендә ҡурылған топинамбур''' == Алырға == * 500 грамм топинамбур * 2 аш ҡалағы он * 1 йомортҡа * 2 аш ҡалағы ҡаймаҡ * ҡара борос, тоҙ == Әҙерләү == Топинамбурҙы һәйбәтләп йыуырға, таҙаларға. Тоҙло һыуға һалып, бешереп алырға. Йомортҡаны, ондо һәм ҡаймаҡты, кәрәгенсә тоҙ, борос һалып, миксерҙа туғып алырға. Топинамбурҙың һәр киҫәген ошо шыйыҡсаға манып алырға ла ҡайнап ултырған майға төшөрөргә. Ҡыҙғылт һары төҫкә ингәнсе бешерергә, сулпы менән һөҙөп алырға. Өҫтәлгә туралған әнис япрағы, йәшел һуған һәм ҡаймаҡ менән бирергә мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 92mfteid6j5utecunncexwddk0tmyb0 0 3554 13447 13446 2017-08-23T21:45:58Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13447 wikitext text/x-wiki [[File:Faîs'sie d'Cidre 2009 67.jpg|thumb]] [[File:Ат ҡамыты.jpg|thumb]] # Ишектән һөйрәлеп инер,<br /> Сөйгә ҡуныр. # Алыҫтағы Алып,<br /> Китте елкәһенә һалып. # Ике тәкә һөҙөшә,<br /> Мөгөҙө ҡалай килешә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] au4puh0n8x2n79430wpkm5ml2aovgls 0 3555 13454 13453 2017-08-23T21:45:58Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13454 wikitext text/x-wiki [[File:Камыш укореняющийся 02.jpg|thumb]] # Һаҙ ситендә йәшел һаҡсы һарыса етһә һарғая. # Нәҙек оҙон,<br />Ботағы юҡ. # Йәшел бабайҙың һаҡалы һыу өҫтөндә елберләй. # Эсә-эсә һыуҙан туймай,<br />Үҙе бер ҙә һыуҙан сыҡмай. # Яр буйында йәшел суҡ. '''Екән ҡамышы''' # Туҫтаҡ өҫтөндә туҫтаҡ,<br />Иң өҫтә бесәй ҡойроғо. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 71d7fzgtx7vhzrbb5uj9sy8qu6ba0np 0 3556 19819 13459 2019-03-17T17:47:24Z Aidar254 420 19819 wikitext text/x-wiki [[File:BedBugFeces.jpg|thumb|right]] # Кәштә буйлап ҡыҙыл йомғаҡ тәгәрәй. # Аҫты таҡта, өҫтө таҡта,<br> Ҡаныңды эсеп тик ята. # Аҫты таҡта, өҫтө таҡта,<br> Ҡыҙыл егет ҡарап ята. # Ике таҡта араһында<br> Ҡыҙыл егет ҡыҫылып ята. # Сытыр-мытыр араһынан<br> Ҡыҙыл егет ҡарап ята. # Ҡыҙыл ҡорһаҡлы бала <br>Кеше таларға бара. # Өй тирәләй ҡыҙыл бойҙай сәселгән. # Аҫта түшәге,<br>Өҫтә түшәге,<br>Мине таларға иҫәбе. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] tjdy2ibo2he8vr10hb9syq432q5nqwn 0 3557 13464 13463 2017-08-23T21:45:58Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13464 wikitext text/x-wiki [[File:Духовкала ҡаҙ.jpg|thumb]] Картуфты ҡапта бешергәндә мәшәҡәте аҙ. Бөтә ингредиенттарҙы ҡушып болғатып духовкаға оҙатаһың да, бешеп сыҡҡансы онотаһың. Минут һайын асып ҡарап, көйөп китмәһен, тип эргәһендә тороу кәрәкмәй. == Ингредиенттары == * 1 кг картуф * 2-3 һарымһаҡ теше * 3 аш ҡалағы үҫемлек майы * Тәменсә йәшел тәмләткестәр (укроп, петрушка, картуф өсөн махсус әҙер тәмләткестәр) * Тәменсә тоҙ == Әҙерләү == Картуфты йыуырға, әрсеп бер аҙ киптереп алырға. Ҙур туҫтаҡҡа һалырға, ҙурлыҡтары буйынса бер иш булырлыҡ итеп эреләрен киҫәктәргә бүлгеләп алырға. Һәр бер киҫәген теш таҙартҡыс менән бер-нисә урындан тишергә. Һарымһаҡты таҙартып, махсус һарымһаҡ иҙә торған ҡоролма ярҙамында иҙергә. Йәшел тәмләткестәрҙе йыуып киптерергә, ваҡ ҡына итеп турарға. Айырым һауытта соус әҙерләйбеҙ. Үҫемлек майын, һарымһаҡты, йәшел тәмләткестәрҙе һәм тоҙҙо бергә ҡушып, яҡшылап болғайбыҙ. Килеп сыҡҡан соусты картуф өҫтөнә ҡоябыҙ, һәйбәтләп болғайбыҙ. Магазиндарҙа һатылған быҡтырып бешереү өсөн тәғәйенләнгән махсус ҡаптарға картуфты һалып, ике яҡ осон нығытып бәйләйбеҙ. Бешергәндә ҡап шартламаһын өсөн бер-нисә урындан энә менән тишәбеҙ. Картуфлы ҡапты табаға һалып алдан 200 градусҡа тиклем йылытылған духовкаға ҡуябыҙ. Бер сәғәт бешерәбеҙ. Картуфтың бешеп еткәнме юҡмы икәнен белеү өсөн картуфты бысаҡ йәки сәнске ярҙамында ҡапты үтәләй тишеп ҡарап белеп була. Әгәр картуф бешеп сыҡҡан икән, духовканы һүндереп, тағы ла бер 10 минут самаһы тоторға кәрәк. Был картуфты ит, балыҡ, йәшелсә йәки салат менән бирергә мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Картуф]] nrsjgtj7tny61z5d48iqv83fq2r6sa6 0 3558 24830 13469 2023-03-05T17:18:42Z Aidar254 420 24830 wikitext text/x-wiki [[File:Boucle rapide avec sifflet d'alerte.svg|thumb|right]] # Әбейемдең ҡапҡаһына<br> Бабайым барып аҫылынды. # Эләктерҙе, ҡаптырҙы,<br> Тунды тунға ятҡырҙы. # Эләктерҙе, ҡаптырҙы,<br> Сабыуымды тарттырҙы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] i7euhm3nykajf71ew9vqo6esjp5clch 0 3559 13475 13474 2017-08-23T21:45:59Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13475 wikitext text/x-wiki # Аҡылы юҡ — хәйләкәр. # Мин-мин минеке, <br />Бармаҡтары ун ике. <br />Ҡаптырырға йүне бар,<br /> Ҡойроғонда миңе бар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0nju9li4q1n9kuteos4nseh96l6egcm 0 3560 13487 13486 2017-08-23T21:45:59Z MF-Warburg 23 11 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13487 wikitext text/x-wiki [[File:Snowsnowroute.jpg|thumb]] # Аҡ ашъяулыҡ таптым,<br />Ер өҫтөнә яптым. # Ап-аҡ булған ашъяулыҡ,<br />Ер өҫтөнә ташланыҡ. # Ап-аҡ юрған таптым,<br />Ер өҫтөнә яптым. # Ҡара урман өҫтөнә мамыҡ күпсек ташланым. # Аҡбикәнең аҡ юрғанын<br /> Йәйеп ҡуйҙым ҡантарҙа<br /> Йыйып алдым һәүерҙә. # Мамыҡ түшәгем<br /> Ергә түшәнем. # Ҡабара ла ҡабара,<br />Ҡабарынған мамыҡтай. # Аҡ мамыҡ менән бөтә донъя тулған. # Ҡара ерҙең өҫтөнә<br />Ҡаҙ мамығы кем һипкән?<br />Аҡ юрғанды кем теккән?<br /> Ап-аҡ ондо кем түккән? # Айыу бабай йөн тетә,<br />Йөнлө еңен һелкетә. # Аҡ ҡына,<br />Семтеп ала саҡ ҡына,<br />Ята шым ғына,<br />Үлер ваҡыты етте иһә —<br /> Илай тын ғына. # Тауышһыҙ-тынһыҙ оса,<br /> Ышыҡҡа килеп боҫа,<br />Шым ғына ята-ята ла<br />Үлер алдынан бер геүләп ала. # Ҡанатһыҙ — оса,<br />Аяҡһыҙ — саба;<br />Тышта өйөлә,<br />Өйҙә йәйелә. # Осоп килә,<br />Йөҙөп ҡайта. # Осоп килә, йөҙөп китә,<br /> Ваҡыт еткәс, һеңеп бөтә. # Урамда — батыр,<br />Өйҙә — илаҡ. # Тышта — тау,<br />Өйҙә — һыу. # Ҡыш буйы ятты-ятты ла <br />Яҙ еткәс, тороп сапты. # Ҡышын ята таштай,<br />Яҙын саба аттай. # Ятты-ятты ла <br />Йылғаға ҡарай сапты. # Өй урата аҡ арҡан. # Мамыҡ юрған,<br /> Ҡат-ҡат һыр(ы)ған —<br /> Үҙе һып-һыуыҡ. # Шәкәр тиһәң — шәкәр түгел,<br /> һөт тә түгел — үҙе аҡ;<br />Мамыҡ тиһәң — мамыҡ түгел,<br /> Йә, был нимә? Уйлап тап. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s10qx9xu1cvvms9xkelv24hgpf1twy0 0 3561 18853 13493 2017-12-27T14:12:18Z Aidar254 420 18853 wikitext text/x-wiki [[File:EU-EE-Tallinn-Pirita-Maarjamäe-Sarapuu bus stop.JPG|thumb]] # Элек үҙе һыуҙан тыуҙы,<br /> Хәҙер үҙе һыу тыуҙыра. # Ятҡан ятҡан да һыу булып ҡасҡан. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q0mc1ll455k9gw602o8fke1is32xsw2 0 3562 24831 13501 2023-03-05T17:18:53Z Aidar254 420 24831 wikitext text/x-wiki [[File:Larbatach1.jpg|thumb]] # Аҡ һыйыр: «Торайыҡ», — ти, <br /> Ҡара һыйыр: «Ятайыҡ», — ти. # Аҡ һыйырым тороп китте,<br /> Ҡара һыйырым ятып ҡалды. # Аҡ айыу тороп китер,<br />Ҡара айыу ятып ҡалыр. # Ҡара һыйырым ятып ҡалды, <br /> Аҡ кейеҙем ябып алды. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qgv4tlbudou3lfl8w3uqfhb8f7gb8je 0 3563 19998 13507 2019-11-05T10:33:31Z ZUFAr 381 19998 wikitext text/x-wiki [[File:The snowing - Снег идет - panoramio.jpg|thumb]] #Аҡ ябалаҡ аҡ кейеҙгә ятыр. #Тау башында еңгәләр<br /> Талир тәңкә һибәләр. #Аҡ түшәгем йыртылды — <br />Бөтә ергә йөн тулды. #Әбейемдең түшәге йыртылған,<br /> Донъя булып, йөн тулған. #Йәш килен һыуға бара,<br /> Тәңкәләре ҡойолоп ҡала. #Ҡотора ла үкерә,<br />Барлыҡ ерҙе тултыра. #Бейек бура бурайҙар,<br /> Ҡойма менән урайҙар. #Ирбәгәй ҙә һирбәгәй,<br /> Ирекһеҙләп, ил биләй. #Тәңкә төшә, тәңкә төшә,<br /> Төшкән ере аҡ була,<br />Төшә килә юҡ була. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m3peeabyjozjcu9dg0x5ribwqpcuinv 0 3564 13513 13512 2017-08-23T21:46:00Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13513 wikitext text/x-wiki [[File:RUBUS ULMIFOLIUS - MORROCURT - MORROCURT - IB-086 (Esbarzer).JPG|thumb]] # Яр аҫтында ҡара тәкә<br /> Һаҡалын һәлберәтеп ята. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 83ofy2xrxdy1fgw32biwt4q1wslhzxg 0 3565 19909 13515 2019-08-19T18:33:05Z Aidar254 420 19909 wikitext text/x-wiki === Кәрәкле аҙыҡ-түлек === # Ҡаҙ — 3-5 кг # Алма — 1 кг # Ҡара емеш — 300 г # Тоҙ — # Ҡара борос — # Һуған - 2 баш == Кәрәкле ҡорамалдар == # Бысаҡтар # Таҡта # Аҡ еп # Ҙур энә # Алма # Йәшел үләндәр (петрушка, укроп, майоран) # Тәмләткестәр (борос, паприка, тмин, ҡәнәфер, мөшкәт, дәрсен, баҙыян, артыш емеше, тоҙ). # Ҡалай таба == Әҙерләү ысулы == # Ҡаҙҙы алма һеркәһендә ебетәләр<ref>[http://kedem.ru/schoolcook/advice/20100302-goose/ Как приготовить гуся]</ref>. # Итте борос, тоҙ менән ышҡып сығалара. # Аш пленкаға урап, 9 сәғәт һыуытҡыста тоталар. # Нарезав гусиное мясо, можно натереть ягодами клюквы и зелень добавить. # Мейесте 250-270°С тиклем йылытырға. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] iimpqld9xiuv6se6t57y77mqmoi18ou 0 3566 13523 13522 2017-08-23T21:46:00Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13523 wikitext text/x-wiki [[File:Ink Bottle and Pen by Pablo Perez.png|thumb]] [[File:2011-04-02 Signing a guest book.jpg|thumb]] # Тәрән ҡоҙоҡ, <br />Оҙон ҡороҡ,<br />Бирә бой(о)роҡ. # Аҡ ергә ҡара орлоҡ. # Һабаным аҡ ер һөрә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mkdwierqblww7d5xjr4mls29gyiet72 0 3567 13529 13528 2017-08-23T21:46:00Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13529 wikitext text/x-wiki [[File:메밀.JPG|right|thumb|225px|]] #Ҡара ергә күсте,<br />Ҡыҙыл булып үҫте,<br />Аҡ булып йәйелде,<br />Ҡара булып йыйылды. #Саптым, юндым —<br /> Өс мөйөшлө келәт ҡуйҙым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 15bujbo2ohegrydezoqatg1qg4lnnog 0 3568 18702 18701 2017-12-07T11:56:40Z ZUFAr 381 18702 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ribes Odoratum2.JPG|мини|Ҡара ҡарағат]] #Эсе ҡыҙыл, тышы ҡара,<br /> Ышанмаһаң, ашап ҡара. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pbspu3biujkgp882d5e1284ey1qj5t7 0 3569 13539 13538 2017-08-23T21:46:01Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13539 wikitext text/x-wiki #Ул ни нәмә?<br />Ҡанға оҡшай — ҡаны юҡ,<br /> Ҡатыны юҡ, ире юҡ,<br /> Балаларының һаны юҡ. #Йәшел башлы хан,<br />Хандың эсе ҡан,<br />Ҡан эсендә мең йән. #Йәшел һарай эсендә,<br /> Ҡыҙыл баяр ултыра. #Шар,<br />Шар эсендә ҡан,<br />Ҡан эсендә хан балалары. #Тәҙрә, ишек ҡуймаған, Эсен кемдер буяған. #Үҙе ҡып-ҡыҙыл,Күлдәге йәм-йәшел. #Бер йомарлам йомро таш, Эсендә көнгә бешкән аш. #Тышы йәшел, эсе ҡыҙыл, Аҡса биреп алалар.Уны күргән балалар Тилмерешеп ҡалалар. #Эсе ҡып-ҡыҙыл,Тышы йәм-йәшел. #Үҙе шарҙай,Эсе ҡандай,Тәме балдай. #Түңәрәк тәнле,Бал кеүек тәмле. #Өйө йәшелгә буялған, Эсендә ҡыҙыл шаршау. #Дала тулып аунап ята, Йомро-йомро тубал баш.Эсе йәшерен, тышы йәшел, Үҙе шундай тәмле аш* [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 512to7p0g6yifn5rj1egg30zss2uf3e 0 3570 24816 20154 2023-02-26T18:06:25Z Aidar254 420 24816 wikitext text/x-wiki [[File:Landsvale.jpg|thumb|300px]] #Ҡойроғон ҡайсылап,<br /> Ауыҙын тамсылап,<br /> Ағасһыҙ, мөйөшһөҙ,<br />Өй һалды еүешләп. #Түше ап-аҡ,<br />Ҡойроғо ҡайсылай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2r0ld0w7bns3cydca1ujanc3c50od8h 0 3572 18975 18974 2018-01-19T03:10:13Z ZUFAr 381 18975 wikitext text/x-wiki [[Файл:Caterpillar.svg|50px|справа]] # Кәүҙәһе менән ҡарышлап ер үлсәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 11hqyoxunqxpg6s1iktzwxhow12t59i 0 3573 18965 18958 2018-01-15T14:34:32Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18965 wikitext text/x-wiki [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 62.jpg|thumb]] # Башы бар, аҡылы юҡ,<br> Арҡаһы бар, эсе юҡ. # Башы бар, эсе юҡ,<br> Ҡорһағы бар, һырты юҡ. # Салпаһынан алдым,<br> Баҫып-баҫып һалдым. # Ике һаҡбай<br> Ишек төбөн һаҡлай. # Йөрөмәй түҙә алмай,<br> Түргә табан уҙа алмай; # Урындығым аҫтында<br> Ҡарыны ярыҡ ҡарт ҡуй ята. # Мейес аҫтында пар көсөк. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡата|Ҡата]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2v2pzx8kp54wl4r3jgdviixtnjjlp1t 0 3574 13564 13563 2017-08-23T21:46:01Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13564 wikitext text/x-wiki [[File:An Athesthetic Chapathi Preparation.jpg|thumb|left]] == Ингредиенттары == * Бойҙай оно. * Ҡомалаҡ сүпрәһе. * Үҫемлек майы йә һары май. == Әҙерләү == Ҡомалаҡ сүпрәһе менән ҡамыр әсетергә ҡуйырға. Ҡамыр ҡалҡҡандан һуң,тансҡап, тағы бер-ике тапҡыр ҡалҡытып алырға. Шунан ҡамырҙы тигеҙ итеп биш-алты өлөшкә бүлергә, ҡалынлығы бер-бер ярым см булған түңәрәк йәймәләр эшләргә. Йылы табаны майлап, тәүге йәймәне һалырға, өҫтөн мул ғына итеп майлағас (йә үҫемлек майы, йә һарымай), икенсеһен ҡатларға. Артабан шул рәүештә ҡалған йәймәләрҙе лә теҙергә. Ҡалҡҡанын көтмәйенсә, ҡыҙған мейескә, йә духовкаға ултыртырға. Бешеү ваҡыты ҡәҙимге икмәктән тиҙерәк. Сәй, компот, кеҫәл, һут менән йылы (эҫе түгел) көйөнсә ашаһаң, бик тәмле була. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] taq80fwxxy5wazsufzj57566ukr5wew 0 3575 13579 13578 2017-08-23T21:46:02Z MF-Warburg 23 14 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13579 wikitext text/x-wiki [[File:Making puff pastry (butter and Water dough ) 1.jpg|thumb|left]] [[File:Pate feuilletee.jpg|thumb|left]] '''Ҡатлаулы ҡамыр'''('''Слоёное тесто''') == Үҙенсәлектәре == Һыуытылған, тоҙланмаған май ҡулланырға. Ҡамырҙы, май иреп өлгөрмәҫ борон, мөмкин тиклем тиҙ баҫырға кәрәк. Ҡатлаулы ҡамырҙы бик үткер бысаҡ йәиһә ҡамыр өсөн соҡалта менән эш итер кәрәк. Әҙер ҡатлаулы ҡамыр эшләнмәләрҙе, май иреп өлгөрмәҫтән, ҡамырҙың ҡатлылығын һаҡлап ҡалыу һәм уларҙы ҡабартыу маҡсатында, бешерер алдынан һыуытыр кәрәк. Табаны үҫемлек майы менән майламаҫҡа, ә уға һыу һөртөр кәрәк. Ҡатлаулы ҡамыр эшләнмәләрҙе 210—230 градус эҫелә бешерергә. Торт корждары йәки бәлеш тышы күберсекле булмаһын, тигеҙ, матур булһын өсөн, ҡамырҙың парын сығарыр өсөн, бешерергә ҡуйыр алдынан сәнске йә бысаҡ менән киртергә (насечки). Ҡамыр сифатлы булһын өсөн, ингредиенттар тураһында хәстәрләр кәрәк: юғары сортлы ондо, кислород менән туйындырыу маҡсатында, мотлаҡ иләр кәрәк. Эшләнмә өсөн һыу һыуыҡ, әммә боҙло булырға тейеш түгел. Һыу урынына һөт, йомортҡа йәиһә һөт һәм йомортҡаның ҡушылмаһын файҙаланырға мөмкин. Тоҙ, уксус (лимон кислотаһы йәиһә лимон һуты) ҡамырҙы һығылмалы һәм сифатлы итә. Тик арттырып ебәрмәҫ кәрәк, был ҡамырҙың һәм эшләнмәнең сифатына тәьҫир итә. Араҡы (һыра, коньяк, ром, виски) ашамлыҡты тәмлерәк һәм ҡабарынҡы итә. Аҡ май йәки маргарин һыуынырға, әммә туңған булырға тейеш түгел. Майҙы, алдан он менән бутап, ҡамырға ҡушырға. Ҡатлаулы ҡамырҙы уңышлы әҙерләү сере — уны баҫыу һәм йәйеүҙең үҙенсәлекле тәртибендә. Классик рецепт менән эшләнгән ҡатлаулы ҡамыр 140—260 ҡаттан тора. == Ингредиенттар == * 4 стакан он * 1 аш ҡалағы араҡы; * 400 грамм аҡ май йәки маргарин; * 1 йомортҡа; * 1 аш ҡалағы лимон һуты; * 1/3 бал ҡалағы тоҙ; * 1 стакан һыу. == Әҙерләү ысулы == Ҡатлаулы ҡамыр әҙерләүҙең классик рецебы: йомортҡаны ентекләп бутарға, тоҙ, һыу, араҡы һәм лимон һуты өҫтәргә һәм, тоҙо ирегәнсе, тағы бутарға. Ондо аҡрынлап ҡуша барып, тигеҙ, һығылмалы, ҡулдан ҡаҡсып төшөп торған ҡамыр баҫырға. Ҡамырҙан шарҙар яһарға, аҙыҡ ярыһына (плёнка) һалырға һәм бүлмә температураһында 1-1.5 сәғәткә ҡалдырырға, шул арала клейковина яҡшы ҡалҡа, ҡамыр һығылмалы була. Ҡамырҙы, һуңынан май менән бергә йәйгәндә, май менән ҡамыр икеһе лә бер төрлө температурала булһын өсөн, һыуытҡыста ҡалдырырға. Һыуыҡ аҡ майҙы 40 грамм он менән ҡушып, ҡырҡҡылап, май-онло бөртөк (крошка) булдырырға, шунан 2 см ҡалынлығындағы дүрткел киҫәк эшләп, 20-30 минутҡа һыуытҡысҡа һалырға. Һыуытҡыстан ҡамырҙы алырға, сатрашлап киҫкеләргә һәм дүрткел киҫәк яһарға. Килеп сыҡҡан дүрткел ҡамыр эсенә майлы-онло ҡушымтаны урынлаштырырға, шунан дүрткел яҡтарын, майлы ҡушымта күренмәҫлек итеп, ҡапларға. Дүрткелде уҡлау менән йәйергә, шунан өскә бөкләргә. Бының өсөн ҡамырҙың уң яҡ ситенән 2/3 өлөшөн бөкләргә, һул яҡ ситенән дә шулай итеп бөкләргә лә артабан уртаға бөкләргә. Һыуыҡҡа һалырға. Был тәүге йәйеү — «тюрнирлау» була. Ҡамырҙы һыуыҡтан алырға, артыҡ он бөртөктәрен бумала менән һыпырып төшөрөргә һәм ҡамырҙы тағы 6 тапҡыр, тик бер яҡҡа һыпырып, йәйергә. Һәр йәйеү процедураһы һайын ҡамырҙы һыуыҡҡа һалып алырға: ҡаттар бер-береһенә йәбешмәүҙе хәстәрләргә. Баҫып бөткәс, һупалаҡтар эшләр алдынан, һыуыҡҡа бер сәғәткә (шунан кәм булмаһын!) ҡуйып алырға. Ҡамыр әҙер! Хәҙер ҡамырҙан рулеттар, бәлештәр һәм торт бешерергә була. '''«Тиҙ» ысул менән ҡатлаулы ҡамыр''' Классик ҡатлаулы ҡамыр рецебы буйынса эшләргә ваҡыт тапмағанда ла, бешермә тәмлекәс менән һыйланыу мөмкин. Бының өсөн ингредиенттар бик һыуыҡ булырға тейеш! Ябайлаштырылған ҡатлаулы ҡамыр рецебы. == Ингредиенттар == * 2 стакан он; * 200 грамм аҡ май йәки маргарин; * 2/3 стакан һыу; * 1 балғалаҡ шәкәр; * 1/4 балғалаҡ тоҙ. == «Тиҙ» ҡатлаулы ҡамыр әҙерләү == Ондо иләп, өҫтәлгә йәйергә, майҙы киҫәктәргә бүлергә һәм он ҡушып, майҙы, онло бөртөк барлыҡҡа килгәнсе, киҫкеләргә. Был ысул, май ҡул йылыһынан иремәһен һәм бешермә (выпечка) яҡшы ҡатланһын өсөн, ҡулланыла. Тоҙ һәм шәкәрҙе һыуыҡ һыуҙа иретергә, уны майлы-онло ҡушымтаға ағыҙа һалып, тиҙ генә ҡамыр баҫырға. Әҙер ҡамырҙы яры менән ябырға һәм 3-4 сәғәткә һыуытҡысҡа ҡуйырға. Һыуытҡыстан алғандан һуң, дүрткел итеп йәйергә, өскә бөкләргә, шунан яңынан йәйергә һәм бөкләргә. Был эште бер нисә тапҡыр ҡабатларға. Ҡамыр әҙер! Был ҡамыр, классик ысул менән сағыштырғанда, артыҡ ныҡ ҡатлы һәм өрфөйә (воздушный) булмаҫ, шулай ҙа был ҡамырҙан иҫ китмәле эсле бәлештәр йәки ҡатламалар әҙерләргә мөмкин. [[Category:Бай торт]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] 9dpx5h33zanzcoyyq76n331hovi5yuy 0 3576 24542 13586 2022-09-23T16:28:48Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24542 wikitext text/x-wiki [[File:Qatiq from Azerbaijan.jpg|thumb]] '''Ҡатыҡ''' == Составы == * 5-6 литр һөткә 150-200 г әсетке алына == Әҙерләү ысулы == Һөттән ҡаймағын айырып алғас, ҡайнатып сығаралар.<br /> Ҡайнаған һөт һалынған һауытты алдан әҙерләп ҡуйылған урынға ҡуйып, 25-30℃ тиклем һыуыталар.<br /> Аҙаҡ уға әсетке (ойотҡос) — бер-ике көнлөк әсегән ҡатыҡ һалына.<br /> Уны тәүҙә яҡшылап болғаталар, аҙаҡ һауытты ҡапҡас менән ябып, өҫтән сепрәк менән ҡаплап ҡуялар.<br /> Һауытты икенсе урынға күсерергә, һелкетергә ярамай. Бүлмәлә 20-25℃ йылы булһа, [[ҡатыҡ]] 5-7 сәғәттән әҙер була.<br /> Һалҡында ҡатыҡ 3-4 тәүлек һаҡлана.<br /> Бындай ҡатыҡҡа ҡаймаҡ, төрлө еләктәр, ҡайнатма, шәкәр йәки бал өҫтәп, тәбиғи килеш ҡулланалар.<br /> Өс көндән һун ҡатыҡ әсей, был ваҡытта уны ашҡа һалалар. Әгәр ҡатыҡ яһағанда йәшерәк әсетке ҡулланһан, ул оҙағыраҡ һаҡлана.<br /> [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Эсемлектәр]] [[Category:Ҡатыҡ]] skfdy26ngtwdth2eps8q0zqul5amdo3 0 3577 13590 13589 2017-08-23T21:46:02Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13590 wikitext text/x-wiki # Аҡ шишмәнең аҡҡан һыуын<br /> Сапсаҡҡа ҡойоп ҡатырҙым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ivc8x9x6jssmf5grtzm5yh0fbp1kq06 0 3578 13596 13595 2017-08-23T21:46:02Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13596 wikitext text/x-wiki [[File:W mit Feder.svg|thumb]] # Тояғы булмаһа ла, <br />Аҡ яландан юрғалай. # Башын ҡырҡтым,<br /> Йөрәген һурҙым,<br /> Юлға төшөрҙөм, <br />Күп кешене һөйләштерҙем. # Башын ҡырҡтым,<br /> Йөрәген һурҙым — һөйләштем. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] l9wgpq68wtz7ewqpejfnwnlu0530a7r 0 3579 13601 13600 2017-08-23T21:46:02Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13601 wikitext text/x-wiki #Яҫы-яҫы яп(ы)раҡ,<br />Ятҡан ере туп(ы)раҡ.<br /> Ҡайыш менән бәйләнгән,<br /> Көмөш менән һипләнгән. #Хоҙай биргән туп ҡына,<br /> Аяғы-ҡулы юҡ ҡына,<br />Уҡа менән тегелгән,<br />Көмөш менән һибелгән. #08. Бер арҡанда утыҙ ҡуй бәйләүле ята. 1009. Тауыҡ һуйҙым — аҡ ҡанлы. 1010. Төбө тулы яп(ы)раҡ, Тумарлаған туп һымаҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3vixb5axupmr0ikj08s5ban0d8dcw10 0 3580 19530 13607 2018-07-06T06:31:58Z ZUFAr 381 19530 wikitext text/x-wiki [[File:Eyes.jpg|thumb|right]] #Ике ҡара яҡташ ята. #Ике батыр<br> Аяҡ осло ятыр. #Ике бәндә<br>Аяҡ осташ хәлдә. #Ике егет аяҡлы-осло ятҡан. #Ишек башы уратма,<br>Уны эҙләрһең бер атна. #Тау башына мендем,<br>Пар көйәнтә элдем. '''Ҡаш, күҙ''' #Ике ҡара ат,<br>Ике ҡарағат. #Күреүсе күл буйының<br> Юғары яғы урманлыҡ. #Ҡамышлы күл ҡашлағында һыҙағай урман. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] js1hwikkq3aaq7jvkmygtp9f4h8zx1y 0 3581 18957 13615 2018-01-15T08:02:43Z ZUFAr 381 википедияға һылтанма 18957 wikitext text/x-wiki [[File:Holiday Bashkir national costume 27.jpg|thumb|right]] # Аҡ ҡайыным башында ҡыҙыл әтәсем ултыра. # Сытыр-мытыр, бейәләй ҡутыр. # Ҡоймалыҡтың башында<br> Алтын әтәс ултыра.<br> Ҡанатына ҡан тейгән,<br> Ҡағына ла һуғына. # Кәкре ҡайын башында<br> Ҡаңҡый әтәс ултыра.<br> Ҡанатынан ҡан тама,<br> Күрһәм, йөрәгем яна. # Өй башында боҙло киле. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡашмау|Ҡашмау]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 93ijlix4sywcgj25n6eklshbxy54vqh 0 3582 13621 13620 2017-08-23T21:46:03Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13621 wikitext text/x-wiki [[File:Greylag Goose (Anser anser).jpg|thumb]] # Ары лап-лап,<br> Бире лап-лап,<br>Килә кейеҙен ҡаплап. # Ике ҡыҙыл бағана<br> Ҡанаттарын ҡағына. # Һыуҙа йөҙә,<br>Күктә оса,<br>Табынға килә,<br>Табаҡҡа менә. # Һыуҙа йөҙә,<br>Күктә оса,<br>Ерҙә йөрөй,<br>Ит менән һыйлай. # Һыуҙа йыуынып алды —<br> Өҫтө ҡоро ҡалды. # Ҡыйыҡ-мыйыҡ атлаған,<br> Аҡ сәкмәнен ҡаплаған. # Аҡ ҡанат, пак ҡанат,<br> Ҡаңҡы-миңке ҡаҡ ҡанат. # Ҡаңҡ итә, ҡуңҡ итә,<br> Өҫтәлгә килеп ултырһа —<br> Бар ҡайғыңды юҡ итә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kpp15npokhtu0kv69v4iw5hgndwib1l 0 3583 13627 13626 2017-08-23T21:46:03Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13627 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә "Башҡортостан" гәзитендә баҫылған 1.03.2012.</small>'' ==Күпләп ҡаҙ аҫрарға ине...== ::''“Беҙҙең ауыл эргәһенән Үҙән йылғаһы аға. Ҡаҙ, өйрәк аҫрар өсөн вағыраҡ күләүектәр ҙә етәрлек. Былтыр балаларға ла, үҙебеҙгә лә байтаҡ ҡына ҡаҙ үҫтерҙек. Хатта артығын һатырға ла етте. Тик ниндәй тоҡомлоһона өҫтөнлөк бирергә икәнен белмәйбеҙ. Хәҙер бит оя баҫыусы ҡаҙҙар һирәк, шуға ла бәпкәләрҙе инкубаторҙарҙан һатып алабыҙ. “Йорт-ҡура”ла ҡаҙҙарҙың төрҙәре тураһында яҙһағыҙ ине. :::Бикмәтовтар. :::Ҡырмыҫҡалы районы.”'' Беҙҙең илдә егерменән ашыу тоҡом йорт ҡаҙы үрсетәләр. Улар араһында бигерәк тә холмогор, кубань, горький, ҡытай, рейн, итальян тоҡомлолары киң таралған. Халыҡ селекцияһы алымы менән сығарылған был ҡаҙҙар итенең тәме, йомортҡаларының сифаты, уларҙы күп һалыуҙары менән айырылып тора. Шәхси хужалыҡтарҙа теләп тотолған, һәр кем алып үҫтерә алған бер нисә тоҡом тураһында яҙып үтәйек. [[File:White-fronted.goose.750pix.jpg|250px|left]] Горький тоҡомло ҡаҙҙар ярайһы уҡ яңы. Үткән быуаттың 60-сы йылдарында ғына сығарылған. Улар башҡаларҙан ҡорһаҡ өлөшө сығып тороуы, суҡыш аҫтында “муҡсайы”, маңлайында “ороһо” булыуы менән айырыла. Был төр ҡоштар йомортҡаны күп һала, ләкин бик аҙҙары ғына оя баҫа. Әгәр холмогор тоҡомлоларҙың йомортҡаларынан 50 процент ҡына бәпкә сыҡһа, быларҙан 75-кә етә. Бәпкәләр тиҙ үҫә, өлгөрә. Ҡаурыйҙары, мамығы — ап-аҡ, һоролары һирәк була. Ҡытай тоҡомло ҡаҙҙар Ҡытай һәм Төньяҡ Маньчжурияла төйәк итеүсе ҡырағай ҡаҙҙарҙан сыҡҡан. Улар йомортҡаны күп һала, инкубацион сифаты ла яҡшы, тәбиғәт шарттарына , мөхиткә тиҙ яраҡлашып китә. Кәүҙәһе уртаса оҙонлоҡта, ҡалҡыу. Һоро һәм аҡ төҫтә булалар. Аҡтарының муйынында ап-аҡ һыр үтһә, һороларының елкә, муйын өлөшөндә ҡарағусҡыл һоро төҫ һуҙыла. Ата ҡаҙҙарҙың маңлайындағы “шеше” инәһенекенә ҡарағанда ҙурыраҡ. Аҡ ҡоштарҙыҡы — ҡыҙғылт-һары, һороларыныҡы ҡара төҫтә була. Эре һоро тоҡомло ҡаҙҙар шәхси хужалыҡтарҙа киң таралған. Тән төҙөлөшө ныҡлы, уртаса оҙонлоҡта, еңелсә ҡалҡыу. Ҡорһаҡ өлөшөндә май тупланмаһы булған ҡатламдар беленеп тора. Был ҡоштар оя баҫыуға һәләтле, хәрәкәтте ярата. Кубань тоҡомлоноң исеме үк уның ҡайҙа сығарылыуы тураһында һөйләй. Тоҡом сығарғанда ҡытай һәм горький тоҡомло ҡаҙҙар файҙаланылған. Шуға ла кубань икеһенә лә тартым, уртаҡ сифаттарҙы үҙенә алған. Оброшен тоҡомлолар һирәк аҫрала, ләкин ул яйлап тарала бара. Уның тереләй ауырлығы 7 килограмға етә. Тән төҙөлөшө эре, ныҡлы. Ә бына башы бәләкәй. Суҡышы киң, ҡыҙғылт-һары төҫтә. Ҡорһаҡ өлөшө — аҡ, башҡа ере — һоро. Муйынында ҡарағусҡыл һоро “галстук” бар. Ромен тоҡомлоларҙы борондан Украинала аҫрайҙар. Ул халыҡ селекцияһы ысулы менән һоро йорт ҡаҙҙарынан сығарылған. Йылына 12–15 йомортҡа һала, йомортҡа баҫыусан. Ромендарҙы эре һоро тоҡомло ҡоштар алыу өсөн файҙаланалар. Тула “һуғышҡаҡтары”н (Тульская бойцовая) халыҡ селекция ысулы аша, һуғышсан сифаттарын һайлап алып сығарған. Башлыса ярыштырыу өсөн файҙаланһалар ҙа (ҡаҙ һуғыштырыу ярыштары, мәҫәлән, Нижегород өлкәһенең Павлов ҡалаһында үтә), был тоҡом ҡоштар оя баҫыу һәләтенә эйә, ата ҡаҙҙар — тиңе булмаған ғаилә башлығы. Һауа шарттарына тиҙ яраҡлашалар, сыҙамлылар. Шуға ла ҡырыҫ тәбиғәтле төбәктәрҙә уларҙы теләп аҫрайҙар. [[Category:Башҡортса]][[Category:Ҡош-ҡорт аҫрау]] n3kg2t4zlhozo7737paijbpq6rj09da 0 3584 13632 13631 2017-08-23T21:46:03Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13632 wikitext text/x-wiki [[File:Gans-cut-w050-h050.jpg|thumb]] # Һыу өҫтөндә һары май<br> Батмай ҙа, иремәй ҙә. # Һыу өҫтөндә һары күбек. # Йәшел балаҫ өҫтөндә һары йомғаҡ тәгәрәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jipj7jp4j6poql2m6y9j4xwdrrwgwbb 0 3585 13638 13637 2017-08-23T21:46:04Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13638 wikitext text/x-wiki <small>''Мәҡәлә «Башҡортостан» гәзитендә баҫылған 1.03.2012.''</small> [[File:Гуси в деревне Зирик.jpg|left|250px]] Кемгә нисектер, әммә беҙгә эре һоро тоҡомло ҡаҙ аҫрау оҡшай. Улар аҙыҡ төрләмәй, әрһеҙ, сыҙамлы, һирәк ауырый. Төҫкә-башҡа ла һоҡланғыс: ата ҡаҙҙың ауырлығы 8 килограмғаса, инәләре 7-гә етә. Муйыны ҡалын, көслө, суҡышы матур — һары, ҡорһағында май «тоҡсайы» бар. Февраль аҙағы, март башында тәүге йомортҡаларын һала башлайҙар. Бер инә ҡаҙ 40-тан ашыу йомортҡа һала ала. Аталаныуы, йәғни йомортҡала бәпкә булыуы ла ярайһы уҡ юғары. Йомортҡаның ҡасан һалынғанын яҙып, 6-12 градус температуралы, ҡоро, ҡараңғы урынға ҡуябыҙ. Ҡаҙ ултыра башлағас, аҫтына һалабыҙ. Ҡарап тороп, бәпкәлеләрен ҡалдырабыҙ. Ояны йәшник рәүешендә яһайбыҙ. Ҙурлығы — 55 х 55 х 15 см, кәрзин һымаҡ үрһәк, диаметры — 40-50 сантиметр. Ҡаҙ еңел генә сыға алһын өсөн ояның ал яғын тәпәшерәк яһарға кәрәк. Аҫтына кеше төрлө нәмә йәйә, ләкин һаламдан яҡшыһы юҡ. Ул тиҙ генә еүешләнеп бармай, ағас онтағы тиҙ дымлана, зәңгәрһыу төҫкә инә, боҙола. Бәпкәләре сыҡҡас, һаҡ ҡына йомортҡа ҡалдыҡтарын алабыҙ. Элек ҡаҙҙар өйҙә — йылыла оя баҫа ине. Хәҙер иһә улар өсөн буранан йылы «өй» һалдыҡ. Шуға ла һалҡындарҙа бер аҙ яғып йылытып та алабыҙ. Бәпкәләр сыҡҡандан һуң тәүге өс аҙна йылы кәрәк. Юғиһә, тәпәйҙәренән һалҡын тейеүе, үлеүҙәре ихтимал. Һалҡын тейһә, артабан үҫешенә лә ҡамасаулай. Ҡояшлы, йылы көндәрҙә әсәһе менән бер аҙ тышҡа ла сығарып алабыҙ. Йүгергән бәпкәләр ныҡлы, сыҙамлы була. Тәүге көндәрендә ете тапҡыр тауыҡ йомортҡаһы ашатабыҙ. Шулай уҡ, аралаштырып, махсус ҡатнаш аҙыҡ бирәбеҙ. Ҡатнаш аҙыҡһыҙ хәҙер булмай: берҙән, уны белгестәр етештергән, икенсенән, витаминдарға байытылған. Ҡатнаш аҙыҡ булмаһа, тауыҡ йомортҡаһын туралған кесерткән, клевер, эре итеп тарттырылған бойҙай менән аралаштырабыҙ. Бер аҙнанан һуң кишер турап бирәбеҙ, балыҡ майы тамыҙабыҙ. Үҫкәсерәк аҙ ғына әсетке (дрожжи), картуф, аш сөгөлдөрө, башҡа төрлө йәшелсәләрҙе бешереп бирәбеҙ. Аҡбур, ваҡ таш (гравий) һәр саҡ алдарында булырға тейеш. Әйткәндәй, аҙыҡты аҙ-аҙлап һалабыҙ. Күп итеп биргәндә ул әсей, боҙола. Ә бәпкәләр тәүге мәлдәрендә ауырыуҙарға тиҙ бирешә. Һыуҙы ла гелән таҙа тотабыҙ. Өс аҙналыҡ булғас инде, уларҙы йәшел сирәмдә йөрөтһәң дә була. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, беҙҙең ауыл эргәһендә генә һыу ятҡылыҡтары юҡ, шуға ла үҙебеҙ яһалма күл эшләнек. Уның ҙурлығы 3 х 2 метр булһа, тәрәнлеге — 80 сантиметр. Күл яһауҙың үҙ сере бар. Ҡаҙылған соҡорҙо цемент ҡатыш ҡырсынташтан торған иҙмә менән «көпләнек». Ҡалынлығы — 15-20 см. Әлбиттә, мәшәҡәте лә күп, сығымдар ҙа китә. Ләкин быларҙың барыһы ла ошо уҡ йылда ҡаплана. Беҙҙең дүрт ағзанан торған ғаиләгә йыл һайын аҫралған 15-20 ҡаҙ етеп тора. Бына шулай, тырышҡан кешегә әмәле табыла ул. : Ғәлимовтар ғаиләһе. : Өфө районы. [[Category:Башҡортса]][[Category:Ҡош-ҡорт аҫрау]] 1pai5fs4ofjabmpbauhozo8lisc6wqq 0 3586 13647 13646 2017-08-23T21:46:04Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13647 wikitext text/x-wiki [[File:Shorpo cooking in Kazan.jpg|thumb|]] # Өҫтө яҡты, төбө ҡараңғы. # Йом, йом, йом ҡара,<br> Йомаҡ эсе сөм-ҡара. # Уттан һыуҙы һөйҙөрә,<br> Тотһаң, ҡулды көйҙөрә. # Ҡолағы бар — ишетмәй<br> Тигеҙ ергә ултырмай. # Ҡара һыйырымдың ҡарыны йыуан. # Ҡола бейәм ҡойоға батҡан,<br> Ҡолағы күренеп ятҡан. # Муйылдай ҡара егет<br> Көҙгө тотоп ултыра. # Ҡараңғы өйҙә ҡара ҡалпаҡ. '''Ҡаҙан, ут''' # Ҡарабайҙы Ҡыҙылбай ялай. # Ҡараһы ҡарап тора,<br> Ҡыҙылы ялап тора. # Ҡара һыйырым ҡарап тора,<br> Ҡыҙыл һыйырым ялап тора. # — Оҙон ағай, ҡайҙа бараһың?<br> — Ырылдама, ҡарап үт, ҡара арҡамды ялап үт. '''Тағанға аҫылған ҡаҙан''' # Ҡара бесәйем ҡойроғонан аҫылған. # Ҡарабай аттан йығылды,<br> Иле, йорто йыйылды. '''Ҡаҙан ҡапҡасы''' # Ҡара һыйырымдың ҡабырғаһы<br> Ҡаҙаныма һыйманы. # Атаһы балаһын күтәреп тора. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6hs06b8u16hbw107srez5yi33lkmp59 0 3587 19550 19549 2018-08-22T05:53:01Z ZUFAr 381 19550 wikitext text/x-wiki '''Ҡаҙан кәкереһе''' == Үҙенсәлектәре == Салауат районы территорияһында боронғо Табын ҡәбиләһенең Түбәләҫ ырыуына ҡараған ауылдарында, Әйле ырыуы башҡорттарында Ҡаҙан кәкереһе тип аталған тәмле ашамлыҡ әҙерләү киң таралған. Уны бигерәк тә бала-саға ярата. == Ингредиенттар == Эслек өсөн: * 1 кг эремсек (эремсеккә туралған йәшел һуған, укроп ҡушырға мөмкин) * 1 стакан ҡаймаҡ * 4 йомортҡа * шәкәр Тышлыҡ өсөн: * 0,5 л йылымыс һыу * Етерлек кимәлдә он * 4 йомортҡа * сама менән тоҙ {{Салауат районы порталы}} == Әҙерләү ысулы == Иң алда эслек әҙерләйбеҙ: эремсек, ҡаймаҡ, йомортҡа, шәкәрҙе бергә ҡушып, баҫабыҙ ҙа ситкә ҡуйып торабыҙ. Йылымыс һыуға йомортҡаларҙы ҡушып, бер аҙ тоҙ һалып, ҡамырҙы уртаса ҡатылыҡта баҫабыҙ. Ҡамырҙы, билмән ҡамыры ҡалынлығында, йоҡа итеп йәйәбеҙ ҙә түңәрәкләп киҫәбеҙ. Һәр түңәрәккә берәр ҡалаҡ эремсек һалып, ярым айға оҡшатып, кәкрәйтеп ҡымтыйбыҙ. Кәкереләрҙе ҡайнап торған бер аҙ тоҙ ҡушылған һыуға һалып, өҫкә ҡалҡып сыҡҡансы, бешерергә кәрәк. Бешеп сыҡҡас, тишекле сүмес менән һөҙөп, тәрилкәләргә һалабыҙ. Өҫтөнә май йәки ҡаймаҡ һалып, туралған йәшел һуған, укроп менән биҙәп, табынға бирәбеҙ. <small>«Шоңҡар» журналы, 2-се һан, 2011 йыл. Хажиева Зифа</small> [[Category:Сүсбәрә]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Салауат районы]] 0nwvtq2dgjzum606ghxf15rfhku50gx 0 3588 18941 13666 2018-01-14T03:32:38Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18941 wikitext text/x-wiki # Өйөрлө йылҡым һыуға төштө,<br /> Сөләймән сатан ҡыуа төштө. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0wxf3evoo9jua9v42iwhhepjm8efj23 0 3589 13675 13674 2017-08-23T21:46:05Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13675 wikitext text/x-wiki [[File:Еректә ҡаҙылыҡ1.jpg|thumb|left]] '''Ҡаҙы''' == Ингредиенттар == * Һимеҙ йылҡы ите * Эре малдың уртаса йыуанлыҡтағы майлы эсәктәре * Тәмләткестәр: тоҙ, борос == Әҙерләү == '''Беренсе ысул''' Һимеҙ йылҡының һум итен (ҡорһаҡ өлөшөн алһаң, яҡшыраҡ) 8-10 см оҙонлоғонда, 2 см тирәһе киңлектәге киҫәктәргә бүлергә, унан һуң яҡшылап тоҙлап, борослап ыуырға һәм бер тәүлек буйына һалҡында тоторға. Һыйырҙың йәки йылҡынының эсәктәрен йылы һыуҙа, унан һуң, бер-нисә тапҡыр алмаштырып, тоҙ һәм аш һеркәһе һалынған һалҡын һыуҙа йыуырға. Эсәктәрҙе әйләндереп, лайлаһы бөткәнсә тағы йыуырға. Эсәктең бер осон еп менән бәйләп, икенсе яғынан әҙер эслекте тултыраһың. Тултырылған эсәкте бәйләп, бер нисә көнгә ҡояшлы еләҫ урында эләһең. Артабан 1,5-2 ай тирәһе ҡараңғы һалҡын урында әҙер булғанса тоторға. Бындай ҡаҙылыҡты 3-4 ай һаҡларға мөмкин. Бешерелмәгән килеш тә, бешереп тә ашарға мөмкин. '''Икенсе ысул''' Был осраҡта тултырылған ҡаҙылыҡты туңдырып һаҡларға мөмкин. Бешереп әҙерләгәндә, ҡайнап сыҡҡас, бер-нисә урындан энә менән тишкеләп, талғын утта бешерәләр. Бешкән ҡаҙыны 1-1,5 ҡалынлыҡтағы киҫәктәргә бүлеп, картуф һәм һуған менән ҡатыштырып та, үҙен генә лә тәҡдим итергә мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡорт милли ашы]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ҡаҙы]] gko8z4sez2qikyykhtxv9wtvxzpi7l0 0 3590 13681 13680 2017-08-23T21:46:05Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13681 wikitext text/x-wiki [[File:Ауырғазы районы Үтәймулла ауылы 15.jpg|thumb]] # Ҡыҙыл ҡамыт кейҙем,<br />Ҡупшы аҙыҡ ейҙем. # Төрөп торбаға һалдым,<br />Тороп торбанан алдым. # Ҡыҙыл ҡамыт эсендә<br /> Ҡыҙ (туй) ризығы яталыр. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mb5ytneg5njsmjx5yww48bi77dh104z 0 3591 20062 13686 2020-01-15T17:37:12Z Айсар 394 аныҡлаштырыу 20062 wikitext text/x-wiki [[File:Еректә ҡаҙылыҡ.jpg|thumb]] '''Йылҡы итенән әҙерләнгән өй колбасаһы''' — ҡаҙы, башҡорттарҙын иң боронғо ризыҡтарынын береһе һанала. Ул оҙаҡ һаҡлана һәм ваҡыт үтеү менән сифатын һәм туҡлыҡлығын юғалтмай. Тап ошондай ризыҡ күсмә тормош алып барған башҡорттар өсөн унайлы булған. Ул бөгөн дә башҡорт милли ризыҡтары араһында күркәм урынды биләй. Түбәндә килтерелгән ысул ин боронғоларҙан һанала. == Әҙерләү ысулы == Ҡаҙылыҡ өсөн аттын ҡорһаҡ өлөшөндәге майлы ите алынған. Итте 8-10 см оҙонлоғонда, 2 см киңлегендәге киҫәктәргә турағас, уға тоҙ менән борос ҡатнашмаһын ныҡ ҡына итеп ыуып, бер тәүлек һалҡын урында тоталар. Һыйыр йәки аттын эсәктәрен йылы, аҙаҡ тоҙ һәм һеркә һалынған һалҡын һыуҙа йыуалар. Эсәктәрҙе әйләндереп лайлаһын ҡырып алалар ҙа йәнә йыуалар. Әҙер эсәктен бер осон еп менән нығытып бәйләйҙәр, ә икенсе башына әҙерләнгән эслекте тултыралар. Тултырылған эсәкте бәйләйҙәр һәм бер нисә көнгә ҡояш аҫтына елләтергә элеп ҡуялар. Аҙаҡ 1,5-2 ай самаһы, өлгөрөп еткәнгә тиклем, ҡаранғы урында тоталар. Бындай ҡаҙылыҡты 3-4 ай һаҡларға була, һыуыҡ урында булһа - биҡ ҡатып китмәй. Уны шул килеш ашайҙар. Хәҙерге ваҡытта күп урында ҡаҙыны бешереп ашау өсөн әҙерләүгә күстеләр. Ҡаҙыны талғын утта бешерәләр. Ҡайнап сыҡҡас та бер-ике урындан ҡаҙыны энә менән сәнсеп тишәләр (эсәк йыртылып таралмаһын өсөн). Өҫтәлгә ҡаҙыны 1-1,5 см ҡаланлығында итеп киҫеп эҫе йәки һалҡын килеш бирәләр. Ҡаҙылыҡ менән аш та әҙерләйҙәр. Ваҡ итеп туралған иттән дә ҡаҙылыҡ әҙерләргә мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:!Main category]] 9popq50mm606b0xqokocqicw2xtea6s 0 3592 19946 19552 2019-09-04T12:14:47Z Рәшиҙә Ғизәтуллина 431 /* Ҡаҡ — туҡлыҡлы аҙыҡ та, дауа ла */ 19946 wikitext text/x-wiki [[File:Bashkir pastila 01.jpg|thumb|Ҡаҡ]] [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 01.jpg|thumb|right]] '''Ҡаҡ''' — еләк-емештән әҙерләнә торған аҙыҡ. == Состав == Ҡаҡ өсөн ҡайын еләге, шартый (ер еләге), ҡарағат, балан, алма алырға мөмкин. == Әҙерләү == Еләкте йәки емеште ике тапҡыр ит турағыстан үткәреп, иҙмә әҙерләйҙәр. Иҙмәне эре иләктән үткәрәләр. Алдан өҫтөн майлап әҙерләп ҡуйған таҡталарға, батмустарға йоҡа ғына итеп иҙмәне йәйеп сығалар. Ҡояш төшмәгән, әммә еләҫ ерҙә киптерәләр. Әҙер ҡаҡ ҡоро булырға, тик һынып торорға тейеш түгел. Йәймәне торба һымаҡ итеп төрөп һаҡлайҙар. == Ҡаҡ — туҡлыҡлы аҙыҡ та, дауа ла == '''Шартый''', бигерәк тә '''ҡайын еләге''' — витаминдар, минераль тоҙҙар, органик кислоталар сығанағы. Ҡан яһауҙа ҡатнаша торған микроэлементтар, витаминдар булыуы аҙ ҡанлылыҡтан ҡулланыла торған шифалы дарыу итә. '''Ҡарағат''' — С витамины микдары буйынса лимонды уҙып китә. Ә был витамин иммунитетты нығыта. Шулай уҡ С витамины, органик кислоталары яман сирҙәргә ҡаршы профилактика сараһы итә. Ҡарағат ҡағын тән температураһы юғары күтәрелгәндә ҡулланалар. Аппетит булмағанда, анемия булғанда, һалҡын тейгәндә дарыу итеп ҡулланып була. '''Балан емеше''' диетик аҙыҡ булып тора. Шулай уҡ витаминдары, дуплау матдәләре, органик кислоталары, шәкәр, микроэлементтары (фосфор, магний, калий, тимер, марганец, баҡыр, йод) арҡаһында ҡиммәтле дарыу ҙа. Ҡан баҫымын көйләй, йөрәк сирҙәренән дауалай. Аппетитты аса. Базед сиренән, аҙ ҡанлылыҡтан да дауалай, көслө антисептик. Һарыһыуҙан арыныу өсөн дә ҡулланыла. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡаҡ|Ҡаҡ]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} '''Алманың''' энегетик ҡиммәте ҙур түгел. Шуға ла һимертмәй генә, организмды көн эсендә кәрәк булған барлыҡ матдәләр менән тәьмин итә ала (А, В, Е, Р витаминдары, каротин, натрий, кальций, тимер, алюминий, марганец, цинк, фтор, көкөрт, никель, ванадий, крахмал, пектин, органик кислоталар). Ҡан тамырҙарын таҙалай, аҙ ҡанлылыҡтан, атеросклероздан дауалай. Көслө антисептик. [[Файл:Майлы ҡаҡ.jpg|мини|Майлы ҡаҡ]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Еләк-емеш ризыҡтары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] pnajp9v4r862ee0hhwh0zome9a28oov 0 3593 13698 13697 2017-08-23T21:46:05Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13698 wikitext text/x-wiki # Сәсмәй, урмай йыйып алам,<br /> Сәй эскәндә, шуны һалам. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] b977ckdge8ibsysfk38ryolkenhdz3b 0 3594 13706 13705 2017-08-23T21:46:06Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13706 wikitext text/x-wiki [[File:Akrar.Suðuroy.2.jpg|thumb]] [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 08.jpg|thumb]] '''Ҡаҡланған ит''' — теләһә ниндәй шарттарҙа ла боҙолмай торған һәм ашау өсөн әҙер, ныҡ туҡлыҡлы аҙыҡ. == Ингредиенттар == * Эре малдың һум ите * Тоҙ == Әҙерләү ысулы == Эре малдың һум итен телгеләп сығалар. Һәр телемде мул итеп тоҙ менән әүәләйҙәр. Бер аҙ ятҡас, телемдәрҙе элеп ҡуялар. Оҙайлы ваҡыт эсендә тоҙ тәьҫиренән ит «бешә» (ҡаҡлана). Ашар алдынан йоҡа ғына телемдәргә киҫәләр. Ҡаҙ, өйрәктәрҙең итен бөтөн килеш ҡаҡлайҙар. Эсен, тышын мул итеп тоҙ менән ыуалар. Эсенә тоҙ тултырып, тыштан таҙа сепрәк йәки бүҙ (марля) менән төрөп, элеп ҡуялар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] gm6kdx4ma44bflqnvssqsihcmf8v1hp 0 3595 13717 13716 2017-08-23T21:46:06Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13717 wikitext text/x-wiki '''Ҡаҡланған ҡаҙы''' — оҙайлы һаҡлауға тәғәйенләнгән ризыҡ. == Әҙерләү == Ҡаҙы өсөн ғәҙәттә йылҡы итенең ҡабырғаһын (йә эс майына ит ҡушып) ҡулланалар. Ҡабырға һөйәктәре өҫтөндәге итте, май ҡатламы менән бергә, оҙон, нәҙек киҫәктәргә телеп, айырып алалар. Әҙерләгәнде тоҙлап һәм борослап, яҡшылап йыуылған эсәктәргә бушағыраҡ итеп тултыралар. Эсәктәрҙең ике башын да бөрөп бәйләгәс, туңдырырға һалып ҡуялар. Яҙға ҡарай, февраль аҙаҡтарында-март баштарында ҡаҙыны ҡаҡларға элергә мөмкин. Ҡаҡлау өсөн ҡаҙыны ҡояш тура төшмәгән күләгәле еләҫ урынға элергә кәрәк. Тышынан тоҙлап та ҡуйғанда, ҡаҙы йәй буйына ла һәйбәт һаҡлана. Бешерергә һалғанда ҡаҙыны тишмәйҙәр, сөнки майы ағып сыға. Талғын утта оҙаҡҡа һуҙмай бешереп алалар ҙа, һалҡын урынға һыуытырға ҡуйып торалар. Табынға телемләп турап бирәләр. == Ҡаҙы төрҙәре == Ҡаҙының өс төрө була: 1. Эс майынан (ҡорһаҡ майы) эсәккә тоҙлап тултырылғаны. Тоҙҙан башҡа бер нәмә лә һалынмай, төрлө тәмләткестәр ҙә ҡушылмай. 2. Ҡабырғалы ҡаҙы — ҡабырғалағы ит өҫтөнә үҫкән майҙан яһала. Быныһына әҙерәк ит ҡушып, эсәккә тултыралар. Майы күберәк булған һайын яҡшыраҡ. 3. Ял ҡаҙыһы. Йылҡының ялынан ҡырҡып алалар. Дөрөҫөрәге елкәһендәге ит ҡырҡыла, тарамышынан айырып, эсәккә тултырмайынса ғына бешерәләр. Ыҫланған ҡаҙы ла була. Уны ерек ағасы сөрөгөнөң төтөнө менән эшкәртәләр. 50-60С градус эҫелектә ҡуйы төтөн менән 12-18 сәғәт дауамында ыҫлайҙар. Унан һуң 4-6 сәғәт тирәһе 12С градус температурала киптерәләр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡаҙы]] ezjqkt4onfn8z9yhb7avu33wmc1kktw 0 3596 20064 20063 2020-01-15T17:42:38Z Айсар 394 Айсар [[Ҡаҡлаған ҡаҙ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡаҡланған ҡаҙ]]: аныҡлау 20063 wikitext text/x-wiki '''Ҡаҡланған ҡаҙ''' башҡорттарҙың яратҡан ризыҡтарының береһе. == Әҙерләү ысулдары == [[Файл:Ҡаҡланған ҡаҙ.jpg|мини|Ҡаҡланған ҡаҙ]] === Беренсе ысул === Таҙартылған ҡаҙҙың эсен һәм тышын тоҙ менән ышҡыйҙар. Тоҙ һәйбәт һеңһен өсөн бер нисә көн һалҡында тоталар. Тоҙланған ҡаҙҙы киң марля тоҡҡа һалып ҡыйыҡ аҫтына бер нисә айға элеп ҡуялар. === Икенсе ысул === Ҡаҡлаған ҡаҙҙы икенсе ысул менән дә әҙерләргә мөмкин. Ҡаҙҙың тышын яҡшылап тоҙ менән ышҡыйҙар, ә эсенә таш-тоҙ йәки эре тоҙ һалалар. Аҙаҡ һауа инмәҫлек итеп тығыҙ ҡағыҙ менән урап бәйләйҙәр. Йәшниккә һалып, өҫтөн тулыһынса тоҙ менән ҡаплап, һалҡын урынға ҡуялар. Ни тиклем оҙағыраҡ һаҡланһа, шул тиклем тәмлерәк була. Ошондай ысул менән әҙерләнгән ҡаҙҙы сей килеш тә, бешереп тә ашайҙар. Өҫтәлгә ҡуйыр алдынан ҡаҙҙы тоҙҙан таҙарталар, йыуалар, бер нисә сәғәт һалҡын һыуҙа тоталар һәм талғын утта бешерәләр. Бешкәс һыуыталар, киҫәкләп турайҙар, өҫтөнә йәшел тәмләткестәр һибеп, өҫтәлгә бирәләр. Өйрәкте лә ошо ысул менән әҙерләйҙәр. [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] 8opomgtns97g93qfx6l6xwmqbdqhdkk 0 3597 16976 13734 2017-09-28T05:24:34Z ZUFAr 381 16976 wikitext text/x-wiki [[File:Әсе ҡоймаҡ.jpg|thumb|left]] Хәйерле иртә, апайҙар, һылыуҙар, инәйҙәр! Бөгөнгө көн-иң уңышлы көндәрегеҙҙең береһе икәнен онотмағыҙ, йәме! Иртәнге сәйегеҙгә тәмле генә ҡоймаҡ (оладьи)рецебы менән бүлешке килә, әллә ни ҡыйын да түгел. Ныуууу, тәмле! == Рецепт== 1 литр йылымыс һөткә (һыу ҡушһаң да була) 1 ҡалаҡ тултырмай ҡоро сүпрә, 3 йомортҡа,8 ҡалаҡ манный ярмаһы,1 балғалаҡ тоҙ, 2 ҡалаҡ шәкәр, 2 ҡалаҡ көнбағыш майы, самалап он ҡушып туғырға, аҙаҡ йылы урынға ултыртып тораһың. Ҡамыр матур ғына булып ҡабарып сыҡҡас, табаны майлап бешерергә генә ҡала. Кисә мин дә егеттәремде ошо ҡоймаҡ менән һыйланым. Хәбәр һатып тороп ондо мулыраҡ һалып ташлағайным, ҡамырым ҡуйы булды. (Әммә улдарыма нығыраҡ оҡшаны) Теләйһегеҙ икән, ҙур итеп бешерегеҙ. Ҡамырына көнбағыш майы һалһам да, барыбер табаны ла әйләнгән һайын майлайым. Нисә ыштук(!) килеп сығасағын әйтә алмайым, сөнки бешергән береһе шунда уҡ юҡ була. Сәйегеҙ тәмле булһын!!! (Гөлназ Ишемғолова) [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] 3qjz1wjg4606wgzi5upytuamgoge5vn 0 3598 13745 13744 2017-08-23T21:46:07Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13745 wikitext text/x-wiki [[File:Әсе ҡоймаҡ.jpg|thumb|400px]] # Абалашты бармағым —<br /> Ҡубып төштө тырнағым. # Түңәрәк күл эсендә <br />Һөйәкһеҙ балыҡ һикерә. # Айҙы болот ҡаплаған,<br />Ҡуян балта һаплаған. # «Шыжж» итеп ҡала,<br /> «Выжж» итеп ала. # «Тыжж» иттереп алғански,<br /> «Шыжж» иттереп һалғански,<br /> Ялт иттереп алғански,<br />Ситен бөккән ялпаҡ тимер. # Вәлдер-вәлдер, вәләй,<br /> Шыжғы-быжғы… # «Тажж» иттереп һалдым,<br />Ялт иттереп алдым. # Эләктергес, ҡаптырғыс,<br />«Шыжж» иттереп һалалар,<br /> «Ҡып» иттереп алалар. # Эләктергес, ҡаптырғыс,<br /> Гөжөлдәтеп һалалар,<br /> Ҡыпылдатып алалар;<br /> Эләктергес, ҡаптырғыс,<br /> Башкирский аҙна кис. # Йомабикә сәп тә сөп. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pe4hu2tcip8l66luovyx4hkfk26n476 0 3599 13765 13764 2017-08-23T21:46:07Z MF-Warburg 23 13 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13765 wikitext text/x-wiki [[File:Ear.jpg|thumb|right]] # Яр буйында ярты аласыҡ <br>Ярын һайлап ултыра. #Ярты аласыҡ<br> Ярҙан ҡоламаға тора. #Аръяҡта ла,<br>Бирьяҡта ла<br> Ярты аласыҡ. #Бер ағасҡа ике япраҡ. #Тау яғалай ике бейәләй. #Яр буйында ярты ялғаш. #Бер тау тирәләй<br>Ике тишек сүмес эленгән. #Яр башында яры тамаҡ. #Урал тауы битләүендә<br> Ағиҙелдең яғы бар,<br>Ағиҙелдең яғы эсендә<br> Тәрән бер мәмерйә бар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6cmxg9egm3u8lp23j60c3fux60892qf 0 3600 13772 13771 2017-08-23T21:46:07Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13772 wikitext text/x-wiki [[File:Brown leather cap with ear flaps, lined with fur, 1920.jpg|thumb|right]] # Бер сысҡанға ике ҡойроҡ. # Шуға шатландым: # Ике аяғым һәлберләтеп,<br> Менеп атландым. # Ике аяғын һәлберләтеп,<br> Түр башында ултыра. # Ҡолаҡлы ябалаҡ ҡыштан һаҡлай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g4mnimmdndtgsz1cpq7f9mstcbc1wxn 0 3601 13783 13782 2017-08-23T21:46:07Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13783 wikitext text/x-wiki [[File:Humulus lupulus.jpg|thumb|right|350px]] # Бер ағастың башында,<br />Бер аҫыл ҡош ултыра.<br /> «Иртән килеп алмаһаң,<br /> Китәм», — тиеп ултыра. # Бейек тауҙың башында<br /> һары сәпсек ултыра.<br />«Бөгөн килеп алмаһалар,<br /> Осамын», — тип ултыра. # Оҙон ағас башында <br />Ҡалтыр-ҡолтор ултыра.<br /> «Ҡалтырбикә ҡапсығына<br /> Төшәмен», — тип ҡотора. # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ ағасҡа менә. # Кәкре ағас башында<br /> Кәлтин-кәләй ултыра.<br />«Бөгөн таңда килмәһәң,<br /> Китәм», — тиеп ултыра. # Оҙон сылбыр сыуалған,<br /> Сыпсыҡ шуға уралған. # Аҫты аҫыулы,<br />Төймәһе баҫыулы. # Игәй-мигәй бау ишә.<br />Ҡабара ла ҡабара,<br />Ҡабарған күркә кеүек,<br /> Ҡабарып бешкән күмәс кеүек,<br /> Еҙ мыйыҡлы еҙнәм кеүек,<br /> һағынып килгән кейәү кеүек;<br /> Хәле бөтөп ултырған,<br />Ағасҡа барып тотонған. # Уҡлау,<br />Уҡлау башы — суҡлау,<br /> Ер күкләү,<br />Етмеш ағас тамыры. # Келәткә килеп инде,<br /> Көрәгәгә йәнен бирҙе. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] heb3lb8ndfmfo2nky13c63s90nv35ia 0 3602 13788 13787 2017-08-23T21:46:08Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13788 wikitext text/x-wiki '''Ҡомалаҡ ҡайнатмаһы''' — ҡомалаҡ сәскәһенән эшләнгән тәбиғи сүпрә. == Ингредиенттар == * кипкән ҡомалаҡ сәскәһе (һабағы булмаһа, көсө булмай тиҙәр) * шәкәр * һыу == Әҙерләү ысулы == Бер литр һыуға, ҡуш ус ҡомалаҡ һалып, шәкәр өҫтәргә, ҡайнатырға. Ярты сәғәт тирәһе талғын утта бешерергә. Кәстрүлгә 1,5 стакан он һалырға. Һөҙгө аша ҡомалаҡты он өҫтөнә ауҙарып, тигеҙләнгәнсе болғарға. Тағы шәкәр өҫтәп, йылы урынға ҡуйырға. Ул шунда өс көн тирәһе әсегәс, тағы шәкәр өҫтәп, һыуытҡысҡа ҡуйырға. Бер эшләп алғас, оҙаҡҡа етә. Яртылаш арыш оно ҡушып эшләргә мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:!Main category]] lta6begbgj9xcovwpt20x6y3yu3g70c 0 3603 24631 24630 2023-01-23T11:12:44Z Aidar254 420 24631 wikitext text/x-wiki [[File:Ҡомалаҡ ҡайнатмаһынан әҙерләнгән ауыл икмәге.jpg|thumb|Ҡомалаҡ ҡайнатмаһынан әҙерләнгән ауыл икмәге]] == Составы == * Он * Ҡомалаҡ (1 литр һыуға — 1 ус ҡомалаҡ) * Һыу == Әҙерләү == Ҡомалаҡты ҡайнатып, һөҙгөс аша һөҙөргә. Һыуына эҫе килеш он һалып, төйөрҙәре яҙылғансы болғатабыҙ. Һыуынғас бер аш ҡалағы башлыҡ әсетке өҫтәйбеҙ. Унан йылы урынға әсетергә ултыртабыҙ. Күбекләнеп әсегәс, һыуытҡысҡа тығабыҙ. '''Икмәккә баш әҙерләү''' Онға самалап һыу ҡойоп, 3-4 аш ҡалағы (самалап) ҡомалаҡ ҡайнатмаһы һалып болғатабыҙ. Ҡамыр ҡуйы ҡаймаҡ хәлендә булырға тейеш. Тағы ярты сәғәт тирәһенә йылы урынға ҡуябыҙ. Ҡамыр әсеп сыҡҡас, бер аҙ һыу өҫтәп, кәрәгенсә тоҙ, он һалып, ҡуйы рәүешкә килтереп баҫабыҙ. Йылы урынға ҡуябыҙ. Ҡамыр ҡалҡып сыҡҡас, табаларға бүлеп һалабыҙ, ҡамыр бер аҙ күтәрелгәс, эҫе мейескә бешерергә ҡуябыҙ. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Он]] s477tp3mivbavtqfrcrykzuto0669r0 0 3604 13803 13802 2017-08-23T21:46:08Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13803 wikitext text/x-wiki [[File:Kumgan GIM.jpg|thumb|Ҡула (бронза) ҡомған]] # Көлдөксәлә еҙ тәкә,<br> Етәкләтә, күтәртә,<br> Үҙе бармаҫ,<br> Эйәртһәң, ҡалмаҫ. # Мороно мортас,<br> Ҡарыны ҡартас, <br>Атҡа менмәҫ,<br> Йәйәү бармаҫ. # Мороно мортас, <br>Ҡарыны ҡартас, <br>Йәйәү йөрөмәҫ, <br>Тик тормаҫ. # Аяҡһыҙ ҡулһыҙ, мәстүбәгә менә. # Аяҡһыҙ булһа ла йөрөп тора. # Өй артында бер әтәс, муйынын бороп ултыра. # Өй артында еҙ тәкә,<br> Етәкләтә, күтәртә.<br> Үҙе бармаҫ,<br>Эйәртһәң — ҡалмаҫ. # Аяғы юҡ, ҡулы юҡ,<br>Үҙе етәккә бик шәп. # Бохар бесәйем бит ағарта. # Бохарҙан килгән йылтыр,<br> Ҡойроҡ осо сонтор. # Арымаҫ, талмаҫ,<br>Үҙе йәйәү йөрөмәҫ. # Арымай-талмай,<br>Атҡа менмәй,<br>Йәйәү йөрөмәй. # Арымаҫ, талмаҫ,<br>Эйәрһә, кешенән ҡалмаҫ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kihfgcztyf1cg9n713khqr6um6zgf3e 0 3605 19109 13808 2018-02-22T14:36:54Z Aidar254 420 19109 wikitext text/x-wiki [[File:Косуля III.jpg|thumb]] # Бохаранан килгән монтор,<br /> Ҡойроғо сонтор.<br />Ҡайҙа минең мыртышым,<br /> Рәт-рәт аҡ тышым? # Бохаранан килгән монтоҡ,<br /> Ҡойроғо сонтоҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3o4usrv2b8oiylw9z364py4cx6oglo4 0 3606 16978 13816 2017-09-28T13:42:15Z ZUFAr 381 16978 wikitext text/x-wiki [[File:Cheeseincheesecloth-sink.jpg|thumb|right]] [[File:Помост.jpg|thumb|right|Ылашта ҡорот ]] '''Ҡорот''' — төрки халыҡтарҙың һөт ризығы. == Составы == # Һөт # Тоҙ == Әҙерләү == Айыртылған һөттө ҡайнатып, бер аҙ һыуытып, ойотмос (баш) ҡушырға, йылы урынға ултыртырға. Бер аҙна тирәһе әсетеп, өҫтө насараймаһын, тигеҙ әсеһен өсөн болғатып торорға кәрәк. Ҡорот әсегәс эмаль йәки суйын һауытта ҡайнатырға ҡуябыҙ. Ҡайнаған саҡта йыш-йыш болғатып торорға кәрәк (ташып китмәһен, төйөрҙәре булмаһын өсөн). Ҡорот шыйыҡланып келән хәлгә инеп, бер аҙ һыуы айырылып торһа, әҙер тигәнде аңлата. Һәм уттан алып, һыуытырға ҡуйып, һыуынғас, лапсан моҡсайҙа һарҡытырға ҡуябыҙ. Һарҡҡан ҡоротто бер аҙ тоҙ һалып баҫабыҙ, бәләкәс өлөштәргә бүлеп йомарлап киптерергә ҡуябыҙ. Ылашҡа ҡуйып, төтәҫләтеп киптерергә мөмкин. Эркеттең һыуы сәсте туҡландырыусы матдәләргә бай (ҡаты һыуҙа ла сәсте йыуырға була). Эркет һыуын эсеп, эстәге паразиттарҙы ҡыуырға мөмкин. [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] 9qfajn7vc9nobw4hkoiq27los152im4 0 3607 19026 13822 2018-02-08T18:21:01Z Aidar254 420 19026 wikitext text/x-wiki [[File:Табын ырыуының IV йыйыны 1.jpg|thumb]] # Тоҡос башлы түрәләр <br />Түр башына менәләр. # Йомро-йомро йомарлам,<br />Йомроһоҙ тора алмам. # Ыуаланым, ҡыҫтым,<br />Мөйөшкә инеп боҫтом. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pv7rsa8o1tdtpo3x31l1f2ppu47fbt5 0 3608 25047 13826 2023-07-27T08:44:15Z Aidar254 420 25047 wikitext text/x-wiki # Эйелмәҫ, бөгөлмәҫ,<br> Кейәү егете өйгә инмәҫ. # Эйелмәй, бөгөлмәй,<br> Ҡобағай егет өйгә инмәй. # Эйелмәй, бөгөлмәй,<br> Эленер муйын эҙләй. # Тотҡан һырғый өйгә һыймай. # Ҙур һандығым эсендә,<br> Эшләнмәгән уғым ята. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5rabex2ghoxvgkk9ur4ua47djv6pmur 0 3609 13831 13830 2017-08-23T21:46:09Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13831 wikitext text/x-wiki [[File:Amblyospiza albifrons -Pretoria, South Africa -male-8.jpg|thumb|]] #Балтаһыҙ, ҡулһыҙ йорт һала. #Балтаһыҙ, ҡулһыҙ бәләкәй генә өй эшләгән. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] bd8trs64ka42h73e2oa38zomv5kuu4x 0 3610 13833 13832 2017-08-23T21:46:09Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 13833 wikitext text/x-wiki * [[Ҡаҙ аҫрау|Ҡаҙ аҫрау]] * [[Ҡаҙ ҡанаты ҡаурый-ҡаурый...|Ҡаҙ ҡанаты ҡаурый-ҡаурый...]] [[Category:!Main category]][[Category:Башҡортса]] 3svlrcvsh0c0z0kijiyumkxpevi9hgo 0 3611 13838 13837 2017-08-23T21:46:09Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13838 wikitext text/x-wiki [[File:Bird Diversity 2013.png|thumb|300px]] #Ҡунаҡҡа килдем — ҡыуаҡҡа ҡундым. #Әрәмәгә шөшлө аттым. #Баҫҡысһыҙ юғары менә,<br />Бауһыҙ түбән төшә. #Баҫҡысһыҙ юғары менә,<br />Сылбырһыҙ түбән төшә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d43c3h9uqaj1z3cgz58p0ada22eeai1 0 3612 13841 13840 2017-08-23T21:46:09Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 13841 wikitext text/x-wiki [[File:Amselnest lokilech.jpg|thumb|]] #Ағас башында бәйле муҡса. '''Йомортҡанан ҡош сығыу''' #Ике ҡабат донъяға тыуған. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q36u7pxantbtz7hc8u0uo5hqqc510ah 0 3613 19748 13851 2018-12-29T16:02:36Z ZUFAr 381 19748 wikitext text/x-wiki [[File:Emojione 1F31E.svg|thumb|200x200px|]] # Алатауҙа алып ҡалҡаны. # Алып батыр килгән, ҡалҡанын түргә элгән. # Өй башында һары май. # Эҫе майлы тәрилкә. # Өйөм башы оло икмәк. # Ҡыҙыл һыйыр тау ялай. # Тау башында алтын тәңкә ялтырай. # Тау башында әүен яна, ҡараһам, күҙемдең яуын ала. # Мейес төбөндә бер ҡалас. # Балтаһыҙ, ҡулһыҙ боҙ вата. # Аллы-гөллө ал сәскә, тирә-яғы мунсаҡлы. # Урмандан сығар, ҡойроҡ осо сып-сыбар. # Урман аша шеш тимер. # Иртән ҡаҙай һөңгөһөн, кисен ҡаҙай һөңгөһөн, ҡарап йөрөй көндөҙөн. # Килә, килә, көлә килә, бар йылыһын бирә килә. # Егет егетлеген итә — йылмайып, боҙ иретә. # Алтын эйәр — ҡашы, ал тирмән — ташы, йөҙ егерме йыл йәшәй уны белгән кеше. # Донъя биҙәр йәм бит ул,<br> Һүнмәй торған шәм бит ул.<br> #Алыҫ булһа ла үҙе, балҡып нурлана йөҙө. # Иртән килә, кис ҡайта. # Иртән менә, кис төшә. # Менгән һайын асыла бара,<br> Төшкән һайын йомола бара. # Күктә кәбән яна. # Тау артынан ут сыҡҡан. # Тау башында ут яна. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mgorlcf7zymtjq01hzfc5mj21tojszf 0 3614 18661 17404 2017-12-01T19:21:52Z ZUFAr 381 18661 wikitext text/x-wiki '''Ҡояш системаһы''' — Ҡояш һәм уның тирәләй әйләнгән күк есемдәре. Ҡояш системаһында 8 планета бар. Уларҙың бер нисәүһенең үҙ эйәрсене лә бар. Хәҙерге заман ғалимдары, Ҡояш системаһы яҡынса 4,5-5 млрд йыл элек газ-туҙан болотонан барлыҡҡа килгән, тип фараз итә. Планеталарҙы ике төркөмгә бүләләр: * Ер төркөмө планеталары һәм * Ғәйәт ҙур (гигант) планеталар. Тәүге төркөмгә [[Ҡояш системаһы/Меркурий|Меркурий]], [[Ҡояш системаһы/Венера|Венера]], [[Ҡояш системаһы/Ер|Ер]], [[Ҡояш системаһы/Марс|Марс]] инә. Уларҙың барыһы ла дәүмәле буйынса планета-гиганттарҙан бәләкәйерәк. == Йөкмәткеһе == [[Файл:Solar sys.jpg|right|600px]] # [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ҡояш]] # [[Ҡояш системаһы/Меркурий|Меркурий]] # [[Ҡояш системаһы/Венера|Венера]] # [[Ҡояш системаһы/Ер|Ер]] #* [[Ҡояш системаһы/Ай|Ай]] # [[Ҡояш системаһы/Марс|Марс]] #* [[Ҡояш системаһы/Марс/Фобос|Фобос]] #* [[Ҡояш системаһы/Сарс/Деймос|Деймос]] # [[Ҡояш системаһы/Астероид билбауы|Астероид билбауы]] # [[Ҡояш системаһы/Юпитер|Юпитер]] # [[Ҡояш системаһы/Сатурн|Сатурн]] # [[Ҡояш системаһы/Уран|Уран]] # [[Ҡояш системаһы/Плутон|Плутон]] # [[Ҡояш системаһы/Кометалар|Кометалар]] # [[Ҡояш системаһы/Койпер поясы|Койпер поясы]] # [[Ҡояш системаһы/Оорт болот|Оорта болото]] # [[Ҡояш системаһы/Космос киңлеген өйрәнеү|Космос киңлеген өйрәнеү]] # [[Ҡояш системаһы/Йомаҡтар|Йомаҡтар]] # [[Ҡояш системаһы/Һүҙлек|Һүҙлек]] # [[Ҡояш системаһы/Белемде тикшереү|Белемде тикшереү]] == Төп һорауҙар == Был һорауҙар һәр бер бүлектән алынған: # Иң ҙур планета? # Уның киңлеге? # Уның юлдаштары? Уларҙың атамалары? Айҙың юлдаштары. # Ул планеталағы көндөң оҙонлоғо? # Ул планеталағы йыл күпме ваҡытҡа һуҙыла? ''Айға ҡағылышлы һорауҙар:'' Ул планетаның орбита оҙонлоғо? # Ул орбита нимәнән тора? # Ул планетаның гравитацияһы? # Ул планета кемдең исеменә арналған? <!--incorporate Angela’s idea of different kinds of texts, perhaps a box about the relevant god/goddess.--> # Ул планетаның асышы? Сатурн, Уран, Нептун һәм башҡа планеталар өсөн. == Башҡа темалар == Башҡа темалар был китаптарҙа: # [[/Күләмдәр һәм гравитация/]] # [[/Ҡояш системаһының барлыҡҡа килеүе/]] # [[/Ҡояш системаһының киләсәге/]] # [[/Космос сере/]] дөйөм мәғлүмәт, төрлө мәҙәниәттәрҙең ҡарашы # [[/Космостағы тереклек/]] Һорауҙарҙы ҡарап сығыу: Марстағы тереклек * {{Subjects|Ҡояш системаһы}} [[Категория:Ҡояш системаһы| ]] ebzprapcdo4fxjyojb9t92azu4p11hg 0 3615 25094 25000 2024-01-28T00:46:31Z 82.61.28.191 /* Who is the moon named after? */ 25094 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em"> <div style="text-align:center">[[Файл:Moon crescent symbol (heavy blue).svg|80px|☽︎]]'''Ай тураһында факттар''':</div> * Ай [[Ҡояш системаһы/Ер|Ергә]] тик бер яғы менән генә ҡарай, уның икенсе яғын бер кемдең дә күргәне юҡ. 1959 йылда «Луна 3» совет космос карабы беренсе мәртәбә Айҙың икенсе яғын фотоға төшөрөп Ергә тапшыра. * Ай [[Ҡояш системаһы/Плутон|Плутон]] планетаһынан ике тапҡыр ҙурыраҡ. * Башҡорттар Айға ҡарап көйәнтәле Зөһрә ҡыҙҙы күрәләр. Бөтә ерҙә лә былаә түгел. Мәҫәлән, Һиндостанда йөн иләп ултырған ҡарт әбейҙе күрәләр, Мексикала ҡуян балаһын күрәләр. * Ай Ҡояш системаһында ҙурлығы буйынса бишенсе эйәрсен. </div> [[Файл:Moon_Earth_Comparison.png|thumb|left|upright=1.2|Ер менән Айҙы сағыштырыу]] Ҡояш системаһындағы күпселек планеталар үҙҙәренеү эйәрсендәренән күпкә ҙурыраҡ, тик Ай менән Ерҙең ҙурлығын сағыштырып була. Ай нибары 3500 километр алыҫлыҡта урынлашҡан. Ә Ерҙең диаметры 12 600 километр, йәғни Ай ни бары диаметрҙың дүрттән берендә урынлашҡан. Ер менән Айҙа ''бинан'' планета тип тә атайҙар. == Айҙың өҫлөгө == [[Файл:Moon-apollo17-schmitt_boulder.jpg|thumb|left|Апполон XVII космос карабынан астронавт Харрисон Шмитт Ай өҫтәндә таштар йыя]] [[Файл:Clementine albedo simp750.jpg|thumb|upright=1.25|A map of the moon.]] Айҙа атмаосфера юҡ. Шулай уҡ һыу юҡ. Көнлөҙ айҙа бик эҫе, төтнөн бик һалҡын була. Һауа булмағанға кешеләр Айҙа йәшәй алмай. Айға төшкән астронавтар махсус кейем скафандр кейеп кенә Ай өҫтәнә сыға ала. Айҙа кратерҙар бик күп. Иң ҙур кратер көньяҡ полюста урынлашҡан. Уның киңлеге 2500 километр, тәрәнләгә 12 километр. Кратерҙан космостағы таштарҙың Айға бәрелеүенән барлыҡҡа килгән. Ай өҫтөндәге ҡараңғы урындарҙы ''диңгеҙҙәр'' тип йәрәтәләр, яҡтыраҡ урындарҙа ''тауҙар'' тип әйтәләр. == Айҙа тәүлек оҙонлоғо == Ай Ерҙәге 27 тәүлек эсендә бер үҙ күсәре тирәләй бер боролош яһай. == Айҙа йыл оҙонлоғо == Ай 27 көн эсендә бер Ергә бер яғы менән генә Ер тирәләй бер әйләнеш яһай. Шуға күрә бер Айҙың бер яғын ғына күрәбеҙ. Айҙың Ергә күренмәй торған яғын 1959 йылда космос карабы фотоға төшөрөп ебәрҙе, быға тиклем Айҙың күренмәй торған яғын күреүсе булмаған. == Ай нимәнән яһалған? == Ай өҫлөгө таш һәм саң менән ҡапланған. Айҙың тышҡы ҡабығы «тышса» тип атала. Тышсаның ҡалынлығы 70 км самаһы, ҡалын урындарҙы 100 км-ға етә. Диңгеҙҙәр тип аталған урында йоҡараҡ, тауғар тип аталған урында ҡалыныраҡ. Йоҡараҡ урындарға лава еңелерәк өҫкә күтәрелә. Айҙың ҙур булмаған, 300 км ҙурлыҡтағы, «үҙәге» (төшө) бар тип иҫәрләйбеҙ. Төш ҡаты тимерҙән тора. Айҙың төшө ҡаты булғанға магнит ҡыры юҡ. == Айҙың тартыу көсө == Айҙың тартыу көсө, Ерҙекенә ҡарағанда алты тапҡыр әҙерәк. Әгәр Ай өҫтөндә торһағыҙ, һеҙҙең ауырлыҡ, Ерҙәгегә ҡарағанда, алты тапҡырға еңелерәк булыр ине. Шуға күрә, Айға төшкән астронавтарға таштарғы күтәреү еңел булған. == Who is the moon named after? == [[Файл:Diana of Versailles.jpg|thumb|upright|The goddess Diane, the goddess of the Moon in Roman mythology]] The names ''Moon'' and ''month'' both come from the ancient Greek name for the Moon, ''Mene''. There have been other names for the Moon, like ''Selene'' and ''Luna''. Selene was the Greek goddess of the Moon. Luna was the Roman goddess of the Moon. The Roman people also associated their goddess Diana with the Moon. == Who discovered the Moon? == Ancient Greece and Ancient China noted over 2000 years ago that the light from the Moon is reflected from the Sun. Also, Ancient Greece noted that the Moon causes tides on Earth. More recently, Luna 1 was the first spacecraft to perform a flyby of the moon. Luna 2 was the first spacecraft to land on the moon, and Luna 3 was the first to photograph the far side of the Moon which you can not see from Earth. Luna 1 through 3 all were launched in 1959. Surveyor 3, in 1967, was the first to examine the soil of the Moon. It dug to 17.5 cm. In 1969, Apollo 11 was the very first spacecraft to land people on the moon. == References == <!-- These references need to be merged with the text above. This list doesn't even make sense, since the text is not in English! --> * «The Moon is just under…» [http://www.nineplanets.org/luna.html] [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm] * «So the Earth and the Moon together…» [http://www.esa.int/SPECIALS/SMART-1/SEMO1VMKPZD_0.html] [http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/moons_and_rings.html&edu=high] * «The Moon does not have any atmosphere.» [http://www.nineplanets.org/luna.html] [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm] * «During the day it becomes…» [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm] [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Moon&Display=Facts] * «The largest one is called…» [http://www.nineplanets.org/luna.html] [http://www.guinnessworldrecords.com/content_pages/record.asp?recordid=45870&Reg=1] * «These rays are rocks…» [http://www.space.com/spacewatch/moon_guide-2.html] * «Some of the craters around the bottom…» [http://www.nineplanets.org/luna.html] [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/ice/ice_moon.html] * «There are also darker areas…» [http://www.nineplanets.org/luna.html] [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm] * «The lighter areas…» [http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/kids_space/moon_awaits_2.html] * «The Moon takes just over 27…» [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm] [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Moon&Display=Facts] * «We call this side…» [http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar370060] [http://www.nasa.gov/worldbook/moon_worldbook.html] [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm] * «The other side we call…» [http://www.nineplanets.org/luna.html] [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Moon&Display=OverviewLong] * «The surface of the Moon…» [http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar370060] [http://www.nasa.gov/worldbook/moon_worldbook.html] [http://www.solarviews.com/cap/moon/moonint.htm] [http://www.nineplanets.org/luna.html] * «…it would pull you down…» [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html] [http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/moons_and_rings.html] * «The names „Moon“ and…» [http://teacher.scholastic.com/researchtools/articlearchives/space/moon.htm] [http://www.nineplanets.org/luna.html] [http://www.pantheon.org/articles/d/diana.html] [[Категория:Ҡояш системаһы|Ай]] <!--Other languages--> [[ar:ويكي الأطفال:نظام شمسي/القمر]] [[bs:Wiki junior Sunčev sistem/Mjesec]] [[de:Wikijunior Sonnensystem/ Mond]] [[zh:Wikijunior:太阳系/月球]] g5fwr2axbiangtnev8wdhwapj1jc5q4 0 3616 24247 17406 2022-01-03T02:44:15Z Kwamikagami 1053 24247 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em;"> <div style="text-align:center">'''Венера тураһында<br /> факттар''':</div> [[Файл:Venus_symbol (bold, blue).svg|80px]] * Планета өҫтөнә төшкән Venera 7 космос зонты зарарлы мөхиттә 23 минут эсендә емерелә. * Венералағы барлыҡ атамалар ҡатын-ҡыҙ исеме менән аталған. * Венералағы бер тәүлек 117 [[Ҡояш системаһы/Ер|Ер]] тәүлегенә тиң. * Венера болотонда микробтар йәшәй тигән фараз бар. </div> '''Венера''' — Ҡояш системаһында Ҡояштан икенсе булып урынлашҡан планета. Ул "Ер тибындағы" планета. Был ер һымаҡ барлыҡҡа килгән һәм таштарҙан тора тигәнде аңлата. [[Файл:Venus-real color.jpg|thumb|left|Венера. Планета өҫтөндәге болоттар аҡ таптар булып күренә.]] == Планетаның ҙурлығы == [[Файл:Venus_Earth_Comparison.png|thumb|left|Венера менән Ерҙе сағыштырыу]] Ҙурлығы буйынса Венера Ерҙән әҙ генә кесерәк. Шуға күрә лә Венераны [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙең]] "игеҙәге" тип атайҙар. Планетаның диаметры 120 100 километр. Планета өҫтөнә бер нисә зонт төштө. == Планетаның өҫлөгө == [[Файл:Maat_Mons_on_Venus.jpg|thumb|left|Венера. Радар ярҙамында эшләнгән рәсем]] Венераның өҫтө, Ер менән сағыштырғанда, бик ныҡ айырыла. Унда бик ҡоро һәм эҫе. Температура ҡурғашты иретерлек. Атмосфера баҫымы ла бик юғары. Ерҙә диңгеҙ кимәленән 1 километр аҫҡа төшкән кеүек. Атамаһы римдарҙың мөхәббәт һәм матурлыҡ алиһәһе хөрмәтенә бирелгән. Был һис тә юҡҡа түгел. Күктәге башҡа йондоҙҙарға ҡарағанда, Венера яҡтыраҡ яна һәм ябай күҙгә лә күренә. Уны Сулпан йондоҙо тип тә атайҙар. Дәүмәле буйынса Венера Ерҙән бик аҙға ғына бәләкәй. Был планетаның углекислый газдан торған тығыҙ болотло атмосфераһы бар. Бындай атмосфера йылыны яҡшы тота, шуға күрә Венерала температура Меркурийҙағына ҡарағанда юғарыраҡ 1-500° С-ҡа етә! Венераның өҫкө йөҙөнөң күп өлөшөн убалар, тигеҙлектәр тәшкил итә. Планетала таулы райондар ҙа асылған. Шундай райондарҙың береһендә 12 км бейеклегендәге бик ҙур вулкан ҡалҡып тора. Венераның эйәрсендәре юҡ. <br style="clear:both" /> {{Subjects|Сулпан}} [[Категория:Ҡояш системаһы|Венера]] hiqjhc3lj1abhyndnnlgduh9csqs2zp 0 3617 24995 24994 2023-05-02T01:59:54Z Kwamikagami 1053 24995 wikitext text/x-wiki '''Ер''' — беҙ йәшәгән планета. [[Ҡояш системаһы|Ҡояш системаһында]] тик Ер өҫтөндә генә шыйыҡ хәлдә һыу бар. Шулай уҡ Ерҙә генә «тормош» бар. Планетаның икенсе исеме — Терра. <div style="float:right; border:2px solid #000; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em; background-color:#f0f0ff;"> [[Файл:Earth symbol (heavy blue).svg|80px|🜨]] '''Ер тураһында факттар''' * Ер — «тормош» булыуы билдәле булған берҙән-бер планета. * Ерҙә кислород бар, ә кислород йәшәү өсөн зарур. * Ер — Ҡояштан һанағанда өсөнсө планета. * Ер — шыйыҡ хәлдә һыу булған берҙән-бер планета. Ғалимдар башҡа планеталарҙа ла һыу эҙләй. * Ерҙең күсәре ауыш, шуға Ерҙә дүрт йыл миҙгеле бар.. * Ерҙең йәше 4,6 миллиард йыл. * Намидияға төшкән Хоба метеориты — Ергә төшкән иң билдәле метеорит. </div> [[Файл:The_Earth_seen_from_Apollo_17.jpg|thumb|none|Апполон 17 космос карабы төшөргән фото.]] == Ерҙең ҙурлығы == Ерҙең диаметры 13 000 километр. Был ер тибындағы планеталар араһында иң ҙуры. Ерҙең массаһы 5 973 700 000 000 000 000 000 000 кг. Был бик ҙур. Әммә [[Ҡояш системаһы/Юпитер|Юпитер]] менән сығыштырғанда 319 мәртәбә бәләкәйерәк, [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ҡояштан]] 335 789 мәртәбә бәләкәйерәк! == Ер нимәнән эшләнгән == Ер өҫтө таштар менән ҡапланған. Ер өҫтөнөң күп өлөшө һыу аҫтында. Һыу өҫтөнә ҡалҡып торған таштарҙы утрау тип әйтәләр. Ҙур утрауҙар «континент» тип атала. Континенттар етәү: Төньяҡ Америка, Кҡньяҡ Америка, Европа, Азия, Африка, Австралия һәм Антарктида. Ҙур һыу ятҡылыҡтарын океан тип әйтәләр. Океандар бишәү: Тымыҡ, Атлантик, Һинд, Арктик һәм Атнартктик (Көньяҡ) океандар. [[Файл:Anawhata.jpg|thumb|center|upright=3|Яңы Зеландияла пляж]] Ер өҫтө ҙур плитәләр менән ҡапланған. Улар таштан эшләнгән мозаикаға оҡшаған. Плитәләр өҫтөндәге материктар менән бергә әкрен генә хәрәкәт итәләр. Улар бер-береһенә яҡынлашалар һәм алыҫлашалар.Әгәр улар араһында бушлыҡ барлыҡҡа килһә, юғары температуралы тау тоҡомдары өҫкә урғылып «вулкан» барлыҡҡа килтерә. Плитәләр бер-береһенә бәрелешкәндә «ер тетрәү» булыуы мөмкин. Ике плитә яҡынлашып өҫкә ҡалҡып сыҡһа, тау барлыҡҡа килә. [[Файл:Zabriskie_Point.jpg|thumb|Zabriske Point, Death Valley National Park, California]] Ерҙә тирә-яҡ мөхиттең төрлөһө бар. Антарктидала һалҡын һәм боҙло. Африканың Сахара сүллегендә һәм Ҡушма Штатарҙың сүллегендә эҫе һәм ҡоро. Рәсәйҙең Себерендә Һалҡын һәм ҡоро. Тропик урмандарҙа ҡоро һәм дымлы. == Ни өсөн Ерҙә тормош бар? == Ерҙә ҡайҙа ғына ҡарамаһаҡта тере йән эйәләре бар. Улар «бактериялар» кеүек бик бәләкәй булыуы мөмкин. Бик һалҡында ла, эҫе урында ла, бик тәрәндә лә, бик юғарыла ла, ҡараңғыла ла йәшәүсе бактериялар табылған. [[Файл:Galileo probe deployed (large).jpg|thumb|left|upright|Galileo being deployed after being launched by the Space Shuttle ''Atlantis'']] Ерҙә йәшәгән бөтә тереклек өсөн һыу кәрәк. Һыу булған бөтә ерҙә лә тормош бар, Тере йән эйәләре күҙгә күренмәүе лә мөмкин. Ҡояш системаһындағы башҡа планеталарҙа шыйыҡ хәлдә һыу табылһа, унда ла «тормош» булыуын табыр инек. Һәм шулай уҡ сикһеҙ йыһандың башҡа планеталарында! «Йәшәү» башҡа төрлө лә булыуы мөмкин. Ерҙәге йәшәгән барлыҡ йән эйәләренә һыу кәрәк. Бәлки һыуһыҙ йәшәгән башҡа төрлө йән эйәләре лә барҙыр. Беҙгә уларҙы табып тикшерергә кәрәк. == Ерҙең юлдашы Ай тураһында == [[Ҡояш системаһы/Ай|Ай]] − Ерҙең юлдашы икәнен беләбеҙ. Уның латинса исеме ''Luna''. Башҡа планеталарҙың да айы (юлдашы) бар, буталыш булмаһын өсөн Ерҙең юлдашын «Селена» тип атайҙар. Селена тип боронғо гректар Айҙы атаған, шулай грек аллаһы исеме. Күптән түгел Ер тирәләй әйләнеп йөрөгән башҡа объекттарҙың да булыуы билдәле булды. Уларҙың иң эреһе [[w:3753_Cruithne |Круит]] Круит тип атала, киңлеге өс миль. Был объект [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ҡояш]] тирәләй әйләнә, әйләнгән юлы Ергә яҡын килә. == Планетала көн оҙонлоғо == Ерҙә тәүлек оҙонлоғо 24 сәғәт. Тәүлек көн һәм төндән тора. 24 сәғәт эсендә Ер үҙ күсәре тирәләй бер әйләнеш яһай. Ерҙең Ҡояшҡа ҡараған яғында көн, Ҡояшҡа ҡарамаған яғында төн була. Ер үҙ күсәре тирәләй әйләнгәнгә Ерҙә Ҡояш көнсығышта сыға, көнбайышта байый. [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ҡояш]] күк көмбәҙендә хәрәкәт иткән булып күренә. Ни өсөн беҙ Ерҙең әйләнгәнен һиҙмәйбеҙ? Сөнки Ер кешеләр менән сағыштырғанда ғәйәт ҙур. Бынан тыш, Ерҙең күсәре 23° ауыш, шуға күрә Төньяҡ йәки Көньяҡ полюста булһағыҙ Ер Ҡояшҡа ҡараған яҡта тәүлек әйләнәһенә Ҡояшты күрәһегеҙ, Ер Ҡояшҡа ҡарамаған яҡта Ҡояшты күрмәйһегеҙ. == Планетала йыл оҙонлоғо == Ерҙә йыл 365 һәм 1/4 көн даум итә. Был ваҡыт эсендә Ер Ҡояш тирәләй бер мәртәбә әйләнеп сыға. Дүрт йылға бер мәртәбә кәсәбә йылы килә. Кәсәбә йылы, башҡа йылдарҙың сирек тәүлеген йыйып йыл бер көнгә артығыраҡ була. Кәсәбә йылында 29 февраль бар. == Ерҙең төҙөлөшө == [[Файл:Earth-crust-cutaway-ru.svg|thumb|left]] Планета тау тоҡомдарынан тора, өҫлөгө "тышса" менән ҡапланған. Ерҙең эске өлөшөндә төшкәндә температура бик юғары, унда таштар ирегән хәлдә. Был ҡатлам "мантия тип атала". Вулкан атылғанда "мантия" атылып сыға. Вулкан атылғанда ағып сыҡҡан юғары температуралағы тау тоҡомдарын "лава" тип атайҙар. Мантия ҡатламыны аҫтында Ерҙең "үҙәге" бар. Ҡаты тимер һәм никелдән торған "төш" бар тип фараз ителә. Төш шыйыҡ тимер менән уратып алынған. Ер төшөндә температура бик юғары! Ер тышсаһы, мантия һәм төшө менән сағыштырғанда, бик йоҡо. Әммә кешеләр өсөн бик ҡалын. Әлегә тиклем быраулап мантияға тиклем етеүсе булманы. Хатта иң тәрән шахталар ҙа мантия ҡатламынан йыраҡ. == Ерҙең тартыу көсө == Үлсәү ярҙамында еңел генә үҙеңдең ауырлығыңды белеп була. Һеҙҙең ауырлыҡ бар һәм Ер үҙәгенә йүнәлгән гравитацияһы көсө тартып тора. Ер өҫтө йәки иҙән өҫтө Ер үҙәгенә төшөп китергә бирмәй, өҫлөгөндә тартып тора. Үлсәүҙең бер нисә төрлө була: [[Файл:Balance a fleau.jpg|right|100px|A pan balance]] # Ауырлыҡты сағыштырып ҡарау. Ауырлығын белергә теләгән әйберҙе үлсәүҙең бер яҡ табағына һалабыҙ. Икенсе яҡ табаҡҡа ауырлығы бирлдәре булған герҙәр һалабыҙ. Үлсәү теле ике яҡта ла ауырлыҡ тигеҙ тип күрһәтһә, үлсәнә торған әйберҙең ауырлығы герҙәр ауырлығына тигеҙ. # Пружиналы үлсәүҙәрҙәң пружинаға беркетелгән ырғығы йәки табағы була. Ауырлығын үлсәй торған әйберҙе ырғаҡҡа эләбеҙ (йәки табаҡҡа һалыбыҙ). Әйберҙең ауырлығына ҡарап пружина тартыла, әйбер ни тиклем ауыр булһа, шул тиклем прижина тартыла. Үлсәй торған әйберҙең ауырлығы шкалала күренә. Үлсәүҙең шкалаһы циферблат йәки линейка формаһында була.[[Файл:Siloměr 25.png|right|50px|A spring balance]] # Бынан тыш электорон үлсәүҙәр бар, улар ауырлыҡты цифрҙар менән күрһәтә. [[Файл:Balance tuyau cu.jpg|150px|left|electronic balance]] NOTE: '''Gravity''' varies slightly depending on the location where you want to get the weight; spring balances and some electronic scales can, in theory, read slightly different weights at different places because of that, but usually in practice that difference is too small to be noticed. But, because the balance type of scales work differently from the spring or electronic types, they will always read the true, correct mass. They would even give the same mass on the Moon, where gravity is much less than on Earth. <br style="clear:both" /> [[Файл:Isaac Newton cartoon.png|left|]] '''Беләһеңме?''' that ''Sir Isaac Newton'' was the first person to realize that the force pulling you down to the ground was the same force that keeps the planets going around the Sun? The story goes that he thought of this when he saw an apple fall from a tree. Gravity is a very important force. As well as keeping you firmly stuck to the Earth, it keeps the Moon going round the Earth, The Earth going around the Sun and the Sun going around the center of the Milky Way '''galaxy'''. Gravity also makes stars and planets a nice round ball shape. In fact without gravity there wouldn’t even ''be'' a Sun, Moon or Earth because the material that they are made of would just float away into space. <br style="clear:both" /> == Исемен кем биргән? == [[Файл:Earth-moon.jpg|thumb|Айҙан Ер шулай күренә]] Ер тип планетаны һәм ҡоро ерҙе (материкты әйтәләр. Ер планетаһын башҡа төрлө ''Гая, Теллус һәм Терра'' тип атайһар. Гая — боронғо грек алиһәһе (Ер-әсә тигәнде аңлата), Терра — боронғо рим алиһәһе. Теллус латинса "ер" тигәнде аңлата, ер тураһында күп кенә терминдар латин теленән ингән. [[Ҡояш системаһы/Ай|Киләһе тема: Ай]] == Иҫкәрмәләр == <!-- These refernces should be merged into the text above. These don't even make sense, since almost none of the text is in English! --> * «It is also the only planet we know…» [http://www.nineplanets.org/earth.html] [http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/Interior_Structure/overview.html&edu=high] * «The Earth is nearly…» [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/] [http://www.planetary.org/learn/primer/] * «The Earth’s mass…» [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth&Display=Facts] * «Earth’s surface is made of…» [http://www.nineplanets.org/earth.html] [http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/earth/interior/e_global_geography.html] [[Категория:Ҡояш системаһы|Ер]] do6bojqjaxlgv5s9u4emlrpugurhzdu 0 3618 18651 17408 2017-12-01T13:37:14Z ZUFAr 381 /* Башҡа объекттарға нисек исем бирелә? */ 18651 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em;"> '''Kuiper Belt Facts''': * Койпер билбауы — [[Ҡояш системаһы|Ҡояш системаһының]] күптән түгел асылған өлөшө </div> [[Ҡояш системаһы/Нептун|Нептун]] орбитаһы аръяғында Койпер билбауы урынлашҡан. [[Ҡояш системаһы|Ҡояш/Ҡояштан]] тышҡы яҡҡа тышҡы яҡҡа өс миллиард километрға һуҙылған. Билбау төрлө ҙурлыҡтағы боҙ киҫәктәренән торған ҡатнашманан тора. Был киҫәктәр Коптер билбауы объекттары тип атала. Ҙурыраҡ өлөштәре бәләкәй планета йәки карлик планета тип атала. The Kuiper belt may have formed when the gravity of the young planet Jupiter hurled the objects out to where they are now. The Kuiper belt is named after Gerard Kuiper (rhymes with «viper»), one of several astronomers who hypothesized about a field of small objects beyond Neptune. == Койпер поясында нимәләр бар? == Койпер поясы космос туҙанынан, боҙҙан һәм органик ҡушылмаларҙан тора. Киҫәксәләр кометаларға оҡшаған. Ҡайҙы бер киҫәктәр ҡыҙғылт тҡҫтә, ҡайһы берҙәре һоро төҫтә. == Койпер поясындағы киҫәктәр ни ҙурлыҡта? == Ғалимдар [[Ҡояш системаһы/Плутон|Плутон]] Койпер поясындағы бер киҫәге булған тип фаразлай. Уның диаметры 2390 км. Койпер поясындағы башға эре объекттар — Orcus, 2003 EL61 and 2005 FY9. Orcus диаметры 1600 км (1,000 миль); 2003 EL61 объектының диаметры Плутон диаметрының 70%-ы, 2005 FY9 объектының диаметры Плутон диаметрының 50 % — 70 % of самаһы. Күптән түгел генә ғалимдар тағы ла бер Эрис исемле кәрлә планета булыуын астылар, был планета хатта [[Ҡояш системаһы/Плутон|Плутондан]] да ҙурыраҡ. Ғалимдар яңы планетаның ҙурлығын белмәй, яҡынса Плутондар 20 %-ҡа ҙурыраҡ тип иҫәпләй. Планета табылған ваҡытта Ҡояштан [[Ҡояш системаһы/Ер|Ергә]] ҡарағаеда 100 мәртәбә алыҫта була. Әммә Ҡояшҡа Плутон кеүек яҡынлаша ала. Эристың Жисномия исемле юлдашы бар. Эрис орбитаһы [[Ҡояш системаһы/Ер|Ер]] орбитаһына ҡарағанда 45 градусҡа ауышыраҡ, Плутон орбитаһы 17 градусҡа ғына ауыш. Койпер поясындағы диаметры яҡынса 1000 км булған башҡа объекттар; Харон, Варуна, Иксион, 1996 TL66, 2002 TX300, 2002 TC302, 2002 UX25 һәм 2002 AW197. Церера Койпер поясындағы иң ҙур астероид. Уның диаметры 950 км. Койпер поясындағы башҡа объекттарҙың диаметры бер нисә км-ҙан тиҫтә км-ға тиклем. == Койпер поясында нисә объект бар? == Койпер поясында ғалимдар меңдән артыҡ объект таптылар. Ғалимдар унда етмеш меңдән артыҡ объект бар тип иҫәпләй. Билбауҙа объекттар бик күп һәм ваҡ, уларҙың күпселегенең [[Ҡояш системаһы/Ер|Ер]] ауырлығының ¹/₂₅ and ¹/₃₀ өлөшөн генә алып тора. == Исемен кем биргән? == [[Ҡояш системаһы/Плутон|Плутон]] һәм уның юлдашынан башҡа, Харон булыуы асыҡлана. Был объект Гавай утраҙарындағы Мауна-Кеа обсерваторияһында асыла һәм билбауға Джерер Койпер исеме бирелә.Был ғалим 1951 йылда уҡ билбау булыуы тураһында яҙған булған, тик ул ваҡытта иҫбатларлыҡ дәлилдәр булмаған. Фредерик Леонард, Кеннет Эджворт һәм Хулио Фернандес кеүек башҡа ғалимдар ҙа билбау бар тип иҫәпләй. Шуға күрә ҡайһы бер астрономдар Эджворт-Койпер билбауы тип әйтә. == Башҡа объекттарға нисек исем бирелә? == Космоста объект булыуы табылғас, уға «ввҡытлыса тәғәйенләнгән» исем бирелә. Был ваҡытлыса исемдә космоста объект билдәле булған йыл күрһәтелә, артабан ниндәй айҙа һәм ниндәй тәртиптә табылғанына ҡарап бер нисә хәреф һәм цифрҙар ҡуйыла. Һуңынан, объекттың мөһимлегенә ҡарап исемдәр бирелә, исемдәр йыш ҡына мифологинан алына. Когда объект обнаруживается в космосе, ему присваивается временное имя под названием «временное обозначение». Это временное название начинается с года, когда объект был обнаружен, а затем несколько букв и цифр, которые указывают, в каком месяце и в каком порядке он был обнаружен. Позже, важным объектам даются формальные имена, часто взятые из мифологии. Койпер билбауындағы Оркус, Харон һәм Варуна исемдәре ер аҫты аллалары хөрмәтенә бирелгән. Иксион енәйәт донъяһындағы кеше исеме. Квааар исеме объектҡа һинд кешеләренең аллаһы ъөрмәтенә бирелгән. [[Ҡояш системаһы/Оорт болот|Киләһе тема: Оорт болото]] [[Категория:Ҡояш системаһы|Койпер поясы]] [[de:Wikijunior Sonnensystem/ Kuipergürtel]] 3thgovlom52ystncjje3wrl6yu1zzdi 0 3619 24991 24983 2023-05-02T01:37:51Z Kwamikagami 1053 24991 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #000; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em; background-color:#f0f0ff;"> [[Файл:Comet symbol (heavy blue).svg|80px|☄]] * Кометаларҙы йыш ҡына «бысраҡ ҡар» тип яҙалар, сөнки улар боҙ һәм туҙандан тора. * Кометаның ике ҡойроғо була, бер ҡойроғонда таш һәм таҙын, икенсеһе ҡойроғо газ була. * Кометаның ҡойроғо һәр ваҡыт [[../Ҡояш|Ҡояш]] яғына күрһәтә. </div> == Нимә ул комета? == [[Файл:Comet Hale-Bopp 1995O1.jpg|thumb|left|Хейл Бопп кометаһы]] Кометаны ҙур бысраҡ ҡар өйөмө тип күҙ алдына килтерергә мөмкин. Кометалар [[../Плутон|Плутон]] аръяғында [[../Койпер билбауы|Койпер билбауы]]нда [[../Ҡояш|Ҡояш]] тирәләй әйләнеп йөрөгөн саң һәм боҙ киҫәктәрернән формалаша. Боҙ һәм таш киҫәктәре бер-береһенә тартылышып ҙурая, ауырая башлай. Ауырайған таш киҫәктәре Ҡояш тирәләй әйләнә башлай. Ҡояш системаһындағы кометалар Ҡояш тирәләй бер нисә тиҫтә йылдан алып меңдәрсә йыл эсендә бер әйләнеш яһай. Уларҙың орбитаһы, планетаралҙыҡынан айырмалы булараҡ, ҙур һәм һуҙынҡы түңәрәк. <br style="clear:both" /> == Комета нимәгә оҡшаған? == Телескопһыҙ төнгө күктә ҙур һәм яҡты кометаларҙы ғына күреп була. Кеше үҙ ғүмерендә тик бер-ике мәртәбә генә кометаны күрә. Күпселек кометалар телескопһыҙ ҙа күренә. Телекопһыҙ кеше күҙенә күренгән кометалар төнгө күктә томанлы һыҙыҡ булыр күренәләр. Кометалар Ҡояштан бик алыҫ булғанда боҙло туҙан һәм таштар менән ҡапланалар. Әммә ләкин, комета Ҡояшҡа яҡынайған һайын боҙ эрей башлай. Ҙур күләмдә һыу һәм газ барлыҡҡа килә. Был күренеш Ерҙә комета ҡойроҡо булып күренә. Кометаның ике ҡойроғо була. Беренсеһе еңел һыу һәм газдан тора, икенсеһе ауыр таш киҫәктәренен тора. Кометаның ҙурлығы, ғәҙәттә, бер нисә километрҙан алып бер нисә йөҙ километрға тиклем, әммә ҡойроғоноң оҙонлоғо бер нисә миллион километр булыуы мөмкин. == Кометаларҙың күктә күренеше == Иҫ китмәле тәьҫир ҡалдырыусы ҡойроҡло кометалар [[Ҡояш системаһы]]нда һирәк объекттар булып тора. Был күренеш йөҙ йылға бер була. Һуңға мәртәбә ҡойроҡло комета Ергә 1910 йылда яҡынлашҡан, икенсе ҡойроҡло комета йөҙ йылдан һуң ғына күренеүе мөмкин. Астрономдар кометаның ҡасан күренеүен теүәл генә әйтә алмайҙар, сөнки Ҡояш системаһында әлегә тиклем аңлашылмаған нәмәләр бар. Әгәр, күктә күренәсәк комета тураһында хәбәр ишетһәгеҙ, уны күреү өсөн түбәндәгеләрҙе эшләгеҙ! # Һеҙ йәшәгән район күгендә комата күренәме икәнен асыҡлағыҙ. # [[w:Телескоп|Телескоп]] һәм биноклдар әҙерләп ҡуйығыҙ. Күп кенә кометаларҙы телескопһыҙ ҙа күреп була. # Ҡала уттарынан йыраҡ парк йәки урманға алып барыуҙарын һорағыҙ. # Күкктә ҡарап һоҡланғыс күренешкә һоҡланығыҙ. Ғәҙәттә, комета ҡалдырған саң күренмәй. Әммә, комета Ер орбитаһы менән киҫешкәндә, туҙан киҫәктәре атмосферала яна. Күп кенә кометалар эҙе билдәләнгән һәм Ер, улар ҡалдырған туҙан аша үткәндә күктә йондоҙҙар атылыуы күренә. == Барлығы нисә комета бар? == Бер кем дә белмәй. барлыҡ кометаларҙың орбитаһы Ҡояштан йыраҡ, уларҙы телекоптан да күреп булмай. Әммә йыл һайын һәүәҫкәр астрономдар, уүрергә мөмкин булған арауыҡҡа яҡынлашған, 100-гә яҡын билдәһеҙ комета булыуын аса [http://home.earthlink.net/~tonyhoffman/cometfornewyork.htm] [http://comethunter.de/]. 2005 йылдың ноябренә торошло асрономдарға 2 857 комета булыуы билдәле<!-- ҡыҫҡа периодлы кометалар: 372 (орбиталь периоды 200 йылдан кәмерәк) оҙайлы периодлы: 2,485 (орбиталь периоды 200 йылдан артыҡ) барлығы: 2,857-->[http://www.johnstonsarchive.net/astro/sslist.html]. Беҙ күргән кометалар Ҡояшҡа бәрелгән, йәки Ҡояш системаһын ташлап киткән. Иртәме, һуңмы телескоптартарға миллионлаған комета эләгәсәк. Барлыҡ күҙәтелгән кометалар араһында, 253 комета кире әйләнеп ҡайтасаҡ тип иҫәпләй астрономдар. <!--168 «Observed More Than Once», + 85 «Still Awaiting First Return Since Discovery» -->[http://cometography.com/periodic_comets.html]. == Нисек исем бирәләр? == [[Файл:Edmond_Halley.jpg|thumb|left|upright|Эдмонд Халле]] Ғәҙәттә, кометаны асҡан беренсе астроном исемен бирәләр. Асышта бер нисә кеше ҡатнашһа, Хейл-Бопп йәки Комету Шумейкер-Леви кеүек ҡатмарлы исемдәрҙән торған комета исемен осратырға мөмкин. Үҙ исемең менән аталған комета булыуы, юғары хөрмәткә лайыҡ тип һанала. <br clear=all /> == Иң билдәле кометалар == [[Файл:Halley's comet orbit.PNG|thumb|upright=1.5|Был диаграммала Галлея кометаһының Ҡояш тирәләй хәрәкәте күрһәтелгән. Орбитаның айырмалыҡтары: (1) Был орбита планеталар орбиталары менән сағыштырғанда ныҡ һуҙылған. (2) Планеталар менән бер яҫылыҡта түгел. (3) Ҡапма-ҡаршы йүнәлештә хәрәкәт итә. Был ретроград йүнәлеш тип атала.]] * Галлея кометаһы — клметалар араһында иң билдәлеһе, беренсе кире әйләнеп ҡайта торған комета булараҡ билдәле булды. * Энке кометаһы — икенсе кире әйләнеп ҡайта тоған комета булараҡ билдәле. * Шеймакер-Леви 9 кометаһы — This was the first comet to have been observed hitting another body in the Solar System. In this case, it smashed into the planet Jupiter in what was possibly the most studied astronomical event in history. == Кометалар насар хәбәр алып киләме?? == Боронғо заманда кешеләр кометалар нимә икәнен, уларҙың ҡайҙан килгәнен белмәгән.Улар күктә ғәҙәти булмаған һәм ваҡытлыса күренеш булып күренгән. Ҡайһы бер халыҡтар комета күренеүҙе яҡын киләсәктә насар хәбәр билдәһе тип уйлағын, королдең үлемен йәки һуғышта еңелеүҙе комета яҡынлашыуы менән аңлатҡан. Ҡайһы бер илдәрҙә комета күренгән йылдар уңышлы була, тыуым арта, аҙыҡ-түлек мул була тип уйлағандар. Боронғо Ҡытай астрономдары күктә ҡасан комета күренгәнен, уның күренешен, ҡайһы урында булыуын ентекләп яҙып барғандар. 1910 йылда Галлея кометаһы ҡойроғо менән Ер орбитаһы киҫеләсәге билдәле булды. Комета ҡойроғондағы зарарлы газдар Ер атмосфераһын ағыулаясаҡ тигән хәүеф килеп тыуа. Ысынында иһә комета ҡойроғондағы газдар бик әҙ, Ер өсөн бер ниндәй ҙә хәүеф янамай. [[Ҡояш системаһы/Койпер поясы|Киләһе тема: Койпер поясы]] == References == <!-- These references should be merged into the text above. --> * «What is a comet?» [http://www.nasa.gov/audience/forkids/home/F_SC_comet.html] * «What does a comet look like?» [http://starchild.gsfc.nasa.gov/docs/StarChild/solar_system_level1/comets.html] [http://www.encyclopedia.com/html/section/comet_structureofcomets.asp] [http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/comets/comets.html&edu=elem] [http://www.encyclopedia.com/html/section/comet_theoriginofcomets.asp] * «Seeing comets in the sky» [http://www.nightskyinfo.com/comets/] [http://www.skyhound.com/sh/comet_desc.html] [http://library.thinkquest.org/J0112188/our_view_from_earth.htm] * «How many comets are there?» * «How is a comet named?» [http://www.ss.astro.umd.edu/IAU/csbn/comet.shtml] [http://www.nineplanets.org/names.html] * «Do comets bring bad luck?» [http://www.psi.edu/sji/ed/comets.html] [[Категория:Ҡояш системаһы|Кометалар]] <!--Other languages--> [[de:Wikijunior Sonnensystem/ Kometen]] [[es:Wikichicos/Sistema Solar/Cometas]] nwle1mvv273nodf7nq4xby2if9xgvp6 0 3620 24998 24997 2023-05-02T02:38:04Z Kwamikagami 1053 24998 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em;"> [[Файл:Mars symbol (heavy blue).svg|80px|♂]] '''Марс тураһында факттар''': *Марс тутыҡ төҫөндәге тау тоҡомдары менән ҡапланған, шуның өсөн ҡыҙыл төҫтә. *Марстағы "Олимп" тип аталған вулкан Ҡояш системаһындағы иң бейек тау. *Марс полюстарындағы поляп шапкалар Ерҙәге кеүек аҡ боҙ менән ҡапланған. *Марста боронғо йылға үҙәндәре бар, был үҙәндәр буйлан миллион һәм миллиард йылдар элек һыулы йылға аҡҡан. *The ''Tooting'' crater on Mars was named after a suburb in London because the discoverer "thought [his] mum and brother would get a kick out of having their home town paired with a land form on Mars". </div> '''Марс''' — Ҡояш системаһында Ҡояштан дүртенсе планета. Марстың тышсаһы Ер кеүек материалдарҙан тора, шуға "Ер тибындағы" планета тип әйтәләр. == Марстың ҙурлығы== [[Файл:Mars_Earth_Comparison.png|thumb|left|Ер һәм Марсты сағыштырыу]] Марс Ҡояш системаһында, Меркурийҙан ғына ҡалышып, ҙурлығы буйынса икенсе планета. Уның диаметры 7000 километр, Ер менән сығыштырғанда яртыҙы ғына. Күләме [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙең]] ни бары 15% ғына. Ерҙең һур өлөшө диңгеҙ-океандар менән ҡапланған, шуға күрә Марста ҡоро ер күберәк. Марс — төҫө менән ут һәм ҡанды хәтерләткес ҡыҙыл планета. Уға исем Боронғо Рим һуғьи аллаһы хөрмәтенә бирелгән. Был планета Ерҙән диаметры буйынса 2 тапҡырға бәләкәй һәм массаһы буйынса 10 тапҡырға кәм. Марс өҫтөндә сүллектәр, кратерҙар, тауҙар бар. Ҡайһы бер тауҙар бик бейек. Мәҫәлән Олимп исемле һүнгән вулкан 27 км бейеклектә. Марстағы тупраҡ тимергә бай. Шуға ла планетаның төҫө ҡыҙыл булып күренә. Марстың атмосфераһы асылда йоҡа шыйыҡ углекислый газдан барлыҡҡа килгән. Кешегә һулыш алыу өсөн кислород кәрәк, шуға космонавтар скафандр кейеп кенә Марсҡа төшә ала. Планетаның атмосфераһы ваҡ метеоридтарҙын һаҡлай. Планетаның полюстарында аҡ поляр кәпәстәр күренә. Улар туңған һыу һәм углекислый газ ҡатнашмаһынан тора. [[Файл:Spirit_Lookout_L256t-A413R1_br2.jpg|thumb|center|upright=3|''Spirit'' (Спирит) марсоходы төшөргән фото.]] Марс өҫтө саң һәм ваҡ таш бөртөктәренән торған сүллектәр, ҡаялар менән ҡапланған. Планета өҫтөндә кратерҙар бар. "Тарсис" тигән ҡалҡыулыҡта дүрт боронғо вулкан урынлашҡан. Иң бейеге "Олимп" тауы, уның бейеклеге 27 километр. Был Ерҙәге Еверестан 3 мәртәбә бейегерәк. Киңлеге 625 километр, Аризона штатынан да ҙурыраҡ. Марстағы уртаса температура — 70° С. Экватор янында ғына ҡайһы саҡ 0° С-тан юғары күтәрелергә мөмкин. Планетала йыл миҙгелдәре алмашыныуы беленә — поляр кәпәстәр йәйен бәләкәйләнә, ҡышын ҙурайып китә. Ҡояшта йылынған атмосфера саң һәм туҙандан тоған ел-дауыл күтәрә. Дауыл тиҙлеге сәғәтенә 200 километрға етә һәм йөҙәр көн дауам итә. Ҙур-ҙур дауылдарҙы Ерҙән телескоптан күҙәтеп була. Марстың Деймос һәм Фобос исемле 2 эйәрсене бар [[Категория:Ҡояш системаһы|Марс]] 5gd4uxoewh4hu00rs1uk5zaeuxzib1c 0 3621 24999 24986 2023-05-02T03:15:01Z Kwamikagami 1053 24999 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em;"> <div style="text-align:center">'''Меркурий тураһында<br /> факттар''':</div> [[Файл:Mercury symbol (heavy blue).svg|80px|☿]] * Меркурий, башҡа планеталар менән сағыштырғанда, Ҡояш тирәләй тиҙерәк әйләнә. * Меркурий өҫтөндә температура -180°C-тан (-300°F) +430°C (800°F) градусҡа тиклем булыуы мөмкин. Сағыштырыу өсөн, Ер өҫтөндә иң юғары температура +58°C (136°F). * Меркурий өҫтөндә һәм аҫҡы ҡатламдарҙа боҙ булыуы мөмкин. * Меркурий Ҡояш системаһындағы иң бәләкәй планета. * Боронғо римлеләр аҙнаның бер көнөн Меркурий тип атаған; бөгөн дә французса шаршамбы ''Mercredi'', испанса ''Miércoles'' була. </div> [[Файл:Planet Mercury - GPN-2000-000465.jpg|thumb|left|Маринер 10 (Mariner 10) космос карабы төшөргән фото]] '''Меркурий''' — Ҡояшҡа иң яҡын планета. Уға был исем Боронғо Рим аллаларының береһе хөрмәтенә бирелгән. Был планета [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙән]] күпкә бәләкәй. Дәүмәле һәм массаһы буйынса ул Айға оҡшаш. Күп һанлы кратерҙары, тауҙары булган өҫкө йөҙө лә Айҙыҡы һымаҡ. Планетаның атмосфераһы юҡ, шуға күрә һауа торошо үҙгәрмәй. [[Файл:Mercurius.jpg|thumb|left|upright|Меркурий статуяһы]] «Кратер» һүҙе грек теленән тәржемә иткәндә «ҙур һауыт» тигәнде аңлата. Ҡайһы бер кратерҙарҙың диаметры — 200, тауҙарының бейеклеге 4 километрға етә. Ҡояшҡа яҡын булғанға күрә, планетаның өҫтө +400° С-ҡа тиклем йылына. Меркурий газ ҡатламынан — атмосферанан («атмосфера» һүҙе грек телендә «атмос» — быу, «сфера» — шар тигәнде аңлата) мәхрүм. Уның эйәрсендәре юҡ. Планетаны өйрәнеү дәүерендә Mariner 10 космос аппараты ғына Меркурийға төшә. 2008 йылда MESSENGER космос карабы Меркурийға яҡынлаша һәм 2011 йылда Меркурий тирәләй әйләнә башлай. Меркурий диаметры 4879 км. Был [[Ҡояш системаһы/Ер|Ер]] диаметрының яртыһынан саҡ ҡына ҙурыраҡ. Был Ҡояш системаһындағы иң бәләкәй планета. [[Ҡояш системаһы/Плутон|Плутон]] кеүек кәрлә планеталар ғына Меркурийҙан бәләкәсерәк. Меркурий бик бәләкәй булғанға, уны ҡояш байығанда ғына күҙәтергә була. [[Файл:MESSENGER.jpg|thumb|left|upright=1.25|Меркурий орбитаһын компьютерҙа моделләү]] <br style="clear:both" /> {{Subjects|Меркурий}} [[Категория:Ҡояш системаһы|Меркурий]] 2nec9a2ouow6k3pu8ebnahe5xfk9617 0 3622 25001 24981 2023-05-02T04:16:08Z Kwamikagami 1053 25001 wikitext text/x-wiki '''Плутон''' — Ҡояш системаһындағы кәрлә планета. Плутонды 1930 йылдың 18 февралендә Ари зона астрономы Томбо Клайд аса.<ref name="PlutoDiscovery">[http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html]</ref> <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em;"> [[Файл:Pluto symbol (heavy blue).svg|80px|⯓]] '''Плутон тураһында факттар''': *Плутон — кәрлә планета, ул хатта [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙең]] [[Ҡояш системаһы/Ай|Айынан]] да бәләкәйерәк. *Плутон Ҡояшҡа [[Ҡояш системаһы/Нептун|Нептунға]] ҡарағанда ла нығыраҡ яҡынлаша. </div> == Плутондың ҙурлығы == [[Файл:NH-PlutoCharon-Color-NewHorizons-20150711.jpg|frameless|upright=2|right]] Плутондың массаһы яҡынса 12,500,000,000,000,000,000,000 килограмм.<ref name="PlutoMass">Snow, Theodore P. (1996) "The Outer Planets." In ''The Dynamic Universe: An Introduction to Astronomy''. pp. 285. West Publishing Company. ISBN 0-314-64212-9; http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html</ref> Был бик ауыр күренә, әммә был Ерҙең массаһының ни бары 1/500 өлөшө. Плутондың диаметры 2200 - 2400 километр<ref name="PlutoSize">Spinrad, Hyron. 2004 "Pluto." World Book Online Reference Center. 2004. World Book, Inc. http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar435500; http://www.nasa.gov/worldbook/pluto_worldbook.html; Snow, Theodore P. (1996) "The Outer Planets." In ''The Dynamic Universe: An Introduction to Astronomy''. pp. 285. West Publishing Company. ISBN 0-314-64212-9; http://amazing-space.stsci.edu/resources/fastfacts/pluto.php.p=Astronomy+basics@,eds,astronomy-basics.php&a=,eds</ref>. Планетаның '''өҫлөгө''' яҡынса 17,950,000 квадрат километр (йәки [[Ҡояш системаһы/Ер|Ер]] өҫлөгөнөң 1/30 өлөшө)<ref name="PlutoSurfaceArea">http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html</ref> Уның '''күләме''' 7,150,000,000 km³ (йәки Ер күләменең 1/150 өлөшө).<ref name="PlutoVolume">http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html</ref>. == Планетаның өҫтө нисек == [[Файл:Pluto_Charon_Moon_Earth_Comparison.png|right|thumb|Плутон, Харон, Ай һәм Ерҙе сағыштырыу]] Планетаның өҫлөгө нисек икәнен беҙ асыҡ ҡына белмәйбеҙ. Әлегә космос караптары барып етмәгән (беренсе "Яңы горизонт" тигән космос карабы 2015 йылда [[Ҡояш системаһы/Юпитер|Юпитер]] орбитаһын ғына үтте). Хатта иңяҡшы телескоптарҙан да планетаның өҫлөгөн ентекләп күреп булмай. Планетала бик һыуыҡ, -230 &deg;C тирәһе.<ref name="PlutoTemp">http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html; Snow, Theodore P. (1996) "The Outer Planets." In ''The Dynamic Universe: An Introduction to Astronomy''. pp. 285. West Publishing Company. ISBN 0-314-64212-9; http://www.nasa.gov/worldbook/pluto_worldbook.html</ref> Планета өҫлөгө боҙ менән ҡапланған.<ref name="PlutoIce">Snow, Theodore P. (1996) "The Outer Planets." In ''The Dynamic Universe: An Introduction to Astronomy''. pp. 287. West Publishing Company. ISBN 0-314-64212-9; http://www.nasa.gov/worldbook/pluto_worldbook.html</ref> Плутондың йоҡа ғына '''атмосфера'''һы бар, Ҡояштан алыҫлашҡан ваҡытта атмосфера туңа.<ref name="PlutoAtmos">Snow, Theodore P. (1996) "The Outer Planets." In ''The Dynamic Universe: An Introduction to Astronomy''. pp. 287. West Publishing Company. ISBN 0-314-64212-9; http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html</ref> Өҫтә уң яҡтағы фотола Плутондың төҫө күрһәтелгән. == What are Pluto's moons like? == Pluto has three known moons. The largest is called Charon. Charon is about half as wide as Pluto. Because Pluto and Charon are so close in size, they are sometimes called a "double planet".<ref name="CharonDiameter">http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Plu_Charon</ref> Charon's surface is covered in water ice.<ref name="CharonSurface">http://seds.lpl.arizona.edu/nineplanets/nineplanets/pluto.html</ref> In Roman mythology, Charon took dead souls across the river Acheron to the land of the dead.<ref name="CharonName">http://www.pantheon.org/articles/c/charon.html</ref> Two other moons were discovered in 2005. They have been named Nix and Hydra.<ref name="NewMoonNames">http://www.space.com/scienceastronomy/060621_nix_hydra.html</ref> == How long is a day on Pluto? == One day on Pluto is about 6.487 Earth days long. Like Uranus, Pluto also spins on its side.<ref name="PlutoDay">http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html; http://www.nineplanets.org/pluto.html</ref> == How long is a year on Pluto? == One year on Pluto would be about 90,613 days or 248 years on Earth!<ref name="PlutoYear">http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Pluto&Display=Overview</ref> == What is it made of? == Scientists believe Pluto is made mostly of rock and ice,<ref name="PlutoComp">http://seds.lpl.arizona.edu/nineplanets/nineplanets/pluto.html</ref> but they will not be sure until more research is done. The discovery of Charon helped scientists estimate the '''density''' of Pluto. The information collected told them what Pluto was and was not made out of. If Pluto were made out of heavy solids, it would have a very high density. If it were made of gases, it would have a low density. Pluto is somewhere in between, so it is probably made of rock and ice. == How much would Pluto's gravity pull on me? == If you were on Pluto, gravity would be only 0.06 times as strong as it is on Earth. <ref name="PlutoGravity">Snow, Theodore P. (1996) "The Outer Planets." In ''The Dynamic Universe: An Introduction to Astronomy''. pp. 285. West Publishing Company. ISBN 0-314-64212-9; http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/plutofact.html</ref> This means you could do really high jumps—even more than people could on the Moon! == Who is Pluto named after? == Pluto was named after the Roman god of the underworld. In Roman mythology, he kidnapped Proserpina (Persephone) so he could marry her. This made her mother, Ceres, the goddess of agriculture, very sad, causing winter. To end winter, Jupiter, the king of the gods and her brother, decreed that Proserpina could return to the surface as long as she hadn't eaten any food of the Underworld. However, she had eaten six pomegranate seeds, so Jupiter decided she had to spend six months in the underworld each year. This is the Roman myth of winter. When she goes to the Underworld, everything stops growing. When she comes back, her mother is happy again, and life returns. <ref name="PlutoName">http://www.windows.ucar.edu/tour/link=/mythology/persephone_seasons.html; http://www.pantheon.org/articles/p/persephone.html</ref> ==Is Pluto a planet?== Pluto has been officially classified as a dwarf planet, which is different from a regular planet. One of the reasons is that it is a lot smaller than other planets - although it is the tenth largest known object that revolves around the sun, it is smaller than many moons, including Earth's moon. Scientists used to think that Pluto was a lot larger than it actually is,<ref name="PlutoNotBig">Sobel, Dava (2005) "The Planets." pp. 220. Harper Perennial Publishing Company. ISBN 1-84115-621-3</ref> and it was thought of as the ninth planet for many years. Another key reason is that Pluto is part of a large group of objects called the Kuiper Belt, which all revolve around the Sun in the area beyond Neptune. In January 2005 another object "Eris" was discovered in the Kuiper Belt. Eris is larger than Pluto. Scientists think there are even more Pluto-sized objects in this part of the solar system, as well as millions of smaller objects. Because of this, the International Astronomical Union (IAU) defined the term 'planet' for the first time. Under the definition, both Eris and Pluto (along with Ceres, Haumea and Makemake) are dwarf planets. In spite of this, some people continue to hold on to the idea that Pluto is a regular planet because of tradition. Also, some textbooks and references are not up to date, and still list Pluto as the ninth planet. [[Wikijunior Solar System/Comets|Next Topic: Comets]] ==References== <references/> [[Категория:Ҡояш системаһы|Плутон]] [[ar:ويكي_الأطفال:نظام_شمسي/بلوتو]] [[de:Wikijunior Sonnensystem/ Pluto]] [[nl:Wikijunior:Zonnestelsel/Pluto]] [[pl:Wikijunior:Układ_Słoneczny/Pluton]] nf6gnuluhistn9uk5fuss9hxdmteo5c 0 3623 25004 24990 2023-05-02T04:46:26Z Kwamikagami 1053 25004 wikitext text/x-wiki [[file:saturn symbol (heavy blue).svg|80px|♄]]'''Сатурн''' — Ҡояш системаһында иң ҙур планета. Үҙен уратҡан сағыу ҡулсалары арҡаһында үҙенсәлекле был планетаны игенселекте ҡурсалаусы Боронғо Рим аллаһы хөрмәтенә Сатурн тип атағандар. Тышҡы ҡиәфәте буйынса бик үҙенсәлекле был план таны сағыу төҫтәге балдаҡтар уратҡан. Ҡулсаларҙың дөйөм киңлеге иҫ китмәле ҙур — ул тиҫтәләгән мең километрға етә. Уларҙың ҡалынлығы бер километрҙан да артмай. Был ҡулсал боҙ, ҡар йә бәҫ менән ҡапланған төрлө дәүмәлдәге таш киҫәксәләренән барлыҡҡа килгән, тип фекер йөрөтәләр. Планеталағы температура — 170° С-ҡа етә. Сатурндың эйәрсендәре бик күп, әлегә уларҙың 56-һы билдәле, иң ҙуры — Титан. ==Планетаның ҙурлығы== [[Файл:Saturn_Earth_Comparison.png|thumb|left|Сатурн ҙурлығын Ер менән сағыштырыу]] Сатурн диаметры 120,536 км, Ер диаметры ни бары 9.449 км<ref name="SaturnDiameter">http://www.nineplanets.org/saturn.html; http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/saturnfact.html</ref>. == Сатурнда нимә бар? == Сатурн тулыһынса тиерлек газ һәм шыйыҡ матдәләрҙән тора<ref name="NasaSaturnOverview">http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Saturn&Display=OverviewLong</ref>. Сатурндың боҙ һәм таштан торған йәҙрәһе булыуы мөмкин<ref name="NasaGasGiantInteriors">http://solarsystem.nasa.gov/multimedia/display.cfm?IM_ID=166</ref>. '''Атмосферала''' һыҙыҡтар булһа ла, Юпитерҙыҡы кеүек сағыу түгел. == Сатурн ҡулсаһы == Сатурн ҡулсаһы таш һәм боҙ киҫәктәренән тора. Уларҙың ҙурлығы ваҡ ҡына саң бөртөгөнән алып өй ҙурлығына тиклем. Хатта бер нисә километр булғандары ла бар. Ҡулсалағы киҫәктәр бер-береһенән йыраҡ урынлашҡан, алыҫтан ғына бер бөтөн булып күренә<ref name="SaturnRings">http://www.nineplanets.org/saturn.html; http://www.solarviews.com/eng/saturnrings.htm; http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Saturn&Display=Rings</ref>. == Сатурн эйәрсендәре == [[Файл:Saturn (planet) large.jpg|thumb|left|upright|Сатурн эйәрсендәре менән]] Сатурн тирәләй 56 ай (эйәрсен) әйләнә. Күптәренең исемдәре лә бар<ref name="SaturnNamedMoons">http://www.nineplanets.org/saturn.html</ref>. Сатурн тирәләй әйләнгән эйәрсендәр һәм боҙ киҫәктәре ҙурлығы бер төрлө. Шуға күрә Сатурндың нисә эйәрсәне булыуын билдәләп булмай<ref name="SaturnMoonCount">http://www.factmonster.com/ce6/sci/A0860937.html</ref>. Сатурн тирәләй әйләнгән иң ҙур эйәрсән [[Ҡояш системаһы/Сатурн/Титан|Титан]]. Ул шул тиклем ҙур, айырым планета ла була алыр ине! === Титан === [[Файл:Titan multi spectral overlay.jpg|thumb|Titan imaged by the Cassini spacecraft.]] Титан ҙурлығы буйынса Сатурндың иң ҙур эйәрсене, ә Ҡояш системаһында ҙурлығы буйынса икенсе эйәрсен<ref name="TitanSize">http://www.nineplanets.org/titan.html; http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Sat_Titan</ref>. Был Ҡояш системаһында атмосфераһы булған берҙән бер эйәрсен. Титан атмосфераһында '''азот''', '''аргон''', '''метан''' һәм башҡа '''органик ҡушылмалар''' бар<ref name="TitanAtmosphere">http://www.nineplanets.org/titan.html; http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Sat_Titan</ref>. Өҫлөгөндә аҡ һәм ҡараңғы урындар бар. Бер нисә кратер булыуы билдәле. Киссини (Cassini) космос карабы төшөргән фотоһүрәттә 440 км киңлектәге кратер күренә<ref name="TitanSurface">http://www.nineplanets.org/titan.html; http://www.nasa.gov/mission_pages/cassini/media/cassini-021605.html</ref>. <noinclude> [[Ҡояш системаһы/Уран|Киләһе тема: Уран]] </noinclude> ==Иҫкәрмәләр== <references/> [[Категория:Ҡояш системаһы|Сатурн]] ln2tbkgx1as0b7676qnu97m1cjvt5s2 0 3624 25003 24989 2023-05-02T04:45:16Z Kwamikagami 1053 25003 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em;"> [[Файл:Uranus monogram (heavy blue).svg|80px|♅]] '''Уран тураһында факттар''': * Уран ҡулсалары аҡ булып күренә, ысынында улар ҡара төҫтә. * Планетаны тәүҙә йондоҙ тип уйлағандар. «34 Таури» тип исем биргәндәр. * Уран ҡабырғаһына ятып әйләнгән берҙән бер планета. </div> == Урандың ҙурлығы == [[Файл:Uranus_Earth_Comparison.png|thumb|left|Уран һәм Ерҙең ҙурлығын сағыштырыу]] Урандың диаметры 51 118 километр, йәғни Ерҙән дүрт тапҡыр киңерәк. Ҡояш системаһында ҙурлығы буйынса өсөнсө, ауырлығы буйынса дүртенсе планета. == Урындың өҫлөгөндә нимә бар? == Уранда «атмосфераға» батмай ғына баҫып торорлоҡ өҫлөк юҡ. Тығыҙ атмосфера аҫтында ҡаты таштар һәм боҙ булыуы мөмктн тип фаразлана.<ref name="UranusUnderAtmos">[http://www.solarviews.com/eng/uranus.htm http://www.solarviews.com/eng/uranus.htm]; [http://www.nineplanets.org/uranus.html http://www.nineplanets.org/uranus.html]</ref> == Уран тирәләй ҡулсалар == Урандың 11 ҡулсаһы бар. Улар ҡара төҫтә, шуға ла күреүе ауыр. Ҡулсалар 1977 йылда осраҡлы рәүештә асыла. Ғалимдар Уран эргәһендәге йондоҙҙо өйрәнә. Йондоҙ Уранға яҡынлашҡас юғалып ала, һәм Уранды үткәс юғалып ала. Ошонан сығып, ғалимдар Урандың ҡулсалары бар тип һығымта яһай.<ref name="UranusRings">[http://www.solarsystem.org.uk/uranus/ http://www.solarsystem.org.uk/uranus/]</ref> == Урандың юлдаштары == [[Файл:uranus rings and moons.jpg|thumb|Урандың ҡулсалары һәм юлдаштары]] Урандың 27 билдәле юлдашы бар. Был Ҡояш системаһында юлдаштар һаны буйынса өсөнсө планета. Юлдаштарҙың исеме: Миранда, Ариэль, Умбриэль, Титания һәм Оберон. <ref name="UranusMoons">http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/index.html; http://www.nineplanets.org/uranus.html</ref> === [[/Миранда|Миранда]] === Миранда Уранға иң яҡын урынлашҡан һәм иң бәләкәй юлдашы. Башлыса таш һәм боҙҙан тора. Миранда өҫлөгөндә ҡаялар, упғындар, уйһыулыҡтар бар. Исеме Шекспирҙың «Дауыл» пьессаһындағы персонаж хөрмәтенә бирелгә.<ref name="Miranda">[http://www.nineplanets.org/miranda.html http://www.nineplanets.org/miranda.html]; http://www.bbc.co.uk/science/space/solarsystem/uranus/miranda.shtml</ref> === [[/Ариэль|Ариэль]] === Ариэль таш һәм боҙҙан тора. Ариэль өҫлөгөндө уйһыулыҡтар күп, әммә кратерҙар күп түгел. Исеме Александр Поупа поэмаһындағы персонаж хөрмәтенә бирелгән. Шекспирҙың "Дауыл"ында ла Ариэль бар.<ref name="Ariel">[http://www.nineplanets.org/ariel.html http://www.nineplanets.org/ariel.html]; http://www.bbc.co.uk/science/space/solarsystem/uranus/ariel.shtml</ref> === [[/Умбриэль|Умбриэль]] === Умбриэль Урандың таш һәм боҙҙан торған юлдашы. Урандың эре юлдаштары араһында иң ҡараңғыһы. Исеме Александр Поупа поэмаһындағы персонаж хөрмәтенә бирелгән.<ref name="Umbriel">http://www.nineplanets.org/umbriel.html; http://www.bbc.co.uk/science/space/solarsystem/uranus/umbriel.shtml</ref> === [[/Титания|Титания]] === Титания Урандың иң ҙур юлдашы. Боҙ һәм таштарҙан тора. Өҫлөгөндә ҡаялар менән ҡапланған. Исеме Шекспирҙың «Йәй уртаһындағы төш» пьессаһындағы король короле хөрмәтенә бирелгән. Titania is the largest moon of Uranus. It is mostly ice and rock. The surface is covered with canyons. It was named after the Queen of the Fairies in ''A Midsummer’s Night Dream'', a play by Shakespeare.<ref name="Titania">[http://www.nineplanets.org/titania.html; http://www.nineplanets.org/titania.html]; http://www.bbc.co.uk/science/space/solarsystem/uranus/titania.shtml</ref> === [[/Оберон|Оберон]] === Оберон Урандың тышҡы юлдаштарының береһе. Титания кеүек уҡ таштарҙан тора. Өҫләгәнде кратерҙар күп. Ҡайһы берҙәренең төбө ҡара, ситтәре аҡ. Исеме Шекспирҙың «Йәй уртаһындағы төш» әҫәрендәге феялар короле хөрмәтенә бирелгән.<ref name="Oberon">[http://www.nineplanets.org/oberon.html http://www.nineplanets.org/oberon.html]; http://www.bbc.co.uk/science/space/solarsystem/uranus/oberon.shtml</ref> === Башҡа юлдаштары === Мирада орбитаһы эсендә ваҡ ҡына 13 юлдаш булыуы билдәле. Оберон орбитаһынан ситтәрәк тағы ла 9 юлдашы булыуы билдәле.<ref name="OtherMoons">http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/uraniansatfact.html</ref> == Уранда көн оҙонлоғо == Уранда көн оҙонлоғо [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙәге]] 17.24 сәғәткә тиң. Урандың әйләнеү күсәре ауыш ята. Ҡояш системаһы тарихындағы шартлау һөҙөмтәһелер.<ref name="UranusDay">Gierasch, Peter J., and Philip D. Nicholson. «Uranus.» World Book Online Reference Center. 2004. World Book, Inc. [http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar577720 http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar577720]; [http://www.nasa.gov/worldbook/uranus_worldbook.html http://www.nasa.gov/worldbook/uranus_worldbook.html]</ref> == Уранда йыл оҙонлоғо == Уранда йыл оҙонлоғо 30.708 Уран тәүлеге, йәки Ерҙәге 84 әылға тиң.<ref name="UranusYear">Gierasch, Peter J., and Philip D. Nicholson. «Uranus.» World Book Online Reference Center. 2004. World Book, Inc. [http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar577720 http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar577720]; [http://www.nasa.gov/worldbook/uranus_worldbook.html http://www.nasa.gov/worldbook/uranus_worldbook.html]</ref> == Уран нимәнән эшләнгән? == [[Ҡояш системаһы/Юпитер|Юпитер]] менән [[Ҡояш системаһы/Сатурн|Сатурндан]] айырмалы булараҡ, Уран ҡаты таштарҙан һәм боҙҙан тора тип иҫәпләнә. Уран атмосфераһында 83 % '''водород''', 15 % '''гелий''' һәм 2 % '''метан''' бар. Бик аҙ миҡдарҙа һыу парҙары, аммиак һәм башҡа газдар бар.<ref name="UranusComp">[http://www.nineplanets.org/uranus.html http://www.nineplanets.org/uranus.html]; [http://www.solarviews.com/eng/uranus.htm http://www.solarviews.com/eng/uranus.htm]</ref> Урандағы метан болоттары [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ҡояш]] нурҙарының ҡыҙыл төҫөн йота, зәңгәр төҫтө кире сағылдыра, шуға күрә Уранда күк йөҙө зәңгәр булып күренә.<ref>http://www.solarviews.com/eng/uranus.htm</ref> == Уранда гравитация көсө ниндәй? == Уранда тартыу кәсә Ерҙәгенең 89 % тәшкил итә.<ref name="UranusGravity">Gierasch, Peter J., and Philip D. Nicholson. «Uranus.» World Book Online Reference Center. 2004. World Book, Inc. [http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar577720 http://www.worldbookonline.com/wb/Article?id=ar577720]; [http://www.nasa.gov/worldbook/uranus_worldbook.html http://www.nasa.gov/worldbook/uranus_worldbook.html]</ref> == Исемен ҡайҙан алғандар? == Исемен Грек мифологияһындағы күк аллаһы Уран хөрмәтенә биргәндәр. Уран Грек мифологияһында тәүге юғары аллаларҙың береһе. Урандың ире, Гери иремле улы һәм Ер-әсәһе булған. <ref name="UranusName">[http://www.nineplanets.org/uranus.html http://www.nineplanets.org/uranus.html]</ref> [[Ҡояш системаһы/Нептун|Киләһе тема: Нептун]] == References == <references/> [[Категория:Ҡояш системаһы|Уран]] [[ar:ويكي الأطفال:نظام شمسي/أورانيوس]] [[de:Wikijunior Sonnensystem/ Uranus]] [[nl:Wikijunior:Zonnestelsel/Uranus]] [[pl:Wikijunior:Uklad_Sloneczny/Uran]] 55hx2t1qvpgwej9pyjcudxq3r8dt5yw 0 3625 24996 24988 2023-05-02T02:06:55Z Kwamikagami 1053 24996 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaaaaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em"> [[Файл:Jupiter symbol (heavy blue).svg|80px|♃]] '''Юпитер тураһында факттар''': * Юритерҙың көслө магнит ҡыры Ҡояштан килгән киҫәксәләрҙе тотоп ҡалып көслө радиация билбауы булдырған. * Юпитерҙың эйәрсене Европала ғәйәт ҙур океан бар тип фаразлана. * Гинимед исемле эйәрсене Ҡояш системаһындағы иң ҙур эйәрсен. * Сағыулығы буйынса Юпитер төнгө күктә өсөнсө есем. Беренсеһе [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙең]] юлдашы [[Ҡояш системаһы/Ай|Ай]], икенсеһе Wb/ba/Ҡояш системаһы/ВенераВенера. * Юпитерҙың массаһы Ҡояш системаһындағы барлыҡ планеталар массаһынан ике тапҡыр артығыраҡ.. * Юпитерҙы йондоҙ тип атарға ла булыр ине. Иң бәләкәй кәрлә йондоҙ Юпитерҙар ни бары 30 %-ҡа ҙурыраҡ. * Юпитерҙағы ҡыҙыл тап ҙурлығы менән Ер менән сағыштырырлыҡ. Был Юпитерҙа Ер ҙурлыҡ штормдар була тигәнде аңлата! </div> '''Юпитер''' Ҡояш системаһындағы иң ҙур планета. Бөтә планеталарҙы бергә ҡушһаң да, уның ҙурлығы ике тапҡыр ҙурыраҡ булыр ине. Был Ҡояш системаһында бишенсе планета, һәм төнгө күк йөҙөндәге иң сағыу есемдәрҙең береһе. Юпитерҙы [[Ҡояш системаһы/Сатурн|Сатурн]], [[Ҡояш системаһы/Уран|Уран]] һәм Нептун менән бер рәттән газ һәм шыйыҡлыҡтан торған «газ гиганттары» тип атайҙар. == Планетаның ҙурлығы == [[Файл:SolarSystem OrdersOfMagnitude Sun-Jupiter-Earth-Moon.jpg|thumb|left|upright=1.25|Өҫтә һулда. Ҡояш, Юпитер, Ер һәм Айҙы сағыштырыу. Өҫтә уңда. Ҡояш киңлегенә 10 Юпитерҙы һалып булыр ине. Һулда аҫта. Юпитерға диаметрына 11 [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙе]] һалып булыр ине. Уңда аҫта. Юпитерҙа Ҡыҙыл тап Ер ҙурлыҡ. <!-- All four are in the top left. Then: Ten Jupiters make up the width of the Sun. Eleven Earths make up the width of Jupiter;--> Notice the red spot is about the size of the Earth!<!-- Three and a half Moons make the width of the Earth.-->]] Юпитерҙың диаметры 142 984 километр, йәғни Ерҙән 11 мәртәбә ҙурыраҡ. [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ҡояш]] диаметрының ундан бере. Юпитерҙы буш шар тип күҙ алдына килтерһәк, эсенә 1400 Ер шарын тултырып булыр ине. Бер полюстан икенсе полюсҡа үлсәнгән диаметры 133 709 километр, йәғни ни бары 10 Ер диаметры ҙурлыҡ. Юпитер үҙ күсәре тирәләй бик тиҙ әйләнә (Ерҙә тәүлек 24 сәғәт булһа, Юпитерҙа 10 сәғәт), шуға күрә планета полюстаны яғынан ҡыҫылған, бер аҙ йәмшәйгән. Юпитерҙың магнит ҡыры Ҡояш системаһында иң көслөһө. == What is the surface like on Jupiter ? == [[Файл:Jupiter from Voyager 1.jpg|thumb|left|upright|Jupiter’s atmosphere]] The surface we see is not solid. This enormous planet has a relatively small solid and rocky core. Liquids and gases surround this core and blend with the atmosphere. Jupiter is a cloudy, windy and stormy planet. It is always covered by a layer of clouds, and wind speeds of 600 km/h are not uncommon. The storms are visible as swirls, bands and spots. A particularly violent storm, about three times Earth’s diameter, is known as the Great Red Spot. This storm has been in existence since at least 1831, and maybe since 1665. If the storm has existed since 1665, that would make it more than 300 years old! The layer of clouds is divided into several bands. The lighter colored bands are called '''zones''' and the darker bands are called '''belts'''. The colors are caused by small changes in the temperature and chemistry. Each band rotates in the opposite direction from its neighbors. Along the edges where the bands meet, these winds collide and create swirling patterns. The stormy atmosphere of Jupiter has flashes of lightning just like on Earth. However, while Earth’s lightning strikes may be hotter than 50,000ºC, Jupiter’s lightning strikes may go over 5,000,000ºC, which is a hundred times more than Earth lightning, and is more than the temperature of the sun’s corona. The lightning is made by water near the tops of the clouds. == What are its rings like? == [[Файл:Jupiter Ring.png|thumb|The rings of Jupiter as seen by the Voyager 2 spacecraft]] Jupiter’s rings are dark and hard to see. They are made of tiny particles that meteors knocked off Jupiter’s small inner moons and debris left over from comets and other objects that came close to the surface of Jupiter. In fact, until the Voyager spacecraft arrived near Jupiter and took closeup pictures of the rings of Jupiter, scientists didn’t even know that it even had rings at all. Two rings are clearly from material that can be associated with two sets of the inner moons of the planet. These are the names of the rings and their sizes: {| border="1" cellpadding="2" align="center" |+'''Rings of Jupiter''' |- ! Ring Name !! Inner Radius !! Outer Radius |- |Halo ||style="text-align: center;"| 100,000 km ||style="text-align: center;"| 122,000 km |- |Main ||style="text-align: center;"| 122,000 km ||style="text-align: center;"| 129,000 km |- |Gossamer (inner)||style="text-align: center;"| 129,000 km ||style="text-align: center;"| 182,000 km |- |Gossamer (outer)||style="text-align: center;"| 182,000 km ||style="text-align: center;"| 225,000 km |} Gossamer means in English anything that is delicate, light, and flimsy. {{ {{BOOKTEMPLATE}} }} == What is the planet’s atmosphere made of? == [[Файл:Portrait of Jupiter from Cassini.jpg|thumb|left|Jupiter as seen by the space probe «Cassini». This is the most detailed color portrait of Jupiter ever assembled.]] In the outermost layer of Jupiter lie frozen Ammonia crystals. (Ammonia is a compound of hydrogen and nitrogen; its scientific designation is NH₃.) crystals. Jupiter’s atmosphere is mainly made of '''hydrogen'''(H₂). Near the surface, there is almost 90 % hydrogen. Apart from this, the atmosphere has helium(He). Because of the high pressure, helium becomes a liquid further down in the planet. In addition, Jupiter has methane(CH₄)(0.3 %), hydrogen deuteride(HD)(0.003 %), ethane(C₂H₆)(0.0006 %), and least of all, water(H₂O)(0.0004 %). Jupiter’s temperature is very high. Because of this, scientists cannot tell all the materials the planet is made of. The outer core of Jupiter has hydrogen. The pressure present can make the gas solid. However, because of the very high temperature, the gas melts, and becomes liquid. == What are its moons like? == [[Файл:Jupiter moons anim.gif|thumb|upright=1.5|A simulation of the orbit paths of the moons of Jupiter.]] Jupiter has 63 known moons. There are four major moons that were discovered by Galileo in 1610, the first moons ever discovered around another planet. Those moons are Io, Europa, Ganymede and Callisto; they are named from characters in mythology closely associated with Jupiter. They are called the Galilean moons. There are often '''eclipses''' on Jupiter’s cloud tops by the Galilean moons. === [[/Amalthea|Amalthea]] Group === There are four small moons '''orbiting''' inside Io’s orbit. That group is called the Amalthea group because Amalthea is the largest one. They are all small and potato shaped. Amalthea is very red. The material of Jupiter’s rings came from meteors knocking it off of those moons. Amalthea(Greek:Ἀμάλθεια) in Greek mythology is a foster mother of Zeus. === [[/Io|Io]] === [[Файл:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|thumb|left|upright=1.5|The four largest moons of Jupiter. From left to right with increasing distance: Io, Europa, Ganymede, Callisto.]] Io (pronounced EYE-oh) is Jupiter’s closest major moon. It is 3643.2 km across, slightly larger than Earth’s Moon. It has the most spectacular '''volcanoes''' in the solar system and molten '''sulfur''' lakes. Any craters formed by asteroids hitting the surface are quickly covered up by the volcanic activity. Io’s core is made of molten '''iron''' and is surrounded by a rock shell. Unlike Jupiter’s other moons, there is very little water on Io. Scientists think that when Jupiter was forming, it was hot enough to dry out Io, but not the other major moons. In Roman mythology, Io(Ancient Greek:Ἰώ) was a beautiful young nymph(Nymphs are divine spirits that animate nature and generally portrayed as beautiful young women.) that Zeus loved. <br style="clear:both" /> === [[/Europa|Europa]] === Europa(pronounced ''Eurṓpē'') is 3,121.6 km across, about 10 % smaller than Earth’s Moon. It is made of silicates and has a layer of smooth water ice 10 to 30 km thick. The ice has long cracks in it and very few craters. It looks like the sea ice on Earth. The ice has slid around at the cracks. We believe there is liquid water under the ice as much as 100 km below the surface. There are also some large spots on the surface. In Roman mythology Europa was courted by Jupiter in the form of a bull. Europa(Greek:Ευρώπη)in Greek mythology was a Phoenician noblewoman who was abducted by Zeus to Crete (An island of Greece). === [[/Ganymede|Ganymede]] === [[Файл:Jupiter-moons.jpg|thumb|left|Jupiter and its four largest moons, as seen through a telescope.]] Ganymede is 5262.4 km across, making it 380 km wider than Mercury. It is Jupiter’s largest moon and the largest moon in the Solar System. It has '''plate tectonics''' like Earth. There are older, darker regions and newer areas with grooves where the plates have moved. Newer craters have bright rays around them from material thrown up by impacts. Older craters look flat and faded because the icy surface does not hold the shape of the crater as well as rock does over long periods of time. Ganymede may have an iron and sulfur core with a silicate '''mantle''' and an icy shell. It may be similar to Io except with a layer of ice on it. In Roman mythology Ganymede was a beautiful young man who Jupiter kidnapped and made cupbearer to the gods on Mt. Olympus. <br style="clear:both" /> === [[/Callisto|Callisto]] === [[Файл:Galileans.PNG|thumb|The orbit paths of the 4 largest moons.]] Callisto is 4820.6 km across, about the same size as Mercury. It has many craters. Like craters on Ganymede, the older craters have faded. The largest crater is ''Valhalla''. It has a bright center 600 km across with rings around it up to 3000 km across. Callisto is made of silicates and ice. There is a 200 km thick icy '''crust''' with a liquid water sea under it. In Roman mythology Callisto was turned into a bear by Jupiter’s jealous wife Juno. Later Jupiter placed her in the stars as The Great Bear. === Other moons === The other moons are smaller in several groups outside the orbits of the major moons. There is also a small moon, Themisto and four groups of small moons that orbit very far from Jupiter. == How long is a day on this planet? == One Jupiter day is about 10 Earth hours long. You have to say «about» because different parts of Jupiter rotate about its axis at different speeds. This is caused by the fact that Jupiter is mostly gases that are in constant motion and sometimes going in different directions. Some efforts have been made to try and measure the rotation speed of the inner rocky core of Jupiter, but that has proved to be quite difficult to accomplish due to the magnetic fields that surround Jupiter and the very active radio energy that is generated by the atmosphere of Jupiter, which interferes with measuring techniques like radar that has been used to measure the surface of Venus and Mars. == How long is a year on Jupiter? == [[Файл:Great Red Spot From Voyager 1.jpg|thumb|left|The Great Red Spot]] [[Файл:Hubble Spies Jupiter Eclipses.jpg|thumb|Jupiter Eclipses]] One year on Jupiter is 4,335 Earth days or 11.87 Earth years long. A Jupiter year is about equal to four-tenths (or two-fifths) of a Saturn year. Thus after every two Saturn years, Jupiter has completed five full orbits about the Sun. So after 59 years, Saturn and Jupiter will be back in nearly the same position. When the orbits of two planets are simple ratios of each other like this, it is called a '''resonance'''.<br clear=all /> == How much would Jupiter’s gravity pull on me? == If someone were floating close to the cloud tops of Jupiter, it would pull them down with a force about two and a half times as strong as the force of Earth’s gravity. Jupiter’s rapid rotation causes the equator to bulge out. This would also cancel out about 10 percent of gravity’s force on them if they were at the equator. The amount of this counteraction becomes lower the closer they get to the poles. == Who is it named after? == [[Файл:Statue_of_Zeus.jpg|thumb|left|Statue of Zeus (Jupiter) in Olympia, Greece]] Jupiter (Latin ''Iuppiter'') is named after the king of the Roman gods, also called Zeus in ancient Greece. The god Jupiter was known for causing lightning strikes on Earth. He is associated with the eagle and the oak tree. [[Wikijunior Solar System/Saturn|Next Topic: Saturn]] [[Категория:Ҡояш системаһы|Юпитер]] <noinclude> [[ar:ويكي الأطفال:نظام شمسي/المشتري]] [[bs:Wiki_junior_Sunčev_sistem/Jupiter]] [[de:Wikijunior Sonnensystem/ Jupiter]] [[es:Wikichicos/Sistema_Solar/Júpiter]] [[nl:Wikijunior:Zonnestelsel/Jupiter]] [[pl:Wikijunior:Układ_Słoneczny/Jowisz]] [[fi:Wikijunior_Aurinkokunta/Jupiter]] [[zh:Wikijunior:太阳系/木星]] </noinclude> 6to7du9n8vv7uhjdta9f2t5r38tsam1 0 3626 25002 24985 2023-05-02T04:32:45Z Kwamikagami 1053 25002 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #aaa; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em;"> <div style="text-align:center">'''Ҡояш тураһында<br /> факттар''':</div> [[file:Sun symbol (heavy blue).svg|80px|☉︎]] ИҒТИБАР: Бер ваҡытта ла Ҡояшҡа тура ҡарамағыҙ, күреү һәләте боҙола. *Әгәр Ҡояшҡа телескоптан ҡараһағыҙ, һуҡыр ҡалыуығыҙ бар. *Ҡояш [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙән]] 150 000 000 километр (93 миллион миль) алыҫлыҡта. *Яҡтылыҡ Ҡояштан Ергә 8 минут эсендә килеп етә. Әгәр Ҡояшта шартлау булһа, [[Ҡояш системаһы/Ер|Ерҙә]] тик 8 минуттан һуң ғына күренер ине. *Ҡояшта һәр секунд һайын 4 миллион тонна газ энергияға әүерелә. *Ҡояш диаметры Ерҙекенән 109 тапҡыр ҙурыраҡ. </div> == Нимә ул Ҡояш? == '''Ҡояш''' — Ергә иң яҡын урынлашҡан йондоҙ. Бик ҙур плазма хәлендәге газ шары. Газ — беҙ һулаған һауа, шар эсендәге гелий. Ҡояш өҫтөндә температура — 5 500 °C, ә эсендә 15 миллион °C№ҡа етә. Ҡояш водородтан (70%) һәм гелийҙан (28%) тора. Секунд һайын бер нисә тонна водород гелийға әүерелә, ошо процесстан йылылыҡ һәм яҡтылыҡ барлыҡҡа килә. Ҡояш Ергә йылылыҡ һәм яҡтылыҡ бирә. Ҡояш йылытҡанға Ерҙә үҫемлектәр үҫә. Үҫемлектәрҙән аҙыҡ һәм яғыулыҡ алабыҙ. Үҫемлек ҡалдыҡтарынан барлыҡҡа килгән нефть һәм таш күмерҙе яғып, йорттарҙы йылытабыҙ, эшкәртеп бензин алабыҙ. Ҡояшһыҙ Ерҙә тормош булмаҫ ине. ===Ҡояштың ҙурлығы=== Ҡояш ул иҫ китмәле ҙур шар. Хатта ғәйәт ҙур [[Ҡояш системаһы/Юпитер|Юпитер]] уның янында кескенә шар. Уның киңлегенә 109 Ер киңлеген һалып булыр ине. Ҡояш системаһының 99.86% массаһы Ҡояшта. Әгәр Ҡояш өҫтөнә баҫһағыҙ, ауырлығығыҙ ерҙәгегә ҡарағанда 28 тапҡыр ауырыраҡ булыр ине, сөнки Ҡояштың массаһы ҙур һәм гравитация көсө лә көслөрәк тарта. Ҡояш өҫтөнә миллионлаған Ерҙе ҡуйып булыр ине. Ҡояш Ерҙән бик алыҫ, шуға ғына бәләкәй булып күренә. Башҡа йондоҙҙар менән сығыштырғанда Ҡояш уртаса ҙурлыҡта. Ҡояштан күпкә ҙурыраҡ һәм бәләкәйерәк йондоҙҙар бар. ===Ҡояштың өҫлөгө === Ҡояштың Ерҙеке кеүек ҡаты тышсаһы юҡ. Ҡояш — газ һәм плазманан торған утлы шар. Ҡояштың үҙәгенән алыҫлашҡан һайын газ тығыҙлығы кәмей. Ҡояштың күренгән ҡабығын "фотосфера", йәғни "яҡтылыҡ шары" тип атайҙар. Беҙ яҡтылыҡ барлыҡҡа килгән Ҡояштың өҫлөгөн күрәбеҙ. Фотосферанан юғарыраҡ та Ҡояшта бик күп материалдар бар. Ҡояштың әүҙемлеге ваҡытында ҙур газ массалары ҡояштан айырылып сыға. == Ҡояш нисек йылыта һәм яҡтырта? == Ҡояш Ерҙәге төп энергия сығанағы булып тора. Был энергия Ҡояшта бер туҡтыуһыҙ барған '''ядро синтезе''' реакцияһында барлыҡҡа килә. Дүрт водород атомы бергә ҡушылып бел гелий атомын барлыҡҡа килтерә. Материяның айырмаһы энергияға әүерелә. Шундай уҡ энергия водород бомбаһы шартлағанда барлыҡҡа килә. [[Файл:Inside the sun.PNG|Ҡояштың эсендә нимәләр бар? Төрлө төҫтәр менән төрлө зоналар күрһәтелгән.]] ; Төш (Core) : Ҡояштың үҙәге бик тығыҙ, ҡурғаштан 12 тапҡыр ауырыраҡ. Температура биу юғары, 15 000 000 °C. Ҡояштың төшөндә ядро реакциялары бармай. ; Радиация зонаһы (Radiative zone) : Был зонала яҡтылыҡ һәм йылылыҡ барлыҡҡа килә лә өҫкә урлылып сыға. Был зоналағы газ бик тығыҙ, бүленеп сыҡҡан яҡтылыҡты һәм йылылыҡты бер нисә тапҡыр сағылдырып, оҙон юлдар үткәреп кенә өҫкә сығара. ; Конвекция зонаһы (Convection zone) : Конвекция зонаһында тығыҙлығы түбәнерәк булған йылы газдар өҫкә күтәрелә, йылылығын космосҡа таратып, һыуынған газдарҙың тығыҙлығы арта, ауырыуған газдар түбән төшә. Конвекция зонаһында шундай газ ағымдары барлыҡҡа килә. == Ҡояшта ла таптар бар == [[Файл:Sunspot.gif|thumb|Ҡояш таптары]] Ҡояш өҫлөгөндәге ҡараңғы урындарҙы Ҡояш таптары тип атайҙар (Sunspots). Ҡояш өҫлөгөндә был урындар һалҡыныраҡ, шуға ҡараңғыраҡ булып күренә. Һалҡыныраҡ булһа ла, температура 4000 °C (7000 °F)тирәһе. Ҡояш таптары магнит ҡыры үҙгәреүҙән барлыҡҡа килә. Магнит ҡырында конвекция процессы туҡтала һәм һыуына. Был урындар ҡарараҡ булып күренә. Ҡояш өҫтөндә таптар төркөм булып барлыҡҡа килә һәм Ҡояш менән әйләнеп йөрөй. Таптарҙың әйләнеү циклы яҡынса 11 йыл. == Иҫкәрмәләр == * NASA. The Chromosphere &mdash; [http://science.msfc.nasa.gov/ssl/pad/solar/chromos.htm] * Col, Jeananda. Enchanted Learning/Zoom Astronomy [http://members.enchantedlearning.com/subjects/astronomy/sun/sun.shtml] 1998–2005 * ''Usborne Internet-Linked Science Encyclopedia'', Usborne Publishing Ltd. ISBN 0794503314[http://www.usborne.com] * Dickinson, Terrence. ''The Universe and Beyond''. Firefly Books ISBN 1552093611 [[Категория:Ҡояш системаһы|Ҡояш]] [[ar:ويكي الأطفال:نظام شمسي/الشمس]] [[bs:Wiki junior Sunčev sistem/Sunce]] [[de:Wikijunior Sonnensystem/_Die_Sonne]] [[es:Wikichicos Sistema Solar/El Sol]] [[nl:Wikijunior:Zonnestelsel/Zon]] [[zh:Wikijunior:太阳系/太阳]] [[fr:Wikijunior:Système solaire/Le soleil]] l736iuqkngyka75ecf1s0css010ar2r 0 3627 20150 14071 2020-02-01T20:27:43Z ~riley 810 lint error 20150 wikitext text/x-wiki [[File:Corvus corax (NPS).jpg|thumb|300px]] #Ҡара ҡоҙай,<br /> Ҡарап урай,<br /> Емтек һорай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ppz3zg6m2bxcsiv72tot2s5s82juvrs 0 3628 14076 14075 2017-08-23T21:53:38Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14076 wikitext text/x-wiki [[File:Tin of condensed milk.jpg|thumb]] '''Ҡуйыртылған һөт''' (сгущенка) — балаларҙың да, ололарҙың да яратып ашаған тәмлекәсе. Уны икмәккә һылап үҙен генә лә ашарға була, бынан тыш сәйгә әҙерләгән күп десерттар составына ҡуйыртылған һөт инә. Күпселек магазинда һатылған банкалы ҡуйыртылған һөткә өҫтөнлөк бирә. Ләкин өй шарттарында әҙерләнгәне тәмлерәк тә, ә иң мөһиме, файҙалыраҡ та. Өйҙә яһалған ҡуйыртылған һөттө ҡурҡмайынса балаға ашатырға мөмкин. Өйҙә ҡуйыртылған һөт яһарға теләүселәр өсөн бер-нисә кәңәш. Иң яҡшыһы, яңы һауылған һөт алырға кәрәк. Әгәр ул юҡ икән, магазиндан майлылығы иң юғары булған пастеризацияланған һөт йәки һөт өҫтө һатып алығыҙ. Бешереү өсөн төбө ҡалын булған алюмин кәстрүл йәки бәләкәй ҡаҙан алығыҙ. Әгәр барыбер ҙә һөт күмһеп ҡуйыр тип ҡурҡһағыҙ, һыулы парҙа бешерергә мөмкин. Шәкәр урынына шәкәр пудраһы ҡулланырға ярай, был хатта ҡулайыраҡ та, сөнки уның составында аҙыҡтың консистенцияһын яҡшырта торған крахмал бар. Шәкәр ни тиклем күберәк, шул тиклем татлыраҡ килеп сыға һәм тиҙерәк бешә. Ҡуйыртылған һөт төйөрһөҙ генә килеп сыҡһын тиһәгеҙ, бешерә башлағас та балғалаҡ осонда сода һалып ебәрергә мөмкин. Тәмен һәм төҫөн төрлөләндерергә уйлаһағыҙ, какао өҫтәргә була. Әҙер ҡуйыртылған һөттө быяла банкаларҙа һыуытҡыста һаҡлайҙар. Ҡатнашманы оҙағыраҡ ҡайнатып, махсус формаларға һалһаң, ирис кәнфиттәре килеп сыға. Ҡатнашмаға аҡ май өҫтәп ебәрергә була, тағы ла тәмлерәк килеп сыға, тик был осраҡта оҙаҡ һаҡлап булмай. Бешергәндә һөт ҡуйырмай йонсотһа, әҙерәк аш содаһы төшөрөгөҙ. Ванилин ҡуйыртылған һөткә хуш еҫ бирә. == Ябай ҡуйыртылған һөт == Хәҙер иң ябай ҡуйыртылған һөттөң рецебы менән танышайыҡ. == Ингредиенттары == * 1 л яңы һауылған һөт * 300—500 г шәкәр ҡомо (ниндәй татлылыҡта кәрәк булыуына ҡарап) * 1 семтем аш содаһы == Әҙерләү == Ҡайнатҡанда һөт ташып китмәһен өсөн тәрән кәстрүл алабыҙ, уға һөттө ҡоябыҙ, шәкәр һәм соданы өҫтәйбеҙ. Кәстрүлде уртаса утҡа ҡуйып ҡатнашманы болғай-болғай ҡайнатып сығарабыҙ. Массаһы өстән бергә кәмегәнсе шул уҡ температурала бешерәбеҙ, даими рәүештә болғатып торабыҙ, тиҙерәк бешерәм, тип утты арттырмағыҙ, һөт күмһеп китмәһен. Һөт ҡуйыра биреп, төҫө лә ҡоңғортлана төшкәс, утты һүндерәбеҙ ҙә, һөттө банкаға ҡойоп алабыҙ. Сама менән сәғәттән ашыу ваҡыт китә. == 15минутта ҡуйыртылған һөт == == Ингредиенттары == * 1 стакан яңы һауылған һөт * 1стакан аҡ шәкәр ҡомо * 3 аш ҡалағы аҡ май == Әҙерләү == Тәрән кәстрүлгә һөттө ҡоябыҙ, шәкәр һалып утҡа ултыртабыҙ. Шәкәре иҙелгәнсе туҡтауһыҙ болғайбыҙ. Аҙаҡ аҡ май өҫтәйбеҙ. Ҡатнашма ҡайнап сыҡҡас та, утын арттырабыҙ, өҙлөкһөҙ болғатып торабыҙ. Көслө утта һөт ныҡ күперә, ташып түгелмәһен өсөн бейек кәстрүл алырға кәрәк. 10 минут үткәс тә, утты һүндереп, кәстрүлдәге һөттө күбеге төшкәнсе тағы бер тапҡыр болғайбыҙ һәм быяла банкаға ҡойоп алабыҙ. Һөт ҡуйырманы, шыйыҡ килеп сыҡты тип борсолмағыҙ. Ҡайнар килеш шыйыҡ һымаҡ булһа ла, аҙаҡ һыуынғанда үҙенән үҙе ҡуйыра ул. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Һөт]] p260ie5i9n3f50cej1hf7p0c39jo5rg 0 3629 25048 14082 2023-07-27T08:45:23Z Aidar254 420 25048 wikitext text/x-wiki “Әсәй, иртәгә мәктәптә конкурс була. Мин торт бешереп алып барам! Уҡытыусы апайға әйттем!!!” Аптырауымдан артыма ултыра яҙҙым. ”Бәй...Мин торт бешерә белмәйем дә ул,улым”,-тим. “Әссәй!!! Мин һиңә ярҙам итәм. Белмәһәң, өйрәтәм!” Бер ғәҙәте бар улымдың, берәй нәмәне теленә алдымы, өҙмәй ҙә ҡуймай. Иң еңеле, ризалашып ҡотолоу))))) Шулай итеп, Арыҫлан улым башланғыс класта уҡығанда, икәүләшеп “Ҡырмыҫҡа иләүе” тортын бешерергә өйрәндек. Әйткәндәй, шул тиклем тәмле булғандыр инде,хатта маҡтау ҡағыҙы менән бүләкләнде улым. Төрлөсә итеп үҙгәртә торғас, үҙемә оҡшағанса итеп бешерергә өйрәндем хатта. Ауыҙҙа иреп кенә тора. Ашап ҡараған береһе үҙенә рецебын һорап ала. Һеҙҙең менән дә бүлешке килә, әхирәттәр!! Башта бер ҡап (200 гр.) '''аҡ майҙы''' иретеп алырға. Ярты стакан '''шәкәр''', ярты стакан '''ҡаймаҡ''', '''һеркәлә''' һүндерелгән ярты балғалаҡ '''аш содаһы''', самалап он өҫтәп ҡаты ғына итеп '''ҡамыр''' баҫырға. Аҙаҡ шул ҡамырҙы дүрт өлөшкә бүлеп ярты сәғәт тирәһенә туңдырғысҡа ҡуям. Шулайтһаң, ит турағыстан үткәргәндә йәтеш була. Ул арала бер банка '''ҡуйыртылған һөттө''' һауыты менән һыуҙа ҡайнатырға кәрәк. Магазинда әҙере лә һатыла ул, әммә уның тәме бөтөнләй икенсе. Шуға ла, йыбанмай ғына ҡайнатып алығыҙ. Тик кәстрүлгә һыуҙы күп итеп һалығыҙ! Атыу студент саҡта һыуҙы әҙ һалып ҡайнатып хәтәр уҡылдыҡ, бомба ише шартланы)))) Ҡуйыртылған һөттө 40 минут ҡайнатҡас, һыуытырға алып ҡуям. Эҫе килеш асып ҡуймағыҙ банканы, бешерһегеҙ. Һыуынғанын көтөгөҙ! Аҙаҡ ярты ҡап аҡ май ҡушып туғығыҙ. Үәт, крем әҙер! Уй, күп һөйләп, ҡамырҙы онотоп ташланыҡ та. Йәһәт кенә табаны майлағыҙ,йә минең һымаҡ пергамент ҡағыҙы йәйегеҙ. Ит турағыстан теге ҡамырҙы үткәреп табаға һалабыҙ, йәғни башта печеньелар бешереп алабыҙ. Үтә ҡалын итеп һалмағыҙ, тигеҙ бешмәҫ. Әгәр мейес тигеҙ бешермәһә, ҡарап тороғоҙ,йәме. Бер яғы бешһә, печеньеларҙы йәһәт кенә алып икенсе яғына әйләндереп һалырға ла була. 20 минут тирәһе бешә ул. Шулайтып бөтә бешереп алдыҡ, аш бүлмәһенә тәмле еҫтәр таралды!!! Әҙ генә һыуынғас, печеньеларҙы ваҡларға кәрәк. Ҡул менән эшләйем был эште. Сөнки ҡасан туҡтарға икәнен бармаҡтарым үҙҙәре һиҙә. Мәшәҡәт инде тәү ҡарашҡа, әммә тәмле бит. Шунан ошо ваҡланған массаға кремды һалып бутап, тәрилкәгә һалығыҙ ҙа,үҙегеҙ теләгәнсә биҙәгеҙ. Шунда уҡ ашамағыҙ, саҡ ҡына сабыр итегеҙ. Кремы нығыраҡ һеңһен, йомшаҡ булыр. Мин был юлы өҫтөнә M&M's, шоколад ҡырып һалдым. Ашығыҙ тәмле булһын,дуҫтарым!!! (Гөлназ Ишемғолова) [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hm3iuwn6b3t6wtsjjsdt0u186lc15fz 0 3630 14085 14084 2017-08-23T21:53:39Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14085 wikitext text/x-wiki [[File:Finger = 5 open.JPG|thumb]] [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] <!-- --> l4iwayq8rz4nh7sckhkp62eaoop5s6f 0 3631 19882 14091 2019-06-29T05:43:02Z ZUFAr 381 19882 wikitext text/x-wiki [[File:Spallaebraccio.JPG|thumb]] #Ике яғымда ике ҡарауыл. #Үҙе түңәрәк, үҙе яҫы<br> Сатлы һәнәктең башы. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 44xxw0z3d61g857x7z45zumgtl4sh78 0 3632 14098 14097 2017-08-23T21:53:39Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14098 wikitext text/x-wiki '''Ҡуликмәк''' — сөсө ҡамырҙан бешерелгән икмәк. == Ингредиенттар == * Аҡ он * Эремсек һыуы йәки кефир (ҡаймаҡ һыуын, йәғни май эшләгәндә сыҡҡан айранды ҡулланырға ла мөмкин) * Сода * Тоҙ * Май (аҡ май, маргарин, үҫемлек майы) == Әҙерләү ысулы == Кефир, сода, тоҙ, майҙы ҡушып туҡығандан һуң, йомшаҡ итеп ҡамыр баҫыла. Табаның ҙурлығына самалап ҡамырҙан 2-3 см ҡалынлығында йәймә эшләйҙәр. Ҡыҙыу мейестә йәки духовкала 30 минут тирәһендә бешереп алалар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]][[Category:Икмәк]] o0qwjipi3s5sqkotdnm88y4udb0l0cd 0 3633 18876 14107 2018-01-02T06:59:00Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18876 wikitext text/x-wiki '''Ҡулғикмәк''' — икмәктең был төрө ябайлығы менән айырыла. Әммә танһыҡҡа бик тәмле ризыҡ һәм ҡабалан саҡта бешерергә йәтеш. Атамаһына килгәндә, йәһәт кенә, ҡулдан ғына әҙерләй һалып, бешереп алғанға күрә, шулай аталалыр. [[File:Ҡулғикмәк.jpg|thumb|Ҡулғикмәк]] == Ингредиенттар == # Он # 1 стакан шыйыҡ май (үҫемлек майы) # 1 стакан һыу # 1 аш ҡалағы шәкәр # 0,5 сәй ҡалағы сода (уксуста тондоролған) # Сама менән тоҙ == Әҙерләү == Һыуытҡыстан алынған шыйыҡ майға һыуыҡ һыу һәм ҡалған бөтә ингредиенттарҙы өҫтәгәс, самалап он ҡуша барып, ҡаты ғына ҡамыр баҫабыҙ. Табаның ҙурлығына ҡарап, 1,5-2 см ҡалынлыҡта йәймәләр әҙерләйбеҙ. Майланған табаларҙа мейестә, йәки духовкала бешереп алабыҙ. Эҫеләй ҙә, һыуынған килеш тә, сәй янына ҡуйырға бик тәмле аҙыҡ килеп сыға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] 9s1cq538g2ktrc1ryooz7h3smxkq3ky 0 3634 24290 14111 2022-03-19T09:53:50Z ZUFAr 381 24290 wikitext text/x-wiki # Ҡырҙа — Ҡырайман,<br />Ерҙә — Еләймән,<br />Һыуҙа — Һөләймән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] garzdnetx8fsfpsq33vtcvhbusixymg 0 3635 15995 15994 2017-08-29T14:22:48Z Азат Хәлилов 311 15995 wikitext text/x-wiki [[File:УФА-ЛАДЬЯ. АРТ.РЕМЕСЛА. СУВЕНИРЫ 55.jpg|thumb]] # Ҡырҙа үҫкән бер бала,<br />Өйгә килеп моң һала. # Ҡырлы-ҡырлы йор бала,<br /> Йөрәгеңә моң һала. # Аяғы алаптай,<br />Кәүҙәһе таяҡтай,<br />Ҡорһағы көбәктәй,<br />Башы табаҡтай. # Аяғын-башын киҫтем,<br /> Ҡорһағын биш ерҙән тиштем.<br /> Эсенә өрҙөм,<br />Моңланғанын күрҙем. # Ауыҙы бар, һүҙе юҡ,<br /> Тауышы бар — теле юҡ. # Еҙ ҡамсы илата,<br /> Төрлө көйҙө көйләтә,<br /> Ҡош теле менән һөйләтә. # Йәнле йәнһеҙҙе көйләтеп,<br /> Халыҡты илата. # Йәнле йәнһеҙҙе көйләтә,<br /> Тыңлағанды илата. # Аяғын-башын киҫтем,<br /> Ҡорһағын тиштем.<br /> Эсенә өрҙөм —<br /> Моңайғанын күрҙем. # Таҡыя башын тарбайтып,<br /> Үҙе урманда үҫә.<br /> Елкендереп күңелде,<br /> Йәшен-ҡартын бейетә.<br /> Наҙлы моңло был ҡорал<br /> Ниндәй исем йөрөтә?" [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 17qyagrk1zfz7nxc2eutvefk1l7b4fw 0 3636 14122 14121 2017-08-23T21:53:40Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14122 wikitext text/x-wiki [[File:Rubus idaeus20100818 269.jpg|thumb]] #Еҙ уймаҡтың эсендә<br /> Ҡанлы бармаҡ ултыра. #Ҡыҙыл битле ҡыҙ баҫҡан,<br />Ҡыҫып алһаң — ҡан ҡоҫҡан. #Оҙон ҡурай үләндәр,<br />Ҡыҙыл алҡа элгәндәр. #Тәме тәмле,<br />Алһыу тәнле,<br />Үҙе йәмле. #Әй, ҡан тамды, ҡан тамды,<br />Ҡан тигәнем бал булды. #Барса ерен ҡан алыптыр — ҡаны юҡ <br />Үҙе берҙер — балаларының һаны юҡ. #Бәләкәй генә ҡапсыҡ,<br />Ҡапсыҡ эсендә ҡыҙыл битле ҡарсыҡ #Ҡыҙыл битле ҡарсыҡ,<br />Ауыҙы бар, теше юҡ,<br />Уны һөймәҫ кеше юҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] t29qo3msmmaqwms7nj26wpwgxeuoy5w 0 3637 16977 14134 2017-09-28T05:25:17Z ZUFAr 381 /* Ингредиенттар */ 16977 wikitext text/x-wiki [[File:Wheatberries.jpg|thumb]] '''Ҡурмас''' — тын игендән әҙерләнә торған аҙыҡ. Ниндәй шарттарҙа ла боҙолмай. Башҡорттар, ғәҙәттә, уны оҙойлы юлға ала торған булған. == Ингредиенттар == * [[w:Бойҙай|Бойҙай]] == Әҙерләү ысулы == Ғәҙәттә, бойҙай бөртөктәренән әҙерләнә. Тәүҙә бойҙайҙы ҡыҙҙырып, ҡурмас эшләп алалар. Ҡурмасты табала йәки йәйпәк ҡаҙанда ҡыҙҙыралар. Өс-дүрт ус бойҙай һалып, ағас ҡалаҡ менән болғап торорға кәрәк. Бөртөктәр ҡыҙарғас, тешләп ҡарайҙар. Кетерләп, сыртлап ыуалып торһа, ҡурмас өлгөргән була. Дөрөҫ әҙерләнгән ҡурмас хуш еҫле һәм бик тәмле була. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] apx0ov62z91fxagbd2z8or3inj4k0jz 0 3638 19749 14138 2018-12-29T16:03:08Z ZUFAr 381 19749 wikitext text/x-wiki # Мең күҙ булып ҡарап тора,<br />Уны тотҡан бала ауыҙын йыра. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2q9b25v8ljclr69hpdtcpy4r4l5t01t 0 3639 14143 14142 2017-08-23T21:53:40Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14143 wikitext text/x-wiki [[File:Fried eggs.jpg|thumb|right]] '''Ҡурылған йомортҡа, тәбейә''' — тауыҡ йомортҡаһынан табала әҙерләнгән ризыҡ. == Кәрәкле аҙаҡ-түлек == * [[Йомортҡа|Йомортҡа]] — 1-5 дана. * Үҫемлек майы йәки аҡмай. Маргарин, жир булһа ла ярай. * Тоҙ. * Тәмләткестәр. == Әҙерләү ысулы == Табаға май һалып утта ҡыҙҙырырға, тоҙ өҫтәргә. Йомортҡаны ватып табаға ҡойорға. Өҫтөнә ваҡланған сыр, йәшелсә турарға мөмкин. Йомортҡа бешкәнсе ҡыҙҙырырға. Аҡмай урынына үҫемлек майы, маргарин, жир ҡулланырға мөмкин. == Һылтанмалар == * [http://www.cookforfun.ru/yaichnitsa-s-bekonom Рецепт Яичницы с беконом] [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[en:Cookbook:Fried Eggs]] 1tm78o0ywzjj8s01rsxamc8xdmj4n3g 0 3640 14148 14147 2017-08-23T21:53:41Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14148 wikitext text/x-wiki [[File:Schweinebraten mit Knödel und Krautsalat.jpg|thumb]] # Өф итмәгәндә өф иттерә,<br />Етешкәнде хуш иттерә,<br />Етешмәгәнгә аҫтын (төбөн) күрһәтә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] j9f56a36ccv2ytn14wbedlmqd6ujsea 0 3641 19508 19507 2018-06-12T04:19:43Z ZUFAr 381 19508 wikitext text/x-wiki [[Файл:Shell Island 1985.jpg|мини|справа]] #Асыла ла ябыла,<br /> Һыу буйында табыла. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sb1ekvznfihq4qz5tbyvk8ivbybz0kl 0 3642 14155 14154 2017-08-23T21:53:41Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14155 wikitext text/x-wiki # Ҡорған ҡорған,<br> Сите борған. # Ҡорғаны ҡоролған,<br> Уртаһы йырылған. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8pku8chfsuiwh4g1hdbso43mbd6z79s 0 3643 14158 14157 2017-08-23T21:53:41Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14158 wikitext text/x-wiki #Урмандан сығыр,<br />Бикәнтәйе тотор,<br />Биктимере һуйыр,<br />Оло ҡатыны бешерер,<br />Кесе ҡатыны төшөрөр,<br /> Балалары ашар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rtrm4kpc3mxbbwbw252ed398g4z2pmq 0 3644 14167 14166 2017-08-23T21:53:41Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14167 wikitext text/x-wiki [[File:Devadass.jpg|thumb]] #Талғыр һыйырым тал сәйнәй <br />Тал төбөндә бөксәңләй. #Сал тәкәлә мөгөҙ юҡ. #Урмандан сығыр,<br />Ялан буйлап сабыр. #Йылына ике тапҡыр тунын алмаштыра #Кәкре ҡайын аҫтында <br />Ураҙбикә бөксәңләй . #Йөнө йомшаҡ, үҙе ҡурҡаҡ. #Йәйен һоро, ҡышын аҡ,<br />Уға шулай яҡшыраҡ . #Бәләкәс кенә Батыш,<br />Ҡайын аҫтында ятыш.<br />Шарт итте, ялт итте,<br />Шырлыҡҡа инеп юҡ булды. #Әйтәйем бер йомаҡ:<br />Йәйен һоро, ҡышын аҡ.<br /> Ҡыҫҡа ҡойроҡ, ҙур ҡолаҡ. #Әлеге лә баяғы,<br />Бар ине пар аяғы.<br />Үҙе ҡурҡаҡ, һаҡ була,<br /> Ҡыш мәлендә аҡ була. #Бер атым бар — мәңге,<br />Ҡолаҡтары шәңге.<br />Баҙарға илтеп һаттым иһә,<br /> Давайлайһың динге. #Ботаҡ аҫтында монтоҡ,<br /> Ҡойроғо сонтоҡ. #Ҡыуылдым-ҡыуылдым,<br /> Ҡырға килеп быуылдым. '''Ҡуян эҙе''' #Кәкре ҡайын аҫтында<br />Хандың ҡыҙы юл һалған. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] c3eqng2j237iqo43bwym46bty3hu7gn 0 3645 14171 14170 2017-08-23T21:53:41Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14171 wikitext text/x-wiki [[File:Świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum.jpg|thumb]] [[File:Chaerophyllum bulbosum 2.jpg|thumb]] #Ҡаҙый-ҡаҙый алма таптым,<br> Ҡаҙып төшкәс, көмөш таптым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] raq3btnnloui3gdb1jzmgip3qkuj25t 0 3646 19908 14178 2019-08-19T18:32:24Z Aidar254 420 19908 wikitext text/x-wiki [[File:Starr 070908-9221 Rumex acetosella.jpg|thumb]] [[File:Pirozshki 030.jpg|thumb]] Иртә яҙҙан файҙалы үҫемлектәрҙән иң беренсе булып ҡуҙғалаҡ күренә башлай. Әскелтем тәме булған был үҫемлек оҙон ҡыштан һуң организм витаминдарға ҡытлыҡ кисерә башлағанда бигерәк тә шифалы. В витамины буйынса уға еткән үҫемлек юҡ. Ҡуҙғалаҡ ашаған кеше күңел төшөңкөлөгөнә бирешмәй, йоҡоһоҙлоҡтан интекмәй, уға һыуыҡ тейеп тә бармай. Күҙ өсөн дә файҙалы, йөҙҙө алһыулата, ти торғайны ололар. Быға ҡуҙғалаҡ япрағындағы А витамины булышлыҡ итә икән. Ҡанды таҙарта, теште нығыта. Ҡатындарҙың «еләк ваҡытын» оҙайта, тигән Әбү Ғәли Сина. Шулай ҙа ҡуҙғалаҡты ҡулланғанда һаҡ булырға кәңәш ителә. Бөйөрҙә таш, эсәк ауырыуҙары булһа, быуындарға тоҙ ултырһа, ҡуҙғалаҡты тик иртә яҙҙа ғына ҡулланыу хәйерле, сөнки уның составындағы әскелтем тәм биреүсе калий тоҙо туплана барып, июлдән уны ашарға яраҡһыҙ итә. Ҡуҙғалаҡты 40 йәштән һуң фәҡәт бешереп ашау хәйерле, сөнки пуриндарҙың күплеге һаулыҡҡа зыян килтереүсән. Ауырлы ҡатындарға ла уны ашауҙан тыйылып тороу зарур. Ҡаймаҡ йәки ҡатыҡ һалып бутарға тәҡдим ителә, сөнки һөт кислотаһы ҡуҙғалаҡ кислотаһының тәьҫирен бөтөрә. Органик кислоталарға, витаминдарға һәм минералдарға бай ҡуҙғалаҡтан бик тәмле бөйөрөктәр бешерергә була. == Ингредиенттары == '''Ҡамыр өсөн''' * 250 г он * 3 йомортҡа * 85 г маргарин * бер семтем тоҙ '''Эслек өсөн''' * 250 г эремсек * Ҙур бәйләм ҡуҙғалаҡ * 1 йомортҡа Ондоң уртаһында соҡор яһап, 2- 3 йомортҡа һытабыҙ, тоҙ һибәбеҙ, ҡырғыстан үткәрелгән маргарин менән ҡамыр баҫабыҙ. Уны йомарлап, шыптырға һалабыҙ һәм ярты сәғәткә һыуытҡысҡа ҡуйып торабыҙ. Эремсеккә 1 йомортҡа ҡушып ныҡ итеп тасҡап болғатабыҙ, ваҡ итеп туралған ҡуҙғалаҡ, тәменсә тоҙ һалып бутайбыҙ. Әгәр татлы эслек яратһағыҙ, шәкәр ҡушырға ла мөмкин. Ҡамырҙы ярты сантиметр ҡалынлығында йәйәбеҙ, ул табанан бер аҙ ғына ҙурыраҡ диаметрлы булырға тейеш. Маргарин менән майланған һәм он һибелгән табаға ҡамырҙы урынлаштырабыҙ. Эслеген һалабыҙ, тигеҙләйбеҙ һәм ҡамырҙың ситтәрен бер аҙ эслек яғына бөгә биреп, матурлап биҙәйбеҙ. 170 градус эҫелектәге мейестә йәки духовкала 40-50 минут бешерәбеҙ. «Башҡортостан ҡыҙы» журналынан алынды. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] 1oxktdver6ntw2i0bnr2euucfu74m3n 0 3647 14183 14182 2017-08-23T21:53:42Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14183 wikitext text/x-wiki [[File:0063 Schlesische Ampfersuppe, 2013.JPG|thumb]] Яҡындарығыҙҙы витаминдарға, төрлө минералдарға һәм эфир майҙарына бай булған туҡлыҡлы һәм файҙалы аш менән һөйөндөрөргә теләйһегеҙме, улайһа рәхим итегеҙ, ҡуҙғалаҡтан йәшел борщ. == Ингредиенттары (8 кешегә иҫәпләп) == * Ярты кило самаһы һөйәкле ит * 400 г самаһы картуф * 1 дана кишер * 5 йомортҡа * Ҙур бәйләм ҡуҙғалаҡ * 1 бәйләм йәшел укроп * 1 бәйләм йәшел петрушка * 1 бәйләм һарымһаҡ япраҡтары * Тәменсә йәшел һуған * Тәменсә тоҙ * Лавр япрағы * 3 л һыу == Әҙерләү == Кәстрүлгә 3 л самаһы һыу ҡоябыҙ, итте йыуып һалабыҙ ҙа утҡа ҡуябыҙ. Ит ҡайнап сыҡҡас, утын кәметеп, сәғәт ярым самаһы бешерәбеҙ. Бешеп сыҡҡас, итен алабыҙ, һурпаһын һөҙәбеҙ. Һурпаға әрсеп, шаҡмаҡлап туралған картуфты һалып бешерергә ҡуябыҙ. Һурпаға самалап тоҙ һалабыҙ һәм картуфты йомшарғансы бешерәбеҙ. Ул арала кишерҙе ваҡ ҡына итеп турап ашҡа өҫтәп ебәрәбеҙ. Итте һөйәгенән айырып алып, шаҡмаҡлап турайбыҙ. Йәшел тәмләткестәрҙе ваҡ ҡына, ә ҡуҙғалаҡты саҡ ҡына эрерәк итеп турайбыҙ. Йоморолай көйө ҡаты итеп бешерелгән йомортҡаны түңәрәкләп ҡырҡырға. Ашҡа итте һалып ҡайнатып сығарырға һәм 3 минут самаһы талғын ғына утта тоторға. Ҡайнап торған һурпаға йәшел тәмләткестәрҙе, ҡуҙғалаҡты, лавр япрағын һәм йомортҡаны өҫтәргә һәм утты һүндереп, кәстрүлдең ҡапҡасын ябырға һәм тағы 5 минут томалап ултыртып алырға. Тәмле генә түгел, файҙалы ла йәшел аш әҙер. Табынға бирергә генә ҡала. == Аҙыҡ та, дауа ла == * Ҡуҙғалаҡ С һәм К витаминдарына бай (иммунитетты, капиллярҙарҙы нығыта, зәнгенән һаҡлай). * Витамин В9, йәки фолий кислотаһына бай(анемияны иҫкәртә) * Аш һеңдереүҙе еңеләйтә, эстәге шеш һәм яраларҙы дауалай. Ағыуҙарҙы йоғошһоҙландыра, аллергиянан һаҡлай. Ашҡаҙандың, бауырҙың эшен яҡшырта. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] [[Category:Картуф]] [[Category:Ит аштары]] keqtmdl88swv7korgd8bjbnnxq4itae 0 3648 16975 14188 2017-09-28T05:22:51Z ZUFAr 381 /* Ингредиенттары */ 16975 wikitext text/x-wiki [[File:Zupa szczawiowa 5.jpg|thumb]] Йәй көнө ҡуҙғалаҡ өлгөргәс бешерәләр. Әҙ калориялы, витаминға бай аш. Ҡайнар һәм һалҡын килеш тә ашарға була. == Ингредиенттары == * 3-4 дана картуф * Ҙур бәйләм [[w:ҡуҙғалаҡ|ҡуҙғалаҡ]] * 2 кишер * 1 уртаса ҙурлыҡ башлы [[w:һуған|һуған]] * 4-5 [[йомортҡа|йомортҡа]] * Тәменсә ҡаймаҡ == Әҙерләү == Картуфты әрсеп, шаҡмаҡлап турарға. Кәстрүлгә һыу, туралған картуфты һалып, утҡа ҡуйырға. Ике кишерҙе эре ҡырғыс аша үткәреп, һуғанды ваҡ ҡына итеп турап табала үҫемлек майында 5 минут самаһы ҡыҙҙырырға. Кәстрүлдәге һыу ҡайнап сығып 5-7 минут самаһы үткәс, табалағы ҡыҙҙырылған һуған менән кишерҙе өҫтәргә. Утын кәметеп тағы 10 минут самаһы ҡайнатырға. Ҡуҙғалаҡты йыуып, ҡаты һабаҡтарынан айырырға һәм ваҡ ҡына итеп турарға. Ҡуҙғалаҡты ашҡа һалып, болғап, ҡайнатып сығарырға. Сеүәтәгә 5 йомортҡаны һытып сәнске йәки миксер менән еңелсә бутап алырға. Ашты болғай-болғай йомортҡаны нәҙек кенә ағым итеп ҡойорға. Ашҡа йомортҡаны ҡаты итеп бешереп, ваҡ ҡына турап та һалырға була, кемгә нисек оҡшай. Ҡуҙғалаҡ ашын ҡаймаҡ менән бирергә була. ==Ҡуҙғалаҡтың файҙаһы== * аҡһымдар, клетчатка, углеводтар; * органик кислоталар (ҡуҙғалаҡ, алма, лимон); * витаминдар: В, К, А, РР, биотин, токоферол, аскорбин кислотаһы(Вит С); * флавоноидтар, дубиль матдәләр, эфир майҙары; * минераль тоҙҙар ( кальций, магний, фосфор, тимер, цинк); [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] [[Category:Картуф]] 6augapzwfk3sr0hyv8951zhbj2z8va7 0 3649 19915 14193 2019-08-26T03:42:58Z Aidar254 420 19915 wikitext text/x-wiki [[File:Coleoptera collage.png|thumb|]] # Ҡош-ҡош итә — ҡапҡаға ҡуна,<br> Дыу-дыу итә — дуғаға ҡуна. # Алтын башлы, көмөш ҡанатлы. # Сөм ҡара — йылан түгел,<br> Мөгөҙө бар — һөҙгәк түгел,<br> Ҡанаты бар — беснәк түгел,<br> Осҡанда мыш-мыш килә,<br> Тупраҡҡа йәшеренә.<br> Был нимә?<br> Йә, кем белә? # Үҙе ҡара — ҡарға түгел,<br> Мөгөҙө бар — үгеҙ түгел,<br> Алты аяғы бар — тояҡһыҙ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7iksh5srgownoui8s173ar20u345w1e 0 3650 20408 20397 2020-03-04T18:35:43Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20408 wikitext text/x-wiki == Ҡыйыҡ туҡмас == Ҡамыр өсөн: * юғары сортлы он 40-45 г * [[йомортҡа]] 10 г * һыу йәки һурпа 7-8 г == Әҙерләү ысулы == Был туҡмас өсөн һалма икенсе төрлөрәк әҙерләнә. Юғары сортлы ондо, иләп һауытҡа һалғас, уртаһына соҡор яһап, шунда һурпа йәки һыу, тоҙ менән йомортҡанан туҡып әҙерләнгән ҡатнашманы ҡоялар. Ҡаты, ләкин һуҙылып торған ҡамыр баҫыла. Әҙер ҡамырҙы, күтәрелһен өсөн, еүеш таҫтамал менән ябып, 15-20 минутҡа ҡуйып торорға кәрәк. Аҙаҡ ҡамырҙы 1-2 мм ҡалынлығындағы йәймәгә йәйеп киптерәләр һәм 1,5-3 см киңлегендәге таҫмаларға киҫәләр. Таҫмаларҙы бер-береһенә ҡатлап һалып, дүртмөйөш, өсмөйөш рәүешендә ҡыйыҡ итеп киҫәләр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] q28zcnzehc8mksg7evjebr9eytyzdoh 0 3651 14205 14204 2017-08-23T21:53:42Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14205 wikitext text/x-wiki # Өйҙә тора, сәйҙә тора,<br /> Алһаң — ялтырай,<br />Таҡһаң — шалтырай. # Биле ҡайҡы, үҙе үткер. # Бейҙе бей иткән бөк(ө)рө бил. # Дуға тиһәң — ағас түгел,<br />Ураҡ тиһәң — тимер түгел,<br />Айға оҡшаш, йәнгә хас. # Ҡара бейәм ҡылт итә,<br />Ҡабырғаһы ялт итә. # Көндөҙ буйҙа,Кис өйҙә,<br />Алһаң — ялтырай<br />Таҡһаң — шалтырай # Ялтыр башым, ялтырама,<br />Яныма алам, ҡалтырама. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qgvtc0o1pgnlsgqnan7vi20f145b9w8 0 3652 14209 14208 2017-08-23T21:53:43Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14209 wikitext text/x-wiki # Аяҡ аҫты ҡылйылан. # Эйелдем, үрелдем —<br />Әбей сәсен мин үрҙем. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s30mr7c9i1jyi7ybh2y1eyum862jk5o 0 3653 14214 14213 2017-08-23T21:53:43Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14214 wikitext text/x-wiki [[File:Kumys-bottle.jpg|thumb]] # Бешәләр, бешәләр ҙә<br /> Ҡойоп әсәләр. # Ҡолон ашын ҡойоп эстек. # Ауыҙға инә, танауҙан ала. # Ҡабарам, ҡабарам да<br /> Ҡунаҡ алдына барам. # Ҡылыҡһыҙҙы тилертә,<br />Булдыҡһыҙҙы тилмертә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] c93z5r3unkd3thgnbu277tcbvflfben 0 3654 19816 14217 2019-03-08T09:21:46Z Aidar254 420 19816 wikitext text/x-wiki # Шапыр-шопор төпкә төшә,<br />Аҡ йылғаһы ташып сыға. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jek6y9sp4brpabo6nubf1aguxa1cl8t 0 3655 20152 18777 2020-02-01T20:28:56Z ~riley 810 lint error 20152 wikitext text/x-wiki [[File:Wildgansflug.jpg|thumb|300px]] # Аҡлы-күкле күл буйынан<br /> Ике сатлы юл һуҙыла. # Ике сатлы еп ҡуҙғалды.<br /> Күк күлгә инеп юғалды. # Балан-балан барҙыр,<br /> Балан ҡыуаҡ шарҙыр,<br /> Ун ике ботаҡ үҙҙәре,<br /> Мәрйен кеүек теҙелер,<br /> Ебәк кеүек һуҙылыр. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lwgxawhicd3vump8sx7ocb0w5glfko7 0 3656 14231 14230 2017-08-23T21:53:43Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14231 wikitext text/x-wiki [[File:Fire ants02.jpg|thumb|]] # Бейек тауға менәләр,<br> Тоҡтар йөкмәп киләләр. # Бейек тауға менәләр,<br> Утын йөкмәп киләләр. # Йомро башлы ҡәйнә<br> Йүгереп-йүгереп йөк ташый. # Бәләкәй генә урыҫ малайы<br> Йүгерә-йүгерә йөк ташый # Шау, шау, шау ҡамыш<br> Шыуҙырышып бара, имеш,<br>Утыҙ ике йомортҡаһын<br> Ташлап китеп бара, имеш. # Йомро башлы, нескә билле. # Тауға менгәндә таймаҫ,<br> Ат тояғы тейгәндә үлмәҫ. # Үҙе бәләкәй булһа ла<br> Үҙенән ҙур күтәрә. # Билән-билән билән атым,<br> Тауға менһә, таймаҫ атым. # Билән-билән билән ат,<br>Биле нәҙек көрән ат.<br>Тауға менһә, таймаҫ ат,<br>Талаҡ тейһә, үлмәҫ ат. # Биле нәҙек билән ат,<br>Барынан да көслө ат.<br>Тауға менһә, таймаҫ ат,<br>Арыу-талыу белмәҫ ат, <br>Ул нимә була?<br> Уйлап тап. # Билән-билән билән ат,<br>Биләнский көрән ат. # Тауға менһә, таймаҫ ат,<br> Һыуға төшһә, батмаҫ ат. # Түше ҡалын, биле нәҙек,<br> Эҙләгәне — аҙыҡ. # Ерән атым бик ярһыу:<br> Бар белгәне — йөк ташыу. # Үҙе бәләкәй генә булһа ла тау-таш аҡтара. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5xiaeonyp27zo9z7cw6291fsxsqqolp 0 3657 14237 14236 2017-08-23T21:53:43Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14237 wikitext text/x-wiki [[File:Fourmilière.jpg|thumb|]] # Иләк тулы тарым бар,<br> Күтәрә алһаң, барын да ал. # Ҡырҙа ҡыҙыл ҡаҙан ҡайнай. # Ҡара урман уртаһында<br> Ҡара-ҡыҙыл ҡаҙан ҡайнай. # Ҡайынһарҙа ҡара ҡаҙаным ҡайнай. # Ите лә юҡ, һыуы ла юҡ,<br> Ҡаҙаны ҡайнап тора. # Яланда майлы сүлмәгем ҡайнай. # Яланда Ялбай, майлы сүлмәк ҡайнай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ffjoiz3n2mppulaz5dyi86cc43nraeh 0 3658 14243 14242 2017-08-23T21:53:44Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14243 wikitext text/x-wiki [[File:Funnel Cake With no Toppings.jpeg|thumb|left]] '''Ҡырмыҫҡа иләүе торты''' == Составы == * 3 йомортҡа * 1 стакан шәкәр * 3 аш ҡалағы көнбағыш майы * 3 аш ҡалағы һөт * 1 сәй ҡалағы аш содаһы == Әҙерләү == Йомортҡаны шәкәр менән яҡшы итеп туҡыйбыҙ. Һөт май сода кәрәгенә самалап он һалып катыраҡ итеп ҡамыр баҫабыҙ. Берәр сәғәткә һыуытҡысҡа ҡуйып торабыҙ. Әҙер ҡамырҙы ит турағыс аша үткәреп, майланған табаларға һалырға. Мейестә йәки духовкала 180 градус йылылыҡта 50-60 минут бешерергә. Әҙер ҡамырҙы ҡуйыртылған һөт (варенная сгущенка). Бутап тәрилкәгә матур итеп иләү рәүешендә өйөп ҡуйырға кәрәк. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:!Main category]] sidjvdgv0nsdwbf6tdpcqdfvzgx6cjr 0 3659 24598 14249 2022-12-22T10:50:22Z ZUFAr 381 24598 wikitext text/x-wiki [[File:Centopeia1.jpeg|thumb]] # Еүештә йөрөр хәле бар,<br> Ҡырҡ төрлө тәне бар,<br> Исеме менән есеме бер. # Үҙе бәләкәй, аяҡтары күп. # Үҙе тере — ҡаны юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] n55ff7uuc6cradf8f467z960p16ysyk 0 3660 24292 14257 2022-03-19T09:55:09Z ZUFAr 381 24292 wikitext text/x-wiki [[File:Petróleum lámpa.jpg|thumb|right]] # Өфө-өфө-өфө баш,<br> Эсе ҡыуыш, тышы таш. # Ике башы тишек,<br>Уртаһы быяла ишек,<br> Күрергә күркәм,<br> Тоторға ҡурҡам. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] i0mszw17uoeiqddog9hnouk4zs1bsuj 0 3661 14262 14261 2017-08-23T21:53:44Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14262 wikitext text/x-wiki [[File:Wintry scenery.jpg|thumb]] [[File:Cherry Blossom in Branch Brook Park, NJ - 2012.JPG|thumb]] #Аҡ күбәләк осоп китте,<br />Ҡара ҡарға килеп ҡунды. #Аҡ юрғаным алып ҡуйҙым,<br /> Йәшел юрғаным йәйеп ҡуйҙым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kujx8f92d1z7sv128wj3c6yzjrsqmzs 0 3662 14269 14268 2017-08-23T21:53:44Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14269 wikitext text/x-wiki [[File:AndesTowerHills1.jpg|thumb]] # Бабайым килә һағынып,<br />Аҡ толобон ябынып. # Бер ҡарт килә ҡағынып,<br />Ауа-түнә абынып,<br />Аҡ сәкмәнен ябынып. # Аҡ бабай, аҡ бабай,<br />Аҡ туныңды ҡаҡ, бабай. # Ҡурыштыра, бөрөштөрә,<br />Ике ҡулды һуғыштыра. # Донъяла бер аҡ тана,<br />«Мин көслө», — тип маҡтана. # Битеңде алландырыр,<br /> Өҫтөңдө ҡарландырыр [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ft5dicrtbsb5hjar0zo4x8fipwsu893 0 3663 14275 14274 2017-08-23T21:53:44Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14275 wikitext text/x-wiki # Бәләкәй генә йорт,<br />Эсе тулы ҡорт. # Бер сапсаҡта мең егет. # Бер киҫмәктә мең егет. # Кибет,<br />Кибет эсендә йөҙ егерме егет. # Тәҙрәһе юҡ, ишеге юҡ,<br />Эсе тулы ваҡ халыҡ. # Алтын-алтын яп(ы)раҡ,<br />Ятҡан ере туп(ы)раҡ;<br />Алтын менән ҡаплаған,<br /> Көмөш менән һаплаған. # Ишекһеҙ, тәҙрәһеҙ булған,<br /> Эсенә кеше тулған. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gmqrkdstefds65tdcoiod8yz9mxtqpq 0 3664 14279 14278 2017-08-23T21:53:45Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14279 wikitext text/x-wiki ''<small>Мәҡәлә «Башҡортостан ҡыҙы» журналында баҫылған, 2012 й.</small>'' [[File:Two Blintz on the Plate.jpg|left|150px]] Ҡоймаҡ өсөн ярты литр һөт, бер ҡалаҡ шәкәр, 2 йомортҡа, стакан ярым он, 1/8 балғалаҡ аш содаһы, 0,25 балғалаҡ тоҙ, 10 грамм үҫемлек майы талап ителә. Эслек өсөн 60 грамм аҡ май, 250 грамм ҡыҙыл балыҡ алына. Һытылған йомортҡаға тоҙ, аш содаһы, шәкәр ҡомо ҡушып туғырға. Йылымыс һөт өҫтәп, яҡшылап болғатырға. Үҫемлек майы, он, самалап ҡайнатылған һыу ҡушырға. Майлы табала йоҡа ғына итеп ҡоймаҡ ҡойорға. Бешерелгән һәм нәҙек кенә итеп ҡырҡылған ҡыҙыл балыҡ итен ҡоймаҡ эсенә һалып урарға. Өҫтөнә май яғырға. <small>''Альбина ҒӨБӘЙҘУЛЛИНА яҙып алды''</small> [[Category:!Main category]][[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 7cr7ab67xu76bpsp4np2g2flkxn3t24 0 3665 14283 14282 2017-08-23T21:53:45Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14283 wikitext text/x-wiki '''Ҡыҙыл эремсек''' — башҡорт халҡының бик затлы ризыҡтарының береһе. == Әҙерләү ысулы == Сейләй ойоған һөттө эсенә май һөртөлгән һауытҡа ҡойоп, талғын утҡа ҡуялар. Эремсеге айырылып сыҡҡас, һыуын бер аҙ кәметәләр. Артабан эремсек ҡыҙарғансы ҡайнатыуҙы дауам итәләр. Тигеҙ ҡыҙарһын һәм төбө көймәһен өсөн болғатып торалар. Һыуы парға әйләнеп бөткәс, ҡыҙыл эремсекте киптереп һаҡларға һалырға мөмкин. Ҡыҙыл эремсектең, боҙолмай торған әҙер һәм туҡлыҡлы аҙыҡ булараҡ, баһаһы бик ҙур. Табынға бал, шәкәр, май, ҡаймаҡ йәки башҡа тәмләткестәр ҡушып бирелә. Хәҙерге вакытта тәүҙә ит турағыстан үткәреп алалар. Унан, тәмләткестәр ҡушып, баҫалар һәм йомғаҡтар эшләйҙәр. Сәй янына ҡуйыла торған бик тәмле ризыҡ килеп сыға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Һөт ]] [[Category:Сей ҡатыҡ]] [[Category:Май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡаймаҡ]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Бал]] bacazelweqmejvrc98fp6di0do4bdjw 0 3666 14291 14290 2017-08-23T21:53:45Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14291 wikitext text/x-wiki [[File:Cloche.jpg|thumb]] # Алтын аҙбар эсендә<br /> Ала ҡолоном кешнәй. # Еҙ аҙбарым эсендә<br /> Кескәй генә ҡолон кешнәй. # Еҙ һарайым эсендә<br /> Еҙнәм аты кешнәйҙер. # Үҙе аранда, тауышы яланда. # Алтын аяҡ күбәләк,<br /> Йомортҡаһы түңәрәк. # Тилли-тилли-тилликәй,<br /> Тилереп килә тилекәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] klnmv7k8wp0p7m0ukshw77lvwstaye5 0 3667 19791 14297 2019-02-04T16:31:41Z Aidar254 420 19791 wikitext text/x-wiki #Ике мөгөҙө,Алты аяғы,<br />Береһенең дә юҡтыр тояғы. #Тегеүсе тиһәң — тегеүсе түгел,<br /> Итексе тиһәң — итексе түгел.<br /> Ауыҙында — энәһе,<br />Ҡулдарында — ҡайсыһы. #Ҡыҫҡыстай ҡыҫа,<br />Урыны тик һыуҙа. #Алға ла йүгерә,<br />Артҡа ла йүгерә,<br />Ҡыҫып ала,<br />Һелкеп һала. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5ecqnic3zbfbs7zjkkuwdksdqq46409 0 3668 19949 19947 2019-09-05T04:30:02Z Aidar254 420 19949 wikitext text/x-wiki [[File:Qistibi.jpg|thumb|right|Ҡыҫтыбый]] [[File:Ҡыҫтыбый.jpg|thumb|Бөрйән районының Байназар ауылында йәшәүсе Ҡотлобаева Көнһылыуҙың эше]] '''Ҡыҫтыбый''' — башҡорт милли аш-һыуының бер төрө. Татарҙарҙа, шулай уҡ Урта Азияның күп кенә халыҡтары аш-һыуында ла осрай. Ҡыҫтыбый сөсө ҡамырҙан бешерелә. Эслек өсөн тары, ҡарабойҙай бутҡаһы, картуф иҙмәһе ҡулланыла. == Ингредиенттар == '''Эслек өсөн:''' * Һөт — 150 мл. * Тары ярмаһы — 50 г. * [[Һары май|һары май]] — 20 г. * Тоҙ '''Ҡамыр өсөн:''' * Он — 1 стакан. * Һөт йәки сей [[Ҡатыҡ|ҡатыҡ]] — 1 стакан * 1 йомортҡа * Тоҙ == Әҙерләү ысулы == Ҡамырын йомортҡа һытып, һөткә йәки сей ҡатыҡҡа баҫалар. Ҡамырҙы таба ҙурлығына самалап, бәләкәй генә йоморсаҡтарға бүлеп сығалар. Йоҡа ғына итеп йәймә йәйәләр. Ҡоро табала йәймәләрҙең ике яғын да бешереп алалар. Йәймәләр һыуынмаҫ элек (һыуынһа һынырға мөмкин) яртыһына эслек һалалар. Икенсе яртыһы менән ҡаплайҙар, йәғни ҡыҫалар, тик ситтәрен бөрмәйҙәр. Өҫтәлгә бирер алдынан тышын иретелгән һары йәки шыйыҡ май менән майлайҙар. Көндәлек аҙыҡ итеп тә, ҡунаҡҡа һый итеп тә әҙерләйҙәр. Эслеге төрлөсә булһа ла, ҡамыры бер үк төрлө әҙерләнә. [[Файл:Картуфтан ҡыҫтыбый.jpg|мини|Картуфтан ҡыҫтыбый]] [[Category:Һөт]] [[Category:Тары ярмаһы]] [[Category:Һары май]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Он]] [[Category:Ҡатыҡ]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Башҡорт милли ашы]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] 7x33jfj46unz95sxxais60kuc1d6q5l 0 3669 20061 14319 2020-01-15T17:32:35Z Айсар 394 аныҡлаштырыу 20061 wikitext text/x-wiki [[File:Sup z grybamy.jpg|thumb|right]] '''Ҡыҫыр аш''' — эс майы менән ярманан әҙерләнә. == Ингредиенттар == * Һыу — 400—450 г * эс майы — 30-40 г * башлы һуған — 25-30 г * тары ярмаһы — 40 г * картуф — 100—150 г * ҡатыҡ йәки ҡорот — 20-30 г * тоҙ һәм борос сама менән == Әҙерләү ысулы == Эс майын (йылҡы, һыйыр малы, тауыҡ, ҡаҙ һ.б.) һалҡын һыуҙа йыуып, ваҡлап турағас, тәрән табаға һалып, утҡа иретергә ҡуйырға кәрәк. Уға туралған һуған ҡушып, болғай-болғай ҡыҙҙырырға. Май иреп бөткәс, уны һуғаны менән бергә кәстрүлгә ҡайнар һыуға бушаталар һәм таҙартып йыуылған тары өҫтәп, 10-15 минут бешерәләр. Аҙаҡ ваҡлап туралған картуф, тоҙ һәм тәмләткестәр өҫтәп, аш өлгөргәнгә саҡлы бешерәләр. Табынға ҡуйыр алдынан ашты ҡорот йәки ҡатыҡ менән тәмләндереп бирәләр. Был ашты борсаҡ йәки башҡа төрлө ярма менән дә әҙерләйҙәр. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] m2s2071rbhnlyh09f3n0gybto8edc6w 0 3670 19881 14328 2019-06-29T05:42:47Z ZUFAr 381 19881 wikitext text/x-wiki [[File:Туралған һалма.jpg|thumb|left]] '''Ҡыҫыр туҡмас''', йәғни итһеҙ туҡмас. Туҡлыҡлы һәм шул уҡ ваҡытта диетик аш. Башҡорттар элек-электән күберәк яҙ, йәй айҙарында бешереп ашағандар. == Алырға == * бер ҡуш ус он * ике йомортҡа * бер ҡалаҡ һөт * бер сынаяҡ йылымыс һыу * ирегән [[Һары май|һары май]], ҡорот == Әҙерләү == Тәүҙә онға бер йомортҡа һытып, йылымыс һыу менән ҡамыр баҫып алабыҙ. Йәйеп киптереп туҡмас ҡырҡабыҙ. Өс литрҙан ашыуыраҡ һыу алып, ҡайнатырға ҡуябыҙ. Һыу ҡайнап сыҡҡас, бер аш ҡалағындай ирегән һары май, кәрәгенсә тоҙ һалып ебәрәбеҙ ҙә артынса туҡмасты төшөрәбеҙ. Бер йомортҡаны бер ҡалаҡ һөткә һытып, ныҡ итеп туҡып алабыҙ. Туҡмас бешер алдынан, ашты болғай-болғай, был шыйыҡсаны яйлап ҡына ҡоябыҙ. Йомортҡа тиҙ генә бешә. Ашты ҡоротлап, өҫтәп һары май һалып ашарға кәрәк. Ҡорот урынына ҡатыҡ туҡып та һалалар. Һыуған мотлаҡ түгел, әгәр ҙә яратһағыҙ, йәшел һыуған турарға мөмкин. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hdtfg1fu997fhxqow6m33lh76kgjgox 0 3671 14332 14331 2017-08-23T21:53:46Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14332 wikitext text/x-wiki # Ҡыҙыл-ҡыҙыл кейенгән, Ҡыҙыл шәлгә төрөнгән.<br />Алдым шәлен, ябындым,<br />Аҡ мамыҡҡа тарындым. # Ҡыҙыл кәпәсен һалды,<br />Буйыма тейеп алды,<br />Ары үтте, бире үтте,<br />Бар зәхмәтте алып китте. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gh3ihtvcn5atiditt64cf3dwttv3kbf 0 3672 20155 14339 2020-02-01T20:29:24Z ~riley 810 lint error 20155 wikitext text/x-wiki [[File:Balance scale IMGP9728.jpg|thumb|300px]] #Ике табаҡ, бер сабаҡ. #Өс аяҡҡа бер тояҡ. #Ике табаҡ,<br /> Береһе: «Төшәм», — ти,<br /> Береһе: «Менәм», — ти. #Ике тояҡҡа алты аяҡ. #Алты аяҡ, ике тояҡ,<br /> Уртаһында тел,<br /> Аҡылың булһа, тап та бел. #Алты аяҡ, ике тояҡ,<br /> Елкәһе юл, уртаһы тел,<br /> Тояғы йөрөмәй,<br /> Аҡыллы аңлар,<br /> Ахмаҡ тыңлар. #Алты аяҡ,<br /> Алты аяҡҡа ике тояҡ:<br /> Уртаһында тел,<br /> Теле тирбәнмәй,<br /> Тояғы йөрөмәй,<br /> Аҡыллы аңлай,<br /> Ахмаҡ тыңлай. #Алты аяҡ, ике тояҡ,<br /> Кәмбер-кәмбер, уртала бер тел. #Ике сарыҡ, алты аяҡ,<br /> Уртаһында тел,<br /> Аҡылың булһа, уйлап бел. #Бохарҙан килгән пел,<br /> уртаһында тел,<br />Алты аяҡ,<br />Алты аяҡҡа ике сарыҡ. #Бер ағайға өс ҡул. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] at2vzwnkkvl41zf4n52posx8va98i0m 0 3673 14345 14344 2017-08-23T21:53:46Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14345 wikitext text/x-wiki [[File:(Unmowed) grass 1.JPG|thumb]] # Сәсмәй-нитмәй нимә үҫә донъяла. # Яҙын донъяға килә,<br /> Көҙөн һарғайып үлә. '''Болон, үлән''' # Йәшел балаҫ йәйелә бара,<br /> Биҙәктәре күбәйә бара. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8moerku3slt8qdq6kdc3148ak8hjhyx 0 3674 14350 14349 2017-08-23T21:53:47Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14350 wikitext text/x-wiki '''Үпкә-бауыр ризығы ''' — малды салғандан һуң, уның үпкә, бауыр, йөрәк, бөйөрҙәрен ҡулланып, әҙерләнгән төрлө ризыҡ. Уларҙың иң ҡиммәтлеһе — бауыр, уны паштет, консерва эшләү өсөн киң ҡулланалар. Йөрәк, бөйөрҙәр туҡмас, кәбеҫтә аштары, һурпаһыҙ блюдо өсөн файҙаланыла. Төрки халыҡтарҙа үпкә-бауыр башлыса тултырма эшләүгә тотонола. Малдың үпкә — бауыры аҙыҡ-түлек сифаты буйынса иттән һис кенә лә түбән тормай, ҡайһы бер осраҡтарҙа хатта өҫтөн дә һаналыуы мөмкин, сөнки ул ентекле эшкәртеү талап итә. Был ризыҡта тимер һәм D витамины күп була. ''Гөлсәриә Әбилева'' (БашВикинан күсерелде) [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:!Main category]] hnkf6izdtw13s9mtlqlgzzy63b63nnp 0 3675 14355 14354 2017-08-23T21:53:47Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14355 wikitext text/x-wiki [[File:Misky A girl plaiting her hair.jpg|thumb]] # Ярға йылан йәбешкән. # Тал башына ҡара йылан аҫылған. # Хәмбил бауы ергә етмәй,<br> Ваҡытында тартмағас. # Сәбәнәйҙең сыбыртҡыһы<br> Һырт буйына һуҙылған. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gqzb0f6kvkairzj7bh16t77cz9fgvl9 0 3676 24826 14360 2023-03-03T12:59:39Z Aidar254 420 24826 wikitext text/x-wiki [[File:Паук и паутина.JPG|thumb]] # Алты аяҡлы — Алып түгел,<br> Дүрт күҙе бар — дейеү түгел.<br> Арҡаһына арҡанлағаны — эсәк түгел,<br> Ебе нескә — ебәк түгел. # Өй түрендә мөйөштә<br> Ҡыл иләк элгән фәрештә. # Түшәмдә, мөйөштә<br> Ҡулһыҙ яһаған иләк тора. # Балтаһыҙ килде, таҡтаһыҙ өй һалды. # Арҡаны нәҙек булһа ла,<br> Эләкһәң, китә алмаҫһың. # Күрер-күрмәҫ күҙҙәре,<br> Селтәр бәйләй үҙҙәре. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 211fq5z4ecvf5s7a02gsc2c3id2r2zi 0 3677 14368 14367 2017-08-23T21:53:47Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14368 wikitext text/x-wiki [[File:Large bonfire.jpg|thumb]] [[File:Feu-de-paille-couverture.ogg|thumb]] # Эйелеп-эйелеп етә килә,<br />Еткән ерен йота килә,<br />Ҡайынлыҡтан үтә килә,<br />Ҡайын һыуын эсә килә. # Ялт -йолт итә килер,<br />Итәген-еңен йыя килер,<br />Ҡайынлыҡҡа етә килер,<br />Ҡайын һыуын эсә килер. # Үрелә килә, үрелә килә,<br />Ҡау үләнен ҡыҙыра килә,<br /> Ҡарурманға керә килә,<br />Ҡайын һыуын эсә килә. # Ана бара, юлы ҡара. # Үҙе саба, ҡойроғо ҡала.<br /> '''Яланда усаҡ яҡҡан урын''' # Ҡыҙыл үгеҙ ятҡан ергә<br /> Ҡырҡ йылһыҙ үлән үҫмәҫ [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] kv11q8eau8mk2339w3u2aqu7q82f15o 0 3678 14373 14372 2017-08-23T21:53:47Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14373 wikitext text/x-wiki [[File:Atelier démontage de fer à repasser - 15.JPG|thumb|right]] # Ҡыҙыу табанлы сана<br> Бер сигенә, бер бара,<br> Юлы шымарып ҡала. # Һаҙлыҡлы юлдан пароход бара,<br> Уның артынан тап-таҡыр юл ҡала. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h8uvovjwd83eshh59i0ekq3gw4embs9 0 3679 14384 14383 2017-08-23T21:53:48Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14384 wikitext text/x-wiki '''Үҙ ҡурында әсетеп бешергән арыш икмәге'''[[File:Үҙ ҡурынан бешерелгән арыш икмәге.jpg|thumb|left]] == Ингредиенттар == * Арыш һәм бойҙай оно * Тоҙ * Май (үҫемлек майы) * Шыйыҡлыҡ (һыу) * Тәмләткестәр (тмин, әнис, көнбағыш һәм башҡа орлоҡтар, киптерелгән хуш еҫле үлән онтағы) == Әҙерләү ысулы == Быяла банкала 2-3 ҡалаҡ арыш онон, үҙен генә, йылымыс һыу менән шыйыҡ ҡаймаҡ ҡуйылығында иҙеп, 1-2 көн йылымыс урында әсетеп алаһың. Әҙер булған әсеткене ҡапҡаслы иркен һауытҡа бушатып, 0,75-1,0 л самаһы йылы һыу өҫтәйһең. Ҡуйы ғына ҡатыҡ шыйыҡлығына еткәнсе, самалап арыш оно ҡуша-ҡуша, яҡшы итеп болғатаһың. Ҡапҡасы менән ябып, һауыттың үҙен дә йылы итеп урап, йылы урынға ҡамырҙы ҡабартырға ҡуяһың. Бер-нисә сәғәттән һуң, күпереп, һауыт тултырып әсеп сыҡҡан ҡамырҙан иң тәүҙә баяғы банкаға, киләһе осраҡ өсөн, 2-3 ҡалаҡ ҡур алып ҡалаһың. Ҡалаҡ менән болғай алырлыҡ массаға еткәнсе, күпергән ҡамырға бойҙай һәм арыш ондарын ҡатыштырып, 1 аш ҡалағы тирәһе тоҙ, 2-3 ҡалаҡ үҫемлек майы, тәмләткес орлоҡтар (әнис, тмин, көнбағыш орлоғо һ.б.), йә булмаһа, төрлө хуш еҫле үләндәрҙе порошок хәленәсә онтаҡлап, барыһын бергә ҡушып баҫаһың. Майланған табаға һалғас, һыуға тығып еүешләгән ҡул менән ҡаты ҡамырҙың өҫтөн матурлап, һылап, тигеҙләйһең һәм өҫтөн сепрәк менән ябып, тағы бер-нисә сәғәткә йылы урынға ҡуяһың. Ҡамыр ҡабарып, күтәрелгәс, эҫе мейестә, йә духовкала 180—190 градуста 60-70 минут тирәһе бешереп алаһың. Әҙер булған икмәкте, өҫтөн таҙа ҡалын сепрәк менән ҡаплап, яйлап һыуытаһың. [[Category:Башҡортса]] [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] ad1kvjzsgmsl4i3hqzdxup5laakijqx 0 3680 24767 14389 2023-02-09T15:12:48Z Aidar254 420 24767 wikitext text/x-wiki == Ингредиенттар == * төрлө тәмләткесле киптерелгән икмәк (сухариктар) * краб таяҡсалары * ҡыяр * помидор * майонез * йәшел борсаҡ == Әҙерләү == Әҙер йәшелсәләрҙе, краб таяҡсаларын, кипкән икмәкте ебетеп, майонез менән бутайбыҙ. Турама табынға һыуытылған килеш бирелә. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] feaarottb0iarv53z7191u4n32uoj66 0 3681 24895 14392 2023-03-23T12:46:23Z Aidar254 420 24895 wikitext text/x-wiki [[File:Roncevaux Gourde de vin en peau ex-voto.JPG|thumb]] # Ҡара бейәм ҡайҡалай,<br> Эсендәген сайҡалай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] oli58pd5b5etmi08qmfhso827om5144 0 3682 14399 14398 2017-08-23T21:53:48Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14399 wikitext text/x-wiki [[File:Выставка АГРО в Уфе 6.jpg|thumb|right]] # Ер аҫтында ай йөрөй. # Ер аҫтында йылтыраҡ. # Шар-шор итәлер,<br> Ярып кереп китәлер. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8tvq6zngeo3hu3jj67eu7wjlcjux86e 0 3683 20149 14405 2020-02-01T20:27:33Z ~riley 810 lint error 20149 wikitext text/x-wiki [[File:Sabota Lark (Mirafra sabota).jpg|thumb||300px]] #Тауҙан бейек,<br />Үләндән тәпәшәк. #Бер ҡошом бар, тынмай,<br />Ағасҡа оя ҡормай,<br />Өйө — ерҙә,<br />Йыры — күктә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gsbpd1658gdqv16hob4x0dmpxlqm1zh 0 3684 14408 14407 2017-08-23T21:53:48Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14408 wikitext text/x-wiki #Һоро һарыҡ һыртын Һөңгөм менән йырҙым. 3508. Ана бара — юлы ҡара. 3509. Ҡара ҡуйҙың тиреһен Әйләндереп ҡапланым. 3510. Ай аҫтынан ҡайтҡан — Алтын ҡурай тартҡан; Көн аҫтынан ҡайтҡан — Көмөш ҡурай тартҡан. 3511. Китеп бара — өтөп бара, Ҡара-ҡара — юлы ҡала. 3512. Һигеҙ тарта, Икәү тота — эш бөтә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 77b1t3axl9s7bozss2vkpnbq98t3gf6 0 3685 18789 14412 2017-12-18T10:59:10Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18789 wikitext text/x-wiki [[File:Tualetsapo.jpg|thumb|300px|Һабын киҫәге]] # Мин ни күрҙем, ни күрҙем,<br> Күпереп торған май күрҙем. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s8d2nbuxax05jzcf2b16t4o75g14zd3 0 3686 25023 25022 2023-06-02T22:10:30Z Dcljr 283 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/109.252.85.227|109.252.85.227]] [[Special:Diff/25022|25022]] үҙгәртеүенән баш тартты -- not an improvement, IMO 25023 wikitext text/x-wiki [[Файл:Sroka_Pica_Pica_II.jpg|thumb]] # Ала ат еккән, тыранса тейәгән. # Урмандан сығар, түше сыбар, башы кәлтә, ҡойроғо баҫтырыҡ. # Арбамдың баҫрауы оҙон. # Баҫтырығы оҙон, көлтәһе ҡыҫҡа. # Бәләкәй генә берәү, артында оҙон терәү. # Ағы аҡтай, ҡараһы ҡаҙҙай, мороно моҙҙай, күҙе тоҙҙай, йүгергәне ҡыҙҙай. # Аҡ ере ҡар кеүек, йәшел ере һуған кеүек, йөрөшө мулла кеүек, тауышы шайтан кеүек. # Тауға менһә — тыҡ-тыҡ, тауҙан төшһә — тыҡ-тыҡ. Ике итәге буяулы, йәнгенәһе аяулы. # Өйгә керһәм — шыҡ-шыҡ, тышҡа сыҡһам — шыҡ-шыҡ, ай-һай, үҙәкәй, ҡойроҡ осо биҙәкәй. # Шыҡ-шыҡ шыҡылдыҡ, шыҡая-шыҡая ултырҙыҡ, шыҡмаға донъя тултырҙыҡ. # Аҡ йөнө кершән кеүек,<br> Йәшел йөнө һуған кеүек,<br> Ҡара йөнө һөрмә кеүек,<br> Ултырғаны мулла кеүек,<br> Һыҙғырғаны шайтан кеүек. # Ялт-йолт ялтланған, ялтыр ҡылыс бәйләнгән. # Ала тинле күлдәкле, Сәүрә тинле ситекле. # Ала сапан кейенгән, мал һуйғанға һөйөнгән, шунда төшөп йүгергән. # Ала тунлы тере ҡупай. # Ҡаҙандан ҡара, ҡарҙан аҡ, ураҡтан кәкре, уҡтан төҙ. # Ағы аҡтай, ҡараһы ҡоромдай, мороно моҙҙай, күҙе тоҙҙай, йөрөй ендәй. # Ағы аҡ, ҡар кеүек, ҡараһы ҡара, ҡором кеүек, ултырыуы мулла кеүек, ҡысҡырыуы шайтан кеүек. # Ап-аҡ, һөт кеүек, ҡап-ҡара, белис кеүек, ултырһа, мулла кеүек, ҡыланһа, шайтан кеүек. # Ағы һөт кеүек, ҡараһы болот кеүек, ултырғанда мулла кеүек, йөрөгәндә шайтан кеүек. # Ҡайсы кеүек, ҡайсы кеүек, ҡайсы йәшел, ситса кеүек, ултырһа, мулла кеүек, атлаһа, юрға кеүек. # Кәлт-кәлт итәлер Кәлмәсәүер итеге. Янда йәшел яулығы, Килмешәктә аҙығы. # Ап-аҡ эйәрле, йәшел сатма яулыҡлы; ҡатындар эсәк йыуғанда, беҙ ҙә унда булайыҡ,тал төбөнә боҫайыҡ. # Ап-аҡ эйәрле, йәшел сатма яулыҡлы; ҡыҙҙар сәсен йыуғанда, мин дә унда булайым, тал төбөнә боҫайым, ҡойроғомдо ҡыҫайым. # Башы йәшел яулыҡлы, сатма көмөш эйәрле; ҡатындар эсәк йыуғанда, беҙ ҙә унда булайыҡ, тал төбөнә боҫайыҡ, ҡойроғобоҙ ҡыҫайыҡ. # Көлтәһе ҡыҫҡа, йөгө юҡ, баҫрауы оҙон, йүне юҡ. # Ҡойроғон алһа — башы йәбешә, башын алһа — ҡойроғо йәбешә. # Һауытынан һабы оҙон, үҙе йәнле. # Һауытынан һабы оҙон, ҡалғанан йыраҡ ҡуйҙым. # Кәлтә ҡойроҡ, кәлтә ҡойроҡ, сәпсектәргә бирә бой(о)роҡ. # Келәтенән типкеһе оҙон. # Бәләкәй генә келәткә оҙон терәү терәткән. # Үҙенән ҡойроғо оҙон. # Өй башында һаплы сүмес. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 3qibzjsygmohpuwd74bjvs47otizuk5 0 3687 20012 14428 2019-12-18T15:34:44Z 95.110.53.201 20012 wikitext text/x-wiki [[File:Eucalyptus olida distillation1.JPG|thumb|right|]] # Мейес башы ҡортло кейеҙ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ofnd0m3gx6sb9hyh310eqymg8qb7u9b 0 3688 19083 19001 2018-02-09T03:58:51Z ZUFAr 381 19083 wikitext text/x-wiki Ҡулымда — кескәй генә блокнот. «Усману от Тамары Спиридоновны в день 61-й годовщины и Советской Армии и Военно-Морского Флота»,— тиелгән унда. Артабан шиғыр юлдары: [[File:1973 CPA 4262.jpg|thumb|А. Лактионов. Фронттан хат]] «Силы Армии нашей несметны, <br /> Ее партия к славе ведет. <br />Наша Армия в битвах бессмертна, <br />Как бессмертен советский народ». Уҡытыусы Т. Кузнецова изге теләктәрен : «Помни это, Усман! Будь достойным!» — тип тамамлай. Блокнотҡа Усман В. Высоцкийҙың бер йырын ғына яҙып өлгөргән. Ҡалған биттәре таҙа. Усмандың йәшәлмәгән ғүмере кеүек. Инде ул ҡағыҙ биттәренә бер ни ҙә яҙылмаҫ. Хөкүмәт ҡушыуы буйынса алыҫ афған еренә яуға киткән Усман Хәсәнов туғандары, яҡындары хәтерендә Һәр саҡ 19 йәшлек булып ҡалыр . …37 өйлөк Рафиҡ ауылынан бөйөк Ватан һуғышы ҡырҙарында утыҙлап кеше ятып ҡала. Асылда иһә ҡайғы кисермәгән ғаилә юҡ. Фашист илбаҫарҙарына ҡаршы көрәштә баш һалған ҡорбандар хаҡы Ватан азатлығы менән үлсәнә. Улар ил, тыуған ер өсөн баш һалған. Афған ерендә ҡулдарына ирекһеҙҙән ҡорал алған 18 — 20 йәшлек егеттәр.. Ниҙәр кисерҙе икән улар шыҡһыҙ сит күк аҫтында? Йәндәрен ниндәй уйҙар өттө икән?.. Хәсәновтар ғаиләһендә Усман бишенсе бала булып донъяға килә. Теремек, аҡыллы булып үҫә. Мәктәптә лә һәйбәт уҡый. Айырыуса математиканан. Әҙәби китаптар ярата. Холоҡ - фиғылы оялсаныраҡ, баҫалҡы булһа ла иптәштәре менән йәһәт кенә уртаҡ тел таба белә. — Мал йәнле булды, — тип күҙ йәштәрен һөртә Усмандың әсәһе Йәмилә апай. — Бер заман йөккә көсө етмәгәнгә йәне көйөп, күрше атын туҡмай, . Балаҡайым атты туҡматмай аралап ҡалды. Уҙенең атын егеп, йөктө сығарышып бирҙе. Ғаиләлә 12 йәшлек бесәйҙе «Усмандың бесәйе» тип йөрөтәләр ине бынан ике йыл самаһы элек. Хәҙер ул бесәй бармы икән — белмәйем. Хәсәновтарҙа булып киткәнемә хәтһеҙ көндәр уҙһа ла, бөтәһе лә бөгөнгөләй күҙ алдында ихлас, эскерһеҙ хужалар, Афғанстанда батырҙарса һәләк булған Усмандың һәр дәфтәре, һәр яҙмаһы, һәр һүрәте ҡәҙерләп һаҡланған өй. Бына уның хаттары. «Теге „бегемоттар“ҙы тыуған көндәре менән ҡотларға бер ниндәй открыт¬ка ла таба алманым» (Бегемоттар — ағай- апайҙарының балалары. Усман уларҙы яра¬тып, шулай атай, һәр хатында бәләкәстәр тураһында һора¬ша). «Мине икенсе машинаға күсереп ултырттылар, үҙемдең механигым менән» (Тик һуңынан ғына Усман йөрөгән броневикка ут ҡабып, эки¬паждың саҡ иҫән ҡалғанын белә ата менән әсә). «Беҙ бында өс башҡорт малайы уйнап, көлөп, күңелле йәшәйбеҙ. Берәүһе тураһында Ашхабадтан яҙғайным, Ейәнсура районыныҡы… Икенсеһе Әлшәйҙан. Күңелле малай, һәр ваҡыт көлә лә йөрөй». Һәр ваҡыт көлөп йөрөгөн Әлшәй егете Рауил Мөдәрисов ҡайтыр алдынан ғына һәләк булып ҡала. Унан алда Ғилметдин ағай менән апайға хат яҙып өлгөрә: «Был хатты яҙһам да ҡыйын, яҙмаһам да. Яҙһам, һеҙ тағы Усманды иҫкә төшөрәһегеҙ, яҙмаһам. Усман алдында ғәйепле булырмын, тип уйлайым. Беҙ Башҡортостандан өсәү инек. Юрик Ейәнсуранан, мин Әлшөйҙән, Ашхабадта ла бергә хеҙмәт иттек, өсәү булғас, күңелһеҙ булманы. Афғанстанға бергә эләктек, бер ротаға. Ошо көнгә тиклем ҡайғыһыҙ йәшәнек, бергә ҡайтырбыҙ, тип уйла¬ныҡ. Берәй ергә операцияға сыҡһаҡ, иҫән ҡайтһа ярар ине тип, бер-беребеҙ өсөн ҡурҡа торғайныҡ. Беҙ йыл ярым эсендә бер-беребеҙгә өйрәнеп бөттөк, бер туғандар кеүек йәшәнек. Усман шаян егет ине, төрлө ҡыҙыҡтар һөйләп күңелһеҙ ултырмай ине. Ситтә оҙаҡ йөрөһәң ныҡ һағындыра шул. Усман да, ҡайтҡы килә, һағындым ти торғайны Ул күбеһенсә апаһының, ағаһының ҡыҙҙары тураһында һөйләй торғайны, шул бәләкәс ҡыҙҙарҙы һағынам, ти ине. Усман ротала иң яҡшы оператор-наводчик ине, бөтәһе лә уны маҡтап телгә ала. Беҙ Усманды һаҡлап ҡала алманыҡ шул… Шул алама көндә Усман менән бер машинала 6 кеше ине, бөтәһе лә үлеп ҡуйҙылар шул, бер офицер, ҡалғандары — һалдаттар. Ғилметдин ағай, беҙ һеҙҙең алда үҙебеҙҙе ғәйепле тип һанайбыҙ, сөнки иң яҡын дуҫыбыҙҙы һаҡлай алманыҡ… Мин был хатты ҡайғы уртаҡлашыу өсөн яҙам». Эй, балаҡайҙар, сит-ят ерҙәрҙә, сит-ят халыҡтың проблемаларын «хәл иткән» ут эсендә һаҡлай ала инегеҙме ни бер- берегеҙҙе? һеҙҙең бөрөләнеп тә сәскә атып өлгөрмәгән йәш ғүмерҙәрегеҙ һулыуы өсөн кем яуап бирер икән?! Әсәйҙәрегеҙ күҙендәге йәштәрҙе кем һөртөр, йөрәктөрендәге ҡайғы-хәсрәтте кем кәметер?! Рафиҡ ауылында Хәсәновтaр, әүәл-әүәлдән ихтирам менән файҙалана, Ғилметдин ағайҙың атаһы Шәмсетдин олатай дүрт йыл граждандар һуғышында йөрөп ҡайта. Ҡайтҡас, колхоз ойоштора, заманына күрә уҡымышлы кеше була, русса ла һәйбәт һөйләшә. Колхозда тәүге рәйес — Ғилметдин ағайҙың ҡартатаһы Даминдар Хәсәнов. Ике Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалеры Ғәлимйән Хәсәнов та, кеҫәһендә 50 йылдан ашыу коммунист билеты йөрөткән Сөләймән Хәсәнов та ошо тоҡомдан. Бөгөн һәр бәләлә партияны ғәйепләү модаға инеп китте. Мин партияны юғарыла, етәксе органдарҙа, тураһын әйткәндә, халыҡ елкәһендә ултырған кабинет кешеләре ѳйөрө итеп түгел, ә үҙенең әсе тире менән ғүмер буйы ергә, халыҡҡа хеҙмәт иткән, илгә бәлә ябырылғанда ҡулына ҡорал алып, азатлыҡ өсөн йәнен дә ҡыҙғанмаған миллиондарҙың ойошмаһы итеп күҙ алдыма килтерәм. Шул миллиондарҙың береһе — «афғансы» Усмандың атаһы Ғилметдин ағай Хәсәнов 1956 йылдан бирле коммунист. Бөтә ғүмере хеҙмәттә үткән. 43-сө йылдың әсе ғинуарында 17 йәшлек кенә көйө фашизмға ҡаршы көрәшкә баҫып, ауыр яу юлы уҙған был кеше ысын ихтирамға лайыҡ. — Ауылдан Хәсән Мансуров менән бергә киттек һуғышҡа тип xәтерләй Ғилметдин ағай. Ул минән дә кесе ине. Һаман илап барҙы. Ҡайтманы... Сибек кенә яурындарына ил яҙмышын йөкмәгән 16-18 йәшлек малайҙар… Бөгөн беҙҙең арала улар һанаулы ғына ҡалған. Иҫәндәренең сәстәре салланған, йөҙҙәрен яҙмыш бураҙналары йырғыслаған, күбеһенең һаулығы шәптән түгел. Ә Ғилметдин ағайҙың йөрәген өтөп торған уй-хәсрәте — ғәзиз улының үлеме. Ғилметдин ағайҙың исеме Ленин орденлы Матрай coвхозының Почет кенәгәһенә индерелгән. Яуҙа күрһәткән батырлыҡтары өсөн генә түгел, тыныс тормоштағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн дә. Бик күп Почет грамотаһы араһында Башҡорт АССР-ы Верховный Советы Президиумының Почет грамотаһы ла бap. Ул да Ғилметдин ағайға тырыш хеҙмәте өсөн бирелгән. Аталы-уллы Ғилметдин һәм Усман Хәсәновтар тураһында әллә күпме яҙырға булыр ине. Ғөмүмән, был һәйбәт ғаилә хаҡында. Бәләкәй генә Рафиҡ ауылында йәшәүсе башҡа яҡшы кешеләр, атап әйткәндә Социалистик Хеҙмәт Геройы Абдулла ағай Фәйзуллин Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалеры Миңлеғәли Фазлыев тураһында. Әйткәндәй М. Фазлыев Йәмилә апайҙың ағаһы, һөйләргә булыр ине. Ләкин һеҙҙе ике һалдат — Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Ғилметдин Хәсәнов һәм уның улы, алыҫ афған ерендә һәләк булған Усман Хәсәнов менән таныштырыуҙы маҡсат итеп ҡуйҙым. Халҡыбыҙ иңенә улар иңенә төшкән һынауҙар төшмәһен ине ҡабат. <small>Г. ӘХМӘТҠУЖИНА, Хәйбулла районы. 1982-се йыл. P.S. Усман Хәсәновтың ағаһы Рәжәп Хәсәнов интернетҡа ҡуйыу өсөн әҙерләне. 2016-сы йыл.</small> [[Category:Иҫтәлектәр]] jat4jcnwycsduyrgl1j0yt26w1337mj 0 3689 18942 14445 2018-01-14T03:32:47Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18942 wikitext text/x-wiki [[File:Туралған һалма.jpg|thumb]] [[File:Mad Anthony Wayne kettle.jpg|thumb]] # Ҙур-ҙур балалар<br /> Аҡ күлде быуалар,<br />Киләләр ҙә һыуға сумалар. # Түңәрәк күлгә түңгәк һалдым. # Түңәрәк күлгә япраҡ яуа. # Өҙөп алдым, һыуға һалдым. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9tiz0eir2pssrxe5cptkiun6l5mfgo2 0 3690 20153 14450 2020-02-01T20:29:06Z ~riley 810 lint error 20153 wikitext text/x-wiki [[File:Luscinia megarhynchos Istria 01.jpg|thumb|300px]] #Ары ла сут, бире лә сут,<br /> Иһи ҙә, миһи ҙә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] t3e9milwc5oyzz6v8apq8xgsasoc931 0 3691 14460 14459 2017-08-23T21:53:50Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14460 wikitext text/x-wiki [[File:Chest Russia XVIII century 0.jpg|thumb|right]] # Аяҡһыҙ-ҡулһыҙ мал йыя. # Аҫлы-өҫлө тирмән, <br /> Хан килһә лә, бей килһә лә<br /> Тороп, урын бирмәм. # Ике ҡолағын тарттым, <br /> Түр башына аттым. # Дүрт мөйөш, ике теш. # Дүрт мөйөш, ике теш, <br />Түр башынан төш! # Тышы йылтыр, эсе ҡыуыш,<br />Күп нәмәләр һалына. # Дүрт мөйөшлө,<br /> Ике ҡолаҡлы,<br /> Эсе-тышы затлы. # Эсе ҡыуыш,<br />Тышы тимер,<br />Үҙе ағас. # Биҙәкле тау эсендә<br /> Туй бүләге теҙелгән. # Сатрашлы күлдәк кейгән,<br /> Инәйем артынан килгән,<br /> Атайым түренә менгән. # Әсәйемдең асҡысы ла йомғосо. # Эсе — һарай, тышы — ҡалай. '''Һандыҡ асыу''' # Ҡара һыйырымдың ҡарынын ярҙым. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] fnlkf9ca2l7loie4hsf1xsbj258fr24 0 3692 14471 14470 2017-08-23T21:53:50Z MF-Warburg 23 10 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14471 wikitext text/x-wiki [[File:Butterschmalz-3.jpg|thumb]] Һары (топленое) май йәки иретелгән май тип тә йөрөтәләр. == Составы == * 1-2 кг [[Аҡ май|аҡ май]] (өйҙә яһалған һыйыр майы) * 1 балғалаҡ тоҙ == Әҙерләү ысулы == Кәстрүлгә аҡ майҙы (өй майын) һалып, һүрән генә утҡа йылытырға ҡуябыҙ. Кәстрүлдең ҡапҡасын япмайынса, яйлап майҙы ҡайнау хәленә еткерәбеҙ, ләкин ҡайнатмайбыҙ. Май эҫей башлағас та, уның төпрәһе айырылып төпкә төшә башлай. Майҙы көслө итеп ҡайнатһаң, төпрәһе менән бергә ҡушылып, болғанып бөтә. Әҙ генә тоҙ өҫтәйбеҙ. Тоҙ һалһаң, майҙың төпрәһе төбөнә тиҙерәк төшә. Май үтә күренмәле, һары ғына булып айырылып сыға. Һары май тигән исеме лә шунан алынған. Тоҙло ла булғас, был иретелгән май тиҙ генә боҙолмай, оҙаҡ һаҡлана. Элек һыуытҡыс булмағанда башҡорттар майҙы ошолай һаҡлағандар. Һары май төпрәһенән айырылып бөткәс, утты һүндереп, бер аҙ ултыртып торалар. Аҙаҡ ипләп кенә, сайпылтмай ғына, майын айырым банкаға ҡойоп алалар. Сифатлы һары май ярмаланып таралып ҡына тора, уның үҙенә генә хас булған еҫе һәм тәме бар. Һары майҙы һалҡынса урында һаҡлайҙар. Һары майҙы ризыҡты ҡыҙҙырғанда ҡулланалар, икмәккә һылап ашайҙар. Элек [[Бауырһаҡ|бауырһаҡты]] һары майҙа ғына бешергәндәр. Кәстрүлдең төбөнә ултырып ҡалған төпрәһен дә әрәм итмәгәндәр. Унан тәмле [[Ҡулғикмәк|ҡулғикмәк]] бешергәндәр, ҡорот эшләргә тип йыйған ойотҡанға ҡушҡандар. Төпрә икмәккә һәм [[Ҡорот|ҡоротҡа]] үҙенсәлекле тәм бирә. == Һары май — дауа == Һары май ҡаймаҡтан әҙерләнгән аҡ майҙан эшләнә. Ҡаймаҡ, аҡ май, һары май — һөттәң эшләнгән аҙыҡтар. Ә һөт үләндәрҙән эшләнә. Шифаһы булмаған бер үҫемлек тә юҡ тәбиғәттә. Шуға ла, һары май ҡиммәтле дауаларҙың береһе. Уның составында A, D, E, В2, В5, РР витаминдары күп. Шулай уҡ, минераль матдәләрҙән тимергә, цинкҡа, кальцийгә, баҡырға бай. Даими аҙыҡ итеп ҡулланыу энергия менән тәьмин итеүҙән тыш, аҙ ҡанлылыҡтан һаҡлай, иммунитетты нығыта, һалҡын тейеүҙән һаҡлай. Ҡыш көнө тышта эшләгәндә йәки өшөгәндә ҡайнар һыуҙа ҡоротто иҙеп, һары майҙы иретеп эсереү һалҡын алдырыуҙан һаҡлай. Бала тапҡан әсәйҙәрҙе тиҙерәк аяҡҡа баҫтырыу һәм тиҙерәк һөтөн төшөрөү өсөн дә ҡулланалар. Баш ауыртҡанда һары майҙы түбәгә һөртөп, компресс эшләйҙәр. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡорт аштары]] qqm9vuj14fgjs7cbekacizjklnfjoy0 0 3693 14479 14478 2017-08-23T21:53:51Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14479 wikitext text/x-wiki [[File:Vegan pea soup (3077238700).jpg|thumb|right|Борсаҡ ашы]] '''Һарымһаҡлы борсаҡ ашы''' — туңған борсаҡҡа һарымһаҡ өҫтәп бешерелгән иҙмә аш. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 2 баш һарымһаҡ * ваҡ итеп туралған бер баш һуған * 1 аш ҡалағы әнис * 800 гр (1 3/4 lb) туңған борсаҡ (petit pois) * 1 л (1 3/4 pt) йәшелсә һурпаһы == Әҙерләү ысулы == * Мейесте 200 С градусҡа тиклем йылытырға. Таҙартылмаған һарымһаҡ баштарын табаға һалып, зәйтүн майын һибеп, 20-25 минут бешерергә, ул йомшарырға тейеш. Әҙерәк һыуытырға, өлөштәргә бүлеп, тышынан эслеген һытырға. * Һарымһаҡ бешкәнсе, табала ҙур май киҫәген йылытырға, һуғанды ҡыҙҙырырға. Әнис өҫтәп, бер минут болғатырға. Артабан борсаҡ һәм иҙелгән һарымһаҡты ҡушырға. Болғарға һәм һурпаға өҫтәргә. Ҡайнатырға һәм талғын утта 6—8 минут бешерергә. Уттан алырға. * Өлөшләп ашты блендерға ҡойорға, иҙмә эшләргә. Кәрәкле миҡдарҙа тәмләткестәр өҫтәргә, кире кәстрүлгә ҡойорға һәм яңынан йылытырға. Ҡаймаҡ һәм кипкән икмәк менән өҫтәлгә ҡуйырға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Рецептар]] [[ru:b:Рецепт:Гороховый суп-пюре с чесноком]]  gfd78awhz4v0d4rcrtnfkhkcso16ffg 0 3694 14484 14483 2017-08-23T21:53:51Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14484 wikitext text/x-wiki [[File:Саранка.jpg|thumb]] # Ер аҫтында еҙ бүкән. # Һаҙ төбөндә һары алтын. # Еҙ бәкемде ергә күмһәм дә юғалмай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 4nlkspf68vgpfs7i0n9hnsip51ifbx5 0 3695 24625 14492 2023-01-22T17:30:30Z Aidar254 420 24625 wikitext text/x-wiki [[File:Flock of sheep.jpg|thumb|right|]] #Эсе күптәй, аяғы ептәй. #Бото ҡылдай, эсе мискәләй. #Йылыта, кейендерә,<br /> Әҙәмде һөйөндөрә. #Иртә килә Дәлим,<br /> Кис тә килә Дәлим.<br /> Төрлө-төрлө сәскәләрҙән<br /> Төймә төйә Дәлим. #Иртә лә ләй-ләй,<br /> Кис тә ләй-ләй.<br /> Төрлө-төрлө ебәктәрҙән<br /> Төймә бәйләй . #Байбикәнең баса туны бер ҡырҡыла, бер үҫә. #Йәй ҙә, ҡыш та бер тун кейеп йөрөй. #Гел тун кейеп йөрөй,<br /> Үҙе бер ҙә «тирләйем» тимәй. #Тиреһе иләнмәгән,<br /> Туны тегелмәгән,<br /> Туғаным шуны кейеп йөрөй. #Бейек-бейек тауҙарҙа,<br /> Зифа буйлы талдарҙа<br /> Йүгерә-йөрөй аҡ сәкмән. #Тауға менһә — ләр-ләр,<br /> Тауҙан төшһә — ләр-ләр. #Төрөнгәс ул ап-аҡҡа,<br /> Оҡшап тора болотҡа.<br /> Ашата ла кейендерә,<br /> Кешене һөйөндөрә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lww3hlddyxi2m133ppac9mypl25eu3a 0 3696 24781 14498 2023-02-15T18:25:24Z Aidar254 420 24781 wikitext text/x-wiki [[File:Выставка АГРО в Уфе 9.jpg|thumb|Һарыҡ бәрәсе]] #Бәләкәй генә буйы бар,<br />Әйләндереп кейгән туны бар. #Асмаған һандыҡ эсендә <br />Текмәгән туным ята. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lk7ejzcd8zinzmulix0eiajlgthj5al 0 3697 14503 14502 2017-08-23T21:53:51Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14503 wikitext text/x-wiki [[File:Tom Roberts - Shearing the rams - Google Art Project.jpg|thumb|''Стрижка овец'' [[Робертс, Том|Тома Робертс]], 1890]] #Урман киҫәләр — юнысҡыһы төшмәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] as9e7rg9rz8ij3ljegdqgt88ndfkor7 0 3698 14507 14506 2017-08-23T21:53:51Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14507 wikitext text/x-wiki [[File:Ovejas en Patagonia - Argentina.jpg|thumb|320px|Патагония, Аргентина ]] #Баҡырыҡ та баҡырыҡ,<br /> Баҡырыҡ менән тулы тыҡ(ы)рыҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 7x6hymb36foa2275i92te52r2bzb3um 0 3699 24627 14511 2023-01-23T11:02:24Z Aidar254 420 24627 wikitext text/x-wiki [[File:Bristol Balloon Fiesta 2009 MMB 02.jpg|thumb|right]] # Үҙе тора, үҙе күренмәй. # Үҙе бында, үҙе беленмәй,<br> Тынға беленә, күҙгә күренмәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 59pjtduxehvma2gi3d4affwlznn7ed1 0 3700 25132 14515 2024-10-28T21:53:03Z Frank C. Müller 1389 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Wespennest fcm.jpg]] → [[File:Wespennest (fcm).jpg]] to harmonize the names of a set of images 25132 wikitext text/x-wiki [[File:Wespennest (fcm).jpg|thumb|right]] # Һаҙҙа һары айғыр кешнәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] d3k6qjqyq32e3eq1l2asdqdl6shtpb0 0 3701 24636 14524 2023-01-27T17:07:08Z Aidar254 420 24636 wikitext text/x-wiki [[File:Arolsen Klebeband 03 753 3.jpg|thumb|right]] #Атайымдың урманы,<br>Түбән ҡарап уҙғаны. #Атайымдың урманына<br> Ат кермәгә юлы юҡ. #Атайым алды ҡарағай,<br>Башы түбән ҡараған. #Атайым алды урман,<br> Осо-башы ҡырған,<br>Түбән ҡарап торған. #Атайымдың урманы үҫкән,<br> Осо-башы ергә төшкән. #Тау ҙа урман, тау ҙа урман,<br> Был хикмәтте кем ҡорған? #Бер ағаста мең ҡара. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nlihl26pqj64zrwdvxgxx89is6vcpce 0 3702 14539 14538 2017-08-23T21:53:52Z MF-Warburg 23 14 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14539 wikitext text/x-wiki [[File:Shimogamo-Broom-M1625.jpg|thumb|]] # Ишек төбө — тай сүбе. # Аҡланымдың алдында билен быуып ултыра, эләккәнде һөйрәргә әҙерләнеп ултыра. # Ишек артында биле бәйләүле бей ятыр. # Аҡ келәттең алдында билен быуып ултыра. # Бәләкәй генә бисура билен быуып ултыра. # Һаҡаллы бабай иҙән буйлап йөрөй. # Билен быуған Биктимер ишектән түргә һикерер. # Эшен-ҡошон бөтөргән, мөйөшкә инеп ултырған. # Нескә билле бер ҡыҙыҡай бейеп, туҙан туҙҙыра. # Кәүҙәһе бар, аяғы юҡ — үҙе тыпыр-тыпыр бейей. # Ишекле-түрле йүгерә, өй сүп-сарын бөтөрә. # Бәләкәй генә бер малай һикерә-һикерә лә мөйөшкә боҫа. # Ары йүгерҙем, бире йүгерҙем, бер мөйөшкә тығылдым. # Үҙе йәшел суҡ, башы бәйле туҡ,тарҡау йортҡа алып барһаң, сабыуҙан башҡа эше юҡ. # Йәшел күлдәк кейгән, мөйөштә баҫып тора. # Варвараның бармағы, етмеш ике тырнағы. # Үҙе йәшел күлдәк кейгән, арҡаһы ергә тейгән. # Йөҙ ҙә бер туған бер таяҡҡа бәйләнгән. # Ишекле-түрле йөрөй, эләккәнде һөйрәй. # Ары ла тә-тә, бире лә тә-тә, ҡунаҡ килһә, йүгерә тә-тә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] l0kcyiu5posyi03gqioj51ss7fk9mij 0 3703 19106 14542 2018-02-22T14:35:17Z Aidar254 420 19106 wikitext text/x-wiki #Ағайым алған бер ҡатын, Бармаҡтары шау алтын. Уҡлау, суҡлау, тәңкәле бай ҡатыны. Яланда бер аласыҡ, Аласыҡ эсендә ҡапсыҡ, Ҡапсыҡ эсендә ҡарсыҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1lg43kql2oviabcgdmiugar4zi8ihkw 0 3704 14552 14551 2017-08-23T21:53:53Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14552 wikitext text/x-wiki '''Һоло кеҫәле'''— һоло ононан әҙерләнгән милли башҡорт ашамлығы. == Ингредиенттар == * Һоло ярмаһы == Әҙерләү ысулы == Һыҙыртылмаған һолоно ҡул тирмәнендә тарттырырға. Иләнмәгән һоло онон, самалап, икмәк әсеһен ҡушып болғатып, мейес башына йылыға ҡуйырға. Был һоло әсеткес бер биш-алты сәғәт йылы мейес башында әсеп ултыра. Өлгөргәс, һарҡытып һығып, әскелтем эсемлекте ҡаҙанға һалып ҡайнатырға ҡуйырға. == Үҙенсәлектәре == Һоло кеҫәле — ашамлыҡ булараҡ файҙалы ҡиммәткә, ҙур калорияға һәм юғары гликемик индексҡа эйә диетик продукт. '''Һоло кеҫәлен ашау үҙенсәлеге:''' # кеҫәл бешкәс, туҫтаҡтарға бүлеп, hыуытып ашарға.; # кеҫәлдең тәме әскелтем, һөт өҫтәп, болғап ашарға кәрәк.; # кеҫәлде эсемлек кеүек эсһәң дә бик файҙалы. Кеҫәл тәмәке ташлауҙы еңеләйтә. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:!Main category]] 3hilrywolm7djr63naf3r1l9lpsrqos 0 3705 19972 14557 2019-09-15T17:11:29Z ZUFAr 381 19972 wikitext text/x-wiki [[File:Weaving shuttle 0027.jpg|thumb|right]] # Сытыр-мытыр араһына<br> Зыңғы таяҡ ташланым. # Сытыр талдың араһына<br> Алтын таяҡ ташланым. # Аҫты ла бесән, өҫтө лә бесән,<br> Үтеп сыға кәкре сысҡан. '''Һоҫа, шүре,''' # Сытыр-сытыр — араһында мытыр. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] l65vmb577xgqmbzxl33s2hsiqij5lca 0 3706 14567 14566 2017-08-23T21:53:53Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14567 wikitext text/x-wiki [[File:ARS red onion.jpg|thumb]] [[File:Cebolas.Galicia.jpg|thumb]] # Түтәлдә үҫкән йәш ҡыҙҙы<br /> Кем үпһә, шул илар. # Түтәлдәге түтәйгә<br /> Кем тотона, шул илар. # Бәләкәй генә ҡыҙ<br /> Ҙур ҡыҙҙы илата. # Бохарала бар бер емеш, <br /> Сисендерһәң, илата, имеш. # Ормай, һуҡмай,<br />Үҙе илата. # Ер аҫтында ерән ат,<br />Уның тиреһе ете ҡат;<br /> һуйырһың, тунарһың, <br />Тунағанда, иларһың. # Үҫкәндә — япрағы аҙыҡ,<br />Үҫеп еткәс — тамыры аҙыҡ. # Ер аҫтында ерән ат,<br />Уның тиреһе ете ҡат. # Тышы һары, эсе аҡ,<br />Ай-Һай, күңел ләззәте!<br />Алыҫтан тороп илата,<br />Ай-Һай, күңел йомшағы! # Тиреһе бар, йәне юҡ,<br /> Киҫәм-киҫәм, ҡаны юҡ. # Бабай ҡат-ҡат тун кейгән,<br /> Сисендерһәң, иларһың. # Сибәр генә апайыма<br /> Ҡарайым да илайым,<br />Ҡарайым да илайым! # Үҙем тунайым,<br />Үҙем илайым [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0vxdupxf6g6ppbvfvdn2ing0cwt1gkn 0 3707 14574 14573 2017-08-23T21:53:53Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14574 wikitext text/x-wiki [[File:Zwiebeln schälen (27333535725).jpg|thumb|300px]] # Ҡаланан килгән ҡарт урыҫ <br />Ҡалъя турап ултыра,<br /> Һиңә лә бирмәй,<br />Миңә лә бирмәй,<br />Үҙе лә илап ултыра. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] frcvqn2jnzujm2milkhypcukympixcs 0 3708 14579 14578 2017-08-23T21:53:53Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14579 wikitext text/x-wiki [[File:Табын ырыуының IV йыйыны 39.jpg|thumb]] '''Һуғым ашы''' — ул аш-һыу төрө генә түгел, йола ла. Ҡар ныҡлап ятып, ысын һыуыҡтар башланғас, ауылдарҙа һуғым өмәләре китә. Туғандар, ҡатнашҡан кешеләр сиратлап алдан махсус һимертелгән һуғымдарын һуялар. Малды тыныс, изге күңелле кеше салһа, ите татлы, бәрәкәтле була тигән инаныу йәшәй. Шул уҡ көндө кис йәки бер нисә көндән (үтә аҙаҡҡа һуҙмай) хужа өмәлә ҡатнашҡандарҙы һәм башҡа яҡындарын һуғым ашына йыя. == Әҙерләү == Һуғым ашында мотлаҡ тултырма булырға тейеш. Мал һуйған ваҡытта уҡ оҫта ҡуллы кеше һуғым ашына итте айырым сабып бирә. Ашҡа малдың һырт буйы, ҡабырға ите алына. Ҡунаҡта буласаҡ кеше һанына ҡарап, һәр кешегә һөйәкләп тотоп ашарлыҡ итеп, итте ҡаҙанға йәки ҙур кәстрүлгә һалалар. Һуғым ашында ит мул булырға тейеш. Артып ҡалғанын ҡунаҡтарға күстәнәс итеп биреп ҡайтаралар. Ит бешеп сыҡҡас, итен алып, һурпаһын һөҙәләр. Һурпа өҫтөндәге тоҙлоҡто (һөҙлөктө) бәләкәйерәк кәстрүлгә йәки туҫтаҡҡа һөҙөп алып, уға ваҡ ҡына итеп туралған һуған һалып, йылы урынға томалап ҡуялар. Һуған йомшарып, бығып ҡына бешеп ултыра. Ит бер аҙ һыуынғансы өҫтөн ябып торалар. Һурпаһының бер әҙен айырып алып, унда әрсеп эре киҫәктәргә бүленгән картуф, буйға теленгән кишер бешереп алалар. Ҡалған һурпала оҙонса йәки дүрткелләп киҫелгән өй һалмаһын (туҡмасын) иҙелтмәй генә, ҡуйы итеп бешерәләр. Һалма һурпа өҫтөнә ҡалҡып сыҡҡас та, утын кәметеп, бер аҙ тотоп алырға ла утты һүндерергә. Итте турау тик оҫта кешегә генә ышанып тапшырыла. Һум иттәрен арҡыры телемдәргә ҡырҡып, һөйәкле киҫәктәрен дә ҡушып, бешкән йәшелсәләр менән аралаштырып ҙур тәрилкәләргә матур итеп өйөп һалалар. Ит өҫтөнә балдаҡлап туралған һуған һибәләр, тоҙлоҡло эҫе һурпа ҡоялар. Ҡунаҡтарҙың һәр береһенә тултырманан өлөш һалып сығалар. Йәшел тәмләткестәрҙе айырым бирәләр, сөнки ҡайһы бер ҡунаҡтар уларҙы өнәп бөтмәҫкә мөмкин, иттең дә тәмен ала. Ҡунаҡтар ит ашағанда һуғым һимеҙ булған, ите татлы икән, иҫән-һау ризыҡҡа яҙһын, бергә-бергә ашарға яҙһын, киләһе йылда ла һуғымығыҙ булһын, тип теләктәр теләп, хужаларҙы, һуғымды салыусыны хуплап-маҡтап ултыралар. Иттән һуң һалмалы (туҡмаслы) һурпа килтерелә, һурпа өҫтөнә һуғанлы тоҙлоҡ ҡоялар. Һурпа янына әсе ҡорот ҡуйыла. Боронораҡ һуғым ашында ҡалған итте ағас ҡалаҡтарға һалып ҡунаҡтар бер-береһенә һоғондорошҡан. Минең ҡулымды мәхрүм итәһең, тип үпкәләүҙәргә юл ҡуймаҫ өсөн ҡунаҡтар ит һоғондорошоуға урын ҡалдырып ултырған. Уйын-көлкө менән ит һоғондорошоп бөткәс, ҙур баҙыян һауыттарҙа әсе ҡорот ҡатылған эҫе һурпа килтерелгән. Ҡунаҡтар сиратлап йөрөтөп һурпаны тәмләгәндәр. Хәҙер ул йола онотолоп бара.[[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит аштары]] 5hx7q7phdleyu8ilb205a23qy7eg6hr 0 3709 14588 14587 2017-08-23T21:53:54Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14588 wikitext text/x-wiki [[File:Треугольник полевой почты 13778. Москва, сентябрь 1944.jpg|thumb|250px|Өс мөйөшлө хат]] Был ваҡиға төндә булды Беҙ алғы һыҙыҡтабыҙ. Һалдаттар блиндаж эсендә йоҡлай. Блиндаждың алдында ике һалдат пулемет менән урынлашҡан. Мин һаҡта торам. Бер туҡтауһыҙ блиндаждың бер осонан икенсе осона атлайым. Блиндаждың бер осона етәм дә һауаға атам, икенсе осона етәм дә тағы атам. Шулай йөрөй торғас ниндәйҙер ҡыштырҙау ишеттем. Ҡурҡынҡыраһам да нимә икәнен белергә булдым. Блиндаждың осона еткәс һауаға аттым да шунда боҫоп ултырып көтә башланым. Мине киткән тип уйлағандарҙыр, ипләп кенә боҫоп ҡараһам, немецтәр яғынан бер-нисә кеше шыуышып килә. Ай яҡтыһында баштары ғына күренә. Мин улар өҫтөнә бер-бер артлы ике граната ташланым. Беҙҙең һалдаттар уянды. Атыш башланды. Немецтәр беҙҙе йоҡлап ятҡанда килеп баҫмаҡ булған. Таң атты. Мин граната ташлаған ерҙә өс немец һалдаты үлеп ята. Беҙҙе һаҡлаған пулемет ултырып ҡалған, ә һалдаттары юҡ. Миңә командир строй алдында благодарность объявить итте. ;<small>Манишев Сәлмән хәтирәләренән. 1965 йылда яҙып алынған. Рафиҡ ауылы.</small> Фронт урман аша үтә Рота командире килде һәм 14 кешене разведкаға алып китте. Улар араһында мин дә бар инем. Беҙ немецтәр тылына сыҡтыҡ. Йөрөй торғас бер күлгә килеп еттек. Ҡараһаҡ, был күлдә унлап немец һалдаты һыу төшөп йөрөй. Тәүҙә шым ғына ҡоралдарын, кейемдәрен йыйып алдыҡ. Шунан үҙҙәрен ағас араһына алып инеп киттек. Фронт һыҙығын сыҡҡас кейемдәрен биреп кейенергә ҡуштыҡ. Үҙебеҙҙекеләргә алып килеп тапшырҙыҡ. Пленныйҙар өсөн һуңынан рота командирына орден тапшырҙылар, ә һалдаттарға өс көн ял һәм егерме бишәр һум аҡса бирҙеләр. ;<small>Хасанов Баһаутдин хәтирәләренән. 1965 йылда яҙып алынған. Рафиҡ ауылы.</small> Ҡырымды азат иткәндә Беҙҙең мотоботальон Джанкойға бара торған шоссе буйлап алға китте. Һуғыша-һуғыша немецтәрҙең тылына үтеп киттек. Шоссе буйлап Джанкойға барып индек. Был ваҡытта беҙ бөтәһе 25 мотоциклда һәм бер еңел автомашинала инек. Ѳҫтөбѳҙѳ саң, туҙан ҡаплаған, бөтөнләй танырлыҡ түгел. Беҙҙең турала берәү ҙә белмәй. Урамдағы майҙанға барып туҡтаныҡ. Шул ваҡыт беҙҙең яҡҡа яҡшы кейенгән немец офицеры килә. Уны беҙ ҡулға алдыҡ. Теге: "Мин жаловаться итәм " — ти. Аҙаҡтан беҙҙең йондоҙҙарҙы күреп ҡойолоп төштө. Шунан фашист формаһындағы бер үзбәкте тотоп алдыҡ. Был ҡалала бер батальон власовсылар торған икән. Беҙ урам буйлап киттек. Өйҙәрҙең баштарында пулеметтар, зениткалар бар. Беҙ өй тапҡырына барабыҙ ҙа автоматтарҙы, пулеметтарҙы ҡыйыҡ башына, фашистарға тоҫҡайбыҙ. Немецтәр ҡаршылыҡ күрһәтмәйенсә генә пленға бирелә. Шулай итеп бер урынға 90 немец һалдатын йыйып алып килдек. Уларҙы ҡоралһыҙландырып бер һалдат үҙебеҙҙекеләр яғына һаҡлап алып китте. Дошман һиҙеп ҡалып беҙгә өйҙәрҙән пулеметтарҙан ут асты. Беҙ немецтәрҙе ҡыуа-ҡыуа вокзал яғына барабыҙ. Командир миңә һәм бер иптәшемә алға барып ҡарап килергә ҡушты. Алда ҡалҡыуыраҡ ер бар, беҙ икебеҙ боҫоп ҡына барып вокзал яғын күҙәтәбеҙ. Күрәбеҙ, тимер юлда бронепоезд тора. Бөтә булған пушка, пулеметтарын беҙ килер яҡҡа тоҫҡап көтөп торалар. Тиҙ генә кире боролоп барып командирға һөйләп бирҙек. Аҙ ғына көс менән вокзалға һөжүм иткәндән файҙа булмаҫ ине. Шуға күрә беҙҙең отряд башҡа алға китмәне. Шул урында туҡтап, төп көстәрҙең килеп еткәнен көтөп ҡалырға булдыҡ. ;<small>Хасанов Ғилметдин хәтирәләренән. 1965 йылда яҙып алынған. Рафиҡ ауылы.</small> ;<small>Рафиҡ ауылынан һуғышта ҡатнашҡан ветерандар иҫтәлеге Бөйөк Еңеүҙең 20 йыллығына ҡарата яҙып алынған материалдарҙан. Рәжәп Хәсәнов.</small> [[Category:Иҫтәлектәр]] qey1cnebbpylki7e2epzkxw3qpt2rwa 0 3710 14594 14593 2017-08-23T21:53:54Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14594 wikitext text/x-wiki [[File:Proceedings of the Zoological Society of London (9515559855).jpg|thumb]] #Бар ерҙә лә тормай,<br />Ҡырҙы күрмәй,<br />Кеше белмәй,<br />Йондоҙҙарҙы һанамай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] dmikytie4y05dxyh1x3ko5go9x4ur5o 0 3711 19789 14600 2019-02-03T07:39:25Z ZUFAr 381 19789 wikitext text/x-wiki # Айыу аҡыра, йөнөн төкөрә. # Әйләнә ул зырылдап,<br />Зырылдап та пырылдап.<br />Ашай һалам, төкөрә бойҙай,<br /> Тауыш бирә тырылдап. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] c03oyk8r6oc57eh7o149cri4bzeycp1 0 3712 14605 14604 2017-08-23T21:53:54Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14605 wikitext text/x-wiki [[File:Marten in the mountains of Kazakhstan.jpg|thumb]] # Урманда була, ағаста ҡуна,<br /> Артынан күптәрҙе эйәртә,<br /> Йөрөтә, йүгертә, өшөтә, тирләтә,<br /> Бай яғаһын (башын) биҙәтә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] a3dn2qcs14n895m61v2912rysan5iv1 0 3713 14609 14608 2017-08-23T21:53:54Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14609 wikitext text/x-wiki #Өс малай, өс самай,<br /> Береһе эсертә,<br /> Береһе тарта,<br /> Береһе һаҡлай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 1un6lfptn4tiswrbdlyd78jyemjueb1 0 3714 14618 14617 2017-08-23T21:53:55Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14618 wikitext text/x-wiki [[File:Kalkar Kalflakstraße PM16-7.jpg|thumb]] [[File:Prim'Holstein.JPG|thumb]] #Алап менән һәнәк һыуға бара. #Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br /> Төймә ҡаҙай икәү,<br /> Ғәббәс ҡоҙа япа-яңғыҙ. #Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br /> Илекәй ағай икәү,<br /> Сәфәр ағай яңғыҙ. #Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br /> Дөрмән ағай икәү,<br /> Дәүли меҫкен бер үҙе. #Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br /> Беҙ ағайың менән икәү,<br /> Бисәм бахыр бер үҙе. #Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br /> Ишәй ағай икәү,<br />Япай ағай япа-яңғыҙ. #Дөбөр-дөбөр дүртәү,<br />Кимкәй ағай икәү,<br />Япасағы япа-яңғыҙ. #Алпан-һәлпән,<br />Алама сапан,<br />Дүрт ҡормалы,<br />Кәк(е)ре ҡуллы,<br />Яҫы юллы. #Ишек алдында сүмәлә,<br /> Аҫтында дүрт бағана,<br /> Алдында ике һәнәк,<br /> Артында һепертке. #Кәбән,<br />Бер яғына һөйәлгән һәнәк,<br /> Икенсе яғына һепертке. #Ике һөҙгөс,<br />Дүрт йөрөгәс,<br />Бер һелтәүес. #Дүрт терәүес,<br />Ике ҡылыс,<br />Бер болғауыс. #Дүрт мыштыр,<br />Ике йылтыр,<br />Ике тороҡ,<br />Бер бороҡ. #Апсыҡ-апсыҡ,<br />Алама сапан,<br />Дүрт терәүес,<br />Бер болғауыс,<br />Кәк(е)ре ҡондоҙ,<br />Яҡты йондоҙ. #Дүрт терәүес,<br />Бер болғауыс,<br />Алама сапан, [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 93ibjw6jv92p043lifvrnl0xoy8m5xd 0 3715 14622 14621 2017-08-23T21:53:55Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14622 wikitext text/x-wiki [[File:Biggle cow book; old time and modern cow-lore rectified, concentrated and recorded for the benefit of man (1913) (20181979460).jpg|thumb]] #Турһыҡта һөтөм ойомай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] o58edxtf4llip70txan473cmghxk93b 0 3716 19917 14628 2019-08-26T03:43:33Z Aidar254 420 19917 wikitext text/x-wiki [[File:Cow chisinau.jpg|thumb]] # Иҙән өҫтө бумала,<br />Аҫтында дүрт бағана. # Бер түңгәктә дүрт ҡарый. # Түшәк артында дүрт бауырһаҡ. # Урындығым аҫтында дүрт көпшә,<br /> Дүртеһе лә тиң көпшә. # Һарайымдың аҫтында дүрт көпшә. # Баҙ аҫтында дүрт көпшә. # Баҙ аҫтында дүрт таған. # Көймә аҫтында дүрт төймә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mty33jt4j9xfcyminh5lzwv99glcqeg 0 3717 18939 14633 2018-01-14T03:32:10Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18939 wikitext text/x-wiki '''Һыйыр ите''' — эре мөгөҙлө мал: һыйыр, үгеҙ, буйволдарҙың ите. Был һүҙ боронғо рус телендәге «говядо» һүҙенән барлыҡҡа килгән. Был һүҙ — «эре мөгөҙлө мал» тигәнде аңлата. == Һыйыр ите төрҙәре == Өс сортҡа бүленә: * беренсе сорт: арҡа, түш өлөштәре, һум ите, оса, ҡоймос ите; * икенсе сорт: ҡалаҡ һөйәге һәм ҡулбаш өлөшө, шаршау (сандыр) ите; * өсөнсө сорт: салыу ите, алғы һәм артҡы балтыр ите. Бигерәк тә ит тоҡомло мал һәм енси йәһәттән етлекмәгән үгеҙ быҙау һәм башмаҡтарҙың йомшаҡ ите ҡиммәтле һанала. == Ризыҡ булараҡ ҡулланыу == Һыйыр ите ҡурылған, бешерелгән, быҡтырылған, ыҫланған килеш тә ҡулланыла. Шулай уҡ был итте тартып кәтлит, гамбургер, билмәндәрҙә ҡулланалар. Үтә күренмәле йылтыр һурпалы аштар өсөн һөйәкле янбаш итен бешереү яҡшыраҡ. Ҡабырға, түш, оса, ҡулбаш һәм ҡалаҡ һөйәге иттәре лә ҡулайлы. Кәбеҫтә ашы һәм борщтар өсөн майлыраҡ ит һайлағыҙ: түштең алғы өлөшө («челышко» тип атала) һәйбәтерәк. Балтыр итенән дә аш бешерәләр. Әммә был өлөштәге иттең оҙағыраҡ бешеүе, аштың үҙенсәлекле еҫе булыуы һәм һурпаһы һуҙылып тороуын онотмағыҙ. Шуға ла был итте йышыраҡ дерелдек (холодец) яһау өсөн ҡулланалар. Ҡурыу өсөн иң яҡшыһы һум ит, ҡоймос итенең эске өлөшө, бил һөйәге итенең алғы өлөшө, шулай уҡ арҡа һөйәген буйлаған ит ҡулай. Быҡтырыу өсөн ҡоймос һәм түштең алғы өлөшө яҡшыраҡ. Туралған ризыҡтар әҙерләгәндә — кәтлит, туҡмалған ит, зразы, тефтели, урама, фарш һәм эслектәр өсөн — бил тапҡыры ите, боттоң һум ите, яурын өлөшө, сандыр ите, балтыр итенең һум итен ҡулланырға мөмкин. Ҡарап тороуға һыйыр ите сусҡа итенән ҡыҙғылтыраҡ төҫө менән айырыла. Әйткәндәй һуңғы осорҙа һатып алыусыларҙы албарғытыу өсөн төрлө аҙыҡ буяуҙары ҡуллана башланылар. Дөйөм алғанда иттең төҫө хайуандың сәләмәтлегенә бәйле (асыҡ ҡыҙыл төҫ — ауырыу мал билдәһе). Ә салғандан һуң ҡанын тейешенсә сығарып бөтөрмәгән хәлдә һыйыр ите ҡуйы ҡыҙыл төҫтә була. Әгәр иттең төрлө урынында төрлөрәк төҫ беленһә, тимәк был итте бер нисә тапҡыр иретеп-туңдырғандар. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 8uh3caw9c4zmqs16awfa9ic7te8b3jh 0 3718 14642 14641 2017-08-23T21:53:55Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14642 wikitext text/x-wiki [[File:Sliced Flank Roulade.jpg|thumb]] '''Һыйыр итенән урама''' — иткә төрлө эслек төрөп эҙерләнгән ашамлыҡ. == Кәрәкле аҙыҡ-түлек == * 150 грамм йәш һыйырҙың һум ите * 30 грамм баклажан * 25 грамм болгар боросо (ҡыҙылы айырыуса матур була) * 40 грамм бәшмәк * 1 киви * зәйтүн майы * тәменсә һарымһаҡ * тоҙ * шәфәри үләне * үҫемлек майы == Әҙерләү ысулы == Итте ике яғынан сүкеш менән тәпәйбеҙ. Киҫәк ҙур күренһә, уны өскә бүлеп, һәр береһен айырым тәпәргә, аҙаҡ яңынан бергә ҡушырға мөмкин. Тоҙ, борос һибәбеҙ. Баклажанды 5-10 миллиметр ҡалынлығында буйынан-буйына теләбеҙ ҙә тоҙ һибеп, 3 минутҡа ҡуйып торабыҙ. Шулай әсеһен бөтөрәбеҙ. Һалҡын һыу менән сайҡатабыҙ, һыуын һарҡытабыҙ. Ике яғынан ҡыҙҙырып алабыҙ. Бәшмәкте шаҡмаҡлап турайбыҙ һәм ҡыҙҙырып алабыҙ. Татлы боросто орлоҡтарынан таҙартабыҙ, турайбыҙ. Ҡоймаҡ кеүек йәйенке ит киҫәгенә иҙелгән һарымһаҡ һөртәбеҙ. Өҫтөнә баклажан, унан борос, артабан бәшмәк һалабыҙ. Урама итеп төрәбеҙ, ялтыр ҡағыҙ менән урайбыҙ. 180 градусҡаса эҫетелгән мейестә 20-30 минут бешерәбеҙ. Киви һәм зәйтүн майын бергә блендерҙа иҙеп, соус әҙерләйбеҙ. Тәрилкәгә ҡыя итеп теленгән урама киҫәктәрен матур итеп һалабыҙ, сит-ситтәренә соус ҡойоп сығабыҙ, шәфәри үләне менән биҙәйбеҙ. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит]][[Category:Алфавит буйынса рецептар]] okczs77i2icp2zinpyq7j98u49zry2r 0 3719 14645 14644 2017-08-23T21:53:55Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14645 wikitext text/x-wiki #Ҡоро ботаҡҡа ҡыйғыр ҡунмаҫ. #Ҡуш ҡарағайға ҡар ҡунмаҫ. #Кәк(е)ре ҡайынға ҡар йоҡмаҫ. #Айыры ботаҡта ҡар тормаҫ. #Ҡаҙыҡ башында ҡар тормаҫ. #Ил ятһа ла Иләймән ятмаҫ. #Ил ятһа ла ике батыр ятмаҫ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] nbg4m9n1upkpyix1lkb3ifn8hcfg2pj 0 3720 14649 14648 2017-08-23T21:53:56Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14649 wikitext text/x-wiki [[File:Keeping tabs on cows - geograph.org.uk - 408914.jpg|thumb]] #Борам-борам бер үҙе. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] at0ns5n6uxm3txpydf3hq6vhh3dcnvl 0 3721 14658 14657 2017-08-23T21:53:56Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14658 wikitext text/x-wiki [[File:MilkMaid.JPG|thumb]] #Дүрт батыр бер үк ергә атыр. #Дүрт татар<br /> Силәк төбөнә уҡ атар. #Дүрт мишәр <br /> Тәпән төбөн тишәр. #Дүрт татар,<br /> Дүртеһе лә<br /> Бер күнәк төбөнә атар. #Дүрт килендәш<br /> Бер ҡойоға уҡ атыр. #Дүрт апай<br /> Биҙрә төбөн тапай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] k0cq8xr94wjo0f9ftozlhczj29pe1t9 0 3722 14661 14660 2017-08-23T21:53:56Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14661 wikitext text/x-wiki #Алда һәнәк,Артта һеперткеһе. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cuwlsunchs3dqcz92xsocybeb60ikyj 0 3723 18978 14664 2018-01-19T10:51:13Z Ләйсән 382 18978 wikitext text/x-wiki [[Файл:Корова в анфас.jpg|мини]] #Ике усаҡҡа бер киҫәү. #Ике тишеккә бер болғауыс. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] gs5zksr1m95ai0nan96qtsb6rsfs5gw 0 3724 14667 14666 2017-08-23T21:53:56Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14667 wikitext text/x-wiki #Был донъяла бар дүрт ағай,<br /> Береһе гел йүгерә — бер ҙә арымай,<br /> Икенсеһе гел ашай — бер ҙә туймай,<br /> Өсөнсөһө гел эсә — бер ҙә ҡанмай,<br /> Дүртенсеһе гел көйләй — бер ҙә тауышы бөтмәй. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jqwla4x1krgln5i5572863r17zozgpu 0 3725 14674 14673 2017-08-23T21:53:56Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14674 wikitext text/x-wiki [[File:Schoenoplectus lacustris 260605.jpg|thumb|<!--A sloping sandy [[point bar]] (close side) and the vegetation-stabilized [[cut bank]] (far side) on the [[Namoi River]], [[New South Wales]], [[Australia]]. These two constitute the banks of the river.--> ]] #Береһе әйтә:<br /> «Китәйек», — ти,<br /> Береһе әйтә:<br /> «Ятып ҡалайыҡ», — ти,<br /> Береһе әйтә:<br /> «Ҡыймыл-ҡыймыл итәйек», — ти. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]]<!-- --> tqcqyked8pkn4xae703t6dpwnphetta 0 3726 14678 14677 2017-08-23T21:53:56Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14678 wikitext text/x-wiki #Еҫе юҡ, төҫө юҡ,<br /> Унан башҡа тормош юҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 11m3i3almpvgoeljmdwptdmivstv679 0 3727 18788 14684 2017-12-18T10:58:59Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18788 wikitext text/x-wiki [[File:Russian well.JPG|thumb]] #Һоҫоп алдым — урыны юҡ. <br /> Башын тыҡтым — мороно юҡ, <br /> Бауырын киҫтем — урыны юҡ. #Ҡола ҡолоном ҡойоға төштө, <br /> Ҡолағын ҡарпап, ҡалҡып сыҡты. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] daxqtf5s2bocdy4io4nbzwprx7336g1 0 3728 14688 14687 2017-08-23T21:53:57Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14688 wikitext text/x-wiki [[File:АПЛ "Владимир Мономах".jpg|thumb]] # Ана сумды ҙур балыҡ,<br /> Ҡорһағы тулы халыҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] oossdakv85ts9q3k3jmfdc2gmbhso69 0 3729 19002 14692 2018-01-29T07:43:26Z Aidar254 420 19002 wikitext text/x-wiki [[File:watervapor cup.jpg|thumb|right|<!--Water condenses into visible droplets ([[aerosol]]) after evaporating from a cup of hot tea--> ]] #Һалҡынға ҡуйһам, ташҡа әйләнә,<br /> Йылыға ҡуйһам, һауаға менә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] <!-- --> bkurlklmoka8e3qmgz1lty1tvb2pzz1 0 3730 14694 14693 2017-08-23T21:53:57Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14694 wikitext text/x-wiki #Һоҫоп алдым — урыны юҡ. #һаҡал алдым — урыны ҡалды. #Бауырын киҫтем — урыны юҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g8utlhhiu5vqs0c57iobik9f96p07tj 0 3731 14704 14703 2017-08-23T21:53:57Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14704 wikitext text/x-wiki [[File:Eisblumen an Doppelglasscheibe 3.JPG|thumb|right]] # Аяғы юҡ, ҡулы юҡ —<br /> Үҙе һүрәт төшөрә. # Ишектән инер, түрҙән уҙыр. # Ишектән инер иңкәйеп,<br /> Түргә менер туңҡайып. # Тубыҡтан тотоп ала,<br /> Ҡолаҡтан семтеп ала. # Рөхсәтһеҙ инер, түргә йүгерер. # Өйгә килеп тә инде, <br />Һаулыҡ бирмәй уҙып та китте. # Ишеккә килде һөмһәйеп,<br /> Туҡтап торҙо туңҡайып. # Ишектән инер, эсеңә керер — күрмәҫһең. # Иңкәйеп инә, һике аҫтына йүгерә. # Һуҙылып керер, түргә менеп ултырыр. # Кәртәм артында күк бурҙай,<br /> Һөйәккә теше үтмәй. # Бураланған дөйә бурбайыңдан ала. # Байҙы ҡосаҡлай,<br /> Ярлының ҡуйынына керә. # Старт юҡта — йүгертә,<br /> Гармун юҡта — бейетә.<br />Ҡулдары юҡ — семетә,<br /> Быныһы нимә? Кем әйтә? [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 320lpxbmylcb5tmtekxmwhkpex1a4fk 0 3732 14709 14708 2017-08-23T21:53:58Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14709 wikitext text/x-wiki '''Һыуыҡ аш''' — был ашты йәйҙен эҫе көндәрендә әҙерләргә була. == Составы == * ҡатыҡ 150-170 г * һыу 170-200 г == Әҙерләү ысулы == Бешкән картуфты, ҡаты бешкән йомортҡанын ағын шаҡмаҡлар киҫәләр, әҙерләнгән ҡуҙғалаҡты һәм йәшел һуғанды ваҡлап турап, тоҙ һалып бутайҙар. Йомортҡанын һарыһын, тоҙ, ҡаймаҡ һәм ҡорот ҡушымтаһында әүәләйҙәр. Кәстрүлгә ҡайнап һыуыған һыу ҡойола, һәйбәт итеп туҡылған ҡатыҡ һәм бөтә әҙерләнгән аҙыҡ өҫтәлә. Һыуыҡ аш әҙер. Һәйбәтләп болғатып, ваҡлап туралған йәшел укроп һибеп табынға ҡуялар. Ҡуҙғалаҡты йәш кесерткән менән алыштырырға мөмкин. Кесерткәнде тәүҙә һалҡын һыуҙа йыуалар, аҙаҡ ҡайнар һыу менән бешәкләйҙәр, ваҡлап киҫәләр ҙә бер аҙ ҡайнатҡас, һөҙөп алып һыуыталар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Һыуыҡ аш]] tpwbffdm915iqul0oxgjyvcomw6cuzn 0 3733 14714 14713 2017-08-23T21:53:58Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14714 wikitext text/x-wiki [[File:La luna piena della sera a Palma - panoramio.jpg|thumb|right]] # Төндә йөрөй — ятмай, һыуға сума — батмай; # Аҡмай, йөҙмәй, тик тормай, тик торһа ла тоттормай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] btnlnupbc66wbmu4hdw6abdow56xlky 0 3734 14718 14717 2017-08-23T21:53:58Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14718 wikitext text/x-wiki [[File:Days near Paris (1888) (14596242028).jpg|thumb|right]] # Өй алдында ишек,<br> Ишек өҫтөндә бишек. # Ишек,<br> Ишек өҫтөндә бишек. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hukfx78p0ihz65qs4cgixyeuh515fot 0 3735 14724 14723 2017-08-23T21:53:58Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14724 wikitext text/x-wiki [[File:03.Forcas.JPG|thumb|250px|right|Ағас һәм ҡорос һәнәктәр]] # Бер сысҡанға өс ҡойроҡ. # Ағас үгеҙ, өс мөгөҙ. # Үгеҙ килә уң яҡтан,<br> Өс мөгөҙөн тырпайтҡан,<br> Бесәнгә күҙен аҡайтҡан. # Бер үгеҙгә өс мөгөҙ. # Ауыҙы юҡ, өс мөгөҙ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] l3vbh1r4jbkubmj4sj3iqxe6gidm971 0 3736 14729 14728 2017-08-23T21:53:58Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14729 wikitext text/x-wiki [[File:2013.07.21 Hansalaat (14).JPG|thumb|right|]] #Сылтыр-сылтыр йүгәнем,<br />Һылыу ҡара дүнәнем. #Быяла һауыт эсендә<br /> ҡара ҡыҙҙар йүгерә. #Быяла сарҙаҡ эсендә<br /> Ҡара ҡыҙҙар ситлектә. #Бәләкәй генә ҡара малай<br /> Көҙгөнән ҡарай. #Ите бар — һөйәге юҡ,<br /> Ауыҙы бар — теле юҡ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 39ovx5rptr0sfsx9hoa3ed65adv9zh8 0 3737 14737 14736 2017-08-23T21:53:58Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14737 wikitext text/x-wiki [[File:Smietana.JPG|thumb]] # Аяҙҙы болот ҡаплай,<br />Бирхон болотто ҡаплай.<br /> # Ярлыһы аҫта ҡала тора,<br />Байы өҫкә ҡалҡа тора.<br /> # Түңәрәк күлдең төбө күренмәй,<br /> Ҡалҡына ла ҡалыная. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] lrt9wrhh4ymkv7y2xqrgr10x1n8f7o0 0 3738 18940 14742 2018-01-14T03:32:31Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18940 wikitext text/x-wiki [[File:Milk glass.jpg|thumb]] # Йәй көнө табаҡ менән,<br /> Ҡыш көнө ҡалаҡ менән. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ruz6wfzhvgp17aku2c3uxxc2u7j5rad 0 3739 25071 14748 2023-11-07T18:45:59Z ZUFAr 381 25071 wikitext text/x-wiki [[File:Kitten and Fresh Milk.jpg|thumb]] # Тамсы-тамсы тамып тора,<br /> Быу шикелле ағып тора. # Үҙе аҡ — ҡар түгел,<br />Үҙе шыйыҡ — һыу түгел . # Ҡар түгел — аҡ ҡына,<br /> Эсеп ебәр саҡ ҡына. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 5yst13g1xhgt2wmzmoctgxbxx0i9cvf 0 3740 14756 14755 2017-08-23T21:53:59Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14756 wikitext text/x-wiki [[File:Oats kissel 7.jpg|thumb|left]] == Ингредиенттар == * 4 стакан һөт * 0,5 стакан шәкәр ҡомо * 2 аш ҡалағы картуф оно * лимон, апельсин ҡабығы == Әҙерләү == 3 стакан һөттө кәстрүлгә һалып ҡайнатырға, ярты стакан шәкәр ҡомо ҡушырға. Айырым һауытта ике аш ҡалағы картуф онон бер стакан һыуыҡ һөткә һалып иҙергә лә уны ҡайнап ултырған һөткә һалып, болғай-болғай 5 минут ҡайнатырға. Әҙер булғас,ҡырғыстан үткәрелгән лимон, апельсин ҡабығын ҡушырға. Был кеҫәл бигерәк тә балаларға файҙалы. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] a93v28oyl7s2hxdcwifbspnjwisratm 0 3741 14762 14761 2017-08-23T21:53:59Z MF-Warburg 23 5 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14762 wikitext text/x-wiki [[File:Melkeseparator.JPG|thumb|250пкс|Һөт машинаһы]] # Бәләкәй генә ҡара һыйырым,<br> Һөт тә, ҡаймаҡ та бирә. # Һыйыр түгел мин үҙем,<br> Шулай ҙа бар мөгөҙөм,<br> Көтөүҙә йөрөгән юҡ,<br> Һөтһөҙ ҙә торғаным юҡ,<br> Әйләнәм зырлап ҡына,<br>Ултырам йырлап ҡына. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 32g0oi6l8gu93wjqhw63rieb06y09hj 0 3742 19594 14766 2018-09-01T06:28:47Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19594 wikitext text/x-wiki [[File:Bundesarchiv Bild 183-58813-0001, Petersberg, Bauern beim Melken.jpg|thumb]] '''Һөҙмә''' — йәй көнө һөт мул саҡта әҙерләнә торған ризыҡ. Сепарат һөтөн әрәм итмәй, һөҙмәне күпләп эшләп алып, аҙаҡ туңдырғыста һаҡларға була. Ҡыш, һыйырҙар һыуалғас, бик ярап ҡала. == Составы == * 1 биҙрә сепарат һөтө (йәки яңы һауған һөт) * 1 л ойотҡос == Әҙерләү == Сепарат аша үткәрелгән һөттө йылы урынға ҡапҡас менән ябып ултыртып торалар. Өҫтөнә ҡалын сепрәк тә ябырға мөмкин. Һауытты ҡыбырлатып, урынынан шылдырып, йә иһә һөттө болғатырға ярамай. 20-25 градус йылылыҡта һөт әсеп сыға һәм 5-7 сәғәттән ойотҡанға әйләнә. Матур булып ойоған был ҡатыҡты кизе-мамыҡ туҡыманан йәки күҙле таҫтамалдан тегелгән аҡ моҡсайға ҡойоп, һарҡытырға элеп ҡуйырға. Ҡабаланда тиҙерәк һарҡһын өсөн ойотҡанды тәүҙә утҡа ултыртып, әҙерәк йылытып алырға мөмкин. Тик бындай һөҙмә ярмаланып тороусан була. Бер-нисә сәғәттән һөҙмә әҙер була. Һөҙмәне моҡсайынан туҫтаҡҡа ауҙарып, әҙерәк кенә тоҙ һалып, матурлап тасҡап алаһың. Һыуытҡыста боҙолмайынса бер-нисә көн һаҡлана. Табынға төрлө тәмләткестәр ҡушып бирергә мөмкин. Шәкәр менән буталған һөҙмәне кәсәләргә һалып, өҫтөнә төрлө емеш-еләк, бал, йыуып бүрттерелгән йөҙөм, яңы айыртылған шыйыҡ ҡаймаҡ, ҡайнатма һалып бирһәң, телеңде йоторлоҡ ризыҡ килеп сыға. Һөҙмәне бәлеш бешергәндә эслек итеп тә файҙаланырға була. Һөҙмәне яңы һауған һөттән дә яһарға мөмкин, был осраҡта майлы һөҙмә килеп сыға, ул тәмлерәк тә була. Яңы һөт тиҙерәк ойоһон өсөн, уға 1 л самаһы ойотҡос (2-3 көн алдан ойоған ҡатыҡ) ҡушып ебәрергә кәрәк. Һөҙмәне һарҡытҡанда айырылып сыҡҡан эремсек һыуын (сыворотка) әрәм итмәй файҙаланырға була. Унан бик тәмле ҡоймаҡ ҡойорға була. Эремсек һыуының һаулыҡ өсөн дә файҙаһы ҙур. [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡатыҡ]] 2zj2bkt99edy2b3x2nvz738gx19oeya 0 3743 19546 19545 2018-08-15T16:13:13Z ZUFAr 381 19546 wikitext text/x-wiki [[Файл:A lancer of Tigre colour.jpg|мини|справа]] # Оҙон-оҙон осло ул,<br />Осло тимер башлы ул. # Бер ағасым бар —<br />Япраҡһыҙ, ботаҡһыҙ.<br />Уға ҡаршы сыҡҡан —<br />Ҡулһыҙ, аяҡһыҙ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9kbavwv21c8ip2ti9ttouump4clavs1 0 3744 19879 18645 2019-06-23T16:50:23Z ZUFAr 381 19879 wikitext text/x-wiki # Һары-һары балауыҙ,<br /> Балауыҙҙың ҡаны бар,<br /> Уҫал тигән даны бар. # Эсһәң, ҡыҙҙыра,<br /> Ҡылыҡты боҙҙора. # Баҙҙа һары айғырым кешнәй. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] eikltralopb5pvq6m8a6oxlcr69snhi 0 3745 20227 20226 2020-02-08T12:37:34Z Ләйсән 382 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/Ләйсән|Ләйсән]] ([[User talk:Ләйсән|фекер алышыу]]) 20226 үҙгәртеүенән баш тартты 20227 wikitext text/x-wiki [[File:Әсе ҡоймаҡ.jpg|thumb|right]] '''Әсе ҡоймаҡ''' == Составы == * 0,5 литр һөт * 2 стакан он * 1 аш ҡалағы сүпрә * 2 йомортҡа == Әҙерләү == Йылымыс һөткә ондо ҡушып, шыйыҡ ҡамыр әҙерләйбеҙ. Сүпрәне лә болғатып, йылы урынға ҡуябыҙ. Күпереп сыҡҡас, самалап тоҙ, 2 йомортҡа ҡушып тағы ла ҡабартып алабыҙ. Ҡыҙған майлы табала майлап бешерәбеҙ. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] krrk2b22etto3v81t9jewychfv1tj2j 0 3746 24629 19308 2023-01-23T11:12:02Z Aidar254 420 24629 wikitext text/x-wiki [[File:Ауырғазы районы Үтәймулла ауылы 09.jpg|thumb]] '''Әсегән һөткә баҫылған бауырһаҡ''' == Ингредиенттар == * Әсегән һөт йә кефир — 2 стакан * Он — 550—600 г * Сода — 1 сәй ҡ. * Кипкән сүпрә — 1 сәй ҡ. * Йомортҡа — 1 шт. * Тоҙ — 0,5 сәй ҡ. * Шәкәр ҡомо — 1 аш ҡ. * Көбағыш майы — 2 аш ҡ. (+500 г) == Әҙерләү == Әсегән һөттө йә кефирҙы саҡ ҡына йылытып алғандан һуң, уға шәкәр ҡомо, сода сүпрә һалып, бызырлағансы ҡалҡытып алырға. Һуңынан йомортҡа, тоҙ,көнбағыш майы һалырға ла, он ҡушып, ҡамыр баҫырға. Ҡамырҙы йылы урынға бер сәғәткә ҡалҡытырға ултыртырға. Ҡалҡып сыҡҡас, һәйбәт итеп тансҡарға. Он һибеп ҡамырҙы өс-дүрт см ҡалынлығындағы эсәк формаһында әүәләргә лә, бәләкәй киҫәктәргә турап сығырға. 10 минут тирәһе ҡалҡытып алырға. Сөм һауытта, ҡыҙған майҙа бауырһаҡтарҙы бешереп алырға. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Бауырһаҡ рецептары]] [[Категория:Он]] keyuy6tgvkpqvk100wp0s1x8wdlwkhp 0 3747 14803 14802 2017-08-23T21:54:00Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14803 wikitext text/x-wiki [[File:Ardagger-Kollmitzberg - Hahn.jpg|thumb|right]] # Шау, шау, шау ҡамыш,<br> Шау ҡамыштың араһында<br> Алтын башлы бер ҡамыш. # Башы — тараҡ,<br> Ҡойроғо — ураҡ. # Баш өҫтөндә тарағы,<br> Тәпәйендә һәнәге.<br> Шуны табығыҙ, йә әле!<br> (Нимә була? Әйт әле.) # Тарағы бар — сәсен тарамай,<br> Урағы бар — иген ура алмай. # Сәғәтһеҙ ҙә ваҡытты әйтә. # Уҡталы ла суҡталы,<br> Башы йәшел нуҡталы.<br> Баш өҫтөндә тарағы,<br>Тәпәйендә һәнәге,<br> Шуны табығыҙ, йә әле! # Ауыҙы бар — һөйәктән,<br> Ит һаҡалы — эйәктән. # Үҙе хан нәҫеленән дә түгел —<br> Йөрөй таж кейеп.<br>Үҙе ҡараҡ та түгел — <br>Аяғы ҡайыш менән бәйләнгән. # Ҡаҙандан килгән бер монтоҡ,<br> Уның башы һалпыҡ;<br> Ах, уның юртышы,<br> Арт һанының ҡыртышы. # Мин ни күрҙем, ни күрҙем,<br> Ит һаҡаллы ҡарт күрҙем. '''Әтәс ҡысҡырыуы, таң атыу''' # Баҙҙа баҡа ҡысҡыра,<br> Тауҙа таҡта ярыла. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] rd1f9afh71upmk6uh92eozpsjwvky9u 0 3748 14807 14806 2017-08-23T21:54:00Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14807 wikitext text/x-wiki Сәй табынына эслеге цитрустарҙан торған тәмле лә, тиҙ ҙә әҙерләнә торған, хуш еҫле, ыуалып торған ҡамырҙан бешерелгән печенье тәҡдим итәбеҙ. == Беҙгә кәрәк буласаҡ == * 3 аш ҡалағы ҡаймаҡ * 3 аш ҡалағы үҫемлек майы * 50 г аҡ май * 225 г шәкәр ҡомо * 1 йомортҡа * 250 г он * 1 сәй ҡалағы ҡамыр ҡабартҡыс (разрыхлитель) * 1 әфлисун * 1 аш ҡалағы крахмал == Әҙерләү == Йомортҡаны махсус болғауыс (венчик) менән күперткәнсе туҡырға, аҙаҡ 5 аш ҡалағы шәкәр өҫтәп, тағы ла болғап күпертеп алырға. Был йомортҡа ҡатнашмаһына аҡ һәм үҫемлек майҙарын, ҡаймаҡ, иләнгән он менән ҡамыр ҡабартҡысты ҡушырға. Йомшаҡ һәм һуҙылып торорлоҡ итеп ҡамыр баҫырға. Әҙер ҡамырҙы 4 тигеҙ өлөшкә бүлергә лә, пленка менән ҡаплап, һыуытҡысҡа ҡуйырға. Әфлисунды яҡшылап йыуырға ла (тышын әрсергә кәрәкмәй) иттартҡыс аша үткәрергә. Тарттырылған әфлисунды 100 г шәкәр һәм крахмал менән бергә ҡушып болғап, табаға һалырға һәм утта ҡуйырғансы бешереп алырға (процесс 1-2 минут самаһы ваҡытты ала), һыуытырға. Һыуытҡыстан ҡамырҙың бер киҫәген алырға, дүрткел итеп йәйергә. Уның өҫтөнә әфлисундың дүрттән бер өлөшөн тигеҙләп йәйергә лә, ыҡсым ғына итеп рулет итеп төрөргә. Үткер бысаҡ ярҙамында сама менән 3-4 см булырлыҡ итеп өлөштәргә ҡырҡып сығырға. Шул уҡ процедураны ҡалған ҡамыр киҫәктәре менән дә зшләп сығырға. Формаға теҙеп һалып, 180 градусҡа тиклем йылытылған духовкала 15-20 минут бешерергә кәрәк. Авторы Тамара. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Он]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Аҡ май]] h86g96yt228mve0wffccog2w5ibucoq 0 3749 19892 14810 2019-08-04T19:32:47Z Aidar254 420 19892 wikitext text/x-wiki [[File:Овин ямный из д. Михайлово.JPG|thumb|right]] # Төбө ҡырҡ, түбәһе бер. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mk79tyj7vqcduehe6jwjevcvhthbox5 0 3750 25069 14816 2023-10-27T11:49:29Z Inertia6084 1155 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Інтерьєр садиби "Родинне гніздо".jpg]] → [[File:Інтер’єр садиби «Родинне гніздо».jpg]] [[c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) sp 25069 wikitext text/x-wiki [[File:Інтер’єр садиби «Родинне гніздо».jpg|thumb]] # Ағас пулат,<br> Ағас пулат эсендә таш пулат,<br> Таш пулат эсендә тимер пулат,<br> Тимер пулат эсендә түңәрәк күл,<br> Түңәрәк күл эсендә һөйәкһеҙ балыҡ. # Ағас һарай,<br> Ағас һарай эсендә таш һарай,<br> Таш һарай эсендә тимер һарай,<br> Тимер һарай эсендә ҡулһыҙ ҡурсаҡ уйнай. # Ағас,<br> Ағас эсендә таш,<br> Таш эсендә тимер,<br> Тимер эсендә һөйәкһеҙ бала. # Таш ҡала,<br> Таш ҡала эсендә тимер ҡала,<br> Тимер ҡала эсендә һөйәкһеҙ бала. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 58hhsjkvsmpzgyidi7jqzt8i0au9n2z 0 3751 19876 14821 2019-06-20T16:18:10Z ZUFAr 381 19876 wikitext text/x-wiki [[File:Russian izba house.JPG|thumb]] # Киртләс-киртләс кәбән өйҙөм,<br> Ҡолаҡ тиштем, күҙ тиштем. # Өйөлгән, өйөлгән,<br> Ҡабырғаһы күмелгән. # Үҙе йыуан, үҙе киң,<br> Дүрт яҡлы,<br> Яғы һайын ике тишек,<br> Башында бүрек. # Сүмәлә өҫтөндә мүкәтә,<br> Мүкәтә өҫтөндә сүмәлә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 75vfszhut82jub0fss7195yki6ygh7w 0 3752 14824 14823 2017-08-23T21:54:01Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14824 wikitext text/x-wiki # Өй башында телем-телем икмәк. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8lcmf0uhqeeba1u363od5z5d2cdtdf7 0 3753 18985 14829 2018-01-23T07:15:46Z Aidar254 420 18985 wikitext text/x-wiki # Өй башында тарым бар,<br> Күтәрә алһаң, барын да ал. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h85pdfhtco28w6b9wx95sk8yox0yrka 0 3754 14833 14832 2017-08-23T21:54:01Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14833 wikitext text/x-wiki # Сүкей өҫтөнә сүкей,<br> Сүкей өҫтөнә бүкей. # Сүмес өҫтөнә сүмес. # Тыштан йомро,<br> Эстән йәйпәк. # Йомролор тыштан,<br> Эске яғы йышҡан,<br> Оҫталар шулай ҡушҡан. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6z3yi160dxo8qo6mc0ia1ntiwmnrl6b 0 3755 24818 14836 2023-02-26T18:07:14Z Aidar254 420 24818 wikitext text/x-wiki # Ҡунаҡ һайын бер түшәк [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 0kjnym9o75ergnoov4dq2kmt1n6hnbu 0 3756 18787 18786 2017-12-18T10:58:48Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18787 wikitext text/x-wiki # Сеүәтә өҫтөндә сеүәтә. # Туҫтаҡ,<br> Туҫтаҡ өҫтөндә туҫтаҡ. # Туҫтағым өҫтөнән туҫтаҡ,<br> Барыһы бер юлда,<br> Барыһы бер ҡулда. # Өй артында дүрт ҡайын. # Дүрт мөйөштә дүрт туҫтаҡ,<br> Өҫтө-өҫтөнә өйөлгән. # Өйөм аҫты дүрт сыбыҡ,<br> Дүртеһе лә тиң сыбыҡ. # Барыһы бер юлда,<br>Барыһы бер ҡулда. # Өй артында дүрт ҡайын. # Дүрт мөйөштә дүрт туҫтаҡ,<br> Өҫтө-өҫтөнә өйөлгән. # Өйөм аҫты дүрт сыбыҡ,<br> Дүртеһе лә тиң сыбыҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] sd23rwbq8b3jzk1taoiy1w40fgwupxk 0 3757 24779 14858 2023-02-15T18:24:20Z Aidar254 420 24779 wikitext text/x-wiki '''Өйрә''' — ярманан бешерелә торған аш. Ғәҙәттә, башҡорттар бындай ашты йәйге ваҡытта, иткә ҡытлыҡ булғаныраҡ осорҙа бешергән. Элек-электән бындай аш тары ярмаһынан бешерелгән. Шулай уҡ дөгөнән, арпанан, һолонан, ҡарабойҙайҙан да бешерелергә мөмкин. Бындай ашты һөт йәки ҡаймаҡ менән тәмләйҙәр. Бер өлөш ярмаға өс өлөш һыу ҡушыла. Һөт һәм ҡаймаҡ тәменә ҡарап самалап алына. [[Category:Һөт]] [[Category:Тары ярмаһы]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡаймаҡ]] 1zdlo8ns5c2azqi42y8so7qmyfm8os8 0 3758 19874 14864 2019-06-20T16:16:31Z ZUFAr 381 19874 wikitext text/x-wiki [[File:Male mallard duck 2.jpg|thumb]] # Башы — көмөш,<br>Мороно — ҡамыш. # Бәләкәй генә еңгәсәй<br>Аҡһай-аҡһай һыуға бара. # Оса — лап-лап,<br>Төшә — лап-лап,<br>Йөҙә — шәп-шәп,<br>Йөрөй саҡ-саҡ,<br>Әкрен атлап,<br>Кейеҙен ҡаплап. # Бағаналары — ҡыҙыл, йорто — аҡ. # Һоҫҡаҡ, борҡаҡ, йот тамаҡ,<br>Һыу өҫтөндә ас тамаҡ,<br>Йорт эсендә туҡ тамаҡ,<br>Көҙгә етһә, юҡ тамаҡ. # Ҡырҙа йөрөһә — ҡыр йәнлеге,<br>Һыуҙа йөрөһә — һыу йәнлеге. # Көрәге — алдан,<br>Әрйәһе — арттан. # Һоҫҡо морон баҡылдаҡ,<br>Күп һөйләшә, таҡылдаҡ. # Уҡа-уҡа тыш ҡына,<br>Тәкә төшкән үҙәнгә.<br>Ботон киҫеп бирер инем<br> Шул тәкәне күргәнгә. # Тәкә төшкән инешкә,<br>Ите йомшаҡ, бер түшкә.<br>Хәбәр ит һин Бибешкә,<br>Тапаһын ул бәлешкә. # Баҫып йөрөй ул ваҡ-ваҡ,<br>Әйткән һүҙе лә «ваҡ-ваҡ».<br> Таба(а)лмаһаң һыу буйында, <br>Аҡыл менән уйлап тап. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 71gx92dh5cbvaqeu9osbvkq7tzfgddb 0 3759 14869 14868 2017-08-23T21:54:02Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14869 wikitext text/x-wiki [[File:Female Mallard with ducklings.jpg|thumb]] # Йөн йомғағым — бөҙрә,<br> Һыу күрҙеме — йүгерә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 8t1nwbbhzkg0pzed79zef6yaq8vvp0w 0 3760 14876 14875 2017-08-23T21:54:02Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14876 wikitext text/x-wiki '''Өйҙә яһалған сыр''' Йәй көнө һөт мул саҡта айыртылған һөттән тәмле итеп ауыл эремсеге, сыр эшләргә була. Берҙән, осһоҙ, икенсенән яҡтан, файҙалы ла була. == Ингредиенттары == * 1 кг эремсек * 1 литр һөт (айыртылған һөт булһа ла ярай) * 2 йомортҡа * 100 г аҡ май (маргарин) * 1 балғалаҡ сода * 2 балғалаҡ тоҙ * Тәменсә борос * Әҙерәк укроп == Әҙерләү == Эремсекте айыртылған һөткә һалып, йәшкелт һыуы айырылып сыҡҡансы, һүрән генә утта йылытабыҙ. Шунан селтәр сүмескә йәки марля тоҡсайға һалып, эремсектең һыуын тулыһынса һарҡытып бөтөрөргә кәрәк. Бының өсөн ауыр гер менән баҫтырып ҡуйырға ла мөмкин. Хәҙер яҡшылап һарҡыған йылы эремсектең өҫтөнә май һалып эретергә. Уға тоҙ, сәй содаһы, йомортҡа һытып ҡушып, яҡшылып болғатырға, ҡул менән төйөрҙәре бөткәнсе тасҡарға. Тәм өсөн ваҡ ҡына итеп туралған укроп өҫтәп ебәрергә мөмкин. Аҙаҡ был ҡатнашма һалынған һауытты һыулы кәстрүлгә ултыртып, болғата-болғата, сыр итеп һуҙыла башлағансы, һүрән генә утта тоторға. Һыулы кәстрүл булмаһа, һауыттың үҙен генә утҡа ҡуйырға була, тик был осраҡта сыр массаһы һауыттың ситтәренә йәбешеп ыҙалата. Сыр әҙер булғас, алдан майлап әҙерләп ҡуйған һауыттарға, формаларға тултырырға һәм, бер аҙ һүрелгәс, һыуытҡысҡа ҡуйырға кәрәк. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Аш-һыу]] [[Category:Башҡорт аштары]] 0zktcatmcrmgs3ty72pas7j0bxscqkr 0 3761 14886 14885 2017-08-23T21:54:03Z MF-Warburg 23 9 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14886 wikitext text/x-wiki [[File:Өйҙә әҙерләгән майонез.jpg|thumb|Өйҙә әҙерләнгән майонез]] '''Өйҙә әҙерләнгән майонез''' Магазиндан һатып алынған майонездарҙың составына төрлө яһалма тәмләткестәр һәм төҫ биреүсе буяуҙар ҡушылыу сәбәпле, уларҙың ашҡаҙан-эсәк юлдарына, бауырға зыян килтереү ихтималы ҙур. Шуға күрә был ризыҡты өй шарттарында тиҙ һәм файҙалы итеп үҙегеҙ әҙерләү хәйерле. Өҫтәүенә ул арзан да килеп сығасаҡ. Уны төрлө блюдоларға ҡушып ашарға мөмкин. == Әҙерләү ысулы == 1 стакан зәйтүн майына (башҡа төрлө үҫемлек майы ла ярай) 1 стакан магазиндан алған [[Ҡаймаҡ (йомаҡтар)|ҡаймаҡ]], 1 баш һарымһаҡ ҡырып һалына. Магазинда һатылған оҙон йәшел [[Ҡыяр (йомаҡтар)|ҡыярҙы]] (йәки түтәлдә үҫтерелгән уртаса ҙурлыҡтағы ике ҡыярҙы) ҡырғыстан үткәреп, һутынан һығып алаһың (һутын ҡулланмайбыҙ, сөнки ул майонезды шыйыҡлата) һәм самалап тоҙ ҡушып, барыһын бергә яҡшы итеп блендерҙа бутайһың. Әҙер булғас, һыуытҡыста бер-нисә көн һаҡларға мөмкин. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 52zti1nlo3npq8tvphtrtr17vi6kxnl 0 3762 14891 14890 2017-08-23T21:54:03Z MF-Warburg 23 4 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14891 wikitext text/x-wiki [[File:River Great Ouse at Little Paxton.jpg|thumb|right|]] #Арлы-бирле боролған, <br>Башына ҡыуыш ҡоролған. #Иңкәйгән дә боролған,<br> Янтайған да йығылған,<br> Башына ҡыуыш ҡоролған. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 6mj3h1kh3ip0yd5e68vb0et97wps2y5 0 3763 14894 14893 2017-08-23T21:54:03Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14894 wikitext text/x-wiki #Ҡолағы ҡайсылай, Ҡойроғо ҡамсылай,Йортон һаҡлап әйләнә,Уҫал һаҡсылай. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 2p73kdoa04o1iccxz44tvd45j72bpvy 0 3764 20151 14899 2020-02-01T20:27:53Z ~riley 810 lint error 20151 wikitext text/x-wiki [[File:Northern Spotted Owl.USFWS.jpg|thumb|300px]] #Көндөҙ йоҡланым,<br />Төндә иланым (йырланым). #Ағас башында бер Ҡолой <br /> Көндөҙ йоҡлай, кис олой. #Был ҡош, гүйә, ҡош батшаһы,<br /> Сысҡандар аулай төнөн.<br />Ышыҡ ағас араһында<br /> Йоҡлап үткәрә көнөн. #Көндөҙ боҫа ышыҡта,<br />Ауҙа йөрөй ысыҡта. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] h2zl0l2ug6lqsclc2yrl6ctymq5vq4i 0 3765 14906 14905 2017-08-23T21:54:03Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14906 wikitext text/x-wiki '''Өлөш''' == Ингредиенттар == * йәш һыйыр малы, һарыҡ йәки йылҡы ите 100—150 г * йәш кәбеҫтә, картуф 60-70 г * башлы һуған 25-30 г * май 10 г * тоҙ, борос, йәшел тәмләткестәр сама менән * һурпа 50-300 г == Әҙерләү ысулы == 1,5-2 кг итте бешереп алып, киҫәктәргә бүләләр ҙә өҫтәлгә ҡуйғанға тиклем эҫе һурпала тоталар. Ит бешкән һурпаға дүрткә киҫелгән кәбеҫтәне, уртаға ярылған картуфты, буйлай теленгән кишерҙе һалып бешерәләр. Өлөштө шулай итеп бүләләр: тәриткәгә тәүҙә бешкән кәбеҫтә, картуф, кишер, аҙаҡ ит киҫәктәре, дүңгәләкләп турап, ҡайнар һурпала бешекләнгән һуған һалалар, өҫтөнә ҡайнар һурпа ҡоялар, йәшел тәмләткестәр һибәләр. Һурпа күләме төрлөсә булырға мөмкин, сөнки өлөштө беренсе ризыҡ урынына ла, икенсе ризыҡ итеп тә ҡулланырға мөмкин. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Өлөш]] j64uem59si03j6x4o6dxta8cg39okma 0 3766 14910 14909 2017-08-23T21:54:03Z MF-Warburg 23 3 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14910 wikitext text/x-wiki # Өй арҡыры ағайым ятҡан,<br> Өҫтөнә балалары баҫҡан. # Атаһының өҫтөндә балалары. # Ҡарт ҡоҙам ҡыҙынып ята,<br> Балалары теҙелеп ята. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] n1fpm59at2gcd5bflzfx690b397gckf 0 3767 14917 14916 2017-08-23T21:54:04Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14917 wikitext text/x-wiki [[File:Schloss Werdenberg 2Stock Halle Balkendecke.jpg|thumb]] # Атаһы арҡылы ятҡан,<br> Балалары буй ятҡан. # Оҙон ағай һуҙылып ята,<br> Балалары теҙелеп ята. # Алып батыр арҡыры ятҡан,<br> Балалары буй ятҡан. # Алып батыр арҡыры ятҡан,<br> Балалары үҙен баҫҡан. # Берҙән берәү,<br>Алтмыш егеткә терәү. # Балапан,<br> Балапанды балалары баҫҡан. # Ураҙ ағай үлеп ята,<br> Балаларын баҫып ята. # Батшалары һуҙылған,<br> Вәзирҙәре теҙелгән. # Оҙон-оҙон гирда,<br> Мәскәүски бирда. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] suqv10io2fe3jsdv6ssly09e337a2g8 0 3768 19593 14921 2018-08-30T14:22:54Z Aidar254 420 19593 wikitext text/x-wiki #Аш,<br>Аш эсендә таш,<br>Таш эсендә тағын аш. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] mg8icpjxj2jwwac8ngkdm475c4kb9r7 0 3769 14929 14928 2017-08-23T21:54:04Z MF-Warburg 23 7 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14929 wikitext text/x-wiki [[File:Өшәкә.jpg|thumb|right]] '''Өшәкә''' — тиҙ бешә торған сөсө икмәк. == Ингредиенттар == * Аҡ он * Эремсек һыуы йәки кефир (ҡаймаҡ һыуын, йәғни май эшләгәндә сыҡҡан айранды ҡулланырға ла мөмкин) * Сода * Тоҙ * Май (аҡ май, маргарин, үҫемлек майы) * Татлы өшәкә өсөн самалап шәкәр ҡушыла == Әҙерләү ысулы == Кефир, сода, тоҙ, майҙы ҡушып туҡығандан һуң, йомшаҡ итеп ҡамыр баҫыла. Туҡмас таҡтаһы ҙурлығына ҡарап 0,5 см ҡалынлығында ҙур йәймә эшләнә. Йәймәне бәләкәй өлөшсәләргә бүлеп, өҫтөнә йомортҡа һарыһы һөртөп, шәкәр һибергә була. Табаға теҙеп һалып, ҡыҙыу мейестә йәки духовкала 10-15 минутта бешереп алалар. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Икмәк]] jn0l7snw24kr0lgg9838fr6kwzx7lob 0 3770 14938 14937 2017-08-23T21:54:04Z MF-Warburg 23 8 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14938 wikitext text/x-wiki [[File:Aalto table.JPG|thumb|250px|]] # Дүрт киленгә бер яулыҡ. # Бер бөркәнсек эсендә<br> Дүрт килен ултыра. # Дүрт ҡатынға бер шәл. # Дүрт кешегә бер эшләпә. # Дүрт Шәфигә бер шәпкә. # Дүрт малайға бер түбәтәй. # Дүрт егеткә бер бүрек. # Дүрт ағайға бер кәпәс. # Бер эшләпә аҫтында дүрт малай. # Бер эшләпә аҫтында дүрт ағайым ултыра. # Дүрт апай, дүрт апай,<br> Дүрт апайға бер супай. # Дүрт аяҡ,<br> Дүртеһе лә пар килгән. # Бер кешелә дүрт аяҡ,<br> Дүртеһе лә пар аяҡ. # Дүрт кешегә бер ҡалпаҡ. # Бер аҙбарҙа дүрт килен һыйыр һауа. # Дүрт аяҡлы ҡарт бер эшләпә кейгән. # Бер бөркәнсек аҫтында<br> Дүрт ҡунаҡ ҡыҙ ултыра. # Бер сатырҙың дүрт сатында<br> Дүрт ҡоҙағый ултыра. # Башы булмаһа ла эшләпәле,<br> Аяғы булһа ла итекһеҙ. # Бер бүрек аҫтында дүрт бүре. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 34l4mwu9guvjj4lednnafr38hdrpj3b 0 3771 19592 14943 2018-08-30T14:22:32Z Aidar254 420 19592 wikitext text/x-wiki [[File:Excursion to Rami Garipov museum 8.jpg|thumb|right]] # Дүрт аяҡҡа бер күлдәк. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] apjpggg86owwgmfyy0zzenx5mefelek 1 3772 14953 14952 2017-08-23T22:00:20Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14953 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3773 16228 14980 2017-09-06T13:41:59Z Dcljr 283 revert to 23 January 2017 version by ZUFAr (revision 14978), fixing broken redirect 16228 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3774 16233 15032 2017-09-06T13:57:19Z Dcljr 283 revert to 17 December 2016 version by ZUFAr (revision 15031), fixing broken redirect 16233 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3775 16232 15119 2017-09-06T13:56:16Z Dcljr 283 revert to 17 December 2016 version by ZUFAr (revision 15118), fixing broken redirect 16232 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3776 16231 15155 2017-09-06T13:55:06Z Dcljr 283 revert to 2 February 2017 version by Ләйсән (revision 15154), fixing broken redirect 16231 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3777 16230 15159 2017-09-06T13:49:12Z Dcljr 283 revert to 17 December 2016 version by ZUFAr (revision 15158), fixing broken redirect 16230 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3778 16229 15184 2017-09-06T13:48:00Z Dcljr 283 revert to 2 February 2017 version by Ләйсән (revision 15183), fixing broken redirect 16229 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3779 14967 14966 2017-08-23T22:00:21Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14967 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3780 14969 14968 2017-08-23T22:00:21Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14969 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3781 14971 14970 2017-08-23T22:00:21Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14971 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3782 14973 14972 2017-08-23T22:00:21Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14973 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mamaliga Moldova.jpg|thumb|right|200px|Мамалыга]] '''Мамалы́га''' — кукуруз ононан ҡаты итеп бешерелгән бутҡа; молдаван милли ашамлығы. Кавказ халыҡтарында киң таралған: грузиндарҙа ({{lang-ka|ღომი}} [гоми]), абхаздарҙа ({{lang-ab|абысҭа}}), абазиндарҙа (абаста, баста), адыгейҙарҙа (марэмысэ), чечендарҙа ({{lang-ce|ахьар худар}} — кукуруз ононан бутҡа), ингуштарҙа (''журан-худар''), осетиндарҙа ({{lang-os|мамæлайы къæбæр}} — һүҙмә-һүҙ «үлмәҫ өсөн киҫәк»)<ref>[http://ironau.ru/vortaro.php?q=%EC%E0%EC%26%23230%3B%EB%E0%E9%FB+%EA%FA%26%23230%3B%E1%26%23230%3B%F0 Осетинский язык онлайн. Учебные и справочные материалы]</ref> һәм Одессала. Тәме, консистенцияһы һәм тышҡы күренеше буйынса бөтә бутҡаларҙан да айырыла. Балауыҙланған еп йәки махсус ағас бысаҡ менән теленә. == Әҙерләү == [[Файл:Mamaliga right.jpg|thumb|left|200px|Мамалыганы киҫәктәргә телергә мөмкин]] Суйын һауытта ({{lang-ro|ceaun}}) кукуруз оно, һыу, тоҙ һалып, махсус болғағыс таяҡ ярҙамында әҙерләнә. Икмәк урынына ҡулланыу өсөн бешергәндә мамалыга ҡуйы итеп эшләнә, һәм, итальян полентаһы кеүек, теленергә мөмкин. Башҡа маҡсатта әҙерләгәндә мамалыганы шыйығыраҡ итеп эшләйҙәр. Мамалыга ҡаймаҡ һәм брынза менән бирелә ({{lang-ro|mămăligă cu brânză şi smântână}}). Ҡайһы берҙә мамалыганы тәрилкәгә ваҡлап һалып ҡайнар һөт менән бирәләр ({{lang-ro|mămăligă cu lapte}}). Мамалыганан шулай уҡ кукуруз күмәстәре лә эшләйҙәр, бының өсөн мамалыганы киҫкеләйҙәр һәм майҙа йәки туң майҙа ҡыҙҙыралар. Мамалыга бик күп төр ашамлыҡтар составына инә, сөнки икмәкте алмаштыра. Шуларҙың береһе — мамалыга менән голубцы ({{lang-ro|sarmale, сармале}}). Икенсе ашамлыҡ — булз ({{lang-ro|bulz}}), мамалыганан эсенә брынза һәм май һалып бешерелгән бәләкәй шариктар. Мамалыга шкваркалар, творог һәм сырҙар, бекон, йомортҡалар, бәшмәктәр, ҡурылған балыҡ һ.б. менән бирелергә мөмкин. nfsx1328i39uymac1omo5jacttez0xu 1 3783 14975 14974 2017-08-23T22:00:21Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14975 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3784 14977 14976 2017-08-23T22:00:21Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14977 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3785 14982 14981 2017-08-23T22:00:22Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14982 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3786 14984 14983 2017-08-23T22:00:22Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14984 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3787 14987 14986 2017-08-23T22:00:22Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 14987 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3788 14989 14988 2017-08-23T22:00:22Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14989 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3789 14991 14990 2017-08-23T22:00:22Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14991 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гүзәл Ситдиҡова}} 0mymps6hcfr4w6zzh02arttj40lnj55 1 3790 14993 14992 2017-08-23T22:00:22Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14993 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гүзәл Ситдиҡова}} 0mymps6hcfr4w6zzh02arttj40lnj55 1 3791 14995 14994 2017-08-23T22:00:22Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14995 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гүзәл Ситдиҡова}} 0mymps6hcfr4w6zzh02arttj40lnj55 1 3792 14997 14996 2017-08-23T22:00:23Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14997 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3793 14999 14998 2017-08-23T22:00:23Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 14999 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3794 24600 15001 2022-12-25T13:15:05Z 5.34.70.67 /* Дархан м Аруна ❤️ мусаинса з */ яңы бүлек 24600 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәйлә}} == Дархан м Аруна ❤️ мусаинса з == Дархан и Аруна Енеге немесе өнімнің мен ♥️🤍🤎💙💜💚💛🧡 [[Махсус:Өлөштәр/5.34.70.67|5.34.70.67]] 18:15, 25 декабрь 2022 (+05) cbt4vwpu2ic7isgb6d5bbr3tm01g6r2 1 3795 15003 15002 2017-08-23T22:00:23Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15003 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3796 15005 15004 2017-08-23T22:00:23Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15005 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Селтәр}} hson4huvbn5s2p9l9evmtvlf2dy77ny 5 3797 24311 15531 2022-05-01T12:26:54Z 102.223.130.32 /* pbc */ яңы бүлек 24311 wikitext text/x-wiki {{notice|В русском разделе Википедии есть специальный [[:w:ru:Проект:Малые разделы Википедии на языках России|проект по поддержке вики-проектов на языках народов России]]. К его участникам можно и нужно [[:w:ru:Обсуждение проекта:Малые разделы Википедии на языках России|обращаться]] с вопросами и просьбами о помощи. Не стесняйтесь это делать!}} ::'''Был Башҡорт Викикитабының төп фекерләшеү бите''' == Serious question: Is this wiki ready to go to the Language Committee == :''Apologies for writing here in English.'' @[[User:Comp1089|Comp1089]], [[User:Ләйсән|Ләйсән]], and anyone else in this test community: I have a serious question for you: Are you ready to go to the Language Committee for approval? I've started to go through all of the projects on Incubator, starting with Wikibooks. I find this to be the one and only Wikibooks project that may be ready for a review. There is sufficient activity, and at least on the surface there is a sufficient number of pages. *Still, I've started navigating to random pages in the test, and I find a lot of the pages to be pretty short. Now, I don't know this language, and I don't know Wikibooks projects as well as I do, say, Wikipedias. So I can't tell if those pages are short because they're inherently short, or if they are short because they are effectively stubs and need to be filled out more. *I'd really like to go to LangCom and propose this product for approval—but I don't want to do that if their review is simply going say that this project is full of stubs and half-finished projects. *Simply put, then: Is this project ready for approval, or do you need more time to finish fleshing out some of the books here? [[User:StevenJ81|StevenJ81]] ([[User talk:StevenJ81|talk]]) 14:38, 11 July 2017 (UTC) ::[[User:StevenJ81|StevenJ81]], I think we're ready. --[[User:Ләйсән|Ләйсән]] ([[User talk:Ләйсән|talk]]) 19:14, 11 July 2017 (UTC) :::''Хорошо.'' (Yes, I know it's Russian. That's as close as I can probably get.) So a couple of points, then: :::*'''Important!''' People have to keep working on this during the process. There must be ''at least'' three editors with ''at least'' ten edits each during every calendar month. :::*LangCom is working through an internal change in procedures now, and also has a couple of project closures currently on its plate. As soon as those are gone (probably next week or two) I will let them know that you are ready for a final check. They will find an expert in Bashkir to verify the content language. If all goes well, then an approval can come soon thereafter. There have been some complaints recently that so few non-Wikipedia projects are going through, so I think that will make this a good time to put your project forward. Please stay in touch; I assume I can communicate with the Wb/ba community on this page. [[User:StevenJ81|StevenJ81]] ([[User talk:StevenJ81|talk]]) 19:30, 11 July 2017 (UTC) :::::Thanks for support, [[User:StevenJ81|StevenJ81]]. The articles are short, because it's recipes, puzzles. They finished.--[[User:Ләйсән|Ләйсән]] ([[User talk:Ләйсән|talk]]) 07:41, 12 July 2017 (UTC) Sorry for coming late. I also think this particular project is ready for the final check. I'll do my best to keep working on it. Thanks for a fruitful discussion guys! @[[User:StevenJ81|StevenJ81]], [[User:Ләйсән]]. --[[User:Comp1089|Comp1089]] ([[User talk:Comp1089|talk]]) 01:57, 16 July 2017 (UTC) :@[[User:Comp1089|Comp1089]] and [[User:Ләйсән|Ләйсән]]: Hi, both. Just a couple of other things here: :*Go to translatewiki.net, to the interface section, and in particular the page with the localization of the core MediaWiki messages into Bashkir ([https://translatewiki.net/w/i.php?title=Special:Translate&language=ba&group=core&filter=%21translated&action=translate this page]). For second and subsequent projects in a language, LangCom likes to see a continuing effort to translate the interface. Also ... :*[[Wt/ba|Bashkir Wiktionary]] is also not so far away from approval. There was a period back in 2012 when there was enough activity to get the project approved. Why it wasn't I can't say; I wasn't working on new projects back then. But there's a good amount of content in that project. For this one you will have to establish a pattern of community involvement. But if you can do that you ought to be able to get the project approved sometime later this year. So think about that when Wikibooks is approved. [[User:StevenJ81|StevenJ81]] ([[User talk:StevenJ81|talk]]) 20:47, 17 July 2017 (UTC) :[[User:StevenJ81|StevenJ81]], ок. Thanks--[[User:Ләйсән|Ләйсән]] ([[User talk:Ләйсән|talk]]) 18:36, 23 July 2017 (UTC) == pbc == Ososcaaoscar OSCAR motemasilia OSCAR [[Махсус:Өлөштәр/102.223.130.32|102.223.130.32]] 17:26, 1 май 2022 (+05) eb69nxdqzo8xtyncssiuwsqbqr7d7rb 1 3798 15020 15019 2017-08-23T22:00:23Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15020 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Lizalizaufa}} q65ff7iwtufwxw4k3ly852ercu81hjk 1 3799 15022 15021 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15022 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3800 15024 15023 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15024 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Alfiya55}} a4wjwf4fmhgvdc52731se11at8cheeb 1 3801 15026 15025 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15026 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3802 15028 15027 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15028 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3803 15030 15029 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15030 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ләйсән}} qisvmqr6jpyro92rids397tm9jm9qau 1 3804 15034 15033 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15034 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3805 15036 15035 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15036 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3806 15038 15037 2017-08-23T22:00:24Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15038 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3807 15040 15039 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15040 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3808 15042 15041 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15042 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3809 15044 15043 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15044 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ләйсән}} qisvmqr6jpyro92rids397tm9jm9qau 1 3810 15046 15045 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15046 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|ZUFAr}} dsa3zophaokwsi85dkj2ds9bo1er29v 1 3811 15048 15047 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15048 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3812 15050 15049 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15050 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Таңһылыу}} tmbl0edockqz73fouyq7d9i8no51z4g 1 3813 15052 15051 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15052 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Мухамадеева}} o3oebqipyco5ozqgwdkzqqxwj65rjti 1 3814 15054 15053 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15054 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3815 15056 15055 2017-08-23T22:00:25Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15056 wikitext text/x-wiki * Урманда бөккән тигән бер һөйләм дә ул, бында өс һөйләмдән торған һөйләм, ҡатмарлы синтаксик төҙөлмә шикелле. --Азат Хәлилов 18:17, 8 January 2017 (UTC) ikj7iwqfwe7vct5sabksw7zg4ptx7an 1 3816 15058 15057 2017-08-23T22:00:26Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15058 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3817 15060 15059 2017-08-23T22:00:26Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15060 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3818 15062 15061 2017-08-23T22:00:26Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15062 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3819 15065 15064 2017-08-23T22:00:26Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15065 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3821 15069 15068 2017-08-23T22:00:26Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15069 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3822 15071 15070 2017-08-23T22:00:26Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15071 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3823 15073 15072 2017-08-23T22:00:27Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15073 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3824 15075 15074 2017-08-23T22:00:27Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15075 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3825 15077 15076 2017-08-23T22:00:27Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15077 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3826 15079 15078 2017-08-23T22:00:27Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15079 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3827 15081 15080 2017-08-23T22:00:27Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15081 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3828 15083 15082 2017-08-23T22:00:27Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15083 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3829 15085 15084 2017-08-23T22:00:27Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15085 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ләйсән}} qisvmqr6jpyro92rids397tm9jm9qau 1 3830 15087 15086 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15087 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3831 15089 15088 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15089 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3832 15091 15090 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15091 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3833 15093 15092 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15093 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3834 15095 15094 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15095 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3835 15097 15096 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15097 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3836 15099 15098 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15099 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3837 15101 15100 2017-08-23T22:00:28Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15101 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3838 15103 15102 2017-08-23T22:00:29Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15103 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3839 15106 15105 2017-08-23T22:00:29Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15106 wikitext text/x-wiki == Был китаптың урыны == Был китаптың урыны Викитекала булырға тейеш --[[User:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[User talk:Рөстәм Нурыев|talk]]) 13:03, 8 April 2012 (UTC) == Авторы == Авторы барҙыр бит инде. Ниңә күрһәтелмәгәң. --[[User:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[User talk:Рөстәм Нурыев|talk]]) 12:33, 8 April 2012 (UTC) kf34umi744rkj8gbhmrb2ytqch6j4l0 1 3840 15109 15108 2017-08-23T22:00:29Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15109 wikitext text/x-wiki == Formatigo == Saluton. La formatigo de la artikolo estas netaŭga, ĉar estas troaj : en multaj linioj. Teksta grupigo okazas alimaniere. Listoj per <code><nowiki>*</nowiki></code> kaj ĉapitroj per <code><nowiki>== ĉapitro ==</nowiki></code>. Bonvolu atenti, ke la kodoj <code><nowiki>*</nowiki></code> kaj <code><nowiki>== ĉapitro ==</nowiki></code> komenciĝu je la unua signo de la koncerna linio. Spaco malfunkciigas tion. Amike --[[User:Tlustulimu|Tlustulimu]] ([[User talk:Tlustulimu|talk]]) 15:05, 6 March 2012 (UTC) === Форматлау (тәржемә) === Һаумыһығыҙ. Был биттең форматлауы яңылыш, сөнки күп юлда кәрәк булмаған : тамғалары осрай. Текстты башҡа тамғалар ярҙамында форматлай алаһығыҙ: маркерлы исемлектәрҙе <code><nowiki>*</nowiki></code> менән, ә яңы эске бүлектәрҙе <code><nowiki>== ошо тамғалар ярҙамында ==</nowiki></code> (өс, дүрт, биш... = тамғалы варианттар ҙа бар). Бар форматлау билдәләре юлдың беренсе символдан башланырға тейеш, пробелдарҙы ҡуйырға ярамай. Иң изге теләктәр менән, --[[User:Tlustulimu|Tlustulimu]] ([[User talk:Tlustulimu|фекерләшеү]]) ([[User:Comp1089]] тәржемәһе) cwiofijpafuquj6tiev3rv1m1z390px 1 3841 15111 15110 2017-08-23T22:00:29Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15111 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3842 15113 15112 2017-08-23T22:00:29Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15113 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3843 15115 15114 2017-08-23T22:00:29Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15115 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3844 15117 15116 2017-08-23T22:00:29Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15117 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3845 15121 15120 2017-08-23T22:00:30Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15121 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Таңһылыу}} tmbl0edockqz73fouyq7d9i8no51z4g 1 3846 15123 15122 2017-08-23T22:00:30Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15123 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3847 15125 15124 2017-08-23T22:00:30Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15125 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3848 15127 15126 2017-08-23T22:00:30Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15127 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3849 15129 15128 2017-08-23T22:00:30Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15129 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3850 15131 15130 2017-08-23T22:00:30Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15131 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ғәзизә60}} lwz5l4xc264p5pjmz0c72zwu8au8oin 1 3851 15133 15132 2017-08-23T22:00:30Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15133 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3852 15135 15134 2017-08-23T22:00:31Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15135 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гүзәл Ситдиҡова}} 0mymps6hcfr4w6zzh02arttj40lnj55 1 3853 15137 15136 2017-08-23T22:00:31Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15137 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3854 15139 15138 2017-08-23T22:00:31Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15139 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3855 15141 15140 2017-08-23T22:00:31Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15141 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3856 15148 15147 2017-08-23T22:00:31Z MF-Warburg 23 6 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15148 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} @[[User:Зөлхизә96]] * Һүҙлектә: баҙыян и. бот. ** 1. [бадьян]. Йыла япраҡлы, һарғылт сәскәле мәңге йәшел көньяҡ ағасы. ** 2. Шул ағастың еҫле май бирә торған емеше. Баҙыян майы. ?Баҙыян үләне (йәки сәскәһе) бот. [ясенец] йыла япраҡлы, оҙон төҙ һабаҡлы, ал йә алһыу күк сәскәле күп йыллыҡ еҫле үлән (дауаға ҡулланыла). Базиликҡа тура килмәй, шул көйө ҡалдырырға кәрәктер. [[User:Alfiya55|Alfiya55]] ([[User talk:Alfiya55|talk]]) 08:44, 5 August 2017 (UTC) :: [[User:Alfiya55|Alfiya55 апай]], эшләнде, рәхмәт --[[User:Ләйсән|Ләйсән]] ([[User talk:Ләйсән|talk]]) 11:35, 5 August 2017 (UTC) 3o4bb6dgl4clfq2zuiu1hlfte6dv47w 1 3857 15150 15149 2017-08-23T22:00:31Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15150 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Селтәр}} hson4huvbn5s2p9l9evmtvlf2dy77ny 1 3858 15152 15151 2017-08-23T22:00:31Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15152 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3859 15157 15156 2017-08-23T22:00:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15157 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Селтәр}} hson4huvbn5s2p9l9evmtvlf2dy77ny 1 3860 15161 15160 2017-08-23T22:00:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15161 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ләйсән}} qisvmqr6jpyro92rids397tm9jm9qau 1 3861 15163 15162 2017-08-23T22:00:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15163 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3862 15165 15164 2017-08-23T22:00:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15165 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3863 15167 15166 2017-08-23T22:00:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15167 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәйлә}} abpxb9idzw6h5s3fpej5fuzxqnpkf9e 1 3864 15169 15168 2017-08-23T22:00:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15169 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3865 15171 15170 2017-08-23T22:00:32Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15171 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3866 15173 15172 2017-08-23T22:00:33Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15173 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ғәзизә60}} lwz5l4xc264p5pjmz0c72zwu8au8oin 1 3867 15175 15174 2017-08-23T22:00:33Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15175 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3868 15177 15176 2017-08-23T22:00:33Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15177 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3869 15179 15178 2017-08-23T22:00:33Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15179 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3870 15181 15180 2017-08-23T22:00:33Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15181 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3871 15186 15185 2017-08-23T22:00:33Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15186 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3872 15188 15187 2017-08-23T22:00:33Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15188 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|ZUFAr}} dsa3zophaokwsi85dkj2ds9bo1er29v 1 3873 15190 15189 2017-08-23T22:00:34Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15190 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|ZUFAr}} dsa3zophaokwsi85dkj2ds9bo1er29v 1 3874 15192 15191 2017-08-23T22:00:34Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15192 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3875 22617 22615 2020-07-31T02:55:18Z Sherbn 411 22617 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} * Ҡабығында бешкән картуф (бөтәүләй)--[[Ҡатнашыусы:Sherbn|Sherbn]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Sherbn|әңгәмә]]) 07:50, 31 июль 2020 (+05) oefxbl42pwalzehcp2a8yt6yhis0l1m 1 3876 15196 15195 2017-08-23T22:00:34Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15196 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3877 15198 15197 2017-08-23T22:00:34Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15198 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3878 15200 15199 2017-08-23T22:00:34Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15200 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3879 15202 15201 2017-08-23T22:00:34Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15202 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3880 15204 15203 2017-08-23T22:00:34Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15204 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3881 15206 15205 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15206 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3882 15208 15207 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15208 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3883 15210 15209 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15210 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3884 15212 15211 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15212 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3885 15214 15213 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15214 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3886 15216 15215 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15216 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Айсар}} i9gp9ot2kz1tkbkk9fporadsijo164y 1 3887 15218 15217 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15218 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3888 15221 15220 2017-08-23T22:00:35Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15221 wikitext text/x-wiki [[User:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]], шаңдау, ауаз йә яңғыраҡ булмаймы?--[[User:Ләйсән|Ләйсән]] ([[User talk:Ләйсән|talk]]) 15:40, 7 January 2017 (UTC) * *Әҙәби телдә яҙҙым. Номинанты. --Азат Хәлилов 15:52, 7 January 2017 (UTC) 6lkeh89lefdfar2vakrago59tncaf69 1 3889 15223 15222 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15223 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Селтәр}} hson4huvbn5s2p9l9evmtvlf2dy77ny 1 3890 15225 15224 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15225 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3891 15227 15226 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15227 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3892 15229 15228 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15229 wikitext text/x-wiki * БЫНДА СВЕЧА МӘҒӘНӘҺЕНДӘ БИТ--[[User:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[User talk:Азат Хәлилов|talk]]) 07:52, 9 January 2017 (UTC) qbnwlrjev3791x3r85e8f5dsb8o5t42 1 3893 15231 15230 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15231 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3894 15233 15232 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15233 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3895 15235 15234 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15235 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3896 15237 15236 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15237 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3897 15239 15238 2017-08-23T22:00:36Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15239 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Вәлимә}} i8mhpjphyxdyixo36i4clkx4y5s4er4 1 3898 15241 15240 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15241 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3899 15243 15242 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15243 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3900 15245 15244 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15245 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3901 15247 15246 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15247 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3902 15249 15248 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15249 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3903 15252 15251 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15252 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} 0bxs9uj2e0itdj8rh7x6qo9wrtahsk0 1 3904 15254 15253 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15254 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3905 15256 15255 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15256 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3906 15259 15258 2017-08-23T22:00:37Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15259 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3907 15261 15260 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15261 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3908 15263 15262 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15263 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3909 15265 15264 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15265 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3910 15267 15266 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15267 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3911 20066 15269 2020-01-15T17:42:38Z Айсар 394 Айсар [[Фекерләшеү:Ҡаҡлаған ҡаҙ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Ҡаҡланған ҡаҙ]]: аныҡлау 15269 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3912 15271 15270 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15271 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3913 15273 15272 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15273 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлзаһира}} n5aohv0d7hs386fzfjkrcixcrh8724z 1 3914 15275 15274 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15275 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3915 15277 15276 2017-08-23T22:00:38Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15277 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Зөлхизә96}} 15tg4ks2gkzztteru0uawn1hf3ho7kq 1 3916 15280 15279 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15280 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Гөлназ Ишемғолова}} evpo8k6ghner65f19urx7r1026g4js1 1 3917 15282 15281 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15282 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3918 15284 15283 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15284 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3919 15286 15285 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15286 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|ZUFAr}} dsa3zophaokwsi85dkj2ds9bo1er29v 1 3920 15288 15287 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15288 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3921 15290 15289 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15290 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ғәзизә60}} lwz5l4xc264p5pjmz0c72zwu8au8oin 1 3922 15292 15291 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15292 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3923 15294 15293 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15294 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3924 15296 15295 2017-08-23T22:00:39Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15296 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Магира 62}} ojfesab08xr6t7b72ec8vrgbfxiw42v 1 3925 15298 15297 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15298 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3926 15300 15299 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15300 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3927 15302 15301 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15302 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ләйсән}} qisvmqr6jpyro92rids397tm9jm9qau 1 3928 15304 15303 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15304 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Аҡҡашҡа}} djzmr4ykt9ae4y1jj3w82l1ilt4z0ra 1 3929 15306 15305 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15306 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Lizalizaufa}} q65ff7iwtufwxw4k3ly852ercu81hjk 1 3930 15308 15307 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15308 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәйлә}} abpxb9idzw6h5s3fpej5fuzxqnpkf9e 1 3931 15310 15309 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15310 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3932 15313 15312 2017-08-23T22:00:40Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15313 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Ғәзизә60}} lwz5l4xc264p5pjmz0c72zwu8au8oin 1 3933 15316 15315 2017-08-23T22:00:41Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15316 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Менәүерә Бохарбаева}} qmk0nir8f1u6t7fsoe5rgf3p7xuk447 1 3934 15318 15317 2017-08-23T22:00:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15318 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 1 3935 15321 15320 2017-08-23T22:00:41Z MF-Warburg 23 2 версиялар күсерелгән: Importing from Incubator 15321 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Рәшиҙә Ғизәтуллина}} la4uqh9jent6b1g1d6w273zdzhg83aa 1 3936 15323 15322 2017-08-23T22:00:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15323 wikitext text/x-wiki Ләйсән, 100-150 г тигәндә тире түгел, дефис ҡуйыла. Ҡағиҙәһе: һандар яҡынсалыҡты белдергәндә улар араһында дефис, аралыҡты белдергәндә тире ҡуйыла. Йәғни 100-150 г ит тигәндә беҙ яҡынса күләмде күҙҙә тотабыҙ. Ә 100 — 150 (вики ҡағиҙәһе буйынса без пробелов 100—150) г тиһәк, 100-ҙән алып 150 грамға тигән күләм күҙҙә тотола. Был осраҡта точно яҡынсалыҡ, тимәк, дефис. --[[User:Alfiya55|Alfiya55]] ([[User talk:Alfiya55|talk]]) 11:13, 7 March 2017 (UTC) sjjrzuwg87ze5y8zsjsw8e26p5687em 1 3937 15325 15324 2017-08-23T22:00:41Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15325 wikitext text/x-wiki {{Кулинария марафоны 2016|Һәҙиә}} blw8y974ek7jh244orl7nj6hjjyb6r4 10 3938 24125 15837 2021-08-06T11:04:22Z Sakretsu 872 per [[phab:T287962]] 24125 wikitext text/x-wiki <div style="clear:both;"></div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> f1ib1qpc4tsnoiesbizrhkqqw8og4ta 10 3939 17374 15332 2017-10-09T19:55:06Z Dcljr 283 some cleanup 17374 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#titleparts:{{PAGENAME:{{{1|{{FULLPAGENAME}}}}}}}|1}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> 4buxm53jeg80qgyr9qsot5ew2jllg5i 10 3940 15334 15333 2017-08-23T22:04:55Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15334 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{10|}}} | 10 |{{#if:{{{9|}}} | 9 |{{#if:{{{8|}}} | 8 |{{#if:{{{7|}}} | 7 |{{#if:{{{6|}}} | 6 |{{#if:{{{5|}}} | 5 |{{#if:{{{4|}}} | 4 |{{#if:{{{3|}}} | 3 | 2 }} }} }} }} }} }} }} }}<noinclude>[[Category:Template subpages|{{PAGENAME}}]]</noinclude> nikbpfpm5ikcvssf8b60xbzo52nf0fm 10 3941 17341 15348 2017-10-09T19:32:13Z Dcljr 283 misc cleanup; categorize just this as a template; removing Category:Башҡортса since not every page should go into that category (since move from Incubator) 17341 wikitext text/x-wiki <div class="noprint" style="clear: right; border: solid #aaa 1px; margin: 0 0 1em 1em; font-size: 90%; background: #f9f9f9; width: 250px; padding: 4px; text-align: left; float: right;"> <div style="float: left;">[[Image:Exquisite-print printer.png|50px|none|Wikibooks]]</div> <div style="margin-left: 70px;">Jest dostępna '''''[[{{#if: {{{1|}}}|{{{1}}}|{{#ifexist: {{#rel2abs: ../../}}|../../|{{#ifexist: {{#rel2abs: ../}}|../|{{PAGENAMEE}}/}}}}Print version}}|Баҫып сығарыу өлгөһө]]''''' podręcznika [[{{#ifexist: {{#rel2abs: ../../}}|../../|{{#ifexist: {{#rel2abs: ../}}|../|{{PAGENAME}}}}}}]] <small>(<span class="plainlinks">[{{fullurl:{{#if: {{{1|}}}|{{{1}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs: ../../}}|{{#rel2abs: ../../}}|{{#ifexist: {{#rel2abs:../}}|{{#rel2abs:../}}|{{PAGENAMEE}}}}}}/Print version}}|action=edit}} edycja]</span>)</small></div></div><noinclude> Użycie: :<code><nowiki>{{Print version}}</nowiki></code> lub :<code><nowiki>{{Print version|Ścieżka do modułu do druku}}</nowiki></code> &rarr; [[Dyskusja szablonu:Wersja do druku|Więcej]] <br clear="all" /> {| class="messagebox" |- |align="center"| [[Image:Info-icon.png|Comment]] |align="left" width="95%"| Ten szablon wykorzystuje dość skomplikowane cechy mechanizmów Wikipedii. Nie zaleca się jego modyfikacji osobom niedoświadczonym. Osoba proponująca zmiany powinna być przygotowana do naprawienia wszelkich niepożądanych ubocznych efektów swoich działań. Eksperymenty należy prowadzić w [[Wikibooks:brudnopis|brudnopisie]]. |} [[en:Template:Print version]] [[fr:Modèle:Version imprimable]] [[ka:თარგი:ამოსაბეჭდი ვერსია]] [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> nyupklalldhrjgd04l9kf8a0ig900gs 10 3942 15841 15353 2017-08-28T04:27:32Z Dcljr 283 post-import cleanup: fix/simplify interwiki link; no {doc}; use Категория 15841 wikitext text/x-wiki <div class="infobox sisterproject noprint plainlinks" style="position:relative">[[File:Wikipedia-logo.svg|40px|left|Википедия логотибы]] [[w:Википедия|Википедияла]] ошо турала мәҡәлә бар<br />'''«[[w:{{{1|{{SUBPAGENAME}}}}}|{{{1|{{SUBPAGENAME}}}}}]]»</div> <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> bcc71afuyybhqif9yrl8kdwqve0mika 10 3943 15858 15847 2017-08-28T09:29:33Z Dcljr 283 oops! 15858 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{[[Template:{{{1}}}|{{#if:{{{2|}}}|{{{2}}}|{{{1}}}}}]]{{#if:{{{param|}}}|{{!}}{{{param}}}|}}<!-- -->}}</includeonly><noinclude> Был ҡалып ярҙамында башҡа ҡалыпҡа һылтанырға мөмкин, мәҫ. :<code><nowiki>{{Tl|Center}}</nowiki></code> тип яҙһаҡ :{{Tl|Center}} тигән һылтанма килеп сыға. * <code><nowiki>{{Tl|Center|Text}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|Text}} * <code><nowiki>{{Tl|Center|param=Text}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|param=Text}} * <code><nowiki>{{Tl|Center|param=Text{{!}}More}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|param=Text{{!}}More}} * <code><nowiki>{{Tl|Center|1+1{{=}}2}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|1+1{{=}}2}} * <code><nowiki>{{Tl|Center|param=1+1{{=}}2}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|param=1+1{{=}}2}} [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> b7vueei01ypko0bi8k3hxx0juxnan76 10 3944 15822 15358 2017-08-28T03:15:24Z Dcljr 283 post-incubator clean up: remove all references to nonexistent templates, generally simplify; local category; actual template effect (i.e., "output") should remain completely unchanged 15822 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; margin:1em;"> <span style="padding:0.75em;"> {{{1|}}} </span> </div><noinclude> ;Usage syntax <nowiki>{{center|</nowiki>''your text goes here''}} ;Purpose This utility template centers text inside HTML &lt;div> and &lt;span> containers, which provide 0.75em padding and a margin of 1em in addition to the center alignment. * This can be desirable in many cases as it sets off the text nicely, but assumes it is the last (or only) text on a line—which can adversely affect wikimarkup using '||' separators in tables. * It can also have undesirable "enlarging" effects—again, especially in tables. [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> p92h2rh4ozeq9njgar54adsv1gt0bft 10 3945 17373 15361 2017-10-09T19:54:51Z Dcljr 283 some cleanup 17373 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ҡалып:-]] [[Категория:Ҡалыптар]] gk8788cuukmp4p15qxkp5vom62formj 10 3946 17371 15363 2017-10-09T19:53:24Z Dcljr 283 some cleanup 17371 wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- -->{{#ifeq:{{{1|}}}|{{{1|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{1}}}}}|{{#rel2abs:{{{1}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{2|}}}|{{{2|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{2}}}}}|{{#rel2abs:{{{2}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{3|}}}|{{{3|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{3}}}}}|{{#rel2abs:{{{3}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{4|}}}|{{{4|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{4}}}}}|{{#rel2abs:{{{4}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{5|}}}|{{{5|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{5}}}}}|{{#rel2abs:{{{5}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{6|}}}|{{{6|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{6}}}}}|{{#rel2abs:{{{6}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{7|}}}|{{{7|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{7}}}}}|{{#rel2abs:{{{7}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{8|}}}|{{{8|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{8}}}}}|{{#rel2abs:{{{8}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{9|}}}|{{{9|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{9}}}}}|{{#rel2abs:{{{9}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{10|}}}|{{{10|+}}}|{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{10}}}}}|{{#rel2abs:{{{10}}}}}|<!-- -->{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|<!-- -->{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|<!-- -->{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}|<!-- -->{{{else|}}}}}|{{{else|}}}}}<!-- --></includeonly><noinclude> {{esoteric}} ;Example Usage: <code><nowiki>[[{{tlx|existlist|A|B|C|Викидәреслек:Баш бит|E|F|G}}]]</nowiki></code> ;Result: [[{{existlist|A|B|C|Викидәреслек:Баш бит|E|F|G}}]] ;Example Usage: <code><nowiki>[[{{tlx|existlist|A|B|C|Викидәреслек:Баш бит|E|F|G}}|Баш бит]]</nowiki></code> ;Result: [[{{existlist|A|B|C|Викидәреслек:Баш бит|E|F|G}}|Баш бит]] ;What it does: Returns the name of the first page in the given list that actually exists, up to 10 max. [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> jbvezii4453cpspn3cyln23h80c5rlr 10 3947 15839 15367 2017-08-28T04:23:57Z Dcljr 283 no documentation; + Категория:Ҡалыптар 15839 wikitext text/x-wiki {{side box |position = {{{pos|}}} |style = {{#ifeq:{{{plain|}}}|yes|border:none; background:transparent; float:none;}}{{#ifeq:{{{pos|}}}|left|float:left;}}{{{style|}}} |textstyle = line-height:1.1em; |image = {{#ifeq:{{{plain|}}}|yes||{{#if:{{{image|}}}|{{{image}}}|[[File:{{#switch:{{lc:{{{type|}}}}} | sound = Gnome-mime-sound-openclipart.svg | speech = Audio-input-microphone.svg | music | #default = Gnome-mime-audio-openclipart.svg }}|65x50px|center|link=|alt=]]}}}} |text = {{#if:{{{header|}}}|<div style="background:transparent; text-align:left; padding:2px;">{{{header}}}</div>}} {{listen/core |filename = {{{filename|}}} |title = {{{title|}}} |description = {{{description|}}} |alt = {{{alt|}}} |play = {{{play|}}} }} {{#if:{{{filename2|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename2|}}} |title = {{{title2|}}} |description = {{{description2|}}} |alt = {{{alt2|}}} |play = {{{play2|}}} }}}}{{#if:{{{filename3|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename3|}}} |title = {{{title3|}}} |description = {{{description3|}}} |alt = {{{alt3|}}} |play = {{{play3|}}} }}}}{{#if:{{{filename4|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename4|}}} |title = {{{title4|}}} |description = {{{description4|}}} |alt = {{{alt4|}}} |play = {{{play4|}}} }}}}{{#if:{{{filename5|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename5|}}} |title = {{{title5|}}} |description = {{{description5|}}} |alt = {{{alt5|}}} |play = {{{play5|}}} }}}}{{#if:{{{filename6|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename6|}}} |title = {{{title6|}}} |description = {{{description6|}}} |alt = {{{alt6|}}} |play = {{{play6|}}} }}}}{{#if:{{{filename7|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename7|}}} |title = {{{title7|}}} |description = {{{description7|}}} |alt = {{{alt7|}}} |play = {{{play7|}}} }}}}{{#if:{{{filename8|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename8|}}} |title = {{{title8|}}} |description = {{{description8|}}} |alt = {{{alt8|}}} |play = {{{play8|}}} }}}}{{#if:{{{filename9|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename9|}}} |title = {{{title9|}}} |description = {{{description9|}}} |alt = {{{alt9|}}} |play = {{{play9|}}} }}}}{{#if:{{{filename10|}}}| {{listen/core |filename = {{{filename10|}}} |title = {{{title10|}}} |description = {{{description10|}}} |alt = {{{alt10|}}} |play = {{{play10|}}} }}}} |below = {{#ifeq:{{{plain|}}}|yes||{{#ifeq:{{{help|}}}|no||<span style="font-size:smaller;">''{{#if:{{{filename2|}}}{{{filename3|}}}{{{filename4|}}}{{{filename5|}}}{{{filename6|}}}{{{filename7|}}}{{{filename8|}}}{{{filename9|}}}{{{filename10|}}}|these files|Файлды}} тыңлап булдымы? [[w:Википедия:Ярҙам|ярҙам битен ҡарағыҙ]].''</span>}}}} }}<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> c4u5j2th0xdxr8de0pbrkejbf9px0eb 10 3948 15840 15369 2017-08-28T04:24:47Z Dcljr 283 Категория 15840 wikitext text/x-wiki <div class="haudio"> <div style="padding:2px 0;" class="fn">[[:File:{{{filename}}}|{{{title}}}]]</div> <div style="padding-right:4px;>{{#ifeq:{{{play|}}}|no||[[File:{{{filename}}}|220px|noicon|alt={{{alt|}}}]]}}</div> <div style="padding:0;" class="description">{{{description|}}}</div> </div> <hr><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> 3on3s3d1ztfju6io6oqcx99833kuvzx 10 3949 17372 15371 2017-10-09T19:54:39Z Dcljr 283 some cleanup 17372 wikitext text/x-wiki <table class="plainlinks noprint messagebox {{{type|notice}}}" style="width:250px; float:right; clear:right; margin:0px; margin-left:10px;"> <tr style="vertical-align:middle;">{{#ifeq:{{{image|yes}}}|none |<!-- no image cell --> |<td style="padding:0.1em; text-align:center; vertical-align:middle; width:45px; border:none;"> {{#if:{{{image|}}}|[[Файл:{{{image}}}|{{{size|40x40px}}}|link=]]|{{#switch:{{{type|notice}}} | warning = [[Файл:Nuvola apps important.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | serious = [[Файл:Stop hand nuvola.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | content = [[Файл:Book important2.svg|{{{size|45x45px}}}|link=]] | style = [[Файл:Applications-office.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | merge = [[Файл:Merge-split-transwiki default.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | move = [[Файл:Merge-split-transwiki default.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | notice = [[Файл:Warning icon WikiBooks.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | growth = [[Файл:Nuvola apps bookcase.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | idea = [[Файл:Dialog-information on.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | query = [[Файл:Emblem-question.svg|{{{size|40x40px}}}|link=]] | blank = <!-- empty image cell -->}}}}</td>}} <td style="{{{text style|color:black; text-align:left; vertical-align:middle; padding:0.5em; padding-left:0em; border:none;}}}"> {{{1|{{{msg|{{{text|Enter a message}}}}}}}}} </td></tr></table><noinclude> {{documentation}} [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> ahhe3w9uef414bvg7gvmc5fqvad65ip 10 3950 18302 15374 2017-10-14T06:30:53Z Dcljr 283 localize file prefix; remove redundant template prefix 18302 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{image1|}}}{{{image2|}}}{{{image3|}}}{{{image4|}}}{{{image5|}}}{{{image6|}}}{{{image7|}}}{{{image8|}}}{{{image9|}}}{{{image10|}}}|<div class="thumb {{#switch: {{{align|}}} | left = tleft | center|centre = tnone | right|#default = tright}}" style="width: {{#switch:{{{direction|}}}<!-- If stacked vertically, box width = largest width + 12 px (6 px margin on left and right) --> | vertical = {{#expr: {{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{Max/12 | {{{width1|}}} | {{{width2|}}} | {{{width3|}}} | {{{width4|}}} | {{{width5|}}} | {{{width6|}}} | {{{width7|}}} | {{{width8|}}} | {{{width9|}}} | {{{width10|}}} }} }} + 12 }} | horizontal | #default = {{#if:{{{width|}}}<!-- If stacked horizontally and a single common width was passed for use in all images, box width = (common width + 4px) * number of images + 8. This creates a 4px margin between the images, and a 6px margin on each side --> |{{#expr: ({{{width}}}+4) * {{Multiple image/numImgs | {{{image1|}}} | {{{image2|}}} | {{{image3|}}} | {{{image4|}}} | {{{image5|}}} | {{{image6|}}} | {{{image7|}}} | {{{image8|}}} | {{{image9|}}} | {{{image10|}}} }} + 8 }}<!-- If stacked horizontally and a custom width was passed for each image, box width = sum of all widths + 4 pixels of margin between each pair of images + 16 pixels of margin (8 on each side of the box) (why not 6px as in other cases?...)--> |{{#expr: {{{width1|0}}}+{{{width2|0}}}+{{{width3|0}}}+{{{width4|0}}}+{{{width5|0}}}+{{{width6|0}}}+{{{width7|0}}}+{{{width8|0}}}+{{{width9|0}}}+{{{width10|0}}} + 4 * ({{Multiple image/numImgs | {{{image1|}}} | {{{image2|}}} | {{{image3|}}} | {{{image4|}}} | {{{image5|}}} | {{{image6|}}} | {{{image7|}}} | {{{image8|}}} | {{{image9|}}} | {{{image10|}}} }} - 2) + 16 }} }} }}px; {{#switch: {{{align|}}} | center | centre = margin: 0 auto;}}{{#if:{{{background color|}}}|background-color: {{{background color}}} }}"> <div class="thumbinner" {{#if:{{{background color|}}}|style="background-color: {{{background color}}}"}}> {{#if:{{{header|}}}| <div style="clear: both; font-weight: bold; text-align: {{{header_align|center}}}; background-color: {{{header_background|transparent}}}"> {{{header}}} </div> }}{{#if:{{{image1|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width1}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image1}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width1}}} }}px{{#ifeq:{{{link1|:}}}|:||{{!}}link={{{link1}}}}}|alt={{{alt1|}}}|{{{caption1|}}}]] </div> {{#if:{{{caption1|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption1}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image2|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width2}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image2}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width2}}} }}px{{#ifeq:{{{link2|:}}}|:||{{!}}link={{{link2}}}}}|alt={{{alt2|}}}|{{{caption2|}}}]] </div>{{#if:{{{caption2|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption2}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image3|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width3}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image3}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width3}}} }}px{{#ifeq:{{{link3|:}}}|:||{{!}}link={{{link3}}}}}|alt={{{alt3|}}}|{{{caption3|}}}]] </div>{{#if:{{{caption3|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption3}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image4|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width4}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image4}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width4}}} }}px{{#ifeq:{{{link4|:}}}|:||{{!}}link={{{link4}}}}}|alt={{{alt4|}}}|{{{caption4|}}}]] </div>{{#if:{{{caption4|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption4}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image5|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width5}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image5}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width5}}} }}px{{#ifeq:{{{link5|:}}}|:||{{!}}link={{{link5}}}}}|alt={{{alt5|}}}|{{{caption5|}}}]] </div>{{#if:{{{caption5|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption5}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image6|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width6}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image6}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width6}}} }}px{{#ifeq:{{{link6|:}}}|:||{{!}}link={{{link6}}}}}|alt={{{alt6|}}}|{{{caption6|}}}]] </div>{{#if:{{{caption6|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption6}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image7|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width7}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image7}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width7}}} }}px{{#ifeq:{{{link7|:}}}|:||{{!}}link={{{link7}}}}}|alt={{{alt7|}}}|{{{caption7|}}}]] </div>{{#if:{{{caption7|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption7}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image8|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width8}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image8}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width8}}} }}px{{#ifeq:{{{link8|:}}}|:||{{!}}link={{{link8}}}}}|alt={{{alt8|}}}|{{{caption8|}}}]] </div>{{#if:{{{caption8|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption8}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image9|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width9}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image9}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width9}}} }}px{{#ifeq:{{{link9|:}}}|:||{{!}}link={{{link9}}}}}|alt={{{alt9|}}}|{{{caption9|}}}]] </div>{{#if:{{{caption9|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption9}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{image10|}}}| <div style="{{#ifeq: {{{direction|horizontal}}}|horizontal|float: left;}} margin: 1px; width: {{#expr: 2 + {{#if:{{{width|}}}|{{{width}}}|{{{width10}}}}}}}px"> <div class="thumbimage">[[Файл:{{{image10}}}|{{#if:{{{width|}}} | {{{width}}} | {{{width10}}} }}px{{#ifeq:{{{link10|:}}}|:||{{!}}link={{{link10}}}}}|alt={{{alt10|}}}|{{{caption10|}}}]] </div>{{#if:{{{caption10|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear:left">{{{caption10}}} </div> }} </div> }}{{#if:{{{footer|}}}| <div class="thumbcaption" style="clear: left; text-align: {{{footer_align|left}}}; background: {{{footer_background|transparent}}}">{{{footer}}} </div> }} </div> </div> }}<noinclude>{{doc}}<!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS TO THE /doc SUBPAGE, THANKS --></noinclude> m8cx2qrjdx9ki06np8czb6waci84xp0 10 3951 15376 15375 2017-08-23T22:04:57Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15376 wikitext text/x-wiki <table class="metadata plainlinks mbox-small{{#ifeq:{{lc:{{{position|}}}}}|left|-left}}" style="border:1px solid #aaa; background-color:#f9f9f9; {{{style|}}}"> <tr> {{#switch:{{{image|}}} |<!--BLANK-->|none={{td}} |#default=<td class="mbox-image">{{{image}}}</td> }} <td class="mbox-text" style="{{{textstyle|}}}"> {{{text}}} </td> {{#if:{{{imageright|}}} | <td class="mbox-imageright">{{{imageright}}}</td> }} </tr> {{#if:{{{below|}}} | <tr><td colspan={{#if:{{{imageright|}}}|3|2}} class="mbox-text" style="{{{textstyle|}}}"> {{{below}}} </td></tr> }} </table><noinclude> {{Documentation}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> nyjbtuj9j58ne6vpqzffly0qwrdofwp 10 3952 15380 15379 2017-08-23T22:04:57Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15380 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{{{{|safesubst:}}}#invoke:template|example}}{{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{LANG|+}}}|{{{LANG|-}}}|[[Category:Pages needing tl updated]]}}{{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{SISTER|+}}}|{{{SISTER|-}}}|[[Category:Pages needing tl updated]]}}{{{{{|safesubst:}}}#ifeq:{{{subst|+}}}|{{{subst|-}}}|[[Category:Pages needing tl updated]]}}</includeonly><noinclude> {{documentation}} </noinclude> s8ka91auad3igthhd2r9y1xbptffl7f 10 3953 15382 15381 2017-08-23T22:04:57Z MF-Warburg 23 1 версия күсерелгән: Importing from Incubator 15382 wikitext text/x-wiki {{#ifeq:{{{small|}}}|yes | {{tmbox/core | small = yes | type = {{{type|}}} | image = {{#if:{{{smallimage|}}}| {{{smallimage}}} | {{{image|}}} }} | imageright = {{#if:{{{smallimageright|}}} | {{{smallimageright}}} | {{{imageright|}}} }} | style = {{{style|}}} | textstyle = {{{textstyle|}}} | text = {{#if:{{{smalltext|}}}| {{{smalltext}}} | {{{text}}} }} }} | {{tmbox/core | type = {{{type|}}} | image = {{{image|}}} | imageright = {{{imageright|}}} | style = {{{style|}}} | textstyle = {{{textstyle|}}} | text = {{{text}}} }} }}<noinclude><!-- {{pp-template|small=yes}} -->{{Doc}} </noinclude> ldkfyi9ddfqo4d466b75ioph70gbgar 10 3954 25141 15384 2025-01-23T17:31:44Z Ziv 1419 → File replacement: jpg/png/gif to svg vector image ([[:c:GR]]) 25141 wikitext text/x-wiki <table class="plainlinks tmbox {{#switch:{{{type|}}} | speedy = tmbox-speedy | delete = tmbox-delete | content = tmbox-content | style = tmbox-style | move = tmbox-move | protection = tmbox-protection | notice <!-- notice = default --> | #default = tmbox-notice }}" style="margin: 4px 10%; border-collapse: collapse; background: #f8eaba; border: 1px solid #c0c090; {{#ifeq:{{{small|}}}|yes| float: right; clear: both; margin: 4px 0 4px 1em; width: 238px; font-size: 85%; line-height: 1.25em; }} {{#switch:{{{type|}}} | speedy = border: 2px solid #b22222; background: #fee; | delete = border: 2px solid #b22222; | content = border: 2px solid #f28500; | style = border: 2px solid #f4c430; | move = border: 2px solid #9932cc; | protection <!-- protection = notice = default --> | notice | #default = border: 1px solid #c0c090; }} {{{style|}}}"> <tr> {{#ifeq:{{{image|}}}|none | <!-- No image. Cell with some width or padding necessary for text cell to have 100% width. --><td style="border: none; padding: 1px;"></td> | <td class="tmbox-image" style="border: none; padding: 2px 0px 2px 0.9em; text-align: center;"> {{#if:{{{image|}}} | {{{image}}} | [[Image:{{#switch:{{{type|}}} | speedy = Imbox speedy deletion.png | delete = Imbox deletion.png | content = Imbox content.png | style = Imbox style.png | move = Imbox move.png | protection = Imbox protection.png | notice <!-- notice = default --> | #default = Information icon4.svg }} | {{#ifeq:{{{small|}}}|yes|30x30px|40x40px}} ]] }}</td> }} <td class="tmbox-text" style="border: none; padding: 0.25em 0.9em; width: 100%; {{{textstyle|}}}"> {{{text}}} </td> {{#if:{{{imageright|}}} | {{#ifeq:{{{imageright|}}}|none | <!-- No image. --> | <td class="tmbox-imageright" style="border: none; padding: 2px 0.9em 2px 0px; text-align: center;"> {{{imageright}}} </td> }} }} </tr> </table><noinclude><!--{{pp-template|small=yes}}-->{{doc}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> nud5lqez2a5zozhd4n2rzeh7b7i2m9u 10 3958 15889 15825 2017-08-28T11:03:01Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15889 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Баҡсасы белешмәһе]]''' [[File:Яблоневый сад зимой - panoramio.jpg|center|150px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> dgoh923vcaw6iyev7h7cep7agbncx0b 10 3959 15890 15826 2017-08-28T11:03:03Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15890 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Инглиз алфавиты|Инглиз алфавиты (аудио)]]''' [[File:TransMilenio Estacion A Caracas.svg|50px]]&nbsp;[[File:TransMilenio Estacion B Autonorte.svg|50px]]&nbsp;[[File:TransMilenio Estacion C Suba.svg|50px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 9pm535vvn8pah9x2nxzza2iym2haryn 10 3960 15891 15827 2017-08-28T11:03:05Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15891 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Инглиз алфавиты: хайуандар]]''' [[File:Wikijunior_Animal_Alphabet.jpg|center|100px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> aussj96o18w6mgv4baqfx9y7au7yoiz 10 3961 15892 15828 2017-08-28T11:03:06Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15892 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Иҫтәлектәр]]''' [[File:Frage.gif|center|50px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> d9u29m6oysuqfx5eb07476v1gs50x5u 10 3962 15887 15409 2017-08-28T11:00:27Z Dcljr 283 clean this up a little; + Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15887 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[:Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар|Йомаҡтар]]''' [[File:Baby doing Jigsaw Puzzles.JPG|center|60px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> dgjcktzukdziknabnxt4h30qc159yzy 10 3963 15893 15823 2017-08-28T11:03:07Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15893 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[:Category:Алфавит буйынса рецептар|Аш-һыу]]''' [[File:Cupcakes on their way.JPG|center|120px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 8l1ohsj4kkkhpzigzpg5rgmr8ztv2qo 10 3964 15894 15829 2017-08-28T11:03:09Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15894 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Күсле ил — көслө ил]]''' [[File:Admin-map-Bashkiria-region.gif|center|60px]] Гүзәл Ситдиҡова китабы </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 3zn5a8j1lyn7d7nx74cn11s5j7jo6bg 10 3965 15895 15830 2017-08-28T11:03:11Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15895 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Умартасылыҡ серҙәре]]''' [[File:Пчёлы на работе (242879556).jpg|center|150px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 93crn2orzr25cz5vxpxaoxp339spx6g 10 3966 15896 15824 2017-08-28T11:03:12Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15896 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар|Фән донъяһына сәйәхәт: ҡыҙыҡлы эксперименттар]]''' [[File:Conical flask stylised.svg|center|60px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> itmc2x0gywnqvmicridkd0nffpp5cr7 10 3967 15897 15848 2017-08-28T11:03:13Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15897 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Яңы китап]] [[File:Frage.gif|center|50px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 85n1i7kecgfm6ub3n6st99n2obtou8t 10 3968 15898 15849 2017-08-28T11:03:15Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15898 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> [[File:Inkwell icon - Noun Project 2512 orange.svg|center|100px]] '''Яңы китап'''тың исемен яҙығыҙ <inputbox> type=create buttonlabel = Ошо төймәгә баҫығыҙ default= </inputbox> Асылған тәҙрәгә беренсе тексты ҡуйығыҙ </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> e0uwu2m755bk59gn2f2ghunp8b6wxch 10 3969 15899 15831 2017-08-28T11:03:17Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15899 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Ҡош-ҡорт аҫрау]]''' [[File:White-fronted.goose.750pix.jpg|center|150px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 9cumbwbwyijii61x4zdew0a0nulzlf5 10 3970 15900 15878 2017-08-28T11:03:18Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Баш бит 15900 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Ҡояш системаһы]]''' [[File:Solar sys.jpg|center|60px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> q0qtr8m0v05l3n6egidrug4gw8k6327 10 3971 15909 15907 2017-08-28T11:21:21Z Dcljr 283 + sortkey 15909 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Архитектура, төҙөлөш]] </noinclude> lqz6ol9zh9o01rfw6d612guc1rwp0u2 10 3972 15910 15908 2017-08-28T11:21:34Z Dcljr 283 + sortkey 15910 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Астрономия/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Астрономия]] </noinclude> 3uhjl3ukln76ciopb74xrm2nt77u972 10 3973 15911 15855 2017-08-28T11:24:08Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15911 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ауыл хужалығы/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Ауыл хужалығы]] </noinclude> dd6fj5v3bkx9q9ize1f0k93d0t6qqfg 10 3974 15912 15857 2017-08-28T11:24:17Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15912 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Биология]] </noinclude> 5t5mwio4kb2qjzyrfo7qq0b35x74eeo 10 3975 15913 15861 2017-08-28T11:24:29Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15913 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] </noinclude> f2r8qweh6ahhgsde6ipwxco1zuiqlo7 10 3976 15914 15862 2017-08-28T11:24:55Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15914 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Географик атамалар (донъя)/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Географик атамалар (донъя)]] </noinclude> sqf51n66lg1cvgmaajsiggyvpbdp6n1 10 3977 15915 15863 2017-08-28T11:25:05Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15915 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Зоология/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Зоология]] </noinclude> f48p5xh0wx61rn7ybtr1pbtxsdke2d0 10 3978 15916 15865 2017-08-28T11:25:13Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15916 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Ислам/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Ислам]] </noinclude> 2sd4elrgbvr2jqw4nqpd7u4zlb5au1j 10 3979 15917 15864 2017-08-28T11:25:24Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15917 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Иҡтисад/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Иҡтисад]] </noinclude> 9ushk9fbs85rklhol7cqpymgtcqox4r 10 3980 15918 15866 2017-08-28T11:25:32Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15918 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Йәмғиәт]] </noinclude> ikljsa432s02tmnh55i58upgzoqer9a 10 3981 15919 15851 2017-08-28T11:25:40Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15919 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Математика]] </noinclude> 5d6vypf37tejzqq9t8wuairtqzbfxa3 10 3982 15920 15867 2017-08-28T11:26:10Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15920 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Медицина/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Медицина]] </noinclude> ha1dfncr4exjcwqlwncw4e72gktz37q 10 3983 15921 15868 2017-08-28T11:26:17Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15921 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарих/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Тарих]] </noinclude> 3razi0enwgi3zfsgmlkbje10k3278es 10 3984 15922 15869 2017-08-28T11:26:29Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15922 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Тарихи шәхестәр/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Тарихи шәхестәр]] </noinclude> k7n5kzwb62xcn8hpspwgerzvlcz2918 10 3985 15923 15870 2017-08-28T11:26:38Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15923 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Физика/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Физика]] </noinclude> m4eizy5mcy6tug69qosxtj9eyf6d4tp 10 3986 15924 15871 2017-08-28T11:26:46Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15924 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Химия/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Химия]] </noinclude> sq8himox20dwmvmwcuadkari9o2nd65 10 3987 15925 15872 2017-08-28T11:27:05Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15925 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Хоҡуҡ/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Хоҡуҡ]] </noinclude> rksw27vrf6mqsknuykvlr91a80i72oq 10 3988 15926 15875 2017-08-28T11:27:19Z Dcljr 283 →Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр 15926 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Христиан дине]] </noinclude> fcimyi87pciay8nhj8be1aetdjc8cop 10 3989 18568 16276 2017-11-05T19:37:53Z Dcljr 283 changing this template to generate an entire page of this book instead of just the index at the top 18568 wikitext text/x-wiki <includeonly><div style="text-align:center; font-size:400%; margin-bottom:0.75em;">'''{{{1|{{red|no uppercase letter provided!}}}}}''' is for '''{{{2|{{red|no lowercase letter provided!}}}}}'''{{{3|{{red|no end-of-word provided!}}}}}</div> [[File:{{{file|{{{файл|Image manquante 2.svg}}}}}}|center|{{{size|500px}}}]] <div class="noprint"> {| style="width:100%; margin:1.5em 0 1.5em 0;" |- {{#ifexist:Инглиз алфавиты/{{{prev}}}| {{!}} [[Инглиз алфавиты/{{{prev}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Инглиз алфавиты/A|A]] [[Инглиз алфавиты/B|B]] [[Инглиз алфавиты/C|C]] [[Инглиз алфавиты/D|D]] [[Инглиз алфавиты/E|E]] [[Инглиз алфавиты/F|F]] [[Инглиз алфавиты/G|G]] [[Инглиз алфавиты/H|H]] [[Инглиз алфавиты/I|I]] [[Инглиз алфавиты/J|J]] [[Инглиз алфавиты/K|K]] [[Инглиз алфавиты/L|L]] [[Инглиз алфавиты/M|M]] [[Инглиз алфавиты/N|N]] [[Инглиз алфавиты/O|O]] [[Инглиз алфавиты/P|P]] [[Инглиз алфавиты/Q|Q]] [[Инглиз алфавиты/R|R]] [[Инглиз алфавиты/S|S]] [[Инглиз алфавиты/T|T]] [[Инглиз алфавиты/U|U]] [[Инглиз алфавиты/V|V]] [[Инглиз алфавиты/W|W]] [[Инглиз алфавиты/X|X]] [[Инглиз алфавиты/Y|Y]] [[Инглиз алфавиты/Z|Z]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Инглиз алфавиты/{{{next}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Инглиз алфавиты/{{{next}}}|→]] }} |}</div> {{#if:{{{no-gloss|}}}||'''{{{2}}}{{{3}}}''' /{{{IPA|{{red|no IPA pronunciation provided!}}}}}/ ''(рус. {{{ru|{{red|no Russian translation provided!}}}}})'' — {{{ba|{{red|no Bashkir translation provided!}}}}}.}} {{#if:{{{no-listen|}}}||{{listen | filename = {{{listen-file|{{{1}}} is for {{{2}}}{{{3}}}.ogg}}} | title = {{{1}}} is for {{{2}}}{{{3}}} }}}} [[Категория:Инглиз алфавиты]] </includeonly><noinclude> This template generates a page of the book ''[[Инглиз алфавиты]]'', including an alphabetical index at the top linking to all other pages of the book. It automatically places the page in [[:Категория:Инглиз алфавиты]].<!-- (Someone please translate this documentation into Bashkir! If you translate the parameter ''names'', you will have to change all instances of [[Special:WhatLinksHere/Ҡалып:Инглиз алфавиты|calls to this template]].) --> == Usage == ; Horizontal format (see below for parameter information) <nowiki>{{Инглиз алфавиты|1|2|3|file= |size= |IPA= |ru= |ba= |no-gloss= |listen-file= |no-listen-link= |prev= |next= }}</nowiki> ''Note:'' The first three parameters are "anonymous" or "unnamed" positional parameters; they are '''required''', as is <code>file</code>. Any whitespace in the first three parameter values will be rendered by the template (i.e., not trimmed away). This may cause problems, so it's best to not use any surrounding space in their values, and to place at least the first 4 parameters (<code>1</code>–<code>3</code> and <code>file</code>) on the same line as the template name, as shown below. (There ''can'' be whitespace surrounding the values of all ''named'' parameters, including <code>file</code>.) ; Vertical format, showing all parameter names with default values for the optional parameters <nowiki>{{Инглиз алфавиты|1|2|3| file = </nowiki> | size = 500px | IPA = | ru = | ba = | no-gloss = | listen-file = 1 is for 23.ogg | no-listen-link = | prev = | next = }} To use the default value of <code>size</code> or <code>listen-file</code> (constructed from the values of the first 3 positional/anonymous parameters, as indicated above), remove those lines after copying and pasting the above template call. See also the information below about <code>listen-file</code>, <code>no-listen-link</code>, and <code>no-gloss</code>. ; Typical example <nowiki>{{Инглиз алфавиты|K|k|angaroo| file = Kangaroo1.jpg</nowiki> | IPA = kæŋgəˈruː | ru = кенгуру | ba = көнгөрә }} ''Note:'' In this example, the value of <code>listen-file</code> will be <code>K is for kangaroo.ogg</code>. == Parameters == ; 1 : Uppercase (capital) letter; required; example: <code>K</code>. ; 2 : Lowercase letter; required; example: <code>k</code>. ; 3 : Word being illustrated, minus its first letter; required; example: <code>angaroo</code> (this is appended to the end of 2 to form the word <code>kangaroo</code>). ; file : '''файл''' can also be used. : Filename of an image illustrating the word; required; example: <code>Kangaroo1.jpg</code>. ; size : Image display size; optional; default value: <code>500px</code>. ; IPA : [[w:Халыҡ-ара фонетик алфавит|International Phonetic Alphabet]] pronunciation of the word being illustrated; required unless <code>no-gloss</code> is used. ; ru : Russian translation of the word; required unless <code>no-gloss</code> is used. ; ba : Bashkir translation of the word; required unless <code>no-gloss</code> is used. ; no-gloss : Set to any "true" value (e.g., <code>true</code>, <code>yes</code>, or any visible string) to suppress display of the pronunciation and translation information. ; listen-file : Filename passed to [[Ҡалып:Listen]] to display a link to an audio file. The default value (used if the parameter is missing or set to an "empty" value) is constructed from the values of the first three positional parameters. To suppress the call to [[Ҡалып:Listen]] entirely (because there is no relevant audio file to link to), use the parameter <code>no-listen-link</code>. ; no-listen-link : Set to any "true" value (e.g., <code>true</code>, <code>yes</code>, or any visible string) to suppress the call to [[Ҡалып:Listen]], thereby not displaying a link to an audio file. ; prev : Previous letter in the alphabet; optional; example: <code>J</code> (if used on the page for K); default is to not display link to previous letter (an index of all 26 letters is always shown). ; next : Next letter in the alphabet; optional; example: <code>L</code> (if used on the page for K); default is to not display link to next letter (an index of all 26 letters is always shown). [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> jremypf6s59gtqospbcl7rd9b4t0b67 10 3990 15901 15512 2017-08-28T11:09:21Z Dcljr 283 clean up a bit: avoid deprecated tags; + Категория:Ҡалыптар 15901 wikitext text/x-wiki {{tmbox | image = [[Файл:Kuchenmaistrey.jpg|80px|link=Проект:Кулинария марафоны 2016]] | text = <div style="font-size:100%; text-align:center;"> '''«{{PAGENAME}}»''' рецебын [[Ҡатнашыусы:{{{1}}}|{{{1}}}]] тәҡдим итте </div> ---- <div style="font-size:95%;text-align:center;"> </div> }}<includeonly> {{#if:{{{nocat|}}}{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:0}}|не категоризируем основное пространство|}}|| [[Категория:{{{1}}} тәҡдим иткән рецептар]] }}</includeonly><noinclude> {{doc-inline}} [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> e2z9p8k5fg8fx9p1ibg3xzvoigv8y6e 10 3991 15881 15514 2017-08-28T10:25:44Z Dcljr 283 clean up a bit: mostly whitespace changes, despite what the diff looks like; Категория:Ҡалыптар 15881 wikitext text/x-wiki {| style="border:1px solid {{{border|gray}}}; background-color:{{{color|#fdffe7}}}; width:70%" |- |rowspan="2" valign="middle"| [[Image:{{{1}}}|70px]] |rowspan="2"| |style="font-size:x-large; padding:0; vertical-align:middle; height:1.1em;"| '''{{{2}}}''' |- |style="font-size:x-small; vertical-align:middle; border-top: 1px solid gray;"| {{{3}}} |}<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> 3rmkt3u3l6qtuzgo1h5cujmd638c8uh 10 3992 25074 15934 2023-12-29T05:57:09Z Minorax 787 vva 25074 wikitext text/x-wiki <includeonly>[[Категория:Алфавит буйынса рецептар]]</includeonly> __NOTOC__<table class="wikitable plainlinks hrecipe" align="right" style="margin:1em; background:#ffd; width:300px"> <tr> <th colspan="2" class="fn" style="text-align:center; background-color:#ddb">{{{Name|{{PAGENAME}}}}}</th> </tr> {{ #if: {{{Изображение|{{{5|}}}}}}|<tr><td class="photo" colspan="2" style="text-align:center">{{{Изображение|{{{5|}}}}}}{{ #if: {{{Noincludecat|}}}||[[Категория:Иллюстрация булған рецептар|{{PAGENAME}}]]}}</td></tr>}} {{ #if: {{{Категория|{{{1|}}}}}}|<tr><td>Категория:</td><td class="tag">[[:Категория:{{{Категория|{{{1}}}}}}|{{{Категория|{{{1}}}}}}]]</td></tr>}} {{ #if: {{{Порций|{{{2|}}}}}}|<tr><td>Порциялар:</td><td class="yield">{{{Порций|{{{2}}}}}}</td></tr>}} {{ #if: {{{Энергетическая ценность|{{{6|}}}}}}|<tr class="nutrition"><td>Энергетик ҡиммәте:</td><td>{{{Энергетическая ценность|{{{6}}}}}}</td></tr>}} {{ #if: {{{Время|{{{3|}}}}}}|<tr><td>Әҙерләү ваҡыты:</td><td class="duration">{{{Время|{{{3}}}}}}</td></tr>}} {{ #if: {{{Сложность|{{{4|}}}}}}|<tr><td>Ҡатмарлығы:</td><td align="center">[[File:{{{Сложность|{{{4}}}}}}o5dots.svg|{{ #switch: {{{Сложность|{{{4|}}}}}}|1=Очень простой|2=Простой|3=Средняя|4=Сложная|5=Очень сложный}}]]{{ #if: {{{Noincludecat|}}}||{{ #if: {{{Сложность|{{{4|}}}}}}|[[Category:{{ #switch: {{{Сложность|{{{4|}}}}}}|1=Очень простой|2=Простой|3=Средней сложности|4=Сложный|5=Очень сложный}} рецепт|{{PAGENAME}}]]}}}} </td></tr>}} {{#if:{{{Википедия|}}}{{{Викисклад|}}}|<tr><td colspan="2"><table style="text-align:center; background:transparent; border:0; width:100%"> <tr><td style="{{#if:{{{Википедия|}}}||display:none; }}border:0; background:#ddb"> [[File:Wikipedia-logo.svg|17px|link=w:{{{Википедия|Заглавная страница}}}|Википедияла мәҡәлә]]<br />[[w:{{{Википедия|Заглавная страница}}}|Википедияла мәҡәлә]] </td><td style="{{#if:{{{Викисклад|}}}||display:none; }}border:0; background:#ddb"> [[File:Commons-logo.svg|15px|link={{fullurl:commons:{{{Викисклад}}}|uselang=ru}}|Викимилектә рәсем]]<br />[{{fullurl:commons:{{{Викисклад}}}|uselang=ru}} Викимилектә<br/>рәсемдәр] </td></tr> </table></td></tr>}} </table><noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> i14k07gdxo3zje74oz7syis8gw1ulki 10 3993 15902 15884 2017-08-28T11:11:05Z Dcljr 283 eh… don't hide this 15902 wikitext text/x-wiki <includeonly>{| align={{{align|center}}} style="border-style:{{{borderstyle|ridge}}}; border-width:{{{border|3}}}px; border-color:{{{bordercolor|{{{color|white}}}}}}; font-size:{{{font|90%}}}; line-height:120%; margin-top:6px; margin-bottom:6px; {{#if:{{{border-radius|}}}|{{border-radius|{{{border-radius}}}px}};}}{{#switch:{{{align}}}|right=&#032;margin-left:12px; clear:right;|left=&#032;margin-right:12px; clear:left;}}" cellspacing=0 cellpadding=2 {{#if:{{{1|}}}| {{!}}- bgcolor={{{color|white}}} align=center valign=middle {{!}}{{!}}[[File:{{{1|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш1|{{{ш|{{#if:{{{2|}}}|180|{{#if:{{{align|}}}|275|180}}}}}}}}}}px]]| {{#if:{{{текст|}}}|| {{!}}- bgcolor={{{color|white}}} {{!}}{{!}}[[File:Gerbera_white_background.jpg{{!}}45px]]}}}}{{#if:{{{2|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{2|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш2|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{3|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{3|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш3|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{4|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{4|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш4|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{5|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{5|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш5|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{6|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{6|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш6|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{7|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{7|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш7|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{8|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{8|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш8|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{9|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{9|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш9|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{10|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{10|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш10|{{{ш|180}}}}}}px]]}}{{#if:{{{11|}}}| {{!}}{{!}}[[File:{{{11|}}}{{!}}center{{!}}{{{ш11|{{{ш|180}}}}}}px]]}} {{#if:{{{текст|}}}| {{!}}- bgcolor={{{color|white}}} align=center valign=top {{!}}colspan=11{{!}}<div style{{=}}"padding-bottom:3px; width:{{#expr:{{{ш1|{{{ш|{{#if:{{{2|}}}|180|{{#if:{{{align|}}}|275|180}}}}}}}}}}{{#if:{{{2|}}}|+{{{ш2|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{3|}}}|+{{{ш3|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{4|}}}|+{{{ш4|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{5|}}}|+{{{ш5|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{6|}}}|+{{{ш6|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{7|}}}|+{{{ш7|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{8|}}}|+{{{ш8|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{9|}}}|+{{{ш9|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{10|}}}|+{{{ш10|{{{ш|180}}}}}}}}{{#if:{{{11|}}}|+{{{ш11|{{{ш|180}}}}}}}}}}px">{{{текст}}}</div>}} |}</includeonly><noinclude> {{doc}} [[Category:Ҡалыптар:Графика]] </noinclude> nehuaaurvpm6trvcqo1kf9dn5x6jz2d 0 3994 19459 19457 2018-05-23T12:18:28Z ZUFAr 381 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/2001:4898:80E8:A:CA89:1432:60BD:3A9A|2001:4898:80E8:A:CA89:1432:60BD:3A9A]] ([[User talk:2001:4898:80E8:A:CA89:1432:60BD:3A9A|фекер алышыу]]) 19457 үҙгәртеүенән баш тартты 19459 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Викидәреслек:Баш бит]] rqzv5wp6lgvoy21s6352e96x5fg13tk 1 3995 15532 2017-08-24T05:56:38Z Koavf 10 Koavf [[Фекерләшеү:Баш бит]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Викидәреслек буйынса фекерләшеү:Баш бит]] 15532 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Викидәреслек буйынса фекерләшеү:Баш бит]] c4m2wbk7dkyaf4u8vdsvav4qwav2gx9 2 3996 18564 18481 2017-11-04T05:20:22Z Dcljr 283 /* Working on */ … 18564 wikitext text/x-wiki {{#babel:en|es-1|ba-0}} <div lang="en-US"> For information about me please see [[:en:User:Dcljr|my user page at the English Wikipedia]]. Please note that I am "just an ordinary user", not an [[m:Administrator|admin]] (on any wiki), [[m:Stewards|steward]], [[m:System administrators|sysadmin]], etc. (desipte the fact that I can often be found participating in forums frequented by such people). Comments and questions regarding [[Special:Contributions/Dcljr|my edits]] on ''this wiki'' should be placed on '''[[User talk:Dcljr|my talk page here]]'''. <small>''Note:'' This wiki contains {{NUMBEROFARTICLES}} content pages. ([[Special:SpecialPages|See this wiki's]]: [[Special:Statistics|Statistics]], [[Special:NewPages|NewPages]], [[Special:RecentChanges|RecentChanges]], [[Special:NewFiles|NewFiles]], [[Special:Log|Log]], [[Special:Userlist/sysop|Admins]], [[Special:ActiveUsers|ActiveUsers]].)</small> </div> == Namespaces == {| style="border:none; line-height:1.1em;" |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Фекерләшеү:|1]] || Talk || Фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Ҡатнашыусы:|2]] || User || Ҡатнашыусы |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:|3]] || User talk || Ҡатнашыусы менән һөйләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Викидәреслек:|4]] || Project || Викидәреслек |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Викидәреслек буйынса фекерләшеү:|5]] || Project talk || Викидәреслек буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Файл:|6]] || File || Файл |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Файл буйынса фекерләшеү:|7]] || File talk || Файл буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/MediaWiki:|8]] || MediaWiki || MediaWiki |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/MediaWiki буйынса фекерләшеү:|9]] || MediaWiki talk || MediaWiki буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Ҡалып:|10]] || Template || Ҡалып |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Ҡалып буйынса фекерләшеү:|11]] || Template talk || Ҡалып буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Белешмә:|12]] || Help || Белешмә |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Белешмә буйынса фекерләшеү:|13]] || Help talk || Белешмә буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Категория:|14]] || Category || Категория |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Категория буйынса фекерләшеү:|15]] || Category talk || Категория буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:SpecialPages|16]] || Special || Махсус |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Модуль:|828]] || Module || Модуль |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Модуль буйынса фекерләшеү:|829]] || Module talk || Модуль буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Гаджет:|2300]] || Gadget || Гаджет |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Гаджет буйынса фекерләшеү:|2301]] || Gadget talk || Гаджет буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Гаджет билдәһе:|2302]] || Gadget definition || Гаджет билдәһе |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү:|2303]] || Gadget definition talk || Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү |- |align="right"| [[Special:PrefixIndex/Тема:|2600]] || Topic || Тема |} '''Some other useful things:''' * thumb = мини == Working on == <div class="toccolours mw-collapsible"> ''Pages in the main namespace:'' (✓ = basic cleanup [and sometimes more]) <div class="mw-collapsible-content"> # [["Тәмлетамаҡ" печеньеһы]] ✓ # [[AutoWikiBrowser буйынса ҡулланма]] ✓ # <s>[[m:b:ba:Bs|Bs]]</s> (to be deleted) # [[Авокадонан турама]] # [[Аджика]] # [[Айран]] # [[Айырылған ботаҡтарҙы ҡышҡылыҡҡа тарттырып бәйләү]] # [[Алма бәлеше]] # [[Алма тултырылған ҡаҙ (өйрәк)]] # [[Алмағас, груша үҫтереү]] # [[Алмаҡай бәлеше]] # [[Ауыл хужалығы]] # [[Ауылды кем яҡлар?]] # [[Ауылса борщ]] # [[Аш-һыу]] # [[Ашламалар миҡдары]] # [[Ашлаһаң, уңышы оҙаҡ көттөрмәй]] # [[Ашҡабаҡ бутҡаһы]] # [[Ашҡабаҡ пудингы]] # [[Ашҡабаҡ эсендә ризыҡ әҙерләү]] # [[Ашҡабаҡлы кекс]] # [[Аҙашҡан быуын]] # [[Аҡ күмәс (булочки)]] # [[Аҡ май]] # [[Аҡыл ашы]] # [[Байрам турамаһы]] # <s>[[m:b:ba:Балалар өсөн рәсемле буяу китабы|Балалар өсөн рәсемле буяу китабы]]</s> (to be deleted) # [[Балан бәлеше]] # [[Балтырған ашы]] # [[Балтырғандан ризыҡтар]] # [[Балтырғанлы аш]] # [[Балыҡтан бәлеш]] # [[Бауыр паштеты]] # [[Бауырлы ҡарабойҙай бутҡаһы]] # [[Бауырҙан торт]] # [[Бауырһаҡ]] # <s>[[m:b:ba:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/А/Б|Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/А/Б]]</s> (to be deleted) # <s>[[m:b:ba:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/В/Г|Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Математика/В/Г]]</s> (to be deleted) # [[Башҡортса тауыҡ]] # [[Башҡортса эремсек]] # [[Баҡса еләгенән тәмлекәс]] # [[Баҡса йоҡоға тала]] # [[Баҡсасы белешмәһе]] # [[Бешамель соусы]] # [[Бешкән ҡаймаҡ]] # [[Бешкән һыйыр теле]] # [[Бигос]] # [[Бородино яланы күңелдәрҙе яуланы]] # [[Боронғоса әҙерләнгән кәбеҫтә]] # [[Боросло кәбеҫтә]] # [[Борщ ашына әҙерләмә]] # [[Борщ салаты]] # [[Буҙа]] # [[Быҡтырылған ит (тушенка)]] # [[Бүҙәнә ашы]] # [[Бәлеш ҡамыры]] # [[Бәрәмәс]] # [[Бәшмәк ашы]] # [[Бәшмәк һәм кишер менән турама]] # [[Бөрлөгәнем, бөрлөгән...]] # [[Винегрет]] # [[Генерал торты]] # [[Голубцы]] # [[Дин ул — нәсихәт (мосолман әхлағы)]] # [[Динебеҙ хаҡында һорауҙар һәм ҡыҫҡа яуаптар (мосолман әхлағы)]] # [[Еләк-емешле кеҫәл]] # [[Еләк-емештән урама]] # [[Ер еләге ултыртыу]] # [[Зәйтүн майы]] # [[Илау (йомаҡ)]] # [[Ирендәр (йомаҡ)]] # [[Ирәүәндән (ревень) бәлеш]] # [[Ирәүәндән (ревень) компот]] # [[Ирәүәндән (ревень) ҡайнатма]] # [[Исрафты хоҙай һөймәй (мосолман әхлағы)]] # [[Итле кәбеҫтә менән котлет]] # [[Итле туҡмас ашы]] # [[Итле урама]] # [[Итле һурпа]] # [[Иҫтәлектәр]] # [[Йолалар]] ## [[А хәрефе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Автомобиль (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ай (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ай эсендә көн иҫәбе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Айран һәм май (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Айыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Айыу көпшәһе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Айыу менән йылан (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ала ат (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ала һыйыр тиреһе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Алйырҙан, балыҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Алма (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Алҡа (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Алҡа һәм беләҙек (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Андыҙ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Апара, икмәк ҡабарыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Арба, сана (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Арба, тәгәрмәстәре, тәртә, ат (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Арба (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Арба тәгәрмәстәре, тәртәләр, дилбегә, ат (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Арпа (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Артмаҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Арыш (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Арҡа (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ат (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ат аяҡтары (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ат тояҡтары, ҡойроғо, ҡолаҡтары, күҙе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ауыҙлыҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ашау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ашҡаҙан (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ағас (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ағас бысыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ағас тамыры, ботағы, сәскәһе, япрағы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ағас тамыры (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ағас ҡайыры (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ағас үҙәге (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Аҙна, көн (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Аҡсарлаҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Аҡыл (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Аҡҡош (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Аҫ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бал ҡорто, уның бал йыйыуы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бала имеүе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балаҫ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балаҫ аҫалау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балаҫ һуғыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балта (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балта һабы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балыҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балыҡ тотоу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Балыҡ һәм йылан (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бармаҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бармаҡса (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Батмус, сынаяҡтар. Сынаяҡтар, сәйнүк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бауырһаҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Баш (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Баҫҡыс (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бейәләй (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Белем (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Беләҙек (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Беләҙек менән сәсмау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бесәй (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бесәй күҙе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бесәй менән эт (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бесән сабыу, кәбән ҡойоу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бесән сабыу, салғы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бешкән картуф (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бизмән (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бил (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Билбау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Билгә ҡыҫтырылған балта (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Билмән (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Билмән яһау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Билмәндәр һәм сүмес (йомаҡтар )]] ✓ ## [[Билсән (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бирсәткә (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бишектәге бала (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Биҙрә, уның менән һыу алыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бойҙай (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Болан (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Болот (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Борам (паром) (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Борос (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Борсаҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ботаҡ, ботаҡ төбө (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Боҙ (борсаҡ) яуыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Боҙ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Боҙ аҫтынан аҡҡан һыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Боҙ китеүе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Боҙ сатнау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Боҙбармаҡтар (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Боҫор (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бумала (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Буран, өйөрмә, көрт (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бурһыҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бутҡа (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Быйма менән ойоҡ (йомаҡтар )]] ✓ ## [[Бырау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бысаҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бысаҡ ҡайрау (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бысҡы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бүре (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бүрек (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бүрек кейгән кеше (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бүрәнә ярығы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бүрәнәләге ботаҡ урындары (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бәйләм (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бәке менән сәс алыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бәлеш (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бәпембә (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бәшмәк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бөркөт (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Бөрсә (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ваҡыт (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Герле сәғәт (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Глобус (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Гөлйемеш (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Гөрләүек (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Дебет шәл (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Дегет ағыҙыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Дегет ҡайнатыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Дегәнәк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Декабрь, ғинуар, февраль, март айҙары (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Диңгеҙ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Дуға (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Дөйә (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Егеүле ат (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ел, дауыл, ҡойон (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ел тирмәне (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Елкә (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Еләк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ер, ел, ут (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ер (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ерек (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Етегән йондоҙ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Етен (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Етен талҡыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иген, ашлыҡ, орлоҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иген, икмәк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иген киптереү (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иген урып-йыйыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Икмәк, икмәк бешереү (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Икмәк һалыу (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иләк, ҡырлығурай, һөлөк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иләк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Имән (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ирлән (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ит (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Итек, быйма (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Итек кейеү (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишек, ике яңағы, тупһаһы, тотҡаһы, күгәндәре (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишек (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишек келәһе (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишек тотҡаһы, бауы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишек яңағы, һандыҡ (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишек яңаҡтары (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишек һәм уның яңаҡтары (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишкәк, кәмә (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Ишәк (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иҙән, иҙән ярығы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Иҙән йыуғысы (йомаҡтар)]] ✓ ## [[Йомортҡа (йомаҡтар)]] ## [[Йомортҡа ашау (йомаҡтар)]] ## [[Йомортҡа бешереү (йомаҡтар)]] ## [[Йомортҡа һарыһы (йомаҡтар)]] ## [[Йомран (йомаҡтар)]] ## [[Йомғаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Йондоҙ атылыу (йомаҡтар)]] ## [[Йорт сиңерткәһе (йомаҡтар)]] ## [[Йоҙаҡ һәм асҡыс (йомаҡтар)]] ## [[Йыл миҙгелдәре (йомаҡтар)]] ## [[Йыл хисабы (йомаҡтар)]] ## [[Йыл эсендә айҙар (йомаҡтар)]] ## [[Йыла, ҡарама (йомаҡтар)]] ## [[Йылан (йомаҡтар)]] ## [[Йылға, ағас, ер (йомаҡтар)]] ## [[Йылға, яр (йомаҡтар)]] ## [[Йылға (йомаҡтар)]] ## [[Йыуа, ҡаҡы (йомаҡтар)]] ## [[Йышҡы (йомаҡтар)]] ## [[Йыһан, ер, ай, ҡояш (йомаҡтар)]] ## [[Йүгән (йомаҡтар)]] ## [[Йүкә, йүкә һыҙырыу (йомаҡтар)]] ## [[Йүрмә (пирог) (йомаҡтар)]] ## [[Йәй, йәй айҙары (йомаҡтар)]] ## [[Йәйғор (йомаҡтар);]] ## [[Йәш бала (йомаҡтар)]] ## [[Йәшен (йомаҡтар)]] ## [[Йәҙрә (йомаҡтар)]] ## [[Йөн сиратыу (йомаҡтар)]] ## [[Йөрәк (йомаҡтар)]] ## [[Йөҙөк (йомаҡтар)]] ## [[Календарь (йомаҡтар)]] ## [[Камзул (йомаҡтар)]] ## [[Карауат (йомаҡтар)]] ## [[Карта (йомаҡтар)]] ## [[Картуф (йомаҡтар)]] ## [[Кейем (йомаҡтар)]] ## [[Кейеҙ баҫыу (йомаҡтар)]] ## [[Кендек (йомаҡтар)]] ## [[Керпек (йомаҡтар)]] ## [[Кесерткән (йомаҡтар)]] ## [[Кеше (йомаҡтар)]] ## [[Кеҫәртке (йомаҡтар)]] ## [[Киле һәм төйгәс (йомаҡтар)]] ## [[Киндер, тарма (йомаҡтар)]] ## [[Киндер һуғыу (йомаҡтар)]] ## [[Кирәгә (йомаҡтар)]] ## [[Китап (йомаҡтар)]] ## [[Кишер (йомаҡтар)]] ## [[Киҫәкле шәкәр (йомаҡтар)]] ## [[Клевер (йомаҡтар)]] ## [[Комбайн (йомаҡтар)]] ## [[Компас (йомаҡтар)]] ## [[Конвертлы хат (йомаҡтар)]] ## [[Кран (йомаҡтар)]] ## [[Күбә, кәбән һалыу (йомаҡтар)]] ## [[Күбә (йомаҡтар)]] ## [[Күбәләк (йомаҡтар)]] ## [[Күгән емеше (йомаҡтар)]] ## [[Күгәрсен (йомаҡтар)]] ## [[Күгәүен (йомаҡтар)]] ## [[Күк йөҙө (йомаҡтар)]] ## [[Күк күкрәү, йәшен йәшнәү, ямғыр (йомаҡтар)]] ## [[Күл (йомаҡтар)]] ## [[Күлдәк (йомаҡтар)]] ## [[Күпер, боҙ, балыҡ, нәрәтә менән ау (йомаҡтар)]] ## [[Күрек (йомаҡтар)]] ## [[Күркә (йомаҡтар)]] ## [[Күрән (йомаҡтар)]] ## [[Күҙ (йомаҡтар)]] ## [[Күҙлек (йомаҡтар)]] ## [[Кәбеҫтә (йомаҡтар)]] ## [[Кәбән (йомаҡтар)]] ## [[Кәзә (йомаҡтар)]] ## [[Кәзә бәрәсе (йомаҡтар)]] ## [[Кәзә тәкәһе (йомаҡтар)]] ## [[Кәкүк (йомаҡтар)]] ## [[Кәмә (йомаҡтар)]] ## [[Кәрәҙле бал (йомаҡтар)]] ## [[Кәүҙә (йомаҡтар)]] ## [[Көбө һәм бешкәк (йомаҡтар)]] ## [[Көйә ҡорто (йомаҡтар)]] ## [[Көйәнтә һәм күнәк (йомаҡтар)]] ## [[Көлсә (йомаҡтар)]] ## [[Көлтә (йомаҡтар)]] ## [[Көн (йомаҡтар)]] ## [[Көн менән төн (йомаҡтар)]] ## [[Көнбағыш (йомаҡтар)]] ## [[Көнгөрә (йомаҡтар)]] ## [[Көршәк (йомаҡтар)]] ## [[Көрөҫ (йомаҡтар)]] ## [[Көҙ (йомаҡтар)]] ## [[Көҙгө (йомаҡтар)]] ## [[Лампа (йомаҡтар)]] ## [[Лом (йомаҡтар)]] ## [[Май, май яҙыу (йомаҡтар)]] ## [[Маймыл (йомаҡтар)]] ## [[Мал (йомаҡтар)]] ## [[Мал башын өтөү (йомаҡтар)]] ## [[Мал мөгөҙө (йомаҡтар)]] ## [[Мал тиреһе (йомаҡтар)]] ## [[Мал ҡойроғо (йомаҡтар)]] ## [[Мамыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Мамыҡ аялау (йомаҡтар)]] ## [[Март айы (йомаҡтар)]] ## [[Мейе (йомаҡтар)]] ## [[Мейес (йомаҡтар)]] ## [[Мендәр (йомаҡтар)]] ## [[Миләш һәм балан (йомаҡтар)]] ## [[Миндек (йомаҡтар)]] ## [[Мискә (йомаҡтар)]] ## [[Мотоцикл, велосипед (йомаҡтар)]] ## [[Мотоцикл (йомаҡтар)]] ## [[Муйыл (йомаҡтар)]] ## [[Муйыл тиреү (йомаҡтар)]] ## [[Муйын (йомаҡтар)]] ## [[Муйын яулығы (шарф) (йомаҡтар)]] ## [[Мунса (йомаҡтар)]] ## [[Мыйыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Мылтыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Мылтыҡ атыу (йомаҡтар)]] ## [[Мүк, мөрйә (йомаҡтар)]] ## [[Мүк (йомаҡтар)]] ## [[Мүк тығыу (йомаҡтар)]] ## [[Мәк (йомаҡтар)]] ## [[Мәке (йомаҡтар)]] ## [[Мөгәрәп (йомаҡтар)]] ## [[Мөгөҙҙән эшләнгән дары һауыты һәм ҡайсы (йомаҡтар)]] ## [[Мөрйә (йомаҡтар)]] ## [[Н хәрефе (йомаҡтар)]] ## [[Наган, алтатар, пистолет, револьвер (йомаҡтар)]] ## [[Нағыш, ҡайыу, сигеү (йомаҡтар)]] ## [[Нигеҙ балсығы (йомаҡтар)]] ## [[Нәрәтә, йылым (йомаҡтар)]] ## [[Ойоҡ, башалтай (йомаҡтар )]] ## [[Ойоҡ бәйләү (йомаҡтар)]] ## [[Ойоҡ энәһе (йомаҡтар)]] ## [[Олтораҡ (йомаҡтар)]] ## [[Он иләү (йомаҡтар)]] ## [[Орлоҡ сәсеү (йомаҡтар)]] ## [[Орсоҡ (йомаҡтар)]] ## [[Парашют (йомаҡтар)]] ## [[Паровоз, поезд (йомаҡтар)]] ## [[Паровоз, тимер юл (йомаҡтар)]] ## [[Пароход (йомаҡтар)]] ## [[Перо, ручка (йомаҡтар)]] ## [[Помидор (йомаҡтар)]] ## [[Почта йәшнигенә хат төшөрөү, алыу (йомаҡтар)]] ## [[Пулемет (йомаҡтар)]] ## [[Радиоалғыс (йомаҡтар)]] ## [[Ракета (йомаҡтар)]] ## [[Сабата, ҡынйыраҡ (йомаҡтар)]] ## [[Сабата кейеү (йомаҡтар)]] ## [[Сабата эҙе (йомаҡтар)]] ## [[Сабата үреү (йомаҡтар)]] ## [[Салбар, салбар кейеү (йомаҡтар)]] ## [[Салма (йомаҡтар)]] ## [[Салғы, күбә, кәбән (йомаҡтар)]] ## [[Салғы (йомаҡтар)]] ## [[Салғы яныу, сүкеү (йомаҡтар)]] ## [[Самауыр, батмус, сынаяҡтар (йомаҡтар)]] ## [[Самауыр, сынаяҡтар (йомаҡтар)]] ## [[Самауыр (йомаҡтар)]] ## [[Самолет (йомаҡтар)]] ## [[Сана, арба, ат (йомаҡтар)]] ## [[Сана (йомаҡтар)]] ## [[Сар (йомаҡтар)]] ## [[Сарыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Сатыр (зонтик) (йомаҡтар)]] ## [[Саған (йомаҡтар)]] ## [[Себен (йомаҡтар)]] ## [[Себештәр (йомаҡтар)]] ## [[Сейә (йомаҡтар)]] ## [[Селән (йомаҡтар)]] ## [[Селәүсен (йомаҡтар)]] ## [[Септә (йомаҡтар)]] ## [[Септә һуғыу (йомаҡтар)]] ## [[Серәкәй (йомаҡтар)]] ## [[Сигем сигеү (йомаҡтар)]] ## [[Ситек (йомаҡтар )]] ## [[Ситән үреү (йомаҡтар)]] ## [[Сиңерткә (йомаҡтар)]] ## [[Соҡор (йомаҡтар)]] ## [[Соҡор ҡаҙыу (йомаҡтар)]] ## [[Соҡорға әйбер һалыу (йомаҡтар)]] ## [[Сулпы һәм сәсмау (йомаҡтар)]] ## [[Сумар, ҡаҙан (йомаҡтар)]] ## [[Сусҡа, һыйыр, бейә имсәктәре (йомаҡтар)]] ## [[Сусҡа (йомаҡтар)]] ## [[Суҡмар (йомаҡтар)]] ## [[Сыбағаш, ҡайсы, һелкәүес (йомаҡтар)]] ## [[Сыбағаш (йомаҡтар)]] ## [[Сыбағаш менән ашлыҡ һуғыу (йомаҡтар)]] ## [[Сыйырсыҡ һәм уның ояһы (йомаҡтар)]] ## [[Сымылдыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Сынаяҡ (йомаҡтар)]] ## [[Сыра ярыу (йомаҡтар)]] ## [[Сысҡан (йомаҡтар)]] ## [[Сүкеш (йомаҡтар)]] ## [[Сүмес (йомаҡтар)]] ## [[Сәй (йомаҡтар)]] ## [[Сәйнүк (йомаҡтар)]] ## [[Сәпсек (йомаҡтар)]] ## [[Сәс, ҡауаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Сәс, ҡаш, күҙ, танау, ирен, теш (йомаҡтар)]] ## [[Сәс, ҡаш (йомаҡтар)]] ## [[Сәс (йомаҡтар)]] ## [[Сәс бүлеме (ярыуы) (йомаҡтар)]] ## [[Сәс тарау (йомаҡтар)]] ## [[Сәс толомо, уны өскә айырып үреү (йомаҡтар)]] ## [[Сәс толомо осондағы тәңкә (йомаҡтар)]] ## [[Сәскә (йомаҡтар)]] ## [[Сәтләүек (йомаҡтар)]] ## [[Сәғәт (йомаҡтар)]] ## [[Сәғәт һәм уның минуттары (йомаҡтар)]] ## [[Сәғәттең сәғәт һәм минут телдәре (йомаҡтар)]] ## [[Сәңгелдәк (йомаҡтар)]] ## [[Сөгөлдөр (йомаҡтар)]] ## [[Сөгөлдөр һәм шәкәр (йомаҡтар)]] ## [[Таба, май һәм ҡоймаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Табаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Тал сыбығы ( йомаҡтар)]] ## [[Талҡы (йомаҡтар)]] ## [[Тамсы (йомаҡтар)]] ## [[Танау (йомаҡтар)]] ## [[Тараҡ (йомаҡтар)]] ## [[Тараҡан (йомаҡтар)]] ## [[Тары (йомаҡтар)]] ## [[Тары төйөү, бутҡа бешереү (йомаҡтар)]] ## [[Тары төйөү, һелкеү (йомаҡтар)]] ## [[Тары төйөү, һелкәүес менән һелкеү, елгәреү (йомаҡтар)]] ## [[Тары төйөү (йомаҡтар)]] ## [[Тауыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Тауыҡтың йомортҡа һалыуы (йомаҡтар)]] ## [[Тауыҡтың ояла ултырыуы (йомаҡтар)]] ## [[Ташбаш (балыҡ) (йомаҡтар)]] ## [[Ташбаҡа (йомаҡтар)]] ## [[Таяҡ (йомаҡтар)]] ## [[Тағараҡ күтәреү (йомаҡтар)]] ## [[Таҙ (йомаҡтар)]] ## [[Таҡта менән ябылған өй түбәһе (йомаҡтар)]] ## [[Таң атыу (йомаҡтар)]] ## [[Таҫтамал (йомаҡтар)]] ## [[Теген тегеү (йомаҡтар)]] ## [[Тегеү машинаһы (йомаҡтар)]] ## [[Тейен (йомаҡтар)]] ## [[Текмә, ситән (йомаҡтар)]] ## [[Тел (йомаҡтар)]] ## [[Телевизор (йомаҡтар)]] ## [[Телеграф бағаналары, телефон (йомаҡтар)]] ## [[Терпе (йомаҡтар)]] ## [[Теш (йомаҡтар)]] ## [[Тештәр һәм тел (йомаҡтар)]] ## [[Теҙген, ҡамсы (йомаҡтар)]] ## [[Тимерҡаҙыҡ йондоҙо (йомаҡтар)]] ## [[Тирмә, өй (йомаҡтар)]] ## [[Тирмә (йомаҡтар)]] ## [[Тирмән (йомаҡтар)]] ## [[Тирмән тарттырыу (йомаҡтар)]] ## [[Тирәк (йомаҡтар)]] ## [[Томан (йомаҡтар)]] ## [[Томбойоҡ (йомаҡтар)]] ## [[Торна (йомаҡтар)]] ## [[Тоҙ, шәкәр ҡомо (йомаҡтар)]] ## [[Тоҙ (йомаҡтар)]] ## [[Тоҡ (йомаҡтар)]] ## [[Трактор (йомаҡтар)]] ## [[Трамвай (йомаҡтар)]] ## [[Тулҡын (йомаҡтар)]] ## [[Тумыртҡа (йомаҡтар)]] ## [[Тун (йомаҡтар)]] ## [[Туп (пушка) (йомаҡтар)]] ## [[Тупраҡ (йомаҡтар)]] ## [[Тупһа (йомаҡтар)]] ## [[Турһыҡ, башкүнәк (йомаҡтар)]] ## [[Тутыйғош (йомаҡтар)]] ## [[Туҡмас йәйеү (йомаҡтар)]] ## [[Тырма (йомаҡтар)]] ## [[Түбә таҡтаһы ярығы (йомаҡтар)]] ## [[Түбәләге баҫылдырыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Түбәтәй (йомаҡтар)]] ## [[Түшелдерек (йомаҡтар)]] ## [[Түшәк (йомаҡтар)]] ## [[Түшәмдәге себен (йомаҡтар)]] ## [[Түңгәк (йомаҡтар)]] ## [[Тәбәлдерек (йомаҡтар)]] ## [[Тәгәрмәстәр (йомаҡтар)]] ## [[Тәлмәрйен (йомаҡтар)]] ## [[Тәпән (йомаҡтар)]] ## [[Тәртешкә (йомаҡтар)]] ## [[Тәртешкә менән көл-күмер йыйыу (йомаҡтар)]] ## [[Тәҙрә, ишек яңаҡтары (йомаҡтар)]] ## [[Тәҙрә, тәҙрә ҡапҡастары (йомаҡтар)]] ## [[Тәҙрә (йомаҡтар)]] ## [[Тәҙрә быуағытыу, туңыу (йомаҡтар)]] ## [[Тәҙрә пәрҙәһе (йомаҡтар)]] ## [[Төйлөгән (йомаҡтар)]] ## [[Төймә (йомаҡтар)]] ## [[Төкөрөк (йомаҡтар)]] ## [[Төлкө (йомаҡтар)]] ## [[Төн (йомаҡтар)]] ## [[Төтөн, көл (йомаҡтар)]] ## [[Төтөн, ямғыр (йомаҡтар)]] ## [[Төтөн (йомаҡтар)]] ## [[Ужым (йомаҡтар)]] ## [[Уй-фекер, күңел (йомаҡтар)]] ## [[Ултырғыс (йомаҡтар)]] ## [[Умарта (йомаҡтар)]] ## [[Умырзая (йомаҡтар)]] ## [[Ураҡ (йомаҡтар)]] ## [[Урман (йомаҡтар)]] ## [[Урт, теш, тел (йомаҡтар)]] ## [[Урындыҡ һәм урындыҡ таҡтаһы (йомаҡтар)]] ## [[Урғыс машина (йомаҡтар)]] ## [[Ут, утын яғыу (йомаҡтар)]] ## [[Ут яныу (йомаҡтар)]] ## [[Утлы күмер, күмер (йомаҡтар)]] ## [[Утын ярыу (йомаҡтар)]] ## [[Уятҡыс (будильник) (йомаҡтар)]] ## [[Уҡ, йәйә (йомаҡтар)]] ## [[Уҡ (йомаҡтар)]] ## [[Уҫаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Фил (йомаҡтар)]] ## [[Хат (йомаҡтар)]] ## [[Хат алышыу (йомаҡтар)]] ## [[Хат йәбештереү (йомаҡтар)]] ## [[Хыял (йомаҡтар)]] ## [[Хәрефтәр (йомаҡтар)]] ## [[Хәтергә алыу (йомаҡтар)]] ## [[Шалҡан (йомаҡтар)]] ## [[Шаршау (йомаҡтар)]] ## [[Шаңдаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Шишмә (йомаҡтар)]] ## [[Шырпы (йомаҡтар)]] ## [[Шыршы, ҡарағай (йомаҡтар)]] ## [[Шәм (йомаҡтар)]] ## [[Шәмдәл (йомаҡтар)]] ## [[Шөшлө (йомаҡтар)]] ## [[Ырҙын табағы (йомаҡтар)]] ## [[Ысыҡ, ҡырау (йомаҡтар)]] ## [[Ыуылдырыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ыңғырсаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Эйәр, өҙәңге,теҙген,ҡамсы (йомаҡтар)]] ## [[Эйәр (йомаҡтар)]] ## [[Эйәр сергеһе (йомаҡтар)]] ## [[Эйәр һәм өҙәңге (йомаҡтар)]] ## [[Экскаватор (йомаҡтар)]] ## [[Электр (йомаҡтар)]] ## [[Электр бағанаһы (йомаҡтар)]] ## [[Энә, энә менән еп (йомаҡтар)]] ## [[Энә менән уймаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Эремсек (йомаҡтар)]] ## [[Эс-ҡарын (йомаҡтар)]] ## [[Эт (йомаҡтар)]] ## [[Эт көсөктәре (йомаҡтар)]] ## [[Эт ҡойроғо (йомаҡтар)]] ## [[Эшләпә (йомаҡтар)]] ## [[Эҫкәк менән көҙгө (йомаҡтар)]] ## [[Юл, күбәләк (йомаҡтар)]] ## [[Юл, соҡор (йомаҡтар)]] ## [[Юл (йомаҡтар)]] ## [[Юлбарыҫ (йомаҡтар)]] ## [[Юрған (йомаҡтар)]] ## [[Якорь (йомаҡтар)]] ## [[Ялағай (йомаҡтар)]] ## [[Янсыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ярғанат (йомаҡтар)]] ## [[Яулыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Яҙ (йомаҡтар)]] ## [[Яҙ менән көҙ (йомаҡтар)]] ## [[Яҙыу, уҡыу (йомаҡтар]] ## [[Яҙғы ел (йомаҡтар)]] ## [[Яңы йыл (йомаҡтар)]] ## [[Ғәрәп алфавитындағы хәрәкәләр (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаба, көнйәлә (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаба, ҡолға (йомаҡтар)]] ## [[Ҡабала еп иләү (йомаҡтар)]] ## [[Ҡабаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаймаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡайсы (йомаҡтар)]] ## [[Ҡайсы менән энә (йомаҡтар)]] ## [[Ҡайын (йомаҡтар)]] ## [[Ҡайыш (йомаҡтар)]] ## [[Ҡалаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡалтырса (йомаҡтар)]] ## [[Ҡамсы (йомаҡтар)]] ## [[Ҡамыт (йомаҡтар)]] ## [[Ҡамыш (йомаҡтар)]] ## [[Ҡандала (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаптырма (йомаҡтар)]] ## [[Ҡапҡан (йомаҡтар)]] ## [[Ҡар (йомаҡтар)]] ## [[Ҡар иреүе (йомаҡтар)]] ## [[Ҡар менән ҡара ер (йомаҡтар)]] ## [[Ҡар яуыу (йомаҡтар)]] ## [[Ҡара бөрлөгән (йомаҡтар)]] ## [[Ҡара һауыты, ручка, яҙыу (йомаҡтар)]] ## [[Ҡарабойҙай (йомаҡтар)]] ## [[Ҡарағат (йомаҡтар)]] ## [[Ҡарбуҙ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡарлуғас (йомаҡтар)]] ## [[Ҡарта (йомаҡтар)]] ## [[Ҡарышлауыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡата (йомаҡтар)]] ## [[Ҡатыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаурый ҡәләм (йомаҡтар)]] ## [[Ҡауын (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаш (йомаҡтар)]] ## [[Ҡашмау (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаҙ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаҙ бәпкәләре (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаҙан (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаҙанға туҡмас һалып, ижау менән болғатып ебәреү (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаҙы (йомаҡтар)]] ## [[Ҡаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡоймаҡ, ҡоймаҡ ҡойоу (йомаҡтар)]] ## [[Ҡолаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡолаҡсын (йомаҡтар)]] ## [[Ҡомалаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡомған (йомаҡтар)]] ## [[Ҡоралай (йомаҡтар)]] ## [[Ҡорот (йомаҡтар)]] ## [[Ҡороҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡош, оя (йомаҡтар)]] ## [[Ҡош (йомаҡтар)]] ## [[Ҡош ояһы (йомаҡтар)]] ## [[Ҡояш (йомаҡтар)]] ## [[Ҡоҙғон (йомаҡтар)]] ## [[Ҡул, бармаҡтар (йомаҡтар)]] ## [[Ҡулбаш, яурын (йомаҡтар)]] ## [[Ҡурай, еләк, һөлөк (йомаҡтар)]] ## [[Ҡурай (йомаҡтар)]] ## [[Ҡурай еләге (йомаҡтар)]] ## [[Ҡурмас, тарма, киндераш (йомаҡтар)]] ## [[Ҡурҙаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡусҡар, ҡабырсаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡушъяулыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡуян, эт, бысаҡ, ҡаҙан, сүмес, ҡалаҡтар (йомаҡтар)]] ## [[Ҡуян (йомаҡтар)]] ## [[Ҡуян тубығы (йомаҡтар)]] ## [[Ҡуңыҙ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡылыс (йомаҡтар)]] ## [[Ҡылған (йомаҡтар)]] ## [[Ҡымыҙ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡымыҙ бешеү (йомаҡтар)]] ## [[Ҡыр ҡаҙҙары (йомаҡтар)]] ## [[Ҡырмыҫҡа (йомаҡтар)]] ## [[Ҡырмыҫҡа иләүе (йомаҡтар)]] ## [[Ҡырҡаяҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡыуыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡыш, яҙ (йомаҡтар)]] ## [[Ҡыш (йомаҡтар)]] ## [[Ҡыяр (йомаҡтар)]] ## [[Ҡыңғырау (йомаҡтар)]] ## [[Ҡәнәфер, ҡыр һабыны (йомаҡтар)]] ## [[Үлсәү (йомаҡтар)]] ## [[Үлән (йомаҡтар)]] ## [[Үреүле сәс (йомаҡтар)]] ## [[Үрмәксе, үрмәксе ауы (йомаҡтар)]] ## [[Үрт (йомаҡтар)]] ## [[Үтек (йомаҡтар)]] ## [[Һаба (йомаҡтар)]] ## [[Һабан, төрән (йомаҡтар)]] ## [[Һабан турғайы (йомаҡтар)]] ## [[Һабан һөрөү (йомаҡтар)]] ## [[Һабын (йомаҡтар)]] ## [[Һайыҫҡан (йомаҡтар)]] ## [[Һалат (солод) (йомаҡтар)]] ## [[Һалма, ҡаҙан (йомаҡтар)]] ## [[Һандуғас (йомаҡтар)]] ## [[Һандыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Һарына (йомаҡтар)]] ## [[Һарыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Һарыҡ бәрәсе (йомаҡтар)]] ## [[Һарыҡ йөнөн алыу (йомаҡтар)]] ## [[Һарыҡ көтөүе (йомаҡтар)]] ## [[Һауа (йомаҡтар)]] ## [[Һағыҙаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Һаҡал (йомаҡтар)]] ## [[Һепертке (йомаҡтар)]] ## [[Һоло (йомаҡтар)]] ## [[Һоҫа (йомаҡтар)]] ## [[Һуған (йомаҡтар)]] ## [[Һуған турау (йомаҡтар)]] ## [[Һуҡыр сысҡан (йомаҡтар)]] ## [[Һуҡҡыс машина (йомаҡтар)]] ## [[Һуҫар (йомаҡтар)]] ## [[Һыйыр, ат, эт (йомаҡтар)]] ## [[Һыйыр (йомаҡтар)]] ## [[Һыйыр елене (йомаҡтар)]] ## [[Һыйыр имсәктәре (йомаҡтар)]] ## [[Һыйыр мөгөҙө (йомаҡтар)]] ## [[Һыйыр ҡойроғо (йомаҡтар)]] ## [[Һыйыр һауыу (йомаҡтар)]] ## [[Һыйырҙың мөгөҙө менән ҡойроғо (йомаҡтар)]] ## [[Һыйырҙың танауы, теле (йомаҡтар)]] ## [[Һыу, ут, ер, ел (йомаҡтар)]] ## [[Һыу, ҡырсынташ, ҡамыш (йомаҡтар)]] ## [[Һыу (йомаҡтар)]] ## [[Һыу алыу (йомаҡтар)]] ## [[Һыу аҫты кәмәһе (йомаҡтар)]] ## [[Һыу менән быу (йомаҡтар)]] ## [[Һыу һирпеп алыу (йомаҡтар)]] ## [[Һыуыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Һыуҙағы ай шәүләһе (йомаҡтар)]] ## [[Һәндерә (йомаҡтар)]] ## [[Һәнәк (йомаҡтар)]] ## [[Һөлөк (йомаҡтар)]] ## [[Һөт, ҡаймаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Һөт-ҡатыҡ (йомаҡтар)]] ## [[Һөт (йомаҡтар)]] ## [[Һөт машинаһы (йомаҡтар)]] ## [[Һөңгө (йомаҡтар)]] ## [[Әсе бал, көрәгә (йомаҡтар)]] ## [[Әтәс (йомаҡтар)]] ## [[Әүен (йомаҡтар)]] ## [[Өй, мейес, мейестә таба, табала май, майҙа ҡоймаҡ (йомаҡтар)]] ## [[Өй (йомаҡтар)]] ## [[Өй башы таҡтаһы (йомаҡтар)]] ## [[Өй башы тупрағы (йомаҡтар)]] ## [[Өй бүрәнәләре (йомаҡтар)]] ## [[Өй бүрәнәләре һәм мүк (йомаҡтар)]] ## [[Өй мөйөшө (йомаҡтар)]] ## [[Өйрәк (йомаҡтар)]] ## [[Өйрәк бәпкәләре (йомаҡтар)]] ## [[Өйөр айғыры (йомаҡтар)]] ## [[Өкө (йомаҡтар)]] ## [[Өрлөк, иҙән (йомаҡтар)]] ## [[Өрлөк һәм түбә таҡталары (йомаҡтар)]] ## [[Өрөк (йомаҡтар)]] ## [[Өҫтәл (йомаҡтар)]] ## [[Өҫтәлдәге ашъяулыҡ (йомаҡтар)]] # [[Йомортҡа]] # [[Йомортҡа тәбейәһе (омлет)]] # [[Йылҡы ите менән тултырылған ҡабаҡ]] # [[Йыуаса]] # [[Йүрмә]] # [[Йәмғиәт]] # [[Йәшел һуған менән йомортҡанан пирожки]] # [[Йәшелсә менән итле туҡмас]] # [[Йәшелсә һуты]] # [[Йәшелсәле бутерброд]] # [[Йәшелсәле кәтлит]] # [[Йөҙөмлө ҡабартма]] # [[Картуф бисквиты]] # [[Картуф менән ҡурылған ит]] # [[Картуф менән һоло котлеты]] # [[Картуфлы-итле билмән]] # [[Картуфлы рулет]] # [[Картуфтан кәтлит]] # [[Кесерткән ашы]] # [[Кесерткән менән ыумас]] # [[Кесерткән япрағынан щи]] # [[Килен туҡмасы]] # [[Килен һөйөү]] # [[Кокос һөтө]] # [[Консервалағы сайра балығы, дөгө менән бөйөрөк]] # [[Күбекмай]] # [[Күсле ил — көслө ил]] # [[Күсле ил — көслө ил/1-се бүлек]] # [[Күсле ил — көслө ил/Баш һүҙ]] # [[Күҙ тейеү (мосолман әхлағы)]] # [[Кәзәмөгөҙ]] # [[Кәйеф плюс турамаһы]] # [[Кәкүк емешенән ризыҡ]] # [[Кәрәҙ күҙәнәге]] # [[Көлсә]] # [[Лагман]] # [[Лечо]] # [[Мал аҫрау]] # [[Мамалыга]] # [[Манник]] # [[Манный сумары]] # [[Манныйҙан ҡоймаҡ]] # [[Манты]] # [[Маринадланған помидор]] # [[Мейестә бешкән алма]] # [[Мейестә бешкән картуф менән ит]] # [[Мейестә йәки духовкала бешерелгән бөйөрөк ( пирожки)]] # [[Муйыл бәлеше]] # [[Муйыл майы]] # [[Муйыл торты]] # [[Муйылдан асығауыҙ]] # [[Мультиваркала ирәүән (ревень) бәлеше]] # [[Мәкле ләүәш]] # [[Ноҡот борсағынан (фасолдән) бутҡа]] # [[Оладьи,йәғни бәләкәй ҡоймаҡ]] # [[Пицца]] # [[Помидорҙан аш]] # [[Ризыҡ]] # [[Робинзон ашы]] # [[Робинзон баҡсаһы]] # [[Робинзон дарыуханаһы]] # [[Робинзон икмәге]] # [[Робинзон кофеһы]] # [[Робинзон салаты өсөн үҫемлектәр]] # [[Робинзон сәйе]] # [[Рогаликтар (асығауыҙ)]] # [[Самса]] # [[Сейә менән брауни]] # [[Сейәле кекс]] # [[Сейәле май]] # [[Серетмә соҡоро]] # [[Сыр]] # [[Сыр менән тауыҡ]] # [[Сәй]] # [[Сәй торты]] # [[Сәләмәт йәшәү рәүеше]] # [[Сәскәле кәбеҫтә]] # [[Сөгөлдөрҙән "рауза"лар]] # [[Сөгөн ҡаҙанда өрә]] # [[Табикмәк]] # [[Талҡан]] # [[Талҡан төйөү (йомҡтар)]] # [[Тары ҡоймағы]] # [[Татлы колбаска]] # [[Татлы урама]] # [[Тауыҡ бауырынан паштет]] # [[Тауыҡ ите бәлеше]] # [[Тауыҡ итенән бәлеш]] # [[Тауыҡ итенән тәмлекәс]] # [[Тел-теш ҡырҡыу]] # [[Тертелдәк]] # [[Тибет сәйе]] # [[Торф йәшелсәне һаҡлай]] # [[Тоҙланған абаға (ҡаҙаяҡ) үләненән ризыҡ төрҙәре]] # [[Тоҙло ҡамырҙан төрлө сәнғәт әйберҙәре эшләү]] # [[Тултырма үпкә-бауырҙан]] # [[Тултырма һыйыр итенән]] # [[Тултырылған тауыҡ]] # [[Тултырылған ташҡабаҡ]] # [[Туң емештән бәлеш]] # [[Тышы менән бешерелгән картуф]] # [[Тәмле итеп әҙерләнгән ҡабырға ите]] # [[Тәмле кишер]] # <s>[[m:b:ba:Тәрәс балыҡ турамаһы|Тәрәс балыҡ турамаһы]]</s> (to be deleted) # [[Фужерҙа балыҡ салаты]] # [[Фәрҙә үләне менән яҙғы аштар]] # [[Халыҡ медицинаһы]] # [[Хачапури]] # [[Хуш еҫле бәлеш]] # [[Шарлотка]] # [[Шоколадлы бәлеш]] # [[Шыттырылған бойҙай ризығы]] # [[Шәкәрле печенье]] # [[Ыумас]] # [[Ыумас ашы]] # [[Ыуыҙ һөтөнән аш]] # [[Эремсек ҡыҫтыбыйы]] # [[Эремсекле бәлеш]] # [[Эремсекле йомроҡастар]] # [[Ябай торт]] # [[Яугир атайым]] # [[Яҫмыҡ борсаҡлы турама]] # [[Яҫмыҡ борсаҡтан турама]] # [[Ғәмәл дәфтәре (мосолман әхлағы)]] # [[Ҙур бәлеш]] # [[Ҡабаҡлы тары бутҡаһы]] # [[Ҡамыр эсендә ҡурылған топинамбур]] # [[Ҡап эсендә картуф]] # [[Ҡара емеш һәм алма менән тултырылған ҡаҙ]] # [[Ҡатлансыҡ (ҡатлы табикмәк)]] # [[Ҡатлаулы ҡамыр]] # [[Ҡатыҡ]] # [[Ҡаҙ аҫрау]] # [[Ҡаҙ ҡанаты ҡаурый-ҡаурый...]] # [[Ҡаҙан кәкереһе]] # [[Ҡаҙы]] # [[Ҡаҙылыҡ]] # [[Ҡаҡ]] # [[Ҡаҡланған ит]] # [[Ҡаҡланған ҡаҙы]] # [[Ҡаҡлаған ҡаҙ]] # [[Ҡоймаҡ]] # [[Ҡомалаҡ ҡайнатмаһы]] # [[Ҡомалаҡ ҡайнатмаһынан әҙерләнгән ауыл икмәге]] # [[Ҡорот]] # [[Ҡош-ҡорт аҫрау]] # [[Ҡуйыртылған һөт]] # [[Ҡуйыртылған һөтлө торт]] # [[Ҡуликмәк]] # [[Ҡулғикмәк]] # [[Ҡурмас]] # [[Ҡурылған йомортҡа]] # [[Ҡуҙғалаҡтан бөйөрөк]] # [[Ҡуҙғалаҡтан йәшел борщ]] # [[Ҡуҙғалаҡтан ҡыҫыр аш]] # [[Ҡыйыҡ туҡмас]] # [[Ҡырмыҫҡа иләүе торты]] # [[Ҡыҙыл балыҡ һалынған урама]] # [[Ҡыҙыл эремсек]] # [[Ҡыҫала (балыҡ)]] # [[Ҡыҫтыбый]] # [[Ҡыҫыр аш]] # [[Ҡыҫыр туҡмас]] # [[Үпкә-бауыр ризығы]] # [[Үҙ ҡурынан әсетеп бешергән арыш икмәге]] # [[Үҙенсәлекле турама]] # [[Һалдат улы - һалдат]] # [[Һары май]] # [[Һарымһаҡлы борсаҡ ашы]] # [[Һоло кеҫәле]] # [[Һуғым ашы]] # [[Һуғыш хәтирәләре]] # [[Һыйыр ите]] # [[Һыйыр итенән урама]] # [[Һыуыҡ аш]] # [[Һөт кеҫәле]] # [[Һөҙмә]] # [[Әсе ҡоймаҡ]] # [[Әсегән һөткә баҫылған бауырһаҡ]] # [[Әфлисунлы печенье]] # [[Өйрә]] # [[Өйҙә яһалған сыр]] # [[Өйҙә әҙерләнгән майонез]] # [[Өйәңке (йомаҡ)]] # [[Өлөш]] # [[Өшәкә]] </div></div> ==Missing templates== These templates are failing to be transcluded on various pages because they don't exist on this wiki (since the move from the Incubator — although some of these don't exist on the Incubator, either). See also [[Special:WantedTemplates]]. * [[Ҡалып:Documentation]] ([[incubator:Template:Documentation|incubator:]], [[:en:Template:Documentation|b:en:]], [[w:Template:Documentation|w:ba:]], [[w:en:Template:Documentation|w:en:]]) * [[Ҡалып:Doc]] ([[incubator:Template:Doc|incubator:]], [[:en:Template:Doc|b:en:]], [[w:Template:Doc|w:ba:]], [[w:en:Template:Doc|w:en]]) * [[Ҡалып:Notice]] ([[incubator:Template:Notice|incubator:]], [[:en:Template:Notice|b:en:]], [[w:Template:Notice|w:ba:]], [[w:en:Template:Notice|w:en]]) * [[Ҡалып:Main]] ([[incubator:Template:Main|incubator:]], [[:en:Template:Main|b:en:]], [[w:Template:Main|w:ba:]], [[w:en:Template:Main|w:en]]) * [[Ҡалып:Status]] ([[incubator:Template:Status|incubator:]], [[:en:Template:Status|b:en:]], [[w:Template:Status|w:ba:]], [[w:en:Template:Status|w:en]]) a1ok7jjqfw0sa5z8b7p7zz11nelmijg 10 4000 15904 15880 2017-08-28T11:11:52Z Dcljr 283 eh… don't hide this 15904 wikitext text/x-wiki <span class="wp_boppel" style="display:inline">[[Рәсем:Pictogram voting support.svg|link=|15px]]&nbsp;</span>'''{{#switch: {{INT:Lang}} | {{MediaWiki:Lang/ba}} = Риза | {{MediaWiki:Lang/de}} = Pro | {{MediaWiki:Lang/en}} = Pro | {{MediaWiki:Lang/eo}} = Por | {{MediaWiki:Lang/fr}} = Pour | {{MediaWiki:Lang/pl}} = Za | {{MediaWiki:Lang/ru}} = За | {{MediaWiki:Lang/tt-latn}} = Riza | {{MediaWiki:Lang/he}} = <!--{{Hebrew|-->בְּעַד<!--}}--> | #default={{{1|Риза}}} }}'''<noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Фекер алышыу]] </noinclude> sxy4dl4rmkwjn50ywchdntlcintsuhm 10 4001 15903 15879 2017-08-28T11:11:44Z Dcljr 283 eh… don't hide this 15903 wikitext text/x-wiki <span class="wp_boppel" style="display:inline">[[Рәсем:Symbol oppose vote.svg|link=|15px]]&nbsp;</span>'''{{#switch: {{INT:Lang}} | {{MediaWiki:Lang/ba}} = Ҡаршы | {{MediaWiki:Lang/de}} = Kontra | {{MediaWiki:Lang/en}} = Contra | {{MediaWiki:Lang/eo}} = Kontraŭ | {{MediaWiki:Lang/fr}} = Contre | {{MediaWiki:Lang/pl}} = Przeciw | {{MediaWiki:Lang/ru}} = Против | {{MediaWiki:Lang/tt-latn}} = Qarşı | {{MediaWiki:Lang/he}} = <!--{{Hebrew|-->נֶגֶד<!--}}--> | #default={{{1|Ҡаршы}}} }}'''<noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Фекер алышыу]] </noinclude> gwnpbrp74v3epbdwioqhmde4txkofmw 10 4002 15877 15680 2017-08-28T10:16:00Z Dcljr 283 minor whitespace change in 'noinclude' part 15877 wikitext text/x-wiki [[Рәсем:Pictogram voting neutral.svg|15px|=|link=]]&nbsp;'''{{{1|Икеләнәм}}}'''<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Фекер алышыу]] </noinclude> elsj6mhnpuzb6lxjtny2s5ddgfjmp9s 2 4003 15693 2017-08-25T18:18:21Z Рәйлә 409 "Рәйлә" исемле яңы бит булдырылған 15693 wikitext text/x-wiki Рәйлә d3ujxnb1d6gttawvc0pb8odad8jpoox 2 4004 15694 2017-08-25T18:18:58Z Рәйлә 409 "Банат Валеева-Яубасарова" исемле яңы бит булдырылған 15694 wikitext text/x-wiki Банат Валеева-Яубасарова 8xzm1ovqh3hteuief2il7g54efg7j6x 2 4005 15695 2017-08-25T18:21:37Z Рәйлә 409 "Магира" исемле яңы бит булдырылған 15695 wikitext text/x-wiki Магира o1xaytikots9f9rbgn87u82jpulumc0 14 4006 15932 15876 2017-08-28T12:16:42Z Dcljr 283 + sortkey 15932 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ҡалыптар|Фекер алышыу]] t4zul86e17gok7v0xu72mx0uc676tfh 0 4007 19743 19742 2018-12-19T06:39:33Z Alfiya55 389 19743 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Мастер-класс — оҫталыҡ дәресе * Мгновенная выдержка (звуки с мгновенной выдержкой) (фонетика) — кинәт башланыусы өндәр * Межселенная территория — тораҡ-ара территория * Мысль - фекер, ход мысли — фекер ағышы; * Мышление - фекерләү; мыслительный процесс — фекерләү процесы, барышы; размышление - фекер йөрөтөү [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] or0m1wftnjsczoql6pxsx90g22unf5q 0 4008 19575 15763 2018-08-29T10:57:45Z Aidar254 420 19575 wikitext text/x-wiki [[Файл:Capitalis monumentalis K.SVG|безрамки|справа]] * Кешелә бар — хайуанда юҡ, —<br /> Күлдә бар — йылғала юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pzwz89rg60kpa9tl9gx527yne9pikhi 0 4009 19752 15764 2019-01-08T14:09:15Z ZUFAr 381 19752 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cyrillic AE.png|мини]] # Этем ята әлһерәп,—<br /> Теле тора һәлберәп. # Кәкре ҡарт телен сығарған. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] k3plbsxqg178al46dh445xtu4oa9ans 0 4010 15765 2017-08-27T18:06:37Z Азат Хәлилов 311 "# Тауҙа бар — ерҙә юҡ, <br />Һыуҙа бар — өйҙә юҡ. # Ҡорола юҡ — һыуҙа бар, <br />Төтөнд…" исемле яңы бит булдырылған 15765 wikitext text/x-wiki # Тауҙа бар — ерҙә юҡ, <br />Һыуҙа бар — өйҙә юҡ. # Ҡорола юҡ — һыуҙа бар, <br />Төтөндә юҡ — быуҙа бар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] evqongml4vml47ap20grgjjrgdiilzr 0 4011 15768 15767 2017-08-27T18:15:23Z Азат Хәлилов 311 15768 wikitext text/x-wiki # Атайымдан «хат» алдым, <br /> Хат эсенән «ат» алдым. <br /> Бер ваҡыт ат юғалды, <br /> Ә хатында ни ҡалды? [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] au63oauh6p8qkauyq29i60jhh9sfpbp 0 4012 15945 15939 2017-08-29T06:37:34Z ZUFAr 381 15945 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cirila-һ-minuskla.svg|right|100px]] # Һыйырҙа бар — кешелә юҡ,<br /> Һарыҡта бар — эттә юҡ, [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] jhw2gfsvgbfsueqwu8se1km3vnpcyw3 10 4013 15929 15928 2017-08-28T11:38:23Z Dcljr 283 indent a little more, to look better (to me) with the other indenting 15929 wikitext text/x-wiki =<noinclude> ---- ; Usage <nowiki>{{=}}</nowiki> ; Examples : Using with [[Ҡалып:Tl]]: :* <code style="background:#fcc"><nowiki>{{Tl|Center|1+1=2}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|1+1=2}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;[not what anyone would want] :* <code style="background:#ffc"><nowiki>{{Tl|Center|1+1{{=}}2}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|1+1{{=}}2}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;[this might be what you want, but probably not] :* <code style="background:#cfc"><nowiki>{{Tl|Center|param=1+1{{=}}2}}</nowiki></code> → {{Tl|Center|param=1+1{{=}}2}}&nbsp;&nbsp;&nbsp;[this is more likely to be what you want] : Using with [[Ҡалып:Subjects]] (note that there is no article with this title at Википедия, but if there was…): :* <code style="background:#fcc"><nowiki>{{Subjects|E=mc²}}</nowiki></code> → <div style="margin-left:2em; margin-top:.25em">{{Subjects|E=mc²}}</div> :* <code style="background:#cfc"><nowiki>{{Subjects|E{{=}}mc²}}</nowiki></code> → <div style="margin-left:2em; margin-top:.25em">{{Subjects|E{{=}}mc²}}</div> : Once this wiki has more templates, perhaps some better examples can be used! ; See also * [[w:Ҡалып:=]] * [[w:en:Template:=]] ; Linking to this template : See [[Ҡалып буйынса фекерләшеү:=]] for examples (not shown here, since a link ''to'' this page ''on'' this page would [[w:en:Help:Self link|not give a working link]], anyway). [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> qeprxf98t1cvv3uqvertkaw8tmqi2zh 11 4014 15860 15856 2017-08-28T09:49:00Z Dcljr 283 "move" last message into new section, since it might reinforce the idea that this template is inherently related to the Tl template; try to clarify a bit for confused readers (not ZUFAr) 15860 wikitext text/x-wiki ==Linking to this template== Of course, you can always use a plain wikilink using the full page name: * <code style="background:#cfc"><nowiki>[[Template:=]]</nowiki></code> → [[Template:=]] * <code style="background:#cfc"><nowiki>[[Ҡалып:=]]</nowiki></code> → [[Ҡалып:=]] To get a link that looks like a template call, a popular practice when discussing templates, you can do one of the following: * <code style="background:#cfc"><nowiki>{{[[Template:=|&#61;]]}}</nowiki></code> → {{[[Template:=|&#61;]]}} * <code style="background:#cfc"><nowiki>{{[[Ҡалып:=|&#61;]]}}</nowiki></code> → {{[[Ҡалып:=|&#61;]]}} * <code style="background:#cfc"><nowiki>[[Template:=|&lt;nowiki>{{=}}&lt;/nowiki>]]</nowiki></code> → [[Template:=|<nowiki>{{=}}</nowiki>]] * <code style="background:#cfc"><nowiki>[[Ҡалып:=|&lt;nowiki>{{=}}&lt;/nowiki>]]</nowiki></code> → [[Ҡалып:=|<nowiki>{{=}}</nowiki>]] The second two options (using <code>&lt;nowiki></code>) create a wider link, which may be easier for some users to click on. You can save typing by using [[Template:Tl]] (lowercase <code>tl</code> can also be used in place of the capitalized <code>Tl</code>): * <code style="background:#cfc"><nowiki>{{Tl|{{=}}}}</nowiki></code> → {{Tl|{{=}}}} * <code style="background:#cfc"><nowiki>{{Tl|1==}}</nowiki></code> → {{Tl|1==}} However note that the simplest way of trying this ''does not work:'' * <code style="background:#fcc"><nowiki>{{Tl|=}}</nowiki></code> → {{Tl|=}} But the following ways do work — although, of course, they require more typing than the two <code><nowiki>{{Tl}}</nowiki></code>-based options above: * <code style="background:#cfc"><nowiki>{{Tl|&amp;#61;}}</nowiki></code> → {{Tl|&#61;}} * <code style="background:#cfc"><nowiki>{{Tl|1={{=}}}}</nowiki></code> → {{Tl|1={{=}}}} * <code style="background:#cfc"><nowiki>{{Tl|1=&lt;!-- -->=}}</nowiki></code> → {{Tl|1=<!-- -->=}} These other <code>&lt;nowiki></code>-based ways also ''do not work:'' * <code style="background:#fcc"><nowiki>{{Tl|&lt;nowiki>=&lt;/nowiki>}}</nowiki></code> → {{Tl|<nowiki>=</nowiki>}} * <code style="background:#fcc"><nowiki>{{Tl|1=&lt;nowiki>=&lt;/nowiki>}}</nowiki></code> → {{Tl|1=<nowiki>=</nowiki>}} * <code style="background:#fcc"><nowiki>{{Tl|1=&lt;nowiki />=}}</nowiki></code> → {{Tl|1=<nowiki />=}} * <code style="background:#fcc"><nowiki>{{Tl|1=&lt;nowiki>&lt;/nowiki>=}}</nowiki></code> → {{Tl|1=<nowiki></nowiki>=}} For completeness, here are some other ways to get the wider version: * <code style="background:#cfc"><nowiki>[[Template:&#61;|&lt;nowiki>{{=}}&lt;/nowiki>]]</nowiki></code> → [[Template:&#61;|<nowiki>{{=}}</nowiki>]] * <code style="background:#cfc"><nowiki>[//ba.wikibooks.org/wiki/Template:%3D &lt;nowiki>{{=}}&lt;/nowiki>]</nowiki></code> → [//ba.wikibooks.org/wiki/Template:%3D <nowiki>{{=}}</nowiki>] * <code style="background:#cfc"><nowiki><span class="plainlinks">[//ba.wikibooks.org/wiki/Template:%3D &lt;nowiki>{{=}}&lt;/nowiki>]</span></nowiki></code> → <span class="plainlinks">[//ba.wikibooks.org/wiki/Template:%3D <nowiki>{{=}}</nowiki>]</span> I think that covers it. [grin] - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 13:24, 28 август 2017 (YEKT) ==Using it== Thank you, [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] . We will use it.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 14:04, 28 август 2017 (YEKT) : Thanks for the thanks. [wink] By the way, to anyone reading this who may be confused by all the stuff above: this template is not ''inherently'' related to [[Ҡалып:Tl]], I just wanted to warn users that some "obvious" ways of using {{Tl|Tl}} to link to this template don't actually work the way you might think. (It also helps to get this all written down in one place, in case the operation of [[Ҡалып:Tl]] ever changes and breaks something listed above. I know of another MediaWiki-based wiki where almost all of the working examples shown above do ''not'' work on that wiki!) By the way, I've just added another usage example to the documentation of this template that's based on a completely different template. And [[w:en:Template:=]] also has a simple example. - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 14:49, 28 август 2017 (YEKT) 9d0bkbyn466zkyrc6hapw3w62937dtd 14 4015 15931 15882 2017-08-28T12:16:30Z Dcljr 283 + sortkey 15931 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ҡалыптар|Графика]] 8s2c1f34gci2lays8ye6trvdv93o5mm 14 4016 18301 15930 2017-10-14T06:26:31Z Dcljr 283 + Категория:Викидәреслектәр 18301 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ҡалыптар|Баш бит]] [[Категория:Викидәреслектәр]] ako6n9qltsdhl69ohzwoqa11e4juvxy 14 4017 15933 15906 2017-08-28T12:16:52Z Dcljr 283 + sortkey 15933 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ҡалыптар|Һүҙлектәр]] jc14jom072sljl88w8v9gmppsfvm32o 0 4018 24788 15943 2023-02-16T17:29:20Z Aidar254 420 24788 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cyrillic letter R Times New Roman.svg|right|100px]] # Арбала бар — атта юҡ, <br /> Тәртәлә бар — тәжелә юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] pxbt7asgn8oe4mxtimkemg2djmavvvc 0 4019 16013 15996 2017-08-30T04:30:01Z ZUFAr 381 16013 wikitext text/x-wiki [[Файл:Etnomuseum in Yangantau 6.JPG|мини|справа]] # Кире йәҙәс кире һикерә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] q4v6zahwzgiaejys5mjerrsq41xs4g2 0 4020 19045 16014 2018-02-08T18:35:31Z Aidar254 420 19045 wikitext text/x-wiki [[Файл:Garmoshka.jpg|мини]] # Ауыҙы юҡ — йырлай. # Йәне юҡ, ҡаны юҡ, <br /> Үҙе илай, үҙе йырлай. # Ауыҙы юҡ — күп телле, <br /> Дәртләндермәй һуң кемде? [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] hsuidizqwbgndbdbesxf31s8g6jol3j 0 4021 16015 16002 2017-08-30T09:38:32Z Aidar254 420 16015 wikitext text/x-wiki [[Файл:Old violin.jpg|мини]] # Ебенә тейһәң, илаған, <br /> Тауышы матур сыңлаған.<br /> Өҫтөндә эсәге бар,<br /> Аҫтында түшәге бар. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] grhd8y4kr7xcy2fjfrsejf0r08esl8y 0 4022 19067 16020 2018-02-08T18:46:54Z Aidar254 420 19067 wikitext text/x-wiki [[Файл:Табын ырыуының IV йыйыны 108.jpg|мини]] #Тейһәң, илаған,<br /> Тауышы халыҡҡа унаған (оҡшаған, килешкән),<br /> Эсендә эсәге бар,<br /> Тышында түшәге бар. # Ҡолағы — ҡойроҡ осонда,<br /> Эсәге — кендек өҫтөндә,<br /> Тейһәң, илай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 03krguwsjj8kzw5w2p1jw4upte297zm 0 4023 19591 16018 2018-08-30T14:22:10Z Aidar254 420 19591 wikitext text/x-wiki [[Файл:Mandrogi. Gramophone P7210937 2425.jpg|мини]] # Ауыҙы юҡ — йырлай,<br />Теле юҡ — һөйләй,<br />Күп кешене көйләй. '''Патефон пластинкаһы''' #Өҫтө тулы һыр уның,<br />Һыры һайын йыр уның,<br />Ул ярата йырларға,<br />Мин яратам тыңларға. #Өҫтө тулы һыр,<br />Эсе тулы йыр. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] cmk2b8qiylhj91mcpi07hnfqasp1ez6 0 4024 19054 16022 2018-02-08T18:40:40Z Aidar254 420 19054 wikitext text/x-wiki [[Файл:Armenian Dhol.jpg|мини]] # Йәнле йәнһеҙҙе ҡыйнай,<br /> Йәнһеҙ ҡысҡырып илай. # Эсе ҡыуыш,<br />Дыңғылдарға уны ҡуш. # Йәнле Юлай, <br />Йәнһеҙ балаһын ҡыйнай. # Йәнһеҙ булған балаһы <br /> Аҡырып-аҡырып илай. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] s3nb6pmava69zt78j66a7mj9myfre37 0 4025 16077 16024 2017-09-01T19:09:40Z Ләйсән 382 16077 wikitext text/x-wiki [[Файл:Opening chess position from black side.jpg|мини]] # Утыҙ ике һаны,<br /> Ҡыйыш йөрөй, тура йөрөй,<br /> Салыш йөрөй, ҡыя йөрөй,<br /> Сатраш йөрөй, йыя йөрөй.<br /> Ниндәй уйын? Таны! [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] k8f3q7zpseiqh2cxo50mw3r12jpnti0 0 4026 19061 16027 2018-02-08T18:43:24Z Aidar254 420 19061 wikitext text/x-wiki # Аръяҡта ла яры бар,<br /> Бирьяҡта ла яры бар,<br /> Дүрт мөйөштә, ике ярҙа <br />Йылым һымаҡ тоғо бар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] inwmp9v8cz742s1r5lzdduuz03ruea4 0 4027 19753 16056 2019-01-08T14:09:30Z ZUFAr 381 19753 wikitext text/x-wiki [[Файл:Лыжи охотничьи с валенками.JPG|мини]] # Тек-тек итер,<br />Текмешенән китер. # Ишек төбөмә ике Иштуған һөйәлгән. # Кәкре муйын ағайҙар<br /> Ҡарға батмай баралар. # Кәкре муйын ағайҙар<br /> Аҡ ҡарҙан ҡырғалайҙар. # Тек-тек итер, текәнән китер,<br /> Китә белмәгән тәкмәсләп китер. # Шыма табанлы сана, <br />Атһыҙ ҙа алға саба, <br />Етеҙ булһа аяҡтар, <br />Ҡулда булһа таяҡтар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] diujy7hwzz3inv31ldlil9saznf02cc 0 4028 19603 16055 2018-09-02T17:17:03Z Aidar254 420 19603 wikitext text/x-wiki [[Файл:Patins Jean Béliveau.jpg|мини]] # Бик ҙур көҙгө өҫтөндә<br /> Тимер аттар сабалар. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] khuqgaej15s5yg6yq00czrsxlqh2l0f 3 4029 16034 2017-08-30T22:35:57Z Азат Хәлилов 311 "#" исемле яңы бит булдырылған 16034 wikitext text/x-wiki # od1fgppf1qdjytpd33ma0xrincefby9 3 4030 16859 16858 2017-09-20T00:35:12Z Азат Хәлилов 311 /* Bashkir folk puzzles */ 16859 wikitext text/x-wiki ''Please note:'' My native language is English (en-N). I do not know Bashkir (ba-0). ---- == Help with templates== Hi. something I could not get the pattern((--[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 22:16, 12 сентябрь 2017 (YEKT) : I'm sorry, I don't understand what you're trying to say. Are you talking about [[Special:Diff/16570|this]]? - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 11:24, 13 сентябрь 2017 (YEKT) ::I wanted to make a template, it does not work. I wanted your help.--[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 19:25, 13 сентябрь 2017 (YEKT) ::: Oh, I see. I have [[Special:Diff/16673|changed one minor thing]] in [[Ҡалып:Карточка графемы]] and created some very simple missing templates: [[Ҡалып:color]], [[Ҡалып:(]], and [[Ҡалып:)]]. The remaining problems are presumably being caused by the template trying to use other templates that do not exist on this wiki (namely, [[Ҡалып:начало скрытого блока]], [[Ҡалып:конец скрытого блока]], [[Ҡалып:comment]], [[Ҡалып:cm]], [[Ҡалып:smallcaps all]], [[Ҡалып:dec2hex]], and [[Ҡалып:hex2url]]). Since those templates will almost certainly be more complicated than the ones I just created, they should be imported from whatever wiki [[Ҡалып:Карточка графемы]] was copied from (and while we're at it, [[Ҡалып:Карточка графемы]] should also be imported instead of merely copied). [[User:Ләйсән|Ләйсән]] will have to do the importing. - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 22:49, 13 сентябрь 2017 (YEKT) ::::Thank you so much.--[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 23:07, 13 сентябрь 2017 (YEKT) :::::[[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]], can you explain in detail what it means to import?--[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 22:33, 14 сентябрь 2017 (YEKT) :::::: I can point you to [[m:Help:Import]] and [[m:Importer]], but that's probably the best I can do, since I have no first-hand experience with importing anything. It looks like I was wrong when I said you could do the importing. This wiki doesn't seem to have any [[Special:UserList/import|users who can import]], nor any [[Special:UserList/steward|users who can grant that right]]. Therefore, you would either have to request the "import" right at [[m:Steward requests/Permissions]] (you may also need to submit a [[phab:|Phabricator task]] to enable importing to here from another wiki — ''ugh'') — or just ask a steward to do the importing for you (I think this would be done at [[m:Steward requests/Miscellaneous]]). By the way, in case you were wondering, I recommended importing so the full edit history of any imported template would be seen on this wiki, to comply with the terms of [[wmf:Terms_of_Use/en#7._Licensing_of_Content|our license]]. I think it's also acceptable to simply copy a template to here as long as you link to the source of the template in the edit summary or on the talk page (e.g., a message like: "This template was copied to this wiki from [[w:Special:PermanentLink/95406|revision 95406 of w:Ҡалып:Color]]."). That would be a lot easier, now that I think about it! [grin] - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 23:09, 14 сентябрь 2017 (YEKT) == Bashkir folk puzzles == Hi, I started the department on Bashkir folk puzzles. And the Main page added it. you erased. I was wrong?--[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 22:11, 19 сентябрь 2017 (YEKT) : I assume you are referring to [[Special:Diff/16571|this revert I made]]. If you look at [[Special:Diff/16569|the link you added to the page]], you will see it is a "redlink" ([[Башватҡыстар]]), indicating that the page does not exist. Did you mean to link to [[:Категория:Алфавит буйынса башватҡыстар]]? - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 22:39, 19 сентябрь 2017 (YEKT) ::Yes,[[:Категория:Алфавит буйынса башватҡыстар]]? I wanted to. and the second question:wanted to import, does not work. No access."30" ((--[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 23:36, 19 сентябрь 2017 (YEKT) ::: I have [[Special:Diff/16857|added the link]]. Only users with a special "import" [[Махсус:Ҡатнашыусы_төркөмдәре_хоҡуҡтары|user right]] can import pages. As I indicated in the [[#Help with templates|"Help with templates" section above]], I thought any administrator could import pages, but I was wrong. Ordinary users like you and I definitely cannot import pages. (You might want to ask about this at, say, [[w:ru:Википедия:Форум]], to get help in a language you are more familiar with. I'm sure there are people there who know more than I do about importing.) - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 03:58, 20 сентябрь 2017 (YEKT) :Many thanks for your advice. Everything will be fine. We will learn. I just wanted to import from wikipedia)))--[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 05:35, 20 сентябрь 2017 (YEKT) c3axqs4aw152i8vc6erqn7wje1wkoyj 14 4031 18274 16040 2017-10-13T19:15:02Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18274 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 2 4032 16078 2017-09-02T17:19:08Z MenoBot 230 Creating 16078 wikitext text/x-wiki This is an interwiki bot operated by [[w:en:User:Meno25|Meno25]]. [[af:Gebruiker:MenoBot]] [[ang:User:MenoBot]] [[ar:مستخدم:MenoBot]] [[az:İstifadəçi:MenoBot]] [[be:Удзельнік:MenoBot]] [[bg:Потребител:MenoBot]] [[bn:ব্যবহারকারী:MenoBot]] [[bs:Korisnik:MenoBot]] [[ca:Usuari:MenoBot]] [[cs:Uživatel:MenoBot]] [[cv:Хутшăнакан:MenoBot]] [[cy:Defnyddiwr:MenoBot]] [[da:Bruger:MenoBot]] [[de:Benutzer:MenoBot]] [[el:Χρήστης:MenoBot]] [[en:User:MenoBot]] [[eo:Uzanto:MenoBot]] [[es:Usuario:MenoBot]] [[et:Kasutaja:MenoBot]] [[eu:Lankide:MenoBot]] [[fa:کاربر:MenoBot]] [[fi:Käyttäjä:MenoBot]] [[fr:Utilisateur:MenoBot]] [[fy:Meidogger:MenoBot]] [[gl:Usuario:MenoBot]] [[he:משתמש:MenoBot]] [[hi:सदस्य:MenoBot]] [[hr:Suradnik:MenoBot]] [[hu:Szerkesztő:MenoBot]] [[hy:Մասնակից:MenoBot]] [[ia:Usator:MenoBot]] [[id:Pengguna:MenoBot]] [[ie:Usator:MenoBot]] [[is:Notandi:MenoBot]] [[it:Utente:MenoBot]] [[ja:利用者:MenoBot]] [[ka:მომხმარებელი:MenoBot]] [[kk:Қатысушы:MenoBot]] [[km:អ្នកប្រើប្រាស់:MenoBot]] [[ko:사용자:MenoBot]] [[ku:Bikarhêner:MenoBot]] [[ky:Колдонуучу:MenoBot]] [[la:Usor:MenoBot]] [[li:Gebroeker:MenoBot]] [[lt:Naudotojas:MenoBot]] [[mg:Mpikambana:MenoBot]] [[mk:Корисник:MenoBot]] [[ml:ഉപയോക്താവ്:MenoBot]] [[mr:सदस्य:MenoBot]] [[ms:Pengguna:MenoBot]] [[ne:प्रयोगकर्ता:MenoBot]] [[nl:Gebruiker:MenoBot]] [[no:Bruker:MenoBot]] [[oc:Utilizaire:MenoBot]] [[pa:ਵਰਤੌਂਕਾਰ:MenoBot]] [[pl:Wikipedysta:MenoBot]] [[pt:Utilizador:MenoBot]] [[ro:Utilizator:MenoBot]] [[ru:Участник:MenoBot]] [[sa:योजकः:MenoBot]] [[si:පරිශීලක:MenoBot]] [[sk:Redaktor:MenoBot]] [[sl:Uporabnik:MenoBot]] [[sq:Përdoruesi:MenoBot]] [[sr:Корисник:MenoBot]] [[ta:பயனர்:MenoBot]] [[te:వాడుకరి:MenoBot]] [[tg:Корбар:MenoBot]] [[th:ผู้ใช้:MenoBot]] [[tl:Tagagamit:MenoBot]] [[tr:Kullanıcı:MenoBot]] [[tt:Кулланучы:MenoBot]] [[uk:Користувач:MenoBot]] [[ur:صارف:MenoBot]] [[uz:Foydalanuvchi:MenoBot]] [[vi:Thành viên:MenoBot]] [[zh:User:MenoBot]] [[zh-min-nan:User:MenoBot]] 9zopre68wxidwit4azkxv8fxr1guirb 3 4033 16079 2017-09-02T17:19:24Z MenoBot 230 talk 16079 wikitext text/x-wiki Please leave comments in English [[w:en:User talk:Meno25|here]]. 71i1b2lidd8zeajwxudf0mudmfh1lfr 0 4034 24789 16103 2023-02-17T14:48:06Z Aidar254 420 24789 wikitext text/x-wiki [[Файл:Soccerball.jpg|мини]] # Үҙе түңәрәк, йәне күбәләк. # Уны туҡмайҙар, һуғалар,<br /> Ул иламай, һикерә генә. # Йүгерә белмәй, һикерә белә. # Яратам һине,<br /> Яратам һине,<br />Яратҡан өсөн <br />Туҡмайым һине. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 51f645h3grrz2jlllbzf5awdg72ovu1 0 4036 18837 16088 2017-12-25T12:29:28Z Aidar254 420 18837 wikitext text/x-wiki # Ер эсенән еҙ сыға,<br /> Ҡаҙый-ҡаҙый тир сыға. # Ер аҫтында — тилмертә,<br /> Ергә сыҡҡас — тилертә. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] g42n4vmf01jes1gfkzioixiu3nwhz3e 0 4037 16104 16093 2017-09-04T09:46:54Z ZUFAr 381 16104 wikitext text/x-wiki [[Файл:The first oil district in Los Angeles, Toluca Street, ca.1895-1901 (CHS-3686).jpg|мини]] # Ер ҡуйынында ҡара алтын. # Ер аҫтында ҡара айғыр, <br />Ялдары ялбыр-йолбор<br /> Ҡоҙоғом тулы ҡара май. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ehlfhth1pnrdwgnw5h0o0rja9kl3s7n 0 4038 24822 16096 2023-02-27T18:10:15Z Aidar254 420 24822 wikitext text/x-wiki #Яҡты күрмәнем, <br />Өҫкә үрләнем,<br /> Кейеп ҡара күлдәгем [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] m7ivp2naqgyut77o2352e3jopism933 0 4039 16100 16099 2017-09-03T17:03:29Z Азат Хәлилов 311 16100 wikitext text/x-wiki # Ҡоҙоҡҡа төштөм — таш сығарҙым,<br /> Таш тигәнем ут булды. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 47jzlr1evpp96i7wcbukwfr393l07vl 0 4040 19952 19951 2019-09-06T12:57:18Z ZUFAr 381 19952 wikitext text/x-wiki [[Файл:Weissensee Kärnten Techendorf Südufer 2013 07b.jpg|мини]] #Ер өҫтөндә ятмайҙыр,Үҙе һыуҙа батмайҙыр. #Урманда үҫә, һыуҙа күсә. [[Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар]] qdido7pyn7c1cuku97mu85t0bkc61yg 0 4041 25058 16106 2023-08-29T14:50:30Z Aidar254 420 25058 wikitext text/x-wiki # Таҡ-таҡ итер, өҫтөнән каруан үтер. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] aw6iqqgnv98nz79d29lrmb66cudpf2z 0 4042 16108 16107 2017-09-04T14:12:02Z Азат Хәлилов 311 16108 wikitext text/x-wiki # Йәнһеҙ булһа ла кейем кейенә. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] n475fn64slm5zsbarbw7dhjwqrymg1t 0 4043 19237 16116 2018-04-10T14:01:20Z Aidar254 420 19237 wikitext text/x-wiki #Бармаҡ менән төрт кенә,<br /> Ишек китер асылып. <br />Теләгән ереңә илтер, <br />Тауыш-тынһыҙ атылып. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ip69ap89bywb4t77772ncb0vvwuxav4 0 4044 19031 16166 2018-02-08T18:24:33Z Aidar254 420 19031 wikitext text/x-wiki # Йомағым күп, тәме юҡ. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] ef3l5ws4yd08qyx80hgqg7fb15slmbu 0 4045 19029 16165 2018-02-08T18:23:44Z Aidar254 420 19029 wikitext text/x-wiki # Хат-хат хат эсендә, <br />Хатлы ҡәләм эсендә,<br /> Кәләмиҙең бер ҡыҙы бар<br />Бикле һарай эсендә. # Бәләкәй генә һары атым,<br /> Бөтә илде ураттым. # Бәләкәй генә биҙәр,<br /> Бөтөн донъяны гиҙәр. [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] 9vjx619frgmmv4czpestsskmjyxo4rr 1 4046 16167 16119 2017-09-05T15:22:00Z ZUFAr 381 16167 wikitext text/x-wiki == Signed contribution == The following contribution to this page ([[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Биология/Ч]]) was signed: <blockquote> * Чечевички (Чечеви́чки — образования в виде мелких бугорков, штрихов или иной формы, служащие для газообмена в стеблях с вторичной покровной тканью — перидермой, заметны на поверхности молодых ветвей. Ағас олонондағы тимгелдәр, ҡайында ҡара горизонталь һыҙыҡтар, алмалағы, бәрәңге бүлбеһендәге төрткө-тимгелдәр. Башҡортса нимә була икән? Күп телдәрҙә инглизсәләге кеүек лентисел тигәндәр. Әлегә шулай тип торам - 'Башкирский Изумруд' алмағасы тигән текста.[[Ҡатнашыусы:Alfiya55|Alfiya55]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Alfiya55|әңгәмә]]) 16:21, 5 сентябрь 2017 (YEKT) ). </blockquote> en:I have moved it here because the signature makes it look like this is a comment that belongs on a talk page. Someone who knows Bashkir will have to edit/refactor this into something that can be added to the content page. - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 19:17, 5 сентябрь 2017 (YEKT) ba: Текстың был өлөшөн бында күсерҙем, сөнки был яҙма комментарийға оҡшаған һәм фекер алышыу битендә булырға тейеш. Башҡорт телен белгән кеше мөхәррирләп өҫтәп ҡуя ала. - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 19:17, 5 сентябрь 2017 (YEKT) bb86162bf8mz1xscrxwkmjvw6dwn48a 3 4047 17505 17499 2017-10-11T19:20:37Z Ләйсән 382 17505 wikitext text/x-wiki == Deletions without leaving redirects == I see you moved [[Умартасылыҡ серҙәре. з-сө дәрес]] to [[Умартасылыҡ серҙәре/з-сө дәрес]] and [[Умартасылыҡ серҙәре. 4-се дәрес]] to [[Умартасылыҡ серҙәре/4-се дәрес]] without leaving redirects, even though one page [[Special:WhatLinksHere/Умартасылыҡ серҙәре. з-сө дәрес|still]] [[Special:WhatLinksHere/Умартасылыҡ серҙәре. 4-се дәрес|links]] to the former titles. Should all of the remaining pages listed at [[Умартасылыҡ серҙәре]] be moved to titles with slashes ("/") in them? - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 00:23, 6 сентябрь 2017 (YEKT) :[[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]], yes, all right --[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 08:33, 6 сентябрь 2017 (YEKT) == New subcategories under Һүҙлектәр for alphabetical subpages == I've created [[:Категория:Һүҙлектәр: Архитектура, төҙөлөш]] to contain [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Архитектура, төҙөлөш]] and its alphabetical subpages, in order to start shrinking [[:Категория:Һүҙлектәр]] down to a reasonable size. Does this look right to you? Should I continue to do similar things for the rest of the entries at [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр]] (the ones split up by letter)? If not, explain what I'm doing wrong here — or if it's easier, just make some edits that will point me in a better direction. (I have all the relevant pages on my watchlist with notifications turned on.) - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 11:32, 11 октябрь 2017 (YEKT) : [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]], thank you, you did it right --[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 00:20, 12 октябрь 2017 (YEKT) m531hh94i3mnwi2t18igckt8nupb1nf 0 4067 18892 16319 2018-01-04T20:11:23Z ZUFAr 381 removed [[Category:!Main category]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18892 wikitext text/x-wiki # -се йомаҡ <br />'''Һорау:''' Оҙон-оҙон сауылдың <br />Осона-башына кем сығыр? <br />Сыбар ала көйгәнәк,<br /> Йомортҡаһын кем йыйыр?<br /> Морал-морал моралған,<br /> Тауға барып терәлгән, <br />Тау аҫтында татлы таш, <br />Татлыһына кинәнгән,<br /> Ни икәнен кем белгән? '''Яуап:''' Оҙон-оҙон сауылың —<br /> Юл була түгелме һуң?<br /> Сыбар ала көйгәнәк —<br /> Күбәләк түгелме һуң? <br />Морал-морал моралып, <br />Төтөн урғылмаймы һуң? <br />Тау аҫтында татлы таш,<br /> Ул мунса булмаймы һуң? ''(БХИ)'' 2-се йомаҡ <br /> '''Һорау:''' — Ана бара, эҙе юҡ — <br />Ул ни булыр, серҙәшем? <br />Үҙе йөрөй, йәне юҡ —<br /> Ул ни булыр, серҙәшем? '''Яуап:''' Ана бара, эҙе юҡ — <br />Һыуҙа кәмә түгелме?<br /> Үҙе йөрөй, йәне юҡ — <br />Сәғәт йөрөү түгелме? (БХИ, Ш, 298) 3-cө йомаҡ <br /> '''Һорау:'''Ауыҙы бар, көйшәмәҫ —<br /> Ул ни булыр, сәсәнем?<br /> Арҡаһы бар, аунамаҫ —<br /> Ул ни булыр, ҡәрҙәшем?<br /> Ҡамыл төбө ике айыры —<br /> Ул ни булыр, сәсәнем?<br /> Екән төбө ете айыры —<br /> Ул ни булыр, серҙәшем? —'''Яуап:''' Ауыҙы бар, көйшәмәҫ —<br /> Йылҡы тигән түгелме?<br /> Арҡаһы бар, аунамаҫ —<br /> Һыйыр тигән түгелме?<br /> Ҡамыл төбө ике айыры — <br /> Атаң-әсәң булмаҫмы? —<br />Екән төбө ете айыры— <br />Ете ағаң булмаҫмы? [[Category:Алфавит буйынса йомаҡтар]] c20cpiolb08bwinn7dmnmtk6vhvmnhw 14 4068 18271 16277 2017-10-13T19:13:50Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18271 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 10 4069 16315 16313 2017-09-08T17:00:06Z Dcljr 283 I don't think we need any documentation here -- English users can see what this does from the contents of the destination template 16315 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ҡалып:Ҡыҙыл]] tcafys9ayl9d0ipupxq24nic0bo1wea 10 4071 16322 16317 2017-09-09T04:52:41Z Ләйсән 382 16322 wikitext text/x-wiki <span style="color:red">{{{1|}}}</span><noinclude> Был ҡалып тексты ҡыҙыл төҫкә буяй. ; Ҡулланыу : <code><nowiki>{{ҡыҙыл|</nowiki>''Текст''}}</code> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> kywnuqep2uu83ijqwblutsxbl7tvit8 0 4072 24853 16320 2023-03-11T18:24:26Z Aidar254 420 24853 wikitext text/x-wiki '''Күсемдәр шәжәрәһе'''. Илдар Ғилманов ==Баш һүҙ == Ырыуыбыҙ — Тамъян, ағасыбыҙ — ҡарағай, ҡошобоҙ — ыласын, ораныбыҙ — “Тутыя!”, тамғабыҙ — ырғаҡ. Төп олатабыҙ — Хоҙайғол, Хоҙайғолдан — Йомор бей, Йомор бейҙән — Иһәш тархан, Иһәш тархандан — Тәүәш батыр, Тәүәш батырҙан — Йосоп, Йосоптан — Илбаҡ, Илбаҡтан — Солтанғәли, Солтанғәлиҙән — Баймөхәмәт, Баймөхәмәттән — Фәтхулла, Фәтхулланан — Ғилман, Ғилмандан — Ғүмәр, Ғүмәрҙән — Илдар — ошо мәҡәләне яҙыусы мин — Ғилманов Илдар Ғүмәр улы булам. Минән йыш ҡына: “Илдар ағай, Күсемдәр шәжәрәһен Ғүмәр апа төҙөнө лә инде! Ә фәлән кешеләр, уны беҙ төҙөнөк, тип күрһәтеп йөрөйҙәр. Һеҙ ни эшләп бер ни өндәшмәйһегеҙ?” — тип һорайҙар. Мәҙәни тормошта бөтөнләй ҡатнашмағас, мин был “фәлән кешеләрҙең” ни ҡылып йөрөгәнен белмәйем шул. Шуға белмәгән нәмәгә ҡаршы төшмәйем. Шәжәрәне төҙөү тураһында ғына һөйләһәм, яҡшыраҡ булыр. == “Ете олатаңды беләһеңме?” == Үҙебеҙҙең шәжәрәнең беҙ белергә тейеш өлөшөн (ете олатайға тиклем) бала саҡтан белә инек. Ауыл һәм ауыл кешеләре тарихы, ер-һыу исемдәре (топонимика) буйынса Уйылдан апам (олатайым Ғилмандың игеҙе), өләсәйем (атайымдың әсәһе) ятҡа бик күп нәмәләр беләләр ине. Һәм улар, ун туғыҙынсы быуатта тыуып, иҫ белгән кешеләр, үҙҙәре алған тәрбиәне беҙгә лә бирергә тырышты: “Боронғолар танышҡанда “Ете олатаңды беләһеңме?” — тип һорағандар. Ете олатаһын әйтә алмаған кешенән “наҙан” тип көлөр булғандар. Наҙан булмағыҙ, зат-ырыуыңды, көн иткән ереңде, эскән һыуыңды белмәһәң, оят була”. Уларҙан, йәнә Ғәбделәүәл апамдан (олатайым Ғилмандың ағаһы Атаулланың улы) башҡа кешеләр белмәгән байтаҡ нәмәләр ишетеп үҫтек. Тик тарих белеү ғорурлыҡ булманы, белгәнеңде кеше алдында ауыҙ асып әйтерлек түгел ине: бер олаталарын саҡ белгән әҙәмдәр: “Һай, белемсе!” — тип мыҫҡыл итергә тотонорҙар ине. Эйе, заманы шулай ине, башҡорттоң боронғоһонан көләләр ине, рухи ҡомартҡы — шәжәрә — онотолоп бөтөп бара ине. Бөгөн бөтөнләй башҡа күренеш: күптәр шәжәрәләрен төҙөйҙәр, бөтә туғандарын табышып, йыйылышып, шәжәрә байрамдарын үткәрәләр. Һәммәһе лә үҙҙәренең сығышы, ата-бабалары тарихы менән ҡыҙыҡһыналар. Халыҡ үҙенең кем икәнен, үткәнен-бөгөнгөһөн иҫенә төшөрә, милләттең онотолоп-емерелеп барған нигеҙен нығыта. Башҡорт ҡына түгел, республикалағы бөтә милләттәр ҙә күкрәк тултырып яңы һулыш алдылар, өҙөлгән быуындар теҙмәләрен ҡабат тоташтыралар, яңынан тапҡан тарихтарына арҡа терәп, киләсәккә баштарын юғары күтәреп ҡарайҙар. Сөнки һәр милләттең милли йөҙөн юймай һаҡлап ҡалыу эше Башҡортостанда дәүләт сәйәсәте маҡсаты кимәленә күтәрелгән, шул иҫәптән шәжәрәне (“юҡ нәмә!”не) тергеҙеү тураһында республика хөкүмәте махсус ҡарар ҡабул итте. “Ысын тарихсы ғалимдар” ҙа был “юҡ нәмә”нән мәғлүмәт алып файҙаланыуҙы хәҙер хилаф күрмәйҙәр. Атайым төҙөгән Күсемдәр шәжәрәһе лә үҙ юлы менән китте, халыҡҡа таралды, яҡшы кешеләргә кәрәкле мәғлүмәт сығанағына әйләнде. ==Кем һин был донъяла, кеше? == Был һорауҙы үҙ-үҙенә ғүмерендә бер тапҡыр булһа ла бирмәгән кеше юҡтыр. Ә йәшәү менән үлем араһында ҡалған кеше алдына был һорау үҙе килеп баҫа. ...Көнсығыш Пруссия, 1945 йыл, 6 апрель. Таң һарыһы менән беҙҙекеләрҙең уҡсылар батальоны Кенигсберг ҡәлғә-ҡалаһының буҫағаһы — Гермау ҡаласығына атакаға ташлана, әммә ул уңышһыҙ бөтә: фашистар Балтик диңгеҙе аша ҡасыу юлындағы был ҡаласыҡ өсөн ныҡ торалар, беҙҙең батальонды яҡын ебәреп, көслө ут менән ҡырып һалалар. Тере ҡалғандар артҡа сигенә. Алда барған батальон комиссары (инде сәйнәп-шыялап бөтөрөлгән “Коммунистар, алға!” девизы бер ҙә ялған пропаганда түгел! Был оран — аяуһыҙ һуғыш ихтыяжы булған!) лейтенант Ғүмәр Ғилманов, ҡаты яраланып, фашист траншеялары алдында ғына ятып ҡала. Иртә таңдан көн кискә ауышҡансы үлеренме, ҡалырынмы белмәй ята: берҙән, ауыр яранан ҡаны күп аға. Икенсенән, беҙҙекеләр атака башлағанда артҡа китеп торған фашистар ҡабат траншеяларына килеп тулалар. “Эргәлә генә ҡысҡырышҡандары ишетелә. Тере икәнде һиҙеп ҡалһалар, һөйрәптөшөрөрҙәр ине үҙҙәренә. Илгә ҡайтып, ғаиләм менән күрешергә яҙмағандыр, ошо ят ерҙә ятып ҡалырмын инде... Ә пленға төшмәм! Ғаиләмә плен хурлығын ҡалдырмам: һуңғы пуля үҙемә тәғәйен! Автоматҡа көс етмәй, ТТ пистолетын плащ-палатка аҫтына йәшереп тотоп ятам”, — тип иҫләгәне булды атайымдың. Был сәғәттәрҙә генә түгел, аҙаҡ та бик оҙаҡ ғүмере ҡыл өҫтөндә ҡалып, тик ҡырҡ алтынсы йылдың башында ғына, икенсе группа инвалиды булып, өйөнә ҡайтып инергә яҙа уға. Күршебеҙ Мәрйәм инәй: “Шул тиклем ябыҡ — ҡаҡ һөйәк, бите ҡағыҙ һымаҡ ап-аҡ, танымай ҙа торҙоҡ Ғүмәрҙе. Барыбер үлә, өйөнә ҡайтып, ғаиләһен күреп үлһен, тип ҡайтарғандарҙыр инде бахырҙы, тип ҡаршы алдыҡ”, — тип хәтерләй торғайны. Тәбиғи, әжәлен баш осонда күреп, йәшәү менән үлем араһында йөрөгән һалдат аңына баяғы һорауҙар: “Кем һин был донъяла, кеше? Кем нәҫеленәнһең, атай-олатайҙарың кемдәр һәм нисек йәшәгәндәр? Үҙең мәңгегә киткәндә ни ҡалдырып китерһең? Зат-ырыуыңа хөрмәтме, яманатмы?” — ныҡ кереп ултырған. Яугир ҡанында ата-бабаларынан килгән милли рух, башҡорт холҡо, әхлағы үҙенекен иткәндер, һәм ул һорауҙарҙың башҡорт шәжәрәһенең рухи эстәлеге һәм оло тәрбиәүи мәғәнәһе икәнен яҡшы төшөнгәндер. Йәһәннәм төбөнән тере ҡайтҡан һалдат ғүмерен шул һорау-талаптарға яуап итеп йәшәргә уйлағандыр. Өйөнә ҡайтып инеүенә ай ҙа үтеп өлгөрмәй, ул таҙа блокнот ала һәм күңелендәге һорауҙарға яуап эҙләргә, боронғо йоланы тергеҙергә тотона: Уйылдан апамдан һөйләтеп, беҙҙең шәжәрәнең беренсе яҙмаһын теҙә... ==Затыңды белеү кәрәк == Хәҙер инде күп йылдар үткәс, мин бөтәһен дә ҡушып уйлайым да, атайымдың шәжәрә төҙөй башлауына беренсе этәргес шул юғарыла яҙып үткәндәр булғандыр, тим. Тағы бер сәбәп итеп атайымдың ихтирамлы ил ағаһы бурысын үтәүен иҫәпләргә кәрәктер. Ғүмер буйы депутат итеп һайланып, ул ауыл халҡы тормошонда килә лә сыға торған бөткөһөҙ сетерекле хәлдәрҙе йырып сығыуҙы үҙ елкәһенә йөкмәгән кеше ине. Бөтә кешеләр ҙә шулай булырға тейеш тә, әммә Ғүмәр ағай барыһы өсөн дә яуаплы, тип иҫәпләгәндәрҙер инде, ниндәй генә йомош менән килмәй торғайнылар уға! Хәҙерге хужаларға һәм милицияға мөрәжәғәттәр ҡырҡ тапҡыр кәмерәктер. Бына бер йәйҙе, ат егеп, әллә ҡайҙан алыҫтан беҙгә бер мулла килеп төштө. Ул беҙҙең туғаныбыҙ йә ҡатышҡан кешебеҙ түгел, шулай ҙа ололап, хөрмәт менән ҡабул ителде. Һый-хөрмәттән һуң бабай йомошон йомошлай башланы — бик ҡаты итеп атайымды шелтәләргә тотондо: “Һин нимә ҡарап ятаһың бында? Фәлән егет менән фәлән ҡыҙ ғаилә ҡорғандар, яҙылышҡандар, анау мөртәт, мулла булған булып, ижәп уҡыған булған. Ә бит улар — туғандар, уларға ҡушылырға һис тә ярамай! Сығыштары һеҙҙең ауылдан бит, ни эшләп һин ҡаршы төшмәнең? Ни эшләп туған икәндәрен аңлатып бирмәнең?” Был йәштәрҙе атайым ишетмәк кенә белә, ә өйләнешеүҙәрен ишетмәгән дә икән. Ә туғанлыҡтары, алыҫ булһа ла, бар икән, “туған түгел, ҡыҙ бирергә, ҡыҙ алырға ярай”, тип иҫәпләнә торған һигеҙенсе быуынға әҙ генә барып етмәгән икән: мулла менән атай икәүләп һанайҙар. Бабай — һынау алыусы уҡытыусы, атайым уҡыусы һымаҡ һөйләшәләр. Әңгәмә барышында атайым, ҡағыҙ алып, ҡарт һөйләгәнде яҙа башланы — кемдең кем заты булыуы буйынса мулла бик мәғлүмәтле икән. Мин, пионер, аптыраған булам: коммунист атайым партия һанға һуҡмаған дин эйәһен тыңлай, уның тәнҡитен ғәҙел тип таба, ҡаршы бер һүҙ әйтмәй, дин әһеленең бер ниндәй ҡанунда ҡаралмаған талабын — кешеләргә шәжәрәләрен еткер, тигәнде үтәргә риза булып, үҙенә бурыс итеп алып ултыра. Мулланы оҙатҡас: “Кешеләр зат-ырыуҙарын оноттолар шул, тамырҙарын береһе лә белмәй”, — тип көрһөндө. Мин, башланғыс мәктәптә генә уҡыған бала (ваҡиға алтмышынсы йылдан алда булды), аңлап бөтмәгәнмендер. Был мулланың талабы — халыҡ һүҙе, башҡорт әхлағы талабы түгел инеме икән? Ошо ваҡиғаға таянып, шәжәрәгә ихтыяж элек тә — һәр ваҡыт — булған, тиһәм, дөрөҫ булмаҫмы? ==Шәжәрә төҙөү == Уҙған быуаттың алтмышынсы йылдарында атайымда Күсем ауылының шәжәрәһен төҙөрлөк мәғлүмәттәр бар ине. Тик ул ваҡытта шәжәрәнең донъя күрә алмаясағы тураһында юғарыла әйтеп үткәйнем инде. Шуға ҡарамаҫтан, атайым һаман мәғлүмәттәр эҙләүен, йыйылғандарын ҡабат-ҡабат тикшереүен дауам итте. Ҡунаҡҡа саҡырылған ҡарттар менән оҙон кис буйы әңгәмәләшеп ултырыр ине. Һөйләгәндәрен ҡағыҙға теркәй башлаһа, бабайҙар иреп китә инде. Хәтере иң шәп кеше минең Сафура өләсәйем — атайымдың әсәһе, уның һөйләгәндәре һәр ваҡыт дөрөҫкә сыға торғайны. Шуныһы йәл: шәжәрәләр яҙылған боронғо яҙмалар табырға насип булманы. Ғәҙәттә бындай яҙмаларҙы муллалар алып барған. “Егерменсе йылдар аҙағында муллаларҙы ҡыҫа башланылар, шул ваҡыт юғалып бөттөләр инде”, — тип ҡуйҙы атайым. Ғәбитов Зәйнитдин апа ла шулай һөйләне: “Мин ат эҙләп йөрөгәндә Солтанмәхмүт мулла тап булды. Арбаға һандыҡ тейәп, Бәләкәй Арҡырығыр морононан Оҙон кисеүгә төшөп бара ине. “Моғайын, тентеү булыр, Ҡандығай аҫтына, ҡыуышҡа ҡағыҙҙарымды йыйыштырып йөрөйөм”, — тине (Солтанмәхмүт мулла Юлдаши — бик мәғлүмәтле, танылған шәхес. Егерменсе йылдарҙа Ташбулат ауылында йәшәгән). Оҙон-оҙаҡ һөйләшеүҙәрҙән һуң алынған Мөхәмәтхан олатайҙың (йөҙ йәш йәшәне) ҡағыҙҙарында ла тик үҙенең Хәбибулла (Күсемдең улы) — Таңатар тармағы шәжәрәһе генә табылды, ҡалған яҙыуҙары доғалар булып сыҡты. Һуңыраҡ был эҙләнеүҙәргә фекерҙәш иптәш һәм көслө ярҙамсы — ул ваҡытта ябай уҡытыусы, бөгөн Башҡортостандың халыҡ шағиры Ҡәҙим Әбделғәлим улы Аралбаев та ҡушылды. Ул БАССР дәүләт тарих архивынан ул заманда ябай кеше ҡулына эләкмәгән рәсми документтарҙың — “ревизская сказка”ларҙың — күсермәләрен алыуға өлгәште. Ксерокс тигән нәмәне ишеткән дә юҡ ине, архив хеҙмәткәре Дамир Ҡускилдин уларҙы ҡулдан күсереп бирҙе, уға ла ҙур рәхмәт әйтеп китәйек. “Ревизская сказка”ларҙа атайым туплаған материалдарҙың дөрөҫлөгөн күрҙек, байтаҡ яңы мәғлүмәттәр таптыҡ. Исемдәрҙе, быуындарҙы нисек тикшереп, бер- береһенә шикһеҙ, дөрөҫ итеп тоташтырыу, етмәгән быуындарҙы эҙләү барышын сурытып туҡталып тормайым — оҙонға китер. Атайым шәжәрәгә берәй нәмә өҫтәй алған, әммә ситтә йәшәгән кешеләр менән дә бәйләнеш тотто. Кәрәк тиклем мәғлүмәт булһа ла, шәжәрә оҙаҡ ваҡыт ҡаралама ҡиәфәтендә ҡалды, эшләнмәй торҙо. Сөнки кемгә кәрәк инде ул, бер ауыл шәжәрәһе? Бер сәйер кеше, үҙе бер төрлө әҙәм Ғүмәр Ғилманов юҡ менән булаша икән — әйҙә булашһын, тип ҡаранылар бит. Тик үҙебеҙҙең ғаиләлә генә атайым был эшенең мөһимлеген, асыл тарих икәнен аңлау таба ине. Күсемдәр шәжәрәһен хәҙерге күренешендә төҙөүгә һәм донъяға сығарыуға һуңғы этәргес, һуңғы тамсы — ауылда Советтар Союзы Геройы Таһир Күсимовтың музейы асылыу булды. Музей ойоштороуҙы башлап йөрөгән һәм күп көсөн һалған атайым, тәбиғи, уның беренсе мөдире итеп тәғәйенләнде. Музейға килгән кешеләр, әлбиттә, Таһир Күсимовтың нәҫеле менән ҡыҙыҡһына. Ауылға бер ҡайтҡанымда атайым миңә эш ҡушты: — Беҙҙең шәжәрә материалдары кешегә күрһәтеп һөйләр өсөн ҡулай түгел. Нәҫел юллауҙы кеше генеалогик ағас рәүешендә күреп өйрәнгән, беҙҙекен дә шул ырыу ағасы итеп эшләп бир әле. Бала саҡта үҙебеҙҙең Ҡаралар араһы шәжәрәһен ағас формаһында һыҙғаным бар ине. Үҙ ғүмеремдә чертеждарҙы күп һыҙҙым, әммә һүрәт төшөрөүгә артыҡ оһолом юҡ. Кәрәк булғас, бар хәлемсә эшләнем шәжәрәне. Бөтә ауылдыҡын бер табаҡҡа һыйҙыра алманым, ағастың Ҡаралар олонона ҡуш итеп Бауырҙар араһы шәжәрәһен төшөрҙөм, Ҡарағужа тармағы биттең аҫ яғына ултырҙы, Бөгәзеләр тармағына урын етмәне — дауам итмәй, бөгәзегә оҡшатып бөгөп, һынған ботаҡ ҡына итеп ҡалдырырға тура килде. Шулай иткәндә лә шәжәрә бик күләмле булып сыҡты — исемдәр күп, генеалогик ағас бик ҡуйы ботаҡлы. Ҡарар күҙгә оҡшатыр өсөн һүрәтте ҡырҡҡылап, аппликация ысулын ҡулланып эшләү башҡа килде. (Был ысулды шәжәрәләрен тәүгегә төҙөй башлаусыларға тәҡдим итәм. Ташҡа баҫылған исемдәрҙе ҡағыҙ табағына һәр береһен айырып ҡырҡып алып урынлаштырып сығыу ҡулай. Кәрәк урынға ҡуйылған исемдең урынын ҡаты ҡәләм менән билдәләйһең дә, елем менән йәбештереп ҡуяһың. Ысул шәжәрә ағасын килештерә алмай ҡабат-ҡабат һыҙғылауҙан ҡотҡара). Маҡсат музейҙа Таһир Күсимовтың нәҫел ағасын күрһәтеү булғас, геройҙың тармағын ағастың төп олоно итеп эшләнем. Шәжәрәне ҡараған һәр кем иғтибар итә ала: бер нисә генә ботаҡтан торған Ғәбәйтулла тармағы — Күсимов тармағы — төп олон итеп, ә Мөхәмәтрәхим һәм Хәбибулла тармаҡтары, күпкә ишле, ҡеүәтле булыуҙарына ҡарамаҫтан, ситкә бороп, ботаҡтар ғына итеп урынлаштырылғандар. Был сәкен-сөкөнгә төшөүемдең сәбәбе шул: оҫта һүрәт төшөрөүсе булмағас һәм ваҡыт тарлығы сәбәпле, мин эшләгән шәжәрә ағасы, әлбиттә, юғары сәнғәт әҫәре түгел ине. Шуға күрә музейҙы реконструкциялағанда шәжәрәне профессиональ рәссамдың күсереп эшләүе ғәжәп түгел. Шуныһы ғәжәп: профессиональ рәссам шәжәрә аҫтына үҙен автор тип яҙып ҡуя! Атайым артыҡ өндәшмәһә лә, рәссамдың был ҡыланышын оҡшатманы: — Беҙ имза һалып тормағайныҡ. Ә был һин эшләгәнде күсергән генә бит инде, ә үҙен автор тип яҙа һалған, — тине. Әммә һүҙ сығарып торманы. Шәжәрәһе өсөн атайымды йылы һүҙ менән иҫкәалған кеше лә булыр әле. ==Эш дауам итә== Шәжәрәнең тәүге һыҙмаһында йыйылған мәғлүмәттәрҙең шаҡтай өлөшө файҙаланылмай ҡалды — ҡулдан эшләгәндә бер табаҡҡа һыйҙыра алманым, тип әйткәйнем инде, Ҡарағужа, Ирназар тармаҡтарында асыҡлай торған ерҙәре лә бар ине. Был еренә еткереп эшләп бөтмәгән эш атайым өсөн бер борсолоу сәбәбе булды. Мин өйгә ҡайтҡан һайын шәжәрәне тамамлау тураһында һүҙ ҡуҙғата ине, белгәнен миңә һөйләп бөтөрә алмаҫ ине. Быға тиклем ваҡыт тапмаған булып йөрөһәм дә, атайымдың ҡабат-ҡабат әйткән һүҙенә төштөм, шәжәрәне атайым теләгәнсә йомғаҡлап ҡуйыу эшенә ҡушылдым. Һуңғы йылдарҙа асылған яңы мөмкинлектәрҙе файҙаланып, “ревизская сказка”ларҙың ксерокопияларын алдыҡ. Атайым хәбәрләшкән кешеләрҙең яуап-яҙмаларына анализ үткәрҙек — күпселеге затын белмәй булып сыҡты. Ә бына Ҡарағужа нәҫеленән бер баланы ят яҡҡа тәрбиәгә биреп ебәреү сәбәпле өҙөлөп ҡалған бер тармағы бар ине, шуны тоташтырырға ярҙам иткәне өсөн Учалынан Сәүҙә апайға рәхмәтлебеҙ. Ул да үҙҙәренең шәжәрәһен төҙөгән икән, икебеҙ ҙә шул бер өҙөктә туҡтап ҡалғанбыҙ. Ул беҙгә өҙөлгән тармаҡтың хәҙерге яҡҡа дауамын бирҙе, ә беҙ уға бороңғо олатайҙарын һанап бирҙек. Шәжәрәне тулы күләмендә бер табаҡ ҡағыҙға һыйҙырыу еңел эш булманы. Исемдәрҙе элеккесә ҡулдан яҙһаң, күп урын ала, уҡырға ҡыйын. Мотлаҡ ташҡа баҫырға кәрәк һәм башҡортса итеп. Район хакимиәтендә секретарь-машинистка булып эшләгән Нурия Камалетдин ҡыҙы Үтәйеваға ярҙам һорап барҙым. Ул тығыҙ эшендә ваҡыт табып, шәжәрәләге бөтә исемдәрҙе башҡортса баҫып бирҙе. бик тәрбиәле кеше, эшенең оҫтаһы, шәжәрәнең беҙҙең өсөн әһәмиәтен аңлап, бик ентекләп, хәселен һалып эшләгән. Хәҙер ул хаҡлы ялда — хөрмәт күреп, балаларыңа ҡыуанып, оҙон ғүмер ит, Нурия апай, рәхмәт! Тулы күләмле шәжәрәне традицион ағас рәүешендә һыҙһам да, ботаҡтар, япраҡтар төшөрөп биҙәүҙән баш тартырға тура килде: артыҡ деталдәр шәжәрәне сыбарлай һәм, ҡарар күҙгә ҡамасаулап, шәжәрәне уҡыуҙы, тармаҡтарҙы юллауҙы ҡыйынлаштырып торор ине. Шул уй менән исемдәрҙе тик һыҙыҡтар менән тоташ- тырыу менән сикләндем, бер нисек тә кәртәләмәнем. Үҙебеҙҙең Ҡаралар тармағын элеккесә һул ситтә ҡалдырҙым. Музейҙа ҡулланыу өсөн Таһир Күсимов тармағын төҙ һәм төп олон иттем. Герой тармағын Георгий таҫмаһы төҫөндә биҙәнем һәм исеме эргәһенә, төҫлө фольганан ҡырҡып, Алтын Йондоҙ медале йәбештерҙем. Салауат Таһир улы Күсимов ул ваҡытта Башҡортостан Ҡоролтайында ҙур вазифала ине, шуға күрә тармаҡтың уға тиклемге өлөшөн Башҡортостан әләме төҫтәрендә һыҙҙым һәм исеме эргәһенә депутат билдәһен йәбештерҙем. Артыҡ биҙәлмәгән, таҙа булғас, арыу уҡ аңлайышлы килеп сыҡты эшебеҙ. Иң тәүҙә һыҙылған вариантта шәжәрә, атайым әйткәнсә, боронғоларҙың һорауы — “Ете олатаңды беләһеңме?” тигән баш аҫтында ине. Һуңғы вариантты “Күсимов шәжәрәһе” йә “Герой шәжәрәһе”, тип атайым тигән уйым бар ине лә, был күсемдәрсә булмаҫ, тинем: ауылдаштарым бөтә кешене лә тиң күрәләр — бер кемгә лә кәмһетеп ҡарамайҙар, бер кемде лә Хоҙай урынына күккә сөймәйҙәр. Геройыбыҙҙы тейешенсә хөрмәт итәләр һәм ғорурланалар. Таһир апа ла — Күсемдеке, ул да дөйөм шәжәрәлә үҙен ауылдаштарынан өҫтөн ҡуйыуҙы хуп күрмәҫ ине. Ауылда беҙҙең ырыуҙан булмаған бер нисә ғаилә бар ине, атайым ҡушыуы буйынса, уларҙы ла, билдәле тамырҙарына тиклем ҡарағай үҫентеләре рәүешенә индереп, шәжәрә ағасы төбөнә урынлаштырҙым. Шәжәрәнең исеме шунан килеп сыҡты: “Күсемдәр шәжәрәһе”. Юғарыла атайым ярты быуаттан ашыу, бөртөкләп туплаған был тарихи документ аҫтына үҙ ҡултамғаларын ҡуйырға әҙер тороусылар барлығын әйтеп үткәйнем. Был оҡшамаған ҡылыҡҡа ҡаршы мин үҙ белдегем менән, атайым менән кәңәшләшмәйенсә, шәжәрә аҫтына уны кем төҙөүе, был эшкә нисәмә йыл хәселен һалыуы тураһында иҫкәрмә яҙып ҡуйыуҙы кәрәк тип таптым. Был яҙыуға атайым иғтибар ҙа итмәне, уның өсөн иң мөһиме — шәжәрәнең кеше файҙаланырлыҡ рәүештә эшләнеүе һәм уның йөкмәткеһе дөрөҫ булыуы ине. Ғүмере буйы халыҡ мәнфәғәте тип йәшәгән коммунист кешеләргә кәрәк нәмә эшләп ҡалдырыуҙан башҡаны уйламаны. ==Мираҫ итеп алығыҙ== Шәжәрәне Ҡ.А.Аралбаев Салауат Таһир улына алып барҙы һәм ул, ошо ҙур табаҡ ҡағыҙҙы һыйҙырған ксерокс табып, илле дана итеп күбәйтеп бирҙе. Уны Өфөлә йәшәгән Илшат ҡустым ауылға алып ҡайтҡас, халыҡ өсөн эшләгән шәжәрәһен атайым, үҙенең маҡсатынса, был документтың нимә икәнен аңлаған һәм уны дауам иткән кешеләргә таратты. Әйҙә, халыҡ шәжәрәһен күрһен, тамырҙарын белһен, яңы быуындарын өҫтәһен. Шәжәрәне һыҙыусы булараҡ, әйтеп үтәйем, мин бер тармаҡтың осона ла тамамланыу билгеһе — дүңгәләк ҡуймағанмын (боронғолар ир балалары юҡ ирҙәрҙе “нәҫеле ҡороған” тип атағандар һәм шәжәрәлә уларҙың тармағын дүңгәләк — “дауамы юҡ” билдәһе ҡуйып бөтөргәндәр). Әйҙә, дауамы барҙар үҙ тармаҡтарын артабан һыҙһындар — шәжәрәләрен дауам итһендәр. Атайым төҙөгән шәжәрәнең осонда үҙе йәшәгән дәүерҙәге кешеләр исемдәре генә бит, — был бер булһа, икенсенән, шәжәрәлә, боронғонан килеүенсә, ҡатын-ҡыҙ заттары теркәлмәгән. Ә хәҙерге шәжәрә төҙөүселәр барлыҡ туғандарын да, енесенә ҡарамай, шәжәрәгә индерергә теләйҙәр. Әлбиттә, был дөрөҫ йүнәлеш, эштәре уң булһын. Яңылыш юлға баҫырға ынтылыусылар — шәжәрәгә “яңы” ботаҡтар йәбештерергә маташҡан “мичурин”дар ҙа бар, уларға әйтәйем: миндә шәжәрәнең кәрәк еренә баяғы дүңгәләктәр ҡуйылған нөсхәһе бар — был бер, икенсенән — атайым йыйған мәғлүмәттәрҙең күпселеге оло кешеләрҙән алынған — бәғзеләре бынан быуат ярым элек донъяға килеп йәшәгән кешеләр ине — һәм тикшерелгән, шәжәрә “ревизская сказка”ларға ла тап килә — “төҙәтмә”ләрегеҙҙең кәрәклеге икеле. Күсемдәр шәжәрәһе тураһындағы дөйөм бәйәнемде шулай тамамлап ҡуйғым килә. Минең атайым — Ғүмәр Ғилман улы Ғилманов — коммунист булды һәм һәр ваҡыт халыҡ мәнфәғәте тип йәшәне. Ошо шәжәрәне төҙөп ҡалдырыуҙы ла ул үҙенең ауылдаштары алдындағы бер бурысы тип иҫәпләне һәм шул бурысын үтәп китте. Автор булыр өсөн түгел, кешеләргә еткереү өсөн төҙөнө. Шәжәрәгә ауылдаштарым — күсемдәр үҙҙәре хужа булһындар һәм атай-олатайҙарынан ҡалған мираҫ итеп, быуындан-быуынға тапшырып һаҡлаһындар, дауам итһендәр. * * * Шәжәрәләге шәхестәр тураһында бөтә белгәнемде берәй ваҡыт, бәлки, тулы итеп яҙып та сығырмын. Әлегә шәжәрәбеҙҙең үҙебеҙ йәшәгән дәүер өсөн иң оло шәхесе — Таһир апам Күсимов тураһында. ==Таһир Күсимов== — Илдар ағай, һеҙ бит Таһир апаның иң яҡын туғандары. Төптө ят кешеләр, үҙҙәрен геройҙың заты тип күрһәтеп, һәр ерҙә Таһир апа тураһында “иҫтәлектәр” һөйләп йөрөйҙәр. Үҙҙәре китапта яҙылғандан башҡаны белмәйҙәр! Ә ни эшләп һеҙ өндәшмәйһегеҙ? — тип миңә йыш мөрәжәғәт итәләр. Булһа ла булыр, “лейтенант Шмидт балаһы” булыуҙа мәғәнә табыусылар әле лә бар икән. Мин дә, Таһир Күсимовтың башҡа туғандары ла герой туғандары булыуыбыҙ тураһында өндәшмәйбеҙ шул: ә ни эшләп беҙ был турала ҡысҡырып йөрөргә тейеш? Беҙ герой түгелбеҙ бит. Бәғзе әҙәмдәр теләһә ни тип уйлаһын, беребеҙ ҙә атаҡлы туғаныбыҙҙың исемен файҙаланманыҡ, һәр беребеҙ фәҡәт үҙ башы, үҙенең күкрәк көсө менән донъяһын ҡорҙо, төрлөбөҙҙөң яҙмышы төрлөсә булды. Батыр туғаныбыҙ тураһында ысынлап та башҡа кешенән күп беләбеҙ — шатлыҡтарын да, тәрән ҡайғыһын да. Бөтәһен дә сисеп һалыуҙы кәрәк тип тапмайбыҙ, атаһы тураһында һөйләргә Салауат Таһир улының ғына хаҡы бар, тибеҙ. Шунан, Рамазан Өмөтбаев яҙған китап барҙа Таһир Күсимов тураһында башҡа бер нәмә лә әйтеү кәрәкмәҫ тә ине. Баяғы “лейтенант Шмидт балалары” әҙерәк тыйнаҡланһын, тип кенә яҙам. ==Атайым== Етем бала саҡ. Ҡарлуғасҡай ҡара, муйыны ала, Ҡанат осҡайынан ҡан тама... Аталарҙан ҡалған, ай, йәш бала Күкрәк көсө менән мал таба... Атайымдың тормош юлын уйлағанда Максим Горький, Мәжит Ғафури әҫәрҙәре иҫкә төшә. Ниндәй дөрөҫлөк бөйөк яҙыусыларҙа! Һәм атайым яҙмышына оҡшашлыҡ... Атайым — Ғилманов Ғүмәр Ғилман улы — 1919 йылдың 6 декабрендә Күсем ауылында (хәҙерге Әбйәлил районы) Фәтхуллин Ғилман (1887 йылғы) менән Хөсәйенова Сафура (1894 йылғы) ғаиләһендә донъяға килгән. (Өләсәйем Сафуранан һәм атайымдың үҙенән уның ғәмәлдә 1920 йылдың март айында тыуғанын, комсомолға инеү өсөн тыуған йылын 1919 йыл, 6 декабрь итеп яҙҙырғанын беләм). Ғилман менән Сафураның тәүге балалары — ҡыҙҙары Ғәйшә Ғүмәр тыуғанға тиклем үлеп ҡала. Егерме беренсе йылдың ҡыш аҙағында, тиф менән ауырып, олатайым Ғилман донъя ҡуя. Бер йәшлек кенә балаһы менән тол ҡалған өләсәйемә олатайымдың туғандары ярҙам итеү урынына, торған өйөн һатып ебәрәләр. Ғилмандың өйөн ауылдағы Айытҡол олатайға (Бөгәзе тармағы) һатып ебәреү олатайымдың игеҙ һыңары Уйылдан апа менән ҡатыны Ғәйниямал инәйҙең эше була. Боронғо йола буйынса, Ғилмандың өйө, үҙе үлгәс, ҡатыны Сафура менән атайһыҙ ҡалған берҙән-бер улы Ғүмәрҙеке булырға тейеш икәнен Ҡаралар араһы (Ғилман олатайҙың бер туған ағай-энеләре) уйларға ла теләмәй. Улар Сафураны иренең мираҫына хоҡуҡлы тип танымайҙар. Кешелекһеҙ был әҙәмдәр өй һатҡан аҡсанан да Ғилмандың ғаиләһенә өлөш сығармайҙар, тулыһынса үҙҙәренә ҡалдыралар. “Ул, Ғүмәр, әллә әҙәм булып китә, әллә юҡ”, — тигәндәр. Барыр ере, тамаҡ туйҙырып йәшәр бер сараһы ла юҡ икәнен белә тороп, ҡыш тимәй, Сафура өләсәйемде урамға ҡыуып сығаралар. Өләсәйемдең аллалай күреп ҡәҙер иткән ҡайнағаһы Атаулла (Ғилмандың бер туған ағаһы) ла килененең аяныс хәленә битараф ҡала. Был ваҡытҡа Сафураның үҙ яғында ла таяныр бер кешеһе лә ҡалмаған. Ата-әсәһе күптән донъя ҡуйған, бер ағаһы Муллабай Герман һуғышынан ҡайтып килешләй ғәйеп, ҡустыһы Әхмәткирәй ҙә вафат була. Ауылда туғандарҙан иҫән ҡалған берҙән-бер кеше — өлкән ағаһы Өмөтбай ғына бар. Ул, Герман һуғышынан әсирлектә йөрөп, юғалып торған еренән яңыраҡ ҡайтҡан. Үпкә ауырыуынан тамам кешелектән сығып, яңғыҙы, ҡараусыһыҙ, үҙе түшәктә ята. Ирһеҙ,өйһөҙ, малһыҙ ҡалған Сафура балаһы менән шул ауырыу ағаһы тупһаһына ҡайтып йығыла. Балаһын ҡарау, ауырыу ағаһын тәрбиәләү, уның донъяһын көтөү, иң ауыры — ризыҡ табыу — бөтәһе лә Сафура өҫтөнә төшә. Йәш (ни бары 26 йәш тирәһе) булыуына ҡарамаҫтан, ауылдағы бөтә эште лә белгән Сафура көнө-төнө эшләп ашарға таба. Оҫта тегенсе лә: күлдәк-ыштандан алып көпө, итек-сарыҡ, толоптарға тиклем тегә, быйма баҫа, балаҫ һуға, шәл бәйләй, кейеҙ баҫа, тире лә эшкәртә. Бар эште лә еренә еткереп, сымыры, хәйләһеҙ эшләгәнгәуны саҡырып ҡына торалар. Балаһын да тәрбиәләй, үпкәһен ҡоҫоп ятҡан ағаһын да ҡарай — уныһы әкренләп аяғына баҫып китә. Шулай Сафураның “шәптеге” арҡаһында йот йылында ла иҫән ҡалалар. Ағай йүнәлгәс, үҙенә килен тейеш Фаизаны еңгәй итеп алып килә, уларҙың Мөнөйә исемле ҡыҙҙары тыуа. Сафура, гел кешегә эш эшләгәс, кемдә эшләй, шунда йоҡлап йөрөй, малайы ла гел үҙе менән. Шулай йәшәп ятҡанда, Фаизаның һуғышҡа китеп юғалған ире ҡайтып төшә. Өмөтбайға ҡусты тейеш кеше бисәһен үҙенә ҡайтарып ала. Өмөтбай ауылдағы Мөхәмәтхан исемле мулланың ҡыҙы Ураҙбикәне ала. Өләсәйем кешегә эшләп ризыҡ таба, ағаһы менән еңгәһендә хеҙмәтсе рәүешендә йәшәй, уларҙың балаларын тәрбиәләй. “Ураҙбикә еңгә менән ун йыл татыу торҙоҡ”, — тип иҫләр ине өләсәй. Аҙаҡ еңгәһе Сафураның Ҡаралар араһындағы апһындары менән дуҫлашып ала, шуларҙың һүҙенә төшөп, ҡайынһеңлеһен һыйҙырмай башлай. Ағаһы яҡлап ҡараһа ла, нәҡ элекке апһын, иренең туғандары кеүек, Сафураны улы менән алағарҙа урамға ҡыуып сығара. Барыр ер булмағас, кешенән дә оялып, ағаһының ҡыйығы аҫтына урынлашалар. “Ишек алдының ҡарҙан әрселеп кипкән еренә усаҡ сығарып алып, ҡаҙанда бешеренгән булып, шул ҡаҙанда сәй ҡайнатып, баҫҡыстан ҡыйыҡҡа мендереп алып китәм. Һыуыҡтың електәргә үтеүе, ҡайҙан хәҙер һаулығың булһын инде. Эт күрмәгәнде күрелде...” — тип иҫкә ала торғайны өләсәйем. Хәҙер һөйләһәң, кеше ышанмаҫ. Атайым менән өләсәйем ни генә күрмәгән! Ун йылдан да күберәк өйһөҙ, кем менән генә өйҙәш тормағандар, тамаҡ туйҙырыр өсөн кемдең генә, ниндәй генә эшен эшләргә тура килмәгән. Ҡайтып ятыр мөйөштәре юҡтан интегеп, күпме йөҙ һыуы түгелгән. Өләсәйем менән атайым был күҙ алдына килтереп булмаған шарттарҙа нисек иҫән ҡалғандар... “Эт күрмәгәнен күрҙек! Хәҙер һәйбәт булып йөрөгән булалар, элек эт шайы ла күрмәй торғандар ине!” — өләсәйем шулай ныҡ рәнйеү менән иҫкә ала ине ул кешеләрҙе. Бәләкәй Ғүмәргә аслыҡ ҡына түгел, ғүмеренә ҡурҡыныс янаған осраҡтар ҙа булған. Йылҡы көткәнен атайым сетерекле ваҡиғалар ҡушып иҫләй торғайны: “Ауылдан бер кеше аты менән Ниязғол руднигына бер геологты алып китеп барғанда, юлда геологты үлтергән: аҡсаһы күптер, тип уйлағандыр инде. Тоғон, кейемен тентеп торғанында Мораҙым апаң менән беҙ барып сыҡтыҡ. Теге кеше ныҡ ҡурҡты: “Малайҙар, берәүгә лә әйтмәгеҙ инде, яңылышлыҡ менән булды, башымды ашамағыҙ инде, — тип инәлде. — Аҡсаһы булһа, һеҙгә бирер инем, юҡ аҡсаһы! Тоғонда инструменты ғына!” Йәйәү булһаҡ, тотоп та алыр ине, һыбай булғас, ҡастыҡ. Тегенән дә ҡурҡтыҡ, ошаҡларға ла ҡурҡтыҡ: беҙ “ул үлтерҙе”, тиербеҙ, ә ул “ошо малайҙар”, тиер, — беҙ малай-шалайға ышанырҙармы, теге оло кешегәме?.. Ул кешенән оҙаҡ һағайып йөрөнөк... Колхоз ойошторолғанда байҙар ҙа колхозға инергә мәжбүр булдылар, аттарын колхозға бирҙеләр. Әммә совет власына ныҡ ҡаршы инеләр һәм колхозға биргән аттарын — колхоз аттарын була инде — Арҡырығыр ҡабатында (тау армытының ҡабатланған өлөшө) үҙҙәре мылтыҡтан аттылар. Мораҙым апаң менән беҙ ат эҙләп йөрөгәндә тағы шул хәлгә тап булдыҡ... Аҙаҡ тегеләр беҙҙең арттан ҡарап йөрөнөләр — юҡ итергә уңай эҙләп...” Атайым ярлы халыҡты совет власы ҡотҡарыуына баҫым яһап йыш әйтә торғайны. Колхоздар төҙөлөүе халыҡҡа эш биргән, аслыҡтан ҡотҡарған, йәшәргә, уҡырға мөмкинлектәр асҡан. “Совет власы кешегә йән өрҙө”, — ти ине. Батраклыҡта йөрөгән өләсәйемде комбедкә һайлап ҡуйғандар. Атайым ауылда мәктәпкә йөрөй башлаған. Уҡытыусы Күсимов Тажиәхмәт олатай — атайымдың зирәклеген, уҡырға бик һәләтле булыуын беренсе күргән кеше, һәм ул өләсәйемә ныҡ итеп әйткән: “Малайың уҡырға тейеш, унан кеше сыға! Бөтөн көсөңдө һал, Сафура, уҡыт!” Ошо өгөт һәм улына, үҙенә үлем менән янаған ҡурҡыныс (атайыма ни янағанын юғарыла һөйләп үттем, комбед ағзаһы итеп һайланған өләсәйемә лә бысаҡ менән ташланыусылар булған) өләсәйемде туғыҙ йәшлек улы менән ауылды ташлап китергә мәжбүр итә. Район үҙәге Асҡарға барып, дауаханала кер йыуыусы булып эшләй башлай. Атайым Асҡар мәктәбендә уҡый, пионерға инә. Ысынлап та, бик зирәк һәм отҡор булғандыр, бер-ике йылдан ауылға күсеп ҡайтҡас, Ташбулат мәктәбендә пионер ойошмаһы ойоштора. Мандолинала, тальян гармунда оҫта уйнай. Етем малай донъя йөгөн иңенә бик иртә күтәрә. Һаман бит уларҙың торор мөйөштәре юҡ. Был хәл атайымдың үҙәгенә ныҡ үткәндер инде: ун өс йәшендә, Күсем ауылына ҡайтып, атаһы өйө торған ерҙә землянка ҡаҙа. Землянка — яртылаш ерҙә, өҫкө яртыһын Арҡырығырҙан ҡороған уҫаҡ ташып, йыш текмә һымаҡ итеп эшләй, түбәһенә туҙ, тупраҡ һала. 1935 йылда атайым Ташбулат ете йыллыҡ мәктәбен тамамлай. Баяғы Күсимов Тажиәхмәт олатай уны үҙенең урынына Күсем башланғыс мәктәбенә уҡытыусы вазифаһына тәҡдим итә. Шулай итеп, ун биш йәшендә уҡытыусы-мәктәп мөдире булып башлай атайым үҙенең оҙайлы һәм маҡтаулы педагогик хеҙмәтен. Уҡытыусының эш хаҡы ул саҡта сағыштырмаса юғары була. Ҡулына аҡса килеү менән атайым өләсәйем менән икәүһенең “иң ауыртҡан ерен” йүнәтеүгә тотона: ҡырҡ һумға ауылдағы Яҡуп ҡарттың келәтен һатып ала һәм атай нигеҙенә өй итеп күсереп ултырта. Өмөтбай олатай һәм ауыл халҡы өмәләп ярҙам итә. Ҡаралар араһындағы туғандарҙан ярҙам булмай. 1937 йылда атайым хәрби комиссариатҡа бара, уны хәрби хеҙмәткә яраҡһыҙ тип табалар. Сәбәбе: һул ҡулы зәғиф — терһәге тейешенсә бөгөлмәй. Атайымдың ҡулының имгәнеүе былай була: ете-һигеҙ йәшендә, Сәлим бай йылҡыһын көткән сағында, байҙың аты менән һабантуйҙа сабышып, беренселекте ала. Һабантуйҙан һуң бай, тантана итептер инде, атайыма еңеүсе атта һыбай көйө үҙенең ихатаһына килеп инергә ҡуша. Атайым йорт алдында хеҙмәтселәр ҡапҡа асҡансы туҡтағанында, арттан берәү килеп, атҡа сыбыртҡы менән һыҙыра тарта (Ғәбделәүәл апа була ул, Ҡаралар малайының Бөгәзеләр өсөн ат сабыуына үсегеп). Ат, билендәп өркөп, ҡапыл үрә тора, бындай хәлде көтмәгән малай Сәлим байҙың ҡапҡаһы алдына түшәлгән таштарға ҡолап төшә, һул ҡулының терһәк быуыны селпәрәмә килә. Тейешенсә медицина ярҙамы алырға мөмкинлек булмай, әсәһе генә (өләсәйем) ҡабыҡ менән талыҡлап, кипсәп бәйләгән була. Терһәге яңылыш уңала һәм зәғиф булып ҡала. Шул уҡ 1937 йылда һабаҡташтарынан (араларында буласаҡ әсәйем дә булған) ҡалышмай, Сермән педучилищеһына уҡырға китә. Атайым киткәс, өләсәйем тағы өйһөҙ тороп ҡала: ауыл советы етәкселәре өләсәйемдең өйөндә, үҙен ҡыуып сығарып (!), рудниктар асып йөрөүсе геологтар, шахтерҙар өсөн ашхана асып ҡуялар. Был аҡылға һыймаған хәлде ишетеү менән атайым ауылға ҡайта: хәҙер инде ул ас-яланғас йөрөгән көтөүсе малай түгел! Урта буйҙан арыу уҡ ҡалҡыу, яурынтаҡ егет, Сермән педучилищеһының комсомол комитеты секретары! Кәрәк кешеләрен табып, хәләл мөлкәтен закон буйынса кире ҡайтара, әсәһенә үҙ өйөндә үҙе хужа булыу хоҡуғын теркәп, ҡабат уҡыуын дауам итергә юллана. ==Яугир== Яҡшы атҡа менеп, ҡулына алған Уҡ-һаҙаҡҡай тигән ҡоралын. Аямаған йәнен, түккән ҡанын, Һис бирмәгән башҡорт Уралын. ...1945 йыл, 6 апрель, Көнсығыш Пруссия, Кенигсберг ҡәлғә-ҡалаһының буҫағаһы — Гермау ҡаласығы. Ҡаласыҡтың ситке өйҙәренән алыҫ түгел ҙур авиабомба соҡоро ситендә һалдат ята. Дошман еренең ҡыҙғылт ҡомон алға буяп, уның күкрәгенән ҡаны һарҡый — һалдат ауыр яралы. Ваҡыты-ваҡыты менән уның күҙҙәре томаланып йомола — аңын юғалтамы, йә оҙаҡ ятыуҙан ойоп китәме — аңлауы ҡыйын, йә, ҡапыл тертләп, күҙҙәрен асып ебәрә: күрәһең, күп ҡан юғалтыуҙанмы, туң ерҙә ятыуҙанмы өшөп, аңына киләлер. Тере саҡта кешенең башында уйҙары сырмала... ...Әле кисә генә ул гвардия дивизияһы сафында ҡыҙыу марш менән Кенигсбергка һөжүм башлау өсөн әҙерлек позицияһы алырға килә ине. Төн урталары- на Гермау ҡаласығы ситендәге баҡсаларға килеп тупланып, иртәнге штурмға әҙерләнделәр. Фашистарҙың был ҡаласыҡ өсөн ныҡ торасаҡтарына шик юҡ ине, сөнки ул Кенигсбергтан Балтик диңгеҙенә, диңгеҙ аша Германияға ҡасыу юлында тора. — Ғинуар айында Гермауҙы беҙ бер тапҡыр алғайныҡ инде, Балтика ярына ла сыҡҡайныҡ, әммә дошман, көслө контрудар яһап, беҙҙең ғәскәрҙе диңгеҙ ярынан алыҫҡа алып ташланы... Унда һалдаттар араһында бер мәҙәк таралғайны: Беренсе Балтик буйы фронты командующийы маршал Баграмян Балтик диңгеҙенән бер шешә һыу алып Сталинға ебәргән: “Мин Балтик диңгеҙенә еттем!” Бүләк Сталинға барып еткәнсе, фашистар фронтты кире сигендереп ҡуйҙы. Верховный Баграмянға шешәһен кире ҡайтарырға ҡушҡан: “Һыуын алған еренә алып барып түкһен!” ...Мин, батальон комиссары, төнөн партия йыйылышы үткәрҙем: беҙ, коммунистар, беренсе булып күтәрелеп, атаканың башында барырға тейешбеҙ... Аяуһыҙ һуғыштың аяуһыҙ йолаһы шулай шул, быға берәү ҙә ҡаршы төшмәй. Йыйылышта башҡа ни ҡарар итәһең инде, тик бер-беребеҙҙе ҡарап барырға һүҙ ҡуйышабыҙ ғына: “Ғүмәр, мин һул яғыңдан барырмын...” “Лейтенант, мин уң яҡтан — ҡарай бар!” Мин инде нисә атакала яраланмағас, “ҡарт” һалдаттар миңә — “хоҙай аралағанға” — яҡыныраҡ йыйылышырға тырыша... Яңы килгәндәргә йоҙроҡ төйәбеҙ: дошмандан ҡурҡмағыҙ, беҙҙән ҡурҡығыҙ — ятып ҡалып ҡарағыҙ! Дәррәү ҡалҡайыҡ һәм — еңербеҙ! Ҡырҡ беренсе йыл түгел, көс — беҙҙә! Таң һыҙылып, күҙ-йөҙ сырамытыу менән атакаға ташландыҡ. Барып сыҡманы: мәкерле дошман беҙҙе алданы: атака алдынан тупҡа тотолған окоп-траншеялары буш булып сыҡты. Фашистар ҡаласыҡтың ике-өс ҡатлы өйҙәре артына йәшенеп торғандар ҙа, беҙ асыҡҡа сығыу менән, пулемет-минометтарҙан көслө ут асып, беҙҙе ҡырып һалдылар. Комбат кире артҡа сигергә ракеталар менән сигнал бирҙе. Пуля тейгәнен һиҙмәй ҙә ҡалдым. Бер ташланһам, немец траншеяларына барып етә инем, йүгереп барған еремдән ҡапыл китә алмай ҙа ҡуйҙым. Йығылмаҫ өсөн автоматыма таяндым. “Ғүмәр, торма! Йығыл! Тиҙерәк ята һал!” — мине соҡор ситенә һөйрәнеләр. Ҡуйынға бинт тығалар: “Яралы яғыңда ят, ҡан эскә аҡмаһын! Ошонан китмә, килеп алырбыҙ!” һәм юҡ булдылар... Фашистар контратакаға күсеп, тотоп ҡына алмаһындар ине! Нисек тә улар ҡулына төшмәҫкә! Автоматҡа көс етмәй... ТТ пистолетын алдым: магазины тулы — һигеҙ патрон, туғыҙынсыһы көбәктә — мин алышырмын әле! Үлемдән ҡурҡмайым! Бер мин түгел был һуғышта баш һалыусы... Берәүҙәр — элек, ә бөгөн минең сират еткәндер... Еңеүгә тиклем тағы әллә күпмеләр һәләк буласаҡ әле... Илебеҙ өсөн, Тыуған еребеҙ өсөн... Беҙҙең башҡорттоң ҡанында бит ул, борон-борондан килә бит ул ил һаҡлау... Атай-олатайҙар юҡҡамы ни беҙгә “Урал”ды мираҫ итеп ҡалдырған... “Урал” һымаҡ йыр-гимн кемдә бар? Урал — ул бит минеке лә! Уралым өсөн, әсәйем, Фатимам өсөн, Рафаил улым, мин әле күрмәгән Клара ҡыҙым өсөн... ошо ят ерҙә ятып ҡалһам ҡалырмын, ә пленға бирелмәм! Ғаиләмде “әсир ғәиләһе” тигән хурлыҡҡа төшөрмәм! Тимәк, һигеҙ патрон — тегеләргә, туғыҙынсыһы үҙемә тәғәйен! Шулай тинек! Абай булайым: тегеләр эргәлә генә ҡысҡырышалар! Окоптарына ҡабат килеп тулдылар. Үҙ-ара ирешәләр, талашалар һымаҡ: тауыштары ныҡ асыулы. Ойоп киткәнмен... Ныҡ өшөйөм... Имеш, Фатима, ишек яңағына һөйәлеп, ҡарап тора. “Өшөнөм, шинелем менән яп мине”, — тим. “Шинелең обозда, арбала ҡалды бит”, — ти. Ә әсәйем тегеү машинаһында нимәлер тегә, тауышы башты ярып килә. “Әсәй, башым ауырта, текмә әле”, — тим, ә ул туҡтамай, тегә лә тегә. Машинка тауышы шыҡылдап түгел, “тырт-тырт, тырыт!” тип сыға... “Әсәй, һинең машинкаң юҡ та инде, был бит немец пулеметы!” — тип, ҡапыл тертләп уянып китәм: соҡорҙоң теге яҡ ситендә, аяҡ осомда ғына ике немец пулеметтан атып ята! Ни уйлағанмындыр — иҫемдә юҡ. “Дошман күрһәң — атырға” тигән ҡағиҙә буйынсалыр инде... Тәүҙә пулеметчикҡа, каскаһының аҫтына — яҡшы эләкте, шунда уҡ шөңкәйҙе... Эргәһендәге ярҙамсыһы (атайым “второй номер” тип һөйләне) ҡапыл, күҙ асып йомғансы, ситкә тәгәрәп китеп, автоматын миңә борҙо. Хоҙай тәғәлә араланы мине: тегенең автоматының ҡайышы елкәһенә эләктеме, башҡа бер сәбәп менәнме — ҡалай ҙа көбәген миңә бороп еткерә алмай ҡалды, мин секундтың бер өлөшө алдан аттым... Ҡурҡыштанмылыр, быныһына ике мәртәбә аттым. Ҡысҡырам, типме асҡан ауыҙынан ҡан бөрктө... Бәлйерәп йән бирҙе... Беҙҙең батальон шул ерҙән алға бара алманы. Башҡа частәр Гермауҙы ҡамап алғас ҡына бирелгән дошман. Мине шунан ғына килеп алдылар: “Бирелделәр, хәшәрәттәр! Ана, тәҙрәләренән аҡ простыняларын элгәндәр!” Иртәнсәктән кискә тиклем ҡанһырап ятҡанмын, күп ҡан юғалтҡанмын. Шуға мине “безнадежный”ға һанап, врач яҡшылап ҡарамаған: исем өсөн генә яраны соҡоп ҡараған да пуляны “тапмаған”: “Ҡан менән ағып сыҡҡандыр, операция кәрәкмәй!” Тышҡа сығарып, бер утын һарайы һымаҡ ергә һалып ҡуйҙылар. Госпиталгә ебәрә торғандарҙы тейәйҙәр, беҙ ятабыҙ. Үлгәндәр янына һалғанды белгәндәр яман ҡысҡырып һүгенә... Тороп сығырға хәл юҡ. Шунда комбат килеп, мине табып, госпиталгә ебәрмәһә, ҡайтыу ҡупмаҫ ине миңә. Ярты вещмешок шәкәр ҡомо алып килгән: “Күп ҡан юғалтҡанда шәкәр бик файҙалы ул! Һине “Отечественная война” орденына тәҡдим итәм! Һуғыш бөтә, һин тере ҡалдың, өйөңә ҡайтырһың, иң матур орденды тағып!” Еңеү көнөн шул Пруссияла, госпиталдә ҡаршы алдым. Бер төндә ҡапыл тышта көслө атыш ҡупты. Госпиталь бер помещик йортонда, урманда ине, ә урманда ҡасып йөрөгән немецтар күп, госпиталдәргә һөжүм иткеләйҙәр ине. Атышты беҙ, госпиталде һаҡлаусы һалдаттар шулай һөжүмгә ҡаршы тора, тип аңланыҡ. Атыш бик көслө булғас, беҙ ҙә ҡаршылыҡ күрһәтергә әҙерләндек, кемдә нимә бар — һалдатта нимә булмаһын — ҡулыбыҙға алдыҡ... Минең дә “парабеллум” бар ине, сестранан вещмешогымды алдырып, шуны сығарҙым. Бик көслө пистолет, ике обойма тулы патрон... Койкам тәҙрә төбөндә ине, тәҙрәләрҙе астыҡ: өҫкә быяла ярылып төшмәһен өсөн... Шул мәлдә бер сестра ишекте шар асып ебәрҙе: “Ребята, Победа!” Үҙе башҡа бер ни әйтә алмай, илай... Ниндәй атыш ҡупҡаны тиҙ аңлашылды: был бит Еңеүгә салют! Беҙ ҙә тәҙрәләрҙән атырға тотондоҡ! Мин үҙем ике-өс мәртәбә генә атып өлгөрҙөм, пистолетымды “ходячий”ҙар — үҙҙәре атлап йөрөй алған яралылар — инәлеп-талашып алып киттеләр: ҡорал бөтәһендә лә юҡ, ә Еңеүгә салют бирергә һәр кем теләй! Патрондарҙы бөтөргәнсе аттыҡ! ==Атай менән һөйләшеүҙәрҙән ҡалған хәтирәләремдән== ...Мин бала саҡта Күсем ауылында ҡышҡылыҡҡа алдан утын әҙерләү ғәҙәте юҡ ине. Сей утын яҡтыҡ. Утын бөткәс кенә, урманда эрерәк ҡайындарҙы әҙләп ҡырҡа торғайныҡ. Атайым менән Оло Һаҙҙа утын әҙерләнек. Ул ҡырҡа, ботай, мин бер урынға һөйрәтеп ташыйым. Атайым ярҙамымдан ҡәнәғәт, шунан файҙаланып, ҡайтышлай мин һуғыш тураһында һорашам: “Ул “парабеллум”ың аҙаҡ ҡайҙа булды, атай?” — “Ҡоралды йыйып алдылар. Миндә уның кобураһы ғына ҡалды. Ана, өләсәйеңдең быйма үксәһен ҡыҙыл күн менән ямап ҡуйыуын хәтерләйһеңдер? шул быйма ямауы булып көнө бөттө ул кобураның”. “Ә “парабеллум”ыңды ниңә тағы йәшереп өйгә алып ҡайтманың?” — “Һуғыш бөттө бит, улым! Һуғыш бөткәс, пистолеттың кәрәге лә бөттө!” “Атакаға барыу ҡурҡынысмы, атай?” — “Ҡурҡыныс. Пуляларға ҡаршы бараһың... Немец окопта йәшенеп ятып һиңә ата, ә һин аяғөҫтө. Атакала үҙең өсөн ҡурҡыу онотола, иптәштәрең өсөн ҡурҡаһың — һин уларҙы, улар һине ҡурсалай...” “Атакаға нисек баралар, атай?” — “Атаканың законы берәү, улым: “Алдағынан ҡалышма!” Һәр кем алдағыны ҡыуып етергә, әҙ генә булһа ла уны үтеп китергә тейеш. Шулай булмаһа, атака барып сыҡмай. Иптәштәрең бушҡа ҡырыла, үҙең дә шул иҫәптә бит инде. Таныш полкташтарҙан беҙ бик әҙ ҡалғайныҡ. Һәр атакала ярты һалдат тиерлек ҡырыла... Өс атаканан һуң сафта ҡалғандар частың ветерандары тип иҫәпләнә торғайны. Пехота инек бит беҙ — тәнебеҙҙә гимнастерка ғына, ә пуля уны тишә лә ҡуя...” * * * 1940 йылда атайым менән әсәйем Сермән педучилищеһын тамамлайҙар һәм ғаилә ҡоралар. Йәш педагогтарҙы Салауат ауылына эшкә ебәрәләр. 1940–1941 уҡыу йылында Салауат тулы булмаған урта мәктәбендә уҡыу-уҡытыу эштәре мөдире, 1941 йылдың авгусынан 1942 йылдың аҙағына тиклем Ташбулат тулы булмаған урта мәктәбе директоры булып эшләй. Һуғышҡа китергә ныҡ теләй, әммә, хәрби хеҙмәткә яраҡһыҙ булыу сәбәпле, уны армияға алмайҙар, ә 1943 йыл башында “Кадр” колхозы рәйесе итеп тәғәйенләп ҡуялар. Бик ауыр вазифа була был, иң ауыры — бөтә колхоз етештергән игенде, итте, майҙы фронт өсөн дәүләткә тапшырырға кәрәк, эшләгән колхозсыларға ҡалдырмай тиерлек. Бөтә халыҡ ил өсөн, фронт өсөн, тип йәшәгәндә, үҙ мәнфәғәттәрен генә күҙәткән, урлашҡан кешеләр ҙә осрай, йәш председателгә уларға ҡаршы тороу еңел булмай. Күп тапҡыр үҙе теләп фронтҡа китергә ғаризалар яҙа, әммә район хужалары, партия дисциплинаһына һылтанып, ебәрмәйҙәр, хатта колхоз рәйесенә тейешле “бронь” һалып ҡуялар. Уның фронтҡа китеү теләгенең үтәлеүенә бер әҙәмдең минминлегенең көслө булыуы ярҙам итеп ҡуя: район етәкселәре ни сәбәп менәндер оҙайлы ғына ваҡытҡа ҡайҙалыр китеп торғанда, иң ҙур түрә булып, ауыл хужалығы бүлеге мөдире ҡала. Ул атайымды саҡыртып ала ла кисекмәҫтән ике аҙнаға Шишмә районына колхоз рәйестәренең белемен камиллаштырыу курстарына юлланырға бойора: “Хәҙер үк менеп килгән атыңда юлға сыҡ! Китмәһәң — аяу көтмә!” Атайым, колхозда иген һуғыу, дәүләткә тапшырыу барған иң мөһим, яуаплы мәлдә рәйескә хужалыҡты ташлап китергә ярамай, тип курстарға бушыраҡ ваҡытта ебәреүҙе һорай. Мөдир туҙып китә: “Бөгөнгө көндә районда иң юғары вазифалы кеше — мин! Тыңламай ҡара, хәҙер үк “бронде” алам!” Атайым, иң теләгән нәмәһен ишеткәс, ҡыуанып китеп, юрамал эште ҙурға ебәрә: “бармайым курсҡа! Фронтҡа китергә бына ғаризам!Ебәрһәң, рәхмәт әйтермен, хәлеңдән килһә, ебәр!” Түрә кеше ныҡ үсегә һәм атайымдың ғаризаһына “Ҡәнәғәтләндерергә, “бронь”дән алырға”, тип ҡул ҡуя. Атайым, тимерҙе ҡыҙыуында һуҡ, тип кисектермәй хәрби комиссарға барып, эште бөтөрөп ҡуя: армияға китер өсөн бөтә документтар ала. Был арала хәрби комиссариатта мобилизация планы булмай, атайым бер үҙе бер команда булып хеҙмәткә китә. Атайымды тәүҙә Алкино лагерына, унан Сыбаркүлгә ебәрәләр, уның: “Сыбаркүлдә 45 миллиметрлы танкка ҡаршы ата торған пушка расчеты коман- дирына уҡыттылар”, — тигәнен иҫләйем. Бер мәл кемебеҙҙер һуғыш тураһында һөйләүен һорай. “Пулеметчикка, шунан автоматчикка аттым, пистолетымда алты патроным ҡалды. Ошонда ятып ҡалһам ҡалырмын, ә пленға бирелмәм, ғаиләмде “пленный семьяһы” хурлығына төшөрмәм, тип яттым. Алты патрондың бишәүһе тегеләргә, алтынсыһы үҙемә, тип... Плендан насар нәмә юҡ. Һеҙҙең бәхеттән һау ҡайттым...” Был хәлде — пулеметчиктарҙы атыуын, ғөмүмән, һуғышта булыуын — атайым бик һөйләп барманы: һуғышта әҙ булғанынанмы, 2-се Удар армияла булғанынанмы (“2-се Удар армия” тигәндә, һәр кем “Ә-ә, теге Власов армияһы”, — тиер ине. Власов һатылһа ла, Сталин ул армияны ҡайтанан тергеҙгән: “Власов — хыянатсы, ә һалдаттарҙа ғәйеп юҡ. Армия байрағын һаҡлап алып ҡалғандар икән — шул байраҡ аҫтында һуғышырға хаҡтары бар”. Атайым быны “Сталин ғәҙел кеше ине”, тип һөйләне), баяғы орденға тәҡдимдең үтмәүенәнме, ҡыйынһыныуы бар ине: “Уны нимә тип һөйләйем инде хәҙер? Буш маҡтанған һымаҡ... Комбат әйткән орден да эләкмәне бит инде... Ағайың яҙып ҡарағайны ла, ул представление табылманы...” ...6 апрелгә ҡаршы төндә атайымдар батальоны Гермау ҡаласығына килә. Марш менән киләләр. Ҡаласыҡтан ҡасаҡтар (тыныс халыҡ) сығалар — һуғышта тарихсылар телгә алмаған ошо тәртип булған: беҙҙекеләр ҙә, дошман да ҡасаҡтарға яу алдынан ҡала-ауылдарҙы ташлап китергә мөмкинлек биргән. Атайымдар батальоны колоннаһынан һуғышта ҡатнашып өлгөргән һалдаттар, сафты ташлап сығып, ҡасаҡтарҙы барып тентейҙәр, талайҙар. Батальон комис- сары атайым ҡаршы төшөп ҡарай, тыңлата алмай. Бер һалдат менән һуғышыр хәлгә етә. Атайым бер хәлдән һуң “ҡарт” һалдаттарҙан өҫтөнлөк ала: былар маршта, автоматтарын обоз арбаһына ташлап, ҡоралһыҙ еңел-ялпы киләләр икән. Бер ерҙә ҡапыл бер немец килеп сығып ут асҡанда автоматын елкәһенән төшөрмәй йөрөгән атайым ҡотҡара. Шунан һуң “ҡарт” һалдат атайыма рәхмәт йөҙөнән ҡасаҡтарҙан алынған сәғәт бирә, әммә атайым алмай: “Талап алынған кеше нәмәһе кәрәк түгел!” Атайым яраланғас, санчаскә алып барыусылар ҙа шул “ҡарт” һалдаттар була: “Санитарҙар йыйып алғансы ятыр инемме, юҡмы...Мине ана шулар атыш туҡтау менән килеп алдылар”. ==Уҡытыусы== Башланғыс мәктәптә беҙҙе өсөнсө-дүртенсе синыфтарҙа атайым уҡытты. Мәктәпте яңынан күтәргәндәр ине, бик күп иҫке таҡталар ҡалғайны. Хеҙмәт дәрестәрендә атайым беҙҙән иҫке таҡталарҙан штакетник быстырҙы, мәктәпте кәртәләнек. Металлолом йыйып тапшырҙыҡ. Шул аҡсаға мәктәпкә борғо, барабан, пионер дружинаһы байрағы, волейбол сеткаһы, туп һатып алдыҡ. Юрий Гагарин йыһанға осҡас, пионер дружинаһы уның исемен йөрөтөү хоҡуғын яулап алды (беҙ Ташбулатта уҡый инек инде). Беҙҙең класты атайым “эшкә иң шәп класс булдығыҙ”, тип иҫләй торғайны. Мәктәп эргәһендә йәшелсә үҫтерҙек. Кукуруз ныҡ пропагандаланған ваҡыт ине, уны ла сәстек. Мәктәптә ҡуяндар үрсеттек. Атай бик күп газета-журналдар алдырып уҡый торғайны. “Роман-газета”ла баҫылған яңы әҫәрҙәрҙе бөтәһен дә уҡып бара ине, минең менән фекер алыша торғайны. Һуғыш тураһында яҙған яҙыусыларҙан Шолохов, Быков, Бондарев,Богомолов әҫәрҙәрен бик оҡшата ине. Сергей Смирновтың “Брестская крепость”, Василь Быковтың “Обелиск” әҫәрҙәренән ныҡ тәьҫирләнде һәм яуҙан ҡайтмаған ауылдаштар иҫтәлегенә ауылда обелиск ҡуйыуҙы ойошторҙо. Был обелиск тирә-йүндә иң беренсе булып һәм тулыһынса халыҡ иҫәбенә эшләнде. Ауыл халҡы, рудник поселогы мәктәбе уҡыусылары, хатта Магнитогорск кешеләре йыйылып, ғәмәлдә асылған был обелискты оҙаҡ ваҡыт урындағы түрәләр “күрмәне”: ундай ҙур сәйәси әһәмиәтле сараны ауыл уҡытыусыһы башлай алмай, партия етәкселәре башлаусы булырға тейеш, һәм иң тәүҙә обелиск район үҙәгендә асылырға тейеш, йәнәһе. Шулай иткән булып, Күсемдәге обелиск Асҡарҙа, Ташбулатта обелисктар ҡуйғансы (Күсемдән бер нисә йыл һуң) юҡ тип һаналды. Күсем руднигы шахтерҙарына иҫтәлекле таш ҡуйыуҙы юллап йөрөүсе лә атайымбулды. “Советская Башкирия” гәзитенең бүлек мөдире Серафим Вайсманға “Там, у горы Катукай” китабына теманы ла атайым бирҙе. Урыҫса Катукай тигәне урындағы башҡорттарҙың Ҡотоҡай тауының исеменән алынған. Магнит тауының боронғо исемен хәҙер Әтәс (Атач) тауы тип, туҙға яҙмаған легендалар (Әтәс исемле батыр булған, йәнәһе) уйлап сығарыусы “тарихсылар” күп булды. Был тау тураһыдағы иң беренсе тарихи яҙмаларҙа рус телендә исеме “гора Атачи” тип иҫкә алына. “Атачи” — тауҙың башҡортса исеме “Отасы”ның русса әйтелеше! Беҙҙең халыҡ тауҙы “Отасы тау” тип, магнитлы тимер рудаһын “отасы таш” тип атаған. Һүҙлектәрҙә “отасы” һүҙен таба алманым, минеңсә, был ҡаҙаҡсанан алынған һүҙ булырға тейеш. Ҡаҙаҡса “от тасы” — ут ташы, утлы таш. Атайым был тауҙың да ысын исемен тергеҙеү өсөн тырышты. http://vatandash.ru/pics/pdf/2679.pdf (“Ватандаш”, № 12) [[Категория:Шәжәрәләр]] 2tma99xq34mfnnda4k1lbtdjlyrric3 0 4073 25045 24309 2023-07-26T06:19:01Z ZUFAr 381 removed [[Category:Бөрйән районы]]; added [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 25045 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Баҙал тауы''' — Башҡортостан (Көньяҡ) Уралындағы һырт. Абсолют бейеклеге 878 м. Оҙонлоғо 25 км. Төньяҡ киңлеге 4 км. Үҙәк өлөшө 5 км, көньяҡ өлөшө 7 км; Бөрйән районында Аҡбейек тауы (888 м) итәгенән Ағиҙел йылғаһы киңлек ағымына тиклем меридиональ йүнәлештә һуҙылған. Һыртта 5 түбә айырылып тора:бейеклектәре 708, 868, 878, 473, 807 м. Көнбайыш битләүҙәре — һөҙәк, уйһыулыҡтар һирәк. Көнсығышы — текә, уйһыулыҡтар һәм соҡорҙар күп. Урта рифейҙың егәлгә һәм әүжән свиталарының кварцитлы ҡомташтары, конгломераттары, эзбизташтары һәм доломиттарынан ғибәрәт. Карст үҫешкән. Алағуян йылғаһы (Ағиҙел йылғаһы ҡушылдығы) ҡушылдыҡтарының үрге ағымы ер аҫты аҡмаһы менән билдәләнә. Ландшафтары серемтәле-карбонатлы һәм һоро урман тупраҡтарындағы имән, йүкә, ҡарағай урмандарынан тора. ==Баҙал тауына бәйле ер-һыу атамалары == Тауҙың исеме ҡайҙан килеп сыҡҡанын бер кем әйтә алмай. Республика кимәлендәге ер-һыу атамалары тураһындағы китаптарҙа ла, гәзит биттәрендә лә күренмәй. Тауҙағы ҡаяларҙың, итәгендәге яландарының исемдәре борон-борондан йәшәгән башҡорттарҙан киләлер. Баҙал Мәсем тауынан ҡала райондағы ҙур, мөһабәт тауҙарҙың береһе. Уның бейеклеге 878 метр. Баҙалдың көнсығыш битләүендә Иҫке Собханғол, Яңы Собханғол, Иҫке Мөсәт, Яңы Мөсәт ауылдары урынлашҡан. Тау итәктәрендә йәйләүҙәр, сабынлыҡтар күп. Улъяғол яланы, Мәндәғол ауылы ҡурайсыһы сабыны. Түбәндәрәк Раҡай тип аталған бәләкәй генә йылға бар. Был исем Улъяғолдоң ҡатыны Рабиғаны иркәләп, Раҡай тип әйтеүенән барлыҡҡа килгән. Шул ерҙәрәк таш ҡутарған тәрән уя бар. Ошондағы таштан тирмән ташы эшләгәндәр. Мәндәғолов Камил тигән кеше тирмән ташы менән тирә-яҡты тәьмин иткән. Тауҙы икенсе яҡлап Хәбир сабыны тигән ялан һуҙылған. Баҙал тауының бер яғынан (Мәсем яҡлап) Көргәҫ йылғаһы, икенсе яҡтан Алағуян йылғаһы ағып төшә. Ике яҡлап та бик күп вак яландар бар. Алағуян йылғаһы яҡлап Арҡыҙма йылғаһы, Ҡаран, Ярҙы йылғалары ағып төшә. Был тирәлә Оло йылға башы, Ҡымыҙ эскән (элек ике ауыл шунда байрам иткән), Туҡтамыш, Хәҙрәт ҡотоғо исемле яландар бар. Әбделғәни Шәйхтың йәйләүе булған. Артабан Ялбаҡташ, Ярҙы йылға башы, Кәзә ташы исемле сабынлыҡтар китә. Көргәҫ яҡлап һыуыҡ ыҙма, Мәйгәште йылғаһы, уның эргәһендә Мәйгәште башы яланы, Үтәкәй йәйләүе, Соҡор йорт утары исемле яландар бар (Мәсем һәм Баҙал тауҙары араһында). Сәхип үлеге исемле яландың уртаһындағы ағаслыҡта ҡәбер бар. Иҫке Собханғол ауылы халҡы йәйләүгә күсеп барған мәлдә Сәхип тигән кеше ауырып, үлеп ҡала. Уны шунда ерләйҙәр, яландың исеме шунан килә. Сәхип үлгән сабынлығынан һуң Таллы ҡойо яланы, шунан ары Әбдрәш яланы урынлашҡан. Шуның менән яландар бөтә. Мәсем тауы итәгендә Көргәҫ йылғаһы буйлап Ҡара һыйыр яланы урынлашҡан. Мәсемдән Ҡара һыйыр йылғаһы ағып төшә. Көргәҫтең үрге осо Алағуян ауылы (хәҙергесә Яңы Мөсәт) халҡының йәйләүе, ә түбәнге осо Ишдәүләт ауылы халҡының йәйләүе булған. Ҡара һыйыр тигән атаманың да үҙ тарихы бар. Йәйләүҙә ятҡан бер кешенең һөтлө һыйырын айыу йыҡҡан, шул һыйырға бағышлап, был ергә Ҡара һыйыр тигән исем биргәндәр. Һары бейә тигән бәләкәй генә йылға Мәсем тауынан ағып төшә. һары бейә көслө, етеҙ мал була. Сабыштарҙа алдынғылыхты бирмәй. Күп тә үтмәй, бейәне йылға буйында айыу ашай, исем шунан ҡала. Шул яландан башлап ялан-сабынлыҡтар китә. Элегерәк кем ҡайһы яланды саба, сабынлыҡ шуның исеме менән аталған. Тәүгеләре: Мөжәүир, Мәхмүт, Бикһолтан, Баҙал яҡлап Ҡарағол, Тумарлы яландары. Сыбар таш йылғаһы Мәсемдән ағып төшә. Иң һуңғы ялан Көргәҫ башы яланы. Шуның менән Алагуян тамағы ауылының биләмәһе бөтә. Баҙал битләп ары 1-2 саҡырым, йәки күберәктер ҙә, аралыҡта Әлеш, Ҡарағасйорт яландары ята. Шуны ла әйтеп үтергә кәрәк, ҡайһы бер ҙурыраҡ яландарҙың ситендә ҡолаҡтар - үткәүелдәрҙең исеме булған. Хәҙер юғалып калды. Собханғол ауылынан өҫтә Ағиҙел буйлап ялан-туғайҙарҙы, йылғаларҙы алайыҡ. Арбаҙай яланын (хәҙер аэродром) бер нисә өлөшкә бүлеп тә йөрөтәләр, һунар бар, Ауыш тип. Күрше яланда -Арҡа, шунан түбәндә Иҙел туғайы, Маһы туғай, ҡаршыһында Маҙалы яланы. Ҡасандыр Йәрмөхәмәт ауылы булған (Маҙалы), ауыл хәҙер юҡ. Ҡаршыһында Иҙел аша Туҡмаҡлы туғайы, Аҡбикә туғайы, унан Йүкәле туғайы (тауаҫты тулы йүкә ағасы ине, хәҙер юҡ). Ҡаршыһында Бер тором яланы (бәләкәй генә икәнен исеме үҙе әйтеп тора), үрге осонда Төлкө осҡан ҡаяһы бар. Түбәнерәк уға тоташып Өйрәкле ҡаяһы, йылғаһы, яланы (сабынлыҡ) бар. Шунан Өйрәкле аралы бар ине (утрау). Ағиҙел йыуып, йәй көндәрендә был ерҙә тик ҡырсын ғына күренеп ята. Ағиҙел аша Өйрәкле кисеүе бар, хәҙер йөрөмәйҙәр. Аралдың ҡаршыһында Күбек ташы бар. Шул таштың үрге яҡ осонда 1-2 күбә бесән эшләрлек туғайы ла булған. Ағиҙел йылдың-йылы ярҙы ашап, һыу ташҡа бәрелеп, күбекләнеп аға, шуға Күбек ташы тип атайҙар, һал менән йәтешләп кенә килмәһәң, туп-тура ташҡа бәреләһең. Бик күп һалсылар ташҡа бәрелеп, күп кенә зыян күргәндәр. Сөнки, берҙән,тар, икенсенән, тәрән ағымы хаты шаршылы. Түбәһендә Үрге туғай (Мәндәғол ауылы), түбәндә Түбәнге туғай. Унда ла арал бар. Ҡая аҫтынан ғына Төмәнәй шишмәһе сылтырап аға. Себетуғай яланы харшыһында Мәйгәште йылғаһы ҡоя. Үр яғында һарыбай яланы, уның түбәнге осонда Бажануй йылғаһы һәм яланы (сабынлыҡ) бар. Себетуғайы ҡаршыһында Көргәҫ яланы. Уның бер яҡ мөйөшөндә Камил сабыны, икенсе яҡлап Аҡбалсыҡ яланы. Исеме әйтеп тора, ауыл халҡы мейес аҡларға балсыҡты шунан килеп ала ине. Себетуғайҙың осонда Ҡана йылғаһы ҡоя, ҡаршыһында Ҡурпы туғайы. Тау башында Көргәҫ яланы ята. Малай саҡта был ерҙәрҙә бесән сапханда, ат башында йөрөгәндә тауҙарында йыуа, яландарында һарына, кымыҙлых, әтлек, бәпкә йыйҙыҡ, йылғаларында балыҡ ҡармаҡланыҡ. Р.S. Ҡайһы бер ерҙәрҙең исемдәре билдәһеҙ, ололар ҙа әйтә алманы. Иҫке Собханғол ауылы ҡарттары Хәлфетдин, Шәрәфулла, Хәйривара, Мәндәғолдан Әбдразаҡ, Камил, Ваһап, Хәлфетдин бабай, олатайҙар атамаларҙы асыҡларға ярҙам итте. '''Абдулла ВАҺАПОВ, һуғыш һәм хеҙмәт ветераны.Бөрйән районы, Иҫке Собханғол ауылы.''' ==Һылтанма == *[https://tanburz.ru/articles/tir-ya-m-khit/2018-01-31/b-ry-n-tau-ar-ile-207940 Бөрйән - тауҙар иле] [[Категория:Иҫтәлектәр]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] e2bp3tiliuq2yj0p2xagqnrthcyom56 0 4074 19148 16997 2018-03-19T19:19:20Z ZUFAr 381 19148 wikitext text/x-wiki '''Мәсем тауы — Бөрйән районы ерлегендә тарихҡа бай, әле күп серҙәрҙе үҙендә һаҡлаған бейек тауҙарҙың береһе.''' {{tmbox | image = [[File:Wikipedia-logo-v2-ba.png|50px]] | text = Башҡорт Википедияһында [[:w:Мәсемтау|Мәсем тауы]] тураһында мәҡәлә бар }}<noinclude> [[Файл:Stairs to the top of the mountain Masim (South Urals).jpg|мини|справа]] Уның бейеклеге диңгеҙ кимәленән 1048 метр. Тау итәгендә бер-береһенә терәлеп ятҡан ҙур-ҙур яландар, сабынлыҡтар күп. Мәсем тауы географик тоҙатошо, һауаһы, үҫемлектәр донъяһы яғынан үҙенсәлекле тау ул. Йәйен еләҫ, һалҡынса, томанһыҙ. Ләпәкәй, серәкәй кеүек бөжәктәр унда булмай, булһа ла, бик һирәк. Урманында ағас еләге, муйыл, мышар, балан кеүек емеш ағастары бар. Иҙел буйында был емештәр бешеп өлгөрһә, Мәсемдә !әле олгормэгәп була. Ә инде Иҙел буйында емештәр, бешеүҙән үтеп, ҡойола башлаһа, Мәсем тауында һутҡа тулышып бешә. Һаҙ йыуаһы, яландарында шартый, урыны менән турғай еләге бар. Бында Собханғол, Мәндәғол ауылы йәйләүҙәре булды. Собханғол Мәсеме ҙур ялан, ҡап уртаһында тороп генә шишмәһе лә бар. Яландың бер яҡ осонда Иҫке Собханғол, икенсе яғында Ишдәүләт ауылы йәйләгән ерҙә уртаҡ бер шишмәһе булған. Мәсемдең Мәндәғол яҡлап бейек ҡаялы өлөшө Текәтау тип йөрөтөлә. Мәсем түбәһендә Ҡыҙҙар ташы, Ыласыиташ, Ҡоҙғон ташы тип йөрөтөлгән ҡаяташтар бар. Аҫта яланда шишмәһе лә бар. Был ерҙә яҙ көндәре шул тирәләге йәйләүҙәрҙең кешеләре килеп уйнап-көлөп, күңел асыр булғандар. Ҡыҙҙар ташының башы тигеҙ, шыма, унда 15-20 кеше бейеп-уйнарлыҡ булған. Шунда йәш ҡыҙҙар бейеп күңел асҡандар, исем шунан ҡалған. Ыласынташында иһә бер нисә урында ыласын оялаған, бала сығарған була. Ҡоҙғон ташына иһә ҡоҙғон оялаған, исеме шунан ҡалған. Йәй көндәре кисен был таш-ҡаяларҙың бейеклегенән Стәрлетамаҡ ҡалаһындағы уттар күренә. Был тауҙар әле лә үҙенең матурлығын, бөйөклөгөн юғалтмаған. Элегерәк бында килгән кешеләр теләк теләп көмөш аҡса һипкән — был шулай тейеш һаналған. {{Бөрйән районы порталы}} Яландың икенсе яғынан Сыбар ҡонан исемле асыҡлыҡтар һуҙыла. Шул уҡ йәйләү кешеләре үҙҙәренә күрә ат сабыштырып, аттарын һынағандар. Йәйләүҙең бер йәш аты алдынғылыҡты алған, шул атты данлап ошо исемде биргәндәр. Был юлдарҙы малай саҡта бесәндә ат башында, бесәнселәргә ҡымыҙ, ойотҡан, ҡорот ташығанда ҡарттарҙың һөйдәүҙәрен ишетеп-белгәндәрҙән, иҫтә ҡалғандарҙан яҙҙым. '''Абдулла ВАҺАПОВ, һуғыш һәм хеҙмәт ветераны.'''"Таң" гәзите, 28.08.2012. №99 (9427) [[Category:Иҫтәлектәр]] [[Category:Ер-һыу атамалары]] [[Category:Бөрйән районы]] 73rx70jl4zfbt08vbk8555sv1ggy2p8 0 4075 24790 18520 2023-02-17T14:49:29Z Aidar254 420 24790 wikitext text/x-wiki '''Бөрйән районы АҪҠАР АУЫЛ БИЛӘМӘҺЕНДӘГЕ ЕР-ҺЫУ АТАМАЛАРЫ''' {{tmbox | image = [[File:Wikipedia-logo-v2-ba.png|50px]] | text = Башҡорт Википедияһында [[:w:Аҫҡар|Аҫҡар ауылы]] тураһында мәҡәлә бар }}<noinclude> '''Исемдәр тарих һөйләй''' ==Аҫҡар== Аҫкар ауылына Түңгәүер волосы вотчинниктары нигеҙ һала. 1815 йылда Стәрлетамаҡ өйәҙенән 20 ғаилә Үрге Урал өйәҙенә күсерелә һәм Кесе Нөгөш буйында яңы ауыл - 2-се Аҫҡар барлыҡҡа килә. Аҫҡарҙың улдары билдәле: өлкәне Арыҫланғол - 1743-1828 йй. Уның улдары - Ишбай (уның улы Яҡшығол), Аралбай, Теүәлбай. Аҫҡарҙың икенсе улы - Таңғатар Аҫҡаров, 1761 йылғы, старшина ярҙамсыһы була. Уның улдары -Дәүләткилде, Күсей, Ырыҫбай, Игебай. Был ауылда Аҫҡар Кульчиков та йәшәгән. Тик ул тәүгә килеп ултырыусы була алмай, сөнки йәше буйынса Арыҫланғол һәм Таңғатар Аҫҡаровтарҙан кесе булып сыға. Бөрйән районының Аҫкар ауылы менән Әбйәлил районының Асҡар ауылы араһы алыҫ булһа ла ҡан-ҡәрҙәшлектәре бар. Ике ауылда ла "түмәй" һәм"аптыраҡ" араларының булыуы быны тағы бер тапҡыр иҫбатлай. Икеһенең дә тамғаһы - ай, ағасы - ерек, ҡошо - һайыҫҡан. ==Әмир суҡыһы== (Мырҙабулатова Бикә Ғиниөт ҡыҙынан яҙып алынған.) Ауылдан 4 саҡырым алыҫлыҡта ятҡан бер төбәкте Әмир суҡыһы тип йөрөтәләр. Элек был урынды Бажай суҡыһы тип атағандар. Әмир ике апаһы менән урманға утынға барғанда, көслө ел сығып китеп, ямғыр һәм борсаҡ яуа башлай. Әмирҙе апайҙары ҡайтарып ебәргән. Көслө ел өс кенә йәшлек малайҙы осороп алып китә лә, Бажай тауына алып барып һала. Апайҙары эҙләп-эҙләп таба алмағас, ауыл халҡы ҡулға-ҡул тотоношоп Әмирҙе эҙләргә сыға. Өс көн эҙләйҙәр, ләкин ул табылмай. Үлән үҫеп, ҡымыҙлыҡ буйға еткәс, кешеләр Бажай суҡыһына ҡымыҙлыҡҡа йөрөй башлайҙар. Шул ваҡытта Әмирҙең һөлдәһен табып, Бажай суҡыһы эргәһенә күмәләр. Шунан бирле Бажай суҡыһын Әмир суҡыһы тип йөрөтә башлағандар. ==Кәзә һуйған== Аҫҡар ауылының бер яланын Кәзә һуйған яланы тип йөрөтәләр. Унда беҙҙең ауылдың байтаҡ кешеһе бесән эшләй. Революциянан һуң, Совет власы урынлашҡас, кулактар урмандарҙа ҡасып йәшәгән. Ауыл кешеләренең кәзәләрен урлап, һуйып ашай башлағастар, был ялан Кәзә һуйған яланы тип исемләнә. Ул ерҙә күп төрлө ағастар үҫә. Мәҫәлән, ҡайын, миләш, имән, ҡарағай. Кәзә һуйғанға күрше генә Ҡарагүҙ яланы бар. ==Мулла осҡан тауы== Аҫҡар ауылы менән Ҡыҫык фермаһы (элекке) араһында Мулла осҡан тигән тау бар. Революциянан алда һәм һуңыраҡ та был тирәләге башҡорт халҡы йәй көнө йәйләүгә күсә торған булған. Халыҡ бөтә мал-тыуарын, әйберҙәрен алған. Ул ваҡытта Ҡыҫыҡ утары ауыл булған. Ҡыҫык халҡы Шәйек йылғаһы буйына йәйләүгә күскән. Йәйләүҙән Ҡыҫыҡҡа ҡышлау өсөн мулла Һибәт тә күскән. Мулла мөлкәте тейәлгән аты менән тауҙы төшкәндә, аттары алып каса. Был тау оҙон, текә. Мулланы ултыртып килгән арба ағасҡа һуғыла һәм уның аяғы һына. Шул ваҡыттан һуң был тауҙы Мулла осҡан тауы тип атайҙар. ==Исмәғил ҡойоһо== (Ғәбиҙуллин Сабирйән Абдуләхәт улынан яҙып алынған.) Элегерәк Аҫҡар ауылында Исмәғил исемле бер кеше йәшәгән. Йәй көндәренең береһендә ул атын еккән дә ауыл осондағы йылға буйлап китеп барған. Был йылғаға төрлө яҡлап ер аҫтынан сыҡҡан шишмәләр ҡушыла. Ошондай бер шишмәнең эргәһендә тәрән ҡойо була. Исмәғил ҡарт бара торғас, аты шул ҡойоға бата башлай. Атын ҡотҡарам тип, ул үҙе лә бата. Шунан алып ауыл кешеләре был ҡойоно Исмәғил ҡойоһо тип атай башлаған. ==Бажай== Бынан бик күп ваҡыт элек бер әбей менән бабай йәшәгән. Улар бик ярлы көн күргәндәр - ашарға ризыҡтары, кейер кейемдәре булмаған. Бабай бик йәштән үк һунарсылыҡ менән шөғөлләнгән, үҙенә күрә данлыҡлы һунарсы булған. Улар төпләнгән тирәләге тәбиғәт януарҙарға бик бай булған һәм бабай урмандан табышһыҙ ҡайтмаған. Әбей менән бабай шулай итеп донъя көткәндәр. Уларҙың ике ҡыҙҙары булған. Үҫеп еткәс, уларға бер үк көндө ике яусы килгән. Бабай менән әбей быға шатланып риза булғандар, ярлы йәшәһәләр ҙә, шартына килтереп туй үткәргәндәр, бөтә ауыл халҡын һыйлағандар. Шул көндән башлап улар бергәләп бик килешеп йәшәй башлағандар. Бабай һаман шул кәсебе менән шөғөлләнгән һәм бөтә ғаиләне туйындырған. Хәҙер инде бабай ҙа ҡартая башлаған, йыш ҡына табышһыҙ ҡайтҡан көндәре лә күп булған. Бер көндө ул кейәүҙәрен саҡырып: "Хәҙер мин ҡартайҙым инде, күҙҙәрем күрмәй башланы, һунарға йөрөү көндән-көн ауырлаша, шулай ҙа нисек булһа ла көн күрергә кәрәк бит. Мин ғүмер буйына алып йөрөгән һунар ҡорамалдарын һеҙгә тапшырам, хәҙер һеҙ һунарға йөрөй башларһығыҙ", - тигән. Кейәүҙәре бабайҙың ҡоралдарын алып һунарға сығып китәләр, ләкин юлдары уңмай, бик бойоғошоп ҡайталар. Ҡайнылары: "Тәүге көндә минең менән дә шундай хәл булды, аҙаҡ өйрәнеп киттем, бойоҡмағыҙ, өйрәнерһегеҙ һәм бына тигән һунарсылар булырһығыҙ", - тигән һәм был юлы икеһенә лә айырым йөрөргә кәңәш биргән. Шунан башлап ике бажа айырым йөрөгәндәр. Гел бер ерҙә осрашып, бергә ҡайтырға һүҙ ҡуйышҡандар. Улар йәшәгән ауыл эргәһендә бейек, ҡош-ҡортҡа бай тау булған. Ике бажа бергәләп шул тауҙан күп табыш алып ҡайтҡандар. Берҙән-бер көндө осрашырға тейешле урында, кесе бажаһы оло бажаһын эй көткән, ти, эй көткән, ти, ләкин оло бажа һаман килмәгән. Тамам аптырағас, кесе бажа урман яңғыратып: "Бажа!!!" - тип ҡысҡырып, оло бажаһын эҙләп киткән. Быны кешеләр ҙә ишеткән һәм исемһеҙ тау "Бажай"ға әйләнгән. Шунан алып был тауҙы "Бажай" тип атап йөрөткәндәр. Г. МЫРҘАБУЛАТОВА, Аҫҡар урта мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы [[Category:Бөрйән районы Аҫҡар ауылы топонимикаһы]] a7siycgbnsonwlbuf725ob74iftqm4p 0 4076 19032 16715 2018-02-08T18:25:04Z Aidar254 420 19032 wikitext text/x-wiki [[Файл:Red Apple.jpg|thumb|200px|]] # Алманың яртыһы нимәгә оҡшаған? ''(Икенсе яртыһына)'' 2. Алманың уртаһында нимә бар? ''(бер хәреф тә юҡ)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] myaywimgqz83rbrqzz5cz8w8hs5xoib 0 4077 18845 16662 2017-12-27T14:08:06Z Aidar254 420 18845 wikitext text/x-wiki # "Алфавит"та нисә хәреф бар? ''(ете)'' '''Башҡорт алфавиты''' {| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ғ ғ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҙ ҙ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҡ ҡ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ң ң | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҫ ҫ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ һ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я | | | | | | |- |} [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] mhc7aacb245k1v5gmr70p06qbe7hnr9 0 4078 18966 16403 2018-01-16T07:37:48Z Aidar254 420 18966 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ourasi.JPG|300px|thumb|<small></small>]] # Ат ниңә улаҡ эргәһенә килә? ''(улаҡ уның янына килмәгәнгә)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 1hh3yehnwghsy7m41ry7u0jp0h3lnmj 0 4079 16340 2017-09-09T18:46:41Z Азат Хәлилов 311 "# Атайыңдың улы һиңә туған түгел. Кем? ''(Һин үҙең)'' [[Category:!Main category]] Category:Алфави…" исемле яңы бит булдырылған 16340 wikitext text/x-wiki # Атайыңдың улы һиңә туған түгел. Кем? ''(Һин үҙең)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] o724jux75yxmae6jqlribpawozxscs8 0 4080 19911 16342 2019-08-19T18:33:48Z Aidar254 420 19911 wikitext text/x-wiki # Аш янында иң кәрәк ер нимә? ''(Урын)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 6rv5k4rjwlmznphmpcdpquu8rmro3b0 0 4081 25053 20399 2023-08-09T15:56:50Z Aidar254 420 25053 wikitext text/x-wiki # Аш килтергәс, уға иң башта нимә һалабыҙ? ''(Күҙ)'' [[Файл:Menschliches auge.jpg|мини|350px|]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] slntcintaj8gam89o817sppt9cp4dys 0 4082 20398 19055 2020-03-01T18:17:14Z Айсар 394 орфо 20398 wikitext text/x-wiki [[File:Kokoda bridge crossing.jpg|300px|thumb|<small></small>]] # "Баҫма" тиһәң - баҫалар, <br />Нимә һуң ул, балалар? [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] j0yzz56wmx608hwc297p6et3lg3ifg4 14 4083 18404 16730 2017-10-19T23:22:29Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18404 wikitext text/x-wiki Башватҡыс, йомаҡтан айырмалы булараҡ, баланы уйланырға, башын ватырға мәжбүр итә. [[Категория:Китаптар]] i6d3wx3xptq592hlikrp1vrdnp4meid 0 4084 16414 16413 2017-09-10T16:40:49Z Азат Хәлилов 311 16414 wikitext text/x-wiki [[Файл:BlueRock.jpg|thumb|300px|]] # Донъяла нимә тамырһыҙ үҫә? ''(Таш)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] gfp25a2ielm2pfcaoe9p5qmevcjyv0k 0 4085 16757 16756 2017-09-17T03:49:51Z Азат Хәлилов 311 16757 wikitext text/x-wiki [[Файл:Idrijske Krnice.jpg|мини|221пкс|]] # Донъяла ни нәмәнең осо юҡ<br /> ''(Юлдың)'' # Урманға нимә менән баралар?<br /> ''(Юл менән)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 6kyutynwok817gccu9ih0ntyu1thowh 4 4086 19732 19731 2018-12-12T07:10:35Z Ләйсән 382 19732 wikitext text/x-wiki {{ҡағиҙә}} == Викидәреслек - нимә ул? == '''Викидәреслек''' — асыҡ эстәлекле дәреслектәр йыйынтығы. '''Дәреслек'''тең төрлө мәғәнәләре булғанға күрә, бында төп аңлатма бирелә. Мәҫәлән, Шекспир әҫәрҙәренән торған йыйынтыҡ инглиз әҙәбиәтенән дәреслек булһа, бындай текст Викидәреслек өсөн бармай. === Викидәреслек эсенә нимә инә === Викидәреслеккә дәреслектәр, аннотациялы текстар, уҡытыу методологиялары һәм ҡулланмалар инә. Был материалдар ғәҙәти уҡытыуҙа, аккредитланған ойошмаларҙа, өйҙәге уҡытыуҙа, [[v:|Викиверситет]]тың айырым курсы булып һәм үҙ аллы өйрәнеүгә яраҡлы. Викидәреслеккә ҡағылмаған материалдар юйылырға тейеш. == Викидәреслеккә нимә ҡағылмай == === Викидәреслек — мәғлүмәт ҡыйлығы түгел === Викидәреслеккә өйрәнеү өсөн материалдар һәм ҡағиҙәләр буйынса Википедияла баҫтырып булмаған, әммә мөһим материалдар урын алған. Мәҫәлән, һүҙлектәр. Интернет киңлектәрендә әүҙем эш алып барыу сәбәпле, теге йәки был һүҙҙең тәржемәһе булмағанға күрә, башҡорт википедистары бында һүҙлек төҙөп, уны тулыландырып барырға килеште. === Викидәреслек — энциклопедия түгел === Викидәреслек — дәреслек, энциклопедия түгел. Дәреслек өйрәтергә тейеш. === Викидәреслек — ҡағыҙ дәреслек түгел === Викидәреслек - ҡағыҙ дәреслек түгел, шуға күләме буйынса ниндәйҙер киҫәтеүҙәр юҡ. === Викидәреслек — һүҙлек түгел === Викидәреслек - һүҙлек түгел, уның өсөн Викиһүҙлек проекты бар. Әммә Башҡортостан викимедиасылары төркөмө менән килешеп ҡуйылған тәржемәләр бында ҡуйыла. === Викидәреслектә цензура юҡ === Викидәреслектә төрлө материалдар урын алған, уларҙың бәхәсле булыуы ла мөмкин. Һәр ҡатнашыусы дәреслектәрҙе мөхәррирләй ала, әммә урынһыҙ һылтанмалар, һалынмалар, текстар юйыласаҡ. == Аңлашылмаһа, нимә эшләргә == Ҡағиҙәләр боҙола икән, түбәндәге ысулдарҙы ҡарағыҙ: * Мәҡәлә эстәлеген үҙгәртергә (ябай мөхәррирләү). * Мәҡәлә эстәлеген йүнәлтеүгә үҙгәртергә, ул ваҡытта бит тарихы һаҡланасаҡ. * Битте юйыуға тәҡдим итергә. Фекер алышыуҙа ҡатнашығыҙ. * Ҡағиҙәләрҙе үҙгәртеү дөйөм фекерләшеү нигеҙендә башҡарыла. [[Категория:Викидәреслектәр]] tjowamj6uv1zia4so5fgrvwbu5hwzzl 0 4087 20146 18720 2020-02-01T20:26:52Z ~riley 810 lint error 20146 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cyrillic letter De (v2).svg|thumb|267px]] # Дәрес башында беҙ нимә ишетәбеҙ? ''("Д" хәрефе)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] rlegzlv4ncz70dkma82kyzu2837lprs 10 4088 16581 16580 2017-09-12T05:36:25Z Ләйсән 382 Ләйсән [[Ҡалып:Инглиз алфавиты: хайуандар]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡалып:Инглиз алфавиты:Хайуандар]]: хаталы 16581 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%; margin:1.5em 0 1.5em 0;" |- {{#ifexist:Инглиз алфавиты: хайуандар/{{{1}}}| {{!}} [[Инглиз алфавиты: хайуандар/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Инглиз алфавиты: хайуандар/A|A]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/B|B]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/C|C]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/D|D]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/E|E]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/F|F]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/G|G]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/H|H]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/I|I]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/J|J]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/K|K]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/L|L]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/M|M]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/N|N]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/O|O]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/P|P]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/Q|Q]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/R|R]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/S|S]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/T|T]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/U|U]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/V|V]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/W|W]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/X|X]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/Y|Y]] [[Инглиз алфавиты: хайуандар/Z|Z]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Инглиз алфавиты: хайуандар/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Инглиз алфавиты: хайуандар/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Category:Ҡалыптар]] </noinclude> 35vuff3cxcpjee5he49mkkrxdasg77i 10 4089 16582 2017-09-12T05:36:25Z Ләйсән 382 Ләйсән [[Ҡалып:Инглиз алфавиты: хайуандар]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡалып:Инглиз алфавиты:Хайуандар]]: хаталы 16582 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡалып:Инглиз алфавиты:Хайуандар]] 1pil7rnp3tgjbpntm07518l62ir1edk 14 4090 18272 16589 2017-10-13T19:13:59Z Dcljr 283 Категория:Китаптар 18272 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 0 4091 19141 16641 2018-03-17T14:16:13Z Aidar254 420 19141 wikitext text/x-wiki [[File:Coast Garter Snake.jpg|thumb|right|240px|]] # Донъяла керпекһеҙ йән эйәһе буламы? ''(Йылан)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] ai6twh0rwqhwme3jee9ux0e9vqpja7a 0 4092 16643 16642 2017-09-12T17:08:59Z Азат Хәлилов 311 16643 wikitext text/x-wiki [[Файл:Sleeping boy (Nikifor Krylov).jpg|thumb|267px|[[Крылов, Никифор Степанович|Никифор Крылов]]. Йоҡлаусы малай]] # Йомоҡ күҙ менән нимә күреп була? ''(Төш)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] m0sxssx0oyu9gf8m7i7u0w7amffk69m 10 4093 16673 16645 2017-09-13T17:29:06Z Dcljr 283 1250% is not a good default: probably meant 125%; this is trying to use at least 7 templates that do not exist on this wiki; they will have to be imported from somewhere else 16673 wikitext text/x-wiki {| class="infobox" style="font-size:100%; width:270px; text-align:center; {{#if: {{{Без боковика|}}}|margin-left:0px}}" |- ! colspan="2" style="font-size:125%; background:black; color:white;" align="center" | {{{Название|{{PAGENAME}}}}} |- {{#if: {{{Непечатный|}}}|| {{#if: {{{HTML|}}}| {{#if: {{{Символ|}}}| {{!}}- {{!}} colspan="2" style="font-size:{{{Размер символа|125}}}%; font-family:'times new roman',times,georgia,serif,code2000,code2001,code2002,code2003,symbola,UniversaliaPlus,Universalia; background:lightgrey; padding:0.7em 0.1em;" {{!}} {{{Символ}}} | {{!}}- {{!}} colspan="2" style="font-size:{{{Размер символа|125}}}%; font-family:'times new roman',times,georgia,serif,code2000,code2001,code2002,code2003,symbola,UniversaliaPlus,Universalia; background:lightgrey; padding:0.7em 0.1em;" {{!}} &#{{{HTML}}};{{#if:{{{Комбинация|}}}|{{#if:{{{Диакр1|}}}|&#{{{Диакр1}}};}}{{#if:{{{Диакр2|}}}|&#{{{Диакр2}}};}}{{#if:{{{Диакр3|}}}|&#{{{Диакр3}}};}}}}{{#if:{{{HTML2|}}}|&#{{{HTML2}}};{{#if:{{{Комбинация|}}}|{{#if:{{{Диакр1|}}}|&#{{{Диакр1}}};}}{{#if:{{{Диакр2|}}}|&#{{{Диакр2}}};}}{{#if:{{{Диакр3|}}}|&#{{{Диакр3}}};}}}}}}{{#if:{{{HTML3|}}}|&#{{{HTML3}}};{{#if:{{{Комбинация|}}}|{{#if:{{{Диакр1|}}}|&#{{{Диакр1}}};}}{{#if:{{{Диакр2|}}}|&#{{{Диакр2}}};}}{{#if:{{{Диакр3|}}}|&#{{{Диакр3}}};}}}}}} }}}}}} |- {{#if: {{{Непечатный|}}}| {{#if: {{{Изображение|}}}| {{!}} colspan=2 style="text-align:center;" {{!}} [[Файл:{{{Изображение}}}|{{{Размер|239}}}px]] {{#if: {{{Изображение2|}}}| {{!}}- {{!}} colspan=2 style="text-align:center;" {{!}} [[Файл:{{{Изображение2}}}|{{{Размер2|239}}}px]] }} }}|{{#if: {{{Изображение|}}}| {{!}} colspan=2 style="text-align:center;" {{!}} {{начало скрытого блока|Заголовок=Изображени{{#if:{{{Изображение2|}}}|я|е}} |Выравнивание_текста=center |Фон_заголовка =lightgrey}}[[Файл:{{{Изображение}}}|{{{Размер|239}}}px]]{{#if: {{{Изображение2|}}}|<br>[[Файл:{{{Изображение2}}}|{{{Размер2|239}}}px]]}}{{конец скрытого блока}} }}}} |- {{#if: {{{Комбинация|}}}|| {{#if: {{{HTML|}}}| {{!}}- {{!}} colspan="2" style="font-size:100%;" align="center" {{!}} {{(}}{{!}} style="width:100%; margin:0; padding:0; border-width:5px; background:transparent; text-align:center;" {{#iferror:{{#expr:{{{HTML}}} - 0}}|<small>{{color|red|'''''В навигационной строке карточки обнаружены ошибки! Пожалуйста, задайте корректное числовое значение параметру «HTML».'''''}}</small>| {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML}}} - 5}} < 0||{{#if:{{{пред5|}}}|[[{{{пред5}}}{{!}}<span style="color:grey;">◄</span>]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} - 5}};|<span style="color:grey;">◄</span>]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML}}} - 4}} < 0||{{#if:{{{пред4|}}}|[[{{{пред4}}}{{!}}{{{пред4+|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 4}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} - 4}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 4}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML}}} - 3}} < 0||{{#if:{{{пред3|}}}|[[{{{пред3}}}{{!}}{{{пред3+|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 3}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} - 3}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 3}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML}}} - 2}} < 0||{{#if:{{{пред2|}}}|[[{{{пред2}}}{{!}}{{{пред2+|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 2}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} - 2}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 2}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML}}} - 1}} < 0||{{#if:{{{пред1|}}}|[[{{{пред1}}}{{!}}{{{пред1+|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 1}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} - 1}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} - 1}};]]}}}} {{!}} bgcolor=lightgrey {{!}} '''{{color|black|{{#if:{{{этот+|}}}|{{{этот+|&#{{{HTML}}};}}}|&#{{{HTML}}};}}}}''' {{!}} {{#if:{{{след1|}}}|[[{{{след1}}}{{!}}{{{след1+|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 1}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} + 1}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 1}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след2|}}}|[[{{{след2}}}{{!}}{{{след2+|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 2}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} + 2}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 2}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след3|}}}|[[{{{след3}}}{{!}}{{{след3+|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 3}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} + 3}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 3}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след4|}}}|[[{{{след4}}}{{!}}{{{след4+|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 4}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML}}} + 4}};|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 4}};]]}} {{!}} [[{{{след5|&#{{#expr:{{{HTML}}} + 5}};}}}{{!}}<span style="color:grey;">►</span>]] }} {{!}}- {{#if: {{{HTML2|}}}| {{#iferror:{{#expr:{{{HTML2}}} - 0}}|<small>{{color|red|'''''В навигационной строке карточки обнаружены ошибки! Пожалуйста, задайте корректное числовое значение параметру «HTML2».'''''}}</small>| {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML2}}} - 5}} < 0||{{#if:{{{пред2-5|}}}|[[{{{пред2-5}}}{{!}}<span style="color:grey;">◄</span>]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 5}};|<span style="color:grey;">◄</span>]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML2}}} - 4}} < 0||{{#if:{{{пред2-4|}}}|[[{{{пред2-4}}}{{!}}{{{пред2-4+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 4}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 4}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 4}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML2}}} - 3}} < 0||{{#if:{{{пред2-3|}}}|[[{{{пред2-3}}}{{!}}{{{пред2-3+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 3}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 3}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 3}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML2}}} - 2}} < 0||{{#if:{{{пред2-2|}}}|[[{{{пред2-2}}}{{!}}{{{пред2-2+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 2}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 2}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 2}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML2}}} - 1}} < 0||{{#if:{{{пред2-1|}}}|[[{{{пред2-1}}}{{!}}{{{пред2-1+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 1}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 1}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} - 1}};]]}}}} {{!}} bgcolor=lightgrey {{!}} '''{{color|black|{{#if:{{{этот2+|}}}|{{{этот2+|&#{{{HTML2}}};}}}|&#{{{HTML2}}};}}}}''' {{!}} {{#if:{{{след2-1|}}}|[[{{{след2-1}}}{{!}}{{{след2-1+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 1}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 1}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 1}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след2-2|}}}|[[{{{след2-2}}}{{!}}{{{след2-2+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 2}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 2}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 2}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след2-3|}}}|[[{{{след2-3}}}{{!}}{{{след2-3+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 3}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 3}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 3}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след2-4|}}}|[[{{{след2-4}}}{{!}}{{{след2-4+|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 4}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 4}};|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 4}};]]}} {{!}} [[{{{след2-5|&#{{#expr:{{{HTML2}}} + 5}};}}}{{!}}<span style="color:grey;">►</span>]] }}}} {{!}}- {{#if: {{{HTML3|}}}| {{#iferror:{{#expr:{{{HTML3}}} - 0}}|<small>{{color|red|'''''В навигационной строке карточки обнаружены ошибки! Пожалуйста, задайте корректное числовое значение параметру «HTML3».'''''}}</small>| {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML3}}} - 5}} < 0||{{#if:{{{пред3-5|}}}|[[{{{пред3-5}}}{{!}}<span style="color:grey;">◄</span>]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 5}};|<span style="color:grey;">◄</span>]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML3}}} - 4}} < 0||{{#if:{{{пред3-4|}}}|[[{{{пред3-4}}}{{!}}{{{пред3-4+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 4}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 4}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 4}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML3}}} - 3}} < 0||{{#if:{{{пред3-3|}}}|[[{{{пред3-3}}}{{!}}{{{пред3-3+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 3}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 3}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 3}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML3}}} - 2}} < 0||{{#if:{{{пред3-2|}}}|[[{{{пред3-2}}}{{!}}{{{пред3-2+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 2}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 2}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 2}};]]}}}} {{!}} {{#ifexpr:{{#expr:{{{HTML3}}} - 1}} < 0||{{#if:{{{пред3-1|}}}|[[{{{пред3-1}}}{{!}}{{{пред3-1+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 1}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 1}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} - 1}};]]}}}} {{!}} bgcolor=lightgrey {{!}} '''{{color|black|{{#if:{{{этот3+|}}}|{{{этот3+|&#{{{HTML3}}};}}}|&#{{{HTML3}}};}}}}''' {{!}} {{#if:{{{след3-1|}}}|[[{{{след3-1}}}{{!}}{{{след3-1+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 1}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 1}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 1}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след3-2|}}}|[[{{{след3-2}}}{{!}}{{{след3-2+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 2}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 2}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 2}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след3-3|}}}|[[{{{след3-3}}}{{!}}{{{след3-3+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 3}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 3}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 3}};]]}} {{!}} {{#if:{{{след3-4|}}}|[[{{{след3-4}}}{{!}}{{{след3-4+|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 4}};}}}]]|[[&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 4}};|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 4}};]]}} {{!}} [[{{{след3-5|&#{{#expr:{{{HTML3}}} + 5}};}}}{{!}}<span style="color:grey;">►</span>]] }}}} {{!}}{{)}} }}}} {{#if: {{{Комбинация|}}}{{{HTML|}}}{{{Мнемоника|}}}| {{!}}- {{!}} colspan="2" style="font-size:100%; background:black; color:white;" align="center" {{!}} '''Характеристики''' }} {{#if: {{{Комбинация|}}}| {{!}}- {{!}} style="{{#if:{{{Без боковика|}}}|display:none;|background:lightgrey;}}" {{!}} '''{{comment|Комбинация|Форма нормализации C}}''' {{!}} '''&#{{{HTML}}};'''&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр1}}};'''{{#if:{{{Диакр2|}}}|&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр2}}};'''}}{{#if:{{{Диакр3|}}}|&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр3}}};'''}}<!-- -->{{#if:{{{HTML2|}}}|<br>'''&#{{{HTML2}}};'''&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр1}}};'''{{#if:{{{Диакр2|}}}|&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр2}}};'''}}{{#if:{{{Диакр3|}}}|&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр3}}};'''}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML3|}}}|<br>'''&#{{{HTML3}}};'''&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр1}}};'''{{#if:{{{Диакр2|}}}|&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр2}}};'''}}{{#if:{{{Диакр3|}}}|&nbsp;+&nbsp;'''◌&#{{{Диакр3}}};'''}}}} }} {{#if: {{{Оригинал|}}}| {{!}}- {{!}} style="{{#if:{{{Без боковика|}}}|display:none;|width:30%; background:lightgrey;}}" {{!}} '''{{cm|Название|Официальное название символа на английском языке, принятое консорциумом Юникода}}''' {{!}} style="width:70%;" {{!}} {{#if:{{{HTML2|}}}|'''&#{{{HTML}}};''':&nbsp;}}{{smallcaps all|{{{Оригинал|—}}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML2|}}}|<br>'''&#{{{HTML2}}};''':&nbsp;{{smallcaps all|{{{Оригинал2}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML3|}}}|<br>'''&#{{{HTML3}}};''':&nbsp;{{smallcaps all|{{{Оригинал3}}}}}}}<!-- -->{{#if: {{{Комбинация|}}}| {{#if:{{{Диакр1|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр1}}};''':&nbsp;{{smallcaps all|{{{ОригиналДиакр1}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр2|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр2}}};''':&nbsp;{{smallcaps all|{{{ОригиналДиакр2}}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр3|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр3}}};''':&nbsp;{{smallcaps all|{{{ОригиналДиакр3}}}}}}} }} }} {{#if: {{{HTML|}}}| {{!}}- {{!}} style="{{#if:{{{Без боковика|}}}|display:none;|background:lightgrey;}}" {{!}} '''Юникод''' {{!}} {{#if:{{{HTML2|}}}|'''&#{{{HTML}}};''':&nbsp;}}{{#ifexpr:{{{HTML}}} < 50000|U+{{dec2hex|{{{HTML|}}}|no|4}}|U+{{dec2hex|{{{HTML|}}}|no}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML2|}}}|<br>'''&#{{{HTML2}}};''':&nbsp;{{#ifexpr:{{{HTML2}}} < 50000|U+{{dec2hex|{{{HTML2|}}}|no|4}}|U+{{dec2hex|{{{HTML2|}}}|no}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML3|}}}|<br>'''&#{{{HTML3}}};''':&nbsp;{{#ifexpr:{{{HTML3}}} < 50000|U+{{dec2hex|{{{HTML3|}}}|no|4}}|U+{{dec2hex|{{{HTML3|}}}|no}}}}}}<!-- -->{{#if: {{{Комбинация|}}}| {{#if:{{{Диакр1|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр1}}};''':&nbsp;{{#ifexpr:{{{Диакр1}}} < 50000|U+{{dec2hex|{{{Диакр1|}}}|no|4}}|U+{{dec2hex|{{{Диакр1|}}}|no}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр2|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр2}}};''':&nbsp;{{#ifexpr:{{{Диакр2}}} < 50000|U+{{dec2hex|{{{Диакр2|}}}|no|4}}|U+{{dec2hex|{{{Диакр2|}}}|no}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр3|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр3}}};''':&nbsp;{{#ifexpr:{{{Диакр3}}} < 50000|U+{{dec2hex|{{{Диакр3|}}}|no|4}}|U+{{dec2hex|{{{Диакр3|}}}|no}}}}}} }} {{!}}- {{!}} style="{{#if:{{{Без боковика|}}}|display:none;|background:lightgrey;}}" {{!}} '''HTML-код''' {{!}} {{#if:{{{HTML2|}}}|'''&#{{{HTML}}};'''&lrm;:&nbsp;}}<code>{{cm|&&#35;{{{HTML|}}};|Десятичный код}}</code>&#160;''или''&#160;<code>{{cm|&&#35;x{{lc:{{dec2hex|{{{HTML}}}|no}}}};|Шестнадцатеричный код}}</code><!-- -->{{#if:{{{HTML2|}}}|<br>'''&#{{{HTML2}}};'''&lrm;:&nbsp;<code>{{cm|&&#35;{{{HTML2|}}};|Десятичный код}}</code>&#160;''или''&#160;<code>{{cm|&&#35;x{{lc:{{dec2hex|{{{HTML2}}}|no}}}};|Шестнадцатеричный код}}</code>}}<!-- -->{{#if:{{{HTML3|}}}|<br>'''&#{{{HTML3}}};'''&lrm;:&nbsp;<code>{{cm|&&#35;{{{HTML3|}}};|Десятичный код}}</code>&#160;''или''&#160;<code>{{cm|&&#35;x{{lc:{{dec2hex|{{{HTML3}}}|no}}}};|Шестнадцатеричный код}}</code>}}<!-- -->{{#if: {{{Комбинация|}}}| {{#if:{{{Диакр1|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр1}}};''':&nbsp;<code>{{cm|&&#35;{{{Диакр1|}}};|Десятичный код}}</code>&#160;''или''&#160;<code>{{cm|&&#35;x{{lc:{{dec2hex|{{{Диакр1}}}|no}}}};|Шестнадцатеричный код}}</code>}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр2|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр2}}};''':&nbsp;<code>{{cm|&&#35;{{{Диакр2|}}};|Десятичный код}}</code>&#160;''или''&#160;<code>{{cm|&&#35;x{{lc:{{dec2hex|{{{Диакр2}}}|no}}}};|Шестнадцатеричный код}}</code>}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр3|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр3}}};''':&nbsp;<code>{{cm|&&#35;{{{Диакр3|}}};|Десятичный код}}</code>&#160;''или''&#160;<code>{{cm|&&#35;x{{lc:{{dec2hex|{{{Диакр3}}}|no}}}};|Шестнадцатеричный код}}</code>}} }} {{!}}- {{!}} style="{{#if:{{{Без боковика|}}}|display:none;|background:lightgrey;}}" {{!}} '''UTF-16''' {{!}} {{#if:{{{HTML2|}}}|'''&#{{{HTML}}};'''&lrm;:&nbsp;}}0x{{dec2hex|{{{HTML}}}|no}}<!-- -->{{#if:{{{HTML2|}}}|<br>'''&#{{{HTML2}}};'''&lrm;:&nbsp;0x{{dec2hex|{{{HTML2}}}|no}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML3|}}}|<br>'''&#{{{HTML3}}};'''&lrm;:&nbsp;0x{{dec2hex|{{{HTML3}}}|no}}}}<!-- -->{{#if: {{{Комбинация|}}}| {{#if:{{{Диакр1|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр1}}};''':&nbsp;0x{{dec2hex|{{{Диакр1}}}|no}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр2|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр2}}};''':&nbsp;0x{{dec2hex|{{{Диакр2}}}|no}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр3|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр3}}};''':&nbsp;0x{{dec2hex|{{{Диакр3}}}|no}}}} }} {{!}}- {{!}} style="{{#if:{{{Без боковика|}}}|display:none;|background:lightgrey;}}" {{!}} '''{{cm|URL-код|UTF-8}}''' {{!}} {{#if:{{{HTML2|}}}|'''&#{{{HTML}}};''':&nbsp;}}{{hex2url|{{dec2hex|{{{HTML}}}|no|4}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML2|}}}|<br>'''&#{{{HTML2}}};''':&nbsp;{{hex2url|{{dec2hex|{{{HTML2}}}|no|4}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{HTML3|}}}|<br>'''&#{{{HTML3}}};''':&nbsp;{{hex2url|{{dec2hex|{{{HTML3}}}|no|4}}}}}}<!-- --> {{#if: {{{Комбинация|}}}| {{#if:{{{Диакр1|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр1}}};''':&nbsp;{{hex2url|{{dec2hex|{{{Диакр1}}}|no|4}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр2|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр2}}};''':&nbsp;{{hex2url|{{dec2hex|{{{Диакр2}}}|no|4}}}}}}<!-- -->{{#if:{{{Диакр3|}}}|<br>'''◌&#{{{Диакр3}}};''':&nbsp;{{hex2url|{{dec2hex|{{{Диакр3}}}|no|4}}}}}} }} }} {{#if: {{{Мнемоника|}}}{{{Мнемоника2|}}}{{{Мнемоника3|}}}| {{!}}- {{!}} style="{{#if:{{{Без боковика|}}}|display:none;|background:lightgrey;}}" {{!}} '''Мнемоника''' {{!}}<!-- -->{{#if:{{{Мнемоника|}}}|{{#if:{{{Мнемоника2|}}}{{{Мнемоника3|}}}|'''&#{{{HTML}}};''':&nbsp;}}<code>&#38;{{{Мнемоника|}}};</code>}}<!-- -->{{#if:{{{Мнемоника2|}}}|{{#if:{{{Мнемоника|}}}|<br>}}'''&#{{{HTML2}}};''':&nbsp;<code>&#38;{{{Мнемоника2|}}};</code>}}<!-- -->{{#if:{{{Мнемоника3|}}}|{{#if:{{{Мнемоника|}}}{{{Мнемоника2|}}}|<br>}}'''&#{{{HTML3}}};''':&nbsp;<code>&#38;{{{Мнемоника3|}}};</code>}} }}<!-- -->{{#if: {{{Непечатный|}}}| {{!}}- {{!}} colspan="2" style="font-size:90%; background:lightgrey; line-height:100%" align="center" {{!}} ''Данный символ не включён в [[Юникод]], и его невозможно вывести на экран как [[компьютерный символ]] за исключением тех случаев, когда символ может быть заменён на схожие по начертанию.'' }} |}{{#if:{{{Категория|}}}|[[Категория:{{{Категория|}}}]]}}<noinclude>{{doc}} </noinclude> e6v22ke0fxmsjae12zp6gg7ycm2ym2f 10 4094 18309 16647 2017-10-14T07:16:50Z Dcljr 283 just put categoyr here for now 18309 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{doc/begin|{{SUBJECTSPACE}}:{{PAGENAME:{{{1|{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}}}}|editsection={{{editsection|}}}}} {{#if:{{{1|}}}|{{#ifexist:{{{1}}}|{{{{{1}}}|{{{2|}}}|{{{3|}}}|{{{4|}}}|{{{5|}}}}}|{{#ifexist:{{SUBJECTSPACE}}:{{{1}}}|{{{{{1}}}|{{{2|}}}|{{{3|}}}|{{{4|}}}|{{{5|}}}}}|{{Документировать|{{{1}}}}}}}}}|{{#ifexist:{{SUBJECTPAGENAME}}/doc|{{{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}|{{Документировать|{{SUBJECTPAGENAME}}/doc}}}}}} {{doc/end}}</includeonly><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> 5s3du7mgo1ftyeodfncmt54frwhsf1f 0 4095 20145 19079 2020-02-01T20:26:43Z ~riley 810 lint error 20145 wikitext text/x-wiki [[Файл:White chicken egg square.jpg|thumb|267px]] # Йәнһеҙ тыуа.<br /> Ул ни булыр?<br /> Бел! ''(Йомортҡа)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 8kxww0zvtui6jkfxdt1u14um3xfp8f6 0 4096 20147 18900 2020-02-01T20:27:16Z ~riley 810 lint error 20147 wikitext text/x-wiki [[Файл:White-tailed deer.jpg|thumb|267px]] # Кем үҙендә урман йөрөтә? ''(Болан)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] e975zqcfumih9r99rymok1uxb9hci1w 0 4097 20142 16665 2020-02-01T20:26:12Z ~riley 810 lint error 20142 wikitext text/x-wiki [[Файл:Fire ants02.jpg|thumb|267px]] #Кем үҙенән ҙур һалам ташый? ''(Ҡырмыҫҡа)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] e5zz30biwbxfcva9jmr0dj81sxfji4l 0 4098 20144 19561 2020-02-01T20:26:33Z ~riley 810 lint error 20144 wikitext text/x-wiki [[Файл:Latin letter K.svg|thumb|267px]] # Кәзә башында нимә бар? ''("К" хәрефе)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] d3g9inpg0fca0btnnjteh73nn59yc2o 0 4099 20140 16671 2020-02-01T20:25:45Z ~riley 810 lint error 20140 wikitext text/x-wiki [[Файл:Domestic_Goose.jpg|thumb|267px]] # Ҡаҙ ниҙән йөҙөп китә? ''(Ярҙан)'' 2. Ҡаҙ ниңә йөҙә? ''(Аяғы һыуға теймәгәнгә)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 2ud7w6kk1yd5g6lqruopepqgv9iida9 10 4100 16674 16672 2017-09-13T17:32:45Z Ләйсән 382 16674 wikitext text/x-wiki <span style="color:{{{1|red}}}">{{{2|'''Хата: тексты һәм төҫтө күрһәтер кәрәк!'''}}}</span><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> rflxbuh79584kqropbrq6dzamorh3i3 10 4101 16675 2017-09-13T17:37:20Z Dcljr 283 template created; back later to add docs 16675 wikitext text/x-wiki {<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> lyfy0h20fph5evvhwfgz6qhlnnjnugy 10 4102 16676 2017-09-13T17:37:59Z Dcljr 283 template created; back later to add docs 16676 wikitext text/x-wiki }<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> 0e6lr3oxswlpxov1hw5pbd5pnj2gcq3 10 4103 18310 16680 2017-10-14T07:18:31Z Dcljr 283 remove unnecessary sortkey; add HTML-comment; minor whitespace changes 18310 wikitext text/x-wiki <includeonly><div style="background:#F0F8FF;border:1px dotted #8BCBFF;padding:10px;margin-top:10px;clear:both;">{{#if:{{{editsection|}}}||__NOEDITSECTION__}} <div padding-right:1em;">{{tlinks|lc={{{1}}}|diswatchlink=yes}}</div><span style="font-size:11pt;line-height:11pt;">[[Файл:information.svg|20px|Документация|link=|alt=(i)]]&nbsp;Документация</span>{{якорь|Документация|doc}} ----</includeonly><!-- the open 'div' element is closed in {{doc/end}} --><noinclude> {{doc-inline}} {{tl|doc}} исемде һәм навигацияны төҙөү өсөн ҡуллана. Шулай уҡ ҡарағыҙ: * {{tl|Doc/end}} [[Категория:Ҡалыптар:Ҡалыптарҙы документлаштырыу өсөн]] </noinclude> ntichs9xxf4gu9c7fknefik7rb3z35t 10 4104 18311 16679 2017-10-14T07:18:34Z Dcljr 283 remove unnecessary sortkey; add HTML-comment; minor whitespace changes 18311 wikitext text/x-wiki </div><!-- closes 'div' opened in {{doc/begin}} --><div style="background:#f0f8ff; border:1px dotted #8bcbff; padding:10px; margin-top:10px"> ''Во избежание поломок страниц, использующих данный {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Модуль|модуль|шаблон}}, желательно экспериментировать в {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Модуль|[[Модуль:Песочница|Песочнице для модулей]]|своём [[ВП:ЛП|личном пространстве]]}}.'' </div><noinclude> {{doc-inline}} Шулай уҡ ҡарағыҙ: * [[Ҡалып:Doc/begin]]. [[Категория:Ҡалыптар:Ҡалыптарҙы документлаштырыу өсөн]] </noinclude> 57ja7ujfltxx4loclw2rk632qc3h19s 0 4105 20143 16686 2020-02-01T20:26:22Z ~riley 810 lint error 20143 wikitext text/x-wiki [[Файл:Illustration Populus tremula0.jpg|thumb|267px]] #Ниндәй ағас елһеҙ шаулай? ''(Уҫаҡ)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 3gnl311svir4z2k8l8odw3lmboasy9l 0 4106 19286 19285 2018-04-16T11:57:50Z Alfiya55 389 19286 wikitext text/x-wiki * Выступ — суҡаҡ * Выступы-останцы — суҡаҡ-ҡалдыҡ тауҙа * Залежи — ятыш * Излом — һынылыш * Канальцы в теле камня — таш эсендәге бушлыҡтар * Обломочный — һыныҡ * Побежалость — төҫө үҙгәргән ҡатлам, бөҙөр төҫ менән ҡапланыу (?) * Поднятие — ҡалҡыу * Прогиб — бөгөл * Раковистый — ҡыуыш * Свод — көмбәҙ * Седловина — билән * Слюдистые сланцы — слюдалы һәүерташтар * Съемки — күсермә алыу * Толстотаблитчатый (кристалл) — ҡалын пластинкалы (кристалл) * Тузбекское проявление в Кизило-Уртазымской синклинали — Ҡыҙыл-Урғаҙа синклиналенең Тоҙбәк сығанағы * Ювелирное дело — зәргәрлек эше [[Категория:Һүҙлектәр|Экология, тәбиғәт, геология]] 4jyss2r3qpm7dl2o0add744nc4zyfrr 1 4107 16689 2017-09-14T03:46:00Z Alfiya55 389 "*Побежалость - **Свойство металла менять окраску при нагревании. **Пестрая, рад…" исемле яңы бит булдырылған 16689 wikitext text/x-wiki *Побежалость - **Свойство металла менять окраску при нагревании. **Пестрая, радужная окраска минерала, образующаяся при окислении. p5d0p2z9rocqxdvytm7ao70rjgfbgp7 0 4108 24769 20139 2023-02-09T15:15:30Z Aidar254 420 24769 wikitext text/x-wiki [[File:Knight-chess.jpg|thumb|267px]] #Ниндәй ат кешнәмәй? ''(Шахмат аты)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 65fgjqy3ndfuhhtl3rvahvusoqwjh2t 0 4109 16697 16696 2017-09-14T07:14:24Z Азат Хәлилов 311 16697 wikitext text/x-wiki [[Файл:Сосульки город Харьков 2010 год.JPG|thumb|267px|]] #Нимә өҫтән аҫҡа табан үҫә? ''( Түбә аҫтындағы боҙ )'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] e838isf9aj00v4axd26yp4p6uzakm78 0 4110 20148 18844 2020-02-01T20:27:25Z ~riley 810 lint error 20148 wikitext text/x-wiki [[Файл:SpooSpas teeth.jpg|thumb|150px]] # Ниндәй ерҙе ҡараңғыла ла табалар? ''(Ауыҙҙы)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 9rgw8cwg8yl5himffk4xeyv0p00wyue 0 4111 16703 16702 2017-09-14T07:27:28Z Азат Хәлилов 311 16703 wikitext text/x-wiki [[Файл:Milk glass.jpg|мини|справа|210пкс|]] #Ниндәй күлдең төбө күренмәй? ''(Һауыттағы һөттөң)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] dxvl3i226yk819vdnxm9ubh6b3f1221 0 4112 20141 16964 2020-02-01T20:25:54Z ~riley 810 lint error 20141 wikitext text/x-wiki [[Файл:Rooster 1 AB.jpg|thumb|267px]] # Ниндәй тараҡ тарарға ярамай? # Ниндәй ураҡ урырға ярамай? (Әтәс тажы менән әтәс ҡойроғо) 3. Әтәс алтыһы тулғас ни эшләй? ''(Етегә сыға.)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] tqmdb3rtrwttxdz12a02apemwu4epow 0 4113 16711 16710 2017-09-14T07:40:36Z Азат Хәлилов 311 16711 wikitext text/x-wiki [[Файл:Grass summer.jpg|thumb|300px]] # Сәсмәй, нитмәй,<br /> Нимә үҫә донъяла? ''(Үлән)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] cvsjdyh0m0cr5nmrlekktyeyppw1115 0 4114 19075 16718 2018-02-08T18:51:06Z Aidar254 420 19075 wikitext text/x-wiki [[File:REM-søvn.jpg|thumb|right|200px|]] # Бер кеше төшөндә диңгеҙгә балыҡ тоторға сығып китә. Диңгеҙҙә дауыл ҡуба ла кәмә бата башлай. Кеше ҡысҡыра, ярҙам һорай — уға һис ярҙам итеп булмай.Нисек ҡотҡарырға? ''(Йоҡоһонан уятырға)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] a6y2vo4sjjtmcmcxdkc0rqq604uxigg 0 4115 19587 16741 2018-08-30T14:21:11Z Aidar254 420 19587 wikitext text/x-wiki [[Файл:Гуси в деревне.jpg|right|300px|thumb|]] # Бер ҡаҙ килә, ти. <br /> Бер төркөм ҡаҙ ултыра икән.<br /> "Әссәләмәғәләйкүм, йөҙ ҡаҙ!" — тип әйткән, ти, теге ҡаҙ. Ултырған ҡаҙҙар: "Беҙ йөҙ түгел. Беҙҙең хәтле бер өлөш, тағы бер өлөш, тағы ярты өлөш, тағы сирек өлөш, һин үҙең ҡушылһаң, беҙ йөҙ булабыҙ".<br /> Унда нисә ҡаҙ булған?<br /> 36+36=72<br /> 72+18=90<br /> 90+9=99 <br /> 99+1=100 <br /> Киренән һанарға. <br /> 100-1=99<br /> 99-18=72....<br /> Иҫкәрмә: "36-ны тапҡас, ҡушһаң да була". [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 6w6jfiryqkcp088xoy1k84eyyfpgv6f 0 4117 18222 16740 2017-10-13T18:37:33Z Dcljr 283 keep only more-specific category, with sortkey 18222 wikitext text/x-wiki * Посол — илсе * Посланник — кесе илсе [[Category:Һүҙлектәр|Сәйәсәт]] f2zuwvj14oz6wu1u59twn3ouvdc4uvk 0 4118 19068 16737 2018-02-08T18:47:19Z Aidar254 420 19068 wikitext text/x-wiki [[Файл:Kuniyoshi Utagawa, For cats in different poses.jpg|thumb|200px|«Дүрт бесәй". Утагава Куниёси]] #Мөйөш һайын бер бесәй.<br /> Дүрт бесәйҙең ҡаршыһында тағы өсәр бесәй.<br /> Бүлмәлә бөтәһе нисә бесәй? ''(Дүрт бесәй)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] atqfau9tsb5ospivst2jz082fy23wzl 0 4119 18835 16733 2017-12-25T12:28:17Z Aidar254 420 18835 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cyrillic letter A (v2).svg|thumb]] # "Тау"ҙың уртаһында нимә бар? ''("А" хәрефе)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] sgihznbawow8jtum4v0klfbmv7n1268 14 4120 18812 16742 2017-12-19T17:12:46Z ZUFAr 381 18812 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} [[Категория:Башҡортостан]] knx74u1rhu2ws84j8qz8dvfm3qzfxkl 14 4121 16744 2017-09-15T19:45:27Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортса]]" исемле яңы бит булдырылған 16744 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортса]] 2kfcj5f4h1u6vuk9h3h4mhlo4iwxbid 0 4122 16749 16748 2017-09-16T16:19:40Z Азат Хәлилов 311 16749 wikitext text/x-wiki [[Файл:Cyrillic letter Oe.png|thumb|400px]] #Тәҙрә "төбөн"дә нимә бар? ''("Ө" хәрефе)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] h0cgemxoqejb4kkb6y452etx1fox08b 0 4123 19564 16755 2018-08-28T09:51:41Z Aidar254 420 19564 wikitext text/x-wiki [[Файл:Physical World Map 2004-04-01.jpeg|thumb|200px|Донъя картаһы.]] # Һыу ҡайҙа ҡоро була? ''(Географик каратла)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 8df7vlfwo4uk0sqm6zmlgsfdv7bqlsw 0 4124 16765 16764 2017-09-17T13:49:54Z Азат Хәлилов 311 16765 wikitext text/x-wiki [[File:Arabic Numerals.svg|thumb|300px| ]] [[Файл:Chest Russia XVIII century 0.jpg|thumb|300px|]] # Беренсе, икенсе,<br /> Өсөнсө, дүртенсе, <br /> Бишенсе, алтынсы, <br /> Етенсе, һигеҙенсе,<br /> Туғыҙынсы, унынсы —<br /> Ул ни? — Беренсеһе — беләү,<br /> Икенсеһе — игәү, <br /> Өсөнсөһө — өсаяҡ, <br /> Дүртенсеһе — дүрткел һандыҡ,<br /> Бишенсеһе — бешкәк, <br /> Алтынсыһы — ашыҡ, <br /> Етенсеһе —Етегән йондоҙ,<br /> Һигеҙенсеһе — һикерәндәк,<br /> Туғыҙынсы — тумыртҡа, <br /> Унынсыһы — сыбар ала йомортҡа. [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] ayulqvc80vakyb11itbgaphq7p1gb99 0 4125 19043 16772 2018-02-08T18:34:37Z Aidar254 420 19043 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hand written 7.png|справа|150px]] # — Был донъяла ете нимә юҡ? Ул ни? — Күккә менергә баҫҡыс юҡ, <br />Йомортҡала йөй юҡ, <br />Күктән төшөргә сылбыр юҡ, <br />Атта мөгөҙ,<br /> Һыйырҙа ял, <br />Ҡошта һөт, <br />Ташта тамыр юҡ. [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] fks1zaqh1349nvdi4w4k9j4i6wzc7ky 0 4126 18813 18521 2017-12-20T05:08:44Z Ләйсән 382 Ләйсән [[ОЛАТАЙЫМ ХӘТИРӘЛӘРЕ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Олатайым хәтирәләре]]: хаталы 18813 wikitext text/x-wiki '''КҮҢЕЛ ЙӘДКӘРЕ''' 2014 йыл, "Таң", 2 август, шәмбе, № 89 (9717) Минең олатайым Күжәбаев Миңлеғәле Әбүбәкир улы Әтек ауылында йәшәй. Ул бик аҡыллы һәм үтә лә түҙемле кеше. Уй-кисерештәрен тышҡа сығарып бармай. Беҙ, ейәндәре, шаярып эш боҙоп ташлаһаҡ та әрләмәй, ипле генә итеп улай эшләргә ярамағанлығын аңлата. Үтә шаярмайбыҙ инде, сөнки сабыр йөрәкле олатайҙың йөрәге ауыртҡанлығын беләбеҙ. Олатайым хеҙмәт ветераны. Заманында ил күргәнде күргән, ауыр тормош һынауҙары үткән ул. ==ОЛАТАЙЫМ ХӘТИРӘЛӘРЕ== - Ырғыҙлы леспромхозында ОРС магазины асылғас, иҫәп-хисапҡа шәп, тип, 1936 йылда атайымды ғаиләһе менән шунда эшкә ебәрәләр. Мин 1939 йылда Ырғыҙлыла тыуғанмын. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, кире тыуған ауылына – Әтеккә ҡайталар. Әсәйем Мәхмүзә 29 йәшендә генә 5 бала менән атайымды һуғышҡа оҙатып ҡала. Ул осорҙа ҡыҙылса ауырыуы ныҡ көслө була, биш баланың икәүһе үлә, мин саҡ-саҡ тере ҡалғанмын. Әтек ете йыллыҡ мәктәбен 1954 йылда тамамланым. Ул саҡта “Ҡыҙыл юл” промартеле бар ине. Бер йыл өйҙә септә һуғып, арҡан ишеп торҙом. Артелде колхозға әйләндергәс, беҙҙе Күркәтауға ағас ҡырҡырға ебәрҙеләр. Ҡул менән бысып йығаһың, әрсейһең, ботағын үртәйһең, түңгәген дә әрсетә торғадар ине. Әтеккә ялға саңғы менән ҡайтып йөрөй торғайным. Яҙ еткәс, сәсеүгә прицепщик итеп ебәрҙеләр. Сәсеүгә төшкәс, бер трактор эшләмәй ҙә ҡуя. Элек бер айлыҡ курс бөткән тракторсыларға тракторҙың аппаратын асырға рөхсәт итмәйҙәр. Тракторсы Сәйфуллин Насип еҙнәм (мәрхүм инде, ауыр тупрағы еңел булһын) менән эшләмәгән аппаратты йөкмәп, йәйәүләп Байназарға РТС-ҡа киттек. Эшләтеп алдыҡ та, ҡайтырға булдыҡ. Шул осорҙа РТС-та заправкала Әтектән Ишдәүләтов Әбүбәкир ағай эшләй ине. Ул беҙгә: “Ана, яр башында дүрт ағас ята, 4 метр оҙонлоғо, шуны кәшмәкләп ҡайтығыҙ”, - тип кәңәш итте. Беҙ кәшмәк менән ҡайтырға сыҡтыҡ. Тимер ауылына яҡын урында бик ҡаты шаршы бар икән, еҙнәм: “Һин йәбешеп тик кенә ултыр”, - тине. Шаршыны төшкәс, һыу ҡапыл минең түш тәңгәленән булды. Еҙнәм артына әйләнеп ҡараһа, минең йөҙ ап-аҡ булған, Хоҙай үҙе һаҡлағандыр инде. Тимер ауылында бер ағайҙарҙа йоҡланыҡ. Ул ағай ярҙам итеп, шунда бер ырҙындың ике оҙон урҙаһын алып, кәшмәктең ике яғына ҡуйып, ҡурҡмай ғына ҡайтып киттек. Ҡана тамағынан йәйәүләп ҡайттыҡ (Иҙел Әтектән сама менән 6-7 саҡырым алыҫлыҡта). Был 31 апрель көнө ине. Икенсе көнөнә, 1 майҙа, тырмаға төшөп киттек. Сәсеү бөткәс, РТС-тан өс С-80 тракторы килде. Беҙҙе - Фәхрәзе Айытбаев, Юнир Ямғурсин (Юнир, мәрхүм инде) һәм мине Тарыуал яланына коршовкаға ебәрҙеләр. Мин Монасиптан Хәмзә ағай тракторында, Фәхрәзе Иманғолов Илгизәр ағай тракторында, өсөнсөһөндә – Юнир мәрхүм. Йөҙйәшәр ҡайындарҙы йолҡоп, ялан ситенә, урманға һөйрәтәбеҙ. Йолҡорға бер тракторҙың көсө етмәй, икәүләп тарталар һәм икәүләп һөйрәтеп алып китәләр. Бригадир Уйылдан бабай Ишбулатов бик мәрәкәсел булды. Яланға Кәней участкаһынан ярҙамға эшселәр килә торғайны. Төрлө милләт кешеләре бар, күбеһе немецтар. Төш мәлендә улар тышта ултыралар. Уйылдан бабай мәрәкә эшләйек тип: “Берегеҙ Ганс, икенсегеҙ – Мүллер, өсөнсөгөҙ Киллер булаһығыҙ. Мин һеҙҙе берәм-берәм ҡысҡырып саҡырам, һеҙ өйҙән сығаһығыҙ”, - тип өйрәтеп ҡуйҙы. Бер аҙҙан: “Ганс, атҡа бар! Мүллер, тырмаға сыҡ! Киллер, һыуға бар!”, - тип һөрәнләй. Тегеләр аптырай. “Һеҙҙә лә немец исемдәре бармы ни?” – тип иҫтәре киткән. “Һу-у-у, ауылда күп улар”, - ти икән бабайыбыҙ. Оло Салажыла сиҙәм һәм ҡалдау ерҙәрҙе һөрөп ятабыҙ. Бер көн мине ауылға аҙыҡ-түлеккә ҡайтарырға булдылар. Тракторсылар бригадаһының бригадиры булып Әхмәҙей ағай Бейембәтов эшләй ине. “Ана, минең атты эйәрләп мен дә, ҡайтып кил”, - ти. Мин атты эйәрләп менеп, юлға сыҡтым. Ат йөрөмәй ҙә ҡуя. Бара биргәс, кире боролоп килдем: “Лутсы мин йәйәү йүгерә-атлай аттан шәберәк ҡайтам”, - тип атты ҡалдырып ҡайтып киттем. Иртәгәһенә ауылдан икенсе ат менеп килдем, килһәм: “Ат үлде, һин ҡайтҡас күп тә торманы”, - тип торалар. 1962 йылдарҙа ат сапҡысы менән бесән сабырға ҡуштылар. Бәләкәй Салажыла ятабыҙ. Мин Әлмөхәмәт тигән яланды сабып бөттөм дә, салғыларҙы күтәреп, дилбегәләрҙе алып өлгөрмәнем, аттар сабып сығып ҡайттылар ҙа киттеләр. Мин арттарынан йүгерәм. Тройка шарт та шорт саба. Ҡашҡабейә йылғаһын тәгәрмәстәр теймәй сыҡҡандар. Мине аттарҙан тапалып ҡалғандыр тип, Фәйзулла Абдрахманов һ.б. ҡаршы килә яталар. 1962 йылдың ҡышында Мәләүез автомәктәбендә 4 ай уҡып, водитель танытмаһы алып сыҡтым. Иҫке генә ГАЗ-51 автомашинаһы бирҙеләр. Уны йүнәтеп алып, эшләп йөрөнөм. Ул осорҙа совхозда сусҡа көтәләр ине. Хөсәйенов Миңлебай ағай мәрхүм менән сусҡаларҙы Белорет ит комбинатына ташыныҡ. «Бөрйән» совхозы директоры Исмәғил Ғәбитов ине. Төҙөлөш бригадаһы төҙөп, һыйыр һарайҙары һалдыртты. 1957- 1960 йылдарҙа Себер яҡтарында хеҙмәттә һалдат бутҡаһы ашап ҡайттым. Әтеккә фельдшер булып эшкә килгән Фәниә Күлбаева менән өйләнешеп, биш балаға ғүмер бирҙек. Мин эсмәгәс, келәт мөдире итеп тәғәйенләнеләр. Эш хаҡы 70 һум, шул эш хаҡына тағы ла заправщик һәм кассир эшен дә башҡарырға кәрәк. Бүлексәлә тракторҙар күп, машина өсәү. Машиналарҙы заправкалау өсөн бензинды һыйышлыҡтан биҙрә менән һоҫоп алып бирергә кәрәк, ә тракторҙарға солярканы һыйышлыҡтан ағыҙып заправкалайым. Оҙаҡ йылдар бензин-май менән эшләгәнгәлер инде, тәнгә күкһел таптар сыға башланы. Кассир айына ике тапҡыр совхоз кассаһына аҡса алып ҡайтырға тейеш. Сиғандарға йөк аты биреп, бүлексәгә бик шәп рысак аты алып ҡалдылар. Санаға ла, һыбай йөрөүгә лә бик шәп ине. Бейек кәүҙәле, оҙон ғына буйлы. Бер көндө шуны менеп,совхозға аҡса алырға сыҡтым. Ҡана яланын сыҡҡайным, ат ҡапыл алғы аяғынан һөрөнөп китте. Арт аяғы бейек булғас, мин эсем менән эйәр башына эләгеп барып төштөм. Эс ныҡ ауырта. Бөрйәнгә саҡ-саҡ барып еттем. Табипҡа күренергә кәрәк. Ул ваҡытта поликлиника Ленин урамында, бер ҡатлы ағас йортта ине. Инеп бара инем, Рәхим Хамматович сығып килә. Хәлемде һөйләп биҙем. Атты Дамир Ғиниәтуллинға биреп ҡайтарҙым, ә мине дауаханаға һалдылар. Иртәгәһенә самолет саҡыртып, Өфөгә республика дауаханаһының урология бүлегенә оҙаттылар. Әле, Аллаға шөкөр, йөрөйөм, әммә II төркөм инвалды булып ҡалдым. Төрлө ауыр эштәрҙең касафаты инде. Колхоз-совхозда 25 йыл эшләгән өсөн Хеҙмәт ветераны миҙалы бирҙеләр. Өс йыл буйы сиҙәм һәм ҡалдау ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн дә миҙал менән бүләкләнеләр. Хәтирәләремде йыр юлдары менән тамамлайым: Ҡайҙа ғына бармай, ниҙәр күрмәй Ир егеткәй менән ат башы... ... Алыҫ үткәндәрҙе иҫкә төшөрөүе лә еңел түгелдер олатайыма. Ул үҙенең атаһының һәм бик күп туғандарының һуғыш ҡорбаны булыуҙарын, үҙенең етемлектә, аслыҡ-яланғаслыҡта ыҙалап үҫеүен, бәләкәй генә иңдәренә ауыр йөктөң иртә ятыуын, ауырлыҡтарға теш ҡыҫып түҙеүҙәрен һөйләмәй. Ауыр хәтирәләрен ул йөрәгенең иң төпкөлөнә бикләгән. Илағандыр ҙа... Өс йәштән генә атайһыҙ ҡалыуы, әсәһенең башҡа кейәүгә сыҡмай, ғүмерен ирен көтөп үткәреүен (олатайҙың атаһы хәбәрһеҙ юғалған булған) күреп үҫеүҙәре бик еңелдән булмағандыр. Шундай ҡаяташтай сабырлыҡҡа хайран ҡалырлыҡ. Тормошона, үткәненә һис зарланмай, шулай булырға тейеш тип, Аллаһы Тәғәләгә риза булып, барына шөкөр итеп йәшәй ул. Таңатар АҪЫЛҒУЖИН. Мораҙым ауылы. [[Category:Иҫтәлектәр]] [[Category:Бөрйән районы]] fpwrjtbgdmy2nhnfjj4ip1nvd2z502w 0 4127 20052 19622 2020-01-14T18:27:30Z Айсар 394 /* Йолаларҙа – халыҡ аҡылы */ 20052 wikitext text/x-wiki '''АҠҺАҠАЛ ҺҮҘЕ''' ==Йолаларҙа – халыҡ аҡылы== 1960-сы йылдар аҙағында беҙ ҡайнымдар менән бергә, ике ат егеп, Берлек аша Ғәлиәкбәргә ҡунаҡҡа юлландыҡ. Ул көндө Берлектә йоҡлап, икенсе көнө Ғәлиәкбәргә барып еттек. Юлда ҡаршы аттар тап булғыланы. Беҙ юл биргәнсе, уларҙың аттары көрткә төшөп урап үтә лә китә. Ә беҙ бригаданың шәп аттарын егеп алған булғайныҡ. Беҙҙекеләр тәрән көрттән саҡ-саҡ сыға. Бер Ғәлиәкбәргә барғанда, көнөнә барып етер өсөн, юлда сәй ҡайнатып эсергә утын, аҫҡаҡ, баҡырсалар һалып алдыҡ. Баҙал тауының ҡап уртаһында сәй ҡайнатып эсеп, аттарға һоло ашатып, имен-аман барып еттек. Ғәлиәкбәр ауылы ултырған урын киң, иркен. Таҡыясусаҡ тауы ҡунаҡтарҙы күкрәк киреп ҡаршы ала, оҙатып ҡала. Ул ваҡыттарҙа шулай йыраҡ ауылдарға ла халыҡ ат менән йөрөнө. Юлда уйҙарға сумып, тәбиғәткә һоҡланып, уның тынын тыңлап ял итеп йөрөй торғайныҡ. Ә хәҙер машина тәҙрәһенән бөтә тәбиғәт күренештәре күренмәй ҙә ҡала, тейешле урынға һә тигәнсе бараһың да етәһең. Элек ауылдан-ауылға дуғалап ҡунаҡҡа саҡырыу көслө булды. 8-10 өйләп саҡыра торғайнылар. Бер аҙ күңелләнеп алғас, уйын-көлкө башлана. Ғаилә, ауыл хәлдәрен һорашабыҙ. Йыр-бейеүгә ҙур урын бирелә. Ғәлиәкбәрҙәр йыр-бейеүгә бик оҫта булды. Шул саҡтағы бейеүҙәр һаман күҙ алдында, моңло йырҙар ҡолаҡта. Йәш килендәр, ҡыҙҙар, егеттәрҙән башлап ололарҙың барыһы ла бейене. Оло ғына йәштәге кешеләрҙең өс таған бейеүҙәрен ҡарап ултырыуы үҙе бер күңел ҡыуанысы була торғайны. Иң оло ҡоҙабыҙ Яҡуп ҡарт таҙа, мөһабәт кәүҙәле, имән шикелле ир булды. Йәш сағында спорт менән шөғөлләнһә, бокс йәки штанга күтәреү буйынса донъя чемпионы булыр ине, валлаһи. Ул үҙе йыр-бейеүгә бик үк ҡатнашмай, “Байыҡ” конкурсының алып барыусыһы Рита Өмөтбаева шикелле, йыр-бейеүҙәрҙе күҙәтеп, ҡунаҡтарға дәрт өҫтәп ултырыр ине. Ҡунаҡтар барыһы ла бер-береһенә яғымлы, үпкәләш-талаштың ни икәнен дә белмәйҙәр. Бар сағында эсеп ҡалайым тигән уй ауыл халҡына бөтөнләй ят булды. Ҡунаҡта өйҙән-өйгә йөрөп, ауыл халҡының көнитмеше, йәшәйеше менән танышаһың. Ҡунаҡ өс көнгә һуҙыла. Ҡайтырға сыҡҡанда ауыл осона тиклем оҙата киләләр. Унда ла уйын-көлкө ойоштороп, ҡайһы саҡта хатта кире бороп ауылға алып ҡайтып, иртәгәһенә оҙаталар ине. Халыҡ шулай эсеүҙе алға ҡуймай ғына матур, татыу йәшәне. Ә хәҙер тормош бөтөнләй үҙгәрҙе. Эсергә тапһалар, уны шунда уҡ эстәренә бушатыу яғын ҡарайҙар. Ҡайҙа ул элекке һымаҡ мәжлес ҡороп, ил-көн хәлдәрен һөйләшеп, матур итеп мәрәкәләшеп, йырлап-бейеп ултырыуҙар. Яйлап халҡыбыҙҙың матур йолалары онотола бара. Бала тыуғандан алып йәш туйҙары үткәреү яйлап ҡунаҡ мәжлестәре йолаһын ҡыҫырыҡланы. Эскеле мәжлестәр киң ҡолас йәйҙе. Йәш туйлауҙар, нимәнелер йыуыуҙар кеше тыуғандан алып теге донъяға киткәнгә тиклем дауам итә. Әүәле бер ҡыҙыҡ йола булды – ҡунаҡ ҡайтыр мәлдә тыштан өй мөйөшөн берәй әйбер менән өйҙәгеләр ишетерлек итеп туҡылдата торғайнылар. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, халҡыбыҙҙың матур йолалары онотола бара. Уларҙың урынын ҡырағай йолалар баҫа барыуы аяныс. Ошо бәләкәй генә йолаларҙа – халҡыбыҙҙың күңел, рух, әхләҡ сағылышы. Әкрәм ӘМИНЕВ, Мораҙым ауылы. <small>2014 йыл, "Таң", 5 август, шишәмбе, № 90 (9718)</small> [[Category:Йолалар]] [[Category:Бөрйән районы]] iqfgmgvbqdkji8j1w46p06b5z1v30oi 0 4128 18953 18524 2018-01-15T05:03:39Z Алтынша 513 /* Кейекбай ауылының дин әһелдәре */ 18953 wikitext text/x-wiki '''Мәсеттәрҙең дә бар тарихы''' {{Subjects|Кейекбай}} ==Кейекбай ауылының дин әһелдәре== 1859 йылда [[w:Бөрйән районы|Бөрйән районының]] [[w:Кейекбай|Кейекбай ауылы]] мәхәлләһенең тәүге мәсете төҙөлөп файҙаланыуға тапшырылған. Ауылда йәмғеһе: 371 ир-ат, 310 ҡатын-ҡыҙ булған. Унда [[w:Мәндеғол|Мәндәғолдан]] (4 саҡырым), [[w:Аҡбулат|Аҡбулаттан]] (8 саҡырым) мәсеткә йөрөгәндәр. Рәсәй Эске Эштәр Визаратының (Министрлығының) Ырымбур виләйәте идарараһы (ЫВИ) тарафынан 1875 йылдың 17 июнендә раҫланған. 2022-се Мәншур, имам Юлтимеров Заһитулла Фәйзулла улы (1825 -1909 йй.) Ырымбурҙағы “Хөсәиниә” мәҙрәсәһендә уҡыған. Ауылда тәүге мәсет төҙөтөүгә өлгәшкән. 1895 йылда мәзин Юлтимеров Зәйнулла Фәйзулла улы, 1910 йылда имам-хатип (мөғәлим) Фәйзуллин Ғәбделҡәйүм Заһитулла улы эшләгән. Оло йәштә булыуына ҡарамаҫтан, тәжрибәле, абруйлы аҡһаҡал, имам-хатип Юлтимеров Заһитулла батша Николай II-нең указы менән яңынан мәсет төҙөүгә ризалыҡ алып (нәҫеле муллалар затынан, улдарынан Фәйзуллин, Алтыншин, Хәйруллиндар тарала) юғарыла әйтелгән имам, мәзин туғандары менән берлектә үҙ аҡсаларына яңы мәсет төҙөлөшө эштәренә етәкселек иткән. 1894-1895 йылдарҙа Кейекбай ауылында иҫке мәсетте һүтеп, йәнә яңынан мәсет төҙөү өсөн Мәсем тауы яғынан халыҡ ат менән ҡарағас ағасы ҡырҡып ташый башлай. Мәсетте бурарға Үрге Әүжән урыҫтары саҡырыла. 1905 йыл 7×12 ҙурлыҡтағы ҡарағас мәсет яңынан файҙаланыуға тапшырыла. 1905 йылда имам-хатип вазифаһын Алтыншин Заһитулла Фәйзулла улы башҡара. 1916 йылдар тирәһендә, ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә, мәсет мәҙрәсәгә үҙгәртелеп, мәҙрәсә мөҙәрисе, мөғәллим булып эшләгән. Мәҙрәсәлә үрҙә әйтелгән ауылдарҙан тыш, Ғәҙелгәрәйҙән дә шәкерттәр уҡый. Артабан муллалыҡ вазифаһында улы Алтыншин Фитратулла (1905 йылғы) 1929-30 йылдарғаса эшләй, һуңынан мәсет ябылып ҡуйыла. Фитратулланы “Яңы тормош” колхозында эшләп йөрөгәнендә, 1937 йылдың 31 авгусында төнөн килеп алып китәләр. Нахаҡҡа хөкөмгә тарттырылып, 10 йылға иркенән мәхрүм ителеп, 12 йыл йөрөп, кире әйләнеп ҡайтҡан. XX быуаттың 30-сы йылдарында нахаҡҡа хөкөмгә тарттырылып, һөргөнгә ебәрелеп, сәйәси золом ҡорбаны афәтен кисергән муллалар: 1930 йылда Алтыншин Дәүләтғәле Ғәлләм улы (1901 йылғы) ҡулға алынған, 1932 йылда имам-хатип Алтыншин Ханнан Заһит улы (1894 йылғы) 5 йылға иркенән мәхрүм ителгән. Ошо уҡ йылдың 18 июлендә Шәрәфетдиндең ике кәлешенән өс улы: *Алтыншин Лотфулла (1882 йылғы), белемле, *Алтыншин Нурмөхәмәт (1865 йылғы), *Алтыншин Ырыҫмөхәмәт (1851 йылғы) ун йылға иректән мәхрүм ителгәндәр, кире әйләнеп ҡайта алмағандар. *Алтынсурин Дәүләтғәле Ғәлләм улы ла (1876 йылғы) ҡулға алынып, шул уҡ йылда кире аҡланған. Мулла Ҡунаҡбаев Һаҙый Хәйрулла улы (1910 йылғы), “Яңы тормош” колхозы бухгалтеры, комсомол ағзаһы, 1937 йылдың 17 декабрендә 10 йылға иркенән мәхрүм ителеп, иҫән-һау йөрөп ҡайтҡан, 1959 йылдың 11 декабрендә аҡланған. 1937 йылда Алтыншин (Фәйзуллин) Хәбир Заһит улы (1888 йылғы) ун йылға иркенән мәхрүм ителгән. 1940 йылда ла дин әһеле Мырҙабаев Ғәйзулла Мирсаяф улы (1888 йылғы) 5 йылға иркенән мәхрүм ителгән, Кейекбай ауылының дин әһелдәре кире әйләнеп ҡайтмаған. Революциянан һуң, Башҡортостанда меңәрләгән мәсет емерелә, манаралары ҡолатылып, клубтарға, колхоз-совхоз келәттәренә, утынлыҡтарға, хужалыҡ биналарына әйләндерелә. Шул осорҙа Кейекбай мәсете лә үҙгәреш кисергән: иң тәүге мәктәп, унан колхоз идаралығында контора булып хеҙмәт иткән. Байтаҡ йылдар ауыл клубы булды, мәктәп спортзалы итеп йыһазландырып ҡулландылар, мәктәп бинаһы ла булды. Аллаға шөкөр, һуңғы осорҙа йәмғиәтебеҙ дин, иман йәһәтенән яңырыу кисерә. 2012 йылдың июнь айынан алып быуаттан артыҡ ултырған (113 йыл) ҡарағас мәсет бинаһы халыҡҡа ҡайтарылды. Мәзин вазифаһын Сафин Әмир Ғәлимйән улы башҡара. Мәсет яңынан ремонтланды, баҡса рәшәткәләре яңыртылып буялды, ти Әмир ағай Сафин. Уның маҡсаты изге – кешеләрҙе изге йортҡа йөрөтөү, үҙ аллы доға уҡырға өйрәтеү, ауылыбыҙға иман ҡайтарыу. Йома һайын Ғәфифә Ибраһимова, Сания Исламова, Гөлдәр Хәйруллина, Зөлфирә Алтыншина, Зөлхәмирә Әминева, Миңзәлә, Фәриә, Вазифа Ырыҫҡоловалар һ.б мәсеткә килеп, аят, сүрәләр уҡып ҡайталар. Мәсеттәрҙең дә үҙ тарихы бар. Кейекбай мәсете Башҡортостаныбыҙҙа быуаттан ашыу ултырған һәм һаҡланған мәсеттәр иҫәбендә. (Яңы мәғлүмәттәр еткереүселәргә рәхмәтле булыр инем. Д. АЛЛАБИРҘИН. [[Category:Бөрйән районы]] 92zzszb3q9dl9lqc53k7smxaw9n75r5 2 4129 24275 24258 2022-02-16T19:42:35Z Base 1073 Base [[Ҡатнашыусы:Vanished user jfyedt7]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы:Brubaker610]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Vanished user jfyedt7|Vanished user jfyedt7]]» в «[[Special:CentralAuth/Brubaker610|Brubaker610]]» 16780 wikitext text/x-wiki {{#babel:ba-0}} dxjyjhn4c109zve7ca60129f0l2krg6 0 4130 24369 24368 2022-05-25T19:05:05Z 185.169.101.251 24369 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Ҡолғана}} '''Ҡолғана ауылы'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районына ҡараған ауыл. Ул иҫ киткес матур урында – саф һауалы, һирәк осрай торған бәрҙе һәм башҡа балыҡтарға бай йылғалар буйында, һылыу ағаслы тауҙар ҡосағында урынлашҡан. ==Ҡолғана ауылы тарихы== 1816 йылда Ярылғап ауылынан 15 ғаилә Үҙән йылғаһы буйындағы хозур тәбиғәтле бик матур урында Ҡолғана ауылына нигеҙ һалалар. Шулай уҡ бында Ярылғаптың улы Нарынбай һәм зауряд-сотник Байғусҡар һәм Ишбулдылар ҙа йәшәгән. Әлеге көндә уларҙың зат-ырыуынан Шаһимырҙанов Фауарис бар. Ҡолғана ете йыл тыу йөрөгән бейәне һуйҙырып, ауылда йәшәгән ырыу- ҡәбиләләрҙе һый-табынға йыйып, байрам яһап, ырыуҙаштарынан ауылға үҙенең исемен бирергә фатиха, изге теләктәр алып, халыҡты ҡунаҡ иткән, тип һөйләй ауылдың күпте күргән, күпте кисергән аҡһаҡалдары. 1834 йылда ауылда - 151, 1859 йылда - 207, 1917 йылда 516 кеше йәшәгән. 1812 йылғы Ватан һуғышында Ҡолғана ауылынан Ишкенә Көсөкҡолов та ҡатнаша. Ул ике миҙал кавалеры. 14-се башҡорт полкы составында 1814 йылдың 19 мартында Парижды алыуға үҙ өлөшөн индерә. Ул дәүерҙә ауыл халҡы малсылыҡ, урмансылыҡ, һунарсылыҡ, ер эшкәртеү эштәре менән мәшғүл булған. XIX быуаттың 40-сы йылдарында 35 хужалыҡтың 167 кешеһе Һарғайы, Әңкес йылғалары буйына һәр яҙ һайын йәйләүгә сыға торған булғандар. Уларҙың 144 аты, 105 баш һыйыры, 20 баш һарығы, 31 баш кәзәһе булған. Йәйләү осоронда иген дә үҫтергәндәр. Ҡолғана ауылы тирәһендәге ҙур яландарға Ҡаҙмаш, Суван, Буҙыҡай, Ярылғап, Ҡалҡас, Тирмән ауылдары кешеләре лә йәйләүгә килгәндәр. Әле лә ер-һыу атамалары борон ата-бабаларыбыҙ атап йөрөткәнсә һаҡлана. Мәҫәлән, Ҡола ҡашҡа яланында 2 ауыл ултырған: Суван менән Ҡаҙмаш ауылы кешеләре. Шуға был ерҙәрҙе әле лә Суван Ҡолағашҡаһы, Ҡаҙмаш Ҡолағашҡаһы тип йөрөтәләр. Ҡолғана халҡы ара-ара булып ултырған. Мәҫәлән, Ҡырҡһуйыл асығында – Ҡарғалар, Һаһыҡҡыуыш асығында – Ишкенәләр араһы. Ауылдың ир- егеттәре 30-сы йылдарҙа Ҡолғана ауылынан Һарғая ауылына барған юл буйындағы бер асыҡта таштан мейес сығарып, Ҡыраҡанан ат менән ташып, ҡайын, ҡарағай утындарын мейестә яҡҡандар. Эре- эре күмерҙәре, ат йөгөнә тулғас, суйын иретеү заводына ебәргәндәр. Күмерҙе Әбйәлил районының Хәлил ауылы баҙарына алып барып һатҡандар. Ялан яғының кешеләре күмерҙе мейес тоҡандырыуға, самауыр ҡайнатыуға һатып алғандар. Мейес яҡҡан урынды бөгөн ерле халыҡ Мейес асығы тип йөрөтә. 1917 йылда Ҡолғанала 92 хужалыҡ, 516 кеше йәшәгән. 1920 йылда ауыл 3 хужалыҡҡа, 16 кешегә кәмей. 1930 йылдың авгусында Бөрйән районын ойошторғанда Ҡолғана ауылы ла ошо районға инә. Ауылда колхоз, ағас әҙерләү контораһы ойошторола, партия ағзаларына кандидаттар төркөмө, комсомол ойошмаһы, колхоз идараһы һәм урындағы Совет активтары Шәйхетдин Хисмәтуллин, Ғәлимйән Мусин, Мөхәррәм Шәңгәрәев, Динислам һәм Шәйхислам Баһауетдиновтар, Һибәт Мәхмүтов, Әфтәх һәм Сәлимйән Сөләймәновтар, Күжәхмәт Нуретдинов һәм башҡалар синфи көрәштең ул ваҡыттағы киҫкен осоронда халыҡты өгөтләү һәм ойоштороу буйынса бик күп эш башҡарғандар. 1946 йылдың 26 мартында Ҡолғананы Ҡаҙмаш ауыл Советына ҡаратып, Әбйәлил районына ҡушалар. Кемдеңдер уйлап еткермәүе сәбәпле, Ҡолғана халҡының күрәһенә ҡарай, халыҡтың кәртә артына терәлеп торған ерҙәр, урмандар тулыһынса Бөрйән районы ҡарамағында ҡалдырыла. 1984 йылдың 29 декабрендәге Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Указы буйынса Ҡолғана ауылы ҡайтанан Бөрйән районына бирелә. Ҡолғана ауылын райондан районға күсереп йөрөтөү ауылдың үҫешенә кире йоғонто яһай. Төплө эш урындары булмай. Социаль объекттар төҙөү – юл эшләү, элемтә, электрлаштырыу һ.б. нәмәләрҙән халыҡ мәхрүм булды. Әбйәлилдәр берәй социаль объект төҙөтөп эш асыр ине, ер – Бөрйәндеке. Халыҡ күбеһе Бөрйәндә эшләй (леспромхоз, лесхоз һ.б.). Бөрйәндәр берәй социаль объект төҙөр ине, административ бүленеш буйынса халыҡ – Әбйәлилдеке булды. Үҙән һыуын эсеп, Түгелмә тауы итәктәрендә йөрөп, уйнап үҫеп, ил даны өсөн тырышлыҡ һәм батырлыҡ күрһәткән, яуҙарҙа йәнен ҡорбан иткән, үҙҙәре тураһында яҡты иҫтәлек ҡалдырған кешеләр аҙ түгел. Бөйөк Ватан һуғышында ғына ла Ҡолғана ауылынан Ватанды һаҡлауҙа 55 кеше ҡатнаша: Йәһүҙә Сөләймән улы Ибраһимов Бөйөк Ватан һуғышында рота командиры, үҙйөрөшлө артиллерия экипажы командиры була. Капитан званиеһында I һәм II дәрәжә Ватан һуғышы, Ҡыҙыл йондоҙ ордендары һәм миҙалдар менән бүләкләнә. Шулай уҡ Ҡолғананан Зәйнетдин Рәхмәтулла улы Рәхмәтуллин да Бөйөк Ватан һуғышында күрһәткән батырлыҡтары өсөн ике Ҡыҙыл йондоҙ, Ватан һуғышы ордены һәм миҙалдар менән бүләкләнә. Әбүталип Сәйетборхан улы Ғәләүетдинов та һуғышта танкка атыусы пулеметсы була. Сталинград, Курск, Орел, Воронеж, Кенигсберг ҡалаларын дошмандан азат итеүҙә күрһәткән ҡаһарманлыҡтары өсөн III дәрәжә Дан ордены, ике “Батырлыҡ өсөн”, “Германияны еңгән өсөн” һ.б. орден һәм миҙалдар менән бүләкләнә. 1998 йылдың 29 сентябрендә закондар сығарыу Палатаһы тарафынан Ҡолғана ауыл Советы ойоштороу тураһында Закон сығарыла. 10 октябрҙә Вәкилдәр палатаһы тарафынан хуплана һәм Ҡолғана ауыл советы ойошторола. [[Category:Бөрйән районы ауылдары]] a1pnuushepbibpkq0k5oqbdcefijbm2 0 4131 16789 16788 2017-09-18T16:33:41Z Азат Хәлилов 311 16789 wikitext text/x-wiki [[Файл:Fire-animation.gif|thumb|]] # Донъяла иң ауыр нимә? ''(Ут)'' [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] la0u2r38peeos8wgqc14cqoi1v6v7zs 0 4132 16840 16839 2017-09-19T16:36:21Z Азат Хәлилов 311 16840 wikitext text/x-wiki [[File:Freerange eggs.jpg|thumb|250px|]] # Дүрт кешелә өс йомортҡа булған.<br /> Йомортҡаларҙы бүлгәс, һәр береһенә берәр йомортҡа тейгән.<br /> Ҡарт ҡыҙы менән, егет ҡатыны менән берәр йомортҡа ашағандар. <br /> Нисек шулай булған? ''(Ҡарттың ҡыҙы, егеттең ҡатыны булған.)''<br /> (БХИ.IX том. 373 бит) [[Category:!Main category]] [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] snyowj1bfc1dbngwga5x5npkbaobipr 0 4134 24133 24132 2021-09-06T17:52:50Z ZUFAr 381 24133 wikitext text/x-wiki {{натуральное число|30}} [[Файл:Square pyramidal number.svg|thumb|200px|]] # Ике һигеҙ ун алты,<br />Тағы һиғеҙ тағы алты. <br />''(утыҙ)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 2xtfjma1nixggo9wx9yri4ur8xascxe 10 4135 16846 2017-09-19T18:25:03Z Азат Хәлилов 311 "<includeonly>{{Карточка |имя = Натуральное число |стиль_тела = |название…" исемле яңы бит булдырылған 16846 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Карточка |имя = Натуральное число |стиль_тела = |название = |стиль_названия = |вверху = {{Formatnum:{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}} |стиль_вверху = font-weight:normal; font-size:45px; line-height:60px; vertical-align:middle |вверху2 = {{{ru|{{{2| {{число в текст|{{{1|{{replace|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}| |}}}}}}} }}}}}} |стиль_вверху2 = font-style:normal |изображение = |стиль_изображения = |подпись = |стиль_подписи = |стиль_заголовков = font-weight:normal |стиль_меток = |стиль_текста = |заголовок1 = {{num1|{{#expr:{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}-3}}|←|link=nrl}}&nbsp;{{nums<!-- -->|{{#expr:{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}-2}}<!-- -->|{{#expr:{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}-1}}<!-- -->|{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}<!-- -->|{{#expr:{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}+1}}<!-- -->|{{#expr:{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}+2}}<!-- -->|link=nrl|x=·}}&nbsp;{{num1|{{#expr:{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}+3}}|→|link=nrl}} |метка2 = [[Факторизация целых чисел|Разложение на множители]] |текст2 = {{#ifexpr:{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} > 1 and {{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} < 1000000| {{#invoke:Factorization|factor|{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}|big=yes|serif=yes|prime=[[простое число|простое]]{{#if:{{NAMESPACE}}{{{nocat|}}}||[[Категория:Простые числа]]}}}} |{{{factor}}}}} |метка3 = [[Римские цифры|Римская запись]] |текст3 = {{#if:{{{roman|}}}|{{{roman}}}| {{#ifexpr: {{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} >= 1 | {{#invoke:Math|Roman|{{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}|}} }} }} |метка4 = [[Двоичная система счисления|Двоичное]] |текст4 = {{#ifexpr: ({{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} >= 0) and ({{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} <= 9007199254740991) | {{#invoke:BaseConvert|convert|n={{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}|base=2}} }} |метка5 = [[Восьмеричная система счисления|Восьмеричное]] |текст5 = {{#ifexpr: ({{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} >= 0) and ({{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} <= 9007199254740991) | {{#invoke:BaseConvert|convert|n={{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}|base=8}} }} |метка6 = [[Шестнадцатеричная система счисления|Шестнадцатеричное]] |текст6 = {{#ifexpr: ({{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} >= 0) and ({{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}} <= 9007199254740991) | {{#invoke:BaseConvert|convert|n={{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}}|base=16}} }} |внизу = [[Натуральное число|Натуральные числа]] |внизу2 = {{карточка/Викисклад}} }}{{#if:{{{nocat|}}}{{NAMESPACE}}||[[Категория:Натуральные числа|*{{#expr: (10000000000 + {{{num|{{{1|{{replace|{{без уточнения|{{SUBPAGENAME}}}}| |}}}}}}}})}}]]}}</includeonly><noinclude>{{doc}}</noinclude> bn04y26f6owxszogqv6j7tahdm7k3uw 10 4136 16847 2017-09-19T18:25:53Z Азат Хәлилов 311 "<includeonly><span style="float:right; font-size:{{{fontsize|11}}}px; font-weight:normal;" class="plainlinks"><!-- -->{{#ifexist:{{#rel2abs:{{…" исемле яңы бит булдырылған 16847 wikitext text/x-wiki <includeonly><span style="float:right; font-size:{{{fontsize|11}}}px; font-weight:normal;" class="plainlinks"><!-- -->{{#ifexist:{{#rel2abs:{{{lc|}}}}}|<!-- -->{{#ifeq:{{{dislooklink|}}}|yes||<nowiki>[</nowiki>[[{{{lc}}}|просмотр]]<nowiki>]</nowiki>&nbsp;}}<nowiki>[</nowiki>[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=edit}} править]<nowiki>]</nowiki><!-- -->&nbsp;<!-- -->{{#ifeq:{{{dishistlink|}}}|yes||<nowiki>[</nowiki>[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=history}} история]<nowiki>]</nowiki>}}<!-- -->|<!-- --><nowiki>[</nowiki>[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=edit&redlink=1}} создать]<nowiki>]</nowiki><!-- -->}}<!-- -->&nbsp;<!-- -->{{#ifeq:{{{diswatchlink|}}}|yes||<nowiki>[</nowiki>[{{fullurl:{{#rel2abs:{{{lc}}}}}|action=watch}} следить]<nowiki>]</nowiki>&nbsp;}}<!-- -->{{#ifeq:{{{disupdlink|}}}|yes||<nowiki>[</nowiki><span class="purgelink">[{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=purge}} обновить]</span><nowiki>]</nowiki>}}<!-- --></span></includeonly><noinclude>{{doc}}</noinclude> nijlm0qusj80nihnh4gogshqyb8ezr3 10 4137 16848 2017-09-19T18:26:21Z Азат Хәлилов 311 "<!-- -->{{#if: {{{1|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{1|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{2|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{2|}}}}}"></span><!-- --…" исемле яңы бит булдырылған 16848 wikitext text/x-wiki <!-- -->{{#if: {{{1|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{1|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{2|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{2|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{3|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{3|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{4|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{4|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{5|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{5|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{6|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{6|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{7|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{7|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{8|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{8|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{9|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{9|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{10|}}}|<span id="{{anchorencode:{{{10|}}}}}"></span><!-- -->{{#if: {{{11|}}}|<span style="background:#FFDD80;padding:0.2em 0.5em"> [[Шаблон:Якорь]]: задано более 10 названий метки </span><!-- -->}} }} }} }} }} }} }} }} }} }} }}<noinclude>{{Doc}} <!-- категории и интервики пишите в документацию‼ --> </noinclude> dkcjgmcmubgyyat3r6l0btsakslyq5t 10 4138 16849 2017-09-19T18:29:42Z Азат Хәлилов 311 " <noinclude> <templatedata> { "params": {} } </templatedata> </noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 16849 wikitext text/x-wiki <noinclude> <templatedata> { "params": {} } </templatedata> </noinclude> kp4qz4a68tc4tbabasl60zhkxbnvize 0 4139 19035 16870 2018-02-08T18:26:29Z Aidar254 420 19035 wikitext text/x-wiki [[File:BritaAndI Selfportrait.jpg|справа|150px]] #Бер һаҡаллы ҡарт менән 12 йәшлек бер ҡыҙ<br /> китеп барған.Кешеләр ҡыҙға: "Оялмайһыңмы<br /> шул ҡарт менән барырға?" — тигәндәр.<br /> Ҡыҙ: "Ниңә оялайым, уның әсәһе минең әсә–<br />йемдең ҡәйнәһе (бейеме), — тип яуап биргән.<br /> Теге ҡарт ҡыҙҙың кеме булған?<br /> ''(Атаһы.)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] tsed11x7aetfvyc9e6kfgnu6ciczmlc 0 4140 19036 16861 2018-02-08T18:26:53Z Aidar254 420 19036 wikitext text/x-wiki # Аталары икәү, улдары икәү.<br /> Тапҡандар өс йомортҡа.<br />Шуны үҙ-ара бүлгәндәр — <br />Кеше һайын берәр йомортҡа тейгән.<br />Нисек шулай?<br /> ''(Улар өсәү генә: атаһы, улы, ейәне.)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] sx9eltcyv60t3z3awbtoel94lnotwqz 0 4141 19891 16867 2019-08-04T19:32:14Z Aidar254 420 19891 wikitext text/x-wiki [[File:2015-07-24-0875 Hulovlu village, Khachmaz region, Azerbaijan.jpg|справа|250px]] # Ҡырҙа ҡырҡ бағана,<br /> Бағана һайын ҡырҡ ҡулса,<br /> Ҡулса һайын ҡырҡ ҡолонсаҡ,<br /> Барыһы нисә ҡалса ла<br /> Нисәмә ҡолонсаҡ?<br /> ''(1600 ҡулса, 6400 ҡолонсаҡ)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 0i77um0u5hg4d3mcrlf0kuxryb624pq 0 4142 18999 16874 2018-01-27T21:07:50Z 92.245.39.88 18999 wikitext text/x-wiki [[Файл:Celestia sun.jpg|справа|150px]] # Һандыҡҡа нимәне йәшереп булмай? ''(Ҡояш нурҙарын.)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] 1xe3vcam8ev5d8kc6oze95yl3lah6qw 0 4143 18199 16932 2017-10-13T18:18:13Z Dcljr 283 move into book category 18199 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Член-корреспондент АН — Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] oppi5i7ciciq0slb1kmut4j1zi9j9y3 0 4144 18198 16933 2017-10-13T18:18:12Z Dcljr 283 move into book category 18198 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Целитель — бағыусы [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 0lngws37cg9lk64pi948dbc5k7z4bx5 0 4145 18196 16934 2017-10-13T18:18:09Z Dcljr 283 move into book category 18196 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Разработка — эшләнмә * Райисполком (например, Альшеевский райисполком) (СССР): исполнительный комитет Альшеевского районного Совета народных депутатов) — район Советы башҡарма комитеты (тулыһы — халыҡ депутаттарының Әлшәй район Советы башҡарма комитеты) * Рождаемость — тыуым (смертность — үлем) * Российское общество историков-архивистов — Рәсәй тарихсы-архивсылар йәмғиәте [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 7ocjcszakub3pl06kggl99pzywa8mez 0 4146 19506 19505 2018-06-11T18:35:47Z Alfiya55 389 19506 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Самопровозглашённая республика — танылмаған республика, частично признанная республика — өлөшләтә танылған республика * Смысл (в лингвистике) — эстәлек (значение — мәғәнә. Если значение — это сам обозначаемый предмет, то смысл — это информация о предмете) * Спонсор — бағыусы, спонсор * Спортивная ходьба — спортса атлау * Средство выражения — сағылдырыу сараһы [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] i7q01773x88z1b5y2bz8jj369hzvvu3 0 4147 19741 18194 2018-12-18T15:46:20Z Alfiya55 389 19741 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Образование территориальное — территориаль биләмә * Общество, общественный, общественность һүҙҙәренең тәржемәһе — БР Хөкүмәте ҡарамағындағы Терминология комиссияһы тарафынан 21.12.2004 раҫланған терминдар — ҡара: ошо һүҙлектең иң аҫҡы өлөшөндә. ** Общество — йәмғиәт *** о. человеческое — кешелек йәмғиәте *** о. капиталистическое — капиталистик йәмғиәт *** о. бесклассовое — синыфһфҙ йәмғиәт *** о. гражданское — граждандар йәмғиәте *** о. акционерное — акционерҙар йәмғиәте *** о. информационное — мәғлүмәт йәмғиәте *** о. с ограниченной ответственностью — яуаплылығы сикоәнгән йәмғиәт *** потребительское о. — ҡулланыусылар йәмғиәте *** движущие силы о. — йәмғиәттең этәргес көстәре *** интересы о. — йәмғиәт мәнфәғәте *** спортивное о. — спорт йәмғиәте *** добровольное о. — ирекле йәмғиәт *** научное о. — ғилми йәмғиәт *** о. охраны памятников истории и культуры — тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡыларын һаҡлау йәмғиәте ** Общественный — йәмғиәт, йәмәғәт, йәмәғәтселек, ижтимағи *** Йәмғиәт **** общественный строй — йәмғиәт ҡоролошо **** общественная собственность — йәмғиәт милке **** общественная потребность — йәмғиәт ихтыяжы **** общественно-полезный труд — йәмғиәткә файҙалы хеҙмәт **** законы общественного развития — йәмғиәттең үҫеш ҡанундары **** общественная жизнь — йәмғиәт тормошо **** противообщественные силы — йәмғиәткә ҡаршы көстәр **** опасный для общества — йәмғиәт өсөн хәүефле **** благотворительное общество — хәйриә йәмғиәте *** Йәмәғәт **** общественный контроль — йәмәғәт контроле **** общественная организация — йәмәғәт ойошмаһы **** общественная работа — йәмәғәт эше **** общественный деятель — йәмәғәт эшмәкәре **** общественная собственность — йәмәғәт милке **** представитель общества — йәмәғәт вәкиле **** общественное питание — йәмәғәт туҡланыуы **** общественное порицание — йәмәғәт шелтәһе **** общественный обвинитель — йәмәғәт ғәйепләүсеһе **** общественное самоуправление — йәмәғәт үҙидараһы **** общественный защитник — йәмәғәт яҡлыусыһы **** общественный порядок — йәмәғәт тәртибе **** общественное хозяйство — йәмәғәт хужалығы **** общественный фонд — йәмәғәт фонды **** общественное учреждение — йәмәғәт учреждениеһы **** общественная самодеятельность — йәмәғәт үҙешмәкәрлеге **** общественное объединение — йәмәғәт берекмәһе (берләшмәһе) **** общественный суд — йәмәғәт суды **** общественный хлеб — йәмәғәт игене **** общественный скот — йәмәғәт малы **** общественное богатство — йәмәғәт байлығы **** общественное совещание — йәмәғәт кәңәшмәһе **** общественная палата — йәмәғәт палатаһы **** общественная приемная — йәмәғәт ҡабул итеү бүлмәһе **** общественная безопасность — йәмәғәт именлеге **** общественный центр — йәмәғәт үҙәге **** общественный музей — йәмәғәт музейы **** общественный транспорт — йәмәғәт транспорты **** милиция общественной безопасности — йәмәғәт именлеге милицияһы *** Йәмәғәтселек **** общественное мнение — йәмәғәтселек фекере **** общественное воздействие — йәмәғәтселек йоғонтоһо **** общественные советы — йәмәғәтселек советтары **** общественная деятельность — йәмәғәтселек эшмәкәрлеге **** общественные гарантии — йәмәғәтселек гарантияһы **** на общественных началах — йәмәғәтселек башланғысында **** общественная помощь — йәмәғәтселек ярҙамы *** Ижтимағи **** общественная борьба — ижтимағи көрәш **** общественная деятельность — ижтимағи эшмәкәрлек **** общественная жизнь — ижтимағи тормош **** общественное производство (предприятие) — ижтимағи производство **** общественное производство (выработка) ижтимағи етештереү **** общественный центр — ижтимағи үҙәк **** общественные науки — ижтимағи фәндәр **** общественные силы — ижтимағи көстәр **** общественное движение — ижтимағи хәрәкәт **** общественное значение — ижтимағи әһәмиәт **** общественное развитие — ижтимағи үҫеш **** общественное сознание — ижтимағи аң **** общественное явление — ижтимағи күренеш **** общественные классы — ижтимағи синыфтар **** общественные отношения — ижтимағи мөнәсәбәттәр **** общественный прогресс — ижтимағи прогресс **** общественный труд — ижтимағи хеҙмәт **** общественно-политическая жизнь — ижтимағи-сәйәси тормош **** общественно-политическая газета — ижтимағи-сәйәси гәзит ** Общественность — йәмәғәтселек *** мировая общественность — донъя йәмәғәтселеге *** широкая общественность — киң йәмәғәтселек *** общественность республики — республика йәмәғәтселеге * Окантовка — ҡайма * Отступ (или рекурсия) (фонетика) — сигенеү , рекурсия [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] je9g98k9lteabpj1wfhvkwftajydj5t 0 4148 19739 19736 2018-12-18T15:44:00Z Alfiya55 389 19739 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Перепись населения — халыҡ иҫәбен алыу * Праймериз — алдан һайлау, праймериз * Предельно допустимая концентрация — рөхсәт ителгән сиктәрҙәге концентрация * Предшественник — элгәр * Приступ (или экскурсия) (фонетика) - әҙерлек * Произносительный аппарат (фонетика) — һөйләү (артикуляция) аппараты * Попечительский совет — Бағыусылыҡ советы [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] cnhhl6q5vckqrljnvxkhwlqyj6i0z34 0 4149 19942 19503 2019-09-02T18:35:02Z Alfiya55 389 19942 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Населенный пункт — тораҡ пункт * Наукоемкий — фән ҡаҙаныштарын күпләп талап иткән * Научный: ҒИЛМИ эшмәкәрлек, тикшеренеү, хеҙмәттәшлек, квалификация, ойошма, дәрәжә; ФӘННИ һөҙөмтә, үҙәк, научно-техническая продукция продукт науки и техники, йәғни фән һәм техника продукты) — фәнни-техник продукция; научно-исследовательский институт — ғилми-тикшеренеү институты * Национальные меньшинства — милли әҙселектәр * Нашивка — билдә, билге (хәрби звание билдәһе, яраларҙы белдергән билгеләр) * Неогегельянство - неогегелселек * Нуар (жанр киноискусства: криминальные драмы с особой атмосферой безысходности и пессимизма) — нуар [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] gy5gord2g2wji28s4u9r1o43gtzxno0 0 4150 18190 16939 2017-10-13T18:18:01Z Dcljr 283 move into book category 18190 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Кальян — наргилә * Киотский протокол — Киото протоколы * Конвертировать — конвертациялау * Критическое издание произведения (лит.) — әҫәрҙең текстологик тикшереү үткән баҫмаһы (текстология) [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 30gyp36p1i6x5ubohqaae9igeykjyzv 0 4151 18191 16940 2017-10-13T18:18:03Z Dcljr 283 move into book category 18191 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Лица без опеределенного гражданства — тәғәйен гражданлығы булмаған кешеләр * Личное дело — шәхси дело [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 0glhdvjzq3i021d9ajbqc6rwtva0o38 0 4152 19738 18189 2018-12-18T15:35:09Z Alfiya55 389 19738 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Институт истории естествознания и техники имени С. И. Вавилова РАН — Рәсәй Фәндәр академияһының С. И. Вавилов исемендәге тәбиғәт белеме һәм техника тарихы институты * Интонационно-смысловое единство — интонация-мәғәнә берҙәмлеге [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 46433ppcpb0ekfyxp1vm1r8wxisot2p 0 4153 19857 17034 2019-05-19T12:09:54Z Рөстәм Нурыев 284 19857 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Мораҙ}} 25 июндә Мораҙ ауылында шаулап-гөрләп “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” байрамы үтте. Был көндө мораҙҙар түҙемһеҙләнеп тә, бер аҙ тулҡынланып та көтөп алды. Сөнки бындай ҙур сара ауыл тарихында тәүгеһенән үтә. Шуға ла улар ентекләп әҙерләнгән: ауылдағы һәр йорт йәйғор нурҙарына күмелгәндәй, биҙәлгән, төҙөкләндерелгән. Тап ошо байрам бер ағас япраҡтары булған ҡан-ҡәрҙәштәрҙе осраштырыу, күрештереү бәхетенә ирештерҙе. 1737 йылда барлыҡҡа килгән, 279 йыллыҡ тарихлы [[:w:Мораҙ|Мораҙҙа]] (икенсе атамаһы Мәндем) 34 кенә йорт (134 кеше йәшәй) булыуға ҡарамаҫтан, иркен ауыл урамындағы халыҡтың күплеген күреп, уның тамырҙары бик тәрәндә икәнлегенә инандыҡ. Әллә нисәмә йылдар буйына бер-береһен күрмәгән ауылдаштарҙың, хәҙер инде сал сәсле апай-ағайҙар, әбей-бабайҙарҙың шатлыҡ йәштәре был байрамдың ни тиклем мөһим икәнлегенә ишараланы. Байрам сараһына килеүсе ҡунаҡтарҙы ауыл осонда сәк-сәктән, ҡымыҙҙан ауыҙ иттереп ҡаршы алдылар. Ҡунаҡтар йәшел сиҙәмле ауыл урамдары буйлап үтте. Айһылыу менән Фәнис Амангилдиндар, Лилиә менән Рәфис Кинйәбулатовтар, Хәтиә Фәхретдинова, Миңлеүәрә һәм Рәжәп, уларҙың ул-килендәре Земфира һәм Ирек Кинйәбулатовтар, Сәлиха менән Хәлиулла (хәҙер инде мәрхүмдәр) Шәриповтарҙың балалары, Миләүшә менән Сәлим Салауатовтар, Миңлегөл Шәрипованың ғаиләләре үҙ йорттары алдында тирмәләр, матур табын ҡороп ҡунаҡтарҙы, ауылдаштарын үҙҙәре әҙерләгән милли ризыҡтар, һый-ниғмәттән һығылып торған өҫтәлдәр менән ҡаршы алды. Шәрифулла Ғиниәтулла улы Ноғомановтан таралған нәҫелдекеләр дәртлеләр, өҫтәүенә, йыр-моңға бик әүәҫтәр икән. Барыһын да хайран ҡалдырып, ҡунаҡтарҙы йырлап-бейеп ҡаршыланылар, үҙҙәре генә йырлап-бейеп ҡалманы, ҡунаҡтарҙы ла бейетеп, күңелдәрен астылар. Ҡунаҡтар уларҙың 14 быуынын сағылдырған шәжәрәһе, стендтары менән танышты, тирмә эсендә аш-һыуҙан ауыҙ итте. Үҙҙәренең шәжәрәләре менән Благовещен ҡалаһында йәшәүсе Мәрхәбә апай таныштырҙы. Носратулла Ғиниәтулла улы Ноғоманов нәҫеленән таралған быуын да матур тирмә ҡороп, ҡунаҡтарҙы йыр-бейеү, ҡурай моңдары яңғыратып, ихлас ҡаршы алды. Был тирмәлә “Табын” гәзите мөхәррире, нәҫел ептәре Мораҙға тоташҡан Самат Ғәлиуллин үҙ шәжәрәләре хаҡында һөйләне. Ғәлиуллиндар ҙа инәйҙәре яғынан Ноғомановтар нәҫеленә барып тоташа. Бәләкәй генә ауылда 8 тирмә ҡоролғайны, һәр береһенең биҙәлеше лә үҙенсәлекле ине. Имәндәш ауыл биләмәһе башлығы Әхнәф Ноғайғолов ауыл һәм уның кешеләре менән таныштырып, берҙәм, тырыш, егәрле булыуҙары хаҡында әленән-әле ҡабатлап торҙо. Ауыл һәм ҡунаҡ ҡаршылаған ҡунаҡсыл кешеләре менән танышып сыҡҡандан һуң, барыһы ла ауыл уртаһында Бөйөк Ватан һуғышы яугирҙары иҫтәлегенә һәйкәл асыу тантанаһында ҡатнашты. Ауыл малай-ҡыҙҙары обелиск янында шиғырҙар һөйләне, йырҙар йырланы. Һәйкәлде район Советы рәйесе Фаил Зәйнетдинов, ра-йон хакимиәте башлығының төҙөлөш буйынса урынбаҫары Фуат Кейекбаев, Имәндәш ауыл биләмәһе башлығы Әхнәф Ноғайғолов, Афған һуғышы ветераны Рауил Хәйретдинов асты, сәскә гөлләмәләре һалынды. Һәйкәл өс таҡтаташтан тора, иң урталағыһында шиғыр юлдары, һулда – “Улар Тыуған ил өсөн көрәштеләр!”, уңда – “Улар Тыуған ил өсөн эшләнеләр!” тигән юлдар яҙылған. Артабан байрам ауыл урамында алдан әҙерләнгән сәхнә эргәһендә дауам итте. Сараны алып барыусылар – Мораҙҙа тыуып үҫкән һәм ошонда төпләнеп йәшәгән Зөлфиә Салауатова менән Илнур Ғөбәйҙуллин: “Тыуған яғым! Йүгереп килеп баҫҡас, Баҫыу буйындағы сиҙәмгә, Ипләп кенә: һаумы, ерем, тимен, Иҫәнме, тим, башаҡ, үләнгә. Мин эйеләм тыуған тупрағыма, Ул һөйләһен миңә үҙ хәлен”, - тигән шиғыр юлдары менән асты күркәм ауыл байрамын. Һәм тәүге һүҙҙе Имәндәш ауыл биләмәһе башлығы Әхнәф Ноғайғоловҡа бирҙе. Ул байрам уңайынан барыһын да ихлас тәбрикләп, изге теләктәрен еткерҙе, байрамдың ауыл тарихының иң сағыу бите булып, һәр кемдең хәтерендә ҡалыуын, матур үтеүен теләне. Балаларҙың флеш-мобы менән башланған байрам сараһын Азамат Тайыпов башҡарыуындағы баш-ҡорт халыҡ йыры дауам итте. Артабан мораҙҙарҙың байрам шатлы-ғын уртаҡлашырға килгән район Советы рәйесе Фаил Зәйнетдинов менән район хакимиәте башлығы урынбаҫары Фуат Кейекбаев һүҙ алды. Уларҙың сығышында ошондай байрамдарҙың әһәмиәте бик ҙур булыуы, ауылдар күркәмләнеп, төҙөкләнеп ҡалыуы, ә обелиск асыуҙың яуҙа һәләк булған атай-олатайҙарҙы, йәғни тамырҙарҙы иҫләү өсөн бик тә мөһим булыуы һыҙыҡ өҫтөнә алынды. Фаил Һәҙиәт улы Имәндәш ауыл Советы депутаты Фәнис Амангилдинға ра-йон Советының Маҡтау грамотаһы һәм район ветеринар станцияһы начальнигы булараҡ, ауылдың иң күп мал аҫраусылары - Альфира менән Хәйбулла Шәриповтарҙы, Фәнизә менән Шәйбәк Үтәгәновтарҙы, Динә менән Радик Әсфәндийәровтарҙы бүләкләп үтте. Фуат Зәки улы ла район хакимиәте исеменән тәбрик һүҙҙәрен еткереп, ра-йон хакимиәтенең Маҡтау грамоталарын һәм Рәхмәт хаттарын тапшырҙы. “Табын” ра-йон гәзите мөхәррире Самат Ғәлиуллин ауылдың тарихына байҡау яһаны. Ауылдаштары исеменән 25 йыл ғүмерен мәктәптә балаларға белем-тәрбиә эшенә бағышлаған Рәфис Кинйәбулатов сығыш яһаны. Мораҙҙа тыуып-үҫеп, хәҙер Красноусолда йәшәгән Фәйруза Ғибаҙуллина ла тәпәй баҫҡан төйәген, ауылдаштарын һағыныуын йыр аша әйтеп бирҙе. Сығыштар тамамланғандан һуң, алып барыусылар ауыл байрамының тыуған төйәктәрен ҡурсалап, атай нигеҙен һаҡлап йәшәүселәргә рәхмәт әйтеү икәнен бил-дәләп, сәхнәгә ауылдың тыл һәм хеҙмәт ветерандары Хәтирә Килмөхәмәтова, Рауза Үтәгәнова, Зәмзәм Хәбирова, Хәкимә Аҫылбаевалар саҡырылып, бүләкләп үтелде. “Еҙем” колхозында эшләп, хеҙмәт алдынғылары сафынан хаҡлы ялға сыҡҡан Гөлнур һәм Ноғоман Шәриповтар, Миңлеүәрә менән Рәжәп Кинйәбулатовтар, Миңнира менән Хәбинур Шәриповтар, Зифа Үтәгәнова, Хәтиә Фәхретдинова, Нәжибә менән Әхтәм Шәриповтар, Тәскирә Сәйетбатталовалар ҙа үҙҙәренә тәғәйен бүләкте алып ҙур ҡыуаныс кисерҙе. Байрамға әҙерлек сиктәрендә төрлө номинациялар буйынса конкурстар иғлан ителгән. Интернетта [[:w:Башҡорт Википедияһы|"Башҡорт Википедияһы"н]] булдырыуға күп көс һалыусы, тамырҙары менән Мораҙҙан булған Зөфәр Сәлихов номинацияларға бүләктәр әҙерләгән. Сара барышында уларға йомғаҡ яһалып, еңеүселәргә бүләктәр тапшырылды. Мәҫәлән, Земфира менән Ирек Кинйәбулатовтар “Иң өлгөлө ихата” номинацияһында, Альфира менән Хәйбулла Шәриповтар, Альбина менән Илдус Үтәгәновтар, Динә менән Радик Әсфәндийәровтар “Иң күп мал тотоусылар”, Минизәр һәм Наил Шәриповтар “Семәрле йорт” номинацияларында еңеүсе булды. Айһылыу менән Фәнис Амангилдиндар ғаиләһе татыу, өлгөлөләр иҫәбендә билдәләнде. Яңы ғына донъя ҡороп, ауылда төпләнеп, ул-ҡыҙҙар үҫтергән йәш ғаиләләр Елена менән Ғәлим Салауатовтар, Алина менән Илнур Килмөхәмәтовтар ҙа, шулай уҡ ауылға күсеп ҡайтып, ошонда төпләнеп, мал-тыуар аҫрап, балалар үҫтереп, гөрләтеп йәшәгән йәнә бер йәш Әлиә һәм Илшат Яҡуповтар ғаиләһе лә иҫтәлекле бүләккә лайыҡ булды. Йәштәргә өлгө булырҙай оҙаҡ йылдар бергә, ҡулға-ҡул тотоношоп йәшәгән татыу, уңған ғаиләләр күп Мораҙҙа. 56 йыл бергә ғүмер кисергән Нәжибә һәм Әхтәм Шәриповтар, Миңлеүәрә һәм Рәжәп Кинйәбулатовтар (46 йыл), Миңнира һәм Хәбинур Шәриповтар (45 йыл), Мәфруза һәм Батыр Үтәгәновтар (43 йыл), Гөлнур һәм Ноғоман Шәриповтар, Миңниә һәм Камил Килмөхәмәтовтарҙы ла ҙурлап сәхнә түренә саҡырҙылар. Ауылдың иң оло кешеләре Әхтәм Шәрипов, Хәтирә Килмөхәмәтова, иң бәләкәс сабый Арыҫлан Салауатов та үҙенә тәғәйен бүләкте алды. Йәш Герой-әсә лә бар ауылда, 5 бала тәрбиәләгән Минизәр Шәрипова ла, 11-се класты алтын миҙалға тамамлаусы Гөлдәр Кинйәбулатова, Ришат Үтәгәнов, яҡшы уҡыған Әлфиә Шәрипова, уларға алмашҡа 1-се класҡа уҡырға киләсәк Тамерлан Ноғайғолов та иғтибарҙан ситтә ҡалманы. Ғөмүмән, байрамдан бер кем дә бүләкһеҙ ҡайтмағандыр. Ауылдаштарының көнитмеше менән даими ҡыҙыҡһынып, уның үҫеше өсөн ваҡытын да, көсөн дә йәлләмәй, ярҙам иткән БДУ-ның биология кафедраһы доценты Сәүгән Сөләймән улы Хәйретдинов, Нижневартовск ҡалаһы мәсете имам-хатибы Рафаэль Шәриповтың да ауылдаштарына әйтер һүҙҙәре күп булды. Сәхнәлә тәбрикләүҙәр йыр-моң менән үрелеп барҙы. Район мәҙәниәт һарайы артис-тары Рәмил Ғимрани, Фәнзил Ғәлин менән Гөлфира Бәширова, Илнур Ғөбәйҙуллин, Красноусолдан Кәбир Монасиповтың йырҙары, Еҙем-Ҡаран ауылынан Индира Биктимерованың (Ноғомановтар нәҫеле ейәнсәре) дәртле бейеүе, ауыл һәүәҫкәрҙәре, уҡыусыларҙың сығыштары байрамға йәм өҫтәне. Байрам барыһына ла оҡшаны. Уны әҙерләп үткәреүҙә әүҙем ҡатнашҡандарға, шулай уҡ бағыусылыҡ ярҙамы күрһәткән Салауат Йәрмөхәмәтов менән Рафаэль Шәриповҡа ҙур рәхмәт һүҙҙәрен еткерҙеләр. Ысынлап та, рәхмәт әйтерлек шул, сөнки нисәмә йылдар күрешмәгән ауылдаштар, туғандар, класташтарға осрашып һөйләшергә форсат сыҡты бит. Һөйләшеп һүҙҙәре бөтмәне уларҙың. Ул һәр кемдең күңелендә матур тәьҫораттар ҡалдырҙы, тарихтың сағыу бер бите булып яҙылды. Индира ИШКИНА. Табын. 11.07.2016 [[Категория:Иҫтәлектәр]] [[Категория:Мораҙ ауылы]] hg06ks2vi3w3x2ju43eu4gsxa4mp1o4 0 4155 19034 16959 2018-02-08T18:25:59Z Aidar254 420 19034 wikitext text/x-wiki [[Файл:Discovery apples.jpg|справа|350px]] # Бер алмағаста алты ботаҡ, <br />Ботаҡ һайын һигеҙ сәтләүек,<br /> Бөтәһе нисә сәтләүек?<br /> ''(Алмағаста сәтләүек үҫмәй)'' [[Category:Алфавит буйынса башватҡыстар]] tbdizl1w0hahyuoxg8g6hzk5h1mv6sp 4 4156 18295 16966 2017-10-13T20:05:31Z Dcljr 283 Категория:Викидәреслектәр (for now) 18295 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Викидәреслек:Берләшмә ҡоро]] [[Категория:Викидәреслектәр]] n9o23v3xs4jejy1lyg2mpbpxltbh27q 4 4157 18296 16968 2017-10-13T20:05:46Z Dcljr 283 Категория:Викидәреслектәр 18296 wikitext text/x-wiki *[[{{#special:listusers}}/bot]] [[Категория:Викидәреслектәр]] 6qjta3z7e3kcnmr848yu5x8zl0jjs0d 0 4158 25129 16996 2024-10-17T03:27:09Z 2A00:1FA0:2EA:3992:0:67:DE77:4901 Просто 25129 wikitext text/x-wiki '''ШОФЕРҘАРҘЫ ЮЛ ҒАЗАПТАРЫНАН ҺАҠЛАУСЫ ДОҒАЛАР ҮӘ АЯТТАР''' Ильшат Хафизи Китапты өлөшләтә йәки тулыһынса ҡулланыу тыйылмай, һуп күрелә. www.dagvat.ru сайтында табырға үә бушлай күсермә эшләп алырға була. Күмәртәләп алыу өсөн беҙҙең менән: 8-903-311-80-53 йәки 8-937-30-33-734 телефондары буйынса бәйләнешкә керергә була. Офсет ысулы менән баҫылды. Форматы 60 х 90 1/16.Тиражы 1500 дана. «Дәғүәт нәшриәте». '''Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим''' Мөхтәрәм шоферҙар һәм башҡа транспортта йөрөтөүселәр! Берәй алыҫ йәки яҡын юлға сығып китәһегеҙме, ул ваҡытта хәйер-фатихаһыҙ һәм доғаһыҙ үҙеңде тыныс һәм бәхетле итеп тойоу, әлбиттә, мөмкин түгелдер. Шуны иҫәпкә алып, "Дәғүәт" нәшриәте, ҡәҙерле шоферҙарыбыҙ һәм башҡа транспорт йөрөтөүселәр өсөн, махсус доғалар китабы сығарҙы. '''Ғәзиз ҡәрҙәштәрем!''' Ошо ҡулығыҙҙағы мөбәрәк доғалыҡтар китабы шоферҙар һәм башҡа танспорт йөрөтөүселәре өсөн генә түгел, был доғалар өләсәй-олатайҙары, ата-әсәләре, ғәзиз балалары, яҡындары, ҡәрҙәштәре өсөн дә файҙалы булыр тигән өмөттә ҡалабыҙ. Ин шәә Аллаһ, үҙҙәрәнең транспортта йөрөүсе яҡындарына аҡ теләктәр теләп, бәлә-ҡазаларҙан, Раббым, уны Үҙең һаҡла, тип ошо мөбәрәк доға китабын үҙегеҙ менән йөрөтөп, уҡыһағыҙ оло сауаптарға ирешерһегеҙ. ==Сәфәр доғаһы== ﺒِﺴْﻢِ ﺍﷲِ ﻟﺭَّ ﺤْﻤﻦِ ﺍﻟﺭَّ ﺤِﻴﻡِ ﺴُﺑْﺤَﺎﻦَ ﺍﻠَّﺬِﻯ ﺴَﺣَّﺭَ ﻠَﻧَﺎ ﻫَﺫَﺍ ﻮَﻤَﺎ ﻜُﻧَّﺎ ﻠَﻪ ُﻤُﻗِْﺮﻨِﻳﻦَ ﻮَ ﺇِﻥَّ ﺇﻠﻰ ﺮَﺑِّﻧَﺎ ﻠﻤُﻧْﻘﻟِﺑُﻭﻥَ ﺑِﺳْﻡِ ﺍﷲِ ﻤَﺟْﺮﻳﻫَﺎ ﻮَﻤُﺮْﺴﻴﻫَﺎ ﺇﻦَّ ﺮَﺑِّﻰﻠﻐﻔُﻮﺮُ ﺮَﺤِﻳﻡِ '''Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим''' Сүбхәәнәлләҙии сәххәра ләнәә һәәҙәә үә мәә күннәә ләһүү мүҡриниинә үә иннә иләә Раббинәә ләмүнҡалибүүн. Бисмилләәһи мәҗрииһәә үә мүрсәәһәә иннә Раббии ләғафүүрур-рахиим. '''Мәғәнәһе''': "Эй, тәрбиәсебеҙ Аллаһ Тәғәлә! Һинең исемеңде телгә алып юлға сығам. Миңә биргән сәләмәтлек һәм эш өсөн Һиңә шөкөр итәм. Сәфәрҙә йөрөгәндә мине, машинамды һәм юлсыларҙы бәлә-ҡазаларҙан һәм бөтөн ҡурҡыныстарҙан, Раббым Аллаһ, Үҙең һаҡла, ярҙамыңдан ташлама. Беҙ күпме генә гонаһлы булһаҡ та, Һин беҙҙе ғәфү ит. Барып етәһе еребеҙгә һау-сәләмәт етеүебеҙҙе насип ит. Балалары-быҙҙы ата-әсәһеҙ ҡалдырма. Ошо юлдан әйләнеп ҡайтҡанда, ғаиләләребеҙҙе ҡайғы-хәсрәтһеҙ күрергә насип ит. Эй, Раббым Аллаһ, Һинең һәр нимәгә көсөң һәм ҡөҙрәтең етер". ==Юлға сыҡҡанда уҡыла торған доға== Юлға сыҡҡанда уҡылырға мөмкин булған бер нисә доға бар, беҙ уларҙы ин шәә Аллаһ еткерербеҙ. Шофер кеше руль артына ултырғас, "бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим" әйтеп, өс, биш йәки ете тапҡыр "Аятүл-Күрси"-не уҡыр һәм әкрен генә урынынан ҡуҙғалып китер. "Аятүл-Күрси" шулай уҡ һәр төрлө сихырҙар-ҙан да шифаһы булған аят булып тора. '''Аятуль-курси''' بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِِ اللّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ '''Бисмилләәһир-рахмәәнир- рахиим''' Аллааһү ләә иләәһә илләә һүүәл-хәййүл ҡаййүүм, ләә тә᾽хуҙүһүү синәтү үә ләә нәүүм, ләһүү мәә фис-сәмәәүәәти үә мәә фил-әрд, мәнң ҙәлләҙии йәшфәғү ғиңдәһүү илләә би᾽иҙниһ, йәғләмү мәә бәйнә әйдииһим үә мәә халфәһүм үә ләә йүхитуунә бишәй᾽им-мин ғилмиһии илләә бимәә шәә, үәсиғә күрсиййүһүс-сәмәәүәәти үәл-әрд, үә ләә йә᾽үдүһүү хифҙуһүмәә үә һүүәл-ғәлиййүл ғаҙыйм. '''Мәғәнәһе:''' Аллаһ Тәғәлә—терек булыусы, ғәләмдең һәр бер эшен тәҡдир ҡылыусы (алдан күреп эш итеүсе). Аллаһ Тәғәләнән башҡа ғибәҙәт ҡылырға һис бер зат юҡтыр. Ул һәр ваҡыт йәшәй һәм һәр ваҡыт буласаҡ. Ул йоҡламай ҙа һәм Уны йоҡомһорау ҙа алмай. Күктәрҙә һәм ерҙә булған барлыҡ нимәләр ҙә—Уныҡы. Уның ҡаршында, Уның рөхсәтенән башҡа кем нимә булдыра ала? Һис кем берәүгә лә шәфәғәт ҡыла алмаҫ, Уның теләгенән генә булыр, Ул Аллаһ Тәғәлә күктәрҙә һәм ерҙә булған бәндәләрҙең үҙҙәренән әүүәл булған нимәләрҙе лә, киләсәктә буласаҡ нимәләрҙе белеп тора. Ул бәндәләр Аллаһ Тәғәлә белгән нимәләрҙе һис ҡасан белә алмаҫтар. Аллаһ Тәғәлә теләгән ҡәҙәр генә белерҙәр. Уның көрсиһе (идаралығы) Күктәрҙе һәм Ерҙе биләй. Күктәрҙе һәм Ерҙәрҙе һаҡлау—Уны ауырһындырмай-ҙыр. Ул Бөйөк һәм Оло (аҡылдар һәм фәһемдәр (фекерҙәр) етмәүҙән пактыр). ==Пәйғәмбәребеҙ ғәләйһис-сәләм юлға сыҡҡанда ошо доғаны уҡыған== ﺃﻠﻟَّﻬُﻡَّ ﺇﻟﻳْﻙ ﺘﻮَﺟَّﻬْﺖُ ﻮَ ﺑِﻚَ ﺍﻋْﺘﺻِﻣْﺖُ ﺃﻠﻟَّﻬُﻡَّ ﺍﻜْﻔِﻨِﻰ ﻤَﺎ ﺃﻫَﻤَﻨِّﻰ ﻮَ ﻤَﺎ ﻻ ﺃﻫْﺘﻡُّ ﻟﻪُ ﺃﻠﻟَّﻬُﻡَّ ﺯَﻮِّﺪْﻨِﻰ ﺍﻠﺘّﻗْﻮَ ﻮَ ﺍﻋْﻔِﺮْﻠِﻰ ﺬﻨْﺑِﻰ ﻮَ ﻮَﺠَّﻬْﻨِﻰ ﻠِﻠْﺨَﻳْﺮِ ﺃﻴْﻦ ﻤَﺎ ﺘﻮَﺠَّﻬْﺖُ "Аллааһүммә иләйкә тәүәджджәһтү үә бикәғтәсамтү. Аллааһүмәкфинии мәә әһәммәнии үә мәә ләә әһтәммү ләһ. Аллааһүммә зәүүиднит-тәҡүә үәғфир-лии ҙәнбии үә үәджжәһнии лил-хайри әйнә мәә тәүәджжәһтү". '''Мәғәнәһе:''' "Эй, Раббым! Һиңә йүнәлдем һәм Һиңә һыйындым. Раббым Аллаһ! Шикле һәм шикһеҙ нимәләрҙән миңә таяныс бул. Тәҡүәлекте миңә ризыҡ ит. Эй, Раббым, гонаһтарымды ғәфү ит һәм ҡайҙа ғына китһәм дә, ҡайҙа ғына барһам да, эй, Раббым, мине һәр ваҡыт хәйерле эштәргә насип ит". ==Транспорт эйәһе урынынан ҡуҙғалып киткәс ошо доғаны уҡыр== ﺴُﺑْﺤَﺎﻦَ ﺍﻠَّﺬِﻯ ﺴَﺣَّﺭ َ ﻠَﻧَﺎ ﻫَﺫَﺍ ﻮَ ﻤَﺎ ﻜُﻧَّﺎ ﻠَﻪُ ﻤُﻗِْﺮﻨِﻳﻦَ '''Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим.''' "Сүбхәәнәлләҙии сәххәра ләнәә һәәҙәә үә мәә күннәә ләһүү мүҡриниин". '''Мәғәнәһе:''' "Был ултырып йөрөй торған нимәләрҙе беҙге хеҙмәт иттергән Аллаһ Тәғәләнең даны бөйөктөр. Ул бөтөн етешһеҙлектәрҙән пактыр, юҡһа, беҙ быларға көс еткерә алмаҫ инек". ==Һалдатҡа оҙатҡанда уҡылған доға== ﺃﻠْﺤَﻤْﺩُ ﻠِﻟّﻪِ ﺮَﺐِّ ﺍﻟْﻌﻟﻤِﻳﻦَ ﻮَﺍﻠﺻَّﻼﺓُ ﻮَ ﺍﻠﺴَّﻼﻡُ ﻋَﻠﻰ رَﺴُوﻠِﻴﻨَﺎ ﻤُﺤَﻤَّﺪ ٍوَ ﻋَﻠﻰ ﺃﻠِﻪِ ﻭَ ﺼَﺤْﺑِﻪ ِﺃﺠْﻤَﻌِﻴنَ ﺃﻋُﻭُ ذﺑِﺎﻠﻠّﻪِ ﻤِنَا ﻠﺸَّﻴْﻁﺎ نِا ﻠرّﺠِﻴﻡِ ﺑِﺴْﻡِ ﺍﷲِ ﺍﻠﺮَّ ﺤْﻤﻦ ِﺍﻟﺮَّﺤِﻳﻡِ ﺇﻨْﻔِﺮُﻮﺍ ﺨِﻔَﺎﻔًﺎ ﻮَ ﺜِﻗﺎﻻً ﻮَ ﺠَﺎﻫِﺪُﻮﺍ ﺑِﺎﻤْﻮﺍَﻠِﻜُﻢْ ﻮَ ﺃﻨْﻔُﺴِﻜُﻢْ ﺬﻠِﻜُﻢْﺨَﻴْﺮُ ﻠﻜُﻢْ ﺇﻦْ ﻜُﻧْﺗُﻢْ ﺘﻌْﻟﻤُﻮﻦَ ﻮَ ﻻ ﺘﻘﻮُﻠُﻮﺍ ﻟِﻤَﻦْ ﻴُﻘْﺘﻞُ ﻔِﻰ ﺴﺑِﻴﻞِ ﺍﷲِ ﺃﻤْﻮَﺍﺖٌ ﺒَﻞْ ﺃﺤْﻴﺎﺀٌ ﻋِﻧْﺪَ ﺮَﺑِّﻬِﻢْ ﻴُﺮْﺰَﻘُﻮﻦَ ﻮَ ﺃﻋِﺪُﻮﺍ ﻠﻬُﻢْ ﻤﺎ ﺴْﺘﻄﻌْﺗُﻢْ ﻤِﻦْ ﻘُﻮَّﺓٍ ﻮَﻤِﻦْ ﺮٍﺒﺎﻄِ ﺍﻠْﺨﻳْﻞِ "Әлхәмдү лилләәһи Раббил-ғәәләмиин. Үәс-саләәтү үәс-сәләәмү ғәләә расүүлинәә Мүхәммәдин үә ғәләә әәлиһи үә сахбиһии әджмәғиин. Әғүүҙү билләәһии минәш-шәйтаанир-ражиим. Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим. Инңфируу хифәәфәү-үә ҫиҡааләү-үә җәәһидүү би᾽әмүәәләкүм үә әнңфүсикүм ҙәәликүм хайрул-ләкүм инң күнңтүм тәғләмүүн. Үә ләә тәҡуулүү лимәй йүҡтәлү фии сәбиилилләәһи әмүәәтүн бәл әхйәә᾽үн ғинңдә Раббиһим йүрзәҡуун. Үә әғидүү ләһүм мәстәтағтүм миң ҡувүәтиү-үә мир рибәәтыл-хайли..." '''Мәғәнәһе''': "Эй, ғәләмдәрҙең Раббыһы булған, Аллаһ Тәғәлә! Мөҡәддәс китабыбыҙ Ҡөрьән Кәримдә лә беҙгә дошман менән һуғышыуҙы әмер ҡылаһың. Инде ошо әмерҙе еренә еткереү өсөн үҫтерелгән ғәзиз балаларыбыҙҙы, изге динебеҙҙе, һөйөклө Ватаныбыҙҙы һәм мосолмандарҙың бәхет һәм именлеген, намыҫыбыҙҙы һаҡлау өсөн ғәскәргә ебәрәбеҙ... '''Эй, Раббым Аллаһ!''' Һин уларға сәләмәтлек һәм именлек бир. Ғәскәргә кәрәк булған сабырлыҡты, батырлыҡты, ҡыйыулыҡты йөрәктәренә һал, уларҙы бәлә-ҡазалар-ҙан, яфаларҙан һаҡла. Ҡаһарман ғәскәребеҙҙе бер ваҡытта ла халыҡтан, хәҡиҡәттән айырма, хаҡһыҙ-лыҡ һәм зыян итеүҙән һаҡла. Балаларыбыҙҙың һау-сәләмәт әйләнеп ҡайтыуҙарын, ата-әсәләре, һөйгәндәре менән ҡауышыуын насип ит. Ҡатын һәм балаларына сабырлыҡ бир, ярҙамыңдан ташлама. Әгәр шаһит үлеме менән вафат булыу шәрәфенә ирешеүселәр булһа, шәфәғәттәренән беҙҙе лә мәхрүм итмә. Ватаныбыҙға, намыҫыбыҙға ҡул һуҙыусы дошмандарыбыҙ ҡаршыһында беҙгә дауамлы еңеү насип ит. Бәдер һуғышында ярҙамға ебәрелгән күрен-мәгән ғәскәрҙәрҙе беҙгә ярҙамға ебәр. '''Раббым Аллаһ!''' Һинең динең тыныс-лыҡ, хозурлыҡ дине. Бөтөн инсандарға һиҙәйәт һәм ихсән бир. Йәштәребеҙгә ошо юлда ғәйрәт бир. Ғәскәр башлыҡ-тарына ҡарата итәғәтле булһындар. Кесе һәм ҙур гонаһтарын ғәфү ит, Раббым Аллаһ! Ватан һәм ғәзиз милләттәребеҙҙең именлеге, хаҡ динебеҙҙең мәңгелеге, милләт-халҡыбыҙҙың берлеге һәм берҙәмлеге өсөн, Аллаһ Тәғәлә ризалығы өсөн Фатихабыҙ булһын". ==Хаж сәфәренә оҙатҡанда уҡыла торған доға== Һәр сәләмәт үә юлға етерлек байлығы булған кеше үҙенең ғүмерендә бер тапҡыр булһа ла хажға барырға тейеш. Был фарыз ғәмәл, хатта малы булып сәләмәтлеге булмаһа, кеше яллап ебәреү ҙә дөрөҫ. ﻮَ ﻠِﻟّﻪِ ﻋَﻠﻰ ﺍﻠﻧَّﺎﺲِ ﺤِﺞُّ ﺍﻟﺑَﻳْﺖِ ﻤَﻦِ ﺍﺴْﺘﻁﺎﻉَ ﺇﻟﻴْﻪِ ﺴَﺒِﻳﻞَ Үә лилләәһи ғәлән-нәәси хиджджүл-бәйти мәнистәтаағә иләйһи сәбиилә. '''Мәғәнәһе''': “Әгәр юлына етерлек малы үә сәләмәтлеге булһа Аллаһ ризалығы өсөн хажға барыу фарыз ҡылынды.” Хажда бар доғалар ҙа ҡабул була, ин шә Аллаһ, шуға күрә күберәк доғалар ҡылырға кәрәк. Хажға барыуҙың махсус доғаһын килтермәйбеҙ, ләкин үҙ телебеҙҙә ошо рәүештә ҡылырға була. “'''Раббым Аллаһ!''' Беҙгә биргән һаулығыңа, биргән ниғмәттәреңә меңәрсә тапҡыр шөкөрҙәр булһа ине! Беҙҙе яраттың һәм йөрәгебеҙгә Ислам нурын урынлаштырҙың. Бөтөн маҡтауҙарыбыҙ Һиңә булһын Раббым Аллаһ! Кәғбәтулланы мөбәрәк ҡылдың. Күңелен Аллаһ Тәғәләгә тапшырған Ибраһим ғәләйһис-сәләмде унда урынлаштырҙың. Беҙгә кәғбәтулланы зыярат ҡылыуҙы фарыз иттең. Инде ул мөбәрәк ерҙә ҡауышыу, кәғбәтулланы тауаф итеү, зәм-зәм ҡойоһоноң һыуын эсеү теләге менән сәфәргә сығабыҙ. '''Эй, Раббым Аллаһ!''' Мөхәммәд ғәләйһис-сәләмдең тыуған ерҙәрен һәм кәғбәтулланы күрмәйенсә йәнебеҙҙе алма, йөҙөбөҙҙө Хәжәри-әсүәдкә (ҡара ташҡа) ҡуйыу өсөн һаулыҡ бир. Кәғбәтулла тирәһендә ғибәҙәт ҡылырға көс һәм ҡеүәт бир. Сафа һәм Мәрүә тауҙары араһында Ибраһим ғәләйһис-сәләмдең юлында йәнебеҙҙе фиҙа ҡылайыҡ. '''Раббым Аллаһ!''' Ошо хаж сәфәрендә гонаһтарыбыҙ ғәфү ителһен, тыуған яғыбыҙға яңы тыуған бала кеүек пак һәм гонаһһыҙ ҡайтырға насип ит. Бөтөн йәнебеҙ, тәнебеҙ менән "Ләббәйкәллааһүмә ләббәйк" тип ҡысҡырайыҡ. Мин Һинең хозурыңда, Раббым, әмер ит. '''Эй, Раббым!''' Һинең һөйөүөң менән юлдарға сыҡтыҡ. Иҫән-һау ҡайтып етеүебеҙҙе, ғаиләбеҙ һәм дуҫтарыбыҙ менән ҡауышыуҙы насип ит, Һәр мөьмин кешегә кәғбәтулланы тауаф итергә насип ит. '''Раббым Аллаһ!''' Һинән был донъяла һәм әхирәттә яҡшылыҡ теләйбеҙ, гонаһ-тарыбыҙҙы кисер. Һөйөклө пәйғәмәбәре-беҙ ғәләйһис-сәләмдең шәфәғәтенә ирештер". ==Өйҙән сыҡҡанда ошо !доғаны уҡыр== ﺒِﺴْﻢِ ﺍﷲِ ﺘﻜّﻟْﺖ ُﻋَﻟﻰ ﺍﷲِ ﻮَ ﻻ ﺤَﻮْﻞَ ﻮَ ﻻ ﻘُﻮَّﺓ ﺇﻻّ ﺒِﺎﻠﻟّﻪِ "Бисмилләәһи тәүүәккәлтү ғәләллааһи. Үә ләә хәүлә үә ләә ҡувүәтә илләә билләәһ". '''Мәғәнәһе''': "Аллаһ Тәғәләнең исеме менән Уға ышандым. Көс һәм ҡеүәт бары тик Аллаһ Тәғәләнәндер". Шофер йәки башҡа транспорт йөрөтөүселәр өйҙән сыҡҡанда, әсә телендә, ошо доғаны уҡый алалар: "Эй, Раббым Аллаһ! Йортомдо, нигеҙҙәребеҙҙе, эшләп тапҡан хәләл машинабыҙҙы, ут ҡазаларынан, ҡараҡтарҙан үҙең һаҡла, яуыздарҙың күҙен ҡапла. Шулай уҡ ғаиләмде Һиңә аманат итәм. Уларҙы һәр төрлө һәләкәттәрҙән һәм бәләләрҙән һаҡла". ==Ҡурҡҡанда уҡый торған доға== “Юл ғазабы – гүр ғазабы”- тип юҡҡа әйтмәгәндәр. Әгәр төрлө хәүефле хәлдәргә тарыһаҡ ошо доғаны уҡырға кәрәк. ﺃﻋُﻮﺬُ ﺒِﻛﻟِﻤَﺖِ ﺍﷲِ ﺍﻠﺗّﺎﻠﻤَّﺎﺖِ ﻤِﻦْ ﻏَﺿَﺑِﻪِ ﻮَ ﺸﺮِّ ﻋِﺑَﺎﺪِﻩِ ﻮَ ﻤِﻦْ ﻫَﻤْﺯَﺍﺖِ ﺍﻟﺷّﻳﺎﻄِﻴﻦِ ﻮَ  ﺃﻦْ ﻴَﺤْﺿِﺮُﻮﻦَ "Әғүүҙү бикәлимәтит-тәәммәәти мин ғадабиһи үә шәрри ғибәәдиһи үә мин һәмзәәтиш-шәйәәтыынә үә ән йәхдыруун". '''Мәғәнәһе:''' "Аллаһ Тәғәләнең ғазабынан, кешеләрҙең насарлыҡтарынан, шайтандарҙың һәр төрлө яуызлыҡ-тарынан һәм бәйләнеүҙәренән Аллаһ Тәғәләнең Ҡөрьән Кәримдә яҙылған һүҙҙәренә һыйынамын". '''Ҡәҙерле шоферҙар һәм башҡа транспорт эйәләре!''' Доға, үҙенең әһәмиәтенә ҡарап рух һәм тәнгә тәьҫир итә. Доғаның тәьҫир көсөн белеү ауыр түгел. Доғаның әһәмиәтен белмәйенсә, ихлас күңелдән уҡыһаң да, ул кешегә ыңғай тәьҫир итә. Ул изгелек һәм әхләҡ тойғоларын арттыра. Доғаның тәьҫире, уға күнегеп бөтөп, уны йыш-йыш ҡабатлап торғанда тағын да арта төшә. Шулай итеп, был кешенең ҡаршында изгелек, яҡшылыҡ хәкимиәтенең ишектәре асылыр. Ул әкренләп рухи тыныслыҡҡа ирешер. Йәғни уның рухи һәм ғасаби эшсәнлеге тигеҙләнер. Инсан машинаһы ватылыуға, берәй әйбере юғалыуға, фәҡирлеккә төшөүгә, яла яғыуҙарға, ҡайғы-хәсрәткә сабыр булыр өсөн ошо доғаларын уҡып, үҙендә көс һәм ҡөҙрәт табыр. Доға шулай уҡ үлем-китем, хасталыҡ, ғазап, яҡындырын юғалтҡан ваҡыттарҙа ҙур таяныс була. Доға тәьҫире менән килгән тыныслыҡ дауа кеүек бер шифа килтерер. Мохтаж булған нимәне Аллаһтан һорау дөрөҫ эштер. Ләкин бары тик донъя мәнфәғәттәре өсөн генә тырышыу йәки үҙ тырышлығыбыҙ менән мөмкин булған нимәләрҙе Аллаһ Тәғәләнән һо-рау мәғәнәһеҙлек булыр ине. Ҡайғылы ваҡыттарҙа дауамлы һәм самими күңелдән теләүҙәр нәтижәлерәк булыр. Аллаһ Раббыбыҙ бындай доғаларға яуап бирер, ин шә Аллаһ ==Ҡайғы-хәсрәткә төшкән саҡта уҡылған доға== Кешеләр ҡайһы ваҡыт матди һәм мәғнәүи ауырлыҡтарға осрайҙар. Һәр ауыырлыҡ Аллаһ Тәғәләнең бер һынауы йәки ҡылған гонаһтарыбыҙ өсөн яуапҡа тарттырыуы булып тора. Бындай хәләткә төшкән кеше, камил тәһәрәт алып, ике йәки дүрт рәкәғәт намаҙ ҡылырға тейеш. Намаҙҙа беренсе рәкәғәттә "Инширах" сүрәһен, икенсе рәкәғәттә "Ғаср" йәки "Кәүҫәр" сүрәһен уҡырға тейеш. Ҡөрьән Кәримдең "Инширах" сүрәһен ғайғы-хәсрәт килгәндә доға итеп уҡыу хәйерле: '''Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим.''' Әләм нәшрах ләкә садрак. Үә үәдағнәә ғәнңкә үизрак. Әлләҙии әнңҡада ҙаһрак. Үә рафәғнәә ләкә ҙикрак. Фә᾽иннә мәғәл-ғүсри йүсраа. Иннә мәғәл-ғүсри йүсраа. Фә᾽иҙәә фәрағтә фәнңсабе. Үә иләә Раббикә фәрғәбе. '''Мәғәнәһе''': Эй, Мөхәммәд, беҙ һинең күкрәгеңде (ҡалбеңде) асманыҡмы? Иман, хикмәт менән күңелеңде йомшаҡ ҡылманыҡмы? Билеңде бөккән ауыр йөктө тартып алманыҡмы? Һинең исемеңде, даныңды һәм шаныңды кешеләр араһында маҡтаулы зикер дәрәжәһенә күтәрҙек түгелме? Дөрөҫ-лөктә, файҙалы булған еңеллек ауыр-лыҡтан һуң ғына табыла. Һис шикһеҙ, ауырлыҡ менән бергә еңеллек тә барҙыр. Бер хәйерле эштән бушанһаң, икенсе хәйерле эште эшләргә һәм Раббың-дың рәхмәтенә ирешергә тырыш һәм Ул риза буласаҡ хәйерле эштәр менән мәшғүл бул, бары тик Уға йүнәл". Бынан беҙ күрәбеҙ—доға мөьминдең үҙен Аллаһ Тәғәләгә яҡынлаштарыу өсөн эшләнелгән бер мөмкинлеге булып тора. Бәлә-ҡаза килгәндә генә Аллаһҡа ялбарырға түгел, бәлки һәр ваҡыт та доғала булыу кәрәк. Был доға ҡылғанда кешегә күрһәтеү шарт түгел, эстән генә Аллаһҡа теләктәребеҙҙе белдереп ҡылһаҡ та ярай. Сараһыҙ һәм ҡайғылы ваҡыттарында рухына көс, йөрәктәрендә батырлыҡ таба алмаған ҡурҡаҡ кешеләр берҙән-бер сараны араҡы эсә торған ерҙәрҙә эҙләй башлайҙар. Ҡайғынан ҡотолабыҙ тип,хәлдәрен тағы ла мөшкөлләтеүҙәрен һиҙмәй ҙә ҡалалар. Юғары хистәргә эйә булған, иманлы кешеләр иһә, бер кем дә булмаған тыныс ҡына бер ерҙә, ҡулдарын һәм саф күңелдәрен бөйөк Раббыларына асып, бөтөн асылы менән ҡайғы-хәсрәттәрен Уға һөйләнеләр, һәм Унан, бары тик Унан ғына ярҙам һоранылар. Был доғалар, ялбарыу һәм яҡынлыҡ Аллаһ Тәғәлә һәм Уның бәндәһе араһында ғына ҡалған бер серҙер. Яңғыҙ һәм сараһыҙ ҡалған кеше ҡайғыларын Аллаһ Тәғәләгә белдергәндән һуң, күңеле бушар, йәне шатланыр, тормош уға тағын да аңлашыла төшөр, эсендәге насар фекер һәм уйҙары юғалыр, ҡараңғылыҡ һәм томан эсендә ҡалған йәне яҡтырыр, күңеле тыныслыҡ һәм бәхет менән тулыр. ==Ҡайғы-хәсрәткә төшкән кешеләр "Ғаср" сүрәһен уҡырҙар== Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим. '''Үәл-ғаср.''' Иннәл-инңсәәнә ләфии хуср. Илләлләҙиинә әәмәнүү үә ғәмилүс-саалихәәти үә тәүәәсау бил-хаҡҡы үә тәүәәсау бис-сабр. '''Мәғәнәһе:''' "Заман, дәүер, ғаср менән ант итеп әйтәм, инсан (кеше) ысынлап та хәсрәттеләр, ҡәҙерле ғүмеренең хәсрәт эсендә үтеүенә үҙе уҡ ғәйеплелер. Был хәсрәт-тән ҡотолоу бармы? Әлбиттә, бар! Ҡөрьән өйрәткәнсә дөрөҫ юл менән ысын иман килтереп, Ислам динен ҡабул иткән, һәр ваҡыт изге ғәмәлдәр ҡылған, тормош һәм дин мәшәҡәттәре-нә, килгән төрлө ауырлыҡтарға, бәлә-ҡазаларға сабыр итергә сыҙамлы булырға бер-береһенә өндәшкән хаҡ мөьминдәр генә хәсрәттә булмаҫтар". ==Машинаны ҡабыҙғанда уҡылаған доға== ﺒِﺴْﻢِ ﺍﷲِ ﺍﻟﺮَّ ﺤْﻤﻦِ ﺍﻠﺮَّ ﺤِﻴﻢِ ﺮَﺒَّﻨَﺎ ﺃﺘِﻨَﺎ ﻤِﻦْ ﻠﺪُﻨْﻚ ﺮَﺤْﻤَﺔً ﻫَﻳِّﺊْ ﻟﻧَﺎ ﻤِﻦْ ﺃﻤْﺮِﻨَﺎ ﺮَﺸﺪًﺍ ﺮَﺐِّ ﺍﺸْﺮَﺡْ ﻠِﻰ ﺼَﺪْﺮِﻯ ﻮَ ﻴَﺴِّﺮﻠِﻰ ﺃﻤْﺮﻯ ﻮَ ﻻ ﺘُﻌَﺳِّﺮْ ﺮَﺐِّ ﺘﻤِّﻢْ ﺒِﺎﻠﺧَﻳْﺮِ Бисмилләәһир-рахмәәнир-рахиим. Раббәнәә әәтинәә мин ләдүнңкә рахмәтәү-үә хәййи ләнәә мин әмринәә рәшәдә. Раббишрахлии садрии үә йәссирлии әмрии Рабби йәссир үә ләә түғәссир Рабби тәммим бил-хайр". '''Мәғәнәһе:''' "Эй, Раббыбыҙ! Беҙгә үҙеңдән бер рәхмәт бир, эшебеҙҙә еңелллек бир. Раббым, еңеллек бир, ауырлыҡ бирмә, эшемде уңышлы тамамла". ==Транспорт йөрөтөүселәре тейешле хеҙмәт хаҡтарын алғанда уҡыла торған доға== ﺃﻠْﺤَﻤْﺩُ ﻠِﻟّﻪِ ﺮَﺐِّ ﺍﻟْﻌﻟﻤِﻳﻦَ ﻮَﺍﻠﺻَّﻼﺓُ ﻮَ ﺍﻠﺴَّﻼﻡُ ﻋﻠﻰ رَﺴُوﻠِﻴﻨَﺎ ﻤُﺤَﻤَّﺪ ٍوَ ﻋَﻠﻰ ﺃﻠِﻪِ ﻭَ ﺼَﺤْﺑِﻪِ ﺃﺠْﻤَﻌِﻴنَ ﺃﻠﻟّﻬُﻢَّ ﺍﺮْﺯُﻘْﻨَﺎ ﺮِﺯْﻘًﺎ ﺤَﻼﻻً ﻄَﻳِّﺑًﺎ ﻮَ ﺴْﺗﺟِﺐْ ﺪُﻋَﺎﺀَ ﻳَﺎ ﺭَﺐَّ ﺍﻠْﻌَﺎﻠﻤِﻴﻦَ ﺃﻠﻟّﻬُﻢَّ ﺇﻢﻨَّﺎ ﻨَﻌُﻮﺬُ ﺒِﻚ ﻤِﻦَ ﺍﻠْﻔَﻘْﺮ ﻮَ ﺍﻠﺪَّﻴْﻦِ ﺮَﺑَّﻨَﺎ ﺃﺘِﻨَﺎ ﻔِﻰ ﺍﻠﺪُّﻨْﻴَﺎ ﺤَﺴَﻨَﺔً ﻮَ ﻔِﻰ ﺁﺨِﺮَﺓِ ﺤَﺴَﻨَﺔً ﻮَ ﻘِﻨَﺎ ﻋَﺬَﺍﺐَ ﺍﻠﻨَّﺎﺮ "Әлхәмдү лилләәһи раббил-ғәәләмииин. Үәс-саләәтү үәс-сәләәмү ғәләә расүүлинәә Мүхәммәдин үә ғәләә әәлиһии үә сахбиһии әджмәғиин. Аллааһүммәр-рзуҡнәә ризҡан хәләлән таййибән. Үәстәджиб дүғә᾽әнәә йәә Раббәл-ғәәләмиин. Аллааһүммә иннәә нәғүүҙү бикә минәл-фәҡри үәд-дәйни Раббәнәә әтинәә фид-дүнйәә хәсәнәтән үә фил-әхырати хәсәнәтән үә ҡынәә ғәҙәәбән-нәәр". '''Мәғәнәһе:''' Ғәләмдәр Раббыһы булған Аллаһыбыҙға хәмед-ҫәнәләребеҙ (маҡтауҙарыбыҙ) булһын. Салауаттары-быҙ һәм сәләмдәребеҙ пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд ғәләйһис-сәләмгә уның йорт әһелдәренә үә сәхәбәләренә булһын. Аллаһым беҙгә хәләл һәм яҡшы ризыҡтар менән ризыҡландыр. Ғәләмдәр Раббыһы булған Аллаһым! Доғаларыбыҙҙы ҡабул ит. Аллаһым! Беҙҙе фәҡирлектән һәм бурыслы булыуҙан һаҡла. Раббым! Беҙгә был донъяла ла әхирәттә лә яҡшы тормош насип ит. Әсә телендә былай тип тә доға ҡылып була: "Эй, Раббым Аллаһ! Иҫәнлек эсендә тағын бер ай уҙҙырҙыҡ. Шөкөрҙәр булһын. Беҙгә пак һәм хәләл ризыҡтар бир. Хеҙмәт хаҡтарыбыҙҙы яҡшы һәм хәйерле ерҙәргә сарыф итеүҙе насип ит. Аҡсабыҙ менән беҙҙе насар юлдарға баҫтырма. Ибраһим пәйғәмбәр ғәләйһис-сәләмгә биргән бәрәкәт кеүек беҙгә лә бир, эй Раббым! Дәүләтебеҙҙе һәм милләтебеҙҙе һәр ваҡыт яҡшы эштәргә йүнәлт. Доғаларыбыҙҙы ҡабул ҡыл, Раббым Аллаһ!" '''Мөхтәрәм юл транспорттарын йөрөтөүселәр!''' Доға ҡылғанда түбәнселекле булығыҙ, сөнки доға ҡылған барлыҡ бөйөклөк һәм ололоҡ эйәһе булған Аллаһ Тәғәлә генәлер. Аллаһ Тәғәләгә ҡарата ла түбәнселекле булырға кәрәк. Шулай итеп, доға уны юғары әхләҡ дәрәжәһенә күтәрер. Доға ҡылыусы кешенең фәҡирҙәргә саҙаҡа биреүе һәм шуға оҡшаған хәйерле эштәр эшләүе—ҡылған доғаларының ҡабул булыуына сәбәп була. Доға кешене изге эштәргә этәрә, йәғни доға— (башҡа кеше өсөн доға ҡылһаң да) доға ҡылыусыға ла файҙа килтерә. ==Ҡайғылы һәм ауыр ваҡыттарҙа доға ҡылыу һәр кеше өсөн тейешле эштер== Тормошонда ауыр ваҡыттар булғанда ла доға ҡылмаған кешеләр бар. Ысын иманлы кеше ҡайғылы ваҡытта һәм эше яҡшы барғанда ла Аллаһ Тәғәләне хәтерләп доға ҡыла. Шундай рәхәт ваҡыттарҙа доға ҡылған кешеләргә Аллаһ Тәғәлә ҡайғылы һәм ауыр минуттарында ярҙам итер. Ҡайсаҡ шундай хәлдәр ҙә була. Юл ҡазаһына эләгеп, тимер тауы хәленә килгән автомобиль йәки автобус эсенән бер ере лә йәрәхәтләнмәгән һау-сәләмәт кеше сыға. Шул ваҡыт Ҡөрьән Кәримдәге "Әғраф" сүрәһенең бер аяты иҫкә төшә: Үә ликүлли үммәтин әҗәлүнң фә᾽иҙәә җәәәә᾽ә әҗәлүһүм ләә фәстә᾽хыруунә сәәғәтәү-үә ләә йәстәҡдимүүн. '''Мәғәнәһе:''' "Һәр бер өммәттең билгеләнгән әжәле бар. Әгәр уларға әжәлдәре килһә, бер сәғәт иртә килмәҫ һәм бер сәғәт кисекмәҫ" Бындай ҡазаларҙан иҫән-имен ҡалыуға ҡайһы бер хәйерле эштәрҙең, самими доғаларҙың сәбәпсе булыуын кем инҡар итә алыр? Тимәк, шатлыҡлы ваҡыттарҙа эшләгән изгелектәр һәм ихлас күңелдән ҡылҡан доғалар кешегә ауыр минуттарҙа еңеллектәр килтерә. Пәйғәмбәребеҙ ғәләйһис-сәләм әйткән: “Бәлә күктән ергә төшөрелә, доға ерҙән күккә аша. Шул ваҡытта бер-береһе менән бәрелешеп бер-берһен юҡ итәләр”. Доға ҡылған кеше шайтандан алыҫлашыр һәм уның тирә-яғына фәрештәләр йыйылыр. Нәтижәлә улар ҙа уның өсөн доға ҡылырҙар. ==Йөкмәткеһе== *Сәфәр доғаһы 4 *Юлға сыҡҡанда уҡыла торған доға 5 *Аятуль-курси 6 *Пәйғәмбәребеҙ ғәләйһис-сәләм юлға сыҡҡанда ошо доғаны уҡыған 8 *Транспорт эйәһе урынынан ҡуҙғалып киткәс ошо доғаны уҡыр 9 *Һалдатҡа оҙатҡанда уҡыла торған доға 10 *Хаж сәфәренә оҙатҡанда уҡыла торған доға 13 *Өйҙән сыҡҡанда уҡыла торған доға 16 *Ҡурҡҡанда уҡый торған доға 17 *Ҡайғы-хәсрәттә уҡыла торған доға 19 *Машинаны ҡабыҙғанда уҡыла торған доға 24 *Тейешле хеҙмәт хаҡын алғанда уҡыла торған доға 25 '''Мөхтәрәм дин ҡәрҙәштәребеҙ!''' Һеҙгә үҙебеҙ сығарған китаптарыбыҙы тәҡдим итәбеҙ. Әгәр хаталар китһә Аллаһтан ғәфү үтенәбеҙ һәм һеҙҙең аңлауығыҙҙы үә эшләүселәренә доға ҡылыуығыҙҙы өмөт итәбеҙ. Кемдәр халҡыбыҙ өсөн китаптар тәржемә итеп динебеҙҙе таратырға теләһә, беҙҙең менән бәйләнешкә керһен. Китаптар нәшер итеү ниәте булған, ләкин сығарырға мөмкинселеге булмаған тәржемәсе-мосолмандарға үҙебеҙҙең ярҙамыбыҙ булыр. Телефондарыбыҙ: 8-937-30-33-734 йәки 8-903-311-80-53. Ильшат хәҙрәт Хафизи Категория: Мосолман доғалары [[Категория: Мосолман доғалары]] lciuhsb8zwdnawtxob5x1em4p57thb5 0 4159 20079 19994 2020-01-17T19:21:19Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20079 wikitext text/x-wiki Минең тыуған ауылым - Көйөргәҙе районының Туғай Кинйәһе ауылы Көйөргәҙе йылғаһының иң матур урынында урынлашҡан. [[w:Көйөргәҙе йылғаһы|Көйөргәҙе йылғаһының]] ике яғы - бер нисә тиҫтә саҡырымға һуҙылған һыубаҫар туғайлыҡ. Ауыл рәсми телдә I Кинйә Абыҙ тип йөрөтөлә. Кинйә ауылы 1760 йылдарҙа башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәтенең иң абруйлы шәхестәренең береһе Кинйә Арыҫланов тарафынан нигеҙләнә. Ауыл урынын һайлау тураһындағы легенда, телдән-телгә, быуындан-быуынға тапшырылып, беҙҙең көндәргәсә килеп еткән. Шуларҙың береһен мин 1913 йылғы Мәсүрә Төлкөсуринанан яҙып алдым. "Кинйә Арыҫланов оло ауыл Арыҫландан (атаһы ауылы) бүленеп сығып, яңы ауыл төҙөү өсөн үҙҙәре биләгән ерҙәр буйлап сығып китә. Үҙе менән ауылдың аҡһаҡалдары Иҫәнаман, Төлкөсура, Байғол, Ҡолһары , Ишһары һәм тағы бер нисә олатайҙы, улдары Иҫәнаман (документтарҙа Сөләйман тип тә яҙылған) менән һеләүһенде ала. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Туғай Кинйәһе (Көйөргәҙе районы)|Туғай Кинйәһе]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Улар Һайылмыш йылғаһы буйында туҡтала. Бик матур ер була. Кинйә бында ҡалып торорға, ә улы Һеләүһен менән башҡалар тағы ла уңайлыраҡ ер эҙләп, сығып килергә кәңәшләшәләр. Шулай йөрөй торғас, хәҙерге көндә инде юҡҡа сыҡҡан 1-се Кинйәабыҙ ауылы урынында туҡталалар. Көйөргәҙе буйы күңелдәренә хуш килә. Сапҡын ебәреп, Кинйәне лә алып киләләр. Кинйәгә урын бик оҡшай. Ул буласаҡ ауыл урынына иң тәүҙә Ҡыпсаҡ ырыуының ағасын - ҡарама ултырта. Ул ҡарама әле лә иҫән, йыуанлығы өс-дүрт ҡоласлыҡ был ҡомартҡы бик ныҡ ҡартайған. Кинйә Арыҫлановтың йорто ла шул ҡарама эргәһендә булған, һуңынан ул ерҙә Кинйәнең ейәне Хәлил йәшәй. Хәлил Кинйин 1812 йылғы Ватан һуғышында полк муллаһы булып ҡатнаша, һуғышта ниндәй наградаларға лайыҡ булғаны билдәһеҙ, әммә 1912 йылда Ватан һуғышының 100 йыллығына арнап сығарылған һәм унда ҡатнашыусыларҙың нәҫелдәренә тапшырылған юбилей миҙалы әлеге көндә лә һаҡлана (ошо юлдарҙың авторы ҡулында). Уны 1912 йылда Ғәзизйән Хәлилов (Шәрипов) Ырымбурҙан барып ала. 1969 йылда "Совет Башҡортостаны" гәзитендә ошо турала фотоһүрәттәре менән мәҡәлә донъя күрә. Хәлил олатай вафат булғас (1876 йылда), йортта бер ни тиклем ваҡыт улы Ғәзизйән кәләш алып йәшәй. 1850 йылдарҙа эргәләренә 18 метр тәрәнлектә ҡоҙоҡ ҡаҙҙыра, уны таш менән бурайҙар. Ауыл бөтһә лә, ул ҡоҙоҡ әле лә бар. 1931 йылда Ғәзизйән Хәлиловты, вәлидовсы тип ҡулға алалар. Стәрлетамаҡ төрмәһендә атырға алып барғанда Ғәзизйән олатай: ''"Көйөргәҙе буйынан барҙармы? Еткерегеҙ Хәлиловтарға, бирешмәһендәр, беҙ бит Кинйә тоҡомдары..."'', - тип ҡысҡырып киткән. Ғәзизйән бабайҙың өйөн боҙоп, ул саҡтағы колхоз үҙәге Яҡуп ауылына күсереп һалалар. (Ул йорт әле лә бар. Хәҙерге ваҡытта Кинйәкәйев Фәриттең аласығы). Карателдәр эҙәрләй башлағас, Кинйә Ҡаҙаҡ далаларына сығып китә, ләкин уға тыуған еренә әйләнеп ҡайтыу бәхете теймәй. Үлгәс, олатайҙар һөйләүе буйынса, уны ҡаҙаҡтар Кинйә ауылына алып киле һәм кластарға белдермәҫ осон батырҙы тауыш-тынһыҙ ғына ерләйҙәр. Ҡайһы бер тарихсылар, әлбиттә быны кире ҡаға, әммә легендалар бит буш урында тыумай. Туғай Кинйәһендә тыуған, хәҙер вафат Фәйрүзә һабансина апай элек ауыл аҡһаҡалдары һөйләгән бер легенданы бәйән итте: Әүлиә зыяратында бик уҡымышлы кешеләрҙе генә ерләр булғандар. Шуларҙың береһе, иң уҡымышлыһы XIX быуат башында ҡаҙаҡтар тарафынан килтереп ерләнгән. Күп кешеләрҙең, ололарҙың һөйләгәндәре Кинйәнең ҡәбере Туғай Кинйәһендә тигән фекерҙе яҡлай һәм иҫбат итә. Ҡәберҙең ташында ниндәйҙер беҙ белмәгән тамғалар, билдәләр бар. Район хакимиәте ҡәберҙе асыу тураһында мәсьәлә күтәргәйне, ләкин, шәриғәт ҡанундарына таянып, ауыл аҡһаҡалдары рөхсәт итмәне. Башҡортостан Республикаһы Үҙәк архивында бер тарихи документ һаҡлана. Ул - 1831 йылда Кинйә ауылы халҡының тағы бер ауыл төҙөргә рөхсәт һораған ғаризнамәһе. (ЦГИА РБ, фонд и-1, опись 1 дело 105). Уларҙың теләгемҡәнәғәтләндерелә. Шулай итеп, 1830 йылдар башында П Кинйәабыҙ ауылы нигеҙләнә. Бәләкәй Көйөргәҙе буйында Кузьмин тигән баяр килеп ултырып, ауылдың ерҙәрен файҙалана башлағанға күрә, ерҙәрен һаҡлау өсөн күсә улар. Күсеүселәр араһында Ирназар Арыҫлановтың балалары ла була. Улар архивта Ирназаров, Арсланов тип күрһәтелгән. Ә Кинйәнең балалары Кинйин, һеләүһенов тип күрһәтелгән. Тимәк, хәҙерге Арыҫлановтар Кинйәнең балалары түгел, ә ағаһының балалары булып сыға. Унда шулай уҡ бөтөнләй ят фамилиялар ҙа осрай. Мәҫәлән: Ишбулатов, Әмиров, Ҡайбирҙин һ.б. Бәлки, улар араһында 1-се Кинйә ауылынан алыҫ булмаған Бесәнсе Зәйҡан ауылы кешеләре лә барҙыр, тип уйлайым. Сөнки үткән быуаттың 30-40 йылдарында, тирә-яҡты уғырылыҡтары менән ҡаҡшатҡас, Бесәнсе Зәйҡан ауылы кешеләрен төрлө ауылдарға күсереп, ауылды тараталар. Башҡорт әҙәбиәтенә тос өлөш индергән Мәнди Ҡогош - ошо ауылдан. Күсергән ваҡытта, уның ғаиләһе Түкән ауылына эләккән. Шуға ла һуңғы йылдарында яҙған шиғырҙары аҫтына Мәнди Ҡотош Түкәни тип ҡуйған. Ауылдың фажиғәле яҙмышына әйләнеп ҡайтайыҡ. Пугачев яуы ҡыйратылғас, карателдәр Кинйәне бик ныҡ эҙәрлекләй. 1914 йығы Ғәрифулла Арыҫланов һөйләүенсә Кинйә күпмелер ваҡыт ауылдан 500 метр алыҫлыҡтағы мәмерйәлә йәшенеп язҡан һәм һуңынан ҡаҙаҡ далаларына ҡасҡан. Батша ялсылары, батырҙы тота алмағас, улы һеләүһенде аманатҡа ала, ауылды яндыра. Ә халыҡҡа ҡырҡ йыл буйы ауылға кире ҡайтып нигеҙ һалырға рөхсәт ителмәй. Сит ерҙә толҡа тапмаған халыҡ Көйөргәҙе буйҙарына кире ҡайта. Унда Кинйәнең улы Сәғит Кинйин башлап йөрөй. Шулай ҙа ҡырҡ* йыл тулмағанлыҡтан, элекке ауылдан бер нисә саҡырым өҫкәрәк ултыралар (әле ул ер Уҫаҡ Ыҙма тип йөрөтөлә). Ул ауыл Сәғит Кинйәһе тип йөрөтөлә. 1800 йылғы Ырымбур губернияһы картаһында Бөрйән волосы составында Сагитово, икенсе исеме Кинзина тип билдәләнгән. Аралары бик яҡын. Ғариф бабайҙың һөйләгәндәренә дәлил итеп гағы ла архив материалдарында табырға була. Ауыл 1795 йылда нигеҙләнгән Сәғит Кинйин башлап йөрөгән, икенсе исеме Кинйә тип тә йөрөтөлә тип теркәлгән (ҡара: "Башкирская ойконимия XVI-XIX вв." китабы, 275 бит). Тағы ла бер исеме Бишөйлө. Икенсе Кинйә Абыҙ һуңғараҡ барлыҡҡа килгән. Граждандар һуғышы йылдарында ла Кинйә ауылы халҡы Милли-азатлыҡ хәрәкәтенә әүҙем ҡушыла. Бөйөк Ватан һуғышына бәләкәй генә ауылдан илле биш кеше һуғышҡа алына, шуларҙың утыҙ бере вафат була. һуғыштан һуңғы йылдарҙа утыҙ йортло ауылдан ике тиҫтәгә яҡын кеше юғары бепем ала, утыҙлағаны техникум тамамлай. Тик ауылдарҙы бөтөрөү сәйәсәте генә ауылыбыҙҙы юҡҡа сығарҙы. Социаль-көнкүреш биналары күрше Абдул ауылына күсерелде. Халыҡҡа эш бөгтө. 1986 йылда ауылымдың һуңғы усағы һүнде - хәҙер инде вафаг булған Фәхретдин ағай ғаиләһе күрше Түкән ауылына күсте. 1990 йылдар башында "Мораптал" совхозы директоры Р. Тураев тырышлығы менән ауылды тергеҙеү башланғайны. Ришат Ибраһим улы Кинйәгә ҡайтыусылар өсөн ярты хаҡ менән төҙөлөш материалдары бүлде. Иң беренсе атаһы нигеҙенә Роберт Ишмөхәмәтов йорт һалды. Тик ҡыуанысыбыҙ оҙаҡҡа барманы, ҡайтырға теләүселәр Кинйәгә бүтәнсә йорт һалманы. Роберт та өйөн күрше Абдул ауылына күсереп һалырға мәжбүр булды. Кинйә олатабыҙ ултыртҡан ҡарама иҫән. Тимәк, ауылыбыҙ яцынан тергеҙеләсәк, Аллаһ бирһә! Ауыл бөтөүгә егерме һигеҙ йыл ваҡыт үтте, әммә, халыҡ уны бер ҙә оноторға теләмәй. Иҫкә төшөрөп, йәй көндәре ауыл булған урынға килеп зыярат ҡылып, аяттар уҡып китәләр, әлбиттә, араларында, шайтан һыуы әсеүселәре лә табылалыр. Тик минең һүҙем бер ҙә улар тураһында түгел, ә ҡасандыр ауылыбыҙҙа йәшәп, иҫтәлектәр ҡалдырып китеүсе, хәҙер инде мәрхүм ауылдаштарыбыҙ, ауылыбыҙға бәйле легендалар, архив материалдары тураһында бәйәм итергә ине иҫәп. Ялан тәпәй баҫып йөрөгән ялан-ҡырҙарыбыҙ, тауҙарыбыҙ атамалары ла онотолмаһын ине тигән теләк менән яҙам был китапты. '''Азат Хәлилов, "Туғай Кинйәһе ауылы" китабы, 2015 йыл.''' [[Category:Иҫтәлектәр]] qqp4q19ruz7a4uvmvjunfvpatjfiaof 1 4160 17008 17007 2017-09-30T11:12:37Z Азат Хәлилов 311 17008 wikitext text/x-wiki [[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов]], фотолар булһа яҡшыраҡ булыр ине, элекке ч/б фото сканы юҡмы? --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 08:10, 30 сентябрь 2017 (YEKT) :::: Бар ул фотолары, ҡуйырмын. --[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 16:11, 30 сентябрь 2017 (YEKT) 73lhazt2p39yj8ujwn6af0hgjtasi8n 0 4161 24798 21163 2023-02-20T18:52:13Z Aidar254 420 /* Тәкә һуйған буйы */ 24798 wikitext text/x-wiki '''Иҫке Мөсәт ауылының ер-һыу атамалары.''' Иҫке Мөсәт — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. ''Иҫке Мөсәт ауылының ер - һыу атамаларын һәм уларҙың тарихын оло кешеләрҙең күбеһе белмәй. Ҡайһы берҙәрен Ҡулбирҙин Нуретдин ағайҙың хәтерләүе буйынса ғына яҙып алдым.'''''Садиҡ БАЙҒУСҠАРОВ''' ==ТИРМӘН ТАШЫ== Иҫке Мөсәттән тура Алағуян йылғаһына алып барған Уй буйынан уңдараҡ (ауылдан 1 саҡырым – сыҡырым ярым көньяҡ-көнбайыш йүнәлештә) тау теҙмәһенең иң бейек өлөшөн элек - электән '''Тирмән таш''' тип йөрөтәләр. Элек оҫталар ошо тауҙағы ташты тирмән эшләү өсөн файҙаланған. Ысынлап та, таш эшкәртеү өсөн ҡулайлы булған һәм ярыла һалып бармаған. Элек бындай тирмәндәр Иҫке Мөсәттең һәр өйөндә булды. Уларҙа бойҙай һәм арыш тарттырып, һәр өй икмәкле булды. Байғусҡаров Баһауетдин олатай ошо таштарҙан тирмән эшләп, бер бот бойҙайға алыштыра торған булған. ==СЕЙӘЛЕ МОРОН== Иҫке Мөсәттән Иҫке Собханғолға сыҡҡан элекке юлдың уң яғындағы тәүге морон унда элгәре ишелеп уңған сейәгә бәйле '''Сейәле морон''' тип атала. Һуңғы 20-30 йыл эсендә малдарҙың ишәйеүе һөҙөмтәһендә сейәлек ныҡ тәләфләнде. ==ХӘЙБУЛЛА МОРОНО== Нурдәүләтов Хәйбулла олатай Иҫке Мөсәт ауылының иң түбәнге осонда йәшәгән. Шуға күрә ауыл ултырған тауҙың түбәнге осон Хәйбулла мороно тип атағандар. Күптәр был тауҙы ла Хәйбулла тауы тип әйтеп ҡуя. Хәйбулла мороно шаулаһа, көн боҙолоуын көт тә тор – ҡышын йә буран була, йә ҡар яуа, йәйен йәшенле, елле ямғыр башлана. Хәйбулла олатай Нуретдин ағайҙың бер туған олатаһы булған. ==ӨСУЙ== Элек оло юл Иҫке Мөсәт ауылы аша үтә торғайны. Оло юлдан бер саҡырым тирәһе барғас, һул яҡҡа, йәғни көнбайышҡа, юл инеп китә. Уның буйлап ярты саҡырым тирәһе барғас, Өсуй яланына барып сығаһың. Элек был ялан, бәләкәй булһа ла, һөрөлдө лә, сәселде лә. Ошо яланда айыу бер ҙур ғына һыйырҙы йыға. Алты һунарсы был айыуҙы ҡарауыллап йөрөп, бер нисек тә атып ала алмайҙар. Ошо тирәлә мал көтөп йөрөүсе Юлбирҙин Сабирйән ағай уларҙан: “Алты әзмәүерҙәй ир бер айыуҙай ҙа була алмай”, - тип көлә лә, йә был ялан ни өсөн Өсуй тип атала, тип һорай. Берәү ҙә белмәгәс, һорауына үҙе яуап бирә: “Был яланға уң яҡтан бер уя төшә, һул яҡтан ике уя төшә, шуға күрә тәүҙә Өс уя тип йөрөткәндәр, һуңынан Өсуй булып киткән”. ==ҠЫУ СОЛОҠ ЯЛАНЫ== Нуретдин ағайҙың атаһы Фәтхетдин бабайҙың ошо яландың осонда ҡыу солоғо булған. Ул уны йыл да ябып, ҡорт ҡундырған. Ә яландың үҙендә бесән әҙерләгән. Шуға ла был ялан Ҡыу солоҡ тип атала башлаған. Унда әле Зөһрә апай Маликова бесән эшләй. ==ҠАРАҒАСЙОРТ== Хәҙерге Ҡарағасйорт яланында һәм уның тирә-яғында элек ҡарағас ағасы күп үҫкән. Элек йәйләүҙә аласыҡты (йорт) ҡарағастан төҙөгәндәр. Шуға ла был ялан-йәйләүгә Ҡарағасйорт исеме бирелгән. Был яланда Ғәлиәкбәргә бара торған юлдың уң яғында ҡарағас ағастары күп. Уларҙан кешеләр әле лә ҡарағас һағыҙы ала. ==ИМӘНЙОРТ== Ғәлиәкбәр юлы буйында Әлеш яланын үткәс тә Имәнйорт яланына тап булаһың. Был яланды имән ағастары уратып алған булған. Унда имән әле лә күп. Элек колхозсылар бында имәндән йорттар бураған. ==ЯРЛЫ ЙЫЛҒА== Ярҙары текә булғанға был йылға Ярлы йылға исемен алған. Йылға үренә барған һайын ярҙары текәрәк була бара. Ул Баҙалдан төшөүсе иң оҙон йылғаларҙың береһе. Ярлы йылға башы тигән яландан шишмә булып урғылып сыға ла, Алағуян йылғаһына ҡоя. ==ҠАРАН ЙЫЛҒА== Ярлы йылғаның бир яғында Ҡаран йылғаһы аға. Туңмағанға күрә ошо исемде алған. Колхоз мәлендә был йылғаның һул яғындағы яланда тауыҡ фермаһы була торғайны. Унда Иҫке Мөсәттән Ҡулбирҙин Зиннәт бабай эшләне. ==ИҪКЕ ЫҘМА== Элек Иҫке Мөсәт халҡы йәйен Ярлы йылға, Буҙ бейә, Аҡбейеҡ йәйләүҙәрендә йәйләгән, ә ҡышлауға ауыл эргәһенә Иҫке Ыҙма яланына ҡайтҡандар. Был ялан Белоретҡа бара торған юл буйында ауылдан бер саҡырымдай арала һул яҡта урынлашҡан. ==ТЕЛӘҮБАЙ БАҘЫ== Иҫке Мөсәт менән Яңы Собханғол ауылдары араһында Тәкә һуйған йылғаһы аға. Йылғанан ярты саҡырым тирәһе үрҙәрәк Теләүбай баҙы тигән ер бар. Унда Яңы Собханғол ауылы кешеһе Теләүбай баҙ ҡаҙып, дегет ҡайнатҡан. Исем шунан ҡалған. ==УЙ БУЙЫ== Иҫке Мөсәттән сығып Иҫке Собханғолға барған юлдан ярты саҡырым тирәһе барғас, юл айырылып Алағуян тауына, уң яҡҡа инеп китә. Был оҙон һәм текә юл менән Алағуян тауына үрләйһең. Тауҙы менеп еткәнсе әллә нисә уй уйлап өлгөрәһең, шуға ла бын урынды беҙҙең ата-бабайҙар Уй буйы тип атаған. ''Садиҡ БАЙҒУСҠАРОВ.'' ==Шыйыҡ бутҡа== Иҫке Мөсәт ауылын үтеп Байназар юлында һул яҡ ялан ята. Һаранлығы менән даны сыҡҡан байҙың сабынлығы булған. Эшкә ҡушҡан кешеләрен шыйыҡ бутҡа менән һыйлаған. ''Финат Гильмутдинов Бөрйән районы'' ==Тәкә һуйған буйы== Борон ул ерҙә ялан булған. Ауыл халҡы унда бесән сапҡан. Мөсәт ауылы халҡының шундай бер йолаһы булған. Һәр йәй еткән һайын тәкә һуйып байрам итә торған булғандар. Шунан бирле был ерҙе Тәкә һуйған буйы тип атап йөрөтәлә. ''Финат Гильмутдинов Бөрйән районы'' [[Category:Бөрйән районы Иҫке Мөсәт ауылы потонимикаһы]] 8xp9osmhwl1gta9n6wj1xvyos33tf1c 0 4162 19973 19003 2019-09-18T15:09:39Z Aidar254 420 19973 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Гөлөстан''' <small>(Заманса әкиәт). Шәһүрә ӘХМӘҘИЕВА, «Таң» гәзите, 2014 йыл, 2 октябрь, кесе йома, № 116 (9744)</small> ==Гөлөстан== Ер шарының иң ма-тур, иң күркәм урынында, йәйғорҙоң ете төҫөндәй балҡып, күҙҙең яуын алып, ымылйып ҡына Гөлөстан тигән ил йәйрәп ята, ти. Зифа, ҡуйы ҡамышлы, саф һыулы йылға-күлдәрендә тулҡындар, күкле-йәшелле төҫтәргә инеп, ҡояш нурҙары менән уйнай икән. Һыу өҫтөндә алтын балыҡтарҙың кемуҙарҙан һикерешеп, ирәүәнләп күңел асыуҙарын күҙәтеү – үҙе бер мөғжизә. Ботаҡтарын күккә һоноп ярышып үҫкән бейек, ҡуйы ағаслы урмандарында ниндәй генә ҡош-ҡорттар, ниндәй генә хайуандар, йәнлектәр мыжғып йөрөмәй. Яландары-ҡырҙарында мең төрлө, хуш еҫле, аллы-гөллө сәскәләре тәсбих әйтеп ултыралар. Күккә ашҡан тауҙар кешеләрҙе әллә ҡайҙан сәләмләп, үҙҙәренә саҡырып торалар. Ата-бабалары мираҫ итеп ҡалдырған, еренең аҫты ла, өҫтө лә хазина Гөлөстан илендә кешеләр, үҙ ерҙәренә үҙҙәре хужа булып, Хоҙайға шөкөрана ҡылып, һәр кем үҙе яратҡан һөнәре менән шөғөлләнеп, кәрәк саҡта бер-береһенә ҡулғаматлашып, ярҙам итешеп, дуҫлыҡ-татыулыҡта, байлыҡ-байманлыҡта һәүетемсә генә йәшәп яталар, ти. Һай, был көнсөллөк тигәндәрең… Был халыҡтың гүзәл ерҙәрҙә байлыҡ-муллыҡҡа төрөнөп, болйомай ғына йәшәүҙәре сит-ят батшалыҡта йәшәгән кешеләргә һис тә оҡшамаған. Дошмандар Гөлөстандың батыр ир-егеттәрен үлтереп, һылыу ҡыҙҙарын үҙҙәренә кәләш итеп алыу, бөтә байлыҡтарына хужа булыу маҡсатында яу артынан яу асҡандар, ти. Тыуған ерҙәрен, һөйгән йәрҙәрен, әсәләрен, балаларын үҙ йәнендәй күреп яратҡан ир - азаматтары бирешә буламы һуң дошмандарға. Ҡан көҫәп килгән һәр дошман ил эсенә үтеп керә алмаған, үлемен Гөлөстан иленең сигендә тапҡан, ти. Ил сигендә уларҙың мәйеттәренән ҙур-ҙур тауҙар хасил булған, ти. Сит батшалыҡтар, илдең батырҙарын көрәшеп еңә алмағас, бөтә сихырсыларын йыйып, төрлө мәкерҙәр ҡороп ҡарағандар. - Юҡ, был илдең батырҙарын көрәшеп еңеп булмай, Гөлөстандың халҡына һаҫыҡ һауа ебәреп, тонсоҡторайыҡ, үле һыу эсереп ағыулайыҡ. Улар тиҙ генә үлеп бөтмәҫтәр, тәүҙә алйотланырҙар, алйырҙар, йәмғиәттең нигеҙе булған ғаиләләре тарҡалыр, балалары етем булырҙар. Үле һыу эскән ата-әсәләрҙән яйлап-яйлап зәғиф балалар тыуырҙар. Зәғиф кешеләр бер ваҡытта ла тыуған ерен һаҡлар батыр була алмаҫ, бахыр, меҫкенгә, телһеҙ, моңһоҙ, ғәмһеҙгә әйләнерҙәр, үҙҙәренең бөйөк яугир халыҡтың балалары икәнлектәрен дә оноторҙар. Шунан беҙ, миһырбанлыҡ күрһәткән булып, етемдәрен үҙебеҙгә тәрбиәгә алайыҡ, яйлап-яйлап уларын да юҡ итербеҙ. Ә һау балаларында Гөлөстан иленә ҡарата үс, нәфрәт тойғолары тәрбиәләү ҡыйын булмаҫ, сөнки бер тапҡыр ата-әсәһенән йәберһетелгән, икенсеһенә Тыуған иле һатҡан балалар бер ваҡытта ла был хыянаттарҙы кисерә алмаҫ. Уларҙың йөрәк түрендә был илгә, кешеләренә ҡарата нәфрәт тойғоһо һаҡланыр. Киләсәктә үс, нәфрәт беҙҙең өсөн иң яҡшы ҡорал булыр. Шул саҡ беҙ уларҙы ҡоралландырып үҙ илдәренә, үҙ халҡына ҡаршы яуға ебәрербеҙ. Ил менән әхлаҡ идара итә бит. Ил башында торған түрәләрен байлыҡҡа ҡыҙыҡтырған булып, нәфселәрен арттырайыҡ, шашһындар, урлашһындар, енәйәт ҡылһындар. Гөлостанда йәбер, золом ҡанат йәйһен. Йәштәре олоно оло, кесене кесе тип белмәһендәр, иманһыҙ, әхлаҡһыҙ әҙәм аҡтыҡтарына әйләнһендәр. Ҡасандыр беҙҙе тапап үткән ҡарт яугирҙәрен хурлыҡҡа ҡалдырып, түштәренән орден-миҙалдарын йолҡоп алһындар. Гөлөстан илен Лут пәйғәмбәр ҡәүеме йәшәгән йылдарға ҡайтарайыҡ. Ирҙәре менән ирҙәр, бисәләре менән бисәләр зина ҡылып, хәшәрәт тормош алып барһындар, тоҡомдары артмаһын, халҡы һәләкәткә дусар булһын. Гөлостан яйлап-яйлап ҡәберстанға әйләнһен. Шунан үҙебеҙ бөтә ерҙәренә, байлыҡтарына хужа булып алырбыҙ, - тип фекер беркеткәндәр, ти, былар. Һәм үҙҙәренең ҡара ниәттәрен тормошҡа ашыра башлағандар. Иң тәүҙә кеше аҙҙырғыс, төрлө хаяһыҙ тамашалар күрһәткәндәр. Маҡтап-маҡтап үле һыуҙарҙы ла эсергәндәр, ти. Әҙәм балаһына бысраҡ тиҙ йоғоп бара шул. Ысынлап та, үле һыуҙы эсеп, Гөлөстандың халҡы яйлап-яйлап ҡырыла башлаған. Хатта ауылдарҙа бер көн эсендә генә ағыуланған икешәр-өсәр кешене ерләйҙәр икән, зыяраттар ҙурайған. Үле һыу эсеп ағыуланған һыу һөлөгө кеүек ҡыҙҙары, егеттәре, баштары томаланып, күҙҙәре аҡайышып ҡайҙа барып бәрелергә белмәй аңҡы-тиңке булып йөрөйҙәр икән. Атайҙар үҙҙәренең атай икәнен, әсәләр үҙҙәренең әсә икәнен онотоп, кәкүккә әйләнгәндәр, ти. Илдә ата-әсәле етемдәр, зәғиф балалар күбәйгән. Гөлостандың халҡы ғәфләт йоҡоға сумған. Шунан ете диңгеҙ аръяғында йәшәгән кешеләр: “Балаларығыҙҙы беҙгә тәрбиәгә бирегеҙ, һеҙҙең балаларығыҙҙы һау-таҙа итеп үҫтереү өсөн беҙҙең илдә бөтә шарттар ҙа һәйбәт”, - тип балаларҙы үҙҙәренә алып китә башлағандар, ти. Ер-әсә: - Уф, был бысраҡлыҡтарға түҙә алмайым, һәләк булам бит, - тип уфтанған, ти. Урал батырҙың: - Тере һыу, тере һыу, тере һыу… - тип ыңғырашҡаны ишетелеп ҡала икән. Аҡбуҙаттың үҙ батырын таба алмай, тибенеп, ҡанат елпеүенән ер тетрәй, тауҙар емерелеп ҡала, ти. Үҙ ғаиләһендә, үҙ илендә кәрәкмәгән балаларҙы ете ят ерҙә кем яратып торһон. Улар насар ғына булһа ла, үҙ ғаиләләрен, тыуған ерҙәрен һағынып һарғаялар, илайҙар, ти. Күп балалар сит ерҙәрҙә йәберһетелеп, һәләк булғандар. Күктә йөҙгән алтын табаҡ ай ғына, был фажиғәләрҙең шаһиты булып, уларҙы бик йәлләгән. Ҡасандыр етем Зөһрә ҡыҙҙы ла үҙемә алғайным тип, бер төндө ул бөтә йәберһетелеп үлгән балаларҙың йәндәрен үҙенә йыйып алған, ти. Һай, Тыуған ер… Айҙан Гөлостан ҡайһылай матур булып күренә икән. һаман имандарына килмәй, үле һыуҙы эсеп, күгәреп, бәшәреп йөрөйҙәр, ти. Балаларҙың йәндәре ошо күренештәрҙе күреп, өнһөҙ генә илайҙар икән. Бер туҡтауһыҙ әсе күҙ йәштәре аға. Был йәштәр, уҡмашып, ҙур бер ташҡа әйләнгән. Шул тиклем ауыр ташҡа хатта айҙың да көсө етмәгән. Таш ысҡынып китә лә берҙән-бер көндө ергә килеп төшә. Ут сыға, бик күп ауылдар, ҡалалар емерелә, кешеләр һәләк була. Етемдәрҙе, ҡарт-ҡороларҙы рәнйетергә ярамай шул. Бер етем рәнйеһә, бөтә ер-һыу, тау-таш илар, тигәндәр. Ергә таш төшөп, күп ҡазалар күргәндән һуң, кешеләр тертләп, кинәт уянып киткән һымаҡ булғандар. Аҡһаҡалдар, бер ҡорға йыйылып, был афәттәрҙән нисегерәк ҡотолорға икән тип, баш ваталар икән. Шунда бер аҡһаҡал: - Беҙҙең Гөлостан кеүек ил кешеләренә, меҫкен булып, диңгеҙҙәр, океан аръяғына балаларҙы тәрбиәгә ебәреү – хурлыҡ бит, ағай-эне, үҙ балаларыбыҙҙы үҙебеҙ тәрбиәләйек, - тип әйтеү менән, кинәт тирә-яҡ күҙ сағылдырып яҡтырып китте, ти. Шунан күктән: - Иман, иман, иман… - тигән ауаз ишетелде, ти. Шәһүрә ӘХМӘҘИЕВА, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы. Учалы районы, Ҡәйепҡол ауылы. [[Category:Бөрйән районы]] q99txro287unbnnmlwpis9ban1rx78r 0 4163 18527 18489 2017-11-01T17:13:31Z Таңһылыу 421 18527 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Килдеғол}} '''Селпәрәмә килгән яҙмыш''' (30 ОКТЯБРЬ - СӘЙӘСИ ЗОЛОМ ҠОРБАНДАРЫ), 2014 йыл, 30 октябрь, кесе йома, № 126 (9754) ИҪКӘ АЛЫУ КӨНӨ). "Таң" гәзите, 2014 йыл, 30 октябрь, кесе йома, № 126 (9754) Архив материалдарынан күренеүенсә,1920 йылда Килдеғол ауылында 401 кеше йәшәгән. Етмеш йылдан һуң, йәғни 1991 йылда ла, ауыл халҡы һаны шул сама ине. Ауыл халҡының артмауының сәбәбе - 1921 йылғы аслыҡ, Бөйөк Ватан һуғышы һәм утыҙынсы йылдарҙағы репрессия. Бөгөн ауылда ерле халҡыбыҙҙан Юнысовтар, Иғасуриндар,Йәғәфәровтар юҡ икән, былар ана шул фажиғаләр һөҙөмтәһе. Утыҙынсы йылдарҙа 13 ауылдашыбыҙ золом ҡорбаны булған. 1930-34 йылдарҙа уларҙан Сибәғәт Иғасурин, Абдулхай һәм Фәттәх Һағынбаевтар 10-ар йылға, Ишмөхәмәт Көмөшбаев – 8, Мәрхәм Юнысов - 7, Мәхмүтдин Яхин, Мөжәүир Көмөшбаев, Садиҡ Исҡужин 5-әр йылға, Кинйәбулат Ҡорманғолов, Ситдыҡ Исҡужин, Баязит Миндеғолов, Йыһанур Һағынбаев 3-әр йылға хөкөм ителә. Ә Йыһангир Юнысовҡа үлем язаһы бирелә һәм атып үлтерелә. Золом ҡорбаны булған ауылдаштарҙың биографиялары бик оҡшаш: сығыштары буйынса крәҫтиән ғаиләләренән, динле кешеләр, һөнәрҙәре буйынса урман ҡырҡыусылар, кустарсылыҡ менән шөғөлләнеүселәр, йәғни үҙ донъяларын үҙҙәре көткән ир-уҙамандар. Араларынан Исҡужин Ситдыҡ Сөләймән улына ентекләберәк туҡталғы килә. Ул Садиҡтың бер туған ҡустыһы, 1910 йылғы. Ситдыҡ бәләкәйҙән зирәк, сос бала була. Үҙаллы уҡый-яҙырға өйрәнә, ауылдаштар һөйләүенсә, иҫәп-хисап эшенә бик һәләтле, оҫта була. Мәһәҙей, Әтек ауылдарында, район үҙәгендә хисапсы булып эшләй. 1934 йылдың 3 ғинуарында ҡулға алына һәм хөкөм ителә. Беломор каналы төҙөлөшөндә ҡатнаша. Әбделмәмбәттән уҡытыусы һәм күренекле сәсән Сабирйән Мөхәмәтҡолов менән бергә була. Төрмәнән ҡайтҡас, Сабирйәндең ғаиләһенә туҡтала. Сабирйән менән бергә булыуҙары, сәсәндең һыуыҡ тейҙереп үлеп ҡалыуы, уны үҙ ҡулдары менән тәрбиәләп ерләүе хаҡында һөйләй. Золом ҡорбанын, уның ғаиләһен ауылда ситләтәләр. Ҡатыны Кинйәбикә улы Риф менән ҡыҙы Ләләне етәкләп күрше Ҡолғана ауылына барып йәшәй. Ситдыҡ төрмәнән һуң донъяһын бөтәйтеп, ғаиләһен көтөп, инде иркен йәшәп киттем тигәндә, Бөйөк Ватан һуғышы башлана. Репрессия тотҡонон һуғышта штрафбатальонға ҡуялар. Билдәһеҙ тарафтарҙа ут эсендә хәбәрһеҙ юғала. Заманына күрә арыу уҡ белемле, йөрәккә ятҡан һөнәре менән матур башланған ауылдашыбыҙҙың яҙмышы бына шулай илдә алып барылған аҡылһыҙ сәйәсәт арҡаһында селпәрәмә килә, мәғәнәһеҙ ослана. Үлгәндән һуң, 1989 йылдың 6 ғинуарында, башҡа ауылдаштар һымаҡ уҡ, Исҡужин Ситдыҡтың да бер ғәйебе лә булмауы асыҡланып, исеме аҡланды. '''М. ФӘЙЗУЛЛИН''' [[Category:СӘЙӘСИ ЗОЛОМ ҠОРБАНДАРЫ]] [[Category:Бөрйән районы]] 102l3tithtyidf5rebs2a43ike8no0i 0 4164 18688 18528 2017-12-05T10:43:44Z ZUFAr 381 removed [[Category:Бөрйән районы]]; added [[Category:Бөрйән районы ауылдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18688 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Яуымбай|Яуымбай ауылы}} '''Сәңгелде'''"Таң" гәзите, Мөнир ФӘЙЗУЛЛИН.Килдеғол мәктәбе уҡытыусыһы. '''[[w:Яуымбай|Яуымбай ауылы]]''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. Яуымбай ауылынан Әбделмәмбәткә барған юлдың урта тошондараҡ ятҡан Сәңгелде тигән ерҙе был яҡҡа юлы төшкән һәр кем һәйбәт белә. Бер йылы Мәгниттәге ҡустым менән киленем дә мәңге онотмаҫлыҡ итеп белеп ҡайттылар уны. Яҙғы тайғалаҡ мәлдә килгәйнеләр. - һай, Сәңгелдегеҙ ямаҡай, ағай, өс ынтылдым, сыға алманым, аптырағас, машинамдың арты менән килеп менелде тауҙы, - тигәйне ҡустым. Шулай, бер алдыңды, бер артыңды күрһәттерер был үр. Үрендәге ҡырҡа боролошоноң текәлеге насар, машинаңдың ҡарыуын ала. "КамАЗ"дар, еңел машиналар яҙғы-көҙгө боҙлауыҡта тыпырсынып-тыпырсына бында. Үрҙе сыға алмай камазистарҙың аҫта төн үткәргән саҡтары ла булғылай. Ә аҫта, юлдан ситтә ҙур ғына ялан. 15 гектар, тиҙәр. Элек ул "Ағиҙел" колхозыныҡы ине. Ә хәҙер Яуымбайҙан эшҡыуар Фәһим Хәйбуллиндыҡы. Эшкәртеп, иген сәсте быйыл. Тауҙан аҫта, юлдың "таш күпере" аҫтынан үтеп, өҫкө үҙәктән ағып төшкән кескәй шишмә сылтырай. Аҫҡы үҙәктә матур ғына сабынлыҡ. Йәй уртаһында күбәләр күренә торған. Сәңгелде атамаһының килеп сығышын төрлөсә аңлата торғайнылыр. Сәңгелдәк һүҙенә лә бәйләүселәр булды. Ә бына Яуымбай ауылында ғүмер итеүсе 88 йәшлек Ғәрифә инәй Исмәғилева ысынын һөйләй: - Беҙҙең Яуымбайҙа элек һуҡыр Низаметдин тигән ҡарт йәшәне, Вәлитовтар араһынан. Данлыҡлы сәсән булды ул. Хәбәргә шәп ине. Бәйеттәрҙе, әкиәттәрҙе күп белде, оҫта һөйләне. Күренекле мулла ла ине. Уның турала бер китапта ла яҙҙылар. Ҡыпсаҡтағы Сабирйән сәсәндең яҡын туғаны, дуҫы була ул. Мин үҙәм шул ауылдан, Наҙарғолов Хәлилдең ҡыҙымын. Сабирйәндәрҙең күршеһендә торҙоҡ. Бер ваҡыт әсәйем, ана Сабирйәндәргә Низаметдин апаң килгән, ҡайтырға йөрөй, тип, мине уға эйәртеп Яуымбайға ебәрҙе. Ул ваҡытта Низаметдин һуҡыр түгел, типһә тимер өҙөрлөк ир ине. Ә мин үҫмер ҡыҙ. Сәңгелдене төшөп килгәндә бына нимә һөйләне Низаметдин сәсән: - Был тауҙың исеменең тарихын хәтереңә һеңдереп ҡуй, ҡыҙым, бәлки, киләсәктә ҡыҙыҡһыныусылар, һорашыусылар булыр. Бик борон был тирәлә утар тотоп йәшәгәндәр. Ҙур һуғыш сыҡҡан. Утарҙан яуға 9 егетте оҙатҡандар. Туғыҙы ла имен-пау әйләнеп ҡайтҡан. Улар хөрмәтенә утарҙа ҙур байрам яһағандар. Егеттәрҙең имен ҡайтыуына, һәр береһе иҫән килде, тип ҡыуанышҡандар. Ана шул иҫән килде һүҙенән Сәңгелде атамаһы ҡалған да инде. Бер осор бында ялан ситен беҙ саптыҡ, - тип һүҙен дауам итә Ғәрифә инәй. - Малайҙарыма гел шул тарихты һөйләп алыр инем. Әйткәндәй, йөҙөнән дә, һүҙенән дә зиһен ҡеүәте, белем тәрәнлеге аңҡып торған инәй заманында уҡытыусы булған, 9 бала әсәһе. «Ике улым йәшләй үлеп, ҡайғыға һалдылар. Ә былай бөтәһе лә һәйбәт, әле оло ҡыҙымдың 60 йәшен туйланыҡ», - тип яҙмышына риза булып, бөгөнгө тормошҡа ҡыуанып, өй артындағы күләгәлә, эскәмйәлә йылмайып ултырып ҡалды күпте күргән, күпте белгән мөләйем инәйем. Мөнир ФӘЙЗУЛЛИН. [[Category:Ер-һыу атамалары]] [[Category:Бөрйән районы ауылдары]] n0137ijl29brheklvqx7g01c0c12y1z 0 4165 25078 24734 2024-01-01T18:28:19Z СӘЙҘӘ СӘЙӘХОВА 1303 /* Йомғаҡлау */ 25078 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Мәһәҙей}}{{Бөрйән районы порталы}} '''Мәһәҙей ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары''' '''Мәһәҙей ауылы'''—Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. ==Ҡорлаҡты йылғаһы== Был йылға тау башында (силос соҡороноң аҫ яғында) башланған урынынан ике саҡырымдай ер өҫтөнән аға. Шунан сума ла, саҡырым ярым үткәс, тағы ер өҫтөнә урғылып сығып, Ирәле үҙәге буйлап, түбәнгә аға. Ошо ер өҫтөнән түбән яҡта аҡҡан өлөшөн генә Ҡорлаҡты йылғаһы тип йөрөтәләр. Аҙаҡ бер моронға барып төртөлә яҙып, Әүжән яғына ҡарап аға. ("Таң" гәзите, Фәнүзә Ишбаева) ==Оролоҡарағай яланы == ("Таң" гәзите, СӘЙҘӘ СӘЙӘХОВА) Был ерҙәрҙә элек ҡарағайлыҡ урманы булған. Ағастарында ҡош-ҡорттар һайраған, бала сығарған. Урман хужалары -айыуҙар йөрөгән, төлкө, ҡуян, терпе һәм башҡа бик күп урман йәнлектәре йәшәгән. Әкренләп һомғол ҡарағайҙарҙы ҡырҡып бөткәндәр. Йәнлектәре, ҡоштары ла, икенсе ерҙәрҙе төйәк итеп, ташлап киткәндәр. Тик, нисектер, бер нисә ағас араһында ороһо булған мөһабәт ҡарағай ултырып ҡалған. Шуға ла был яланға Оролоҡарағай исеме бирелгән. ==Алтымөйөш яланы== ("Таң" гәзите, СӘЙҘӘ СӘЙӘХОВА) Элек Мәһәҙей ауылы менән Ҡағы ауылы араһында ауылдар булған. Хәҙерге Алтымөйөш яланында бер ауыл булып, халыҡ йәшәгән. Ундағы халыҡты урыҫ халҡы бик ыҙалатҡан. Уларҙың малдарын талап алып киткәндәр. Башҡорт халҡы уларға ҡаршы торған. Шулай бер көндө урыҫтар, был ауылдың ерҙәрен тартып алыу өсөн, һөжүм иткәндәр, ауылдарын яндырғандар. Халыҡ ауыл төпкөлөнә ҡасҡан. Ундағы өйҙәрҙән алты мөйөшлөһө генә ултырып ҡалған. Шунан башлап был тирәне Алтымөйөш яланы тип йөрөтә башлағандар. ==Ирек ҡотоғо== ("Таң" гәзите, СӘЙҘӘ СӘЙӘХОВА) Был хәл һуғыштан һуң булған. Заманалар ауыр, аслыҡ, яланғаслыҡ. Халыҡ "таяҡ"ҡа эшләгән ваҡыт. Эш нормаһын үтәһәң, аҙыҡ була, үтәмәйһең икән - һорама. Ҡатын-ҡыҙҙарға бигерәк тә ауырға тура килгән, сөнки ир-егеттәрҙең күбеһе һуғыштан әйләнеп ҡайтмай, ҡул көсө етешмәй. Шулай бер ваҡыт эш өҫтөндә Хөснә исемле инәй ауырып китә һәм ир бала донъяға килә. Эргәлә генә ҡотоҡ була. Тыуғас та баланы ҡотоҡ һыуына йыуындыралар һәм Ирек тип исем ҡушалар. Хәҙер ҡотоғон Ирек ҡотоғо тип йөрөтәләр. == Киндерҙебуй == ("Таң" гәзите, СӘЙҘӘ СӘЙӘХОВА) Ул ерҙә элек-электән киндер үҫкән. Ауыл халҡы киндерҙән кейем-һалым, тирүгә һ.б. эшләгән. Ундағы үҙәк бик оҙон һуҙылған. Шуға ла халыҡ был үҙәкте киндер буйы йәки Киндерҙе буйы (Киндерҙебуй) тип йөрөтә башлаған икән. • ==Арҡа буйҙары== ("Таң" гәзите, СӘЙҘӘ СӘЙӘХОВА) Ата-бабаларыбыҙҙан ҡалған һәр тарих ҡомартҡыға бәрәбәр. Боронғолар емеш-еләк йыйыу, һунарсылыҡ итеү өсөн күсеп йөрөгәндәр. Хәлһеҙерәктәрен йөкмәп алып йөрөр булғандар. Был күренеш "арҡалап йөрөтөү" тип аталған. Хәҙер ҙә ололар һөйләшеүендә шундай һүҙбәйләнештәр бар. Мәҫәлән, "атаһына арҡалана", "туғандарына арҡалана" һ. б. Мәһәҙей ауылы халҡы ауылдың көнбайыш өлөшөндәге тау һырттарын Арҡа буйҙары тип йөрөтә. Аслыҡ йылдарында ауыл халҡы был ерҙәрҙең үләндәре, еләк-емеше, бәшмәге менән туҡланған, йылынырға утынын ташыған. Ҡыҫҡаһы, ошо тау буйҙарының байлығына таянып, арҡаланып көн күргән. С. СӘЙӘХОВА, Мәһәҙей мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте укытыусыһы. Исемдәр тарих һөйләй == Фәнни-эҙләнеү эше “Урал батыр эҙенән” == === Минең эҙләнеү эшемдең темаһы === “Урал батыр эҙенән” тип атала. Ни өсөн мин был теманы һайланым? Бер көндө фотолар ҡарап ултырғанда Шүлгәнташ мәмерйәһендә төшкән фотоны күреп ҡалдым. Шүлгәнташ мәмерйәһендә мин бик күп нимәләр күрҙем. Бейек таш мәмерйә. Ҡараңғы мәмерйәнең баҫҡыстары буйлап өҫкә күтәреләһең. Мәмерйәнән һалҡын шишмә ағып сыға. Мин әсәйемдән һораным.Ни өсөн был мәмерйә Шүлгәнташ тип. Әсәйем миңә Урал батыр тураһында әкиәт , эпос барлығы тураһында һөйләне. Мин Урал батыр тураһында ҡыҙыҡһына башланым һәм ошо эҙләнеү эшенә тотондом. === Эҙләнеү эшенең маҡсаты === Урал батыр тураһындағы эпос менән танышыу, эргә- тирәләге Урал батырға бәйле ер-һыу тураһында күберәк мәғлүмәт алыу, уға бәйле урындар менән танышыу киләсәк быуынға ҡалдырыу. Гипотеза:Урал батыр эпосы аша тирә-яҡты өйрәнеү. === Бурыс === Урал батыр менән бәйле урындарҙы күреү, уларҙы өйрәнеү, тураһында мәғлүмәт өйрәнеү, белеү; Уларҙың ҡайҙа урынлашҡанын асыҡлау. === Эҙләнеү эшенең этаптары === # Урал батыр эпосы менән танышыу. # «Дейеү тауҙары» тураһында белешеү. # Уралбатыр ҡәберен күреү. # Йәншишмә һыуы тарихын белеү. == Төп өлөш == Мин иң тәүҙә Урал батыр тураһындағы эпосты уҡып сыҡтым һәм үҙемде ҡыҙыҡһындырған бик күп нимәләрҙе белдем. Унда Йәнбикә ҡарсыҡ менән Йәнбирҙе ҡарттың кеше аяғы баҫмаған ерҙәрҙә йәшәүе, Урал һәм Шүлгән исемле улдары булыуын асыҡланым.Урал батырҙың бик көслө , яҡшылыҡ һәм дөрөҫлөк яғында булыуы,ҡыйыулығы,батырлығы мине бигерәк ҡыҙыҡһындырҙы. Урал батырҙың үлемде эҙләп йөрөүе, Йәншишмәне табыуы, дейеүҙәр менән көрәшеүе һоҡландырҙы, ағайы Шүлгәндең дейеүҙәрҙе яҡлауы - бөтәһе лә мине аптыратты.Ошо ҡыҙыҡһыныу миңә бик күп нәмәләрҙе белергә ярҙам итте... Уҡыу башланыр алдынан, беҙ атайым, әсәйем менән Белорет ҡалаһына уҡыуға барыуға кейем алырға барҙыҡ. Юлда барғанда мин бейек тауҙарҙы, урмандарҙы ҡарай-ҡарай барҙым. Ауылыбыҙҙан алыҫ түгел бейек тауҙар теҙмәһе бар. “Был тауҙарҙы “Дейеү тауҙары” тип йөрөтәләр” - тине атайым. Ысынлап та бейек матур тауҙар ул. Уны күреүебеҙ тураһында һөйләп китергә булдым. === Дейеү тауҙары === Урал батырҙың көслө булыуын, дейеү батшаһы Әзрәҡәне, башҡа дейеүҙәрҙе тураҡлағанын белдем. Урал, аяуһыҙ һуғышып,<br> Дейеүҙәрҙе ҡырған, ти,<br> Шул саҡлы улар үлгән, ти -<br> Киң диңгеҙҙең өҫтөндә<br> Тау барлыҡҡа килгән, ти. Шунан Урал Әзрәҡә менән осрашҡан. Ул дейеүҙәр менән көн, төн, ай, йыл һуғышҡан һәм тураҡлап ташлаған, ти. Әзрәҡә шулай үлгән,<br> Имәнес ҙур кәүҙәһе<br> Һыуҙы урталай бүлгән<br> Халыҡҡа менеп торорға,<br> Йәйрәп хәл йыйырға<br> Ҙур бер яман тау булған, ти. Дейеүҙәрҙең кәүҙәһенән ҙур тау барлыҡҡа килгән,ти. Ошо тау ололар һөйләүенсә “Дейеү тауҙары” тип атала. Был тау беҙҙең Мәһәҙей ауылы менән Белорет районы Ҡағы ауылы араһында урынлашҡан. Мәһәҙей ауылы элек, граждандар һуғышына тиклем, хәҙерге Белорет районы ерендә урынлашҡан булған.Әүжән, Ҡағы заводтары асылғас, был ерҙәргә урыҫтар күпләп күсеп килеп йәшәй башлағандар. Урыҫтар менән башҡорттар араһында гел генә талаш сығып торған. Шул ваҡытта Мәһәҙей ауылы бер нисә тапҡыр яндырылған. Ауылдары янғас халыҡ яйлап күсеп килеп Мәмбәтһыпы йылғаһы буйында төйәкләнеп нығынған. Мәһәҙейҙең оло быуын кешеләре шул тауҙарҙы Дейеү тауҙары тип йөрөтәләр.Ул тауҙар тураһында миңә атайым һөйләгәйне. Уға уның элекке уҡытыусыһы Хәсәнов Вәхит Сәғит улы һөйләгән. Вәхит олатайҙың олатаһы Мансур олатай ауыл тирәһендәге тау, урмандар тураһында бик күп мәғлүмәттәр биргән. Вәхит олатай һөйләүенсә ,боронғо бер картала ошо тауҙар “Дейеү тауҙары”(Гора Дейвов, Дейвовские горы) тип яҙылған.(Ҡыҙғанысҡа күрә был картаны мин таба алманым). Мин атайым менән ошо тауҙарҙы барып тағы берҙе ҡарап фотоға төшөрөп алдым. Был мәғлүмәт тураһында мин Башҡорт дәүләт ҡурсаулығының элекке директоры Янбаева Вәсилә Әхәт ҡыҙы менән һөйләштем.Ул бына нимә тине:“Ошо тауҙар элекке картала Дейевойские горы тип яҙылған ине, тик ул карта миндә лә һаҡланмаған.”Шулай итеп карта булмаһа ла халыҡ телендә ул Дейеү тауҙары тип йөрөтөлә.Ул тауҙарға ҡараһаң ,ысынлап та ҙур имәнес кәүҙәле дейеү ятҡан кеүек күренә. === Урал батыр ҡәбере === Сәйәхәтемде Урал батыр ҡәберенә барып дауам иттем. Урал батырҡәбере Белорет районы Әүжән һәм Исмаҡай ауылы араһындағы ҡуйы урман эсендә урынлашҡан. Тәүҙә тигеҙ юлдан бараһың.Шунан урман эсендәге тар юлдан оҙаҡ ҡына барырға тура килә. Ҡуйы урман эсендә урынлашҡан.Ҡәбер тураһында Әүжәндә кешеләрҙән һораштыҡ. Мәһәҙей ауылы халҡы элек -электән Әүжән урыҫтары менән ҡатнашҡан, таныш, белеш, знакум булып йәшәгән. Илдар апа һөйләүенсә, бер оло олатай, Женяның олатаһы(Үкенескә ҡаршы ул үлеп ҡалған) :”Һеҙ белмәйһегеҙҙер әле Урал батырҙың ҡәбере барлығын”,-тип һөйләгәс, беҙ уны барып ҡараныҡ. Элек был урында таштан өйөлгән ҡәбер булған. Ҙур таш ҡуйылған ине. Әлеге ваҡытта Урал батыр ҡәбере матур итеп кәртәләнгән. Бейек ташҡа доғалар, Урал батыр эпосынан өҙөктәр яҙылған, ҡуйылған. Уны Өфөнән кешеләр килеп кәртәләгәндәр. Ҙур ғына бура менән буратып ҡуйғандар. Бура бик ҙур, сөнки атайым әйтеүенсә борон кешеләр ҙур кәүҙәле булған. Урал батыр ҙа ҙур кәүҙәле тип фараз ителә. Урал барған юлдарҙан<br> Халыҡ эйәреп барған....<br> Уландарым, Һеҙгә әйтәм<br> Мин әрсегән ерҙәрҙән<br> Кешегә байман табығыҙ,<br> Яуҙа булһа,баш булып,<br> Кешегә ил ҡороғоҙ.<br> Данлы батыр булығыҙ,<br> -Аҡбуҙатым ,булатым,-<br> Илдә тороп ҡалыр ул.<br> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br> Яҡшынан баш тартмағыҙ. Оло кешеләр ҡәбер янына килеп доға ҡылалар, үлгәндәрҙе иҫкә төшөрәләр. === Алла шишмәһе. Йәншишмә һыуы. Сажелка === Белорет ҡалаһына китеп барғанда Ҡағы ауылы эргәһендә Сажелка тигән шишмә бар. Урыҫтар уны Сажелка тип йөрөтәләр. Урыҫтарҙың һөйләүенсә был шишмәнең тарихы ошолайыраҡ: 19 быуатта холера тигән ҡурҡыныс ауырыуҙан бик күп кеше һәләк булған. Үлгән кешеләрҙе хатта күмергә ҡәбер ҡаҙырға ла өлгөрә алмағандар, шуға ла уларҙың бик күптәрен бер ҡәбергә бергә күмгәндәр. Сергей исемле сиркәү етәксеһе тәреләр менән сығып ошо шишмә янында суҡынғандар. Ошо шишмәнән генә һыу эсә башлағас ҡына, ауырыу туҡтаған. Әбйәлил районы Хәмит ауылында йәшәүсе башҡорттар был шишмәне “Алла шишмәһе” тип йөрөткәндәр. Улар һөйләүенсә уның тарихы ошолайыраҡ: ”Элек бер ваҡыт көслө ҡоролоҡ булған. Ер ярылған,һыуҙар ҡороған, үләндәр кипкән.Шул ваҡыт башҡорттар күмәкләп ошо тауҙа теләк теләгәндәр. Шул ваҡыт ер аҫтынан шишмә урғылып сыҡҡан. Алла беҙҙе ишетте, ярҙам итте тип халыҡ ҡыуанған. Шуға ла был шишмә “ Алла шишмәһе” тип аталған. ” Был тарихты миңә Мәһәҙей ауылында оҙаҡ йылдар уҡытыусы булып эшләүсе Ишбаева Фәнүзә Рәжәп ҡыҙы , Һарғая ауылында йәшәүсе Янбаева Вәсилә Әхәт ҡыҙы һөйләне. Һарғаяла йәшәүсе Мансур олатай :”Өләсәйем гел генә ошо шишмә янына туҡтап һыу эсеп, доғалар уҡып,теләктәр әйтеп китә торғайны”- тип һөйләне. Беҙҙең Мәһәҙейҙең оло кешеләре уны Йәншишмә һыуытип тә атайҙар ине. Бәлки уның һыуы шифалы булған өсөндөр, бәлки ысынлап та ҡоролоҡ ваҡытындағы ваҡиғалар өсөндөр?… Был һорау минең өсөн асылып бөтмәне. Шулай ҙа Урал батыр эпосында Йәншишмә тураһында бик күп яҙылған . Йәншишмәнең һыуын Урал батыр эсмәгән тирә-яҡҡа бөрккән. Бар халыҡты эйәртеп,<br> Урал юлға сыҡҡан, ти,<br> Һыуын уртлап алған, ти.<br> Үҙе сапҡан юлына,<br> Дейеүҙән өйгән тауына<br> Һыуҙы шунда бөрккән,ти.<br> “Тау-урмандар йәшәрһен,<br> Мәңге үлмәҫ төҫ алһын,<br> Ҡошо һайрап маҡтаһын,<br> Халҡы йырлап хуплаһын,<br> Ерҙән ҡасҡан дошмандар<br> Бары күреп һоҡланһын.<br> Ир һөйөргә ил булып,<br> Ер һөйөргә бағ булып,<br> Дошман күҙен ҡыҙҙырып,<br> Балҡып торор ер булһын”<br> Һыу һипкән еренән<br> Ҡарағай, шыршы үҫкән,ти...<br> Мәңге йәшел ҡалған, ти... Хәҙерге заманда был шишмә янынан үткәндә гел генә кешеләрҙең был шишмәнән һыу алыуҙарын күргәнем бар. Был шишмәнең һыуы бик оҙаҡ иҫкермәй тиҙәр. Һыуы бик шифалы, файҙалы тиҙәр. == Йомғаҡлау == Шулай итеп, мин Урал батыр эҙҙәре буйлап йөрөп сыҡтым. Ауылымдан алыҫ булмаған урындарҙы күреп, тарихы менән ҡыҙыҡһындым. Эҙләнеү эшемдең аҙағында мин ошондай һығымтаға килдем. Халҡыбыҙҙың рухи ҡомартҡыһы булған «Урал батыр» эпосын уҡып мин бик күп нимәләрҙе белдем. Дейеү тауҙарын, Урал батыр ҡәберен, Алла шишмәһеме әллә Йәншишмә һыуымы, Сажелкамы- ҡайҙан ағыуын күрҙем. Халыҡ үҙенең ер-һыу атамаларын, уларҙың ни өсөн шулай аталыуын белергә тейеш тип уйлайым. Ололар тере саҡта ер-һыу атамалары тураһында белеп, уларҙан өйрәнеп, яҙып алып ҡалырға кәрәк. Беҙ уның тураһында киләсәк быуынға ла еткерергә тейешбеҙ. Төҙөнө: Ишимов Тамерлан,Байназар урта мәктәбенең Мәһәҙей филиалының 4-се класс уҡыусыһы Етәксеһе: Хәсәнова Зинира Фазылйән ҡыҙы. Мәғлүмәт буйынса шуны әйтергә кәрәктер:был дөрөҫлөккә тап килмәй. Имеш - мимеш кенә хәбәр,кемдер уйлап сығарған мәғлүмәт. Сығанаҡ итеп алыу Ярамайҙыр, минеңсә. [ [Категория:Бөрйән районы Мәһәҙей ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 0yr8x3e0dig4l92an9ysq23dtoya589 0 4166 18970 18614 2018-01-17T03:13:59Z ZUFAr 381 {{Бөрйән районы порталы}} 18970 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Мостафин Хәбир Өмөтҡужа улы''' (1891, Мәҡсүт— 1966, Мәҡсүт) —— башҡорт халҡының арҙаҡлы улы, әүлиә. ==Биографияһы== '''Хәбир Өмөтҡужа улы Мостафин (Аҡанаев)''' 1891 йылда Ырымбур вилайәте Орск өйәҙенең (хәҙерге Бөрйән районының) Мәҡсүт ауылында донъяға килә. Атаһы ла, олатаһы Аканай ҙа ғилемле муллаларҙан була. Икеһе лә мәҙрәсә тотҡандар. Хәбир мулла тәүҙә үҙ ауылында, һуңынан Әтектә Мөхәмәтшәриф хәҙрәт Дәүләткилдин мәҙрәсәһендә 12 йыл буйы ғилем эстәгән. 1914 йылда дүрт бүлмәле, ике ҡатлы итеп төҙөлгән мәҙрәсәлә тирә-яҡ ауылдарҙан малайҙар күп уҡый. Ғәҙелгәрәйҙән Уйылдан Сәғитов, Шәкир Йомағужин, Ҡыпсаҡтан Сабирйән сәсәндәр - шул уҡыу йорто һабаҡташтары. Мәҙрәсәне тамамлағас, 25 йәшлек Хәбир Мостафин Ырымбур губерна идараһының 1916 йылдың 27 майындағы мәншуры (указы) менән Ырымбур виләйәте 3-сө Бөрйән улусының Мәҡсүт ауылына имам-хатип итеп тәғәйенләнә. Шулай итеп, ул Октябрь инҡилабын указлы мулла булып ҡаршылай. Динде ҡыҫыу йылдан-йыл көсәйгәндән-көсәйә барғанда ла ул ҡиблаһына тоғро ҡала. Бик күп аҫыл ирҙәрҙе, шул иҫәптән халыҡтың рухи таянысы булған муллаларҙы ла, ауылдарҙың иҡтисади таянысы булған эшҡыуар крәҫтиәндәрҙе лә, кулак синыфы тип, һис бер ғәйепһеҙ көйөнсә тәфтишһеҙ үлем язаһына, төрмә тотҡонлоғона, Себер һөргөнөнә хөкөм иткән ҡәһәрле Сталин режимының сәйәси золомо Хәбир мулланы ла, әлбиттә, урап үтмәй. Уның ғаиләһе сәйәси яуызлыҡ дауылының тәүге ағымына уҡ эләгә. Хәҙрәт үҙе ҡулға алынырын тойоп, балаларын ҡайғы-хәсрәт күреүҙән ҡотҡарыу ниәтендә, ҡатындарынан ғаиләһен ауылдан алып сығып китеүҙәрен талап иткән. Ғаиләһенең ҡасып сығып китеүе була, 1931 йылдың 26 июнендә дүрт ағалы-ҡустылы милиционерҙар - Байрас балалары Хәбир хәҙрәтте өйөнән типкеләп алып сығып китәләр. Улар типкән һайын был: «Хоҙайҙан ҡурҡығыҙ, минең бер ғәйебем дә юҡ!» - тип әйтә икән. Ҡатындары (олоһо - Хәҙисә, уртансыһы - Өммөгөлсөм, кесеһе - Алмабикә) бала-сағалары менән тирә-яҡҡа таралышып бөтә. Уларҙы хәҙрәттең Бөгөлсән - Ира яҡтарындағы (хәҙерге Мәләүез районы) урыҫ белештәре үҙҙәренә һыйындыра, ташландыҡ мунсаларына йәшереп йәшәтә. Бында улар киндер һуғып, йөн иләп ашамлыҡҡа алмаштырып, башҡа төрлө ҡул эштәре башҡарып көн күрәләр. Хәҙисәнән тыуған ҡыҙы Яңылбикәнең «Сәлимәкәй»ҙе йырлағанын урыҫтар бик яратып тыңлаған, кем ни етте, шул ризығын килтереп, «йырсы» алдына һалғандар. Бер ваҡыт Яңылбикә сүплектән тишелгән баҡырса табып ала ла, уны атаһының тимерлегенән алып киткән паяльнигы менән йәбештереп, бер ярлы ғына урыҫ ҡарсығына бирә. Тегеһе ҡыҙҙы бүләкләп кенә ҡалмаған, бөтә Ираға: «Смотрите, Хабиркина дочь, оказывается, и паять умеет», - тип һөйләп йөрөй икән. «Шул көндән башлап аслыҡтың ни икәнен белмәнек», - тип һөйләр булған күп йылдар үткәс Яңылбикә үҙенең балаларына. Бер ғәйепһеҙ имамды ул замандың билдәле сәбәптәре арҡаһында ҡулға алыуҙары Мәҡсүт ауылында була. Сәғитов Әхәт бабай һөйләүенсә, үлем язаһына хөкөм иткәндән һуң уға һуңғы һүҙен әйтергә ҡушалар. Тыныс булырға тырышып, бер генә тәмәке тоҡандырып бирһәгеҙ, ризамын, тигән. Мулла тәмәке тартмай бит, тигәстәре, минең һуңғы һүҙем шул, ти. Тәмәке төтөнөн бер генә һурып, төрмә башлығы яғына өрөп тә ебәрә, тегеһе шунда уҡ ҡолап йән бирә. Ошо хәлдән һуң, "атырға" тигән хөкөм язаһын үҙгәртергә мәжбүр булып, һөргөнгә, тәүҙә Вологдаға, һуңынан төньяҡтағы Архангель портына 5 йылға ауыр эшкә ебәрәләр. Ул һөргөндә лә үҙен мосолманса тота, барғас та тимерлек төҙөп, яратҡан һөнәренә тотона. Йәшенеп биш ваҡыт намаҙын да ҡалдырмайынса уҡып бара. З йыл һөргөндә яфаланып, төрмә түрәләренән «за примерное поведение» тигән ҡарар ишетеп, амнистияға эләгеп, уға ауылына ҡайтыу бәхете тейә. Ҡайтыуына, теге хәҙрәтте типкеләп, һуҡҡылап ауылдан алып сығып киткән ағалы-ҡустылы милиционерҙарҙың барыһы ла йәшләй үлеп бөткән булалар. ==Һыбай мулла== Тотҡонлоҡтан ҡайтҡас, Хәбир мулла өйрәнгән эшенә - бал ҡорто тәрбиәһенә тотоноп, Мораҡ баҙарына сығарып һатып, һунарға йөрөп, балыҡ тотоп, тимерлек асып хәлләнеп ала. Солоҡсолар әйтеүенсә, түбән яҡта - Шүлгән ҡурсаулығына ингән биләмәлә әле лә уның атай-олатайҙарынан ҡалған, нәҫел тамғаһы һалынған етмештән артыҡ солоҡ ағастары ултыра. «Совет власын мин ике ҡуллап ҡаршы алдым, фәҡирҙәр власы, тип. Шул власть мине һөргөнгә ебәрер, шул власть минең 77 төп солоғомдо тартып алыр, үҙем егеп йөрөгән атымды йыл һайын һатып алып егермен тигән уй һис кенә лә башыма килмәне», - тип һөйләр булған ул, үлер көндәре етеүен һиҙеп. Ҡара төҫтәге оҙон кәзәкей, һунарға сыҡһа, фуфайка кейеп йөрөгән. Аҡһыл йөҙлө, оҙон буйлы, мыҡты кәүҙәле булған. Архангель яғындағы кисергәндәрен туғандарына ла бик һөйләмәгән. Баймаҡ районы Темәс ауылының мәшһүр муллаһы Шибли хәҙрәт Ҡәҙерғолов менән аралашып, хатта икеһенең бергә амнистияға эләгеп, бергә ҡайтыуҙары тураһында һағынып һөйләй торған булған ул. Һүҙ ҡөҙрәтен белеп, күп һөйләшмәгән. Берәйһе менән һөйләшеп торғанда көлә башлаһа, тирә-яҡтан үтеп барған кешеләр бының янына йыйылыр булғандар, сөнки белгәндәр - Хәбир мулла үҙенең тормошонан берәй ҡыҙыҡлы хәл тураһында һөйләйәсәк. Ә һөйләгәндә көлмәгән, күҙҙәренең йылмайғанын ғына күрер булғандар. Ул һөйләй башлаһа, кешеләр һындары ҡатып көлөрҙәр ине, тип һөйләй ололар. Абыстайы Хәҙисә инәй менән бәләкәй генә өйҙә тауыш сығармай, татыу ғына йәшәгәндәр. Үҙ балаларынан тыш, Мәҡсүттең бөтөн ыбыр-сыбыры уларҙа булған. Асыҡ йөҙө, ҡунаҡсыллығы менән дан тотоп, хатта тирә-яҡтағы башҡа милләт кешеләре араһында ла хөрмәт һәм һөйкөм яулаған заттарҙан булғандар. Гел һыбай йөрөгәнлектән, хәҙрәтте "Һыбай мулла" тигәндәр. 1941 йыл... Һуғыш башланыу менән Хәбир хәҙрәтте хеҙмәт армияһына алалар. Уға военкоматта Байназар ауылында тимерлек төҙөргә ҡушалар. Ошо тимерлектә уға тимер юл костылдәре һуғып, фронтҡа ебәреү эше йөкмәтелә. Белореттан тимер менән тәьмин итеп торғандар. Хәбир мулланың оло ҡатыны Хәҙисәнән Үлмәҫбикә, Әминә, Әхмәт, Яңылбикә, Сәлиха, Нәғимә, Дәүләтбикә исемле балалары булған. Отҡорлоғон күреп, Хәбир хәҙрәт заманында үҙенең белгәндәрен уртансы ҡатыны —— Өммөгөлсөмө ҡарынынан айырылған оло улы Мөжәүиргә өйрәтә башлай, әммә ул, үкенескә күрә, Бөйөк Ватан һуғышына китеп, яуҙа вафат булып ҡала. Яңылбикәһен (1926-1998), мәктәпкә 1-се синыфҡа барған баланы, уҡытыусы: "Тиңдәштәреңде атаң кеүек доға уҡырға өйрәтеп, боҙоп бөтөрәһең", - тип ҡыуып ҡайтара. "Халыҡ дошманы балаһы" тип ситләтәләр. Парторг Йәғәфәров Усманға кейәүгә сыҡҡас ҡына күҙе асылып ҡала. Йәнә бер ҡыҙы Ишбикә инәй менән игеҙйән улы Ҡазиханының оло ҡыҙы Рәйсә еңгәнең кинйәһе - Хәбире төҫө-башы менән Хәбир муллаға тартым, ти өлкәндәр. Данлыҡлы ҡартолатаһының исемен йөрөткән егет тә уның юлын дауам итә, дини уҡыу йортон тамамланы. Әрме хеҙмәтенә буласаҡ һалдаттарҙы хәмерһеҙ оҙатыуҙы башлап ебәреүсе лә - ул. Хәбир хәҙрәттең әүлиәлеге хаҡында халыҡта күп иҫтәлектәр һаҡланған. Мәҫәлән, кешенең малы табылмаһа ла унан һорағандар, хәҙрәт уларҙың ҡайҙалығын юл ыңғайы үтеп барғанда ла, шул тауҙа ғына йөрөй бит, тип әйтеп киткән. Бер ваҡыт Иҫке Собханғолға килгәс, ҡыҙы Яңылбикәнең өйөнә инә. Иҙәндә ултырған 6-сы ай менән барған ейәне Рифте күргәс, күтәреп алған да, үбеп рәхәтләнгәс, ҡыҙына ҡарап: «Яңыл, был баланы һаҡлағыҙ, был мулла буласаҡ!» - тигән дә атын туғарырға сығып киткән. «Ағиҙел» журналы һәм «Башҡортостан» гәзите премиялары лауреаты, «Башҡортостан Йөмһүриәтенең Почетлы төбәкте өйрәнеүсеһе», өс мәҙрәсәлә дәрес алып, «Ислам теологияһы бакалавры» ғилеменә лайыҡ булған, тиҫтәләгән китап яҙыусы, «Башҡортостан энциклопедияһын» төҙөүгә лә өлөш индергән, Башҡортостан Йөмһүриәтенең Урал аръяғы райондарының Рәсәй МҮДН мәхәлләләренең имам-мөхтәсибе '''Ғариф хажи Абдрахманов''' әлеге шул Хәбир мулланың үпәсләгән ейәне Риф булыр. Ғүмере буйы балаларға исем ҡушҡан. Исем ҡушам, тип бер мәл Мәҡсүт ауылынан Ҡотанға һыбай килеп еткән. Бер ата-әсә Хәбир мулланан балаға Венера тип аҙан әйтеп, исем ҡушыуын һорағас, балағыҙҙың исеме үҙебеҙсә түгел бит әле, тип риза булыңҡырамаһа ла, йәштәргә шулай оҡшағас, ярай инде, тип теләкһеҙ генә ыңғайлаған. '''Журналист Венера Ситдиҡова''' шул булыр. Халыҡ араһында әүлиә тигән даны таралған Хәбир мулла ғүмеренең һуңғы минуттарында ла әүлиәләргә генә хас кеселеклелек менән: „Мин китә тип, ҙурламағыҙ, сыр-сыулашып илашмағыҙ, баш осома бәләкәй таш ҡуйһағыҙ - еткән", - тип васыятын әйтә. 1966 йылдың октябрь аҙаҡтарында үҙ йортонда был доньянан үтә ул. Донья көткән нигеҙе лә, ҡәбере лә Бөрйән районы (әүәлге Мәҡсүт) Иҫке Мәҡсүт ауылында. Ҡәберлегенә ҡултыҡ таяғына таянып килгән сит ауыл кешеһе шунда йоҡоға талған. Уянып тороп, аяҡтарының ауыртыуын онотоп, байтаҡ ара йәйәүләгәс, таяҡтарын иҫенә төшөрөп, яңынан барып алған. Һуңынан ошо рәүешле һауығып аяҡҡа баҫыуын халыҡҡа һөйләп таратҡан, тиҙәр. Шунан башлап был ҡәбергә халыҡ йөрөр булған, һауыҡһалар, "Һыбай әүлиә" ҡәберенә барып һауығып ҡайттым, тип әйтәләр әле лә. '''Венера СИТДИҠОВА, журналист. Ғариф АБДРАХМАНОВ, имам-мөхтәсиб.''' [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] [[Category:Бөрйән районы]] 8orb5p21zcec1sgsw8knu6ed8n2wyn6 0 4167 20071 20054 2020-01-16T15:09:48Z Таңһылыу 421 /* Баҡыр */ 20071 wikitext text/x-wiki '''Металдар дауалай''' == Шифаһы бар == Борон-борондан кешеләр металдарҙың дауалау көсөн белгән. Ниндәй сирҙәрҙән арындыра һуң улар? == Баҡыр == [[Файл:5 Copper bracelets.JPG|мини|слева]] Яраның уңалыуын тиҙләтә. Ҡан тамырҙарын киңәйеүҙән һаҡлай. Дауаланыу өсөн 1961 йылға тиклемге (Сталин мәлендәге) йәки 1961 йылғы реформаның баҡыр аҡсаларын (2, 3 һәм 5 тинлектәрен) файҙаланырға кәрәк. Уларҙы радикулит менән сирләгәндә билгә теҙеп һалалар һәм эт йөнөнән тегелгән билбау бәйләйҙәр. Әгәр кеше сирләһә, уның тәненә тейгән баҡыр ҡарая. Шуға уны тоҙло һыуға тоторға һәм таҙартырға кәрәк. Баҡыр беләҙектәр ҡан баҫымын нормалләштерә, тик бының өсөн уны терһәк янында йөрөтергә кәрәк. Аристотель баҡырҙың шешенеүҙән дауа булыуы, ө йәрәхәттәрҙе баҡыр пластинкалар ҡуйып төҙәтеп булыуы тураһында яҙып ҡалдырған. Рәсәй империяһында — бәрелгән, күгәргән урындарға баҡыр биш тинлектәр ҡуйғандар. Грузияла боронғо замандарҙа уҡ, Францияла бөгөнгө көндәрҙә лә баҡыр һаңғыраулыҡтан һәм миндаль һымаҡ биҙҙәрҙең ялҡынһьшыуынан дауа сараһы итеп файҙаланыла. Баҡыр аппликация температураны төшөрә, ауыртыуҙы баҫа, көслө бактерицид үҙенсәлеккә эйә: ул һыу һәм матдәләр алмашыныуын, ҡан әйләнешен, йоҡоно яҡшырта, ҡанда инсулиндың тәьҫирен көсәйтә, нерв системаһын тынысландыра. Баҡыр шулап уҡ күкрәктәге зарарһыҙ шештән, мастит, туберкулездан, хроник бронхопневмония, бронхит, отит, гаймориттан дауалай. Инфаркттан һуң хәлде яҡшырта, гастриттан, радикулит, холецистит, тире ауырыуҙарынан ҡотолорға ярҙам итә. Ошо исемлек кенә лә баҡырҙың тәьҫир итеү ҡоласы ниндәй киң булыуын асыҡ күрһәтә. Шуныһын да әйтергә кәрәк, баҡыр ишетеү һәләтен тергеҙә, ҡолаҡ шаулауын, радиацияның зарарлы тәьҫирен кәметә, геморройҙан, ревматизмдан, артриттан дауалай. Баҡырҙан нисек файҙаланырға һуң? Браслетты аяҡ-ҡулға кейәләр. Йөрәк ауыртһа, баҡыр пластинканы умрау һөйәге аҫтына ҡуйып, лейкопластырь менән беркетергә һәм 10 көн тоторға кәрәк. Тромбофлейбит булғанда баҡыр аҡсаларҙы табан аҫтына, аяҡ кейеменә, ойоҡбаш, ойоҡ эсанә ҡуйығыҙ. Гаймориттан ҡотолоу өсөн баҡыр аҡсаны төнгә ҡаршы күҙҙән моронға табан, ә трахеобронхит булғанда муйынға ҡуйып, лейкопластырь менән беркетәләр. Баҡыр аҡсаны ҡулланыр алдынан шымарта торған ҡағыҙ менән таҙартырға һәм утта яндырып алырға кәрәк. Шуныһын да әйтергә кәрәк: күп нәмә кешенең психикаһына бәйле. Шул ук ваҡытта, баҡырҙы бәтә ауыртыуҙан да ҡотҡарыу сараһы тип иҫәпләргә лэ ярамай: берәүҙәргә ул ярҙам итә, икенселәргә тиҫкәре йоғонто яһауы бар. Теләһә ниндәй дарыу кеүек, уның менән мауыҡмаҫҡа, бәлки, уны организмдың индивидуаль үҙенсәлектәрен иҫкә алып ҡулланырға кәрәк. ==Көмөш== [[Файл:Silver dishes - panoramio.jpg|мини|слева]] Ҡысынма, оҙаҡ бөтәшмәй торған яра, йөрәктең йыш тибеүе менән яфаланғандарға ярҙам итә. Ашҡаҙан эшмәкәрлеген яҡшырта. Шуға күрә көмөш һауыт-һабаны йышыраҡ файҙаланырға тырышығыҙ. == Ҡорос == Быума сиренән дауалай. Бының өсөн һәр көн кейә торған аяҡ кейемегеҙгә юғары сифатлы ҡоростан эшләнгән пластинаны йәбештерегеҙ. Әгәр ундай пластина юҡ икән, ҡырыныу өсөн ҡулланыла торған ғәҙәти лезвие ла ярай. ==Ҡурғаш== Оҙаҡ уңалмаған яра урынына ҡурғаш пластинаны бинт менән урарға кәрәк. Ҡурғаш окисын тәндең бәрелеп күгәргән урынына ла ҡуялар. ==Тимер== Тимер тутығын виноград шарабы менән бутап, компресс итеп ҡуйып, ялҡынһынған тирене дауаларға мөмкин. Хроник рәүештә эс китеп, дизентерия менән сирләгәндә, күп күрем күргәндә тимерҙе утта ҡыҙҙырғансы тотоп, һыуға һалалар һәм ошо һыуҙы эсәләр. ==Алтын== Әгәр уны күкрәктә йөрөтһәң, йөрәк йыш типкәндә ярҙам итә, ҡыйыуһыҙлыҡтан ҡотолдора. Ашҡаҙанға ла файҙаһы ҙур. Шуға күрә Һиндостанда, мәҫәлән, аҙыҡты йоҡа ғына алтын пленка менән ҡаплайҙар һәм уны шул килеш ашайҙар, йәки ауыҙҙа алтын аҡса тотоп торалар. Былай эшләгәндә - ашҡаҙан эшмәкәрлеге яҡшыра, ауыҙҙағы насар еҫтәр бөтә. [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] c3jhy1ykpfvqwwpkzeh7te32z19fz1e 0 4168 19672 18683 2018-10-29T19:10:09Z ZUFAr 381 19672 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Ырғыҙлы}} '''Ырғыҙлы ауылы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. Ырғыҙлы — бай тарихлы бик боронғо ауыл. Был изге ерҙә төрлө милләт халҡы быуын-быуын ғумер кисерә. Завод төҙөлөп, күпләп крепостной крәҫтиәндәрҙең, эшселәрҙең этап менән килеп михнәт күреуҙәрен, Пугачев яуын, Кинйә Арыҫланов һыбайлыларын, аҡтар-ҡыҙылдарын, колхозлашыу, артель, кустарсылыҡ осорон, ағас ағыҙыу, мал ҡыуыу — барыһын да кисерә Ырғыҙлы. ==Ырғыҙлы мәктәбе тарихы== Ололарҙың һөйләүенә ҡарағанда, Ырғыҙлы ауылында мәктәп 1911 йылда асыла. Унда 8 йәштән 11 йәшкә тиклемге балаларға ике йыллыҡ башланғыс белем бирелә. Мәктәпкә тирә-яҡтағы ауыл, утарҙарҙан балалар йыйыла. Бигерәк тә Ҡыңғыр, Ҡыуаламат, Төтәлән, Проломск, Ҡарағаййылға, Имәнйорттан балалар күп була. Мәктәптең тәүге уҡытыусылары Якушин, Морозов, Рассадников, Мочалиндар була. Улар тураһында белешмәләр һаҡланмаған, исемдәре генә халыҡ телендә ҡалған. 1930 йылдарға тиклем мәктәп - өс йыллыҡ, шунан дүрт йыллыҡ итеп үҙгәртелә. 1930 йылдар аҙағында мәктәптең директоры һәм берҙән-бер уҡытыусыһы булып В. А. Рычков эшләй. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, балаларҙың яратҡан укытыусыһы, ауыл халҡының хөрмәтле кешеһе Василий Аркадьевич үҙ теләге менән фронтҡа китә һәм унда батырҙарса һәләк була. Һуғыш осоронда һәм һуғыштан һуңғы йылдарҙа Ырғыҙлы ауылы ағас әҙерләү һәм Ағиҙелдән ағыҙыу үҙәге була. Тирә-яҡтан эшсе көстәр килтерелә, улар төрлө-төрлө йәштәге, төрлө милләт халҡы була. Ауыл ҙурая, балалар күбәйә, шунлыҡтан мәктәпте киңәйтеү проблемаһы килеп тыуа һәм 1952 йылда мәктәп 7 йыллыҡ итеп үҙгәртелә. 1953-1954 йылдарҙа мәктәптә 120 бала уҡый. Дүрт бүлмәле генә бина хатта өс сменала ла уларҙы һыйҙыра алмай. Милләт төрлөлөгө лә хайран ҡалдыра: 120 укыусының 73-ө — урыҫ, 33-ө башҡорт, ҡалғандары — татар, мари, мордва, сыуаш. Уларҙың 13-ө комсомол ағзаһы, 90-ы пионер була. 1956-1957 йылдарҙа мәктәп яны интернатында 23 бала йәшәй. Шуныһы ҡыҙыклы: 50-60 йылдарҙа өлгәшмәүсе уҡыусылар һаны бик күп була. Мәҫәлән, 1955 йылда 124 уҡыусының - 61-е, 1957 йылда 94 уҡыусының 36-һы өлгәшмәй. Бер класта икешәр-өсәр йыл ултырған укыусылар күп була. Хәҙерге заман менән сағыштырғанда, был иҫ киткес һандар, ә ул йылдарҙа был ғәҙәти күренеш була. Балалар бигерәк гә урыҫ теле һәм математика фәндәренән өлгәшмәй. 1959 йылда мәктәп 8 йыллыҡ итеп үҙгәртелә. Ырғыҙлы урман участкаһы контораһы бинаһын мәктәп итеп күсереп ултырталар. Бөтә ауыл халҡы ҡатнаша был төҙөлөштә. "Ҡыҙыл өмәләр", айырым кешеләрҙең ярҙамы ойошторола. 1962 йылда мәктәптә 13 уҡытыусы эшләй, киске мәктәп ойошторола. Ырғыҙлы мәктәбе иң ҙур һәм алдынғы мәктәптәр рәтенә сыға. Кластар киңәйтелә, уҡыу кәрәк-яраҡтары алына, матди-техник базаһы нығына. Физика, химия, биология кабинеттары булдырыла. Спорт залы һәм майҙансығы йыһазландырыла, оҫтахана эшләнелә. 1963-1964 йылдарҙа укыусылар һаны 226-ға етә. Тиҙ арала мәктәп һәм интернат бинаһын төҙөү проблемаһы килеп тыуа. Йылайыр районы Кананикольск урман хужалығына ҡараған Каней утарынан алты бүлмәле торлаҡ йорт күсереп килтерелеп, мәктәп итеп ултыртыла. Ошо ук йылда интернат бинаһы ла төҙөлә. 1968 йылдан башлап ошо көндәргә тиклем Ырғыҙлы мәктәбе урта белем бирә. 1965-1975 йылдар - мәктәптең иң күркәм йылдары. Директор булып бик инициативалы ойоштороусы, оҫта педагог В. В. Лапшов эшләй. Уның тураһында һәр ваҡыт тик яҡшы һүҙҙәр генә ишетергә була. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған укытыусыһы Василий Васильевич мәктәпте күтәреүгә ҙур көс һала. Беҙ БДУ-ла укыған ваҡытта, профессор, мәрхүм Ғәли Сәитбатталов та Василий Васильевичты белеүе, хатта уның менән хат алышыуы тураһында кинәнеп һөйләгәйне. 1970 йылдар урталарында Ғәли Ғәли улы ике юлдашы менән Ырғыҙлыға килә. Маҡсаттары - күп милләтле халыҡтың тел үҙенсәлектәрен, этнографияһын, ғөрөф-ғәҙәттәрен өйрәнеү. Көн кискә ауышҡан, урамда кеше-фәлән күренмәй, шулай ҙа мәктәпте гиҙ табалар. Утынлыҡта чабанлы быйма кейгән, һырма салбарлы, фуфайкаһының билен быуған оҙон ғына буйлы бер ир утын яра. Кирелеп-кирелеп саба, түмәрҙәре бик ботаҡлы, ярылып бармай икән. Был өсәү ипләп кенә яҡынлаша, Алпамышалай бәһлеүән балтаһын эләктереп ҡуйыр, тин борсолалар. Шулай ҙа утын ярыусы бик һиҙгер икән, улар яҡынлашҡансы, балтаһын түмәргә сабып, ҡулын һөртә-һөртә, уларға йылмайып сәләм бирә. "Мәктәп директоры кәрәк ине", - тигән һорауға: "Мин булам", - ти был кеше. Ҡунаҡтар аптырап китә, баштан-аяҡ ҡарап, ышанмайыраҡ торалар. Василий Васильевич, аҡланғандай итеп: "Мәктәп тирәһен ҡараштырып ҡайтайым гип килгәйнем, интернатҡа бик насар, ботаҡлы утын килтереп ауҙарғандар. Балалар нисек ярып яҡһын уны? Исмаһам, иртәнсәк яғырлығын ярып бирҙем", - ти. Ошо иҫтәлек тә Лапшовтың ниндәй кеше булыуы тураһында һөйләй. Мин дә ошо мәктәптә, 1970-1974 йылдарҙа уҡып, һигеҙ класс тамамланым. Ин матур, күңелле, бәхетле мәктән йылдары! Ветеран укытыусы Әсеғолов Тимерйән Рамаҙан улы, Желудков Михаил Алексеевич, Байшөғөрова Зөлхизә Ғәли ҡыҙы — үҙҙәре тере тарих була торғайны. Йәп-йәш кенә математика уҡытыусыһы Зәйнетдинова (Ҡасимова) Рәмилә Мөхәмәт ҡыҙы, Гольцов Николай Николаевич, Самохина Фәриҙә Абдулла ҡыҙы - һаман да остаз, күренекле кешеләр. Оҙаҡ йылдар буйы ошо мәктәптә тырышып, үҙҙәрен йәлләмәй эшләнеләр. Йор һүҙле, бай телле Ишбулатов Мөнир Сибәғәт улының әҙәбиәт дәрестәре әле лә хәтерҙә. Физкультура дәрестәре лә бигерәк яҡшы үтә ине. Кластағы 32 уҡыусының 16-һы ботинкалы саңғы менән Ҡотан яланында йүгерә торғайныҡ. Ул тиклем саңғыларҙы Лапшов ҡайҙан алды икән ул заманда? Хеҙмәт дәрестәрен үҙ эшенең оҫтаһы Әсеғолов Тимерйән Рамаҙан улы алып бара ине. Мин шунда балта, йышҡы тоторға өйрәндем. "Ҡыҙ кешегә нимәгә ул?" — тиеүсе булманы. Был белем тормошта әле лә ярап ҡала. 1978 йылда Белорет педагогия училищеһын тамамлағас, Ырғыҙлыға эшкә килдем, ошо ваҡытта бында 160 тирәһе бала уҡый ине. Иҫке Аҡбулат, Ҡотан, Мәҡсүт, Ғәҙелгәрәй ауылы балалары "Б" класында башҡортса, Ырғыҙлы баталары "А" класында урыҫ телендә уҡытылды. Интернатта 78 уҡыусы йәшәне, бүлмә һайып 20-шәр бала, ике яруслы койкаларҙа ятты. Шарттар - ауыр. Шулай итеп, йылдар үтә тора, мәктәп тә үҙгәрә, үҫешә. Матди-техник базаһы Ырғыҙлы урман участкаһы, сплавкон-тора менән бәйле ипе. 1980 йылдарҙа сплавучастка бөтөрөлөп, егерменән ашыу ғаилә Мәләүез, Күмертау ҡалаларына күсенеп китте. Уҡытыусы Ишбулатов Мөнир Сибәғәт улы: "Ырғыҙлының киләсәге юҡ, ауыл утар булып ҡала, 90-сы йылдарға ауыл бөтөнләй бөтәсәк", -тип, "Таң" гәзитендә яҙып сыҡҡайны. Бөтмәне Ырғыҙлы ауылы! Әлеге көндә бик күп йәштәр ер алып, өй һалып, ихласлап йәшәп яталар. Күп милләтле халыҡ татыу йәшәй бында. Балалар 2005 йылдан өр-яңы ике ҡатлы, бөтә шарттар булдырылған мәктәптә белем алалар. Иркен спорт залы, оҫтахана, яҡты бүлмәләре, компьютер класы, урыҫ теле, биология, физика кабинеттары йыһазландырылған. Әле унда Ырғыҙлы, Ҡотан, Мәҡсүт ауылдарынан 117 бала уҡый, уларға 17 уҡытыусы белем бирә. Тырыш коллектив эшләй был мәктәптә. Уңыштарыбыҙ ҙа етерлек. Ауылдың киләсәге — мәктәп. Мәктәп бар һәм эшләй. '''Х. СИТДИҠОВА. Ҡотан ауылы. Мәктәбем — йәшлегем минең ''' [[Category:Бөрйән районы ауылдары]] 7ceuabp4rqi8771jcwo3uw4pe70qid6 0 4169 24738 24737 2023-02-04T05:16:20Z Aidar254 420 24738 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Яңы Мөсәт}}{{Бөрйән районы порталы}} '''Яңы Мөсәт ауылы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. Яңы Мөсәт ауылы Бөрйән районы үҙәгенән 9 саҡрым алыҫлыҡта Алағуян йылғаһының уртансы ағымында, Көньяҡ Урал тауҙарының көнбайышында урынлашҡан. Ауылды тағы ла Алағуян башы, Берлек һәм Япония тип йөрөтәләр. ==Яңы Мөсәт ауылының тарихы== Яңы Мөсәт ауылының тарихы Иҫке Мөсәт ауылы менән тығыҙ бәйле. Тәүге мәғлүмәттәрҙе беҙ А.З. Әсфәндиәровтың «Башҡортостандың ауылдары тарихы» китабынан ала алабыҙ. V –cе ревизия мәғлүмәттәре буйынса, 1840 йылдың аҙағында Иҫке Мөсәт аулынан бер нисә ғаилә айырылып сығып Яңы Мөсәт ауылына нигеҙ һалалар. Хужалыҡтарҙа мал иҫәбенең үҫешеүе, халыҡ һанының артыуы, яңы ерҙәрҙе үҙләштереүҙе талап итә. Иҫке Мөсәт ауылы кешеләре Кесе Нөгөш һәм Алағуян йылғалары буйлап яландарҙы йәйләүҙәргә әйләндерәләр. Ошо йәйләүҙәрҙең береһендә, хәҙерге көндә Сыуаҡбикә тип йөрөтөлгән ерҙә 5-10 хужалыҡтан торған ыҙма барлыҡҡа килә һәм Алағуян башы тигән исем аҫтында билдәле була. Ләкин янғын сығып китеп ауыл тулыһынса яна, мәсет тә янып юҡҡа сыға. Ауылдың ҡарттары йыйылышып был ерҙән китергә ҡарар итәләр. Йылғаның түбәнге ағымы буйлап килеп хәҙерге ауылдың биләмәһен үҙ итәләр.Был ерҙә яҡын ғына арауыҡта Оло Ялан, Иҫке Ыҙма һәм Айыуатҡан йылғалары Алағуянға килеп ҡушылалар. Х-сы ревизия Яңы Мөсәт ауылында 33 хужалыҡ һәм 176 кеше йәшәгәнлеген билдәләй. Ауылдың тәүге кешеләре булып Бөйәндәр араһынан Кинйәбулат, ҡалмаҡтар араһынан Дәүләтша, Нурмөхәммәт, Ғумәр, Кәндерәстәр араһынан Ҡаһарман, уның улы Иштуған, Һалдаттар араһынан Ҡасҡын булыуы билдәле. 1920-се йылдағы халыҡ иҫәбен алыу ауылда 63 хужалыҡ һәм 289 кеше йәшәгәнлеге тураһында мәғлүмәт бирә. Колхозлашыу осоронда 1930-сы йылда промартель «Берлек» ойошторола. Устав буйынса ул ауыл хужалығы эшмәкәрлеге менән шөғөлләнергә тейеш була. Артель үҙ-аллы хужалыҡ булмай, Яңы юл колхозының бригадаһы булып иҫәпләнә. 1930-1936 йылдарҙа тәүге председателе булып Ҡасҡынбаев Ғизетдин эшләй. 1936-1941 йылдарҙа Бүләкбаев Мөхәммәткилде етәселек итә. Ләкин Бөйөк Ватан һуғышы сығып китеп, ул 1942 йылда һуғышта һәләк була. 1943 йылдан промартелде һуғыштан яраланып ҡайтҡан Ҡасҡынбаев Садиҡ Сафа улы етәкләй. Ауылдан һуғышҡа 38 ир-ат яуға китә, шуларҙың 19-ы яу яланында ятып ҡала. 1936-1942 йылдарҙа промартель “Берлек» үҙаллылыҡ ала. 1942 йылда ул яңы устав буйынса кәсепселеккә күсә һәм 1957 йылға тиклем ошо йүнәлештә эшләй. Ауыл эргәһендә ҙур сәсеүлектәр юҡ. Ләкин йүкә, ҡарағай һәм ҡайын ағастары күп була. Продукцияның төрлөлөгө лә ошоға бәйле етештерелә. Һалабаш әҙерләү, арҡан ишеү, септә һуғыу, ҡап (тоҡ, рыбник) һуғыу, арба, сана, тәгәрмәстәргә туғын бөгөү, дуға эшләү, көрәк сабыу, дегет ҡайнатыу, артель аттарына бесән әҙерләү кеүек эштәр яйға һалына. Хужалыҡ эштәрендә төп ярҙамсы аттар күпләп тотола. Юғарынан килгән план ваҡытында һәм теүәл үтәлә. 1946 йылда промартель Бөрйән райлесхимпромсоюз ҡарамағына күсерелә. Был ойошма “Ҡыҙыл юл”, “Ҡыҙыл байраҡ”, «1 май», «Марс», «Чапаев» , “Салауат”, “Молотов”промартелдәрен берләштерә. Ауыл промартеленең төп эшмәкәлеге булып ҡарағай һәм ҡайын ағастарын яҙғы ташҡында ҡыуғын менән Бөрйән ағас әҙерләү комбинатына тиклем алып барыу тора. 1957 йылда промартель “Берлек” тарҡала һәм уның урынына ағас эшкәртеү комбинаты асыла. 1958 йылда леспромхоз күсеп килә һәм ауыл халҡы күпләп ошо ойошмала эшләй башлай. Эшселәр һаны күсеп килеүселәр иҫәбенә арта һәм уларға күпләп квартиралар төҙөлә башлай. Әлеге көндә ауылдың яртыһын тиерлек ошо төҙөлгән өйҙәр алып тора. 1965 йылда тәүге электр станцияһы ултыртыла. Т-4 трактоының двигателе нигеҙендә эшләнгән станция 1985 йылға тиклем эшләй. 1985-1986 йылдарҙа реконструкция үткәрелә һәм электр сымдары Байназарҙан Тәкей тауы аша ауылға төшөрөлә. 160 квт ҡеүәтлелегендәге бер трансформатор ултыртыла. 1990 йылдарҙағы ил эсендәге үҙгәрештәрҙән һуң электр хужалығы Белорет электр селтәрҙәре ҡарамағына ҡушыла һәм 2000 йылда ағас бағаналар бетонға алмаштырыла, 160 квт ҡеүәтлелегендә ике трансформатор ултыртыла. Ауылдың тарихи урындарының береһе итеп ауыл зыяратын индерергә кәрәктер. Унда бөйөк ғалим, сәйәсмән Зәки Вәлидиҙең яҡын дуҫы Ибраһим Ҡасҡынбайҙың атаһы Шәмсетдин мулла ерләнгән. Алағуян башына килеп йөрөүе тураһында Зәки Вәлиди үҙенең хәтирәләрендә тасуирлап яҙып үтә. Ул туҡтап киткән йорт әле лә бар, ололар һөйләүе буйынса был йортто мәсет бураған ағастың осонан эшләгәндәр. 2004 йылда беҙҙең ауылда З.Вәлидиҙең туғандары, профессор Иҫәнбикә ханым һәм ейәнсәре Сара, атай эҙҙәрен юллап, булып китте. ==Яңы Мөсәт мәктәбенең тарихы== 1935 йылда Яңы Мөсәттә элекке мәсет бинаһында 4 йыллыҡ башланғыс мәктәп асыла. 1-се класҡа йәштәренә ҡарамай, бөтәһен дә алалар. Беренсе уҡытыусы булып Иҫке Монасиптан Буранов Һаҙый эшләүе билдәле. Ҡыҙыл армия сафына алынғас, уның урынына Ғафури районы Яңғыҙҡайын ауылынан Исмәғилев Әхәт килә. 1939-1942 йылдарҙа Уразаев Сәйетғәле уҡыта. Уҡыу йылы бөтөүгә уны ла һуғышҡа ебәрәләр. Иҫке Мөсәт ауылынан Ҡулбирҙина Ғөбәйҙә апай уҡытыусы булып килә. 1951-1952 йылдарҙа Сөләймәнов Зәки Мөхәмәтвәли улы уҡыта. 1954-1958 йылдарҙа БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы Юлсурина Гөльямал Солтангәрәй ҡыҙы балаларға белем бирә. 1956 йылда, леспромхоздың участогы асылыу сәбәпле, күсеп килеүсе йәштәр һаны арта. Өҫтәлмә рәүештә урыҫ кластары асыла. Уларҙы Ишкинин Азат Хәлфетдин улы уҡыта. 1966 йылда мәктәп 8 йыллыҡҡа үҙгәртеп ҡорола. Леспромхоз яңы мәктәп зданиеһы төҙөтә. Тәүге директоры булып Ишбулатов Мөнир Сибәғәт улы эшләй. 1968-1970 йылдарҙа мәктәпте Сәғитова Ғәшүрә Шәрип ҡыҙы етәкләй. 1970-1988 йылдарҙа етәксе вазифаһын Уразаев Хәмит Сәйетғәле улы башҡара. Уның хеҙмәте юғары баһалана һәм БАССР-ҙың мәғариф отличнигы исеме бирелә. 1988- 1994 йылдарҙа директор булып Әбдрәхимов Әхәт Абдрахман улы эшләй. 1994-2001 йылдарҙа мәктәптең етәксеһе булып Ҡасҡынбаев Мөхәррәм Абдразаҡ улы эшләй һәм яңы мәктәп зданиеһы төҙөлә. Мәктәп төҙөүҙә ауыл халҡы ҙур көс һала. 2000-2001 уҡыу йылын уҡыусылар яңы мәктәптә башлайҙар. 2001-2005, 2006-2008 йылдарҙа етәксе ролен Ғүмәрова Гәүһәр Зиннур ҡыҙы, 2005-2006 йылдарҙа Әхмәтова Нәфисә Абдулла ҡыҙы, 2008-2010 йылдарҙа Ҡаһарманов Сабит Сәйғәфәр улы, 2010-2011 йылдарҙа Зәйнәғәбдинов Марат Айытбай улы башҡара. 2011 йылдан алып Ҡасҡынбаев Мөхәррәм Абдразаҡ улы етәкләй. Яңы Мөсәт мәктәбе Иҫке Собханғол урта мәктәбенең филиалы итеп үҙгәртелә. Әлеге көндә ауылда 571 кеше йәшәй, 127 хужалыҡ теркәлгән. 9 йыллыҡ мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер акушер пункты, ауыл мәҙәниәт йорто эшләп килә. ==Яңы Мөсәт ауылынан сыҡҡан билдәле шәхестәр== #Ҡаһарманов Ҡорбанғәле Нурғәле улы. Йәшәгән йылдары 1931-1996 йылдар. Иҫке Мөсәт ауылында тыуған. Ата-әсәһе «Яңы юл» колхозы эшселәре булған. 1947 йылда Байназар урта мәктәбенең 7 синыфын тамамлаған. 1947-1949 йылдарҙа Белорет һөнәрселек училищеһында тимерселек һөнәре буйынса курстар тамамлай. 1949-1951 йылдарҙа Бүздәк иген әҙерләү савхозында тимерсе булып эшләй. 1951-1953 йылдарҙа Үзбәк СССР–ында Джалабадск өлкәһендә “Өс ҡурған” руднигында тимерсе булып эшләй. 1953-1956 йылдарҙа Совет Армияһы сафында шофер булып хеҙмәт итә. 1956-1958 йылдарҙа Һарғая ауылында Әүжән леспромхозында моторист һөнәрен үҙләштерә. 1958 йылда Яңы Мөсәт ауылына күсеп килә һәм хеҙмәт юлын Үрге Ағиҙел ағас әҙерләү контораһында ағас йығыусы булып башлай. 1980 йылда хаҡлы ялға китә, ләкин буш ятмай, 1986 йылға тиклем Бөрйән химлесхозында эшләй. Сырлыбаева Ғәшүрә менән 7 балаға ғумер биргәндәр. Хеҙмәте юғары баһаланған. 1970 йылдың 2 апрелендә «За доблестный труд в ознаменование 100 летия со дня рождения В.И.Ленина » миҙалы, 1976 йылдың 21 ғинурында, 1977 йылдың 20 ғинуарында, 1978 йылдың 10 ғинуарында «Победитель социалистического соревнования» билдәһе менән, 1977 йылдың 12 майында “Знак почета” ордены менән бүләкләнгән. Унан тыш тиҫтәнән ашыу маҡтау грамоталары бар. #Кинйәбулатов Сәйфулла Ялмырҙа улы. 1934 йылдың 23 февралендә Яңы Мөсәт ауылында тыуған. Ауылда 4 класс белем ала. Атаһы менән утын ҡырҡыу, ҡарағай ағасы әрсеү эштәренә йөрөй. 1954-1957 йылдарҙа промартель “Берлек” тә ағас әҙерләүселәр бригадаһында эшләй. 1957 йылда Бөрйәндең ағас әҙерләү комбинатына ҡушылғас, 1963 йыла тиклем ябай эшсе булып эшләй. 1963 йылда моторист һөнәрен үҙләштерә һәм электр бысҡыһы менән ағас йығыусы булып эш башлай. 1979-1980 йылдарҙа Бөрйән урман участкаһында ботаҡ ботаусы булып эшләй. 1980-1983 йылдарҙа Бөрйән химлесхозында эшен дауам итә. 1960 йылда Кинйәбулатова Йәмилә менән ғаилә ҡоралар. 10 балаға ғүмер бирәләр. Хеҙмәте юғары баһаланған. 1974 йылдың 18 ғинуарында СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы Указы менән «Хеҙмәт ветераны” миҙалы, 1981 йылдың 19 мартында СССР-ҙың Юғары Советы Президиумының указы менән 3 дәрәжә “Дан ордены”, 1986 йылдың 11 февралендә “11-се биш йыллыҡ ударнигы” знагы менән бүләкләнгән. #Шәрипова Нәзирә Зиннур ҡыҙы. 1954 йылдың 18 июлендә Бөрйән районының Байназар ауылында колхозсылар ғаиләһендә тыуған. 1961-1971 йылдарҙа ошо уҡ ауылдың урта мәктәбен тамамлай. Нәби һигеҙ йыллыҡ мәктәбендә өлкән пионервожатый, Байназар урта мәктәбендә тәрбиәсе булып эшләгәс 1974 йылда БДУ-ның филология факультетының башҡорт теле һәм әҙәбиәте бүлегенә уҡырға инә. 1980 йылда уны уңышлы тамамлай. Яңы Мөсәт һигеҙ йыллыҡ мәктәбенә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп эшкә ебәрелә. 26 йыл ошо мәктәптә директорҙың уҡытыу һәм тәрбиә эше урынбаҫары була. 2012 йылда хаҡлы ялға китә. 2007 йылда «Йыл уҡытыусыһы- 2007” район конкурсында ҡатнашып 3-сө урынды, шул уҡ йылда «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы- 2007” XII регион-ара конкурста ҡатнашып, «Йөрәгемде балаларға бирәм» номинацияһында еңеүсе була. 2002 йылда Сибай ҡалаһында, 2005 йыл Салауат районы Малаяҙҙа үткәрелгән Юлай Аҙналиндың тыуыуына 275 йыл тулыуға арналған фәнни- ғәмәли конференцияларҙа ҡатнаша, Башҡортостан телевидениеһы аша сығыш яһай. 2007 йылда «Мәғариф» милли проекты сиктәрендә бирелгән РФ призиденты грантын ала. 1985 йылда БАССР-ҙың мәғариф министерствоһы һәм мәғариф, юғары мәктәп, фәнни учреждение работниктары профсоюзының Башҡортостан өлкә комитеты почет грамотаһы, 1995 йылда Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф отличнигы» значогы, 2007 йылда «Рәсәй Федерацияһының иң яҡшы уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе почет грамотаһы, 2009 йылда «Рәшит Ниғмәтиҙең 100 йыллығына арналған иң яҡшы методик ҡулланма өсөн» БИРО-ның сертификаты, 2007 йылда БИРО-ның рәхмәт хаты менән бүләкләнә, “Хеҙмәт ветераны” исемен йөрөтә. 41 йыл хеҙмәт стажы бар. Шәрипов Динислам Алтынғужа улы менән 4 балаға ғүмер биргәндәр. Бөтәһе лә юғары белемле. #Шәрипов Динислам Алтынғужа улы. 1956 йылдың 6 авгусында Һарғая ауылында эшсе ғаиләһендә тыуа. Яңы Мөсәт мәктәбен тамамлағас Сибай ҡалаһында ГПТУ-ла төҙөүсе һөнәрен үҙләштерә. 1974-76 йылдарҙа Совет Армияһында Германияла хеҙмәт итеп ҡайтҡас, Арибашта 1976-77 йылда шоферҙар курсында уҡый. 1977 йылдың 1 июненән алып леспромхозда, әлеге көнгә тиклем ағас ташыу машинаһында эшләй. 36 йыл хеҙмәт стажы бар. Хеҙмәте юғары баһаланған. 1983 йылда «Коммунистик хеҙмәт ударнигы” знагы, 1989 йылда СССР-ҙың урман сәнәғәте, СССР-ҙың һәм Профсоюз Үҙәк комитетының Маҡтау ҡағыҙы, 1980 йылда В. И. Лениндың 100 йыллығына бирелгән юбилей миҙалы, 2005 йылда Башлеспром компанияһының маҡтау ҡағыҙы, 2009 йылда Башҡортостан Республикаһының сәнәғәт һәм тышҡы бәйләнештәр министрлығының Маҡтау ҡағыҙҙары менән бүләкләнгән. Шәрипова Нәзирә Зиннур ҡыҙы менән 4 балаға ғүмер биргәндәр. Бөтәһе лә юғары белемле. Уларҙың улдары – Шәрипов Рөстәм Динислам улы хәҙерге көндә Бөрйән районының администрация башлығы булып эшләй. '''Ҡасҡынбаев Ф.А.''' ==Һылтанма== *[http://burzyanmuseum.jimdo.com/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%B0/%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F-%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D1%8C-%D0%B1%D1%83%D1%80%D0%B7%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%B0/%D1%8F%D2%A3%D1%8B-%D0%BC%D3%A9%D1%81%D3%99%D1%82/ Яңы Мөсәт ауылы] [[Категория:Бөрйән районы Яңы Мөсәт ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] 3qblqxhf1a6cl0r2lsokbe6y15gbbwu 0 4170 24865 18685 2023-03-13T15:35:42Z Aidar254 420 /* Һылтанма */ 24865 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Байғаҙы}} '''Байғаҙы ауылы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. Ә.Әсфәндиәровтың «Башҡортостан ауылдары тураһындағы мәғлүмәттәр» китабында былай тип яҙылған; «Сотник Байғаҙы Ҡунаҡбаев (1770 - 1853) Һәүәнәк йылғаһы буйында ауылға нигеҙ һала һәм уға үҙенең исемен ҡуша. 1816 йылғы ревизия материалдарынан күренеүенсә, Байғаҙы, Бикмөхәммәт, Килмөхәмәт, Ҡунаҡбай Тимер ауылында, ә 1850 йылғы ревизия буйынса, бала-сағалары менән Байғаҙыла йәшәй. 1859 йылда 220 кеше иҫәпләнә. ==Байғаҙы ауылына нигеҙ һалыу== 1844 йылдар тирәһендә Ырымбур губернаһы Верхний Урал өйәҙенең етенсе башҡорт кантонлығы Ҡарағай Ҡыпсаҡ олоҫы командаһының ун беренсе йорт старшинаһы Ҡунаҡбай Ҡарабаев тимерҙәрҙең бер өлөшөн Байғаҙы ауылына күсерә. Зәүрәт-сотник Байғаҙы Ҡунаҡбаев (1770-1853) Ҡунаҡбай Ҡарабаевтың улы була. Ул Һәүәнәк буйында ауылға нигеҙ һала һәм уға үҙ исемен ҡуша. 1816 йылғы рәүиздә (урыҫса-ревизская сказка. Архив, 696,518-се биттәр) Тимерҙә Ҡунаҡбай Ҡарабаевтың улдары Байғаҙы, Бикмөхәмәт, Килмөхәмәт йәшәй. 1850 йылдарғы рәүиздә Байғаҙы ауылы барлыҡҡа килгәс, ун икенсе ихатаны, йәғни хужалыҡты, 80 йәшлек Байғаҙы Ҡунаҡбаев етәкләй. Был мәлдә уның 74 йәшлек беренсе ҡатыны Сәғиләнән 29 йәшлек Аллағол исемле улы, Тәңребирҙе исемле 6 йәшлек ейәне, икенсе ҡатыны, 46 йәшлек Нәзифәнән уландары Шаһимырҙан (1834-1837), Шаһигәрәй (1834-1837), ун өсөнсө ихатала дүртенсе улы беренсе ҡатынынан Шәрәфетдин (1802 йылғы 42 йәш), ҡатыны Зәлифә- 43 йәш, ҡыҙы Динә, уландары Баһауетдин (1831 йыл), Зәйнәғетдин (1835 йыл), Мөхәмәтдин (1846), икенсе ҡатыны Зөбәйләнән (25 йәш) улы Рыҫҡол (1842) йәшәй. Ун дүртенсе ихатала ҡатыны Фатима (38 йәш), бишенсе улы Ишмырҙа (1803), уландары Хөббөтдин (19 йәш), Ғәйнетдин (17 йәш), Ҡаһарман (6 йәш), Ибраһим (2 йәш) йәшәй. Байғаҙы Ҡунаҡбаевтың ағаһы Бикмөхәмәттең (1754 йылғы) Килдеғол, Ишҡол, Исламғол, Юныс, Юлдыбай, икенсе ағаһы Әбделғазынан (1769 йылғы) Псәнчи (ейәне Дәүләтбирҙе), Абдулла, Солтанша, икенсе улы Ғөбәйтулла, Ғәбиҙулла, Мөхәмәтша тыуа. Тимерҙән Байғаҙыға 102 ир-ат, 85 ҡатын-ҡыҙ, йәмғеһе 34 хужалыҡ күсеп ултырған. Шулай итеп, байғаҙыларҙың шәжәрә ағасын, ботаҡ-япраҡтарын, тамырҙарын дауам итеүсе фамилиялар; Баһауетдинов, Баймөхәмәтов, Псәнчин, Ишҡолов, Ҡаһарманов һ.б. 1859 йылда ауылда 220 кеше йәшәй, 1920 йылда халыҡ һаны икеләтә артып, 478 кеше була. Аслыҡ, һуғыш йылдары арҡаһында ихаталар һаны кәмей. Уларҙың 116 аты, 52 һыйыры, 47 һарығы, 14 кәзәһе, 14 солоғо иҫәпкә алынған. Әлбиттә, солоҡтарҙың барыһын да күрһәтмәгәндәр. 1834 йылдарҙа Тимер ауылында 664 кеше булған. Был йылдарҙа урыҫтарҙың башҡорт ерҙәрен талауы, көс ҡулланыуы, алдауы, осһоҙлата һатып алыу юлы менән эш итеүе дауам иткән. Янау, ҡурҡытыу менән башҡорттарҙы ошо бөлдөргөс алыш-бирештәргә күндергәндәр. «Артыҡ» биләнгән ер майҙандарын тартып алдырмау, ерҙәрен һаҡлау маҡсатында Тимер халҡы ла Байғаҙы, Аралбай, Бикташ ауылдарына һәм башҡа утарҙарға күсеп ултырған. Рядовой Хәйбулла Ташбулатов, Рәсүл Ишкилдиндар Наполеонға ҡаршы һуғышҡан. Ниғмәтулла Юлъяҡшин 1812 йылғы һуғышта 15-се полк составында ике көмөш миҙалға, Байғаҙы Ҡунаҡбаев хәрби орденға лайыҡ булған. Ауыл аҡһаҡалы Юлдаш Дауытов 1781 йылда 69 йәшендә үлгән. Зәүрәт есаул Өмөтҡол Ишмөхәмәтов, үрәтник башлығы Дәүләткилде Кулунаев (уларҙан Йомағужиндар таралған), Ишҡол, Исламғол Баймөхәмәтовтар, Итҡара, Ниғмәтулла Юлъяҡшиндарҙың да ауылды тергеҙеүгә өлөшө ҙур булған. Байғаҙылар Һәүәнәк һыуын һыулаған, йәйләүҙәрҙә йәйләгән. Ауылда төп шөғөл малсылыҡ булған. Игенселек өсөн уңайлы ерҙәр әҙ, климат шарттары ла ҡырыҫ булғас, иген аҙ сәселгән. Улар 16 бот ужым бойҙайы, 320 бот бойҙай сәскән. Ошо бәрәкәтле ерҙәрҙе төйәк иткән Байғаҙы Ҡунаҡбаевтың ҡәберлеге таш менән уратылып, кәшәнә формаһында эшләнгән. Тимер ҡарттың быуынынан байғаҙыларҙы тоташтырыусы Кирәева (Аллабирҙина) Сәбилә инәй әлеге ваҡытта Ағиҙел ҡасабаһындағы ҡыҙы Рәйләлә йәшәй. Ҡалҡаман ҡарттан (йәғни бәрей затын дауам итеүселәрҙән, эште ен һымаҡ тиҙ, шәп эшләүселәрҙән) Байғаҙыға күсеүселәр Ҡотлогилдин, уландары Иҫәнбаевтар, Бикмөхәмәтовтар, Иманғоловтар, Күсәрбаевтар, Балапановтар, Баязитовтар һ.б. таралған. Аралары-Һәйетбай, Һармаҡтар-Даутовтар һ.б. 1816 йылда Иҫәнбай Ҡалҡамановҡа 38 йәш була. Уның ҡатыны Кинйәбикә (24 йәш). Улы: Рәхмәтулла (9 йәш). Ҡыҙҙары: Йомабикә (24), Миңлебикә (10), Ҡаҙбикә (7), Һөйәрбикә (1 йәш). Байғаҙы ауылында йәшәүсе Рәхмәтуллиндар Иҫәнбай Ҡалҡамановтан таралғандар. Ҡотлогилде Ҡалҡамановтың улдары Байсәйет, Сәйетҡол, Сәйетбай, Күсәрбай. ==Байғаҙы ауылы тарихы== XX быуатта ауыл үҫә. 1920 йылда 98 хужалыҡта 428 кеше, 2007 – 492 кеше. 1921 йылда ауылда ҙур янғын була. Был ваҡытта иҫ китмәле ауыр аслыҡ йылдарынан һуң халыҡ һаны кәмей. Һөҙөмтәлә 1925 йылда – 44 хужалыҡ, 230 кеше. Байтаҡ халыҡ ситкә китә. 1930 йылда әкренләп колхоз ойоштора башлайҙар. Тәүге председатель Шахморатов Искәндәр. Ауылда төрлө йылдарҙа бригадир, председатель, партком үҙгәртеп тора. Халыҡ өсөн хеҙмәт итеүселәр, Заманов Шәйхислам, Баязитов Ярулла, Рәхмәтуллин Аллабирҙе, Мәжитов Әхмәт ауыл менән етәкселек итәләр. Бөйөк Ватан һуғышында 61 кеше ҡатнаша. 1936-1957 йылдарҙа – «Ворошилов» колхозы 1957-1959 йылдарҙа – «Партизан» колхозы 1959 -1966 йылдарҙа – «Сталин» колхозы 1966-1969 йылдарҙа – Яңы Усман менән берлектә «Үрнәк» совхозы Ауылда 1982 йылда ауыл Советы ойошторола, клуб, мәктәп, балалар баҡсаһы, медпункт эшләй. Үрнәк хужалығының Байғаҙы бригадаһы эшләп килә, ул игенселек, мал үрсетеү менән шөғөлләнә. Илдә үҙгәртеп ҡороуҙар башланғас, тәүәккәл кешеләр үҙ эштәрен астылар: сауҙа, пилорамалар, крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының эштәре үҫешә. Эшсән, белемле кешеләре менән бай ул байғаҙылар. 2010 йылда райондың 80 йыллығын билдәләгәндә ауылда 112 хужалыҡта 431 кеше йәшәй. Юғары уҡыу йортоноң көндөҙгө бүлегендә 14 студент, урта махсус уҡыу йортонда 11 уҡыусы уҡый. Хужалыҡтарҙа һыйыр малдары 379 баш, шуның 153-ө һыйырҙар, аттар 97 баш, кәзә-һарыҡтар 522 баш, бал ҡорто 56 баш, ҡош-ҡорт 927 баш. Халыҡта техникала күп: еңел машиналар 61, йөк машиналары 4, тракторҙар 28. Ауылда 9 йыллыҡ мәктәп, фельдшер-акушер пункты, балалар баҡсаһы, мәҙәниәт йорто, ауыл Советы хакимиәте, Үрнәк ауыл хужалығы предприятиеһының Байғаҙы бригадаһы, 4 шәхси пилорама, 4 эшҡыуарҙың магазины эшләй. 2009 йылдың 1 октябрендә мәсет асылды. "Ә. Әсфәндиәров китабында Байғаҙыла ялан яғынан килгән халыҡ байтаҡ, тигән фекер бар. Бында "Әбйәлил районы Таһир ауылынан килгән кешеләр барлығы асыҡлана. Ә уларҙың ҡасып килеп был тирәләргә ултырыуы ҡаҙаҡ эҙәрлекләүҙәренә барып тоташа. Уныһы инде айырым тарих. Әлеге көндә ауыл матур, төҙөк. Медпункт, мәктәп, балалар баҡсаһы, клуб, өс магазин, ферма бар. Ауыл халҡының төп кәсебе – йылҡысылыҡ, ҡортсолоҡ, таҡта ҡырҡыу, малсылыҡ. ==Байғаҙы мәктәбе тарихы== 1924 й. – 1951й. – Башланғыс мәктәп 1951й. – 1956 й. – 7 йыллыҡ мәктәп 1956 й. – 1970 й. – башланғыс мәктәп 1970 й. – 1993 й. – 8 йыллыҡ мәктәп 1993 йылдан – урта мәктәп». 1924 йылда Байғаҙы ауылында ике йыллыҡ мәктәп асыла. Дәрестәр ғәрәп телендә алып барыла. Ауылдың беренсе уҡытыусыһы-сәсән Сабирйән Зәки улы Мөхәмәтҡолов. 1929-1930 уҡыу йылында Ғәлиәкбәрҙән Сәғитов Хаммат Ҡәйүм улы латин хәрефе һәм ысулы буйынса дәрестәр бирә. Мәктәптә тәүләп түбәндәге уҡытыусылар эшкә килә: Әхмәт Гәрәев (Баймаҡ районы), Шәриф Ишҡыуатов (Байназар), Сабирйән Әхмәтов (Монасип), Ғизетдин Муллағолов (Иҫке Монасип), Маһира Хәсәнова, Исмәғизәм Йәһүҙин (Килдеғол), Мостафа Хәсәнов (Байғаҙы). Шулай итеп, йылдан-йыл коллектив тағы ла тулылана. Мәктәп 1951-1952 йылдарҙа 7 йыллыҡ, 1970 йылда 8 йыллыҡ китә. 1993 йылда дөйөм урта белем биреү мәктәбе итеп үҙгәртелә. Әлеге көндә Мәктәп 9 йыллыҡ.Иҫке Собханғол мәктәбенең филиалы итеп үҙгәртелгән. ==Ауылдың ер-һыу атамалары== ===Үтәйәмбәт=== Байғаҙы ауылы халҡы борон-борондан һунарсылыҡ менән шөғөлләнгән. Үтәйәмбәт исемле бик яҡшы һунарсы йәшәгән. Саңғыла ла оҫта йөрөр булған. Боландарҙы, илектәрҙе саңғы менән баҫтырып тотҡан. Шулай итеп, яҙҙың бер көнөндә Үтәйәмбәт һунарҙа болан баҫтырып килгәнендә, болан артынан тауҙан шыуып китә. Тауҙар текә булғанлыҡтан, ҡар ҙа аҫҡа шыуа, һунарсы бер нисек тә ҡотола алмай. Бейек тауҙан осоп төшөп шунда уҡ һәләк була. Аслыҡ йылдарында ауыл халҡын болан, ҡуян, илек ите менән ҡараған оҫта һунарсыны халыҡ онотмай, уның хөрмәтенә был бейек тауға уның исемен ҡушалар. ===Сәңгелдәк=== Был иҫ китмәле саф, шифалы, таҙа йылға Байғаҙы ауылына инеү менән сылтырап көлөп ҡаршы ала. Йылға буйында бәләкәй-бәләкәй сабынлыҡтар күп. Бесән ваҡытында сабынлыҡтарға килгән ҡатын-ҡыҙҙар үҙҙәре менән бала-сағаларын да алып килер булғандар. Йылға эргәһендәге муйыл ботаҡтарына сәңгелдәк элгәндәр. Шуға ла халыҡ был йылғаны Сәңгелдәк тип атай башлаған. ===Һәүәнәк йылғаһы=== Байғаҙы ауылы Һәүәнәк йылғаһы буйында урынлашҡан. Һәүәнәк һүҙе һеүән тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан. Нимә ул Һеүән. Һеүәнде тәржемә иткәндә «көслө ағымлыҡ» тигәнде аңлата. Бынан тыш балыҡ тотоу өсөн һеүән (мурҙа) һалғандар. Ул муйыл йәки талдан үрелгән бер ҡатлы мурҙа. Хәҙерге ваҡытта Һәүәнәк бик ныҡ һайыҡты. Сөнки ярҙарындағы ағасты ҡырҡып бөттөләр. Шулай уҡ бөтә райондың малы Һәүәнәк буйында йәйләй. Йылға бысрана. Балыҡ һирәгәйә. ===Әбей тоноғо=== Аслыҡ Байғаҙы ауылын да ситләп үтмәй. 1921 йылда күп халыҡ ҡырыла. Яҙ етә. Аслыҡтан халыҡ төрлө үләндәр менән туҡлана; һарына, әттек, йыуа һ.б. Шуларҙы эҙләп төрлө яҡҡа сығып китә торған булғандар.Һарағы (Килдеғол) ауылында йәшәгән бер инәй ҙә, балаларын туйындырам тип, үлән ризыҡтарын йыйырға сығып китә. Яҙғы ташҡында Һәүәнәк тә бик ныҡ ташҡан була. Кисеү аша сығып барған ваҡытта, ташҡын әбейҙе ағыҙып алып китә. Ул ағып барып бер тоноҡта тамырға эләгеп тора. Күпмелер ваҡыт уҙғас әбейҙе табалар һәм шул тоноҡто «"Әбей тоноғо» тип атай башлайҙар. ===Күрән=== 1930-сы йылдарҙа Сыбар йылғаһы буйында бик матур туғайҙар булған. Унда йәйләү өсөн малдары һәм ғаиләләре менән күсеп йөрөр булғандар. Улар араһында минең ҡарт олатайым да була. Улар бында бик күп малы улдары, ейәндәре менән бергә ҡарайҙар. Был урындар йәйләү өсөн бик уңайлы булған. Яҡында ғына Сыбар йылғаһы аға. Малға туҡланыу өсөн туғайҙары ла бик күп. Сыбар йылғаһы бик үҙенсәлекле. Ул ер өҫтөнә бер килеп сыға, бер кире инеп юғала. Йылға юғалып киткән урындарҙа дымлы туғайҙар бар. Унда бик күп күрән үләне үҫә. Шунлыҡтан был йылғаны һуңғараҡ Күрән йылғаһы тип атай башлайҙар. Туғайҙарҙы ла Күрән туғайҙары йәки Күрән бесәнлеге тип атайҙар. ===Ураҙы тауы=== Борондан Байғаҙы ауылы халҡы кустарсылыҡ менән шөғөлләнгән. Улар көрәк, септә эшләп, ялан яғына алып барып игенгә алмаштырғандар. Ауылды сыҡҡас та, текә тауҙы менергә тура килә. Ураҙы тауы бик бейек һәм бик текә. Тауҙы үрләгән ваҡытта, «үр аҙымын» менер кәрәк, тип һөйләп торор булғандар. Шул һүҙҙән килеп сыҡҡан да инде Ураҙы исеме. Шулай уҡ тауҙың аҫтында гәлсәр табыла. Уны көрәк менән ҡаҙып алалар. Ошо бейек тау янында Ураҙы исемле бер бай йәшәгән һәм үҙенең байлығын ошо тау аҫтына йәшергән, тип тә фаразлайҙар. ===Арғынбай яланы, йәки Айыуһуҡҡан яланы=== Элек Байғаҙы ауылы халҡы, яҙ етеп, үләндәр ҡалҡҡас, төрлө яҡтарҙа йәйләргә күсеп ултыра торған булған. Ауылдың иң бай кешеһе Арғынбай ҙа үҙенең бик күп мал-тыуары менән ауыл ситендәге 6ур яланға йәйләүгә сығыр булған. Ул был яланда бесән сапҡан, мал үрсеткән, айыуға һунарға йөрөгән. Шулай, көҙ етәрәк, айыуға һунарға сыҡҡанында уны айыу талай. Арғынбай үлеп ҡалғас, ул яланды Арғынбай яланы йәки Айыуһуҡҡан яланы тип тә атайҙар. ==Һылтанма== *[https://studfiles.net/preview/6013707/ Байғаҙы ауылы тарихы] [[Category:Бөрйән районы Байғаҙы ауылы]] [[Category:Ер-һыу атамалары]] np01k5q1fgpsh4jcrkab1fbz3p1zg5e 10 4171 17420 17419 2017-10-10T18:21:27Z Dcljr 283 Категория:Ҡалыптар 17420 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center; "> {| style="width: 100%;" |- | style="width:8%;" | [[Файл:HSWtionary.svg|link=wikt:Баш бит|55px|Викиһүҙлек]] | style="width:8%;" | [[Файл:HSWQuote.svg|link=q:Баш бит|55px|Викиөҙөмтә]] | style="width:8%;" | [[Файл:Wikipedia-logo.svg|link=w:Баш бит|45px|Википедия]] | style="width:8%;" | [[Файл:HSWNews.svg|link=n:ru:Баш бит|55px|Викияңылыҡтар]] | style="width:8%;" | [[Файл:HSCommons.svg|link=commons:Баш бит|55px|Викимилек]] | style="width:8%;" | [[Файл:HSWikimedia.svg|link=m:|55px|Мета-вики]] | style="width:8%;" | [[Файл:HSWSource.svg|link=s:Main Page/Башҡортса|55px|Викикитапхана]] | style="width:8%;" | [[Файл:Wikidata-HS-icon.svg|link=incubator:Main Page|55px|Мәғлүмәт]] | style="width:8%;" | [[Файл:HSIncubator.svg|link=incubator:Main Page|55px|Инкубатор]] |- style="font-size: smaller; font-size:90%; line-height: 1.2; vertical-align: top;" | [[incubator:Wt/ba|Һүҙлек]] | [[q:Баш бит|Өҙөмтә]] | [[w:Баш бит|Википедия]] | [[:ru:n:Баш бит|Яңылыҡтар]] | [[commons:Баш бит|Милек]] | [[m:Баш бит/ba|Мета]] | [[s:Main Page/Башҡортса|Китапхана]] | [[wikidata:Wikidata:Main_Page|Мәғлүмәт]] | [[incubator:Main Page|Инкубатор]] |} </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> 4skiz66pptsp038z6tqr8n0vrztag2z 10 4172 25149 17039 2025-03-22T10:35:11Z Minorax 787 25149 wikitext text/x-wiki {|width="100%" cellspacing="0" cellpadding="5" style="border:0px; background:none;" |- valign="top" |width="50%" align="left" style="font-size:95%; border-bottom:1px dashed #AAAAAA; background:transparent;"|[[Рәсем:Exquisite-xine.png|45px|left]]'''Мәҙәниәт һәм тарих'''<br /> [[:Категория:Йолалар|Йолалар]] &middot; [[:Категория:Тел|Тел]] &middot; [[:Категория:Әҙәбиәт|Әҙәбиәт]] &middot; [[:Категория:Мәҙәниәт|Мәҙәниәт]] &middot; [[:Категория:Күңел асыу|Күңел асыу]] &middot; [[:Категория:Аҙыҡ|Ашау-эсеү]] &middot; [[:Категория:Фәлсәфә|Фәлсәфә]] &middot; [[:Категория:Тарих|Тарих]] &middot; [[:Категория:Йолалар|Йолалар]] &middot; [[:Категория:Музейҙар|Музейҙар]] &middot; [[:Категория:Музыка|Музыка]] &middot; [[:Категория:Мифология|Мифология]] &middot; [[:Категория:Медиа|Медиа]] &middot; [[:Категория:Уйындар|Уйындар]] &middot; [[:Категория:Спорт|Спорт]] &middot; [[:Категория:Сәнғәт|Сәнғәт]] &middot; [[:Категория:Кино|Кино]] &middot; [[:Категория:Туризм|Туризм]] |style="padding:6px;font-size:1px"|&nbsp; |width="50%" align="left" style="font-size:95%; border-bottom:1px dashed #AAAAAA;"|[[Рәсем:Exquisite-kspread.png|52px|left]]'''[[:Категория:Белем|Белем]], [[:Категория:Математика|Математика]] һәм [[:Категория:Тәбиғәт|Тәбиғәт]]'''<br /> [[:Категория:Фән|Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар]] &middot; [[:Категория:Археология|Археология]] &middot; [[:Категория:Биология|Биология]] &middot; [[:Категория:Фән|Фән]] &middot; [[:Категория:Компьютер|Компьютер]] &middot; [[:Категория:Иҡтисад|Иҡтисад]] &middot; [[:Категория:Физика|Физика]] &middot; [[:Категория:Астрономия |Астрономия]] &middot; [[:Категория:Геология|Геология]] &middot; [[:Категория:Химия|Химия]] &middot; [[:Категория:Медицина|Медицина]] &middot; [[:Категория:Социаль фәндәр|Социаль фәндәр]] &middot; [[:Категория:Психология|Психология]] &middot; [[:Категория:Космос|Космос]] |- valign="top" |width="50%" align="left" style="font-size:95%; border-bottom:1px dashed #AAAAAA;"|[[Рәсем:Crystal Clear app Login Manager.svg|52px|left]]'''[[:Категория:Йәмғиәт|Йәмғиәт]]'''<br /> [[:Категория:Ғаилә|Ғаилә]] &middot; [[:Категория:Антропология|Антропология]] &middot; [[:Категория:Мәғариф|Мәғариф]] &middot; [[:Категория:Фәлсәфә|Фәлсәфә]] &middot; [[:Категория:Финанс|Финанс]] &middot; [[:Категория:Хоҡуҡ|Хоҡуҡ]] &middot; [[:Категория:Хөкүмәт|Хөкүмәт]] &middot; [[:Категория:Элемтә|Элемтә]] &middot; [[:Категория:Эш|Эш]] &middot; [[:Категория:Алфавит буйынса шәхестәр|Шәхестәр]] &middot; [[:Категория:Халыҡтар|Халыҡтар]] &middot; [[:Категория:Сәйәсәт|Сәйәсәт]] &middot; [[:Категория:Һаулыҡ|Һаулыҡ]] &middot; [[:Категория:Социология|Социология]] &middot; [[:Категория:Һуғыштар|Һуғыштар]] &middot; |style="padding:6px;font-size:1px"|&nbsp; |width="50%" align="left" style="font-size:95%; border-bottom:1px dashed #AAAAAA;"|[[Рәсем:Exquisite-battery_plugged.png|52px|left]]'''[[:Категория:Технология|Технология]]'''<br /> [[:Категория:Баҡсасылыҡ|Баҡсасылыҡ]] &middot; [[:Категория:Ҡош-ҡорт аҫрау |Ҡош-ҡорт аҫрау]] &middot; [[:Категория:Умартасылыҡ|Умартасылыҡ]] &middot; [[:Категория:Интернет|Интернет]] &middot; [[:Категория:Инженерлыҡ|Инженерлыҡ]] &middot; [[:Категория:Архитектура|Архитектура]] &middot; [[:Категория:Нанотехнология|Нанотехнология]] &middot; [[:Категория:Атом технологияһы|Атом технологияһы]] &middot; [[:Категория:Телекоммуникация|Телекоммуникация]] &middot; [[:Категория:Транспорт|Транспорт]] &middot; [[:Категория:Сәнәғәт|Сәнәғәт]] &middot; [[:Категория:Етештереү|Етештереү]] |- valign="top" |width="50%" align="left" style="font-size:95%"|[[Рәсем:Exquisite-kwrite.png|52px|left]]'''[[:Категория:Дин|Дин]] һәм [[:Категория:Фәлсәфә|Фәлсәфә]]'''<br /> [[:Категория:Дин кешеләре|Дин кешеләре]] &middot; [[:Категория:Фәлсәфи ағымдар|Фәлсәфи ағымдар]] &middot; [[:Категория:Философтар|Философтар]] &middot; [[:Категория:Христианлыҡ|Христианлыҡ]] &middot; [[:Категория:Ислам|Ислам]] &middot; [[:Категория:Мифология|Мифология]] &middot; [[:Категория:Йәһүҙилек|Йәһүҙилек]] |style="padding:6px;font-size:1px;|&nbsp; |width="50%" align="left" style="font-size:95%"|[[Рәсем:Exquisite-opera.png|52px|left]]'''Балалар өсөн'''<br /> [[:Категория:Инглиз алфавиты|Инглиз алфавиты]] &middot; [[:Категория:Инглиз алфавиты: хайуандар|Инглиз алфавиты: хайуандар]] &middot; [[:Категория:Алфавит буйынса йомаҡтар|Йомаҡтар]] &middot; [[:Категория:Алфавит буйынса башватҡыстар|Башватҡыстар]] &middot; [[:Категория:Ауылдар|Ауылдар]] &middot; [[:Категория:Парктар|Парктар]] &middot; [[:Категория:Ҡалалар|Ҡалалар]] &middot; [[:Категория:Тәҡүим|Тәҡүим]] &middot; [[:Категория:Илдәр|Илдәр]] &middot; [[:Категория:Ер аҫты|Ер аҫты]] &middot; [[:Категория:Ер йөҙө|Ер йөҙө]] |} 5b795gi0j4hxtxdop9z2ig1py540u8v 0 4173 18800 17328 2017-12-18T18:28:56Z ZUFAr 381 18800 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Исәнғазы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе.Хәҙер ул ауыл юҡҡа сыҡҡан инде. '''Атай - олатайҙарҙың төйәге''' Урал! Атай-олатайҙарҙың данлы ере! Ошо изге еребеҙҙе тартып алмаҡсы булып, бик күп дошмандар яу асҡан, әммә "һис бирмәгән башҡорт Уралын". Ошо данлы Уралдың гүзәл бер мөйөшөндә Исәнғазы ауылы урынлашҡан. Ирәндек аръяғынан, Урал һыуы буйынан үҙенең туғандары һәм дуҫ-иштәре менән Атанғол исемле кеше килә һәм улар ошонда төйәкләнеп йәшәй башлайҙар. Ҡана, Күркәтау, Бетерә һыуҙары уларҙың омболды (тәрән, сөмбәйле мәғәнәһендә) ятыуҙары тул хәтлем балыҡлы, матур була. Был һыуҙарҙың тирә-яғы ҡуйы, эре-эре ҡарағайлыҡ, һәр төрлө йәнлеге мыжғып йөрөй, ҡош-ҡорто ла бихисап була. Ҡыш көндәре һунарсылыҡ менән шөғөлләнәләр. Яҙғыһын иген, бигерәк тә арпа, ҡарабойҙай, тары| сәскәндәр. Иген сәсеп бөткәс та йәйләүгә күскәндәр. Солоҡтарҙан батман-батман бал алғандар, май бешкәндәр, бейә бәйләп, оҙон көй көйләп ҡымыҙ эскандәр. Атанғол ҡарт ыҙманан йәйләүгә күсеп төшкәс тә, ер туңғансы, ауыл ҡаршыһындағы туғайҙа тирмә ҡороп ултырған. Уның малы бик күп булған, һәбеш тауынан мал ҡайтыуын карап торған һәм бер генә башмағы ҡайтмаһа ла белгән. Атанғол ҡарттың малы кисеүҙе тултырып торған. Шуға ла хәҙер ҙә Атанғол кисеүе, Атанғол туғайы тип йөрөтәләр шул ерҙәрҙе. Атанғол ҡарттың бер генә улы була. Илдәрбак исемле был яңғыҙ гына улын ул Ҡарғалыла мосолманса ла, русса ла уҡыта. Илдәрбәк бик зирәк, отҡор бала була. Дастуин егет булғас, Ҡарғалынан кәләш алып ҡайта. Ҡатыны ла бик грамоталы әҙәм була, русса ла, мосолманса ла укый-яҙа белә. Атайғол ҡарт, улы кәләш алып килгәс, шул тиклем ҡыуана, бал һалып ҡымыҙ әсетә, ике тыу бейә һуйҙырып, Ҡарғалынан ҡоҙа-ҡоҙағыйҙарын саҡырып, бик ҙур туй үткәрәләр. Туйҙа ошондағы ҡарттарҙың йырлауына, ҡурайҙа уйнауҙарына иҫтәре китеп, аптырашып, ғәжәп ҡалып ҡайтҡандар, ти Ҡарғалы ҡоҙалары. Ҡурайға Илдәрбәк тә бик шәп булған. Илдәрбәк ҡурайын тартһа, бер кем дә иламай ҡалмаған, шул хәтлем моңло уйнаған, ти ул. Бер ваҡыт, 100 йәш тултырып, Атанғол ҡарт үлеп китә. Хәҙер ауылдың иң хөрмәтле кешеһе булып Илдәрбәк ҡала. Илдәрбәк ҙур түрәләр, генералдар менән таныш була. Армияға бара, мәргән уҡсы була. Мәргәнлеге өсөн алтын сәғәт менән бүләкләнә. 17 йыл хеҙмәт итә ул. Ҡайтҡанда полковник дәрәжәһе алып ҡайта. 17 йыл хеҙмәт итһә лә, Ҡарғалынан алып килгән ҡатыны бер ниндәй хыянатһыҙ көтөп ултыра Илдәрбәген. Ҡыуанышып ҡауышалар былар. Илдәрбәк халыҡ мәнфәғәтен дә ҡайҫырта. Шанскийҙән алып, Күркәтау аръяғынан, Ҡортүлгән, Ишей, Айһөйәк, Ырғыҙлы баштарынан ер биләп йәшәй Илдәрбәк. Илдәрбәктең ике улы, бер ҡыҙы була. Оло улының исеме Арсланбәк, кесеһенеке - Батырхан, ә ҡыҙының исеме Ғәйшә була. Арсланбәк армияла хеҙмәт итеп офицер булып ҡайта, ә Батырхан армияла үлеп ҡала. Илдәрбәк кесе улының үлемен бик ауыр кисерә. 100 йәшкә еткән Илдәрбәк түшәккә йығыла. Үҙе үлмәҫ элек, йыйын үткәреп, ауылдаштарының, тиң-тош, таныштарының, ҡоҙа-ҡоҙағыйҙарының ризалыҡгарын ала. Улы Арсланбәк менән бәхилләшә һәм донъя ҡуя. Вәт был донъя тигәнең! Ниндәй бай, грамоталы әҙәм, үҙе полковник, оҫта ҡурайсы. - үлем бер ниндәй дан-шөһрәт менән дә иҫәпләшмәй шул! Шулай итеп ауылда иң хөрмәтле кеше булып Арсланбәк Илдәрбәкович йәшәй башлай. Ул кешегә бик яғымлы, һөймәлекле була. Бер ваҡыт ыҙманан Үргейортка күсәләр. Күсеп килеп Үргейортҡа тирмә ҡороп та өлгөрәләр, Арсланбәктең ҡатыны бүкән кеүек бер ир бала таба. Арсланбәктең шатлығының сиге булмай. Ул бик ҙур йыйын йыйып, бәпес туйын уҙғарып, балаға Күскәрбәк тип аҙан ҡысҡырттыра. "Бындай бәпес туйын күреү түгел, ишеткәнебеҙ ҙә юҡ, - тиҙәр ҡорҙаштары, - әйҙәгеҙ, ауылыбыҙҙың исемен Күскәрбәк тип йөрөтәйек", - тип шаулашып алып киткәндәр. Барыһы ла риза булғандар, ҡымыҙ тулы туҫтаҡтарын күтәргәндәр. Халыҡ риза булғас, Арсланбәк ҡарт өс йыл буйыма ҡолон күрмәй тыу йөрөгән туры бейәһен һуйып, ауылдаштарын һыйлай. Ҡымыҙ эсеп, ҡурай уйнап, йырлап-бейеп зыу булалар былар. Шулай итеп күп ғүмерҙәр уҙа. Арсланбәк ҡарт Күскәрбәгенең 4 улын күреп үлеп китә. Оло улының исеме Исәнғазы, икенсеһе - Алғазы, өсөнсөһө - Иҫәнбирҙе, кесеһе Иҫәналы була. Был ваҡытта закон да үҙгәрә: хөкүмәт ауылдарҙың исемен законлаштыра. Ҡайһы гына ауылдың булһа ла мәңгегә ҡала торған исемдәрен төп кенәгәгә яҙалар. Шул ваҡытта Күскәрбәк ҡарт оло улының исемен ауыл исеменә яҙҙыра, бөгөнгө көндә лә ауыл Исәнғазы тип йөрөтөлә. Күскәрбәк ҡарт 100 йыл йәшәп үлә,Исәнғазы 103 йәштә донъя ҡуя. Исәнғазының Йыһанша исемле улы 104 йәш йәшәп үлә. Йыһаншаның улы Шаһиәхмәт 1916 йылда үлә (107 йәш йәшәй). 1912 йылдың 22 апрелендә 52 йәш йәшәп үлә, ә Шаһивәлиҙең улы - Исәнғазин Вәли 90-ға етеп үлә. Ағаһы һиҙиәт империалистик һуғышта үлеп ҡала. Икенсе улы Хәлфетдин (1889 йыл тыуған), Вәлиҙән һуңғыһы Зекриә исемле була (1901 йыл, 15 декабрҙә тыуған). 1922 йылдан алып 1968 йылға тиклеМ Сызрань ҡалаһында йәшәй. Исәнғазының ҡустыһы Алғазының Дауыт, Ғәҙелша, Вәлиша, Нәҙерша, Юлдыбай исемле улдары була. Ғәҙелшаның улы Шаһимарҙан, Шаһимарҙандың улдары - Сәғит, Солтан. Вәлишаның улы Ғәзиз, Ғәзиздең улы Ғәли. Юлдыбайҙан нәҫел: Алгазин Сирғәли, Юлдыбаев Муллагилде (башҡаларының зыяраты юҡ). Мәрхүм Вәли бабай 7 быуынын белгән бит! Илдәрбәк, Арсланбәк, Күскәрбәк, Исәнғазы, Йыһанша, Шаһиәхмәт, Шаһивәли. Ул ваҡытта ете быуын белгән кешеләр бик һирәк булған. Шулай итеп, күп дәүерҙәрҙән йәшәп килгән Исәнғазы ауылы был. '''3. ФАЗЫЛОВА.''' Был мәғлүмәт үҙе иҫән саҡта Иҫәнғәзин Вәли бабайҙан яҙып алынған. «Таң», № 125,18 октябрь, 1988 йыл. [[Категория:Бөрйән районы]] 4qru9laoa927iei0y4a6zjldjdtvs5t 0 4174 18806 17094 2017-12-19T14:13:31Z ZUFAr 381 18806 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Тимер ауылы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. '''Тергеҙелгән ауыл''' ==Тимер ауылы тарихы== Тимер ауылының барлыҡҡа килеүе 1786-1790 йылдар менән иҫәпләнә. Әммә тирә-яғы емеш-еләктәргә бай булған тауҙары һәм аҡландары, киң көтөүлектәре булған Ағиҙел йылғаһы буйындағы был иркен туғайҙы ата-бабаларыбыҙ күпкә иртәрәк үҙләштергәндәрҙер, тип иҫәпләргә булалыр. Күптән барлыҡҡа килгән риүәйәттәр, атамалар, ауыл янындағы боронғо тиреҫлектәр быны дәлилләй. Батша хөкүмәте, яһаҡтарҙы һәм башҡа һалымдар күләмен яйға һалыу маҡсатында, 1719 йылдан башлап әленән-әле халыҡ иҫәбен алыу (ревизия]үткәрә башлай. 1795 йылда бишенсе ревизия ваҡытында Тимер ауылында 34 өйҙә 152 кеше йәшәгән. 1798-1855 йылдар араһында Башҡортостанда кантон системаһы индерелә. Тимер ауылы Ырымбур губернаһы, Верхнеуральск өйәҙенең 6-сы кантонына, Ҡарағай-ҡыпсаҡ волосына ҡараған. Башҡорттар казак сословиеһына индерелеп, үҙҙәренең ҡоралдары, аҙыҡтары, аттары менән Рәсәйҙең Көнсығыш сиктәрен һаҡларға тейеш булған. Башҡортостан дәүләт архивында һаҡланған мәғлүмәт буйынса, 1816 йылғы ревизия күрһәтеүенсә, йорт старшинаһы Теләүғол Ялсин булған. 51 йорттан торған Тимер ауылында 5 казак офицерҙары - есаулдар Ғайса Тимеров, Аралбай Мөхәмәтов, Өмөтҡол Ишмөхәмәтов, сотниктар Ишмөхәмәт Буранғолов, Байғаҙы Ҡунаҡбаевтар йәшәгән. Был мәғлүмәт ауылда ниндәйҙер кимәлдә мәғариф үҫеше тураһында ишаралайҙыр. Урта офицерҙар составына ингән есаул-капитан, сотник-йөҙ башы чиндары тома наҙан, һәләтһеҙ кешеләргә бирелә һалмайҙыр. Ҡаһарман һәм Миндебай Сирбаевтар, Һатлыҡ Күлбәков 1806- 1807 йылдарҙа француздарға ҡаршы һуғышта, Мырҙағол Өмөтҡужин, Юлдыбай Түләбаев, Аҡназар Иҫәнгилдин Парижды алыуҙа ҡатнашып, миҙал алғандар, һағынбай Ҡурамшин, Күсәрбай Ҡотлогилдин, Ишбирҙе Ҡыуандыҡов, Баяс Күлсәрин, Ноғман Ҡунаҡбаев 1828-1829 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнаша. (Әхтәр Тимерйәр. Ҡарағай-ҡыпсаҡтар. Өфө. 2004. 57-се бит.) Ата-бабаларыбыҙ ярымкүсмә тормошта көн иткәндәр. Иртә яҙҙан көҙ һуңына тиклем йәйләүҙәргә юлланмамдыр. Яҙғы йорт, йәйге йорт, көҙгө йорт тип аталған урындарға күсенеп, көтөүлектәрен яңы урындарға күсергәндәр. Тимер ауылының аҫаба ерҙәре Оло Нөгөш йылғаһы буйынан һәүәнәк буйына тиклем киңлектә 100 саҡырым самаһы йәйелгән булған. Кантон системаһы ваҡытында башҡорт ерҙәренә электән булған ҡыҫым көсәйә. Ерҙәрҙе ҡаҙна, помещиктар, завод хужалары тартып ала һәм көтөүлектәр һаны ныҡ кәмей. Администрация хатта йәйләүерҙәрен ағыулауға хәтлем барып етә. Шул уҡ ваҡытта батша хөкүмәте үҙенә тоғро хеҙмәт итеп, батырлыҡтар күрһәткән хәрби чиндарға ҡайһы бер өҫтөнлөктәр ҙә бирә. Шунан файҙаланып, сотник Байғаҙы Ҡунаҡбаев (1770-1853) һәүәнәк йылғаһы буйында үҙенең улдары һәм туғандары менән яңы ауылға нигеҙ һала. Байғаҙы ауылы егете Рамаҙан Өмөтҡолов Бөйөк Ватан һуғышында ҙур батырлыҡтар күрһәтеп, оло наградаларға лайыҡ булып, махсус белеме лә булмайынса офицер дәрәжәһенә күтәрелә. Ул казак есаулы ӨмөтҡолИшмөхәмәтовтың нәҫеле булалыр. Есаул Аралбай Мөхәмәтов улдары Сәйфетдин, Мөхәмәтша, Ғәбделсәлим, ҡустылары Теүәлбай, Үҙәнбай, Ҡондоҙбай менән берлектә Боһондо йылғаһы буйында яңы ауылға нигеҙ һала. Нөгөш йылғаһы буйында Бикташ ауылы барлыҡҡа килә. Уға нигеҙ һалыусы 76 йәшлек Бикташ Тойғонов була. 1920 йылда ул ауылда 186 кеше йәшәгән. 1921 йылғы ҡаты йотта ауыл бик ныҡ юғалтыу кисерә. Артабан да ауыл халҡы кәмей барып, 40-сы йылдарҙа бөтөнләй бөтөрөлә. Аралбай ауылы ла, перспективаһыҙ тип, үткән быуаттың 70-се йылдарында йәшәүҙән туктай. Халыҡ тирә-яҡ ауылдарға күсеп ултыра. 1850 йылғы ревизия ваҡытында Тимер ауылында 65 хужалыҡта 162 ир һәм 149 ҡатын йәшәгән. Ауыл кешеләре умартасылыҡ менән дә ныҡ кәсеп иткән. Беҙ бала саҡта, 30-сы йылдарҙа ла, тирә-яҡ урмандарҙа ҡорттары гөрләп торған солоҡ ағастары була торғайны. Уларға ла тәрбиә кәрәк булғандыр. Репрессия, һуғыш йылдарында хужаһыҙ ҡалған солоҡ ҡорттары йәшәүҙән туҡтаны. Ҡайһы бер ғаиләләр йыл әйләнәһенә утарҙарҙа көн иткән. Ауылға нигеҙ һалыусы Тимерҙең бишенсе быуын нәҫеле, әсөйемдең атаһы Дәүләтбирҙин Иблейәминдең утары Үҙән йылғаһы буйында булған. Ул унда дегет ҡайнатҡан, арҡан ишкән, дуға, көйәнтәләр бөгөп, ялан яғына сығарған. Улы Әхмәтзата бабайҙың урмандан бүреккә һалып алып килгән бәләкәс айыу балаһын көтөп үҫтереп, ҡулға эйәләштерергә маташҡан. Тик, януар ҙурайып, уҫаллаша башлағас, Темәс байҙарына алып барып һатҡан. (Әсәйемдең хәтирәһенән) Халыҡтың ошолай күнегелгән тормош рәүеше оҙаҡ йылдар дауам иткән. Тыуым күп булһа ла, медицина, санитария хеҙмәте булмағанлыҡтан, әленән-әле ҡабатланып торған тиф, сәсәк, ҡыҙылса һәм башҡа киҙеүҙәр кешеләрҙең күпләп үлеүенә килтергән. Аслыҡ йылдарында әҙәм күп ҡырылған. Шулай ҙа ауыл үҫә барған. Өйҙәр һаны 1816 йылдағы 51 -ҙән 1920 йылда 110-ға тиклем артҡан. 20-се быуаттың болғаныштары Тимер ауылында ла ныҡ сағыла. Наҙан халыҡ сәйәсәткә битараф була. Граждандар һуғышы ваҡытында ауыл бер нисә тапҡыр йә ҡыҙылдар, йә аҡтар ҡулына күсә. Халыҡ уларҙың береһен дә өнәмәй. Сөнки ике яҡ һалдаттары ла аттарҙы, арбаларҙы тартып алалар, наҙлы кейеҙҙәрҙе, сергетыштарҙы эйәрҙәренә үндек итеп һалалар, талап алынған һыйыр майы менән арбаларын майлайҙар. Мыҫҡыллау осраҡтары ла булды, тип иҫләй торғайны ололар. Ғәскәр килерен белеү менән йәш ҡатын-ҡыҙҙар иҙән аҫтарына йәшеренгәндәр, ҡорал тотоуға яраҡлы ир-егеттәр көслөк менән үткәрелгән мобилизациянан ҡасып, урмандарға киткәндәр. Беҙ бала саҡта ауыл тирәһендәге тауҙарҙа, баҫыуҙарҙа күмелеп өлгөрмәгән окоптар янында обоймалы патрондар, гильзалар, тутлаған винтовка кәбәктәре, штыктар табыла торғайны. Граждандар һуғышында бөлгөнлөккә төшкән халыҡ 1921 йылғы аслыҡта бөтөнләй юҡҡа сығыу хәленә етә яҙған. "Выше гор только люди" китабының 35-се битендәге мәғлүмәттә күренеүенсә, 1920 йылда 110 йортта 453 кеше йәшәгән. 1925 йылда 73 хужалыҡ тороп ҡалған, ә 37 хужалыҡ, йәғни ауылдың өстән бер өлөшөнөң, урынында оҙаҡ йылдар нигеҙ таштары һәм ҡый үләндәре генә күренеп ятты. 1930 йылдағы коллективлаштырыу кампанияһы башында ауылдыңхәллерәк ғаиләләре кулак мөһөрө менән һөргөнгә оҙатылды. "Синфи көрәш" исеме аҫтындағы ошаҡ менән байтаҡ ирҙәр нахаҡ ғәйеп менән төрмәләргә китеп юҡ булдылар. Ҡайһы берәүҙәр эҙәрләүҙәрҙән шикләнеп, ғаиләләре менән сит райондарға таралдылар. Бәғзеләре аҡсалы кәсеп эҙләп ауылда ҡалдылар. Һуғыш мәлендә аслыҡҡа түҙмәй китеүселәр ҙә булған. Бәҙәмшин, Ғәйнуллин, Дауытов, Фәтхуллин, Балапанов, Аҡназаров, Күсәрбаев, Ҡыуандыҡов, Ҡорманғәлин, Ғүмәров, Күҫәпҡолов, Сәитбаталов, Нәҙершин, Бирғәлин, Иҫәнбаев, Байсарин, Кәримов фамилиялы кешеләрҙе күптән инде Тимер ауылында осратмаҫһың, уларҙың нәҫелдәренең күптәре район үҙәгенең халҡын тулыландырған. Колхоз ойошторолғас, беҙ иң һуңғы тапҡыр йәйләүгә 1932 йылда сыҡҡайныҡ. Дүрт ауылды берләштергән "Монасип" колхозының бригадаһы булған Тимер ауылы 1937 йылда айырылып,"Ҡыҙыл таң" колхозы булып көн итә башланы. 1933 йылғы аслыҡтан һуң колхоздағы хәлдәр ыңғай яҡҡа үҙгәрә барҙы. Бөтә эштәр ат һәм ҡул көсө менән башҡарылһа ла, сәсеү майҙандары йылдан-йыл киңәйҙе. Сәсеүлектәр яҡшы уңыш бирҙе. Колхозсыларға хеҙмәт көнөнә ҡарап мул ғына иген тараттылар. Алдынғыларға тантаналы рәүештә ҡыҙыл ылау менән килтерә торғайнылар. Өҫкә кейем етешмәһә лә, сабата кейеп үҫһәк тә, халыҡ икмәккә туйынып, һөйөнөп йәшәне. Оҙайлы ауырыуҙан һуң колхоз эшендә әүҙем ҡатнашҡан әсәйем' "Колхоз - һауын һыйыр бит ул", -ти торғайны. Беҙ, балалар ҙа, каникулдың күпселек осорон колхоз баҫыуында үткәрҙек. Иген утаныҡ, бесәндә йөрөнөк, ураҡ эшендә лә ҡатнаштыҡ. Халыҡ дәртле булды. Эшкә йырлап барҙыҡ, ярышып эшләнек, йырлап ҡайта торғайныҡ. Иген янда булғас, һалымдарҙың ауырлығы ла ныҡ һиҙелмәгәндер. Колхозсылар артыҡ игендәрен баҙарҙарға сығарып һата алдылар. 1940 йылда Боһондо йылғаһында колхоз үҙенең һыу тирмәнен ҡорҙо. Был да ваҡытына күрә ҙур өлгәш булды. Халыҡ күңелле ял итә лә белде. Байрамдарҙа демонстрацияларға йөрөнөләр. Йәштәр, балалар клубта йыш ҡына спектаклдәр, концерттар ҡуйҙылар. Ауылдағы берҙән-бер патефон ҙур мөғжизә булып күренә ине. һирәкләп килеп күрһәтелгән тауышһыҙ киноға ла халыҡ күп йөрөнө. Эскелек, тәртипһеҙлек осраҡтарын хәтерләмәйем. Айырылған колхоздың тәүге рәйестәре Баймырҙин Гәрәй, Мырҙағолов Нуретдин, Сабирйәнов Хәмит булдылар. Киләсәк яҡты тормошҡа булған ышанысыбыҙҙы ҡәһәрле һуғыш боҙҙо. 1941 йылдың көҙөндә йыйылған мул иген уңышы ҡаты иҫәпкә алынып, ырҙындан уҡ ылауҙарға тейәлеп, район үҙәгенә, фронт ихтыяжына оҙатыла барҙы. Өй яны баҡсаһында картуф үҫтерергә күнеккән ғаиләләр бирешеп барманылар. Тик ауылдың күпселек халҡы йыл һайын колхоздан аласаҡ уңышҡа ышанып йәшәгән, өй янына тарма үҫтергән (киндер күлдәк, ыштан кейеп үҫтек бит) күпселек хужалыҡтар бигерәк иртә аслыҡҡа дусар булды. 1941 йылда эшләгән бөтә хеҙмәт көнөбөҙ ҡағыҙҙа ғына тороп ҡалды. Аслыҡҡа дусар булған ҡайһы бер һалдат ғаиләләре тәүге ҡышта уҡ булған малдарын һуйып, ашап, сит яҡтарға киттеләр. Булған затлыраҡ ҡаралдылар, һауыт-һабалар ҙа арзан ғына хаҡҡа картуфҡа алмаштырылды. Үҫмер ҡыҙҙарҙы һәм малайҙарҙы әйҙәп, ауыр ирҙәр эшен башҡарып, кәрәк саҡта колхоз эшенә үҙҙәренең һыйырҙарын егеп, ауылды һәм күмәк хужалыҡты бөтөнләй үк емерелеүҙән һаҡлап ҡалыусы ҡатындарҙың ҡайһы берҙәрен оноторлоҡ түгел. Ғилминиса Алтыншина, Ғәлимә һәм Ғәйҙә Аллабирҙиналар, Хәбирә Алтынбаева, Наҡыя Баймырҙина, Миңлебикә Яубаҫарова, Хөсниямал Ҡолдобаева, Хаят Мырҙағолова, Зәбирә Дауытова кеүек инәйҙәр, Маһитап Солтанбаева, Сәғитә һәм Хөснә Дәүләтбирҙина, Йәнбикә Яубаҫарова кеүек апайҙар үҙ-үҙҙәрен аямай эшләнеләр. Үҫә барған малайҙар фронтҡа, йә ФЗО-ға китә торҙо. Миндегәрәй һәм Бирғәле Баймырҙиндар, Уразбай һәм Ғилман Алтыншиндар, Әхтәм Дауытов кеүек малайҙар мәктәп парталарын ҡалдырып, эшкә иртә егелделәр. Муллайән Алтынбаев 14 йәшендә колхоз хисапсыһы эшен башҡара. һуғыш юлдарын үтеп, оҙайлы армия хеҙмәтенән ҡайтып, 1950 йылдың башында Тимер ауылының оҙон урамынан үткәндә күбеһенең кәртә-ҡуралары, ҡоймалары емерелгән һирәк кенә ҡалған өйҙәрҙе күрергә тура килде. Һуғыш эҙемтәләре һаман да бөтмәгән ине әле. Колхоз да күтәрелә алмай, өҫтәүенә, колхозсылар ауыр һалымдарҙан интегә. Яуға киткән йөҙҙән ашыу ир-егеттең бик әҙҙәре генә әйләнеп ҡайтҡан. Күптәре ауыр яралар менән ҡайтһа ла, фронтовиктар Ғәлимырҙа Баймырҙин, Мортаза Аллабирҙин, Сәхиулла Яубаҫаров, Сәлих Баязитов,Ҡорманғәле Яманғолов, Заһретдин Бикмөхәмәтов, Арыҫланғәле Байрамғолов, Әҙеһәм һәм Байғужа Мырҙағоловтар ҡайтҡас та ситкә тайпылманылар, ауылды һәм колхозды ая1^Ё1 баҫтырып, артабан үҫтереү әсән күп көс һалдылар. Үҫеп килеүсе йәштәрҙе яңы әйҙәр һалыуға, кәртә-ҡураларҙы яңыртып төҙөргә һәм башҡа һәнәрҙәргә , етәкселек эшенә өйрәттеләр. Үҙҙәре лә арымай-талмай эшләнеләр. Артабан тормош бермә-бер ыңғайланы. Бер нисә быуын механизаторҙар, малсылар үҫеп сыҡты, хеҙмәт кешеләре мул тормота йәшәне. Ауылда уҡып, артабан белемдәрен күтәргән күп һанлы интеллигенция вәкилдәре район һәм республика ойошмаларында хеҙмәт итеп, билдәлелек яуланы. Тормош кимәле күтәрелә барғас, йәштәр ҙә ситкә тайпылмай, иркен, матур өйҙәр һалып, ауылда төпләнделәр. Оло һынауҙар үтеп, һуғыш ваҡытында бөтөрөлөү хәленә етә яҙған Тимер ауылы күркәм, етеш тормошта йәшәй, тиергә була. Хәҙер ауылдағы 136 хужалыҡта 501 кеше көн итә. Ҙур булмаған ауыл хужалығы предприятиеһы, 4 фермер хужалығы, урта мәктәп, балалар баҡсаһы, фельдшер пункты, ауыл Советы - барыһы ла халыҡ ихтыяжын ҡәнәғәтләндерә. Шәхси хужалыҡтарҙа төрлө техникалар ҙа күп кенә. Байтаҡ йорттарға газ яғыулығы үткән. Тик коллектив хеҙмәткә күнеккән оло быуын вәкилдәре берҙәмлектең ҡаҡшай барыуына борсолалар. '''С.ДӘҮЛӘТБИРҘИН, һуғыш, хеҙмәт һәм мәғариф ветераны.''' [[Категория:Бөрйән районы]] a5q4btgkoy5tjm1pcxhiivdix0nii1z 0 4175 17533 17296 2017-10-13T00:17:36Z Dcljr 283 move into book category 17533 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 4176 17534 17297 2017-10-13T00:17:38Z Dcljr 283 move into book category 17534 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 4177 17535 17298 2017-10-13T00:17:39Z Dcljr 283 move into book category 17535 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Христиан дине}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Христиан дине]] 0347kvgk48t99ux4ti7896gm1mainqx 0 4178 24557 18799 2022-11-16T10:26:19Z Вәхит 747 24557 wikitext text/x-wiki {{Subjects|Шүлгән}} {{Бөрйән районы порталы}} <big>'''Тәрән күл'''</big> ("Таң" гәзите '''Ә. СӘҒИТОВ. Ғәҙелгәрәй ауылы.''') ''Туранан-тура күл тураһында бәйән итерҙән алда, бер аҙ ауыл ҡарттарын иҫкә алып үтергә кәрәктер, тип уйланым. Шүлгән ауылында үҙҙәренең иҫке уҡыуы менән көслө булған, бүтәндәргә ҡарата хөрмәтле мөнәсәбәтле, илаһилығы менән оло хөрмәт ҡаҙанған ҡарттар күп булған. Мин белгәндәре - Ғилман, Ялал, Шәрифулла, Усман олатайҙар. Шаһийән, Уйылдан, Фәтхетдин, Ильяс олатайҙар хаҡында өсәйемдең һөйләүе буйынса күҙаллай алам. Ильяс олатай Усман олатайҙың атаһы. Изгин Әбделмән ағайҙың олатаһы була.'' ==Кем булған һуң ул Ильяс?== Бер мәлде малына ашатыр бесән бөткәс, Усман ҡышҡы бер һыуыҡ, аяҙ көндө урманға бесәнгә китергә була. Атаһы Ильяс уның артынан сығып, улым, йөрөмә, беҙгә бесән кәрәкмәҫ, ти. Улы аптырап ҡала. Шулай ҙа атаһын тыңларға мәжбүр була. Күҙ асып йомған арала аяҙ күктә геүләтеп дауыл башлана, көслө итеп ҡар яуа. Фажиғә ошолай башлана. Дауыл ваҡытында Усмандың һарайы емерелеп, малын баҫа. Тимәк, Ильяс алдан күрә бөлгән. Быларҙы мин әсәйемдән ишетһәм, әсәйем Уйылдан олатайымдан ишеткән. Уйылдан 1870 йылдар рәтендә тыуған. Ильястың тыуған йылын белмәйем. «Усман үҙаллы йәшәүгә һәләтлә түгел. Оҙаҡламай халыҡҡа бик ҡурҡыныс ауырлыҡ киләсәк, Усманды ситкә типмә, ярҙам ит. Был мәлдә мин булмам», - ти ул. Шулай уҡ «Фажиғәнең килерен Ығышма күле иҫкәртер», - тигән. Бәләкәй, әммә тәрән күлгә кем Ығышма тип исем ҡушҡандыр, билдәһеҙ. Элек күл өҫтөндәге бәләкәй генә ер киҫәгендә ҡайын үҫеп ултырған. Шул утрау күл әсәндә ығышып ҡына йөҙөп йөрөгән. Уның күл уртаһына сыҡҡан осорон бер кем дә күрмәгән. Ә ел бит төрлө яҡҡа иҫә. Ҡатын-ҡыҙ, бала-саға ҡурҡҡас, ҡарттар ҡайынды күлдең бер ситенә бәйләп, еректергәндәр. Миңә шуныһы ғәжәп. Тәрәнлеге 20 метрҙан да кәм булмаған күлдең һыуы бер кемдең күҙенә күренмәйенсә юҡ була. Күлдең төбө ҡаҙан төбөн хәтерләтә. Был хәл 1974 йылдың июль урталарында булды. Бер-ике көн үттеме-юҡмы, күл эләккә кимәленә ҡайтып, кире тулды. Ильяс олатайҙың «фажиғәне Ығышма әйтер» тигән һүҙе ошо түгелме икән? Тимәк, 21-се йылғы йоттан алда ла ошо хәл булғандыр тип фекерләргә ҡала. Сөнки 1974 йылда күл шулайтып юғалып алһа, 1975 йылда ҡот осҡос ҡоролоҡ булды. Шундайын ҙур күләмдәге һыуҡайҙа юҡ булып, ҡайҙан кире килеп сыға һуң? Әйткәндәй, 1975 йыл ысын-ысындан һынау йылы булды. Хужалыҡтар малды һаҡлап ҡалыу өсөн нимә генә эшләмәнеләр. Йәйгеһен йыла һыҙырып әҙерләү, япраҡ бәйләү, Украина яҡтарынан һалам ҡайтартыу - береһе лә ҡалманы. Был хәл үҙе үк 21-се йылдарҙағы йотто хәтерләтте. Ул ваҡыттағы фажиғәләр хөкүмәттең хәстәрлеге арҡаһында ғына ҡабатланмай ҡалды. Барыбыҙҙы ла ялҡытҡан колорад бөжәге лә шул һалам менән килде. Был үҙе генә лә шул фажиғәнең бер тере тарихы. Һалам килә башлағас, үҫемлектәрҙе һаҡлау буйынса агроном Хәкимов Рауил Әйүп улы беренсе килгән һаламдарҙы үртәргә һәм ҡабат килтермәҫкә тәҡдим итеп ҡарағайны. Ул һаламда ҡурҡыныс бөжәк барлығын бөлгән булған. Әммә уның тәҡдиме кире ҡағылды. Гәзит уҡыусыларға минөң яҙғандарым, бәлки, көлкө тойолор. һүҙемде күл менән башлағайным. Баяғы көслө ғилемле ҡарттар тураһында фекерем менән тамамлайым. Ниңәлер, улар тураһында хәтерләүсе, уларҙың күрәҙәлектәре хаҡында яҙыусы юҡ. Үҙҙәре лә баҫалҡы булғандарҙыр. Шуға ла танылыу алмай ҡалғандарҙыр. Мин оҙаҡ йылдар баяғы күл тураһындағы һорауға яуап таба алмайым. Үрҙә телгә алған көслө ғилемле ҡарттар, бәлки, уның серен бөлгәндер. '''Әхәт СӘҒИТОВ. Ғәҙелгәрәй ауылы.''' [[Категория:Бөрйән районы]] 3dqo49gtfxljacl7adv0hy5wy7hjx8u 0 4179 19818 17327 2019-03-14T05:59:32Z Һәҙиә 403 /* Уҡытыусы, шағир, эҙәрмән */ 19818 wikitext text/x-wiki '''Фәйзуллин Мөнир Абдулла улы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Килдеғол ауылының абруйлы ир-уҙаманы.Килдеғол тулы булмаған урта мәктәбе уҡытыусыһы. Нисәмә быуын ауылдаштарын тыуған тел серҙәренә төшөндөрөү өҫтөнә, крайҙы өйрәнеү буйынса ла алһыҙ-ялһыҙ эшләүсе уҡытыусы, шағир, эҙәрмән! ==Уҡытыусы, шағир, эҙәрмән== ...Салауаттан васыят-һүҙ ҡалған: " Тайғаныңда таян дуҫтарға!" Кемгә таянырға, хәҙер һәр кем тик үҙенсә йәшәп оҫтарған. тип яҙҙы мәҡәләм геройы М. Фәйзуллин. Был юлдарҙы һәр кем үҙенсә аңлай, аңлата, һәптеюк тормош тәжрибәһе туплаған, алтын иллеһен түңәрәкләп акыл ейер генә түгел, инде уны һатыр дәрәжәгә лә еткән Килдеғол уҙаманы, ерем-һыуым тип янып көйгән патриот, үҙе бихисап остаадар әҙерләп сығарған алдынғы ҡарашлы укытыусы, эҙәрмәнлек эше менән тарих сөңгөлөнә, тирә-яҡ мөхиткә башкөллө сумған илһөйәр, ерһөйәр ағайыбыҙ, үткер ҡәләмле журналист, халыҡсан телле, үҙенсәлекле ижады менән укыусыны арбар Ҡыпсаҡ улы ошо көндәрҙә баш ҡалабыҙҙа үткән "Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл укытыусыһы - 2012" XVII төбәк-ара конкурсында уңышлы сығыш яһап ҡайтты. 27-31 мартта үткән конкурс быйыл да иң-иңдәрҙе йыйып алды. Башҡортостандан - 60, Рәсәй Федерацияһы төбәктәренән 5 конкурсантты йәлеп иткән сара туған телде һаҡлау һәм үҫтереүгә тос өлөш индереүе менән генә түгел, таланттар араһынан иң сағыуҙарын билдәләргә булышлыҡ итеүе менән дә мәртәбәле. "Мин "Үҙем менән таныштырыу", "Инновацион педагогик проект менән уртаҡлашыу", "Оҫталыҡ дәрестәре", "Минең педагогик инаныуым", "Әңгәмә-бәхәс" конкурс этаптарын бик уңышлы үттем, һәр хәлдә абруйлы жюри, тамашасы минең һәр сығыштан бик риза булды", - ти Мөнир ағай, конкурс тәьҫораттары менән уртаҡлашып. Төбәк-ара конкурстың "Юғары педагогик оҫталыҡ" номинацияһы эйәһе, БР Мәғариф министрлығының Маҡтау ҡағыҙына, Дипломға һәм "Киске Өфө" гәзитенең "Балаларға башҡорт телен өйрәтеүҙәге, милли рух тәрбиәләүҙәге фиҙәкәрлеге өсөн" Маҡтау ҡағыҙына лайыҡ булған яҡташыбыҙ афаринға лайыҡ! Конкурс өсөн үҙе хаҡында буклет, тиҙ арала "Яҙ балҡышы", "Фәрештәләр илендә" исемле үҙнәшер китаптарын сығарып өлгөргән Мөнир Абдулла улына был еңеүҙәре сик түгел, һәр саҡ эҙләнеүҙә булып, камиллашыу өҫтөндә бер туҡтауһыҙ эшләгән, алға ҡуйған маҡсаттарына ныҡыш барған остаздың бер йондоҙло сәғәте генәлер был. Бәй, ул һалған "7 мөғжизә" маршруты, ул етәкләгән "Әүҙекте" эҙәрмәндәр төркөмө күптән йәмәғәтселек араһында ҙур резонанс тыуҙырҙы. Республика матбуғаты, телевидение ла Килдеғол эҙәрмәненең эшен халыҡҡа еткерҙе. Шиғыр юлдарына автор, бәлки, икенсе мәғәнә лә һалғандыр: донъяны солғап алған битарафлыҡҡа, нәфсегә бирелеп аҫыл асылыбыҙҙан биҙеүебеҙгә үкенесен, шәхси позицияһын белдергәндер... Әммә мин бөгөн уның шиғри юлдарынан кинәйә, ҡырын тоҫҡап сәпкә тейҙереү, строка аҫты фекере түгел, ә туралыҡ эҙләнем һәм үҙенең һүҙен үҙем күрергә теләгән сүрәттә геройыма юлланым: Ф. Мөниргә була таянырға -Тик үҙенсә йәшәп оҫтарған... Нәҡ шулай: уҡытыусылыҡта, шиғриәттә, эҙәрмәнлектә, тарихи эҙләнеүҙәрҙә, кеше асылын аңлауҙа - әҙәмиәттә... '''"Таң" гәзите, А. ҒАРИФУЛЛИНА.''' ==Ғәрибә инәй, йәки ҡәҙерләүгә лайыҡ әсә кеше…== '''“Таң”гәзите, 2016 йыл, 30 сентябрь, 79-сы һан.''' Әсәйемдән саҡ ҡына кесе булһа ла апай тип өндәшергә тел бармай был оло кешегә. Яҙғыһын ғына инәй, өләсәй, улай ғына ла түгел, ҡартөләсәй дәрәжәһе булған 90 йәшен туйлағандар. Яуымбай ауылында ғүмер итеүсе Ғәрибә инәй Исмәғилева хаҡында һүҙем. Ғәрибә инәйҙе икенсегә күреүем. Өс йыл элек унан һорашып Сәңгелде тауы атамаһының тарихын яҙғайным. Шул мәлдә ул: “Әсәйең Хәҙисә минең класташым, Ҡыпсаҡ мәктәбендә бергә уҡыныҡ,”—тигәйне. Әле оло кешене хәтирәләргә бирелдереп, үткәндәргә тағы байҡау яһап алмаҡ ниәтендә килдем дә, туҡта, мин әйтәм, үҙе тураһында яҙайым, быға лайыҡлы ла баһа, таш өҫтөндә үҫкән ҡарағастай тормош елдәренә йөҙөн ҡуйып, һис бирешмәй оҙон, фәһемле ғүмер уҙған был инәй, тим. Һәм шундай ҡулай юл һайланым—тормош юлын, башынан үткәргәндәрҙе үҙенән һөйләтәм. Сөнки инәйҙең интеллектуаль кимәлен күрһәтеүсе сифат шундуҡ ярылып ята--телмәре төҙөк, бай, мауыҡтырғыс һәм һөйләүе яғымлы, эҙмә-эҙлекле. — Мин ҡыпсаҡ ҡыҙы,— тип һөйләй башлай Ғәрибә инәй. – Ҡыҙ фамилиям Фәйзуллина. Әсәм Йәнифә Билал ауылыныҡы, йырсы булды, әкиәттәрҙе күп белде, барыһын йәлеп итеп һөйләп ултырыр ине. Атам Наҙарғолов Хәлил Ҡыпсаҡтыҡы, Әбделмәмбәттәге ололар уны беләлер. Билдәле мулла, бик эшсән кеше булды. Минән алда тыуған балалары үлеп тик торған, һигеҙ балалары үлгән. Минән өлкән ағайым бар ине. Мин иң бәләкәстәре — ҡәҙерле бала булдым. Башланғысты Ҡыпсаҡта бөттөк. Монасипов тигән татар кешеһендә уҡыныҡ. Фамилияһын онотҡанмын. Дүртте бөткәйнек бишенсе класты асты. Мәһәҙиҙән Насыров Ишмөхәмәт, һеҙҙең Һарағынан әсәйең Миндеғолова Хәҙисә, Искужина Бибинур, Көмөшбаева Ғәрибә, Искужина Сәғиҙә, Һағынбаев Әбделхай, Вәлиев Сәлимйән, Ҡыпсаҡтан Ғәлекәйев Мөҙәрис, Байназаров Ишмөхәмәт, Дауытов Фауариз Йыһануров Басир, Солтан(һуңғы икәүһе һуғышта ятып ҡалдылар), Усманова Ғәйшә менән Сәғирә, Закирова Рауза, Мәсәғүтова Дағыя, Ҡарамышева Ғөбәйҙә, Байғаҙынан Ильясов Ғәле, Ҡолғананан Нуриман исемле егет. Бик йылғыр, сос кеше ине Монасипов, биште тамамлағайныҡ, беҙҙе туҙҙырманы, алтынсы класты асты, унан етенсене. Әсәйең генә, биштеме-алтынымы тамамлағас, Бөрйәндәге туғандарына барып ятып уҡыны. Шунда етене бөтөп Ҡолғанаға уҡытыусы булып китте. Унан үҙегеҙҙең ауылда ла уҡытты. Бик көслө булды беҙҙең класс, ныҡ тырышып уҡыныҡ. Уҡытыусыларыбыҙ Монасипов ағай, Буранғолова Мәрйәм, Мансурова Орҡоя, Мөхәмәтйәров ағай. Һәр уҡыу йылын имтихан тапшырып тамамлай инек. Киләсәккә матур хыялдар менән етене бөтөп йөрөй инек һуғыш башланды, кешеләр һуғышҡа китә башланы, беҙҙе эшкә урынлаштырып бөттөләр. 1-2 айлыҡ курс астылар ҙа уҡытыусы, медик әҙерләй башланылар. Унан йөкмәнешеп барып Темәс педучилищеһын уҡып сыҡтыҡ. Дағыябыҙ әҙерәк уҡый бирҙе лә теге ҡурайсы Мөхәммәт Ҡәҙерғоловҡа кейәүгә сығып китте. Мөҙәрис уҡыны, оҙаҡ йылдар уҡытыусы булып эшләне. Ильясов Ғәле, һуғыштан яраланып ҡайтҡайны, бер ҡулы менән яҙып йөрөнө. Ул да уҡытыусы булды. Уҡып сыҡҡас мине Мәҡсүткә уҡытырға ебәрҙеләр. Ике йылдан һуң Аҡбулатҡа күсерҙеләр. Унда ла ике йыл балалар уҡытҡандан һуң Ҡыпсаҡҡа ҡайтып бер йыл эшләнем. Мөҙәрис, Ишмөхәмәт, Ғәле дүртәүләп бергә уҡыттыҡ. Унан Яуымбай ауылы кешеһенә, һуғыштан ҡайтҡан Исмәғилев Һиҙиәткә кейәүгә сығып был ауылда йәшәй башланым. Бында ла мәктәптә эшемде дауам иттем. Яуымбайҙа мәктәп башланғыс ине, кеше аҙ, ауыл бәләкәй. Яуымбайҙа ике йыл ғына эшләп ҡалдым, унан балалар көттөм. 9 бала ата-әсәһе беҙ. Ирем почетлы колхозсы булды, фермала мал ҡараны, мөдир ҙә булды. 37 йыл бергә йәшәнек, фронтовик ине, һуғыштан яралар менән ҡайтты, гел ауырып йөрөнө, 1983 йылда үлеп ҡалды. Борон эш күп булды бит, кеше етешмәне. Ә хәҙер кеше күп, эш юҡ. Эш булмағас кеше нимештәргә белмәй эсә, аҙып-туҙып ҡаңғырып йөрөй. Элек беҙҙең бәләкәй генә Яуымбайҙан бик күптәр уҡып сыҡты, ҙур кеше булдылар. Ә хәҙер йәштәр уҡыуҙың да ҡәҙерен белмәй, уҡып сыҡҡандарға эше лә юҡ. Беҙ химик ҡәләмде иҙеп буяу эшләп, гәзит ситенә яҙып белем алдыҡ. Мин үҙем математика, физика фәндәрен яҡшы үҙләштерә инем. Япмалы күлдәк, бишмәт, кәзәкей кейеп йөрөй инек, Монасипов ағай ул кейемдәребеҙҙе ташлатып бөттө, уҡыусыға оҡшаған кейем тектереп кейҙек. Ул ағай һуңынан Өфөлә министерствола эшләне. Мин Аҡбулатта уҡытҡан саҡта Бөрйәнгә килгән ине, мине килеп күреп китте. Ә Мәҡсүттә эшләгәнемдә Ихсанов ағай ныҡ ярҙам итте. Аҡыллы, тыныс ҡына ағай ине, полномочий булып килгән ине ауылға, минең эшемде лә ҡараны, пландарымдың нисек төҙөлөүө менән ҡыҙыҡһынды, етмәгән ерҙәрен өйрәтеп ебәрҙе, дәрестәремә инеп ултырҙы. Яубасаров тигән оло ғына ағай булды. Районда ул саҡта 4-5 кенә юғары белемле кеше булһа, шуларҙың береһе Яубасаров ағай ине. Уның да күп ярҙамы тейҙе. Мәктәптән китһәм дә бала бағып ҡына өйҙә ултырманым, йәйге осорҙа колхозда эшләнем, мал аҙығы әҙерләнек, план еткерелер ине, шуны үтәнек. Колхоз ул ваҡытта кешене ныҡ эшләтте. Мин дә ауылдаштарым араһында бер эштән ҡалмай йөрөнөм. Биш йыл келәт мөдире булдым. Бригаданың тракторҙар гаражы кәртә артында ғына ине, пенсияға сыҡҡансы шунда усаҡ яҡтым, тракторҙарҙы йылы тоттом. Балаларым ҙурайғас донъя көттөм, эшләмәнем. Балаларым йөҙөмә ҡыҙыллыҡ килтермәне, аҡыллы, тәүфиҡлы булдылар, нимә әйтһәм дә тыңланылар. Мәктәптә яҡшы уҡынылар, матур донъя көтәләр. Һатыбал улым юғары белемле, авиация институтын тамамланы. Һаулығы ғына насарыраҡ, йөрәгенә операция яһатты. (Бик үкенесле, Һатыбал элекке йыл вафат булып ҡалды. Таныш инек, һөйләшеүе яғымлы, аҡыллы кеше ине Һатыбал, йәне ожмахта булһын.--М.Ф.13.03.2019.) Хәйҙәр, Нәҙир исемле малайҙарымдың йәшләй үлеп ҡалыуҙары ҙур ҡайғыға һалды. Нәҙир улым ныҡ оҫта булды, бөтә кешегә лә ярҙам итте, йорт һалышты, ауылдағы бөтә оҫталыҡ эше уның ҡулы аша үтте. Хаҡына ныҡ эсерҙеләр. Шул ғәҙәт беҙҙә насар бит, бөгөн ана юҡ инде балам. Хәйҙәр аварияла үлде. Бүтәндәре имен-һау, сәләмәт булһындар, алла бирһә. Бөгөн туҡһанымды тултырып, 26 ейән-ейәнсәргә, 31 бүлә-бүләсәргә өләсәй-ҡартөләсәй булып ултырам. Балаларым ҡәҙер-хөрмәт итә, башҡорт кейемем, бишмәтем дә бар, ҡыҙҙарым кейендереп матур тәрбиәләйҙәр. Ике таяғыма таянып өй эсендә йөрөргә эшкинәм, аллаға шөкөр, “Таң”ды ҡалдырмай уҡыйым, телевизор ҡарайым, радио тыңлайым. Элегерәк әҙәби китапты күп уҡыным. Бабайым һуғышта булғас, хөкүмәт 1 миллион 100 мең һум аҡса сығарып биргәйне ошо өйҙө һалдырып сыҡтыҡ. Әле кесе ҡыҙым Венера ҡарамағында йәшәйем. Бүтән балаларым көн яҙлыҡтырмай дежур һымаҡ килеп алмашлап хәлемде белеп китәләр. Улар өсөн ҡыуанам да ултырам инде, донъялар ғына тыныс булһын”,— тип һүҙен тамамлай Ғәрибә инәй. Ысынлап та, беҙ инәй менән һөйләшкән арала ғына Әбделмәмбәттән ҡыҙы менән кейәүе килеп төштөләр, Ауылда йәшәгән улы менән килене килеп инделәр. Риф улы Өфөлә эшләй икән, юлға сығыр алдынан әсәйгә инеп фатиха алып, һаубуллашып сыҡты. Әсәйҙе ҡәҙерләү, әсәйгә оло хөрмәт һәм рәхмәт миҫалы ошо үҙе була түгелме ни?!. Мөнир Фәйзуллин [[Категория:Бөрйән районы]] 486n44klhkrx24dprzat2l0om7svaw7 0 4180 19843 19817 2019-04-17T08:14:05Z Расима Баязитова 753 /* Йәки әҙәм күңеленең таштай ҡата барыуына һағайыу */ 19843 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''[[w:Килдеғол|Килдеғол ауылы]]''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе.Халыҡ телендә Һарағы тигән дә атамаһы бар. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Килдеғол|Килдеғол ауылы]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} == '''Һәр тарафым – тауҙар, тауҙар…''' == (Мөнир Фәйзуллин, уҡытыусы, тыуған төйәкте өйрәнеү музейы етәксеһе). ''Беҙҙең Килдеғол ауылы быйыл Бөрйән районында уҙғарылған “Иң күркәм ауыл” конкурсында еңеүсе булды. Ысынлап та, ауылыбыҙ бик матур, төҙөк. Халыҡ беҙҙә иркен, мул йәшәй, ишле итеп мал көтә, эшһеҙ тормай. Районда һаҡланып ҡалған колхоздарҙың иң алдынғы бригадаһы беҙҙә. Килдеғолдар малсылыҡ фермаһында тырышып эшләй. Колхоз пилорамаһы бар, иген үҫтерәләр, бесән, силос әҙерләйҙәр. Күп һанлы эшҡыуарҙар ҙа ауыл халҡын эшле итә. Шәхси хужалыҡтарҙа 14 пилорама, биш магазин бар. '' ''Ауылыбыҙ тәрән ҡаҙан эсендәге һымаҡ бейек тауҙар ҡосағында ята. Беҙҙә тәбиғәт үҙенсә күркәм. Йыл әйләнәһенә лә йәшеллек. Сөнки тауҙарыбыҙ ылыҫлы урман − ҡарағай, ҡарағас ағастары менән ҡапланған. Ауылыбыҙ янындағы тауҙарҙың алыҫ йылдарҙан килгән яғымлы һәм мәғәнәле атамалары бар. Мин уларҙың, төбәктәге бүтән атамаларҙың килеп сығыу тарихын, үҙенсәлектәрен, бөгөнгө хәл-торошон күптән инде өйрәнәм, күҙәтеп барам. Күбеһенә тәғәйен шиғыр ҙа сығарғанмын.'' ==Түгәрмә== Ауылдың көнсығышындағы ике тауҙан хасил ул. Береһен − Өлкән Түгәрмә, икенсеһен Кесе Түгәрмә тип йөрөтәләр. Беҙ былай айырып тормайбыҙ, икеһен бергә Түгәрмә тибеҙ ҙә ҡуябыҙ. Биргеһе, йәғни Кесеһе беҙгә нығыраҡ яҡын, башына бәләкәй саҡтан 1, 9, 19 май көндәрендә машина, “Беларусь” шиналарын тәгәрәтеп мендереп, пионер усаҡтары яғып, тауға эҫенеп бөткәнбеҙ. Шуға ла һүҙем шуныһы тураһындараҡ. Түгәрмәне Түгелмә тиеүселәр ҙә бар ауылда. Ҡалай әйтһәң дә дөрөҫ. Сөнки исеменең килеп сығышы: ташы тәгәрәп, ололар әйтмешләй, түгәрмәләп, йәғни түгелеп ятыуға бәйле. Тауға менгән һырт һөҙәк һуҙымлы, тупһалы-тупһалы, ә битләү яғы текә. Әммә ҡыйыу егеттәребеҙ саңғыла ла һәм…трактор(!) менән дә унан тураға төшкән осраҡтар бар. Түгәрмәнең ысынға оҡшаш легендаһы йәшәй халыҡ телендә. Имеш, граждандар һуғышы ваҡытында аҡтар – тау түбәһенән, ҡыҙылдар аҫтан пулеметтарҙа атышып ятҡан. Ҡыҙылдар позицияларын ҡорған урында өй һалған Илшат ҡусты Сафиуллин бер йылы картуф баҡсаһынан пулемет патрондары табып, мәктәп музейына бирҙе. Шул тирәләрҙә электән окопҡа оҡшаған соҡор-саҡырҙар ҙа беленеп ята. Түгәрмә түбәһе ауылдаштарҙы, ҡунаҡтарҙы, айырыуса балаларҙы һәм йәштәрҙе үҙенә тартып, саҡырып тора. Яҙғыһын ҡарҙан әрселеү менән тауға үрмәләй башлайҙар. Өҫтән ауыл ус төбөндәгеләй бик күркәм күренә. Һил төндә Түгәрмә өҫтөнән Магнитогорск ҡалаһының шаңдағы һыҙатлана. Ҡышҡы оҙайлы төндәр­ҙә Түгәрмә түбәһендә аулаҡлап бүреләр олой. Элек, һуғыштан һуңғы йылдарҙа ауылдаштарыбыҙ Түгәрмә тапҡырында фотоға төшөргә яратҡан. Һәр йортта тиерлек ундай фотолар ҡәҙерләп һаҡлана. Ауылға килеп ингәндә урамдың үрге осонда көҙгөләй яҡтырып иң элек күҙгә ташланған матурлыҡ − Түгәрмә тауы! Ялтлап ятҡан асфальтлы үҙәк урамға ҡот өҫтәп тора. Әйткәндәй, күрше Ҡолғана, Байғаҙы һәм Яуымбай ауылдарында ла үҙҙәренең Түгәрмәләре бар. Уларҙа нисектер, ә бына беҙҙә иртән торғас иң тәүҙә Түгәрмәгә күҙ һалыу ғәҙәте йәшәй. Сөнки ҡояш беҙҙә Түгәрмә артынан ҡалҡа… Был хаҡта шундай шиғырым бар. Түгәрмә тау беҙҙә икәү: Береһе – Кесе, береһе − Өлкән. Яланғас түбәле улар, Икеһе лә бейек, күркәм. Икеһенең араһында Ҡаҙан һымаҡ тәрән үҙәк. Урман бит ул ерҙең ҡото, Тәрән үҙәк − урман-биҙәк! Үҙәк тапҡырынан ғына Яңы тыуған ҡояш ҡалҡа. Ҡояшлы көн − күңел нурҙа, Ҡояш тыуһа − донъя толҡа! Түгәрмәлә − көн өмөтө, Әйләнәм дә бағам иртән. Ике тау – ике наҙлы ҡул, Ҡояш – сабыйҙы күтәреп Алалар һымаҡ бишектән. == Яланғастүбә == Ауылдың төньяғындағы ҡалҡыу тау. Элегерәк битләүенең һәм түбәһенең яланғасы ҙурыраҡ ине. Йылдар уҙа килә, бирге итәгендәге ағастар олпатланып, яланғасы ҡыҫырыҡланды. Ҡырҙан ҡараһаң, яланғас түбәһе түбәтәй дәүмәле генә. Бер йылы шиғыр ҙа сығар­ғайным: Яланғастүбә, әйтерһең дә, күбә, Ауылдан беҙгә шулай күренә. Тау түбәһенә менеүсе кеше Һайлай ҙа юлын, шунан үрелә. Өҫтәге юлдан, үр һәүетемсә, Текәлек менән көсөң самалай. Ынтылһаң тура,ҡырынлығы бар, Йөрәккенәңде ҡурҡыу ҡамалай. Яланғастүбә ауылға баҡҡан, Иң ҡалҡыу түбә − ғорур тау беҙҙә, Ҡыҙыҡһынһағыҙ,килеп ҡайтығыҙ, Юл һайлап үргә менербеҙ бергә. Яланғастүбә аша яратҡан тауыбыҙ – ике үркәсле Әүҙектегә, берәү әйтмешләй, “Кавказ тауҙары менән тиңләшерлек” армыт-армыт Канчал тауҙарына юл бара. Тауҙың арғы яғы – ҡуйы урман. Урманында көртмәле, еләк емерелеп уңа. Көҙгөһөн унда аҡ бәшмәк йыябыҙ. Мүккә лә яҡынлата шунда йөрөйҙәр. Тауҙың аръяғында, аҫта таҙа һыулы кескәй шишмә сылтырай. == Ҡарағаслы бейек== Ҡарағаслы бейек, әйт, кем бейек, Һинме, минме, ә кем түбәндә?.. Бына әле түбәндән мендем дә, Шуны уйлап торам түбәңдә. Тау тауышы ҡапыл яңғ(ы)рап китте: “Яуап һорауыңдың үҙендә, Мин ҡалырмын, ә һин йәшәр өсөн, Тағы төшөрһөң бит түбәнгә. Бейеклектә булһа бөйөклөк − Түбәндән ҡалҡа һәр бейеклек!” Ҡарағаслы бейек – ауылдың көньяғындағы ғорур тау. Бейек­леген иҫбатлау өсөн ҡышҡы ҡыҫҡа көндәрҙә ҡояштың тау түбәһенән ауылға саҡ-саҡ ҡына күренеп үтеүен әйтеү ҙә етә. Гүйә, ике байып, ике ҡалҡҡандай. Исеме үк әйтеп тороуынса, был тау күберәген ҡарағас урманы менән ҡапланған. Шуға ла көҙгөһөн, ҡарағастарҙың энәһе һарғайған осорҙа, тау, усаҡ дөрләткәндәй, балҡып тора. Ҡарағаслы бейектәге урмандың элегерәк ике тапҡыр ҡырҡылыуына шаһит ауылдаштар. Тик бүтән диләнкәләге һымаҡ уҫаҡ йәки сауҡа ҡаплап алмаған тауҙы, йәнә ерҙе тишеп, ҡарағас үҫентеләре шытып сыҡҡан һәм матур булып үҫә. Күрәһең, тау битләүе үҙенең ереккән ағасына тоғролоғон ныҡ һаҡлай, ә ҡарағас аҫабалыҡ тамырын тәрәнгә ебәргән! Ҡарағаслы бейек түбәһенең арғы ауышы − яланғас асыҡлыҡ. Унан алыҫтағы Байғаҙы ауылының олпат һәм тарихи Ураҙы тауы, Әбделмәмбәттең Аҡбейеге, Бөрйәндең данлыҡлы Мәсем, Баҙал тауҙары күгәреп күренә. Ә үҙебеҙҙең яҡындағы ялансыҡтар, ағасы ҡырҡылған диләнкәләр һәм ауылдан сыҡҡан оло юл айырым-асыҡ күренеп ята. Ҡарағаслы бейектең бирге битләүендә, ҡарттар һөйләүенсә, элегерәк ҡуян, тейен, төлкө, ҡоралай­ҙар тулып йөрөгән. Ә арғы яғында болан, һеләүһен, бүре, айыу иркенләгән. Һикһәненсе йылдарҙа тауҙың урта тошон ҡырҡып, оло юл һалғаны бирле йәнлектәр ауылдан ситләште. Элекке менән сағыштыр­ғанда, ҡоштар тауышы ла тоноҡланды. Бөгөнгө Ҡарағаслы бейек − еләк, көртмәле, бөрлөгән, бәшмәк кеүек ниғмәттәр төйәге. Ауылда шундай ырым йәшәй: Ҡарағаслы бейек битләүендә ҡар бөттөмө − йәйгә аяҡ баҫтыҡ, тигән һүҙ. Тағы, был тауҙың бейек урманы шаулай башланымы – буран көт! ==Ташморон== Башын алға һуҙған тау, Ташын алға һонған тау. Ташына ҡул һуҙырлыҡ, Башың эйеп уҙырлыҡ изге тау, Күңеле бик һиҙгер тау. Ауылым тупһаһында Ингәнде һәм сыҡҡанды Ҡаршылай ул, оҙата. Ситтә уйламаһаң да, Ул юҡһыныр, һурығыр – Йөрөмә бик оҙаҡлап! Ауылдың төньяғындағы тауҙар теҙмәһенең түбәнге осон, көнбайыштағы өлөшөн Ташморон тип йөрөтәләр. Түбәһендә эре-эре таштар өйөмө – алпамышалар ҡоролмаһы тип уйларлыҡ! Шул таштар араһында бер йылы эҙәрмән уҡыу­сыларым менән ташъяҙма таптыҡ. “Исҡужин Муса. 1965.” тиелгәйне унда. Ауылдашыбыҙ Муса Фәйзулла улы Исҡужин Бөйөк Ватан һуғышында була, ҡаты яралана. Хәленең мөшкөллөгөн уйлап, яугир: «Эх, өйгә ҡайтып, атам-әсәмде күрһәм, тыуған йорт тупһаһында ятып йән бирһәм дә риза булыр инем», − тип тә әйткән тиҙәр. Миҙалдарын ҡушмағанда, иң ҙур наградалары: III дәрәжә Дан ордены һәм Советтар Союзы маршалы И. Коневтың Маҡтау ҡағыҙы. М. Исҡужин, һуғыш яралары ҡуҙғалып, 1969 йылда 61 йәшендә дауаханала вафат булды. Ташморондоң элекке ваҡыттарын өләсәйҙәр һағынып һөйләр ине. Иҙәндәй тигеҙ ташлы ҡыуы­шыраҡ ерендә улар бала саҡта өй ҡороп уйнай. Эргәләге тарбаҡ ботаҡлы кәрлә ҡарағай, йәнәһе, теген машинаһы. Таш ултырғанлыҡтан буйға үҫмәгән ҡарағай 70-се йылдар аҙағында ла бар ине. Радио һәм телефон сымдарын иңе аша үткәреп, байтаҡ йылдар бағана ролен дә башҡарҙы. Беҙ малай саҡта ла Ташморон күтәренке, мөһабәт булды. Аҫта ауыл һыулаған Һарағы йылғаһы, тапҡырҙа ғына ике ятыу – Өлкән ятыу, Бәләкәй ятыу, тип йөрөттөк уларҙы. Өлкәнендә − өлкәнерәктәр, Бәләкәйендә бәләкәйерәк ҡыҙ-малайҙар йәй буйы һыу инер инек. Һыуҙа баҡалай супылдашып ятабыҙ ҙа, Ташморондоң теге шыма ташында ҡояшта ҡыҙынабыҙ. Был мәлдәрҙә хатта ожмахың да ары торһон һымаҡ. Ташморондоң арғы яғында зыярат булды. Ҡәберлек буралары һәм таштары хәтерҙә ҡалған. Бесәнлеккә − Оҙонсал буйына беҙҙең юл шунан үтә ине. Беҙ, бәләкәс малайҙар − Кәбир ҡустым, мин атайға эйәрәбеҙ. Атай, һуғышта булған кеше, сабыр, буралар янында туҡтала. Аръяҡҡа сығып булмағас, яҙ үлгәндәрҙе бында ерләгәндәр, быныһы шул инәйегеҙ, ә быныһы шул апағыҙ (беҙҙә атайҙан оло ир кешегә шулай тип өндәшәләр) ҡәбере, ти. Фазулла олатайҙың улы Хөсәйен апа Исҡужиндың исеме генә иҫкә инеп ҡалған. Һуңғараҡ 1930 йылғы Нух ағай Көмөшбаев: − Ташморон артында 17 кеше ята, күрше Кардондан да килтереп ҡуйҙылар, − ти торғайны. 1974 йылдың мартында Әбдел­мәмбәт, Килдеғол бригадалары үҙ аллы “Урал” колхозы булып ойошто. Рәйесе − Таштимер ағай Әлибәков. Ул үҙе лә тынғылыҡ белмәне, кешеләрҙе лә ныҡ эшләтте. Ауылға бер мәл әрмәндәр килеп тулды. Ферма һала башланылар. Ситтәрҙең һинең тәбиғәтеңдә, тарихыңда эше бармы ни, баяғы зыярат таштары ла, Ташморондоң эре-эре тигеҙ таштары ла юҡҡа сыҡты, төҙөлөш эшенә яраны, буғай. Быуаттар буйы ғорур торған Ташморон, шул касафаттандыр, хәҙер бер аҙ сүгеп, кесерәйеп ҡалғандай. Тик исеме уны һаман бөйөк итә. Сөнки уға был яңғырауыҡлы матур исемде иң күркәм саҡтарында ата-бабаларыбыҙ үҙҙәре биргән бит!.. '''Мөнир Фәйзуллин, уҡытыусы, тыуған төйәкте өйрәнеү музейы етәксеһе. Бөрйән районы.''' ==Йәки әҙәм күңеленең таштай ҡата барыуына һағайыу== ''Ергә һылашып ятҡан таш аҫтына ҡырмыҫҡа оялаусан. Ваҡ ҡына, ҡыҙыл йә ҡара төҫтәге ҡырмыҫҡалар. Ҡымйып торалар. Тын ятҡан таш аҫтында тормоштоң бөтөн, мәңгелек икәнлеген хатта шул бәләкәй генә йән эйәләренең дә аңлауына иҫең китерлек. Тик бөгөн һүҙем бүтән төрлө таш тураһында.'' ''Килдеғол'' ауылына түбәндән ингән тарлыҡта таш өйөмөнән генә тиерлек торған текә битләүле тауҙың--Ташморондоң түбәһендә бер йылы яҙыулы таш таптыҡ. “Исҡужин Муса. 1965” тип яҙылған ине унда. ''Уҡыусыларҙы йылда ла тиерлек алып килдем Ташморонға, таштағы яҙыуҙы күрһәтеп уның “авторы” хаҡында хикәйәт һөйләнем.'' ==Искужин Муса Фәйзулла улы== Искужин Муса Фәйзулла улы 1908 йылда тыуа. Ауылда мәктәп асылғас, беренселәрҙән булып яҙыла, тырышып уҡып 4 класс белем ала. Эшкә лә әрһеҙ була: кустарсылыҡ алып барған атаһының хужалығында, артабан колхозда эшләй--балта оҫтаһы булып таныла. Атаһы Фәйзулла күрше Ҡолғана ауылындағы ҡорҙашы, данлыҡлы һунарсы Атаулла менән һөйләшеп-килешеп балаларын эйәле-башлы итәләр, типһә тимер өҙөрлөк Муса һылыуҙарҙан һылыу Бибикамал менән донъя көтә башлай. Тормоштары мәғәнәһе һәм йәме булып балалары: Әхмәт, Шәмсинур, Әҡсән тыуа. Тик ғаиләнең генә түгел, тотош илдең башына фажиғә килә—Бөйөк Ватан һуғышы башлана. 1941 йылдың авгусында Муса һуғышҡа алына. «Беҙ, һуғыш осоро балалары, эт тә күрмәгәнде күрҙек», — тип һөйләй Байназарҙа йәшәгән 1936 йылғы Шәмсинур апай. — «Әсәйебеҙ балаларым миктәмәһен тип, тапҡан-таянғанын беҙгә ашатты, ә үҙе астан үлеп ҡуйҙы». 273-сө уҡсылар полкы составында һуғышҡа инеп, ҙур яу юлы үтә М.Искужин, Ровно, Виница, Львов ҡалаларын азат итеүҙә ҡатнаша. Һуғыштағы батырлығы III дәрәжә Дан ордены, “Батырлыҡ өсөн”, “Германияны еңгән өсөн” миҙалдары менән баһалана. Ә шулай ҙа Искужиндарҙың өйөндә 1-се Украина фронты командующие Советтар Союзы Маршалы И.С.Коневтың ҡултамғаһы менән бирелгән Рәхмәт Хаты иң юғары награда, иң ҡәҙерле һуғыш хәтирәһе булғандыр, моғайын. Түр яҡта, ике тәҙрә араһында өҫтә стенала торҙо ул. Мусаның һуғыштан һуң алған ҡатыны Фәниә инәй биҙәрле рамлы ул награданы һөлгө-таҫтамал ябып матур итеп тотто. Һуғышта ут уртаһында йөрөгән, күп тән яралары алған гвардия сержанты М.Искужин. “Тәне ҡарағыһыҙ булды,-- тип һөйләй торғайны Фәниә инәй.-- Арҡаһы снаряд ярсыҡтары менән сып-сыбар ине. Һуғыштан һуң үлгәнсе ыҙалатты шул яралары. Эренләп сипылдап боҙолоп торорҙар ине. Ҡайһыларын соҡоп сығарып алған саҡтар ҙа булды.” Әйткәндәй, Мусаның ҡаты яралары тере ҡалыу, һауығыу өмөтөн өҙгән мәлдәр ҙә булған. Шулай тип тә әйткән имеш: “Өйгә ҡайтып етеп, атам-әсәмде күрһәм, тыуған йорт тупһаһында ятып йән бирһәм дә риза булыр инем.” Һуғыштан һуң артелдә, унан колхозда эшләй Муса Фәйзулла улы, төҙөлөштә йөрөй. Ҡурғашлыла лесхоз контораһы төҙөй уларҙың бригадаһы. Бина эсенә өҫтәл, эскәмейә, шкаф, ултырғыстарҙы алтын ҡуллы Муса үҙе эшләп бирә. Уңған һәм һәләтле кешене лесхозға эшкә саҡыралар—урмансы булып китә. Уның етәкселегендә йөҙәрләгән гектар ергә ағас үҫентеһе сәселә. Бертештәге кедр урманын ултыртыуҙы ла ул ойоштора. Алсаҡ тормош көтә Муса. Кешеләргә йөҙө яҡты, һүҙе йомшаҡ, күңеле киң була. Кеше өҙөлмәй уларҙың өйөнән, дуҫ-иштәре менән ныҡ аралаша. Әйткәндәй, ул минең атайымдың бер туған ағаһы ине, беҙ уны “Мусапа” тип белдек. Атай менән үҙ-ара бик татыу булдылар. Хәтеремдә, кис ҡырында беҙгә килер ҙә атай менән урындыҡта донъя хәлдәре, һуғыш хәтирәләре хаҡында төн ауышҡансы һөйләшеп ултырырҙар ине. Лесник булғас ат көтөргә лә рөхсәте булды Мусапаның. Һүрәттәрҙәге киң күкрәкле, дуғалай бөгөлөп торған ҡалын муйынлы, ялбыр яллы, бейек кәүҙәле ине аты. Исеме-- Ҡоласай. Беҙҙе, малайҙарҙы иң ғәжәпләндергәне шул булды, Ҡоласай ҡапҡаны бауынан тешләп тартып асып сығыр ҙа, йылға буйына төшөп һыу эсер, унан түбәндәге туғайҙа уйнаҡлап сабып туйғас, ҡапҡаның биген мороно менән төртөп күтәреп асып үҙ урынына барып торор ине. Ҡоласай өсөн апам йыуан ҡарағасты өңөп бесән һалғыс ҙур ялғаш та эшләгәйне. Шулай, атын яратып, күңеле йыуанысы итеп ҡәҙерләп-һөйөп көттө. Хужаһы үлгәс, Ҡоласайҙың түбәндә кешнәй-кешнәй оҙаҡ ярһып йән-фарман сабып йөрөүен һөйләй торғайнылар ауылда. 1967 йылдың ғинуарында яҡты донъя менән хушлашты яратҡан апабыҙ. Шуныһы үкенесле, уландары Әхмәт менән Әҡсән дә күптән гүр эйәләре. Әммә уларҙың бына тигән балалары ҡалды, Әхмәттең уландары Әхиәр, Рафаил, Рафиҡ ата-олаталары биләмәһендә донъя ҡороп, ғаиләләре менән матур йәшәп яталар. Муса Искужиндың бишенсе быуыны хәҙер шәжәрә үрә. Бөгөн шуны фаразлайым: тәбиғәт йәнле Муса апам, күрәһең, бер мәл Ташморон түбәһенә менгән дә ауылға ҡарап ултырған. Ғүмерҙең ағын һыу ише булыуын, бына-бына үтәрен белеп, тәрән уйға төшкән. Быуын-быуын ғүмерҙәр уҙыр, ҡасандыр ауыл үҫер, тағы ла матурланыр, халыҡ етеш донъя көтөр, ата-бабалар төйәгендә яңы быуындар хужалыҡ итер. Ниндәй булыр ул быуын, холоҡ-фиғелдәре, аңдары, мәҙәни кимәлдәре менән. Ауылының, унда ғүмер итеп китеүселәрҙең үткәне хаҡында уйлармы, әллә көндәлек хәстәренә күмелеп ғәмһеҙлектә көн күрерме?.. Тирә-яҡ тәбиғәткә, кешегә -- яҡынына, ҡәрҙәшенә, туған-тумасаһына, күршеһенә ниндәй мөнәсәбәттә булыр?.. Ҡайһылыр быуын вәкиле ҡасандыр был тауға менер, яҙыулы ошо ташты табыр, үткән быуындары, ата-бабалары хаҡында уйланып, әҙәм ғүмеренең бер генә, ә кешелек йәшәйешенең мәңгелек икәнлеге хаҡында фекер йөрөтөп ултырыр, тип уйланғандыр ҙа, бер йәдҡәр булһын тип ташта имзаһын ҡалдырғандыр. Элекке йыл көҙ уҡыусыларҙы йәнә алып мендем Ташморонға. Тик яҙыулы теге ташты ғына тапманыҡ.Тау ҡыҙҙырып күмәкләп оҙаҡ ҡына эҙләнек, әммә таба алманыҡ. Унда-бында эреле-ваҡлы таштарға яңыраҡ ҡына бер үк имзалар соҡоп яҙылған, ә теге тарихи таш юҡ. Ҡайҙа булған, кем, ниндәй намыҫһыҙы хаслыҡ иткән?.. Бар шул хәҙер шундай аяуһыҙлыҡ, таш бәғерлек: ҡайҙалыр һуғыш яугирҙәренең һәйкәлдәрен емерәләр, таҡтаташтарҙы онтайҙар. Ауылдарға ла яҡынлаша был ҡырыҫлыҡ. Бөйөк Ватан һуғышы афәте, емереклектәр, ҡорбандар, халҡыбыҙҙың ҡаһарманлығы, оло еңеү шатлығы хаҡындағы хәтирәләрҙе лә аңда тотмаҫҡа тырышыу бар хатта. Быға миҫал. Яу ҡырында ятып ҡалған һәм һуғыштан ҡайтып, барлыҡ көсөн илде аяҡҡа баҫтырыуға түккән, туя ашамай, туя йәшәмәй тиерлек баҡыйлыҡҡа күскән яугир ауылдаштарҙы иҫкә алып йылына бер тапҡыр ғына(!) 9 май көнө тау битләүендә митинг үткәрәбеҙ, телмәр тотабыҙ, обелискҡа сәскәләр һалабыҙ, тын ҡалып баш эйәбеҙ. Тик инәйҙәр, ике-өс бөртөк оло ир-уҙаман, мәктәп уҡыусылары һәм уҡытыусылар өсөн генә һымаҡ был митинг. Урта быуын ҡайҙа!?.Ҡатын-ҡыҙҙар, моғайын, йорт эштәренән “бушамай”, ә ир-егеттәр тракторҙарҙа таңдан урманға ағасҡа сабалар, ауыл ситтәрендә бура бурайҙар, сытырлап пилорамдар эшләп тора, шулай, уларҙың һуғышта, яугирҙарҙа ни эше, уларға бөгөнгө көн ҡиммәт: ярыша-ярыша донъя көтөргә, мал тупларға!.. Йәштәргә, балаларға ана шундай һабаҡ бирәбеҙ хәҙер йәмәғәтселек менән. Һөҙөмтәһеҙ ҙә түгел ундай “һабаҡ”тар. Бында мин нормаль хәлгә әйләнә башлаған өйгә төшөү, ағас “шылдырыу”, бензин урлау кеүек ваҡиғалар хаҡында һүҙ ҡуйыртып тормайым. Бер райондаштың осраған һайын: ”Һеҙҙең һарағылар бурлыҡ буйынса районда беренсе урынды тота,”—— тип зитҡа тейеүе лә еткән. '''Һүҙем йәнә тарихҡа бәйле.''' Бер йылы төбәктәге тарихи урындарға яҙыуҙар ҡуйҙыҡ. “Кәзә ташы” түбәһенә ҡыр кәзәһе макетын эшләнек. Бахыр “кәзәне” шундуҡ салып түбән ырғыттылар, Ә “Урыҫ юлы” тигән яҙыулы бағананы ағас һөйрәүселәр һуҡтырып йығып киттеләр. Уҡыусылар менән барып яңынан нығытып ултыртҡайныҡ та, икенсе барыуға төбәк тарихын һөйләүсе бағананы һурып соҡорона баш түбән ҡаҙап киткәйнеләр. Бына шулай, ауылдарҙа ла хәҙер варварлыҡ тәрән тамыр ебәрә. Үткәндәргә мыҫҡыллы көлөп, улай ғына ла түгел, төкөрөп ҡарау бер ни түгел. Үҙебеҙ ҙә баштүбән китеп барабыҙ түгелме икән, тип уйларға мәжбүр булаһың шунан. Ауылыбыҙҙың, ауылдаштарыбыҙҙың үткәненә сағыштырһаң, милек ҡоллоғона йүнәлеш алған бөгөнгөбөҙ ҡыҙғаныс һәм мәғәнәһеҙ тойола башлай… '''Мөнир Фәйзуллин''' == Ер-һыу атамалары. Йәшерен == 1930 йылғы Нух ағай Көмөшбаевтан түбәндәге бер сабынды ни өсөн “Йәшерен” тип йөрөтәләр, тип һорағас ул: “Яҡшы сабынлыҡ бирһәк тә, һинең Ишбулды ағайың унда бармай, шул ҡыһынҡы туғайҙа йөрөнө лә ятты бесән эшләп. Йәшеренеп йөрөп эшләгән һымаҡ күренгәнгә Йәшерен тип һуңғараҡ атамаға баһым яһап әйтерҙәр ине. Бригаданың бесәненә иң элек ҡатын-ҡыҙҙар звеноһы төшөп китә торғайны. Шул мәлдә, әле кеше үҙенең бесәнен уйламай ҙа, ә Ишбулды ҡайһы арала барып сапҡандыр, күбәләр ултыртып та ҡуя. Теге звено сабып китмәһен тигәндер инде. Бигерәк өтөк, ен һымаҡ булды бит. Әлеге атамаһы Ишбулдының булмышына бик таман килеп торһа ла сабынлыҡтың борондан килгән атамаһының сәбәбе башҡасараҡ. Был ер ышыҡ урын, бакуй кипмәй ыҙалата, сабынлыҡ ҡояштан йәшеренеп ятҡан һымаҡ булғанға Йәшерен тип йөрөткәндәр,” — тип һөйләгәйне. Искужин Ишбулды Мөхәмәтғәле улы атайымдың ике туған ҡустыһы ине, 1928 йылғы. Бик сабырһыҙ, тынғыһыҙ, шул уҡ ваҡытта шаян-шуҡ кеше булды. Уның турала ауылда “90 саҡырымда ятҡан Мәғниткә йәйәү барып ҡайтҡан кеше”ти торғайнылар. Районға ла туранан-тура йүгереп сыға ла китә торғайны. Һәр саҡ йәйәү, машина-фәлән юл ыңғайы булһа ла ултырманы, йүгерек батыр һымаҡ ине. Шулай ҙа замандаштары хәтеренә уның бер бик мәрәкә ваҡиғаһы тәрән уйылған. Бер ваҡыт Ишбулды ағайыбыҙ һаҙлыҡта ултырмайым тип, урамдағы донъяһын тау башына күсереп ҡорҙо. Шундай тиҙ эшләне, күҙ ҙә эйәрмәй ҡалды тиһәң дә хата булмаҫ. Ул ваҡытта ҡаршы тауыбыҙ буш ята ине, бер Ишбулды ағайымдарҙың ғына өйҙәре ҡалҡып ултырҙы. Ҡарлы-буранлы ҡыш килде. Бер ваҡыт иртән тороп тышҡа сыҡһаҡ, Ишбулды ағайыбыҙҙың йорто урамдағы үҙ урынына төшөп ултырмаһынмы... халыҡ “аһ!” итте. Баҡтиһәң, дауыл өйө түбәһендәге бер таҡтаны айырған да, даһырҙап ағайыбыҙға төнгө йоҡо бирмәгән, енле урын шикелле был тип, ялан яғынан килеп ағас ҡырҡып ятыусыларҙы яллап, төнөн өйөн аҫҡа төшөрөп ҡорған. Бына шулай, бик йылғыр кеше ине ул. Уның мунсаһын ҡапҡаһы эсендә зыр әйләндереп урындан урынға күсереп ултыртыуын бөтәбеҙ ҙә белә инек инде. Ишбулды ағайым Яңылбикә апайым менән торҙолар, биш балаға ғүмер бирҙеләр. Уларҙың өйләнеү тарихы былайыраҡ: Яңылбикә апайыбыҙҙың тормош иптәше Сабит еҙнәй аварияға осрап йәшләй генә вафат була. Өс бәләкәс балаһы менән апай аптырап ултырып ҡала. Шул ваҡыттарҙа Ишбулды ағайыбыҙ Ҡолғаналағы ҡатыны менән айырылышып ҡаңғырып йөрөгән була. Яңылбикә апайыбыҙ әсәйемдең бер туған һеңлеһе, атайымдың балдыҙы. Атай тәүәккәл кеше, балдыҙын да ҡустыһын да ситкә ҡаҡмай, тиҙҙән ҡауыштырып өйләндерә лә ҡуя. Колхозда эшләнеләр, һәйбәт кенә йәшәнеләр, һигеҙ балаларын тигеҙ ҡаранылар. Атайҙар менән(Муса апам һәм атам), ялан яғындағы бажалары менән(әсәйҙәр биш ҡыҙ ине)бик татыу, дуҫ йәшәнеләр. Атай мәрхүм булғас та Ишбулды ағай оло ҡайынбикәһен-еңгәһен ташламаны, ҡулынан килгәнсе ярҙам итте. Уның бер ҡыҙыҡ холҡо булды, майҙы икмәккә ҡушмай ғына ашай торғайны. Бер ваҡиға хәтерҙән сыҡмай: әсәй урындыҡҡа ҡунаҡ өҫтәле әҙерләп уртаға йомарлам май ҡуйҙы ла күрше инәйҙәрҙе сәйгә саҡырырға сығып китте. “Как на зло” тигән һымаҡ, шул мәлдә генә тупһала шаян Ишбулды ағайыбыҙ пәйҙә булды. Йәйге ишек шар асыҡ тора бит инде, ағайыбыҙ урындыҡҡа йәйелгән ашъяулыҡ уртаһындағы теге майҙы күреп ҡалды ла, инә һалып өлкән ҡалаҡ алып, майҙы дүрт өлөшкә бүлеп дүрт тапҡыр һоғондо ла, беҙгә бармаҡ ишараһы менән “һатмағыҙ!” тип ымланы ла, мут йылмайып шыма ғына сығып шылды. Беҙ Кәбир ҡустым менән майҙы үҙебеҙ йотҡандай булып “ик-миҡ” итеп ултырҙыҡ та ҡалдыҡ. Бына бер ваҡыт әсәй әбейҙәрен эйәртеп ҡайтып инде. Ҡунаҡ өҫтәлендәге буш сеүәтәне күргәс, Ишбулды ағайығыҙ инеп сыҡтымы, тип беҙгә ҡараны. Ҡустым менән ней көлөргә, ней нишләргә белмәй саҡ тыйылып торабыҙ. Унан әсәй: “Ошо Ишбулдынан күргән ыҙаны, ҡороғор, ҡайһындай майымдың тамсыһын да ҡалдырмай ашап сығып киткән бит әле,”— тип шарҡылдата көлөп ебәрә. Беҙҙең әсәй нишләптер көйөүҙө белмәй торған кеше ине. Ишбулды ағайыбыҙҙың Йәшеренен һуңынан кесе улы Ишбирҙе ҡустыбыҙ сапты. Пай ерҙәре барлыҡҡа килеп, Уралдағы фермалар эше туҡталғас халыҡҡа иркенлек килде. Ишбирҙе лә үр яҡтан матур сабындар биләне, бакуйы кипмәй ыҙалата тип ҡайһы бер йылдар түбәндәгеһен сапмай. Шулай итеп, Йәшерен тынғыһыҙ бесән эшенән дә йәшеренеп ҡалғылай хәҙер. '''Мөнир Фәйзуллин''' '''*Тәбиғәт һәм беҙ''' ==Ҡарағастар – ҡыҙыл ағастар== Минең тыуған, торған төбәгем Бөрйәндең бер мөйөшөнә лә оҡшамағандыр. Беҙҙең яҡта ҡыштар ҡатыраҡ, йәйҙәр ҡырыҫыраҡ. Шуғамылыр, ҡарағайҙар һынлыраҡ, ә, кем әйтмешләй, “ҡыҙағас"тар—япраҡланыр, япраҡ ҡойор ҡайындар һирәгерәк. Таштар ҙа беҙҙә башҡаса. Шулай ҙа иң үҙенсәлеклеһе—бәһлеүән ҡарағастарҙың төйәге беҙҙә. Төбәк тамғаһы һымаҡ та улар. Ер-һыу атамаларында ла улар сағылыш ала. Ауыл ҡаршыһындағы бейек тауҙы Ҡарағаслыбейек тип йөрөтәбеҙ, Ә яҡындағы Ҡарағасйорт тигән еребеҙ боронғо йәйләү урыны. Ҡыҙыл китапҡа ингән ҡарағастар беҙҙә айырым иғтибарҙа һәм ҡәтғи һаҡлауҙа. Сөнки улар бик һирәгәйеп ҡалған. Йөҙйәшәрҙәрен барлаһаҡ, тарафыбыҙҙа ҡырҡлап ҡына иҫәпләнә. Шуларҙың бер-нисәһе ауыл тирәһендә, дүртәүһе зыяратта. Ғәлиә(1908 йылғы) һәм Нәғимә(1912 йылғы) инәйҙәрҙең һөйләп ҡалдырыуҙарынса, ул ҡарағастарҙың төбөнә ауылға тәү килеп нигеҙ ҡорған бер туған дүрт уҙаман—Килдеғол, Миндеғол, Исҡужа, Һағынбай олатайҙар ерләнгән. Ҡарағастар, ҡыҙыл ағастар…Нисә йәш икән был төбәк баһадирҙарына?..Берәүҙәр, биш йөҙ, икенселәр унан да күберәк, ти. Әйткәндәй, эш йәштә лә түгел. Типһә тимер өҙөрҙәй ир-егеттәр ҙә уйламаған-нитмәгәндә аяҡтан йығыла ла баһа... Шуның һымаҡ мөһабәт ҡарағастарҙың да сығырынан сығыр, сабырлығын юйыр, көнө бөтөр саҡтары бар икән. 1997 йылдың 17 июне ине. Һеҙ һүрәттә күргән олпат ҡарағас ҡояшлы йылы йәйге көндә, елһеҙ-ниһеҙ мәлдә бөтәһен ғәжәпкә ҡалдырып, гөрһөлдәп ергә ауҙы. Тәүҙә һыҙланыуға оҡшаш әсе һыҙғырыу ишетелде. Унан тирә-яҡты һелкендереп көслө гөрһөлдәү яңғыраны һәм ҡуйы, һоро туҙан болото күтәрелде. Йыуан, оҙон ағастың ер тиңенән тамырҙарын ташлап бәйһеҙ ҡолауы һәм дүрт-бишкә тураҡланып барып төшөүе ауыл халҡын һағайтты ла, аптыратты ла. Яҡшыға ғына юрарға тырыштылар, ил-йорттоң именлеген теләнеләр. Ә шулай ҙа күңелдә бер ауыр тойғо-һөрән ҡалды: “Кешеләр! Ни аҙаплайһығыҙ тәбиғәт менән?!. Тәбиғәт—үҙегеҙҙең әсәгеҙ, тәбиғәтһеҙ кешелек, тимәк һеҙ юҡ! Бысратмағыҙ, ҡыйратмағыҙ тирә-яҡ мөхитегеҙҙе!”-тип иҫкәртә һымаҡ ине ҡарағастың аяуһыҙ яҙмышы. Ҡарағас ҡолағас, байтаҡ иҫәнгерәгән һымаҡ уйға батып йөрөнөм һәм ошондай шиғыр күңелдә тыуҙы… '''Ҡарағастар…'''күп йөҙ йәшәр ағастар, Олатайҙарҙан да артҡа ҡалғастар, Күргәндәрҙер улар оло тормошто, Беләләрҙер сал ҡарт ише тарихты. Шаһит булғандарҙыр:бынау ерҙәрҙән, Бабсаҡ үткән, ҡайтышлай ят ерҙәрҙән. Батыр эҙе һыуынһа ла еремдә, Рухы йәшәй ҡарағастар йөҙөндә. Улар күргән, бында бик тәүәккәлләп, Нигеҙ ҡорған Килдеғол ҡарт тәү килеп. Ырыу-йорт ишәйеп быуын-быуынға, Утар әүерелгән бик ҙур ауылға. Ҡарағастар күргән: беҙҙең яҡтарға, Килгән, торған хатта ете яттар ҙа. Тунап ян-яҡтағы ҡуйы урманды, Һарағынан башлағандар ҡыуғынды. Петр I һаҙлыҡҡа ҡала һалдырған, Нигеҙлеккә ҡарағастар алдырған *. Төбәк тулы метр ярым түңгәктәр, Янап торған хас һуҡ бармаҡ кеүектәр. Ҡарағастар шаһит: урман ҡырҡыла, Һаман…Һаман ерем бите йыртыла, Күптән инде ағас ашап өйрәндек, “Урманыбыҙ—туныбыҙ(!) ”бит—төрөндөк. Ҡыҙыл ағас барыһын да күрәлер, Ана тора күҙгә ҡарап, терәлеп, Бер йәй хатта, ауҙы сәсрәп сыралай, Дәү ҡарағас шул хаслыҡҡа сыҙамай. Ҡарағастар…күп йөҙ йәшәр ағастар, Беҙҙән һуң да ҡалып,оҙаҡ торғастар(?)... Алдарында кеше булып ҡалһаҡсы, Төбәк данын изге һаҡлай алһаҡсы, Ҡарағастар —шәжәрәләр ағасы!.. '''Мөнир Фәйзуллин.''' *1992 йылда Бөрйәндән беҙ утыҙ уҡытыусы Изге Петр, йәғни Санкт-Петрбург ҡалаһына экскурсияға барғанда, ҡала менән таныштырыусы: “Беҙҙең ҡала Башҡортостандан килтерелгән ҡарағас свайҙар өҫтөндә ултыра”-тине. '''Фотоларҙа:''' #Бына ул аңһыҙҙан ҡолаған дәү ҡарағас. 1997 йылдың апрель урталары ине. Райондан дуҫым, яҙыусы, фоторәссам Флүр Ғазин килде. Ҡарағас минең йорт ҡаршыһында ғына. Флүр:“Әйҙә, Мөнир, анауы ҡарағас төбөндә һине фотоға төшөрәйем, бер иҫтәлек булһын,”--тине. Ысынлап та, ҙур иҫтәлек хәҙер был фото. #Ә был фотоны дуҫым, шағир Булат Тимерғәлиевтан үҙем төшөрттөм.Ҡарағасһыҙ--ағасһыҙ(!) йәнтөйәгем нисегерәк күренер икән тип. Шунда ул:“Теге ваҡыт һин ҡарағастың теге яғынан һөйәнһәң, шул ваҡытта уҡ ҡолар ине, һин ғәйепле булыр инең,”--тип көлә. (Ана тегендә Ҡарағаслыбейектең ҡарағастары һарыға мансылып, ауылға йәм бирә.) ##Ҡарағасйорт яғында һаҡланған тарихи ҡарағас түңгәк. (Олоно баяғы Санкт-Петрбургка китмәне микән?..) Тамғалы, күп тарихтарға шаһит түңгәк. Бындай уҡ тамға архив материалдарында бар. 1816 йылда был тирәләге ауылдарға Алтынбай Ильясов старшина булып тора. Халыҡ һанын алған ревизия мәғлүмәттәрен раҫлап старшина ошондай уҡ тамғаһын(уйым өҫтөнән аҡбур менән йөрөттөм)ҡуйған.Был түңгәкте беҙ "Сабирйән түңгәге" тип йөрөтәбеҙ. Күренекле яҡташыбыҙ, Әбделмәмбәт ауылы кешеһе хәлфә һәм сәсән Сабирйән Мөхәмәтҡолов((репрессия ҡорбаны) 1932 йылдың июлендә ошо уҡ түңгәктең ҡояш төшмәгән арғы яғына химик ҡәләм менән “Түңгәккә”исемле шиғырын яҙған. == Һылтанмалар == *[http://www.ye02.ru/tormosh/6078-12101241r-tarafym-tau1177ar-tau1177ar.html "Йәшлек"] [[Category:Бөрйән районы]] [[Category:Ер-һыу атамалары]] bct0j0ym2gu7v0ol4dm5suioelkgxge 0 4181 19128 19127 2018-03-06T12:37:59Z ZUFAr 381 {{Бөрйән районы порталы}} 19128 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Алдар тархан ҡайҙа торған?''' ''Баймаҡтар ҙа, бөрйәндәр ҙә уны үҙенеке тип иҫәпләй'' (Ҡотлобаева К.З., бөрйәнле. Иҫкәрмә: ике яҡ та хаҡлы. Сөнки Бөрйән ҡәбиләһенең биләмәләре хәҙерге Бөрйән районы сиктәренән күпкә ҙур. Хәҙерге административ бүленеш башҡорт ҡәбиләләрен бүлгесләп, телгесләп, халыҡтың ырыу бәйләнештәрен өҙгән. Дөрөҫө шул: Алдар Иҫәкәев бөрйәнле, бөрйән батыры. Шулай уҡ дөйөм алғанда башҡорт халҡының арҙаҡлы улы). == Алдар тархан ҡайҙа торған? == '''Алдар Иҫәнгилдин''' – Рәсәй тарихында киң билдәле шәхес. Батша Петр I алып барған һуғыштарҙа ҙур батырлыҡтар күрһәткән. Яу алдынан дошманлашыусы ике яҡтан алға сығарылған батырҙар көрәшендә черкес батырын еңеп, дан алған. Батша уны ике мәртәбә тарханлыҡ дәрәжәһенә сығара. Тарихи яҙмаларҙа Алдар батыр­ҙың тыуған йорт-ере итеп Бөрйән районының Ҡана йылғаһы бу­йындағы Алдар (хәҙерге Әтек) ауылы күрһәтелә. Ауылдағы Иҫәнгилдиндар ышаныслы рә­үештә үҙҙәрен батырҙың вариҫтары тип иҫәпләй. Әтек мәктәбе алдына Алдар тархандың бюст-һәйкәле ҡуйылған, музейҙа мәғлүмәттәр тупланған. Әммә баймаҡтар ҙа Алдарҙың сығышын үҙҙәренең ерлегенә бәйләй. Хатта бер йылы Бөрйән – Баймаҡ юлындағы матур ғына аҡланға “Алдар батыр утары” тигән ҙур яҙыу ҙа ҡуйҙылар. Уның рухына арнап йыйын да үткәрҙеләр. Алдар батырҙың туғыҙ утары булған, тигән имеш-мимештәр ҙә бар. Бынан сығып йәнә фекер йөрөтһәң, шәхесте “бүлешеү” кәрәкмәй ҙә һымаҡ, Алдар Иҫәнгилдин (Иҫәкәев) – бөтөн башҡорт халҡының Батырша, Ҡара­һаҡал, Салауаттар тиңендә торған бөйөк улы һәм батыры. Ә батырҙары менән һоҡлана, ғорурлана белгән, уларҙы үҙенеке тип иҫәпләгән халыҡ бер ҡасан да бахыр булмай. {{Врезка | Выравнивание = right | Ширина = 280px | Заголовок = | Содержание = Мәсем – Ирәндек араһы, Нисә икән саҡ(ы)рым?.. Бөрйәндәр* көткәндәр шунда Алдар батыр аттарын. Ике тауҙың ҡуйынында Иркен йөрөгән аттары. Унда-бында һибелгәндер Алдар батыр утары. Ишле булған йылҡылары, Һигеҙ мең булған һаны. Һимеҙ булған йылҡылары, Алыҫтан булған танып. Ҡышын тибенгә аттарҙы Тауҙарға әйҙәгәндәр. Ә йәйгеһен бейәләрҙе Ҡымыҙға бәйләгәндәр. Иҫәнгилдин булған Алдар, Иҫәкәй ҙә тигәндәр. Дошмандары таптырғанда, Эҙ йәшерә белгәндәр. Ирәндек – Баймаҡ яғында, Ә сал Мәсем – Бөрйәндә. Был тауҙарҙа донъя йәме, Был тауҙар барса йәмдә. Бөрйән ырыуынан Алдар, Баш эйгән уға халыҡ. Батша ҡулынан алған ул Ике тапҡыр тарханлыҡ. Мәсем – Ирәндек араһы, Әллә күпме саҡ(ы)рым. Ырыуҙаштар көткән унда Алдар батыр аттарын. Көн иткәндәр төбәк биләп, Татыу торған бөрйәндәр. Татыулыҡта илдең ҡото Икәнлекте белгәндәр. Атайсалда** ҡор йыйғандар, Тирә-яҡтан килгәндәр. Беҙҙең олуғ ил ағабыҙ, Алдар батыр тигәндәр. Мәсем, Ирәндек тауҙары Батыр рухын һаҡлайҙыр. Бөрйәндәр ҙә, баймаҡтар ҙа Һүҙемде кире ҡаҡмайҙыр, Һәм ҡыуаныс, һәр ҡайһыһы, Беҙҙең бөйөк шәхес тиеп, Башҡорт улын атайҙыр, Ау, халҡым улын атайҙыр!.. *ырыу ** ете ырыу стелаһы ҡуйылған боронғо ырыуҙар йыйыны яланы | Подпись ='''Мөнир ФӘЙЗУЛЛИН. Бөрйән районы.''' }} ==Батыр ҡайтты иленә== '''''Тамырҙарын юллаған, тарихын белгән, үткәнен онотмаған халыҡ үлемһеҙ, тиҙәр. Раҫтыр. 10 ноябрҙә, райондың 75 йылыҡ юбилейын билдәләр алдынан, Әтек ауылында исеме йырҙарҙа йырланған, легенда-риүәйәттәрҙә данланған, тарихи сығанаҡтарҙа урын алған легендар шәхес - Бөрйән ырыуы батыры Алдар Иҫәкәйевкә һәйкәл асылды.''''' Ирек өсөн яуға күтәрелеп, шул юлда башын һалған Алдар батыр - беҙҙең яҡташыбыҙ, ил ағаһы, ғәйрәтле уҙаман, ҡурҡыу бөлмәҫ яугир. Ул - XVII быуат аҙаҡтарында Рәсәйҙең именлеген яҡлап Ҡырым һәм Азов походтарында ҡатнашҡан яугир. Шул яуҙарҙағы батырлыҡтары әсен Петр I батшаның үҙ ҡулынан бүләк - алтын ҡынлы ҡылыс һәм ярлыҡ-грамота, тарханлыҡ дәрәжәһе алған, маҡ­тау һүҙҙәрен ишеткән олуғ шәхес. Тарих үҙе шаһит: урыҫ-төрөк һуғышының хәл иткес бер мәлендә 70 меңдән ашыу ғәскәр араһынан рус ғәскәренең намыҫын яҡлау нәҡ уға төшә - черкес батыры менән хәнйәр алышында еңеп сыға. Рәсәй алдында дан-шөһрәт ҡаҙанған да, рус батша­лығы халыҡты рәхимһеҙ иҙә, ҡыҫа башлағас, батшаларға ҡаршы халыҡ­ты яуға күтәргән дә ажар башлыҡ, их­тилал етәксеһе ул Алдар Иҫәкәйев. Ҡаҙағстанды Рәсәйгә ҡушыуҙа илгә ҙур хеҙмәт күрһәтеүсе дипломат, илсе, күп телдәр белеүсе Алдар, Рәсәй ал­дында ниндәй генә дәрәжәләр, абруй­ҙар ҡаҙанһа ла, урыҫ батшалығы та­рафынан яусыллығы өсөн дарға аҫып үлтерелгән башҡорт балаһы. Эйе, тарих сөңгөлдәренән тарихы, биографияһы сала-сарпы беҙгә килеп еткән яҡташыбыҙ Алдар Иҫәкәйевкә Әтек ауылында һәйкәл асылыу - уның икенсегә донъяға тыуыуы, үлемһеҙле­генә һәйкәл. Һәйкәлдәр - тереләр өсөн, ти халыҡ. Ырыу ба­тырҙарына һәйкәл асып, үҙҙәренә, үҙ халҡына һәйкәл ҡуйҙы әтектәр. ''Ошо матур сарала рес­публиканың киң билдәле шәхестәре - академиктар: бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтай башҡарма коми­теты рәйесе Ә. М. Сөләймәнов, яҙыусы, ғалим Ғ. Б. Хөсәйенов, шағир, республиканың С. Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Хәсән Назар, район хаки­миәте башлығы И. Ф. Зарипов, район Советы рәйесе Ю. Х. Манапов, район мәғариф бүлеге мөдире Р. М. Хәсәнов, райондың зыялылары ,ауылы халҡы һ. б. ҡатнашты.'' Һәйкәл асыу тантанаһында '''район ха­кимиәте башлығы И. Ф. Зарипов''' былай тине: «Үҙебеҙҙең төбәктән ошондай данлыҡлы шәхес сығыуы менән беҙ хаҡ­лы рәүештә ғорурлана алабыҙ. Киләсәктә Алдар батырҙың биография­һын тулыландырыу буйынса бик күп эштәр эшләнер. Әле бөҙ тарихыбыҙҙы бар тәрәнлегендә белеп бөтмәйбеҙ. '''М. Ғ. Муллағолов''' тарафынан райондың күренекле шәхестәренә таҡтаташ ҡуйыу, уларҙың исемдәрен мәңгеләштереү, тәбиғәт һәйкәлдәрен донъяға танытыу буйынса маҡсатлы, киң күләмле эш алып барыла. Әтектә бөгөн Бөрйән ба­тырына һәйкәл асылыу районыбыҙ ой­ошторолоуға 75 йыл тулыуға арналған саралар рамкаһында бара икән - был икеләтә байрам, ҡыуаныс, һеҙҙең ба­рығыҙҙы ла ошо айҡанлы ҡотлап, оҙон ғүмер, һаулыҡ, ғаилә именлеге тел­әйем". Артабан һүҙҙе М. Ғ. Муллағолов алды: «Кеше өс нәмәгә табынырға тейеш: үткәненә, бөгөнөнә, киләсәгенә, ти БР халыҡ шағиры Рауил Бикба­ев. Мин тарих менән даими ҡыҙыҡһынам, ололар менән аралашам, уларҙың хәтирә­ләрен тыңлайым. 1970-1971 йылдарҙа Әтеккә килдем. Ул осорҙа ауылдың йөҙйәшәре Йомағужа хәлфә иҫөн ине. Иҫәнғазынан Иҫәнғазин Вәли ағайҙан күп нәмә яҙып ал­дым. Ҡыҫҡаһы, ауыл миңә күп нәмә бирҙе. Шул дәүерҙә үк мин данлыҡлы шәхестәр төйәгенә килеп юлыҡҡаныма төшөндөм - уҡыусыларым менән экспедицияларға сыҡтым. Маҡсат - райондың бөткән ауылдарын барлау, тарихын өйрәнеү ине. Күп информаторҙар менән ос­раштыҡ. Ваҡыт үтеү менән эҙәрмәнлек эштәре үҙ һөҙөмтәһен бирҙе: Бабсаҡ бей ҡәберенә, атаҡлы әүлиә, хәҙрәт ҡәберҙәренә таҡта­таш, таштар ҡуйылды. Бый­ылғы йыл да уңышлы булды: Исламбайҙа - Шәүәли мул­лаға, Монасипта- Сабирйән сәсәндең остаҙы Хәйрулла Ишмырҙин, Мансур хәлфә Рахманғоловтың иҫтәлеген мәңгеләштерҙек. Минең хыял - ошондай тарихи урында­рҙың комплексын, ансамблен төҙөү. Сөнки районыбыҙ ҡомартҡылар төбәге, эпостар үҙәге. Һәйкәлде асыуҙа ҡатнашҡан иптәштәргә рәхмәт. Рәхмәттең иң ҙуры - Ирек Фәсхетдин улына. Ошо мәсьәләләр буйынса уға күпме индем - бер ваҡытта ла күңелем ҡырылып сыҡманы, рухым күтәрелеп, яңынан-яңы эштәргә дәртләнеп сыҡ­тым». '''Ғ. Б. Хөсәйенов''': «Фән, дин эштәре буйынса республика­ның 450-ләп ауылын урап сыҡтым. Бөрйәнгә икенсегә килеүем. Бөгөн оло ваҡиға. Алдар батыр - бөйөк шәхес. Элек идеология шәхестәрҙе күтәрергә рөхсәт бирмәй ине. Башҡорт халҡының дан­лыҡлы ахун, тархан, бейҙәре, яу башлыҡтары булған. Үҙ шәхестәребеҙҙе күтәреү өҫтөндө һуңғы 10-15 йылда дәррәү эшләйбеҙ. Алдар ба­тыр Иҫәкәйев тураһында «Алдар батыр ҡиссаһы» тигән китап яҙҙым. Алдар менән һеҙ, бөрйәндәр, генә түгел, республика, хатта то­тош Рәсәй ғорурланырға хаҡлы. Уның Рәсәй алдын­дағы хеҙмәттәре, дипломатик роле иҫ киткес. Әтектә йә рай­онда уның музейын да асып ебәргәндә бик шәп булыр ине», - тип, Әтек мәктәбенә үҙенең китаптарын тапшы­рҙы. '''Ә. М. Сөләймәнов''', әтектә­рҙе оло байрам айҡанлы ҡотлап, былай тине: «Һаумыһығыҙ, Алдар баты­рҙың нәҫелдәре! Беҙ уҡыған дәүерҙә геройҙар әллә ҡайҙа, ситтә, йәшәй торған шәхестәр тип күңелебеҙгә һеңдергәндәр, баҡтиһәң, беҙ уларҙың вариҫтары икән. Беҙгә тарихты «башҡорт» һүҙенең «б» хәрефе лә инмәгән кимәлдә өйрәттеләр. Бөгөн икенселәйерәк. Беҙ - күренекле кешел­әрҙең заты. Уларҙың исемд­әренә тап төшөрмәй йәшәргә тейешбеҙ. Башҡорт - ер ху­жаһы, тигән һүҙ. Ғорурланыр маркабыҙ бар. Районда яҙғыһын тарих өйрәнеү буй­ынса кәңәшмә үтте. Гел әйтеп йөрөйөм: аҡса - үҙебеҙҙең аяҡ аҫтында ғына. Әллә ҡайҙан ҡиммәтле әйберҙәр алды­рып, һәйкәл эшләтәһе түгел, үҙебеҙҙең ташты алдың -һәйкәл һалдың -тарих мәңге­ләштерелә. Этнотуризмды үҫтереү ҙә - аҡса сығанағы. Көнбайыш шулай аҡса эшләй. Беҙҙә тарихы, йыры, легендаһы булмаған бер ағас та, бер таш та юҡ. Бөрйәндәр, матур эш баш­лағанһығыҙ. Данлыҡлы кеше­ләребеҙҙең эҙҙәрен мәңгел­әштереп барайыҡ, беҙгә килгән кеше Бөрйәнде асыҡ китап итеп күрһен". '''Х. М. Назаров''': «Мин дә һеҙгә, ҡәҙерле яҡташтар, тип әйтә алам. Сөнки матбуғат, әҙәбиәт донъяһына мине Бөрйән осорҙо. Рәхмәт хисе, һүҙе менән иҫтә тотам бәрәкәтле, изге Бөрйән ерен. Азатлыҡ рухын, рух азатлы­ғын Салауат Юлаевтарға тиклем Алдарҙар һаҡлаған. Хәтеребеҙҙе, үткәнебеҙҙе онотмаһаҡ, киләсәгебеҙ өмөтлө булыр. Ватан өсөн үлә беләбеҙ беҙ, уның өсөн йәшәй ҙә белер кәрәк», - тине үҙенең ялҡынлы сығышында. Районыбыҙҙың билдәле рәссамы '''Рәмил Иманғолов''' мәктәп музейына Алдар Иҫәкәйевтең портреты төшөрөлгән картина бүләк итте. Әтек мәктәбе уҡыусы­ларының әҙәби-музыкаль монтажы, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Сөләймәнова Рәшиҙә Ғиләж ҡыҙының үҙе сығарған ҡобай­ырын башҡарыуы, хеҙмәт ве­тераны Күжәбаев Кәбир ағайҙың, Алдар батыр тоҡо­монан булған Рәмил Иҫән­гилдиндең улдары менән сығышы барыһының күңе­ленә хуш килде. Һәйкәл асыу тантанаһынан һуң ҡунаҡтар мәктәп музей­ына сәйәхәт ҡылды. Эйе, теләк булғанда үҙ көсөбөҙ менән тау аҡтарыр рәтебеҙ бар икәненә инанды­рҙы ҡайһы бер яҡташтары­быҙ. Һәйкәлдең бюсын, йәғни скульптура һәм барельефын Байназар мәктәбе уҡытыу­сыһы '''Ильяс Мәхмүтдин улы Муллағолов''' эшләһә, поста­ментын Әтек мәктәбенең тех­ник хеҙмәткәрҙәре Ҡолмәнбәтов Ривал, Рәфистәр, Дау­ытов Зәкир, Мәзитов Айытҡ­ол, Иҫәнгилдин Рәмилдәр эшләгән, ә ташҡа соҡоп яҙыу эштәрен '''М. Н. Грецу''' башҡар­ған. Мәктәп директоры '''Нурет­дин Бәҙретдин улы Әбүбәкиров'''тың да хеҙмәте баһалап бөткөһөҙ был изге эште еренә еткереп атҡарыуҙа, тинеләр сығыш яһаусылар. Ана шулай, һүҙ менән түгел, эш менән тарихта үҙ эҙен ҡалдырҙы, тарихҡа үҙ ҡултамғаһын ҡуйҙы әтектәр, райондың ерем-һыуым тип янып көйөүсе энтузиастары. Беҙ иһә был изге эштең дау­амлы булыуын теләйек. '''А. ҒАРИФУЛЛИНА.'''''"Таң" гәзите хәбәрсеһе, журналист, шағир.Башҡортостан яҙыусылар союзы ағзаһы.'' == Һылтанмалар == * [http://atikovo2010.wmsite.ru/aldar-batyr] * [http://atikovo2010.wmsite.ru/ja-aldar-isekeev/] * [https://vk.com/id272619638?z=video-76096781_170786520%2Fcf84fb03ff07b8b9e0%2Fpl_wall_272619638] [[Category:Бөрйән районы]] aoekovwwn4pt93mgaix9z5ekegahn8s 3 4182 17340 2017-10-09T18:55:58Z Meno25 61 talk 17340 wikitext text/x-wiki Please leave messages at [[en:User talk:Meno25]]. 3q2l91ok1d3l9wavvtmiq6ao6h5326r 14 4183 17342 2017-10-09T19:32:34Z Dcljr 283 book category created -- I don't know the best parent category for this, so using the original category from [[Балалар өсөн буяу китабы]] 17342 wikitext text/x-wiki [[Балалар өсөн буяу китабы]] [[Категория:Башҡортса]] b9fxw5dxgpkzqmoee9r0p30w8t4ggo5 14 4184 17380 2017-10-09T20:09:55Z Dcljr 283 book category created 17380 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фән]] pjymh50sabubxckh3ko24vjnn2we2ns 14 4185 17454 2017-10-11T05:52:11Z Dcljr 283 category created 17454 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр]] 41c2rpc3c28hjwzmo9eitfqgy55r7fb 0 4186 17508 17507 2017-10-12T14:32:20Z Һәҙиә 403 /* Доға - мосолмандың изге ҡоралы */ 17508 wikitext text/x-wiki '''Доға ҡылыу тәртибе''' ''«Миңә өндәшегеҙ, һәм Мин һеҙгә яуап бирермен», - тигән Аллаһы Тәғәлә.'' ==Нимә ул доға?== '''Доға''' ул мосолмандың Аллаһы Тәғәләгә нимәлер һорап, йә нимәгәлер өмөт итеп өндәшеүе генә түгел, доға – ул ғибәҙәт. Һәм Аллаһы Тәғәлә доға ҡылған кешегә яуап биреп кенә ҡалмай, ә доға ҡылғаны өсөн уға әжер-сауаптарын да яҙасаҡ, иншәллаһ. Был ғибәҙәт төрө кешенән мотлаҡ тәһәрәтле булыу, айырым ниндәйҙер ваҡытты көтөү, махсус ниндәйҙер урынға барыу кеүек шарттар талап итмәй. Әгәр белмәйһегеҙ һәм мәғәнәләрен аңламайһығыҙ икән, доғаны ғәрәп транскрипцияһында уҡыу ҙа мотлаҡ түгел, үҙегеҙгә яҡын телдә өндәшегеҙ. Иң мөһиме, доғаларығыҙҙа ихлас булығыҙ. Берәй эш эшләп йөрөйһөгөҙмө, әллә ял итеп ултыраһығыҙмы, иртәме ул, кисме, яңы йоҡонан торҙоғоҙмо, әллә саҡ йоҡларға ятырға йыйынаһығыҙмы – һәр ваҡытта ла, Аллаһҡа мөрәжәғәт итә алаһығыҙ. Уйлап ҡарағыҙ, ошо мөмкинлек үҙе генә лә бит беҙгә ҡарата күрһәтелгән оло йомартлыҡ билдәһе. Аллаһы Тәғәлә кешеләрҙең ҡасан, нисек, нимә эшләп йөрөгәнен һәр саҡ күреп, белеп тора. Һәм үҙ ҡолдарының нимә һорағанын, нимә теләгәнен дә Ул яҡшы аңлай. Мөхәммәт пәйғәмбәр (саллаллаһү ғаләйһи үә сәлләм) әйтеп ҡалдырғанса: «Доға ҡылыусы кеше мотлаҡ өс нәмәнең береһенә лайыҡ буласаҡ: йә уның доғаһы шунда уҡ ҡабул булыр, йә шул доға ҡылғаны өсөн уның берәй гонаһтары ғәфү ителер, йә ошо ғибәҙәте өсөн Ҡиәмәт көнөндә әжерен алыр, иншәллаһ». Аллаһы Тәғәлә, әлбиттә, Үҙенең ҡолдарына тик яҡшылыҡ ҡына теләй. Һәм Үҙ ҡолдарының ниндәй доғаһын ҡабул итергә, ә ниндәйен Ҡиәмәт көнөнә әжер итеп ҡалдырырға Ул Үҙе бик яҡшы белә. Шуға күрә лә, ниндәйҙер конкрет берәй нәмә тураһында һорап-һорап та, ул барыбер тормошҡа ашмаһа, борсолоп-ҡайғырып ултырмағыҙ: доғағыҙ ҙа һораған нәмәләрҙең бойомға ашмауы бары үҙегеҙ өсөн файҙаға ғыналыр. Етмәһә, кеше ҡай саҡ әллә ҡайҙа шул тиклем ныҡ ашыҡҡан була – күпмелер ваҡыт ҡына доға ҡылып, һорап йөрөй ҙә, тиҙ арала ғына бер ниндәй ҙә үҙгәрештәр күренмәһә, доғаларын ташлайҙар, өмөттәрен юғалталар. Мөхәммәт пәйғәмбәр (саллаллаһү ғаләйһи үә сәлләм) әйткән: «Һеҙҙең һәр кемегеҙгә яуап бирелер, тик һеҙ, ашығып: «Мин һораным, әммә миңә яуап булманы», - тип һөйләнә башламаһағыҙ…». Доға ҡылыусы бер ваҡытта ла өмөтөн юғалтмаҫҡа тейеш, өмөт юғалтыуы уның ихласлығы һәм иманы кимәле түбән булыуын күрһәтә. Аллаһы Тәғәлә, һәр мосолмандың доғаһына яуап бирермен, тигән. ==Доғалары мотлаҡ ҡабул булған кешеләр== '''Шулай ҙа, хәҙистәрҙә доғалары мотлаҡ ҡабул булған кешеләр айырым телгә алына, улар:''' *сирле кешенең доғаһы; *ҡарт, ауырыу кешенеке; *үҙ мосолман туғаны өсөн һораусы кешенеке; *ураҙалағы кешенең доғаһы; *әҙел хаким доғаһы; *ата-әсәнең үҙ балалары өсөн ҡылған доғалары; *яҡшы эштәр эшләп йөрөгән кешенең доғаһы; *ҡунаҡ кешенең йорт хужаһы өсөн ҡылған доғаһы; *юлда булған кешенеке; *кәмһетелгән, ситләтелгән кешенең доғаһы; *бала табыусы ҡатындың доғаһы; *хаж мәлендә ҡылынған доға; *йыһат алып барған кешенең доғаһы, ул өйөнә әйләнеп ҡайтҡанынса. ==Ҡылған доғалар бигерәк тә көслө булған айырым ваҡыттар== '''Шулай уҡ, ҡылған доғалар бигерәк тә көслө булған айырым ваҡыттар ҙа билдәле:''' *аҙан ҡысҡырылған ваҡытта; аҙан менән ҡәмәт араһында; *ямғыр (йә ҡар) яуған ваҡытта; Мәккә ҡалаһында Ҡәғбәтулла күренгәндә; *Ҡәғбәтулланың ҡара ташы алдында; *Ғәрәфәт тауында торғанда; *дини байрам (Ураҙа ғәйете, Ҡорбан ғәйете) төндәрендә; *йома төндәрендә; *ураҙа тотҡанда (бигерәк тә сәхәр ҡылғанда һәм ауыҙ асҡанда); *йыһат майҙанында һуғышҡанда; *намаҙ уҡығанда; *намаҙҙа сәждә ҡылғанда. '''Мөһим иҫкәрмә:''' харам йә шикле ризыҡ ашағандан һуң (алкоголь, Ислам ҡанундары буйынса һуйылмаған мал ите һ.б.), йәки һеҙгә күрәҙәлек иткәндәрен тыңлағандан һуң, 40 көн буйына бер доғағыҙ ҙа ҡабул ителмәй. ==Доға ҡылыу тәртибе== Сөннәт буйынса, доға ҡылырҙан алда иң тәүҙә тәһәрәтләнеп алыу яҡшы. Йөҙөгөҙ менән иһә Ҡибла яғына ҡарай боролоғоҙ. Шулай уҡ, сөннәт буйынса доға ҡылғанда, иң тәүҙә Аллаһы Тәғәләнән һеҙҙе ярлыҡауын, гонаһтырығыҙҙы ғәфү итеүен һорағыҙ. Аҙаҡ иһә Аллаһы Тәғәләгә маҡтау һәм шөкөр һүҙҙәре әйтелә, Уның бөйөк һәм матур исемдәре һанап кителә (иҫегеҙгә төшкән тиклем), шунан һуң һөйөклө пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт (саллаллаһү ғаләйһи үә сәлләм) өсөн доға уҡыйҙар һәм аҙаҡ ҡына – үҙегеҙ өсөн. Доғаларҙы ихлас итеп, бар йөрәктән, уларҙың ҡабул булырына ышанып ҡылығыҙ, һәм Аллаһы Тәғәлә уларҙы ҡабул итер, иншәллаһ. Был донъя өсөн генә һорамағыҙ, күберәк теге донъя өсөн дә һорағыҙ. Аллаһ Ҡөръәндә әйтә бит: «Миңә доға ҡылығыҙ, һәм Мин һеҙгә яуап бирермен. Миңә ҡоллоҡ ҡылыуҙан тәкәбберләнгән кешеләр – улар мәсхәрәле хәлдә Йәһәннәмгә инер!» («Ярлыҡаусы» сүрәһе, 40:60). Пәйғәмбәр (саллаллаһү ғаләйһи үә сәлләм) әйткән: «Доға – әле булмаған нәмәләрҙән дә һәм инде булып үткән нәмәләрҙән дә файҙалы. Доғалар ҡылығыҙ, әй, Аллаһ ҡолдары!» - тип. Һәм Аллаһ беҙҙең доғаларға яуап бирһен, Аллаһ – Рәхимле, Ғәфү итеүсе, Ризыҡ өләшеүсе, Бәрәкәт биреүсе! ==Төндөң өсөнсө өлөшө== '''ҺОРАУ.''' Төндөң һуңғы өсөнсө өлөшө тураһында бик матур хәҙис бар. Ә төндөң һуңғы өсөнсө өлөшө башланғанын нисек белергә? '''ЯУАП'''.Төн түбәндәгесә өс өлөшкә бүленә: аҡшам (мәғриб) намаҙының ваҡыты ингәндән алып иртәнге намаҙ (фаджр) ваҡыты ингәнгә тиклемге арауыҡты бер тигеҙ өс өлөшкә бүләбеҙ. ==Доғалар ниңә ҡабул булмай == Ибраһим бин Әхмәдтән رحم الله кешеләр һорағандар: - Эй, Ибраһим! Ни өсөн беҙ Аллаһы Тәғәләгә ҡылған доғаларыбыҙға яуап килмәй, - тип. Ә ул: . ¬ - Сөнки ун әйбер арҡаһында һеҙҙең йөрәктәрегеҙ үлгән, - тип яуап бирә - Улар ниндәй, - тип һорағастар ул: - Һеҙ Аллаһы Тәғәлә тураһында белдегеҙ, әммә Уға буйһонманығыҙ, һеҙ Аллаһтың пәйғәмбәре тураһында белдегеҙ, әммә уның Сөннәтенә эйәрмәнегеҙ, һеҙ Ҡөръән китабы менән танышһығыҙ, әммә эштәрегеҙҙә уның ҡанундары менән хәл итмәйһеге, һеҙ Аллаһы Тәғәләнең ниғмәттәрен ҡулланаһығыҙ, әммә улар өсөн шөкөр ҡылмайһығыҙ, һеҙ ожмах тураһында белдегеҙ, әммә уға тырышмайһығыҙ, һеҙ тамуҡ уты тураһында белдегеҙ, әммә унан ҡасырға теләмәйһегеҙ, һеҙ шайтан тураһында белдегеҙ, әммә уның менән көрәшә торған урынға һеҙ уның менән ризалаштығыҙ, һеҙ үлем тураһында белдегеҙ, әммә уға әҙерләнмәйһегеҙ, һеҙ үлгәндәрегеҙҙе ерләйһегеҙ, әммә бынан бер ниндәй ҙә нәсихәт алманығыҙ, һеҙ йоҡоғоҙҙан уянғас кешеләрҙең етешһеҙлектәрен тикшерергә тотондоғоҙ, ә үҙегеҙҙең етешһеҙлектәрегеҙ өҫтөндә эшләмәйһегеҙ. ==Доға - мосолмандың изге ҡоралы== Уны беҙ Аллаһы Тәғәләнең ризалығын алыр өсөн, гонаһтарыбыҙҙың ғәфү ителеүен һорап, ниндәйҙер теләктәр теләгәндә уҡыйбыҙ. Бәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт тә, үҙенең бөтә гонаһы ғәфү ителгән хәлдә лә, доға ҡылыуҙан туҡтамаған. Доғаның файҙаһы булмаһа, Раббыбыҙ беҙгә уны әмер итеп бойормаҫ, бәйғәмбәребеҙ васыят итмәҫ ине. Танылған яҙыусы А. Жарәл "Доға" исемле бер китабында былай тип яҙа: "Доға үҙенең әһәмиәтенән сығып, рух үә тәнгә тәьҫир итә. Доғаның тәьҫир көсөн белеү ауыр түгел. Уның әһәмиәтен белмәйсә, аңһыҙ рәүештә уҡығанда ла, ул кешегә ыңғай йоғонто яһай, изгелек үә әхлаҡ тойғоларын арттыра. Шуныһы иҫбат ителгән: фекер һәм зиһен үҫештәре бер дәрәжәлә булған кешеләрҙең холоҡ һәм әхлаҡ дәрәжәләре доға ҡылыусыларҙа доға ҡылмаусыларға ҡарағанда шаҡтай юғары була. Доғаның тәьҫире, уны йыш-йыш ҡабатлап торғанда тағын да арта, доға рухи тыныслыҡка ирештерә. Әҙәм балаһы фәҡирлеккә, яла яғыусыға, ҡайғы-хәсрәткә сабыр булыр өсөн көс табыр. Доға үлем-китем, сир, ғазапҡа тарығанда ҙур таяныс". Мохтаж булған нәмәне Аллаһтан һорау зарур. Доға әҙәм балаһының үҙен Аллаһҡа яҡынлаштырыу өсөн эшләнгән бер ғибәҙәте. Раббыбыҙға изге ғәмәл ҡылған кеше, рухын насар¬лыҡтарҙан паклап, башҡа кешеләр хаҡында яҡшы уйҙар уй¬лар, иманын нығытыр, яуызлыҡ ҡылыуҙан азат булыр. Аллаһы Тәғәләнең барлығына ышанған, юғары хистәргә эйә булған аҡыллы кешеләр, бер кем дә булмаған тыныс ҡына бер ерҙә, ҡулдарын һәм күңелдәрен бөйөк Раббыбыҙға асып, бөтөн ҡайғы-хәсрәттәрен уға һөйләрҙәр һәм бары тик Унан ғына ярҙам һорарҙар. Был доғалар, ялбарыу Аллаһ һәм уның ҡоло араһында ғына ҡалған бер серҙер. *Яңғыҙ һәм сараһыҙ ҡалған кеше ҡайғыларын Аллаһы Тәғәләгә белдергәндән һуң, күңеле бушар, йәне шатланыр, ҡараңғылыҡ һәм томан эсендә ҡалған йәне яҡтырыр, күңеле тыныслыҡ һәм бәхет менән тулыр. *Доға ҡылған кеше Аллаһҡа ялбара-ялбара Уның яратҡан бер ҡоло хәленә инер. *Саҙаҡа биреү, изгелек эшләү ҡылған доғаларҙың ҡабул булыуына сәбәп була. Күңелендә Раббыбыҙға ышаныс булған кеше рәхәт ваҡыттарында доға ҡылһа, Аллаһы *Тәғәлә ҡайғылы һәм ауыр ваҡыттарында уға ярҙам ҡулы һуҙыр. Ҡайһы берҙә шундай хәлдәр ҙә була. Юл ҡазаһына эләгеп, тимер тауы хәленә ингән автомобиль һәм автобус эсенән бер ере лә имгәнмәгән кешеләр сыға. Бер ҡараһаң, ауыр һәләкәттән тере ҡалыусыларҙың булыуы мөмкин дә түгел. Ләкин бындай ҡазанан иҫән-имен ҡалыуҙа ҡайһы бер изге эштәрҙең, даими уҡыған доғаларҙың сәбәпсе булыуын кем инҡар итә ала? Аллаһтың рәхмәте үә бәрәкәте доға ҡылған кешегә генә яҡын булыр. Доға, ҡабул булһа ла, булмаһа ла, сауап килтерер. Бәйғәмбәребеҙҙең бер хәҙисендә: "Ҡол доға ҡылыр, әгәр доғаһы ҡабул булмаһа, уның урынына бер сауап яҙылыр", - тиелә. Доғаның ҡабул буласағына ысын күңелдән ышанырға, тырышлыҡ һалырға кәрәк ("Доға ҡыл һәм хәрәкәт ит"). Әммә харам ризыҡ ашаусының ғибәҙәте ҡабул булмаҫ. '''ЙӘШЛЕК №32, 18 март 2008 йыл'' [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] 7w0j3fkix2dm3370gwhpi7walylsjk7 14 4187 17556 17511 2017-10-13T00:23:27Z Dcljr 283 + sortkey 17556 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Христиан дине]] 6pjftsgqvkr2r78vclw0ztrc414pqud 14 4188 17555 2017-10-13T00:22:51Z Dcljr 283 new book category 17555 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Хоҡуҡ]] a669nq9z4z6hs1ptwtawpgm8wwxs1gf 14 4189 17599 2017-10-13T00:33:25Z Dcljr 283 new category for existing book 17599 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Химия]] t1z5lbztdmadd15yolnorsd5bzdinm7 14 4190 17643 2017-10-13T01:02:07Z Dcljr 283 new category for existing book 17643 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Астрономия]] hfpy39phnu89md8e1xznc6125kuw5n0 14 4191 17644 2017-10-13T01:02:34Z Dcljr 283 new category for existing book 17644 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Тарих]] jfm9vzees703f1ptpjizpgc0www9ey0 14 4192 17645 2017-10-13T01:02:44Z Dcljr 283 new category for existing book 17645 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Медицина]] jptzqo0r85aav88ocistzblki2t5bzz 14 4193 17646 2017-10-13T01:02:49Z Dcljr 283 new category for existing book 17646 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Тарихи шәхестәр]] 38mlqlebe1pd3m6c5r0v6g3ncexs51y 14 4194 17647 2017-10-13T01:02:54Z Dcljr 283 new category for existing book 17647 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Математика]] fxen250qxceh4j6tz2n4t6da2np4dnh 14 4195 17648 2017-10-13T01:02:58Z Dcljr 283 new category for existing book 17648 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Йәмғиәт]] r2957p71oon8u91354i5qufx35ldimf 14 4196 17649 2017-10-13T01:03:23Z Dcljr 283 new category for existing book 17649 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Иҡтисад]] 1i71baua8dryo8q6oxeh7k3pxt4gc4h 14 4197 17650 2017-10-13T01:03:28Z Dcljr 283 new category for existing book 17650 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Ислам]] tpml5htxpgqevydc4dem43pqdlefwm1 14 4198 17651 2017-10-13T01:03:32Z Dcljr 283 new category for existing book 17651 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Физика]] 463k7m50ycl51lv5b1tgmskdeeqk4hv 14 4199 17652 2017-10-13T01:03:36Z Dcljr 283 new category for existing book 17652 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Зоология]] 63iwo68v1tw28kocg2ijutiqw5f3817 14 4200 17653 2017-10-13T01:03:41Z Dcljr 283 new category for existing book 17653 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Географик атамалар (донъя)]] mmpyi51y87rgte3trg5hqyxqrvvihae 14 4201 17654 2017-10-13T01:03:45Z Dcljr 283 new category for existing book 17654 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Ауыл хужалығы]] kdr4rp614w194qn8ankr75vjvzrf5o5 14 4202 17655 2017-10-13T01:03:49Z Dcljr 283 new category for existing book 17655 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Географик атамалар (Башҡортостан, Рәсәй)]] m9fqcekiub97oudq4i959rx4a7o6kfe 14 4203 17656 2017-10-13T01:03:54Z Dcljr 283 new category for existing book 17656 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр|Биология]] bgonuprt27ybk5iun9yt3jnn88y0jm9 0 4204 19737 19734 2018-12-18T15:32:48Z Alfiya55 389 19737 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Звук (фонетика) — өн; шум — шау, голос — тауыш. * Звукообразование — өнъяһалыш * Значение — мәғәнә, смысл — эстәлек (лингвистикала) [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 4e628fgsx30sfnloguh36r01gcfzm50 0 4205 18201 2017-10-13T18:32:40Z Dcljr 283 "missing" page created 18201 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4206 18202 2017-10-13T18:32:42Z Dcljr 283 "missing" page created 18202 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4207 18203 2017-10-13T18:32:43Z Dcljr 283 "missing" page created 18203 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4208 18204 2017-10-13T18:32:44Z Dcljr 283 "missing" page created 18204 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4209 18205 2017-10-13T18:32:45Z Dcljr 283 "missing" page created 18205 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4210 18206 2017-10-13T18:32:46Z Dcljr 283 "missing" page created 18206 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4211 18207 2017-10-13T18:32:47Z Dcljr 283 "missing" page created 18207 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4212 18208 2017-10-13T18:32:49Z Dcljr 283 "missing" page created 18208 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4213 18209 2017-10-13T18:32:50Z Dcljr 283 "missing" page created 18209 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4214 18210 2017-10-13T18:32:52Z Dcljr 283 "missing" page created 18210 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4215 18211 2017-10-13T18:32:53Z Dcljr 283 "missing" page created 18211 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4216 19735 18212 2018-12-18T15:16:08Z Alfiya55 389 19735 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * Шум (фонетика) - шау (голос - тауыш) [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] 6r380cpnbeonjopysrpfwb1qgjcmp52 0 4217 18213 2017-10-13T18:32:56Z Dcljr 283 "missing" page created 18213 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4218 18214 2017-10-13T18:32:57Z Dcljr 283 "missing" page created 18214 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4219 18215 2017-10-13T18:32:58Z Dcljr 283 "missing" page created 18215 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4220 18216 2017-10-13T18:32:59Z Dcljr 283 "missing" page created 18216 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4221 18217 2017-10-13T18:33:01Z Dcljr 283 "missing" page created 18217 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4222 18218 2017-10-13T18:33:02Z Dcljr 283 "missing" page created 18218 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4223 18219 2017-10-13T18:33:05Z Dcljr 283 "missing" page created 18219 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 0 4224 18220 2017-10-13T18:33:06Z Dcljr 283 "missing" page created 18220 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Йәмғиәт}} * … [[Категория:Һүҙлектәр: Йәмғиәт]] lbmqrpupkqfw7f0hgib6w6cbinn0gev 14 4225 18290 18266 2017-10-13T19:56:54Z Dcljr 283 doesn't contain individual pages now… 18290 wikitext text/x-wiki * '''ba:''' (Please add an explanation of this category written in Bashkir.) * '''en:''' This is the "root" category for this wiki's entire category structure. It should not be placed into any "parent" category. This should contain only other categories, not individual pages. Please help move any non-category pages listed below into other categories. * '''ru:''' Это корневая категория для всех остальных категорий. (…) 00wo1acf3wm9gxoqwxoism3m2s49pev 14 4226 18288 18268 2017-10-13T19:44:32Z Dcljr 283 expand a bit 18288 wikitext text/x-wiki * '''ba:''' (Please add an explanation written in Bashkir.) * '''en:''' This category (and its subcategories) should contain all of our book content. [[Категория:Категориялар]] mfnt2ehhbe6qe23qezogqcxcfmu4i3r 14 4227 18281 2017-10-13T19:33:10Z Dcljr 283 category created, based on discussion at [[Викидәреслек:Берләшмә ҡоро#Categories]] 18281 wikitext text/x-wiki * '''ba:''' (Please add an explanation written in Bashkir.) * '''en:''' This category is for "help" pages, not book content. [[Категория:Категориялар]] ss1idg842hoe9vs3v8lrk3iz7r4jiv8 14 4228 18287 18282 2017-10-13T19:43:55Z Dcljr 283 expand a bit 18287 wikitext text/x-wiki * '''ba:''' (Please add an explanation written in Bashkir.) * '''en:''' This category is for subcategories and pages related to Wikibooks administration and maintenance. [[Категория:Категориялар]] o8yv0r3h9uv29ay5pgysrkaozowiyvm 14 4229 18285 2017-10-13T19:38:31Z Dcljr 283 category created, based on discussion at [[Викидәреслек:Берләшмә ҡоро#Categories]] 18285 wikitext text/x-wiki * '''ba:''' (Please add an explanation written in Bashkir.) * '''en:''' This category is for subcategories and pages related to our users. [[Категория:Категориялар]] muf0lbhpbcalyyban18i20ed1o07oey 10 4230 18306 18305 2017-10-14T07:06:09Z Dcljr 283 oops 18306 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#ifeq: {{#rel2abs: ..}}/doc | {{SUBJECTPAGENAME}} | <div class="toc" style="text-align: center;"> [[:{{#rel2abs: .. | {{SUBJECTPAGENAME}}}}]] · [[:{{SUBJECTPAGENAME}}|Документация]] · [[{{#rel2abs: .. | {{TALKPAGENAME}}}}|Фекер алышыу]] · [[Махсус:Бында һылтанмалар/{{#rel2abs: .. | {{SUBJECTPAGENAME}}}}|Ҡайҙа ҡулланыла?]]<!-- {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{ns:Template}}|({{Параметры шаблона|{{#rel2abs: .. | {{PAGENAME}}}}}})}} --> </div> {{#if:{{{nocat|}}}||[[Категория:Ҡалыптар:Документация|{{PAGENAME}}]]}} }}</includeonly><noinclude> {{doc}} </noinclude> 3luayei0w8dzi4spmaeywdfjm5dlhev 10 4231 18312 18308 2017-10-14T07:33:11Z Dcljr 283 hmm… 18312 wikitext text/x-wiki {{Documentation subpage}} tt3wc3mi17p1zbe7tqylhev8fournvd 0 4232 18652 18610 2017-12-01T13:39:04Z ZUFAr 381 /* What objects are in the Oort Cloud? */ 18652 wikitext text/x-wiki <div style="float:right; border:2px solid #000; width:250px; margin-left:0.2em; padding:0.4em; background-color:#f0f0ff;"> '''Оорт болот''' тураһында факттар * ООрт болото Ҡояштан бик алыҫта урынлашҡан. * Күпселек кометалар ООрта болотонда барлыҡҡа киләләр һәм Ҡояш системаһына төшәләр тигән фараз бар. </div> '''Оорт болото''' — [[Ҡояш системаһы]]ның сигендә урынлашҡан миллиондарса кометаларҙын торған ҡаймалыш. ==Нимә ул Оорт болото?== Ғалимдар, [[Ҡояш системаһы]]н уратып алған боҙ һәм таштарҙан торған бололтҡа оҡшаған объекттар төркөн тип әйтәләр. Был [[Ҡояш системаһы/Кометалар|кометалар\\ болото [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ҡояш]] тирәләй хәрәкәт итә. Ҡометалар бер-береһенән бик алыҫҡа сәселгән булһа ла, улырҙың һаны миллиондарса. Оорт болотондағы кометаларҙың дөйөм массаһы [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|Ер]] массаһынан 100 тапҡыр артыҡ булыуы мөмкин. Атамаһы голланд ғалимы [[wikipedia:Jan_Oort|Ян Оорт]] хөрмәтенә бирелгән, ул был болотто өйрәнеп киң билдәле итте. [[File:Oort_cloud_Sedna_orbit.jpg|thumb|left|350px|This diagram shows about how far away the Oort cloud might be compared to the planets of the Solar System. Start in the upper left frame, then follow the pictures clockwise. Each picture shows a bigger volume of space.]] Кометалар Ҡояш системаһынан үткән саҡта Ҡояш боҙҙо иретә һәм боҫҡа әйләндерә, кометаларҙын ваҡ ҡына туҙан тороп ҡала. Коматалар Ҡояш системаһынан сыҡҡас яңы кометалар барлыҡҡа килә. Шулай булмаһы, яңы [[Ҡояш системаһы/Ҡояш|кометаларҙы]] күрмәҫ инек. Ян Оорт яңы кометалар барлыҡҡа килеүен шулай аңлата. ==Оорт болото ҡайҙа?== Әгәр ҙә Ерҙән Ҡояшҡа тиклем алыҫлыҡты күҙ алдына килтерһә алһығыҙ, Оорт болото кометалары шул алыҫлыҡтан 50 — 100 тапҡыр алыҫыраҡ. Йәғни, Ерҙән Плутонға тиклем алыҫлыҡтан 100 тапҡыр алыҫыраҡ. Был яҡындағы Проксима Центавр йондоҙона тиклем юлдың дүрттән бер өлөшө. Яҡтылыҡҡа Ҡояштан Оорта болотоноң сигәнә еткәнсе йыл йыл кәрәк. ==Оорт болото нисек барлыҡҡа килгән?== Оорт болото объкттары Ҡояш системаһы барлыҡҡа килгән осорҙа Ҡояшҡа яҡынлашҡан. Улар газ гиганттары янынан үткәндә, ул планеталарҙың гравитацияһы объекттарҙы йыраҡ орбиталарға ташлай. Оорта болото объекттары төрлө яҡҡа шар формаһында таратыла, Оорта болото диск түгел. Үтеп барыусы йондоҙҙар объекттарҙы Ҡояштан йырағыраҡҡа тарта. Ҡайһы саҡта йондоҙҙар гравитацияһы объектты кире Ҡояш яғына ебәрә. Урал кометаға әйләнә. ==Оорт болотондағы объекттар== Седна тип аталған объект Оорт болотонда тип фараз ителә (ысынында ул Койпер билбауы менән Оорт болото араһында). Уның диаметры 1180 — 1800 километр. Уның орбитаһы Ерҙән Ҡояшҡа тиклем арауыҡтан 76 — 928 тапҡыр алыҫыраҡ. Седна ерҙәге 11 250 йыл эсендә Ҡояш тирәләй бер әйләнеш яһай. Орбитаның әлеге булған урынында Седна һуңғы мәртәбә үткәндә Ерҙә Боҙлоҡ осоро тамамланыуға барған. Ҡайһы бер ғалимдар Седнаны [[Ҡояш системаһы/Койпер поясы|Койпер билбауында]] тип иҫәпләпләргә тәҡдим итә. [[../Glossary|: Glossary]] [[Категория:Ҡояш системаһы|Оорт болот]] [[de:Wikijunior Sonnensystem/ Oortsche Wolke]] t7834y7fvk8tks1y96dyvknwkdc09np 0 4233 18507 18505 2017-10-31T11:05:11Z Ләйсән 382 18507 wikitext text/x-wiki '''Ҡәҙерле туғандар!''' ''Туған телдең әһәмиәте тураһында кеше уйлап сығарған стандарттар һәм закондар йәһәтенән түгел, ә тәбиғәт ҡанундарына нигеҙләнеп сығыш яһарға булдым. Һәм был сығышымда туған телдең әһәмиәте хаҡында түгел, ә туған телде юғалтыу арҡаһында ниндәй ҡиммәттәрҙән мәхрүм булыуыбыҙға бер аҙ ғына байҡау яһамаҡсымын.'' '''МӘРЙӘМ БУРАҠАЕВА''' Тәбиғәт кешелек донъяһын бар иткән саҡта, һәр кешегә үҙ-үҙен дауалау сараһы бүләк иткән. Ул – йыр-моң. Тәбиғәттең иҫ китмәле мөғжизәһе ул моң. Туған тел моһо, йыр моңо. Кеше үҙ-ара туған телдә аралашып, туған телендә йырлап йәки йыр-моң тыңлап нерв күҙәнәктәрен яйға һала, күңел көсөргәнешлеген йомшарта, тотош булмышын сәләмәтләндерә. ==Уртаҡ тел, уртаҡ моң== Уртаҡ тел, уртаҡ моң – ул йән йылыһы барлыҡҡа килтерә. Ә йән йылыһы милләттәштәрҙе берләштерә. Йән йылыһы ала алмауҙың ни икәнлеген инкубатор ысулы менән бар булған тауыҡтар миҫалында асыҡ күрәбеҙ. Фән һәм техника үҫеше арҡаһында себеш сығарыу өсөн тән йылыһы алыуға өлгәшелгән, әммә йән йылыһы булмағанлыҡтан, ул тауыҡтар үҙҙәре себеш баҫып сығара алмай. Йән йылыһы тартымы булмаған хәлде шәжәрә байрамдарында асыҡ күреп була. Ҡарттар бергә йыйылыша, һөйләшеп һүҙҙәре бөтмәй. Урта йәштәгеләр ярым-йорто туған телдә һөйләшеп, үткәндәрҙе хәтерләп ала. Бөгөн мин сығышымды, башҡорт булараҡ, был трибунан барыбыҙ өсөн дә уртаҡ шатлыҡтан башламаҡсымын. Беҙ бөтөн донъяға ҡымыҙыбыҙ, балыбыҙ, ҡурайыбыҙ менән дан тота инек. Хәҙер милли көрәшебеҙ республикабыҙ сиктәренә сыға башланы, “Урал батыр” эпосы киң билдәлелек яулай. Әйтәһе фекеремдең әрәсәһе шул: беҙҙең бит донъя кимәленә танытаһы, башҡорттар үҙҙәре генә түгел, башҡалар ҙа файҙалана алырлыҡ, башҡа халыҡтарға ла файҙа килтерерлек халыҡ ғилеме, халыҡ һөнәре, халыҡ шөғөлө иҫ китмәле күп. Халҡыбыҙ ғүмере меңәр йылдар менән иҫәпләнә икән, заманында үҙе биләгән ерҙәрҙә үҙе генә йәшәгән икән, тимәк, йәшәү өсөн шарттарҙы ла, көнкүреш ихтыяжын да бер кемдән дә өйрәнмәгән, үҙе бар иткән. Ошо ғилеменең, белеменең, һөнәренең бик аҙы ғына беҙҙең көндәргәсә килеп еткән һәм шуларҙы ныҡлы өйрәнеп, фән кимәленә күтәреп, донъяға танытырлыҡ рухи һәм матди хазинабыҙ бихисап әле. ==Халыҡ ғилеме== Башҡа халыҡтар күптән инде халыҡ ғилемен фән кимәленә күтәрә. Мәҫәлән, ҡытайҙар бөгөн фэн-шуйҙарын донъяға таратып ебәрҙе. Ә башҡорттоң булмағанмы фэн-шуйы? Ауылға урын, йорт һалырға нигеҙ һайлаған саҡта, ҡытай ҡартын эйәртеп йөрөмәгәндер бит? Ҡот, тигән иҫ китмәле төшөнсә бар халҡыбыҙҙа. Ҡотло нигеҙ, ҡотло урын, ҡот ҡайтарыу, ҡот ҡойоу, ҡотло булһын, ҡотло мал һәм башҡалар. Әммә нимә ул ҡот? Ул нисек бар була? Өй эсендә ҡот булһын өсөн, тәҙрәләрҙе ҡояшҡа ҡаратып һалғандар. Башҡорт ауылдарында урам юҡ, тип, яңыса һалырға ҡушҡандар. Был ғилем өйрәнелеп, өй эсенә төшкә тиклем төшкән ҡояш нурҙарының шифаһы өйрәнелеп, фәнни яҡтан нигеҙләнһә, бөгөнгө көндә һис юғы мәктәптәрҙе, балалар баҡсаларын, больницаларҙы ошолай ҡотло итеп һалырҙар ине. Ҡот ҡойоу, ҡот ҡайтарыу ысулдары өйрәнелмәгән. Медицина өлкәһендәге ғилеме лә өйрәнелмәгән. Үлән менән дауалау иҫ китмәле юғарылыҡта булған. Өҫтәүенә, биология, ботаника өлкәһендәге ғилеме аптырарлыҡ кимәлдә. Ниндәй үлән дауалай, ниндәйе ашарға яраҡлы, ниндәйенән буяу алып була, ҡайһыныһы имләй, ә ҡайһыныһынан моң ағыла? – уны белеүселәр кәмегәндән-кәмей бара. Хирургия өлкәһендә бит һылап быуын ултыртыу, эс төшһә – һылап күтәреү, тәндәге тоҙҙо һылау юлы менән дауалау кеүек оҫталыҡ профессиональ хирургияла файҙаланылмай. Бөгөнгө көндә кешеләрҙең бик күптәре умыртҡа һөйәгенең үҙгәреүенә зарлана. Ә умыртҡа һөйәгенең үҙгәреүенең нерв күҙәнәктәренә зыян килтереүе билдәле. Борон башҡорт инәйҙәре бала тыуғас уҡ һылап, умыртҡа һөйәгенең ҡулсаларын дөрөҫ урынлаштырып, баш мейеһе төшмәгәнме – үлсәп, ипкә килтереп ҡуйған. ==Өйрәнелгәнме был ғилем?== Биологияны ла, астрономияны ла, химияны ла, тарихты ла, геологияны ла, математиканы ла һәм башҡаларҙы ла белгән ул. Бөгөн беҙ халҡыбыҙҙың ҡиммәтле ошо ғилемен өйрәнмәү арҡаһында байтаҡ нәмәне юғалтыу ғына түгел, һаулығыбыҙға ла зыян килтермәйбеҙме икән? Әйтәйек, “Урал батыр” эпосында: Йәнлек иркәк булдыниһә, Ирле-бисәле икәүһе Башын сөйнәп ашаған. Йәнлек орғасы булһа, Ирле-бисәле икәүһе Йөрәгене һайлаған. Ә беҙ хәҙер мал йөрәген айырып торабыҙмы? Юҡ. Халыҡтың был ғилемен дә тикшереп, фән кимәленә еткереүсе юҡ. Ә бал менән ҡымыҙҙан башҡа күпме шифалы ризығыбыҙ профессиональ кимәлдә тикшереүҙе һәм донъя кимәленә сығарыуҙы көтә. Буҙа, талҡан, күбек майы, ҡорот, эркет, йылҡының елек майы һәм башҡалар ризыҡ булыуҙан тыш, ғәжәп дауалау үҙенсәлегенә лә эйә бит. Халҡыбыҙ ғилеме хаҡында миҫалдар килтереүҙе туҡтатып, бер һөйләшеүҙе килтерәм. Медицина институтында эшләгән башҡорт ғалимына һорау бирәм. - Ни өсөн башҡорт милли аҙыҡтарының шифалы сифаттарын тикшермәйһең? Шул уҡ ҡорот.Иҫ китмәле ризыҡ бит. - Мин рус мәктәбендә уҡыным. Уға иғтибар итмәнем. Ғөмүмән, башҡорт донъяһын белеп етмәйем. Өйҙә русса аралаштыҡ. Милли ризыҡ ашаманыҡ. Өләсәйҙәргә һирәк кенә барҙым. Был яуап – милләтебеҙҙең бөгөнгөһөнөң көҙгөһө. Олатай-өләсәйҙәр тәрбиәһе ала алмайбыҙ. Ә мәктәптәребеҙҙә рус телендә уҡытырға күсә башланы. Тел бит икмәк-тоҙлоҡ һөйләшеү, аралашыу өсөн генә кәрәкмәй. Тел – ул фән, спорт, музыка терминдары.Беҙ уларҙы тулыһынса инҡар итә башланыҡ. Һүҙҙәр менән бергә төшөнсәләребеҙ, тимәк, быуындан-быуынға күсә килгән ғилемебеҙ юғала. ==Туған тел – аралашыу теле генә түгел== Туған тел – аралашыу теле генә түгел. Юғары көс кешелек донъяһын бар иткән саҡта, һәр кешегә йырлау һәләте – моң бүләк иткән. Кеше үҙ нервыларын дауалау, ҡандағы көсөргәнешлекте бөтөрөү өсөн йә йырларға, йә музыка тыңларға тейеш. Беҙҙең уникаль тынысландырыу ҡоралы – ерҙән, тәбиғәттән моң алған ҡурайыбыҙ бар. Йән тынысландырыусы оҙон көйҙәребеҙ бар. Балабыҙҙы туған телдән яҙҙырып тәбиғи дауаланыу сараһынан мәхрүм итәбеҙ. Балабыҙ ғәфү итерме? Туған телгә аҙаҡ өйрәнеү еңел түгел, сөнки ҡандан килгән мөмкинлек томалана. Рус мәктәптәрендә башҡорт теле уҡытҡандар белә – башҡа милләт балалары башҡорт телен башҡорт балаларына ҡарағанда тиҙерәк үҙләштерә. Ә башҡорт балаһы өсөн ул сит тел генә түгел, өйрәнеүе ауыр булған, онотолған һәм ҡайтанан иҫкә төшөрөүе ауырлашҡан төшөнсәгә әйләнә. Манҡортлоҡ. Тел менән беҙ бик күп рухи хазинабыҙҙы ғына түгел, әйтеп үтеүемсә, нерв ҡуҙғыуын дауалау сараһын, атай-әсәй һәм башҡа ҡан туғандар менән бер-береңде тойоп аңлау мөмкинлеген дә юғалтабыҙ. Тел юғалтыу өлкәндәр, тимәк, халыҡ менән аралашыу, уларҙа һаҡланған рухи ҡиммәттәрҙе отоп алыу, камиллаштырыу, таратыу мөмкинлегенән мәхрүм ҡалабыҙ. Ғалим антрополог Ринат Йосоповтың һығымталарына ҡарағанда, башҡорттар араһында һөйәккә тоҙ ултырыу, тын юлдары сире, умыртҡа һөйәге ҡаҡшау һәм башҡа шундай һөйәк менән бәйле ауырыуҙар булмаған тиерлек. Был бит йәшәү рәүешенең камиллығынан, дөрөҫ туҡланыуҙан килә. Бөйөр ташын сәй менән сығарғандар. Ете, туғыҙ төрлө шифалы үләндән сәй яһағандар. Хужалыҡта бер баш йылҡыға өс-дүрт һарыҡ аҫырау нисбәте булған. Һарыҡ ҡырып ашап йөрөй, ә йылҡы тояҡтары менән ерҙе йомшарта, өҫтәүенә ашлама ҡалдырып китә. Беҙҙә әлеге ваҡытта бер урында йөҙәрләп һарыҡ аҫырала. Металл, ҡиммәтле таштар менән дауалағандар. ==Башҡортостандың алтын халҡының алтын хазинаһын кем өйрәнер== Ғөмүмән, Башҡортостандың, Бабич әйтмешләй, алтын халҡының алтын хазинаһы өйрәнелмәгән. Уны өйрәнеү йәштәр ҡулында. Геологияны яҡшы белгәнлектән, ер тетрәмәй торған төйәкте үҙ иткән, булат ҡылысы ҡойған, ябай ҡыу үләненән тәбиғәт ҡеүәте менән тоташтырырлыҡ музыка ҡоралы яһаған, күңел тынысландырғыс оҙон көйҙәр ижад иткән, һанап бөткөһөҙ шифалы ризыҡ төрҙәре әҙерләй белгән халыҡтың ғилемен өйрәнергә лә өйрәнергә, донъя кимәленә сығарып, башҡа халыҡтар ҙа файҙаланырлыҡ кимәлгә еткерергә кәрәк. Ә уның өсөн туған телде “эйе, юҡ” тип һөйләшерлек кимәлдә белеү генә етмәй. Рус телле әһелдәребеҙ тәржемә иткән “Урал батыр” эпосында иң төп фекер яңылыш тәржемә ителгән кеүек (был хаҡта яҙғайным: “яҡшы ат” тигән төшөнсә “хороший конь” тип тәржемә ителгән), кинәйә менән әйтелгән башҡа ҡиммәттәребеҙгә лә зыян килтермәҫ өсөн, туған телле ғалимдарыбыҙ үҫергә тейеш беҙҙең. Ә беҙ бит балаларыбыҙҙы, туған телдән яҙҙырып, йән йылыһынан, бер-береһенә ылығып-тартылып тороу бәхетенән дә мәхрүм итәбеҙ. Кешелек донъяһы ниндәй генә асыш яһамаһын, тәбиғәт ҡанундарынан тайпыла икән, әллә ни алға китеш булмай. Миҫал өсөн. Инкубатор тауыҡтары себеш баҫмай. Ни өсөн? Фән һәм техника ҡаҙаныштары йомортҡаға тән йылылығы эшләй алған, йән йылылығы бирә алмай. Йән йылылығы, милләттәштәрҙең берүбереһенә тартылып тороуы фәҡәт тәбиғилектән-үҙең булып ҡалыуҙан, уртаҡ тел, уртаҡ моң, уртаҡ мөхит булдырыуҙан ғына бар була. Икенсенән. Тәбиғәт кешелек донъяһын яратҡан саҡта, үҙ-үҙеңде дауалау сараһы бар иткән. Ул – йыр. Ул – моң. Иҫ китмәле мөғжизә ул йыр. Кеше туған телдә йырлап йәки тыңлап, нерв күҙәнәктәрен яйға һала, тынысландыра, булмышын дауалай, эске күңел донъяһын байыта, тимәк, ғүмерен оҙайта. Иң оҙон ғүмерлеләр, нигеҙҙә йырсылар. Ә беҙ балаларыбыҙҙы ошо ҡиммәттәрҙән мәхрүм итәбеҙ. Хөрмәтле туғандар! Атай-олатайҙарыбыҙ быны яҡшы аңлаған, телһеҙ ҡалдырмау өсөн ҡан ҡойған бит. Ә беҙ ни эшләйбеҙ? Киләсәк бының өсөн беҙҙе ғәфү итмәҫ. [[Category:Туған тел]] 60oucoaaoukntmdzin37gub5gvxwkew 0 4235 24607 19160 2023-01-05T07:17:20Z Вәхит 747 24607 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Бөрйән районы тарихы''' (райондың 85 йыллығына ҡарата докладтан). ''Район хакимиәте башлығы Шәрипов Рөстәм Динислам улы сығышынан.'' ==Районды ойоштороу== Мәғлүм булыуынса Бөрйән районы 1930 йылдың 20 авгусында ойошторола. Йылайыр кантонының Бөрйән волосына ингән ауылдар яңы райондың нигеҙен тәшкил итә. Тамъян-Түңгәүер волосының Аҫҡар, Брәтәк, Мәһәҙей һәм Ҡолғана, Кананикольск волосының Ырғыҙлы ауылдары ла ҡушыла Бөрйәнгә. Барлығы шул осорҙа 7 ауыл Советына ҡараған 46 ауыл иҫәпләнә. Халыҡ һаны 7793 була. Ауыл һанына утарҙар ҙа ҡушып индерелә, бөтәһе 1778 шәхси хужалыҡ иҫәпләнә. Район үҙәге итеп тәүҙә Яңы Собханғол ауылы, аҙаҡ Иҫке Собханғол ауылы билдәләнә. ==Колхозлашыу осоро== 1930 йылда 400 шәхси хужалыҡ 16 колхозға берләшә. 1936 йылдың яҙына колхоздарға райондағы 60 % шәхси хужалыҡ инә. Ауыл хужалығы район иҡтисадында ярҙамсы ролдә йөрөй. 1932 йылда ул бөтә килемдең 8,3 процентын ғына бирә. Урындағы халыҡ иген сәсеү менән 1921 йылдағы аслыҡтан һуң ғына шөғөлләнә башлай. Шуны ла әйтеп үтер кәрәк, тик Бөрйәндә генә, ер эшкәртеү, иген сәсеү традицияһы булмаған зонала промартельдар барлыҡҡа килә. 1931 йылда Өфө менән телефон бәйләнеше булдырыла, почта, телеграф бүлексәләре эшләй башлай, 2 ауыл Советына телефон һуҙыла. Ҙур энергетика Бөрйәнгә 1975 йылда «Әүжән-Байназар» ВЛ-110кВ һәм «Байназар»подстанцияһы төҙөлгәс кенә инә. Быға тиклем өйҙәрҙә электр уты бары колхоздарҙың дизель станциялары менән киске ваҡытта ғына яндырыла. Иң аҙаҡҡыларҙан булып 1995 йылда Үрге Нөгөш, 2007 йылда Аҡбулат ауылдары өҙлөкһөҙ электр энергияһына тоташтырыла. Районда ағас әҙерләү эшен 1928 йылда төҙөлгән Бөрйән леспромхозы башҡара. Ул Ырғыҙлы, Күркәтау, Ҡана, Әтек, Нөгөш участкаларын берләштереп, Бөрйән, Йылайыр, Мораҡ районы биләмәләрендә ағас әҙерләй. Бөрйән леспромхозы ойошторолғас, уның директоры итеп Зәйнетдинов тәғәйенләнә, һуңғараҡ уны Насир Рафиҡ улы Уразбаев алыштыра. Унан һуң Әтек ауылы егете Мәзитов Фәйзулла был вазифала уңышлы эшләй. Леспромхоз пландары ярайһы уҡ ҙур була. Мәҫәлән, 1932 йылда ул 330 мең кубометр ағас әҙерләргә тейеш булып, 170 мең кубометр әҙерләгән, 162 меңен сплав менән ағыҙған. 1932 йылдың майында районда тәүге баҙар асыла. Колхоз баҙары эшсе һәм крәҫтиәндәрҙе аҙыҡ-түлек, колхозсыларҙы аҡса менән тәьмин итеүҙә мөһим роль уйнай. Промколхоздар үҙ иҫәптәренә клубтар, изба-читальнялар асып, унда эшләү өсөн иң актив космомолецтарҙы, колхозсыларҙы тәғәйенләйҙәр. Бөрйәндәр тормошона яңылыҡ - кино килә. Иң беренсе киномеханик Барый Ишемғужин, Бәҙретдин Ҡолдәүләтов, Рәжәп Ғәйнуллиндар район ауылдарын бүлешеп кино күрһәтә. Бөрйән ауылдарына ғилем һәм мәҙәниәт сатҡылары шулай тарала. Иҫке Собханғолда кооператив магазин асыла, һатыусы булып Шәмиғолов Әхмәт һәм Хәлитов Ильяс эшләй. Артабан магазиндар Байназар, Әтек, Ғәлиәкбәр, Аҫҡар, Иҫке Монасип, Әбделмәмбәт, Ырғыҙлы һәм башҡа ауылдарҙа ла асыла. «Ҡыпсаҡ - Ағиҙел бурыс ширкәте» кооперативы ойошторола. Уның етәкселәре Мөхәмәтсәлих Асылбаев, һуңынан Ибраһим Ишкилдин ярлы крәҫтиәндәргә кредитҡа тауар, ат, һыйыр һатыуҙы ойоштора. Район партия ойошмаһының беренсе секретары булып ул ваҡытта Вәлиев Ғәлим Ғәни улы эшләй. Район Советы башҡарма комитеты рәйесе вазифаһын Ырымбур губернаһы, Александров өйәҙе Ғәбйәлил ауылында 1896 йылда тыуған Мәүлетбай Ғәбитов биләй. Икенсе секретарь вазифаһында Сәлих Мөхәмәтйәнов була. Бюро ағзаһы булып Солтангәрәй Юлсурин эшләй. Аҡбулат ауылында тыуып үҫкән был кеше үҙ-аллы белем алып, Бөрйән волисполкомында секретарь, рәйес урынбаҫары булып хеҙмәт итә. Район төҙөлгәс, ер бүлеге мөдире вазифаһын биләй, һуңғараҡ район Советы башҡарма комитеты рәйесе була. 30-сы йылдар уртаһына райондың социаль-иҡтисади хәле бер аҙ яҡшыра. 1936 йылда леспромхозда айырым уңыштар күҙәтелә. Ишембай нефть промыслаларына 174,6 мең кубометр ағас ебәрелә. Хеҙмәт дисциплинаһы күтәрелә, стахановсылар барлыҡҡа килә. Шулай ҙа уның финанс хәле, кадрҙар мәсьәләһе һаман да ауыр килеш ҡала. 1936 йылда районда тирмән, ағас бысыу һәм ағас эшкәртеү цехтары төҙөлә башлай. Ауыл хужалығында ла алға ынтылыш һиҙелә. Ләкин трактор һәм комбайндарҙың булмауы сәбәпле эштәр ауыр бара. 1939 - 1940 йылдарҙа Нәби ауылындағы «Партизан» колхозы һәм бер нисә колхозсы РСФСР-ҙың Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһенең Почет китабына индерелә. Был колхоз 1937-1938 йылдарҙа 50 гектарлыҡ ерҙәрҙең һәр гектарынан 18,3 центнер ужым арышы үҫтереп ала. Ул мәлдә колхоз рәйесе булып Зәйнәғәле Шаһивәли улы Сәфәрғәлин эшләй. ==Бөйөк Ватан һуғышы осоро== 1937-1938 йылдарҙағы репрессияларҙы үткәреп, иркен тын алып йәшәй башлаған мәлдә генә Бөйөк Ватан һуғышы башланып китә. Райондан фронтҡа 2227 кеше китә. Шуларҙың 1273-ө генә тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайта, 954 яугир яу яландарында ятып ҡала, хәбәрһеҙ юғала. Әлеге мәлдә районда 2 Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, 200-гә яҡын тыл ветераны бар. Ҡыҙғанысҡа күрә, үҙҙәренең йәнен, тәнен аямай дошманға ҡаршы яуға күтәрелеүселәрҙең сафы йылдан-йыл һирәгәйә. Бөйөк Ватан һуғышы осоронда бөтә ауырлыҡ һуғышҡа яраҡһыҙ ололар, ҡатын-ҡыҙҙар, бала-саға иңенә төшә. Улар дәүләтте нисек булһа ла мал продукттары, иген менән тәьмин итергә тырыша. Артелдәрҙә төп иғтибар сана, арба эшләү, таҙа дегет ҡайнатыу, һалабаштан продукция етештереүгә йүнәлтелә. Айырыуса, фронт өсөн иң кәрәкле, арзан тауарҙар эшләүгә иғтибар бирелә. Колхоздарҙа етәкселәр булып та күберәк ҡатын - ҡыҙҙар эшләй. Район буйынса бөтәһе 679 кеше тылда фиҙаҡәр эшләгәндәре өсөн «За доблестный труд в годы Великой Отечественной войны» миҙалдары менән бүләкләнгән. ==Һуғыштан һуң хужалыҡты тергеҙеү== Һуғыш тамамланғас бөтә ил халҡы кеүек беҙҙең район халҡы ла ең һыҙғанып эшкә тотона. 1948 йылдың 9 мартында ВКП(б) райкомының VII конференцияһы үтә. Ул ауыл хужалығында үҫеш юлдарын билдәләй. 1949 йылдың беренсе кварталында май һәм ит тапшырыу пландары 107 һәм 111 процентҡа арттырып үтәлә. Айырыуса «Ворошилов», «Киров», «Алға», «Партизан» колхоздары яҡшы уңышҡа өлгәшә. Колхозсылар Тимерғәлин Марат, Сөләймәнова Фәтхиә, Баймырҙин Зәйнулла, Үтәбаев Шәкир, Тимерғәлин Рамаҙан һәм башҡалар район почет таҡтаһына индерелә. СССР-ҙың Юғары Советы Президиумы Указы менән лесхимпромсоюз председателе Ғәбитов Әхмәҙулла Ғәбдулла улы, «Партизан» колхозы председателе Ћатыбалов Әйүп Хәким улы '''Хеҙмәт ҡыҙыл Байраҡ ордены''' менән наградалана. Район Советы башҡарма комитеты председателе Бураншин Ғәйнислам Һиҙиәт улы, ВКП(б)-ның райком секретары Кашанов Хажим Шаһи улы, райсовет председателе урынбаҫары Баймырҙин Рәхмәт Иҙрис улы, малсылар Сәжидә Әбдрәшитова («Үрнәк»), Әхмәтвәли Ҡыуандыҡов («Яңы Юл») '''«Почет билдәһе» ордены,''' '''«Хеҙмәт батырлығы өсөн» миҙалдары''' менән бүләкләнә. Билдәле булыуынса, 1950 йылда МТС - машина-трактор станцияһы төҙөлә. Баҫыу эштәрендә колхоздарҙа техника ҡулланыла башлай, колхоздар үҙҙәре лә техника һатып ала. 1955 йылда 17 колхоз эреләтеү һөҙөмтәһендә 13 колхозға берләшә. Улар менән етәкселек итеү өсөн район Советы председателе урынбаҫары Рәхмәт Баймырҙин, ауыл хужалығы бүлеге мөдире Фәйзрахман Мәрәсов, КПСС райкомының II секретары Баһау Бикбулатов, лесхимпромсоюз председателе Әхмәҙулла Ғәбитов, «Еңеү юлында» гәзите редакторы Зәки Сафин, МТС-тың партбюро секретары Ғәлимйән Хоҙайбирҙин, Ғәле Ҡотлобаев, Әйүп Һатыбаловтар ебәрелә. Малсылыҡ тармағында уңыштар һиҙелә башлай, һыйыр малы һаны 1954 йылда 854 баш булһа, 1958 йылда 1003 башҡа етә. 1952 йылда һәр һыйырҙан 597 кг һөт һауылһа, 1960 йылда һауым күләме 2000 килограмдан арта. Уның уңыштары иң беренсе сиратта етәкселәр һәм ябай колхозсы ҡулдары менән яулана. Был йылдарҙа партияның район комитетында һәм район Советы башҡарма комитетында етәкселек иткән Шәрәфетдинов Йосоп Зәйни улын, Билалов Муса Ғайса улын, Усманов Әмир Усман улын, Ишбирҙин Сәғит Ғәтиәт улын, Йосопов Сәғит Алтынсура улын әйтеп үтергә кәрәк. Улар эшләгән һуғыштан һуңғы осор район иҡтисадын ныҡышмалы үҫтереү, нығытыу осоро була. Мәғлүм булыуынса, 1963 йылда райондарҙы эреләтеү һөҙөмтәһендә республикала 20 ауыл районы ойошторола. Бөрйән, Учалы, Белорет райондары Белорет районы итеп берләштерелә. Был сәйәсәт бик тиҙ кире һөҙөмтәләрен күрһәтә башлай, һәм 1965 йылдың 4 ноябрендә Бөрйән районы ҡайтанан ойошторола. КПСС райкомы секретарҙары итеп Аллаяров Рәүф Фазылйән улы, Ғәбитов Исмәғил Әхмәҙулла улы, Ишкинин Фәсхетдин Нәжметдин улы һайлана. Район Советы башҡарма комитеты рәйесе булып Ишбаев Исмәғил Сәхи улы эшләй. Рәүф Фазылйән улы эшләгән осорҙа ҙур сығымдар талап иткән күп тармаҡлы хужалыҡтар ит һәм һөт етештереүсе хужалыҡтарға алыштыра. Рәүф Аллаяров 1965 йылдан 1988 йылға тиклем партия райкомын етәкләп, Бөрйән районын үҫтереүгә күп көс һала. Был ваҡыт эсендә колхоздарҙың матди базаһы нығый, колхозсыларҙың көнкүреше һиҙелеп яҡшыра. 1969 йылдың 12 майында РСФСР Министрҙар Советы «Бөрйән» совхозы төҙөү тураһында ҡарар сығара. Ул «Яңы юл», «Марс», «Алға», «Салауат» һәм «Үрнәк» колхоздарын берләштерә һәм ит етештереү өсөн мал аҫырау йүнәлешен ала. Яңы хужалыҡты ойоштороу КПСС райкомының икенсе секретары, 30 йәше лә тулып өлгөрмәгән Исмәғил Әхмәҙулла улы Ғәбитовка йөкмәтелә. Ул заманда урман һәм ауыл хужалығы район иҡтисадын булдырыусы төп тармаҡтар була. Уңайлы тәбиғәт шарттары булмаһа ла, халыҡ тырышып эшләй, малсылыҡ, ҡырсылыҡ эштәренән йәшәү сығанағы таба. Бесән, мал аҙығы әҙерләү кеүек эштәрҙә берҙәм ҡатнаша. Урман хужалығы һуғыштан һуңғы осорҙа сеймал етештереү менән шөғөлләнә. 1950 йылға тиклем тик ҡарағай ағасы ҡырҡылып, Ағиҙел буйлап яҙғы ҙур һыуҙа һаллап, ә һуңғараҡ тарҡау көйө ағыҙыла. 1950 йылдан ҡайын һәм уҫаҡ ағастары ла ҡырҡыла башлай. Йыл һайын 155 мең кубометрға тиклем ағас ағыҙыла, уртаса 300 тонна сайыр йыйып оҙатыла. Пландарҙы үтәүҙә колхоздар ҙур ярҙам күрһәтә. 1950-се йылдар аҙағына леспромхозға күпләп яңы техника килтерелә, ағас әҙерләү, ағыҙыу технологияһы камиллаша. Колхоздарҙан килгән сезонлы эшселәрҙе даими эшселәр алыштырып, уларҙың һаны 630 кешегә етә. Бәләкәй Ҡыпсаҡ, Ағиҙел эшселәр ҡасабалары үҫеп сыға. Урман хужалығының тәүге директоры булып Антон Глебович Елисеев эшләй. Артабан был өлкәне Лев Илларионович Торговцев, Т.А.Кәбиров, Д.М.Прохоров, С.Д.Әхмәтов, Ф.Н.Ишкинин, Исмәғил Сәхи улы Ишбаев, Ә.А.Юлсурин, М.Ф.Хасбутдинов, 3.М. Хоҙайғоловтар етәкләй. Тәбиғәтте һаҡлау йәһәтенән Башҡорт дәүләт ҡурсаулығы 1930 йылдың 11 июнендә нигеҙләнә һәм тәбиғәтте һаҡлаусы фәнни учреждение булып таныла. 1951 - 1958-се йылдарҙа ҡурсаулыҡ ябылып тора. Ошо йылдарҙа уның биләмәһендә Әүжән леспромхозы ағас ҡырҡа һәм тәбиғәтенә ҙур зыян килтерә.Тәбиғәтте ваҡытында ҡурсалап ҡалыу маҡсатында, 1958 йылда ғына ҡурсаулыҡ кире тергеҙелә. 1959-сы йылда Ағиҙел буйы филиалы уға ҡушыла. Филиал хеҙмәткәрҙәренә ҡырағай башҡорт солоҡ ҡортон өйрәнеү һәм үрсетеү бурысы ҡуйыла. 1986 йылда Ағиҙел буйы филиалы Башҡорт дәүләт ҡурсаулығы составынан сыға һәм айырым «Шүлгән-Таш» дәүләт ҡурсаулығы итеп ойошторола. Цивилизация башланғыстарын илтеүсе төп саралар – бәйләнешһеҙ һәм юлһыҙ бөгөнгө ҡаҙаныштарға өлгәшеүе бик ауыр булыр ине. Бәйләнеш сараларын үҫтереү маҡсатында дөйөм көс менән райондың күп ауылына 40-сы йылдарҙа уҡ радио һәм телефон линиялары һуҙыла. Был эштәрҙә иң тәүге етәксе Сунгилдиндан башлап элемтә сифатын күтәреүгә, матди базаны нығытыуға күп көс һалған эшселәрҙең өлөшө ҙур. Төҙөк, тигеҙ юлдар уңайлылыҡ ҡына түгел, ә йәшәйеш кимәленең мөһим күрһәткесе лә. 1997 йылда район үҙәге Иҫке Собханғол ауылын, баш ҡала менән тоташтырып, асфальт юл һалынды. ==Мәғәриф тарихынан== Бөрйән төпкөл район иҫәпләнһә лә, белемгә ынтылыш көслө булған. Мәғлүм булыуынса, районда беренсе ике класлыҡ мәктәп 1911 йылда Ырғыҙлы ауылында (уҡытыусыһы Илья Константинович Рассадников), ә беренсе мәҙрәсә-башҡорт мәктәбе Мөхәмәтшәриф хәҙрәт тарафынан 1913 йылда Әтек ауылында асыла. 1918 йылда Мәндәғолда ғәрәп телен, арифметиканы, яҙыуҙы өйрәткән беренсе баҫҡыслы мәктәп асыла. 1924 йылда Иҫке Монасип, Байғаҙы, Байназар, Әтек ауылдарында, 1925 йылда Иҫке Собханғолда, Ғәликбәр, Ғәҙелгәрәй, Тимер ауылдарында мәктәптәр була. Башҡа ауылдарҙа ла мәктәптәр асыла бара. 1932 йылда районда 38 уҡытыусы 912 балаға белем һәм тәрбиә бирә. Наҙанлыҡты бөтөрөү буйынса киске мәктәптәрҙә 940 кеше белем ала. 1941 йылда уҡ районда бер урта, 7 тулы булмаған урта һәм 31 башланғыс мәктәп була, 1600 бала дәрескә йөрөй. Үҙ эшендә әһәмиәтле яңылыҡ индереүсе директорҙар: Абдуллин Байыҡ (Иҫке Собханғол мәктәбе), Сәйәхов Шамил (Байназар), Лапшов Василий (Ырғыҙлы), Сәғитов Зәки (Ғәлиәкбәр) һәм башҡаларҙың оҫта етәкселеге һөҙөмтәһендә мәктәптәр алдынғы уҡытыу-тәрбиә үҙәктәренә әйләнә. Районда мәғарифты үҫтереүгә Ихсанов Ғимат Сөләймән улы, Ғәлиев Лотфулла Әбсәләм улы, Яубаҫаров Ғәни Сөләймән улы, Рахманғолов Дауыт Ғәлим улы, Ҡаһарманов Латиф Абдрахман улы, Ишбулатов Ғәлимйән Сибәғәт улы, Баязитов Роберт Ишдәүләт улы, Сәғитов Зәки Ғилман улы, Лапшов Василий Васильевич, Ҡаһарманов Әбделхаҡ Абдрахман улы, Сөләймәнов Зәки Вәли улы, Дәүләтбирҙин Сәлих Хафиз улы, Сәғитов Зәки Хаммат улы, Дәләтҡужин Төлкөбай Кинйәбулат улы һәм башҡа уҡытыусылар, мәктәп директорҙары тос өлөш индерҙеләр. ==Һаулыҡ һаҡлау өлкәһе== Бөйөк Октябрь Социалистик революцияһына тиклем Бөрйән районында бер генә медицина хеҙмәткәре лә булмай. Тәүге медицина учреждениеһы был ерлектә 1920 йылдың 17 июлендә Йылайыр кантоны Бөрйән волосы (олоҫы) үҙәге Мәндәғол ауылында асыла. Фельдшерлыҡ пунктының етәксеһе булып Зәки Ғариф улы Аҙнабаев эшләй. 1927 йылда Иҫке Мөсәт фельдшерлыҡ пункты Иҫке Собханғолға күсерелә. 1928 йылда 7 койкалыҡ беренсе дауахана асыла, ә 1936 йылдың октябрендә стационарҙың 20 койкалыҡ бер өлөшө сафҡа инә. Бөйөк Ватан һуғышына тиклем больницаның ҡеүәте 40 койкаға еткерелә. Һаулыҡ һаҡлау өлкәһендә һуғыштан һуңғы осорҙа ҡапыл ғына ыңғай үҫеш күҙәтелмәй. 1947 йылда Аҫҡарҙа врач амбулаторияһы, 1948 йылда Байназарҙа участка больницаһы асыла. 1950 йылда районда 3 врач участкаһы, 8 фельдшер-акушерлыҡ һәм 5 трахматоз пункты эшләй. 1960 йылға районда 55 койкалыҡ 3 больница була. Ошо йылдарҙа баш табиб Исхаҡов Нәзиб Сәхибзада улы эшләгән ваҡытта һаулыҡ һаҡлау өлкәһе матди яҡтан да, кадрҙар менән дә тулылана. ==Әлеге ваҡытта Бөрйән районы иҡтисады== Әлеге ваҡытта Бөрйән районы иҡтисадының төп үҫеш векторҙары булып ауыл хужалығы, урман хужалығы һәм туризм тармаҡтары тора. Шулай уҡ шәхси хужалыҡтарҙың үҫеше–халыҡ йәшәйешенең яҡшырыу күрһәткесен билдәләй. Район халҡы өсөн иҡтисади яҡтан төп тармаҡтарҙың береһе булып ҡортсолоҡ, йылҡысылыҡ, эре һәм ваҡ мөгөҙлө малдарҙы үрсетеү тора. Бөгөнгө көндә ауыл хужалығы өлкәһендә төп продукция етештереүселәр булып 83 ауыл хужалығы предприятияһы, шул иҫәптән 2 етештереү кооперативы, 1 муниципаль унитар ауыл хужалығы предприятияһы, 100 –гә яҡын крәҫтиән-фермер хужалығы һәм 5715 шәхси хужалыҡ иҫәпләнә. Бөтә төр хужалыҡтарҙа 15 меңдән ашыу эре һәм 18 меңдән ашыу ваҡ мөгөҙлө мал бар. Район хужалыҡтарында сәсеүлектәр майҙаны 3003 гектар тәшкил итһә, уның 9%-тын (280 га) – иген культуралары, 72-һен (2153 га) – мал аҙығы, 19 процентын (570 га) картуф һәм йәшелсә майҙаны алып тора. Ауыл хужалығы предприятиелары быйылғы йылда 280 гектар майҙандан иген культуралары йыйып алыуға өлгәште, уртаса гектар ҡеүәте 23,2 центнер. Ҡымыҙ бешеү һәм ҡортсолоҡ районыбыҙҙың үҙенсәлекле етештереү тармағы булып тора. Ҡымыҙ бешеү өлкәһендә «Юлдашев», «Норотҡолов» крәҫтиән-фермер хужалыҡтары, «Хәйбуллин», «Ҡолһарин», «Ҡунафин» шәхси хужалыҡтары эшләй. Халҡыбыҙҙың борон-борондан килгән кәсебе – ҡортсолоҡ менән шөғөлләнеүселәр һаны арта. Әле районда 6474 ҡорт күсе иҫәпләнә. Уларҙан йылына уртаса 20-25 центнер бал алына. Райондың ғына түгел, республиканың бренды булған бөрйән балы менән килем алыусыларҙың күбәйеүе - яҡшы күренеш. Беҙҙең сифатлы балды һәр ҡайҙа ла юғары баһалайҙар һәм теләп һатып алалар. Шулай уҡ боронғо ата-бабалар кәсебе - солоҡсолоҡ бөгөн яңы һулыш ала. Ул етештереү тармағы булараҡ ер йөҙөндә юҡҡа сығып, тик беҙҙә генә һаҡланып килә һәм бик күптәрҙе экзотик булмышы менән әсир итә. Икенсе яҡтан солоҡ балы ер йөҙөндә тәбиғәттә аналогы булмаған дарыу һәм аҙыҡ булып танылды. Эре сәнәғәт ойошмалары булмау сәбәпле район иҡтисадының төп нигеҙе булып кесе һәм урта эшҡыуарлыҡ тора. Әлеге мәлдә был өлкәлә районда 400 –гә яҡын субъект теркәлгән, уларҙың 32-һе юридик шәхестәр, 245-е шәхси эшҡыуар. Улар араһында сауҙа, хеҙмәтләндереү һәм ағас эшкәртеү йүнәлештәре өҫтөнлөк итә. Районда 175 сауҙа предприятиелары иҫәпләнә, шул иҫәптән 13 объект Башпотребсоюздың филиалы булып торған «Шүлгән» ойошмаһыныҡы, “Магнит” супермаркеты, «Хазина» комплексы һәм башҡалар. Кесе һәм урта эшҡыуарлыҡтың өҫтөнлөклө йүнәлештәрен үҫтереү маҡсатында районда программалар эшләп килә. Йыл һайын эшҡыуарҙарға бизнесты үҫтереү йәки сығымдарҙы өлөшләтә ҡаплау өсөн республика Хөкүмәте һәм район тарафынан финанс ярҙам күрһәтелә. Райондың иҡтисади үҫешенең өҫтөнлөклө йүнәлештәренең береһе булып туризм тора. Ял итеү маҡсатында беҙгә килгән туристар һаны йылдан-йыл 10 % - ҡа арта. Үҙенсәлекле климат, бай тарихи һәм мәҙәни мираҫ, хайуандар һәм үҫемлектәр донъяһының төрлөлөгө туризмдың һәм туристик маршруттың барлыҡ формаларын (һыбай һәм йәйәү йөрөү, йылға һәм урман-тау буйлап сәйәхәт итеү, велосипед, спорт туризмы, этнотуризм һ.б.) булдырырға һәм үҫтерергә булышлыҡ итә. Бөгөнгө көндә Ағиҙел йылғаһы буйында урынлашҡан «Олоғужан», «Арал», «Себетуғай», «Башҡорт иле», «Каповатур» ойошмалары турист туҡталҡалары йәй көндәре сифатлы ял ойоштороу буйынса тырышып эшләй. Үкенескә ҡаршы, ағас эшкәртеү районда түбән кимәлдә, урман сәнәғәтендә ҙур хужалыҡтар эшләмәй. Районда 9 арендатор беренсел сырье кимәленә тиклем ағас эшкәртә, шулай уҡ яҡынса 80 шәхси эшҡыуарҙың үҙ пилорамалары бар. Йыллыҡ урман ҡырҡыу иҫәбе 302,9 мең кубометр, уның 61,7 - ылыҫлы, 222 – япраҡлы ағасҡа һәм 19,2 мең кубометры ҡаты төр япраҡҡа тура килә. Был өлкәлә киләсәктә заманса технологияларҙы үҙләштереп, яңы төр продукцияларын - тара цехы, сувенирҙар, ағас күмерен һәм опилкаларҙан яғыулыҡ брикетын етештереүҙе яйға һалыр кәрәк. Инфраструктураға килгәндә район халҡы уңайлы шарттарҙа йәшәһен өсөн бөгөнгө көндә күп эштәр атҡарыла. Йыл һайын уртаса 2-3 км. асфальт юл һалына, 5-6 км. электр линиялары сафҡа инә, һуңғы ике йыл эсендә генә 26 км. – газ, 24 км. һыу селтәрҙәре төҙөлөп, халыҡ мәнфәғәтенә тапшырылды. Яңы юлдар һалыу һәм булғандарын төҙөк хәлдә тотоу маҡсатында Бөрйән юл төҙөү-ремонтлау идаралығы уңышлы эшләп килә. Бөгөнгө көндә идаралыҡ 297,3 километр оҙонлоғондағы региональ юлдарҙы ҡарай, уларҙың 61,2 саҡрымына асфальт түшәлгән, 220,4 саҡрым күсмә төрҙәге һәм ҡалған 16 -һы – грунтлы юлдар. Бөгөн район элемтә узелы оптик-сүс кабелдәрен тоташтырыу, район буйынса элемтә линияларын реконструкциялау һәм ремонтлау буйынса эштәр алып бара. 1998 йылдан Интернет селтәренә тоташтыҡ. Быға тиклем 1-2 канал күрһәткән барлыҡ ауылдарҙа ла оптик-сүс кабелдәре һуҙылып, IP-телевидение кеүек заманса форматта телевизион каналдар ҡарау мөмкинселектәре бар. Районыбыҙ ауылдарының һәр бишенсе өйөндә тип әйтерлек ябай телефон линияһы аша юғары тиҙлекле интернетҡа сығыу мөмкинлеге халҡыбыҙҙың тормошҡа заманса ҡараш даирәһен киңәйтергә, көнкүрешен еңелләштерергә ҙур мөмкинселектәр асты. Бөгөнгө көндә интернет абоненттары – ике меңдән ашһа, IP-телевидение ҡулланыусылар – 1800 – ҙән артыҡ, телефон бәйләнешенә эйә булыусылар һаны 3000 меңгә етте. ==Социаль өлкә== Социаль өлкәһеҙ халыҡтың белем, һаулыҡ һәм мәҙәни кимәлен күҙ алдына килтереүе ҡыйын. Бөгөн районда 6 урта мәктәп һәм уның 17 филиалында (16 төп һәм 1 башланғыс мәктәп), 1 дөйөм, 5 башланғыс мәктәптә 2819 бала белем һәм тәрбиә ала. 16 балалар баҡсаһы, 6 башланғыс мәктәп – балалар баҡсаһы, 8 мәктәпкәсә белем һәм тәрбиә биреү төркөмдәре эшләй. Мәктәпкәсә белем биреү учреждениеларында йәш ярымдан 7 йәшкә тиклемге 1369 бала тәрбиәләнә. 1985 йылда асылған 132-се һөнәрселек училищеһы, 2014 йылда Баймаҡ ауыл хужалығы колледжының Иҫке Собханғол ауылындағы филиалына үҙгәртелде. Филиал башланғыс профессиональ һөнәр эйәләрен әҙерләп, районыбыҙҙың урта һәм бәләкәй эшҡыуарлыҡ субъекттарын эшсе кадрҙар менән тәьмин итеп тора. Бөгөнгө көндә районда Бөрйән үҙәк дауаханаһы, Байназар амбулаторияһы һәм шәфҡәт туташтары хеҙмәтләндереүсе дауаханаһы, 25 фельдшер-акушерлыҡ пункты халыҡ һаулығы мәнфәғәтендә 73 төр медицина ярҙамы күрһәтә. Һаулыҡ һаҡлау өлкәһендә эшләүселәрҙең квалификацияһы үҫә, граждандарҙын һаулығын даими күҙәтеү системаһын үҫтереүгә йүнәлтелгән өҫтөнлөклө милли проект сиктәрендә матди база ла нығый бара. Врачтар Хәҙисә Хәлфетдин ҡыҙы Ҡолдәүләтова, Ләлә Зәйнетдин ҡыҙы Сәфәрғәлина, Рәйсә Мазһар ҡыҙы Әминева, 3әйтүнә Ғәлиулла ҡыҙы Мырҙағоловалар район халҡы һаулығын нығытыуға күп көс һала. ==Мәҙәниәт – тормош көҙгөһө== Мәҙәниәтһеҙ йәмғиәт, дәүләт төҙөп булмай, милләтте лә мәҙәниәт һаҡлай. Районда мәҙәниәтендә төрлө йылдарҙа ҡурайсы Мөхәмәт Ҡәҙерғолов, Йәнғәле Вәхитов, Дәүләтбай Рәхмәтуллин, Ғилман Сәфәрғәлин, Иҙел Ниязғолов, Ғәле Дауытов, Рәил Ҡолдәүләтов, Фатима Ғәйнуллина, Рәйсә Дауытова (Әхмәтова) сағыу эҙ ҡалдырған сәнғәт оҫталары булды. Мөхәмәт Ҡәҙерғолов башлап ебәргән «Мәсемташ» ҡурай ансамбле «Халыҡ ансамбле» исемен яулап, Рәсәй Федерацияһының, «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» Йәмил Иҫәнгәлин етәкселегендә уңышлы эшен дауам итә. Әле районда 28 мәҙәниәт усағы, Бөрйән үҙәкләштерелгән китапханалар селтәренең 21 филиалы, Камил Рәхимов исемендәге балалар сәнғәт мәктәбе һәм Мөхтәр Сәғитов исемендәге музей бар. Үҙешмәкәр коллективтар үҙҙәренең ижадын уңышлы атҡаралар. Бөгөнгө көндә 18 коллектив «халыҡ» һәм «өлгөлө» исемен йөрөтә. Башҡортостан Республикаһының халыҡ артистары Муллайән Сөйәрғолов, Әлфиә Юлсурина, Айбулат Рәхмәтуллин, атҡаҙанған артистарыбыҙ Азамат Хәлилов, Резеда Әминева, Венера Рәхмәтуллина, композитор Ғәзиз Дәүләтбирҙин, яҙыусы, журналист, тәржемәсе Рәсүл Сәғитов, шағирә, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре Таңһылыу Ҡарамышева, Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр премияһы лауреаты Тәнзилә Дәүләтбирҙина, рәссам, һынлы сәнғәт оҫтаһы Фәүзиә Усманованың һәм бик күптәрҙең ижады менән район халҡы ғорурлана ала. Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Юнир Ғәзизов, Башҡортостандың атҡаҙанған артисткаһы, Мәҙәниәт министры Әминә Ивний ҡыҙы Шафиҡова беҙҙең Бөрйәнебеҙ даны ул. ==Район матбуғаты== Йәмғиәтебеҙҙе киң мәғлүмәт сараларынан тыш күҙ алдына ла килтереп булмай. Мәғлүмәт технологиялары үҫеш алған осор булыуға ҡарамаҫтан, баҫма һүҙ йәмғиәттә мөһим һәм ихтирамлы урын биләүен дауам итә. Барыбыҙҙың да яратып уҡыған райондың төп баҫмаһы уҙған быуатта илебеҙҙә яңы ижтимағи ҡоролошто төҙөү өсөн барған ялҡынлы көрәш йылдарында тыуа. Гәзит 1935 йылдың 1 майында «Еңеү юлында» исеме аҫтында сыға. Яңы тормош ҡороуҙа, уңыш һәм етешһеҙлектәрҙе билдәләүҙә, фашизмды еңеү өсөн халыҡтың көсөн туплауҙа гәзиттең роле баһалап бөткөһөҙ ҙур була. Гәзиттең тәүге редакторы булып Кинйәғолов Хажи Мәндәғол улы эшләй. Төрлө йылдарҙа был вазифала Зата Юлдашев, Дәүләтбай Юлмөхәмәтов, Ярулла Вәлиев, Рамаҙан Ҡондоҙбаев, Зариф Яматов, Йосоп Ғизәтуллин, Абдулла Юлмөхәмәтов, Инсур Йәһүҙин, Юлай Манапов намыҫлы эшләйҙәр. Бөгөнгө көндә был традицияны Рафаэль Сиражетдин улы Шәмиғолов уңышлы дауам итә. Гәзиттә оҙаҡ йылдар уңышлы эшләгәне өсөн Фәрит Бәшәровҡа, Зәйтүнә Шәмиғоловаға «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» тигән почетлы исем бирелә. Бөгөн дә «Таң» гәзите үҙенең данлы традицияларына тоғро ҡалып, халҡыбыҙҙың көн дә көтөп алып, яратып уҡый торған баҫмаһы булып ҡала. Аҙнаһына ике тапҡыр 2400 өйгә таратыла. ==Бөрйән — ғалимдар төйәге== Бөрйәндең төпкөл район булып та, үҙ кешеләренә ижад ҡомары һалып үҫтереүе уны ғалимдар төйәге итеп әйтергә лә хоҡуҡ бирәлер. Салауат Юлаев исемендәге премияһы лауреаты Сәғитов Мөхтәр Мофаззал улы башҡорт халҡының ауыҙ - тел ижадын, яҙма ҡомартҡыларын өйрәнеп, уларҙы халыҡҡа еткереү өҫтөндә ҙур эш башҡарҙы. Сөләймәнов Әхмәт Мөхәмәтвәли улы - районыбыҙҙың Почетлы гражданы профессор, Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты һәм башҡа бихисап титуллы кеше. Райондың Почетлы гражданы Ғәбитов Исмәғил Әхмәҙулла улы төпкөл Ғәлиәкбәр ауылынан сығып, Бөтә Рәсәйгә билдәле дәүләт эшмәкәренә тиклем үҫте, бөгөнгө көндә рәсәй кимәлендәге абруйлы шәхес. Ғәзизов Таһир Хәсән улы химия фәндәре докторы, СССР Фәндәр академияһында, һуңынан Татарстан Фәндәр академияһында эшләй. Медицина фәндәре докторы Шәмиғолов Фәнил Булат улы, Маликов Рәмил Фәрүк улы математика фәндәре докторы, Маликова Мәрйәм Ғүмәр ҡыҙы ауыл хужалығы фәндәре докторы, Шәрипова Зәйтүнә Яхъя ҡыҙы филология фәндәре докторы. Әйтергә кәрәк, филология фәне буйынса Башҡортостанда беренсе ҡатын - ҡыҙ доктор. ==Социаль объекттар== Районда социаль объекттар төҙөүгә ҙур иғтибар бүленә. Һуңғы йылдарҙа Аҫҡар урта мәктәбе, «Хазина» сауҙа-сервис үҙәге, «Урал» физкультура-һауыҡтырыу комплексы, Морат туғай ерлегендә 50 урынға иҫәпләнгән «Аҡбуҙат» туристик кемпингы, Баҙал биҫтәһендә 150 урынлыҡ башланғыс мәктәп-балалар баҡсаһы һәм район ҡунаҡтарын сифатлы шарттар менән тәъмин итеү маҡсатында «Юлбарс» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте инвестициялаған Иҫке Собханғолдағы 50 урынлыҡ ҡунаҡхана төҙөлдө. Әлеге ваҡытта 550 уҡыусыға иҫәпләнгән Иҫке Собханғол урта мәктәбен төҙөү һәм 120 урынлыҡ интернатты реконструкциялау, район үҙәгендә «Фурҡан» мәсетен, Брәтәк ауылында мәҙәниәт йортон, шулай уҡ ауылдарҙа күперҙәр төҙөү һәм төҙөкләндереү эштәре йылдам бара. [[Категория:Бөрйән районы]] qiz3a9cz3rq8mmu29xxrqwpr2ioctqs 0 4236 25035 25034 2023-06-14T11:43:20Z Вәхит 747 25035 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''[[w:Алтыншин Ғаяз Сәғит улы|Алтыншин Ғаяз Сәғит улы]]''' 1966 йылдың 23 апрелендә Иҫке Собханғол ауылында тыуған, актер. Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлаған (1989). Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры актеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы. '''[[w:Айытбаев Мырҙағәли Арыҫлан улыы|Айытбаев Мырҙағәли Арыҫлан улы]]''' - Бөйөк Ватан һуғышы ҡаһарманы, I һәм II дәрәжә Дан ордендары кавалеры. ''' [[w:Баязитов Роберт Ишдәүләт улы|Баязитов Роберт Ишдәүләт улы]]''' 1939 йылдың 2 ноябрендә Брәтәк ауылында тыуған, Байназар дөйөм белем биреү мәктәбе директоры, Башҡортостан Республикаһының һәм Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған уҡытыусыһы. '''[[w:Вәхитов Йәнғәли Арыҫлан улы|Вәхитов Йәнғәли Арыҫлан улы]]''' 1932 йылда Мәләүез районының Һыртлан ауылында тыуған, Бөрйәндә йәшәгән һәм ижад иткән данлыҡлы хореограф. Йәштән үк бейеү бәйгеләрендә беренсе урынды яулай, Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамблендә бейей (1955), Венала Бөтә донъя йәштәре фестивалендә ҡатнаша (1957), Башҡорт дәүләт филармонияһында эшләй (1958). Милли ерлектә «Перовский», «Бөрйән ҡыҙҙары», «Һалдат бейеүе» кеүек ике тиҫтәнән ашыу бейеү һалған, «Бөрйәндең егеттәре» көйөн ижад иткән. Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. '''[[w:Ғарифуллина Айһылыу Рәжәп ҡыҙы|Ғарифуллина Айһылыу Рәжәп ҡыҙы]]''' 1968 йылдың 1 ғинуарында Мәһәҙей ауылында тыуған, шағирә, Бөрйән районының Ҡолғана дөйөм белем биреү мәктәбе уҡытыусыһы. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлаған. «Гөрләүек» (1995), «Йондоҙ асам» (1998) шиғри тупланмаларын сығарҙы. '''[[w:Ғәбиҙуллин Самат Мәһәҙи улы|Ғәбиҙуллин Самат Мәһәҙи улы]]''' 1939 йылдың 30 октябрендә Аҫҡар ауылында тыуған, шағир. Өфөләге 1-се республика башҡорт интернат-мәктәбендә уҡыған, Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлаған. Уҡытыусы, «Таң» район гәзитендә хәбәрсе булып эшләгән. «Тауыш килә тауҙарҙан» (1967), «Шаңдаҡ» (1971), «Күңел бишеге» (1986), «Сыңлар ҡылдарым» (1990), «Көнөбөҙ» (1996) шиғри йыйынтыҡтарының авторы. '''[[w:Ғәбитов Исмәғил Әхмәҙулла улы|Ғәбитов Исмәғил Әхмәҙулла улы]]''' 1939 йылдың 25 ноябрендә Ғәлиәкбәр ауылында тыуған, дәүләт эшмәкәре. Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының физика-математика (1961), Башҡортостан ауыл хужалығы институтының иҡтисад һәм ауыл хужалығын ойоштороу (1972) факультеттарын, КПСС Үҙәк Комитеты эргәһендәге юғары партия мәктәбен (1977) тамамлаған. Комсомолдың Бөрйән һәм Белорет райкомдарында (1961—65), партияның Бөрйән райкомының икенсе сәркәтибе (1965—69), Бөрйән совхозы директоры (1969—73), халыҡ депутаттарының Бөрйән район Советы башҡарма комитеты рәйесе (1973—75) була. КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты инструкторы,бүлек мөдире урынбаҫары (1977—82), КПСС-тың Күгәрсен һәм Хәйбулла райондарының беренсе сәркәтибе (1982—87), БАССР Министрҙар Советы рәйесенең беренсе урынбаҫары, БАССР Дәүләт аграр сәнәғәт комитеты рәйесе (1987—89), БАССР Министрҙар Советы рәйесенең беренсе урынбаҫары, БАССР Агропром ойошмалары союзы советы рәйесе (1989—91); Башҡортостан ауыл хужалығы һәм аҙыҡ-түлек министры (1991—95), Башҡортостан Республикаһы Президенты Хакимиәте етәксеһе вазифаларын башҡарған. БР Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтайҙың Вәкилдәр Палатаһы депутаты итеп һайланған, «Почет Билдәһе» ордены менән наградланған (1981). '''[[w:Ғәзизов Юнир Хәсән улы |Ғәзизов Юнир Хәсән улы ]]''' 1950 йылдың 17 ғинуарында Иҫке Собханғол ауылында тыуған. Ҡатыны Гүзәл Мостафа ҡыҙы менән цирк артистары, һауа гимнастары. Үҙәк цирк тарафынан Өфө дәүләт циркы эргәһендә ойошторолған башҡорт цирк студияһын тамамлағандар. Илебеҙҙең йөҙҙән ашыу ҡалаһында, Аргентинала, Бельгияла, Колумбияла, Ҡытайҙа, Голландияла, Монголияла, Польшала, Японияла сығыш яһағандар. Цирк артистарының 1-се Бөтә Союз конкурсы лауреаттары (1982). Салауат Юлаев исемендәге республика дәүләт премияһы лауреаттары (1987). Юнир Хәсән улы Башҡортостандың халыҡ артисы (1984) «Ҡулса һәм бамбукта уйнаусы гимнастар» номеры етәксеһе (1973—1974), башҡорт цирк программаһы директоры (1982—1990). '''Ғәзизов Таһир Хәсән улы''' 1935 йылда Монасип ауылында тыуған. Ҡазан дәүләт университетын тамамлаған. Химия фәндәре докторы, профессор, Петров фәндәр академияһы академигы, Татарстан Фәндәр академияһының ғилми-тикшеренеү бүлеге мөдире. * '''Ғәзизов Гәрәй Хәсән улы''' 1931 йылда Монасип ауылында тыуған. Өфө нефть институтын тамамлаған. Хаҡлы ялға «Таттрансгаз»дың генераль директоры вазифаһынан киткән. '''[[w:Ғәлина Ғәйшә Ниәтша ҡыҙы|Ғәлина Ғәйшә Ниәтша ҡыҙы ]]''' 1934 йылда Нәби ауылында тыуған. РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған укытыусыһы. '''[[w:Дәүләтбирҙин Сәлих Хафиз улы|Дәүләтбирҙин Сәлих Хафиз улы]]''' 1927 йылда Байназар ауылында тыуған. Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы, һуғыш һәм хеҙмәт ветераны, ауыл хәбәрсеһе. '''[[Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлихйән улы]]''' 1951 йылдың 24 ғинуарында Иҫке Собханғол ауылында тыуған, һәләтле композитор. Өфө сәнғәт училищеһының баян класында, Өфө сәнғәт институтының композиция бүлегендә уҡый. Көйҙәр яҙа, хор өсөн башҡорт халыҡ йырҙарын эшкәртә. Ҡурай, скрипка, фортепиано өсөн пьесалары, фортепиано өсөн сонаталары, поэмалары, солистар, хор һәм симфоник оркестр өсөн ораторияһы үҙенсәлеге, өлгөргәнлеге менән айырылып тора. '''[[w:Дәүләтбирҙина Тәнзилә Сәлих кыҙы|Дәүләтбирҙина Тәнзилә Сәлих кыҙы]]''' 1964 йылдың 3 авгусында Тимер ауылында тыуған, шағирә, журналист. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлаған (1986). Әле «Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһында өлкән мөхәррир. Шәйехзада Бабич исемендәге республика йәштәр премияһы лауреаты. «Һүҙ һорайым» (1989), «Ҡыҙ хәтере» (1990), «Мин кем» (1997) исемле шиғри йыйынтыҡтары нәшер ителде. '''[[w:Ирбулатов Нуретдин Сәғәҙәтдин улы|Ирбулатов Нуретдин Сәғәҙәтдин улы]]''' 1919 йылда Мәһәҙи ауылында тыуған. Бөйөк Ватан һуғышы ҡаһарманы, Ҡыҙыл йондоҙ, I һәм II дәрәжә Дан ордендары кавалеры. '''[[w:Ирғәлин Ғиззитдин Дәүләтғәле улы|Ирғәлин Ғиззитдин Дәүләтғәле улы]]''' 1931 йылдың 1 апрелендә Нәби ауылында тыуған, тарих фәндәре кандидаты. '''Иҫәнғәлин Йәмил Шәрифулла улы''' 1959 йылдың 30 мартында тыуған, ҡурайсы. Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Иҫке Собханғол сәнғәт мәктәбе директоры. '''[[w:Ишбаев Райман Сәйәх улы|Ишбаев Райман Сәйәх улы]]'''1959 йылдың 12 мартында Ишдәүләт ауылында тыуған, йырсы. Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлаған. «Яҙғы моңдар» конкурсында (1992) беренсе урынды яулай. Халыҡ йырҙарын башҡарыусыларҙың «Рәсәй тауышы» Бөтә Рәсәй бәйгеһе (1994) һәм «Халыҡ йырын иң оҫта башҡарыусы» приздарына лайыҡ. Башҡорт дәүләт филармонияһында эшләй. '''Ишбулатов Ғәлимйән Сибәғәт улы''' 1931 йылда Байназар ауылында тыуған. Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы, СССР-ҙың һәм РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы, Бөрйән районы башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитеты рәйесе. Ҡурғашлы дөйөм белем биреү мәктәбе директоры. '''[[w: Ишбулатов Мөнир Сибәғәт улы|Ишбулатов Мөнир Сибәғәт улы]]''' 1935 йылда Байназар ауылында тыуған. Ырғыҙлы, Нәби мәктәптәренең директоры булып эшләгән. Шиғырҙар, поэмалар, хикәйәләр, сәхнә әҫәрҙәре яҙа. «Мөхәббәткә үлем юҡ» китабы донъя күрҙе. '''Ишбулатов Морат Ғәлимйән улы''' Байназар ауылында тыуған. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты, Башҡортостан дәүләт аграр университеты доценты. '''Ишкилдин Һибәтулла Ваһап улы''' Иҫке Собханғол ауылында тыуған. Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, Ленин, ике Ҡыҙыл Йондоҙ ордендары кавалеры. Уның исеме Иҫке Собханғол ауылы урамдарының береһенә бирелгән. '''[[w:Ишморатов Хәләф Хәлфетдин улы|Ишморатов Хәләф Хәлфетдин улы ]]''' 1960 йылдың 2 февралендә Яңы Усман ауылында тыуған, дәүләт эшмәкәре, Башҡортостан ауыл хужалығы институтын тамамлаған (1981). Йылайыр совхоз-техникумында инженер-уҡытыусы (1981—82), комсомолдың Баймаҡ район комитеты секретары, ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитетының бүлек мөдире, секретары (1982—90), «Суперконцентрат» ассоциацияһы директоры урынбаҫары, Урал зонаһы буйынса «Интерэкспорт» халыҡ-ара предприятиеһы вәкиле (1990— 94), Башҡортостан мәҙәниәт министры (1994—95), Башҡортостан Республикаһы Премьер-министры урынбаҫары, мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министры вазифаларын башҡара. БР Дәүләт Йыйылышы—Ҡоролтайҙың Вәкилдәр Палатаһы депутаты. '''[[w: Йәһүҙин Инсур Ғәззәли улы| Йәһүҙин Инсур Ғәззәли улы]] ''' (Инсур Артур) 1951 йылдың 26 мартында тыуған, шағир, журналист. Иҫке Собханғол урта мәктәбен тамамлаған, юғары уҡыу йортонда журналистика буйынса белем алған. Оҙаҡ йылдар матбуғат әлкәһендә эшләй: гәзит баҫыусы, хәбәрсе, бүлек мөдире, «Совет Башҡортостаны» гәзитенең үҙ хәбәрсеһе, «Таң» гәзитенең баш мөхәррире була. Башҡортостан Журналистар союзы, Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы. «Юлға сығам» (шиғырҙар), «Тауҙарҙа тауыш аҙашмай» (поэма һәм шиғырҙар), «Көнлөғояш» (проза), «Дала сыңы» (шиғырҙар), «Төлкө килде ҡунаҡҡа» (балалар өсөн шиғырҙар) китаптары донъя күрҙе. '''[[w: Ҡарамышева Таңһылыу Фаяз ҡыҙы| Ҡарамышева Таңһылыу Фаяз ҡыҙы]]''' 1948 йылдың 3 мартында Байназар ауылында тыуған, шағирә, журналист. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлаған (1971), «Башҡортостан ҡыҙы» журналында мөхәррир, Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында кесе ғилми хеҙмәткәр, республика баҫмаларында хәбәрсе, «Шоңҡар» журналының баш мөхәррире, «Урал» башҡорт халыҡ үҙәгенең яуаплы сәркәтибе булып эшләй. Әле «Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы комментаторы. Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Рәми Ғарипов исемендәге премия лауреаты. «Саҡыр мине» (1981), «Ҡосағыңа ал, тормош!» (1985), «Тиҫтерҙәрем» (1988), «Гөлләмә» (1993), «Күңелем доғалары» (1998) шиғри китаптары менән шиғриәт һөйөүселәргә яҡшы таныш. '''Ҡаһарманов Фәрит Солтан''' улы 1939 йылда Иҫке Мөсәт ауылында тыуған. РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы, медицина фәндәре кандидаты. '''Ҡотлобаев Әхмәт Төхвәт улы''' Бөйөк Ватан һуғышы ҡаһарманы, ике Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалеры. '''[[w: Ҡәҙерғолов Мөхәммәт Нурғәли улы| Ҡәҙерғолов Мөхәммәт Нурғәли улы]]''' 1919 йылдың 10 мартында тыуған, данлыҡлы ҡурайсы. Йән юлдашы ҡурай менән Волганан Эльбаға һәм Прагаға хәтле героик юл үткән. Дуҫлыҡ һәм туғанлыҡ ҡурайы менән Свердловскиҙа, Куйбышевта, Ленинградта, Владимирҙа, Суздалдә, Мәскәүҙә сығыш яһаған. Бөрйән музыка мәктәбенең ҡурай класында балаларҙы ҡурайҙа уйнау оҫталығына өйрәткән. Бөтә Союз фирмаһы «Башҡорт фольклоры» тигән исем менән 1978 йылда уның грампластинкаһын сығарған. Венгрия фольклорсылары егермеләп көй яҙҙырып алған. 1989 йылда мәшһүр ҡурайсыға Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре исеме бирелгән. '''Маликов Ғүмәр Фәруҡ улы''' Бөйөк Ватан һуғышы ҡаһарманы, ике Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалеры. '''[[w: Маликов Мортаза Ғүмәр улы|Маликов Мортаза Ғүмәр улы]]''' 1929 йылда Яуымбай ауылында тыуған. Башҡортостандың атҡаҙанған механизаторы, Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнгән. '''[[w: Маликов Рауил Фәруҡ улы|Маликов Рауил Фәруҡ улы]]''' Яуымбай ауылында тыуған, физика-математика фәндәре докторы. '''Мирасов Әбүбәкер Әхмәтулла улы''' 1924 йылда Нәби ауылында тыуған. Салауат ҡалаһында завод төҙөүҙәге фиҙакәр хеҙмәте өсөн Ленин орденына лайыҡ булған. '''[[w: Дүсәлина Фәриҙә Маҙһар ҡыҙы| Моратшина (Дүсәлинова) Фәриҙә Маҙһар ҡыҙы]]''' 1960 йылдың 14 июнендә Байназар ауылында тыуған. Башҡорт дәүләт университетының химия һәм журналистика факультеттарын тамамлаған. «Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы комментаторы. '''[[w: Мөхәмәтҡолов Сабирйән Мөхәмәтзакир улы| Мөхәмәтҡолов Сабирйән Мөхәмәтзакир улы]]''' 1890 йылда Ырымбур губернаһы Орск өйәҙенең Әбделмәмбәт ауылында (хәҙер Башҡортостандың Бөрйән районы) крәҫтиән ғаиләһендә донъяға килгән, 1934 йылдың 15 октябрендә вафат булған. Башҡорт сәсәне. Бәләкәй саҡтан ук атаһынан күреп бәйеттәр, һамаҡтар, йырҙар, ҡобайырҙар сығара. Ырымбур өлкәһе Үрге Урал әйәҙе Рауил ауылы, Стәрлетамаҡ мәҙрәсәләрендә белем эҫтәй. Башҡорт һәм ҡаҙаҡ ауылдарында уҡыта, Сабирйән хәлфә булып таныла. Ул ғәрәп, фарсы, төрөк, ҡаҙаҡ, урыҫ телдәрен белә. 1934 йылда репрессияға эләгә һәм лагерҙа үлеп ҡала. 1989 йылда аҡлана. Сабирйән Мөхәмәтҡолов башҡорт ҡәбиләләренең һәм ырыуҙарының тарихы менән ныҡ ҡыҙыҡһынған, башҡорт сәсәндәренән һәм аҡындарынан героик хикәйәттәр яҙып алған, уларҙан «Бабсаҡ бей менән Күҫәк бей» эпосының шиғри варианты беҙҙең көндәргә килеп еткән. Сабирйән Мөхәмәтзакир улы «Уралға», «Түңгәккә» кеүек фәлсәфәүи һәм сатирик шиғырҙар ижад иткән. '''[[w:Мәсем хан |Мәсем хан ]]'''. Фараз ителеүенсә, IX—Х йәки Х—XI быуаттарҙа йәшәгән, ун ике башҡорт ырыуы союзының юлбашсыһы булған. Ул «Бабсаҡ бей менән Күҫәк бей» эпосынан һәм башҡа халыҡ ижады сығанаҡтарынан билдәле. Бөрйәндә Мәсемтау исемле тау ҙа бар. '''[[w:Муллағолов Мирза Ғиззетдин улы |Муллағолов Мирза Ғиззетдин улы ]]''' 1938 йылдың 20 июлендә Иҫке Монасип ауылында тыуған, этнограф. Башҡорт дәүләт университетының тарих факультетын тамамлаған (1967). Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө ғилми үҙәгендә этнология бүлеге мөдире. «Башҡорт халыҡ транспорты» (1992), «Лесные промыслы башкир» (1994), «Башҡорттарҙа урман кәсебе» (2000) китаптарының авторы. '''[[w:Муллағолов Марат Ғиззетдин улы |Муллағолов Марат Ғиззетдин улы ]]''' 1940 йылдың мартында Аҡбулат ауылында тыуған, РСФСР-ҙың мәғариф алдынғыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлаған. Әтек, Байназар, Иҫке Монасип, Яуымбай, Әбделмәмбәт мәктәптәрендә уҡытыусы, директор урынбаҫары, ойоштороусы булып эшләгән. Уҡыусыларҙа халҡыбыҙ тарихына, этнографияһына, йәнтөйәгебеҙ тәбиғәтенә, әҙәбиәткә ҙур ҡыҙыҡһыныу уятҡан һәм һөйөү тәрбиәләгән остаз, байтаҡ мәҡәләләр авторы. '''[[w:Рәхмәтуллин Дәүләтбай Абдрахман улы |Рәхмәтуллин Дәүләтбай Абдрахман улы ]]''' 1937 йылдың 15 сентябрендә Нәби ауылында тыуған, ҡурайсы, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Тылсымлы ҡурай моңон Европа илдәре халыҡтарына ишеттергән, халыҡ-ара фестивалдәрҙә һәм Бөтә Союз фестивалдәрендә ҡатнашҡан. '''[[w:Рәхмәтуллин Айбулат Дәүләтбай улы |Рәхмәтуллин Айбулат Дәүләтбай улы ]]''' 1967 йылдың 12 майында Нәби ауылында тыуған. Ҡурайсы, Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2014), Нефтекама дәүләт филармонияһының художество етәксеһе. '''[[w:Сөләймәнов Әхмәт Мөхәмәтвәли улы |Сөләймәнов Әхмәт Мөхәмәтвәли улы ]]''' 1939 йылдың 15 мартында Нәби ауылында тыуған. Башҡорт халыҡ ижады белгесе, филология фәндәре докторы (1991), профессор (1995), Рәсәй Гуманитар фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлаған (1967). Бөрйән районының Нәби һигеҙ йыллыҡ мәктәбендә балалар уҡыта (1967—72), Башҡорт дәүләт университетында башҡорт әҙәбиәте һәм фольклоры уҡытыусыһы булып эшләй (1972—91). 1991 йылдан алып Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында фольклор һәм сәнғәт бүлеге мөдире. Башҡорт халыҡ әкиәттәрен тикшереүгә арналған монографиялар, мәктәптәр һәм юғары уҡыу йорттары өсөн дәреслектәр, уҡыу ҡулланмалары авторы, «Башҡорт халыҡ ижады» күп томлы йыйынтыҡтарын төҙөүселәрҙең береһе. Филология фәндәре докторы (1991), профессор (1995). Рәсәй Гуманитар Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы (академик, 1995). Башҡортостандың һәм Рәсәйҙең Яҙыусылар союзы ағзаһы. Салауат Юлаев премияһы (1987) һәм Салауат Юлаев ордены кавалеры (2014). '''[[w:Сәғитов Мөхтәр Мофаззал улы |Сәғитов Мөхтәр Мофаззал улы ]]''' 1933 йылдың 8 авгусында Иҫке Собханғол ауылында донъяға килгән, 1986 йылдың 20 июнендә Төркиәнең Измир ҡалаһында фажиғәле вафат булған, Өфөлә ерләнгән. Башҡорт халыҡ ижады белгесе, филология фәндәре кандидаты (1965). Башҡорт дәүләт университетын тамамлаған (1963). Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының фольклор һәм сәнғәт бүлексәһендә кесе (1964—70), өлкән ғилми хеҙмәткәр (1970—86) булып эшләгән. Ул алтмыштан ашыу ғилми хеҙмәт яҙҙы, башҡорт эпосы, «Башҡорт халыҡ ижады» йыйынтыҡтарының алты китабын, «СССР халыҡтары эпостары» серияһында (Мәскәү, 1977) «Башҡорт халыҡ эпосы» йыйынтығын төҙөнө, «Боронғо башҡорт ҡобайырҙары» исемле китап (1987) сығарҙы. Яҡут—Саха башҡорттарынан тәү башлап халыҡ ижады үрнәктәрен яҙып алған. «Ғүмерлеккә ҡалған яра» тигән хикәйәләр, юлъяҙмалар, мәҡәләләр йыйынтығы (1993) баҫылды. Салауат Юлаев исемендәге республика премияһы бирелде (1987). Иҫке Собханғол ауылында Мөхтәр Сәғитов музейы асылған (1995). '''Сәғитова Зөһрә Мофаззал ҡыҙы''' 1940 йылдың 15 сентябрендә Иҫке Собханғол ауылында тыуған, медицина фәндәре докторы, профессор, Өфө медицина институтын тамамлаған (1963), институттың биология кафедраһы мөдире булып эшләгән (1994—2000). Әле хаҡлы ялда. '''[[w:Сәфәрғәлин Ғилман Зәйнәғәли улы |Сәфәрғәлин Ғилман Зәйнәғәли улы ]]''' 1936 йылдың октябрендә Нәби ауылында тыуған, һәүәҫкәр йырсы. Башҡортостан ауыл хужалығы институтын тамамлаған (1963). «Ҡыҙыл таң» колхозы рәйесе, Бөрйән районы ауыл хужалығы идаралығы башлығы, район хакимиәте башлығы, мәҙәниәт бүлеге мөдире булып эшләгән, БР Дәүләт Йыйылышы—Ҡоролтай депутаты итеп һайланған. Республикала «Урал», «Уйыл», «Ҡолой кантон», «Ҡаһым түрә», «Һары ла сәс» кеүек башҡорт халыҡ йырҙарын үҙенсәлекле башҡарыуы менән танылған. Башҡортостандың, атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, «Почет Билдәһе» ордены кавалеры. '''[[w:Теләүембәтов Иршат Әнүәр улы |Теләүембәтов Иршат Әнүәр улы ]]''' 1962 йылдың, 26 мартында Аҫҡар ауылында тыуған, яҙыусы. Башҡорт дәүләт университетының тарих факультетын тамамлаған. «Башҡортостан» гәзитенең баш мөхәррире урынбаҫары. «Урман әбейе» (1988), «Тау эйәһе» (1992), «Бығау сыңы» (2001) проза китаптарының авторы. '''Уразаев Зәки Мостафа улы''' Бөйөк Ватан һуғышы ҡаһарманы, I һәм II дәрәжә Дан ордендары кавалеры. '''[[w:Хәлилов Азамат Самат улы|Хәлилов Азамат Самат улы]]''' 1970 йылдың 3 майында Иҫке Собханғол ауылында донъяға килгән, актер. Өфө сәнғәт институтының театр факультетын тамамлағас, Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында эш башлай. Стәрлетамаҡ драма театрына эшкә саҡырыла. Башҡортостандың атҡаҙанған артисы, Шәйехзада Бабич исемендәге республика йәштәр премияһы лауреаты. '''[[w: Хатмуллина Көнһылыу Ғүмәр ҡыҙы| Хатмуллина Көнһылыу Ғүмәр ҡыҙы]] '''(26.02.1985, Башҡорт АССР-ы Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы)— химия фәндәре кандидаты. Рәсәй фәндәр академияһының химик физика проблемалары Институтында ғилми хеҙмәткәр.Көнһылыу Ғүмәр ҡыҙының ғилми тикшеренеүҙәре литий- полимер аккумуляторҙар өсөн электролиттар эшләүҙән ғибарәт. Шулай уҡ уның хеҙмәте токтын литий-полимер сығанаҡтарын эшкәртеүҙәге фундаменталь проблемаларҙы хәл итеү менән бәйле. Көнһылыу Ғүмәр ҡыҙы Рәсәй кимәлендә һәм Франция, Чехия, Эстония һәм башҡа илдәрҙә үткән Халыҡ-ара конференцияларҙа әүҙем ҡатнашып илленән ашыу доклад менән сығыш яһай.Рәсәй һәм халыҡ-ара фәнни журналдарында 23 ғилми статьяһы баҫылып сыҡҡан. '''[[w: һөйәрғолов Муллаян Зыяитдин улы| һөйәрғолов Муллаян Зыяитдин улы]] ''' Байназар ауылында тыуған. Башҡортостандың атҡаҙанған һәм халыҡ артисы. '''[[w: Шәрипова Зәйтүнә Яхъя ҡыҙы|Шәрипова Зәйтүнә Яхъя ҡыҙы]] ''' 1948 йылдың 10 июнендә Яңы Монасип ауылында тыуған, филология фәндәре кандидаты. Башҡорт дәүләт университеты доценты, БР Яҙыусылар союзы ағзаһы. «Пером и словом» (1993), «Беҙҙең ғаилә» (1996) китаптарының авторы. '''Әлибәков Таштимер Ишмөхәмәт улы''' 1936 йылда Мораҙым ауылында тыуған. Башҡортостандың атҡаҙанған зоотехнигы, «Почет Билдәһе» ордены кавалеры. '''[[w:Әхмәҙуллина Сания Мөхәмәҙиә ҡыҙы|Әхмәҙуллина Сания Мөхәмәҙиә ҡыҙы]]''', Фрунзе исемендәге колхоз һауынсыһы. 1960—70 йылдарҙа һәр һыйырҙан 3000 литр һөт һауған, яҡшы хеҙмәт һөҙөмтәләре өсөн Ленин һәм Октябрь Революцияһы ордендары менән бүләкләнгән. '''[[w:Әҙелбаева Зөләйха Әхмәҙулла ҡыҙы|Әҙелбаева Зөләйха Әхмәҙулла ҡыҙы]]''' Исламбай ауылында тыуған, һауынсы, фиҙакәр хеҙмәте өсөн Ленин ордены менән бүләкләнгән. '''[[w: Әхтәмов Исмәғил Кәлимулла улы| Әхтәмов Исмәғил Кәлимулла улы]]''' 1930 йылда Кейекбай ауылында тыуған. Белорет металлургия комбинатының сым һуҙыусыһы, СССР Дәүләт премияһы лауреаты. '''[[w: Юлдашев Зөлфәр Мырҙабулат улы| Юлдашев Зөлфәр Мырҙабулат улы]] ''' 1930 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған. Башҡортостандың атҡаҙанған малсыһы, VI саҡырылыш БАССР Юғары Советы депутаты, Ҡыҙыл Байраҡ, «Халыҡтар дуҫлығы» һәм «Почет Билдәһе» ордендары кавалеры. '''[[w:Юлсурина Әлфиә Ҡолдәүләт ҡыҙы|Юлсурина Әлфиә Ҡолдәүләт ҡыҙы]]''' 1960 йылдың 25 апрелендә Иҫке Собханғол ауылында тыуған, популяр эстрада йырсыһы, Башҡорт дәүләт филармонияһы артисткаһы. '''Бөрйән районы буйынса тупланманы Сәлимйән Бәҙретдинов әҙерләне.''' [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] [[Category:Бөрйән районы]] shsjd9veywfxbanbmf506y1p8et64n2 0 4238 24597 18808 2022-12-22T04:40:38Z ZUFAr 381 24597 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Аралбай (Бөрйән районы)|Аралбай]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} '''Аралбай ауылы тарихынан''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. Юҡҡа сыҡҡан ауылдарҙың береһе. ==Тарихы== Тимерҙәрҙең Боһондо йылғаһында өс утары (УТФ, Һолайҡа, Аралбай йәйләүе) була. Кантонлыҡ осоронда, күсенеп йәшәү тыйылғас, уларҙың бер өлөшө ерҙәрен һаҡлап ҡалыу өсөн утарҙарға күсә, ауыл статусы ала. 1753 йылдың 13 октябрендә губернатор И.Неплюев тәҡдиме менән Ырымбур губернаһында тимер юлдар һәм баҡыр рудниктар төҙөү тураһында сенат ҡабул иткән. Указда ла: “Башҡорттар үҙҙәренең ерҙәрен һәм ялан-туғайҙарын ҡәҙерләгән тиклем башҡа бер нәмәне лә ҡәҙерләмәйҙәр”, - тип әйтелә. Боһондо йылғаһының башындағы утар Аралбай Мөхәмәтовтың исемен йөрөткән. Ауылдың кешеләре тураһындағы тулы мәғлүмәттәр 1816, 1834 йылдарҙағы рәүиздә (Архив №231, 138-се бит, №135, 360-сы бит) Тимер ауылында теркәлгәндәр. Профессор Ә.З.Әсфәндиәров 1834 йылда 20 йортта 100 кеше йәшәй, тип күрһәтә. 1850 йылғы рәүиздә 1-5-се ихатала команда старшинаһы Ҡунаҡбай Ҡарабаевтан алда ҡуйылған старшина Теләүғол Ялчин нәҫелдәре, 11-17-се ихатала зәүрәт есаул Иҙел Сүрәбаевтың, 23-36-сы ихатала зәүрәт есаул Аралбай Мөхәмәтовтың, ҡалған йорттарҙа Язағол Тиябирҙиндар, Сәйетйәғәфәр Зыянбаевтар, Мансур Ырыҫбаев, Буранбай Тимишевтар, Әмирхан Абыревтар, Һағынбай Ҡарашаев, Ҡотлобай Ғөбәйҙуллиндар ғаиләләре тәшкил иткән, барлығы 41 йортта 110 ир-ат, 87 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән. 1859 йылда 41 йортта 197 кеше йәшәй. 1920 йылда кеше һаны кәмей, сөнки империалистик, граждандар һуғыштары, аслыҡ йылдары сәбәпле, 33 өйҙә 162 кеше ҡала. 1930 йылдарҙа аралбайҙар Тимер мәктәбендә белем алалар. 1936-1937 уҡыу йылдары Аралбай башланғыс мәктәбе булдырыла. Тәүге уҡытыусылары Әмирханов Межәүер Зекрия улы, Ҡонафин Хисаметдин Сиражетдин улы (Монасип) уҡыта (аҙаҡ Сәрмән педучилищеһын тамамлай). 1942 йыл Дәүләтбирҙин Сәлихйән Хафиз улы үҙ тиҫтерҙәрен (сөнки 14-15 йәшлек уҡыусылар уҡый) уҡыта. Унан Әхмәтова Ғәйниямал (Байназар), Хәлитов Рәхим (Ғәлиәкбәр), Әмирханова Мөнирә (Аралбай), Вәлиева Роза (Мишәр), Бакирова Хаят (Маҡар), Әмирханова Зөһрә (Аралбай) һ.б. уҡыталар. 1960 йылдар тирәһендә 2 йорт ҡына ҡала, ауыл тарҡала башлай.1965-1966 йылдарҙа балалар белем алыуҙы Мишәр ауылында дауам итә. ==Колхозлашыу осоро== Колхозлашыу осоронда тәүҙә Иҫке һәм Яңы Монасип, Тимер, Аралбай ауылдары 1936 йылға тиклем бер колхоз булып берләшеп эшләйҙәр. Коллектив хужалыҡта эштәр йылдан-йылға ыңғайлай бара. Ат һабандары, тырмалар, сәскетәр, косилка, молотилка, ҡул көсө менән елгәрткес машиналары үҙ заманы өсөн ҙур техника яңылыҡтары итеп ҡабул ителә. Тимер ауылы айырылып, айырым “Ҡыҙыл таң” колхозы ойошторола. Аралбайҙа “Маяҡ” колхозы үҙәге ойошторолоп, тәүге колхоз рәйестәре Итҡарина Әминә (Байғазы) оҙаҡ йылдар эшләй, Көмөшбаев Яңыбай, Йәғәфәров Ниғмәт (Мишәр) – рәйес, Сәғитов Әхмәт (партком секретары) булып эшләй6әр. Колхоз малдарын Этаяҡта (ҡышлау), Ҡарағошто ла (йәйләү) көткәндәр. Һуңынан ауылдар ҡайтанан “Ҡыҙыл таң”колхозына берләшә. 1950 йылдағы “эрелетеү” сәйәсәте “перспективаһыҙ” ауылдарҙы тарҡатыуға килтерҙе. Ауылдан күп кенә арҙаҡлы шәхестәр ҙә сыҡты. Рамаҙан Ҡондоҙбаев “Таң” гәзитендә мөхәрир булып, районда, аҙаҡ Өфөлә өлкә комитетында эшләне. Бөрйәндең ғәжәйеп матур тәбиғәтенең, өҫкә ишелеп килгән урман-тауҙарының, саф һыулы йүгерек йылғаларының һәр береһенең үҙ тарихы, легендаһы бар. Иҫке Собханғол-Байназар юлының ҡап урталығында Исламбай, Тимер юлдары ҡушылған аралағы битләүҙә урынлашҡан ине Аралбай ауылы. Хөкүмәтебеҙ етәкселәренең тырышлығы менән тау-таш араларын ярып, бына тигән асфальт юл һалынғас, тимер-бетон күперҙәр төҙөлгәс, юлда йөрөү, әйтәһе түгел, ныҡ үҙгәрҙе. Юлдан һул яҡлап Аҡбейектау теҙмәһе, уң яҡлап Ҡараһыйыр, Ҡарағастыбейек тауҙары ята. Армыт-армыт мөһабәт тауҙар араһында көмөштәй йылтырап ятҡан кескәй генә Боһондо йылғаһы аға ла аға… “…был изге төйәктә кешеләрҙең йәшәү сығанағы инем”, тигәндәй, көмөштәй йылтырап аға ла аға ул. Йылға Бохар урманы уйһыулығынан килә. Ҡаршы тауҙы Өкө ташы тиҙәр. Ваҡытында мәктәбе, магазины, колхоз үҙәге лә булған Аралбай ҙур ауыл ине. Ата-бабаларыбыҙ төйәкләнеп, ғүмер баҡый донъя көткән ерҙе уҙғас, Өкөташы уяһынан юлдан алыҫ түгел әрүәхтәрҙең ҙур йорто ла күренеп ҡала. Ошоға тиклем бер ғаилә кеүек көн иткән ауыл 1960-1970 йылдарҙа тарҡала башлай. Күбеһе Мишәр ауылына күсә. Унда 17-25-ләп йорт ине. 1975-1980 йылдарҙа Моратша бабай нәҫеле, Наҡыя Аралбаева 2-се йортта йәшәүҙәрен дауам иттеләр. (Һыңынан инәй һыу алырға төшкәндә генә, аяҡтары батҡаҡҡа убып, тартып ала алмай донъя ҡуйҙы). Моратша бабай район үҙәгенә күсергә мәжбүр булды. Улы Зәки Яңы Мөсәт ауылында йәшәй. …Ә хәҙер оло быуынға иҫләп, тарихи урынға баш эйеп уҙаһы ғына ҡалды Моратша бабайҙың ағастары ла ҡороно инде. Сөнки ғүмер буйы ошо ауыл аша йөк ташығандар, үткенселәр уҙған, юлдар төҙөгәндәр, граждандар һуғышы ла ситтә ҡалмаған. Ир-егеттәрҙең күбеһе Бөйөк Ватан һуғышында ла ятып ҡалғандар. Аралбайҙың нәҫелдәрен дауам итеүселәр бөгөнгө көндә, нигеҙҙә, Яңы Монасип, Иҫке Собханғол ауылдарында йәшәй. Ата-бабаларыбыҙҙың рухын һәм шәхесен ҙурларға, үҙебеҙҙә көс-илһам табып, быуындар бәйләнешен, Тимер, Тәүлин, Һөйөндөк, Йәнһөйәр, Ҡыуат, Ҡалҡаман, Яманғол, Мишәр ауылында Заһит, Теләүғол, Абыр нәҫелдәрен, яҡын туғанлыҡты онотмайыҡ! '''Д.Аллабирҙин, тарих уҡытыусыһы.''' [[Category:Бөрйән районының бөткән ауылдары]] dq4p18ulm65rkuz7janvbvfwhm12s7d 0 4239 18971 18634 2018-01-17T03:14:23Z ZUFAr 381 {{Бөрйән районы порталы}} 18971 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Шагаев Әхмәт Тимерйән улы''' (15.03.1930, БАССР Бөрйән районы Яңы Собханғол ауылы — сентябрь 1999, Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Байназар ауылы) — Байназар мәктәбе уҡытыусыһы, “РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы алдынғыһы” знагы, “Лениндың 100 йыллыҡ юбилейы хөрмәтенә” , “Хеҙмәт батырлығы өсөн” миҙалдары менән бүләкләнгән. ==Биографияһы== Шагаев Әхмәт Тимерйән улы 1930 йылдың 15 мартында Бөрйән районы Яңы Собханғол ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуа. Атаһы Хоҙайбирҙин Тимерйән менән әсәһе Хәфизәнең татыу ғаиләһендә 3-сө бала булып донъяға килә. Башланғыс белемде үҙ ауылында ала. Артабан белем алыр өсөн Иҫке Собханғол ауылына юллана. Иҫке Собханғол мәктәбендә 9-сы класты тамамлағандан һуң , шул ауылдағы һаҡлыҡ кассаһында кассир булып хеҙмәт юлын башлай. 1953 йылда Темәс педагогия училищеһын ситтән тороп тамамлай. Белемле йәш белгесте кассир итеп эшләтеп ҡуймайҙар. Әхмәт Тимерйән улын тәүҙә Әбделмәмбәт мәктәбенә физкультура уҡытыусыһы, һуңынан Байғаҙыға башланғыс класс уҡытыусыһы итеп эшкә ебәрәләр. 1956 йылда Әхмәт Тимерйән улы ғаиләһе менән Байназар урта мәктәбенә эшкә килә. Бер аҙ башланғыс кластарҙа уҡыта, һуңынан башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. Үҙенең педагогик белемен артттырыу маҡсатында Башҡорт дәүләт университетының филология факультетына ситтән тороп уҡырға инә һәм 1962 йылда юғары белемле уҡытыусы дипломы ала. Үҙ фәнен бөтә нескәлектәренә тиклем белгән уҡытыусы уҡыусыларында башҡорт теленә ҡарата ихтирам уята, телгә ҡарата һөйөү тәрбиәләй. Һәм шуға ла күптәр уның юлынан китеп, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары, журналист булып китеүе ғәжәп түгелдер. Буранбаева Фәниә, Сураҡова Фәрхәнә мәктәптә эш башлағанда уның кәңәштәрен, ярҙамын тойоп, әле рәхмәтле булып йәшәйҙәр. Шағирә, көслө журналист Айһылыу Ғарифуллина ла уға рәхмәтен уҡып бөтә алмай. Һанай китһәң, күп инде улар. Тырыш, намыҫлы, коллективта һәм ата-әсәләр араһында абруй ҡаҙанған уҡытыусыны мәктәптең уҡытыу-тәрбиә эшә буйынса директор урынбаҫары итеп үрләтәләр. Шагаев Әхмәт Тимерйән улы был эштә лә үҙен һынатмай, бөтә дәртен, көсөн, кәрәк саҡта һаулығын да ҡыҙғанмай эшкә егелә. Ул киң йәмәғәт эше лә алып бара. Оҙаҡ йылдар Байназар ауылында агитатор-пропагандист эшен алып бара. 1992 йылда хаҡлы ялға сыға. Намыҫлы хеҙмәте, балалар тәрбиәләүҙә күрһәткән уңыштары өсөн Әхмәт Тимерйән улы “РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы алдынғыһы” знагы, “Лениндың 100 йыллыҡ юбилейы хөрмәтенә” , “Хеҙмәт батырлығы өсөн” миҙалы, Башҡортостан мәғариф министрлығының почет грамоталары менән бүләкләнгән. Хаҡлы ялда хаҡлы рәүештә ял итергә, иркенләп тормоштоң тәмен тойоп йәшәргә насип булмай уға. Үкенескә күрә яман сир уны аяҡтан йыға. 7 йыл буйы ҡаты ауырығандан һуң, 1999 йылдың сентябрендә Әхмәт Тимерйән улы баҡыйлыҡҡа күсә. Һоҡланғыс уҡытыусы, оло йөрәкле кеше, өлгөлө ғаилә башлығы тип иҫкә алалар уны. ==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре== *“РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы алдынғыһы” знагы *“В.И. Лениндың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы өлгөлө хеҙмәте өсөн” миҙалы *“Хеҙмәт батырлығы өсөн” миҙалы, *Башҡортостан мәғариф министрлығының почет грамоталары [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] [[Category:Бөрйән районы]] huxqg77jmzdq5oofipib4f0pprjdkp8 0 4240 20080 18722 2020-01-17T19:23:30Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20080 wikitext text/x-wiki '''Сәғитов Зәки Ғилман улы''' (2.02.1935, БАССР Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы) — уҡытыусы, хеҙмәт ветераны, СССР-ҙың мәғариф отличнигы. 49 йыл педагогик стажға эйә булған уҡытыусы-хеҙмәт ветераны СССР-ҙың мәғариф отличнигы, хеҙмәт ҡаҙаныштары өсөн В. И. Лениндың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы юбилей миҙалы (1970 йыл), 2006 йылда Бөтә Рәсәй ауыл хужалығы иҫәбен үткәреүҙә әүҙем ҡатнашҡаны өсөн миҙал, Башҡортостан Республикаһының Маҡтау ҡағыҙы менән бүләкләнгән. ==Биографияһы== Сәғитов Зәки Ғилман улы 1935 йылдың 2 ғинуарында Ғәлиәкбәр ауылында донъяға килгән. - Атай менән әсәй мин тыуыр алдынан айырылышҡандар. Әсәйем: “Атайың беҙҙе ташлап киткәнендә һин ҡорһаҡта ҡалғайның”, - тей торғайны. Күпмелер ваҡыттан һуң әсәй Ғәфүр ағайға тормошҡа сыҡҡан. Өйҙә 3 бала - Ғәйшә һәм Рауза апайҙарым һәм мин. Ғәфүр ағай балаларҙы яратмаған, бик ҡаты кеше булған. Яҡшылап телем дә сыҡмаған сағым. Ғәфүр ағай эштән ҡайтҡанда өйҙә булһам, урындыҡта ултырған ерҙән мине йыға һуға торғайны. Уның ҡайтыр ваҡытын сәғәтһеҙ ҡайҙан самалап белгәнмендер инде, миңә ынтыла башлаһа, тәҙрәнән сығып ҡаса торғайным. Апайымдар, “Кәпү килә”, тип сығып ҡаса торғайның, тинеләр. Төнөн ҡайҙа етте шунда: һарай башында, көҙ көнө һалҡындар башланғас, янып ятҡан тиҙәк өҫтөндә йоҡлап йөрөгәнем хәтерҙә ҡалған. Шунан һуң мине әсәйемдең оло ҡустыһы Ишмырҙа ағай үҙҙәренә Ҡарамалы утарына алып ҡайтҡан. Ул утар Ғәлиәкбәрҙән үрҙә Нөгөш йылғаһы буйында 5-6 өйҙән генә тора ине. Ишмырҙа ағайымдың ҡатыны Гөлниса еңгәм бик арыу кеше ине. Уларҙың үҙҙәренең дүрт балаһы булды: Ғаффар, Фәүзиә, Фәниә, Сания. Улар мине үҙ балалары һымаҡ ҡабул иттеләр. Беҙҙән башҡа тағы Ишмырҙа ағайҙың әсәһе - минең өләсәй ҙә уларҙа йәшәне. Күпмелер Ҡарамалы утарында йәшәгәс, мине әсәйемдең бәләкәй ҡустыһы Хажый ағай үҙе йәшәгән утарға алып ҡайтты. Утар тип әйтеп булмай инде уны. Бер бөртөк өйҙә яңғыҙ йәшәй ине Хажый ағай. Ялан яҡтарының малын көтә ине, шикелле. Шунда бер ҡышты икәүләп үткәрҙек. Хажый ағай икмәк алырға Ҡарамалыға китһә, мин өйгә инергә ҡурҡып, ул ҡайтҡансы тышта йөрөй торғайным. Хажый ағай өйләнгәс, мине Ғәлиәкбәр ауылынан төньяҡлап 13 саҡырым ятҡан Ҡолғана (Ҡалғаһау) ауылына алып ҡайтты. Бер йәй йәшәнек ул ауылда. Хажый ағайымдарҙың үҙҙәренең балалары булманы, мине улар үҙ балаһы һымаҡ көттөләр. Бикбаев Ишмырҙа ағайым урман ҡарауылсыһына Ғәлиәкбәр ауылының түбән осоноң Нөгөш аръяғында өй һалғайны, һуғыш башланыр алдынан шунда йәшәнек. Ғәлиәкбәрҙә йәшәгәндә башы йүкә ҡабығы менән ябылған аласыҡта эркет ҡайнатыу өсөн эшләнгән ҡаҙанда әсәй эркет ҡайната ине. Мин бағанаға бер ҡул менән йәбешеп нимәлер һамаҡлап уралып йөрөй инем, оҙаҡ өйрөлә торғас, башым әйләнеп, ҡулым ысҡынып китеп, ҡоламаҫ өсөн ҡайнап торған эркеткә ике ҡулым менән таянғанмын. Ҡулым ныҡ беште. Өйгә ҡайтып булмай. Ғәфүр ағайҙың үлтерә һуғыуы бар, тип әсәй күршелә йәшәгән Әминева Нәғимә инәй менән һөйләшеп, мине уларҙың соланына сәңгелдәккә һалып ҡуйҙылар. Бер яҙ көнө һуғыш ваҡытында Әхтәм ағай, Ғаффар ҡусты һәм мин һарына ҡаҙырға Ҡарамалы утарына киттек. Һарына ҡаҙып, кәшмәк яһап ҡайтырға сыҡтыҡ. Йылға уртаһында бер ҙур ташҡа эләгеп, кәшмәгебеҙ таралып, өсөбөҙ ҙә ағып киттек. Күпмелер аҡҡас, ярға сыға алдыҡ. Урман аша Әхтәм ағай беҙҙе ауылға алып ҡайтты. Икенсе тапҡыр яҙ көнө Петровский баҙарынан ашамлыҡтар, тоҙ һатып алып ҡайтып киләбеҙ. Үрек йылғаһы ныҡ ташҡан, баҫма юҡ, сығырға кәрәк. Ҡулға-ҡул тотоношоп кисергә төшкәйнек, аҡтыҡ та киттек, күпмелер аҡҡас, сыға алдыҡ, әммә тоҙ юҡ, ҡайһы бер ашамлыҡтар ҙа бирешкән. Бына шул булалыр инде “тамаҡ тамуҡҡа төшөрә” тигән мәҡәлә, һуғыш йылы этлектәре. Рәүф ағай, Ғаффар ҡусты, мин һәм апайым Петровский баҙарынан ашамлыҡтар күтәреп Ғәлиәкбәргә юлландыҡ. Ҡалыу тауына килеп еткәйнек, алда бер ҙур айыу китеп бара. Нишләргә белмәйбеҙ. Кемдер: “Әйҙә, күмәкләшеп ҡысҡырайыҡ”, - тей. Ул ваҡытта беҙ шырпы көкөртөнән “пистолет” эшләп ала торғайныҡ. Ике -өс шырпы көкөртөнән эшләнгән “пистолет” тауыш сығарған була. Ҡысҡырып та ебәрҙек, “пистолеттан” да аттыҡ. Айыу беҙгә әйләнеп ҡараны ла яйлап ҡына ары китте. Беҙ Ҡалыу тауына менеп барғанда арттан бер ағай йүгерә-атлап килеп етте лә: “Тиҙ генә нәмәләрегеҙҙе бирегеҙ, айыу етеп килә беҙгә, әйҙәгеҙ, шәберәк”, - тип алып ҡайтып китте беҙҙе. Баҡһаң, теге айыу беҙҙең арттан эйәреп тик килгән. Беҙ артҡа ла әйләнеп ҡарамай атлауыбыҙҙы белгәнбеҙ. Һуғыш йылдары беҙҙең быуын балаларына ҙур һынауҙар килтерҙе. Бәләкәй генә балалар әсәйҙәренең пландарын үтәргә ярҙам итте. Ҡыш көндәре әсәй бүрәнә ҡырҡырға йөрөнө. Кем уларға балтаһын, арҡыры бысҡыһын үткерләгәндер инде, ҡайрағы ла булманы бит. Беҙ Петровский баҙарынан Ғүмәр ауылы аша ҡайтҡанда шул ауылға яҡын Ҡайраҡлы тигән тауҙан ҡайраҡ таштары алып ҡайта торғайныҡ. Әсәй урман ҡырҡып ҡайтыу менән бер сабатаһын - апайым, икенсеһен мин сисә торғайныҡ. Ебеткәгерәк көндә сей йүкәнән эшләнгән сабата бауы туңа ла, сиселмәй ыҙалата. Сабата үреү, ҡап, септә һуғыу, арҡан ишеү эштәрен беҙ башҡарҙыҡ. Йүкә ҡалдығынан матрасын да, мендәрен дә эшләй торғайныҡ. Уҡыуҙан сығаһың да бәләкәй сана һөйрәп йә утынға, йә бесәнгә китәһең, һуңынан ғына һыйыр егеп ташый башланыҡ. Һуғыш осоронда беҙҙең ике һыйыр булды, шуға сағыштырмаса хәллерәк йәшәнек. Күршелә йәшәгән бабай ҡайын ороһон соҡоп сеүәтә, туҫтаҡ яһап, шул сеүәтәне бәрәңгегә алыштыра торғайны. Һуғыш башланып, Ғәфүр ағай һуғышҡа киткәс, әсәй мине лә, Ғәйшә апайымды ла үҙенә алып ҡайтҡайны. Ғәйшә апайымды ла һыйҙырманы үгәй атай. Әсәйем дә ҡаты булды , ауырлыҡтандыр инде. Ҡайһы саҡта һөйөп тә алғылай торғайны. Уның яратҡан улы булып үҫтем. Беҙ өйләнешкәс, Ғәйшә апайым минең ҡатынға: “Килен, Зәки бала саҡта ныҡ ауырлыҡ күреп, этләнеп үҫте, яҡшыраҡ булырға тырыш”, - тигәйне. Ошо һөйләгәндәрҙән сығып, ҡайһы бер нәмәләрҙән фәһем алһындар ине кешеләр. Беренсенән, айырылышып, балаларҙы йәтим итмәҫкә тырышырға, икенсенән, балаларҙы йәштән эшкә, ауырлыҡтарҙы еңеп сығырға өйрәтеп үҫтерергә кәрәк. Ә бит суицид буйынса Рәсәй Европала - беренсе, донъя буйынса алтынсы урынға барып сыҡты. Беҙ үҫкән ваҡытта суицид тигән нәмә булманы. Гөлниса еңгәм Ишмырҙа ағай һуғышҡа киткәс, йәшләй генә 4 бала менән тороп ҡалды, тағы мине, ағайҙың әсәһен, минең өләсәйемде ҡараны. Һоратыусылар булһа ла, ҡабат тормошҡа сыҡманы. Балалары минең һымаҡ үгәй атай менән нужа күрерҙәр тип уйлағандыр. Ишмырҙа ағайым 1939 йылғы Совет-фин һуғышында ҡатнашып, иҫән-һау ҡайтты. Унан Бөйөк Ватан һуғышына алынып, 1942 йылдың ғинуарында «хәбәрһеҙ юғалды» тигән өсмөйөшлө хат ҡына килде. Сәғитов Ғәфүр ағай ҙа өлкән лейтенант, взвод командиры дәрәжәһендә илде һаҡлап, 1943 йылдың 15 авгусында яуҙа хәбәрһеҙ юғала. Хажый ағайым сержант дәрәжәһендә яуҙа Воронеж өлкәһендә 1942 йылдың 4 ноябре көнө үлеп ҡала. 1942 йылда Ғәлиәкбәр ете йыллыҡ мәктәбенә 1-се класҡа уҡырға инеп, 1949 йыл уны тамамлағандан һуң, Иҫке Собханғол урта мәктәбенә 8-се класҡа уҡырға барҙым. 1952 йыл уртамәктәпте тамамлағандан һуң, ике йыл Аҫҡар ете йыллыҡ мәктәбендә уҡытыусы булып эшләнем. 1954 йылда Башҡорт дәүләт педагогия институтының сит ил телдәре факультетын тамамлап, юллама буйынса Иҫке Собханғол урта мәктәбендә немец теле уҡытыусыһы булып ике йыл эшләгәс, мәктәп директоры итеп тәғәйенләнеләр. 49 йыл эш стажының 43 йылын мәғариф системаһында мәктәп директоры, уҡытыу, тәрбиә һәм кластан тыш эштәр буйынса директор урынбаҫары, республиканың мәғариф министрлығында инспектор, 1963-64 уҡыу йылдары районды бөтөрөп, Белорет районына ҡушҡас, Бөрйән зонаһы буйынса инспектор ҙа булынды. Хәҙерге район мәғариф бүлегенең бөтә эше бер кешегә йөкмәтелде. Ат егеп ала ла аҙналар буйы мәктәптәрҙә йөрөй торғайным, - тип хәтерләй ветеран уҡытыусы. 1957 йылда РСФСР буйынса педагогик юғары уҡыу йорттары араһында команда беренселегендә 1-се урын, юғары уҡыу йорттары араһында йүгереү буйынса 2-се урын ала ул. 1958 йылда республика юғары уҡыу йорттары араһында республика беренселегендә саңғы ярышында 30 саҡырымға уҙышыуҙа 1-се урын, республика беренселегенә кәмәлә 2 саҡырымға ишкәк ишеү ярышында 2-се урын яулай. 1960 йылда саңғыла йүгереү буйынса зона ярышында еңеүсе була. Әлеге көндә лә һәр спорт төрө буйынса ла әүҙем ҡатнашып, призлы урындар яулай. Хаҡлы ялға сыҡҡас, «Ағиҙел» һауыҡтырыу лагеры начальнигы, 1990 йылдарҙан һуң Бөрйән районы партия комитетында инспектор, идеология буйынса секретарь, район хакимиәтендә йорттарҙы хосусилаштырыу бүлеге начальнигы булып эшләй. Бөгөн райондың ветерандар Совете рәйесе вазифаһын намыҫ менән башҡара Зәки Ғилман улы. '''Дамир АЛЛАБИРҘИН, хеҙмәт ветераны, уҡытыусы.''' [[Категория:Иҫтәлектәр]] [[Category:АРҘАҠЛЫ ЯҠТАШТАРЫБЫҘ]] [[Category:Бөрйән районы]] 749vdnjp6yjh39g3pris5yeo1ckg5b8 0 4241 23777 23776 2020-12-01T17:58:28Z Һәҙиә 403 /* Сығанаҡ */ 23777 wikitext text/x-wiki 1995 йылдың апрель айы ине. Сәйер генә төш күреп уяндым. Күк йөҙө зәп-зәңгәр, бер болот әҫәре лә күренмәй, шундай салт аяҙ, матур көн инде. Һәҙиә инәйемдәр тапҡырында, Аратауҙың итәгендә, бәрхәттәй йәшел үлән өҫтөндә, уҡытыусым Ирек Хамматович Сәғитов, уртала - мин, Исмәғил ағай Ғәбитов баҫып торабыҙ. Ҡаршыла мөһабәт Таҡыясусаҡ тауы, бормаланып-бормаланып Нөгөш йылғаһы ағып ята. Ирек Хамматович, Таҡыясусаҡ тауына текләп ҡарап торҙо ла, миңә: - Сәғүрә (был минең мулла ҡушҡан исемем), һин ошо Таҡыясусаҡ тауы артында онотолоп ҡалған бер әйберҙе табып килтерергә тейешһең, - тине. Минең төпкө аңымда иҫке яулыҡҡа төрөлгән ниндәйҙер бик боронғо әйбер юлдың ситендәрәк, ағас төбөндә ятҡан һымаҡ булып урын алды. Эсемдән генә Таҡыясусаҡҡа менергә, артына төшә биреп, ағас төбөндә ятҡан ул әйберҙе табырға кәрәк, булдыра алырмынмы икән, тип уйлап торам. Уянып киткәс, был ике ҙур шәхес тиккә генә төшкә кермәйҙер, моғайын, Беренсе бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайына делегат итеп һайларҙар әле, тип төшөмдө эсемдән генә юрап та ҡуйҙым. Ысынлап та, юрағаным юш килде. Учалы халҡына ҙур рәхмәтлемен: Беренсе һәм Икенсе бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайҙарында делегат булып ҡатнашырға тура килде. Ирек Хамматович менән осрашып һөйләшергә яҙманы, ә бер көн уның үлем хәбәрен ишеттем. Теге күргән төшөм иҫкә төштө. “Был яулыҡҡа төрөлгән иҫке әйбер нимәне аңлата икән? Ирек Хамматович миңә нимә әйтергә теләгән?” - тигән уйҙар башымдан йүгереп үтте. Ул саҡта Учалы ҡалаһының унынсы мәктәбендә эшләй инем. “Туған телебеҙ онотолоп бара”, - тип әйтергә теләнеме икән уҡытыусым тип, күп кенә башҡорт кластары астым. Ҡыҫҡаһы, ниндәй генә эштәр башҡарһам да, Ирек Хамматович ошоларҙы эшләргә ҡуштымы икән, тип уйлай торғайным. Уҡытыусымдың олатаһы Сәғитов Әбделҡәйүм Сәғит улы, атаһы Сәғитов Хаммат Әбделҡәйүм улы ауылыбыҙҙың арҙаҡлы шәхестәре, уҡымышлы кешеләре булғандар, репрессия уларҙы һәләк иткән. Ирек Хамматович әллә үҙенең атаһы менән олатаһын эҙләргә кәрәк тип әйттеме икән, тип, архивтарға хат яҙып, ауылыбыҙҙың репрессияға эләккән кешеләрен эҙләй башланым. Әллә ниндәй ҙур уңыштарға өлгәшә алдым тип әйтә алмайым. Мин “Сәғитов Ҡәйүм” тип эҙләгәнмен, уның исеме Әбделҡәйүм булған икән. Хәлитов Әнүәр мулла тураһында ғына мәғлүмәт таба алдым. Шулай ҙа тыуған яғыма ҡайтҡан һайын, ололарҙан һорашып, күренекле ауылдаштарым тураһында материалдар йыйырға тырыштым. Нисәмә йылдар инде төпкө аңымдағы иҫке генә яулыҡҡа төрөлгән боронғо әйбер тынғы бирмәй, күңелемде өйкәп тик торҙо. Ә бер көндө ҡайҙан ғына ла, нисек кенә итеп табайым икән ул әйберҙе, бөтөнләйгә тыуған ауылыма ҡайта ла алмайым бит, тип уйланып ултыра инем, күҙҙәремдән йәштәр атылып килеп сыҡты. Шунан Байназар мәктәбендә эшләгән өс туған һеңлем, Әбделҡәйүм олатайҙың ейәнсәре Ҡотлобаева Көнһылыуға шылтыраттым: - Көнһылыу, иҫке ҡағыҙҙар араһын ҡара әле. Һеҙҙең өйҙә улар күп ине бит, шулар араһында бер нәмә лә булмаҫҡа мөмкин түгел, - тинем. Бер-ике көн үткәс, Көнһылыу телефондан шундай тулҡынланған тауыш менән: - Апай, Ирек ағайым һинең төшөңә кермәнеме? – тип һораны. - К е р ҙ е , н и н д ә й ҙ е р з а д а н и е тураһында һөйләне, - тинем. - Ҡәйүм олатайымдың 1923 йылда ғәрәп хәрефтәре менән яҙылған ҡулъяҙмаларын, Ирек ағайымдың көндәлеген табып алдым, - тине. И р е к Х а м м а т о в и ч т ы ң ә с ә һ е Ғәйшә инәй үлгәс, Һәҙиә инәйем бөтә иҫке ҡағыҙҙарҙы өйөнә алып ҡайтҡан булған. Һәҙиә инәйем вафат булғас, ҡағыҙҙар Көнһылыуға килеп эләккән. Көнһылыу менән икәүләп ғәрәп хәрефтәре менән яҙылған ҡулъяҙмаларҙы Өфөгә ебәреп, кириллицаға әйләндертеп алдыҡ. Ҡулъяҙма олатайҙың солоҡ ҡарағайҙарының хисап дәфтәре булып сыҡты. Ҡәйүм олатайҙың яҙмаларын уҡып, хайран ҡалдым. Беҙ йәшәгән төбәк борон-борондан мөғжизәле солоҡ ҡарағайҙар иле булған икән! Ә был хисап дәфтәрендә әллә күпме солоҡсоноң исеме һанап кителгән. Мәҡәләмдә олатайҙың ике дәфтәрҙәге ҡ у л ъ я ҙ м а л а р ы н б е р л ә ш т е р е п бирәм. Яҙмаларҙы уҡығандан һуң, яҡташтарым ата-бабаларын иҫтәренәтөшөрөрҙәр, шәжәрәләрен тағы ла бер тапҡыр барлап сығып, тарих төпкөлөнә сумырҙар. Ә. Шәриповтың “Солоҡсолар тураһында китап яҙайыҡ” тигән мәҡәләһен уҡығайным, бәлки, был ҡулъяҙмалар яҡташтарыма солоҡсоларҙың исемлектәрен тергеҙергә бер ни тиклем ярҙам итер. Шул заманда йәшәгән дин әһелдәренең дә исемдәре телгә алынған. Иҫ китерлек: борон ағастарға ниндәй һаҡсыл ҡараш булған! Һәр солоҡ ағасының үҫеп ултырған урыны, ер-һыу атамалары, башлап юнған хужаһы, ҡиәфәте, ниндәй ваҡиға, йола менән бәйле кемдән алынғанлығы тасуирлап яҙылған. Һәр бер ағас паспортлаштырылған тиһәң дә, хата булмаҫ. Бөгөнгө көндә телгә алынған ер-һыу атамаларының ҡулланылыштан төшөп ҡалғандары ла, әҙ генә өндәре үҙгәртелеп, икенсе төрлөрәк итеп әйтелгәндәре лә барҙыр. Күпме кеше ҡортсолоҡ менән шөғөлләнгән! Ниндәй егәрле , таһыллы, сос булған ата-бабаларыбыҙ! Өй артында ҡорто барҙың өй эсендә ҡото бар икәнен яҡшы белгәндәр шул улар! Һәр береһенең әллә күпме солоғо булғандыр әле. Ҡәйүм олатайҙың үҙенеке генә лә йөҙҙән ашыу бит. Тормош бер ваҡытта ла еңел булмаған, ләкин бер кем дә бәхет эҙләп ситкә сығып китмәгән. Ата-бабаларыбыҙ үҙ ерҙәребеҙгә хужа булып, тәбиғәтебеҙ биргән байлыҡтарҙы исрафламай, һаҡсыл файҙаланып кәсеп иткәндәр, донъя көткәндәр, ғаиләләрен аҫрағандар. Солоҡсолоҡ – ысын ирҙәр шөғөлө ул. Тыуған яғым Бөрйәндә иң күркәм, ил көҙгөһө ирҙәрҙе ҡарағайға оҡшаталар. Бөтә яҡтан да килгән ирҙәре “тамғалы ҡарағай кеүек бит, башҡаларҙан айырылып тора” тип ебәрәләр. Элек балды күп биргән ҡайһы бер ҡарағайҙарҙы ирҙәр исеме менән атап йөрөткәндәр. Атайымдың Сусҡаморондағы ҡарағайы - Көнәш, Өммөгөлсөм өләсәйемдең атаһы Ғәбитов Мөхәмәтғәле олатайымдың - Ишшар, Ялан айырында Ишмөхәмәтов Аллабирҙе олатайымдың Зәйнекәй исемле ҡарағайҙары булғанын беләм. Ғаиләлә баш бала булғанлыҡтан, ҡустыларым үҫеп еткәнсе, атайым мине солоҡ ябырға, көҙ булһа, солоҡтан бал алырға үҙе менән йөрөтә тороғайны. Бейек, йыуан ҡарағайҙарға атайымдың “ыңҡ” та итмәй, һеләүһен һымаҡ етеҙ генә итеп менеп киткәнен иҫем китеп ҡарап торор инем. Уның: —И-и-и, ҡыҙым, һин боронғоҡарағайҙарҙы күрһәң, данлыҡлы икешәр, өсәр кейәлеләре лә була торғайны, - тип һөйләгәне хәтерҙә. Ҡарағай, имән, ҡарағас ағастары б о р о н - б о р о н д а н ныҡлыларҙан һаналғандар. Өйҙөң нигеҙен имәндән, ҡарағастан ҡорғандар, ҡарағайҙан йорт төҙөгәндәр. Тиккә генә абруйлы, ныҡлы ирҙәр имән, ҡарағай менән сағыштырылмаған. Әҙәбиәттә һомғол, зифа буйлы ҡайындар һылыу ҡыҙҙар итеп һынландырыла. Репрессия йылдарында, һуғыш ваҡытында, ҡыҙыу нөктәләрҙә тамғалы ҡарағай һымаҡ ир заттарыбыҙҙы әҙ юғалтманыҡ бит. Бөгөнгө көндә ир заттарын, ҡатын-ҡыҙҙарын да аяп тормай, ялмай ғына, атмай ғына һәләк итә. == Ағастарҙың да, кешеләрҙең дә яҙмыштары бер-береһенә оҡшаш шул == Бөрйәнгә ҡайтҡанда, ҙур-ҙур йөк машиналарына тейәп оҙатылған йыуан-йыуан ҡарағайҙарҙы күреп, тамырҙарынан, ғаиләһенән айырып, сит яҡтарға һөргөнгә ебәрелгән олатайҙарға оҡшатып, йөрәгем һыҡрана. Юғары сифатлы ағастар киҫеп алынған ерҙәргә ҡайын, уҫаҡ һымаҡтары үҫеп сыҡты. Тамғалы ҡарағай кеүек ир заттары юғарыла һанап кителгән сәбәптәр менән һәләк булғас, власты ҡайын - ҡатын-ҡыҙҙар ҡулдарына ала башланы. Ҡәйүм олатайҙың ҡулъяҙмаларын яҙырҙан алда, үҙе тураһында ла һөйләп китергә кәрәктер, тип уйлайым. Мәҡәләмде яҙғанда, Ҡәйүм олатайҙың улы Сәғитов Әхәт бабай мәрхүмдең, ейәне Мырҙағолов Фәхретдин бабайҙың, килене Хөснитдинова Һәҙиә инәйем мәрхүмәнең һ. б. ауылдаштарымдың хәтирәләренә таяндым. Сәғитов Әбделҡәйүм Сәғит улы 1876 йылда зәңгәр тауҙар уратып алған хозур тәбиғәтле Ғәлиәкбәр ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Кесе йәштән үк теремек, отҡор, үтә ҡыҙыҡһыныусан, эшһөйәр бала була, аң-белем – мәңгелек ғилем икәнен аңлап, сит яҡтарға китеп уҡыу тураһында эсенән генә хыялланып йөрөй. Ауылдың дин әһелдәре йәш быуынды: “Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһи – сәләм әйткән: “Бер сәғәт ғилем алыу – төн буйы нәфел намаҙҙары уҡыуҙан хәйерлерәк, бер көн ғилем алыу өс ай ураҙа тотҡандан хәйерлерәк. Ғилем алыу – сауаплы ғәмәл. Һәр көн ниҙер өйрәнергә, белергә кәрәк. Туҡталып ҡалырға ярамай. Ғилеме барҙың телеме бар. Ғилем алған мосолман әжер- сауаптарға ирешә”, – тип өйрәтер булғандар. Ҡәйүм олатай үҫеп, буй еткергәс, 16-18 йәштәр тирәһендә, атаһына ситкә китеп уҡырға теләүе тураһында әйтә. Кәләш алып, үҙаллы донъя көтөрлөк егетте, уң ҡанатын, кем ете ят ергә ебәргеһе килеп торһон инде, билдәле, атаһы ҡаршы була. Улының уҡырға булған теләген атайҙың ризаһыҙлығы ла туҡтата алмай. Дәрт биргәнгә дарман бирер, ти. Өйөр айғырын Петровскигә алып барып, ун өс һумға һата ла Стәрлетамаҡта яңыса белем биргән мәҙрәсәгә уҡырға инә Ҡәйүм олатай. Ул юл ыңғайы Әхмәтшаһ хәҙрәттә туҡтап, ҡунып йөрөр булған. Ул замандарҙа мәҙрәсәләрҙә шәкерттәргә ошондай предметтарҙан дәрестәр бирелеүе билдәле: толкование корана, изречение пророка, законоведение,фараиз, основы законоведения, основы изречения пророка, всеобщаяистория, естествознание, физика и химия, педагогика, алгебра, арифметика, әхлаҡ, русский язык (был мәғлүмәттәрҙе Троицк ҡалаһындағы “Рәсүлиә”мәҙрәсәһендә уҡыған Йыһаншин Сабирйән мулланың шәһәҙәтнамәһенән алдым). Шулай итеп, олатай, Стәрлетамаҡ мәҙрәсәһендә уҡып, белемле кеше булып ауылына ҡайта. Ауылда, яҡын- тирәлә русса яҡшы белгән берҙән-бер кеше була. Хәкимә өләсәй: — Х ө с н и т д и н ҡ а й н ы м , С а д и ҡ олатайығыҙ, Сәғит олатайығыҙ ауылда иң ҙур кәүҙәле кешеләр ине. Сәғит ҡарт үҙе баһадир кәүҙәле булһа ла, Әбделҡәйүме бәләкәй ине, - тип һөйләр булған ейән-ейәнсәрҙәренә. Ҡәйүм олатай , С т ә р л е т а м а ҡ мәҙрәсәһенә уҡырға керерҙән алда, иң тәү башланғыс белемде Ғәлиәкбәрҙә алып, һуңынан уҡыуын Көҙәндә, Әхмәтшаһ хәҙрәт мәҙрәсәһендә дауам иткән. Ғәлиәкбәрҙә лә борон-борондан балаларға белем биреүгә ныҡ иғтибар иткәндәр һәм был эш тейешле кимәлдә юлға һалынған булғандыр, тип уйлайым. Үҙемдең Хөснитдин олатайым, Нәсихә өләсәйем белемле кешеләр булған бит. Элек-электән ауылыбыҙҙа дин әһелдәренең дә күп булыуы шул хаҡта һөйләй. Ә ҡыҙ бала Нәсихә өләсәйҙе ситкә ебәреп уҡытып ултырмағандар, ул мотлаҡ ауылда белем алған. Борон муллалар – ир балаларҙы, ҡатындары ҡыҙ балаларҙы уҡытҡа ндар. Уҡытырға урын булмаһа, берәй байҙың өйөндә булһа ла уҡытыу эше алып барылған. Тағы ла ул ваҡытта административ - территориаль бүленеш тә башҡа булған. Ғәлиәкбәр, хәҙерге ваҡыттағыса, төпкөл ауыл булып иҫәпләнмәгән, оло юл өҫтө булған. Халыҡ Ҡолғона, Маҡар ауылы кешеләре менән тығыҙ аралашып йәшәгән. Стәрлелә, Хәбибназар, Әхмәтшаһ хәҙрәттәрҙең мәҙрәсәләрендә уҡыған шәкерттәр Ғәлиәкбәр аша үтеп йөрөгәндәр. Ҡәйүм олатай Алтыншиндар затынан Шәрифә исемле ҡыҙға өйләнеп, матур тормош ҡора. Был татыу ғаиләлә Кәримә, Хаммат, Ғәйшә, Самат, Әхәт, Барый, Ғилминур исемле балалар үҫә. Алдынғы ҡарашлы, һәр эшкә лә маһир Ҡәйүм олатай ниндәй генә эшкә тотонһа ла, ауылдаштарын хайран иткән. Оҫта тегеүсе булған,өҫтөнә лә кейемде үҙе тегеп кейгән. Әүжән урыҫтарынан күп итеп картуф алып килеп сәскән. Тире йыйыу буйынса кеше кәрәк булғас, бер ни тиклем шунда тәғәйенләнеп эшләп йөрөй. Аҡыллы ир – ил ағаһы, ти. Ауылдаштары уға кәңәшкә йөрөгәндәр, олатай уларға кәрәкле документтар әҙерләргә ярҙам иткән, районда русса яҡшы белгән кеше булараҡ, аралаш, алыш-биреш булһа, гел уны йөрөткәндәр. Бер ваҡыт Әтек, Иҫке Усман башҡорттары менән Кананикольск урыҫтары араһында ер өсөн низағ китә. Ыҙғышты яйға һалыу өсөн, Ҡәйүм олатайҙы саҡыртып алалар. Олатайыбыҙ барып, халыҡ менән һөйләшеп, бәхәсте Әтек, Иҫке Усман халҡы файҙаһына хәл итеп ҡайта. Оҫта ҡурайсы булыуы, халҡыбыҙҙың йырҙарын аһәңле, моңло итеп башҡарыуы менән дә дан алған Ҡәйүм олатай аҙан әйтһә, тауышы Таҡыясусаҡ, Суҡмуйыл яҡтарына тиклем яңғырап, ишетелеп, халыҡты Аллаһ йортона әйҙәп, саҡырып торған. Өйө лә мәсет тапҡырында булған. Киң күңелле, ҡунаҡсыл олатайыбыҙ кеше менән аралашыуҙы яратҡан, йома һайын ҡарттарҙы сәй эсергә саҡырған. “Йәтимдәр өҫтөнән күҙәтеүсе минең менән йәннәттә булыр”, - тип әйтелә бер хәҙистә. Үкһеҙ етемдәрҙе, Нәжметдин бабай менән Ғәйшә инәй Әминевтарҙы, үҙенә тәрбиәгә алған. Ҡәйүм олатай, был ике етем баланы үҙ балаһы һымаҡ көтөп, эйәле-башлы итеп, мал биреп сығарған. - А т а - б а б а л а р ы м д ы ң б о р о н - борондан йор һүҙле, шиғриәткә ғашиҡ кешеләр булыуҙары һоҡландыра. Олатайҙарҙың ил эсендә барған сетерекле хәл-ваҡиғалар, ҡыҙыҡлы хәлдәргә тарыған ауылдаштары тураһында сығарған шиғырҙары әле һаман да халыҡ хәтерендә һаҡланып ҡалған. Ул замандарҙа, етешһеҙлектәр күрһәтелеп, шиғыр теленә эләгеү бик оят һыналған, сөнки ул әҫәрҙәр онотолмаған, телдән-телгә һөйләнеп, тирә-яҡҡа таралған, быуындан-быуынға күсә килгән. Ҡәйүм олатай ҙа шиғыр сығарырға бик оҫта булған. Уның үткер теленә эләгеүҙән кешеләр ҡурҡып торғандар. Бер ваҡыт олатай ҡунаҡҡа барған да,ауырыйым, тип ятҡан да ҡуйған, ти. Саҡырған кешеләрҙең икмәктәре бик ҡаты булған икән. Балта менән сабып ҡарай, Бысаҡ менән телеп ҡарай Беҙҙең ҡоҙа Мырҙабай. Ни эшләргә лә белә алмай,- тип шиғыр сығарып, хужаларҙың ағас көрәктәренә яҙып китә. Шәмиғолов Шәкир тигән кеше ике әбейе була тороп, тағы ла бер татар әбейе алып ҡайтҡан. Уға ла ошондай шиғыр йәбешеп ҡалған: Шәкир ағай бисәләре Ике башҡорт, бер татар. Яңы иген өлгөргәнсе аҫрауы бик хәтәр. '''1914 йылғы Ватан һуғышына арнап сығарған бәйете:''' Бисмилла тип башлайым мин Һәр бер эште иң башта. Германия иғлан итте Россияға һуғышты. Ҡайһынығыҙ ағай-эне, Ҡайһынығыҙ ҡоҙалыр. Беҙҙе былай йөрөткән Бәндә түгел, хоҙайҙыр. Беҙҙең йөрөгән еребеҙ Эйек менән Ҡола(а)т. Өйгә ҡайтып тороп булмай, Ебәрәләр ҡыуалап. Ҡыҙыл билет иғлан итеп, Урамдарға ҡаҡтылар, Запастарҙың йөрәгенә Ҡайғы уты һалдылар. Аҙашып ҡалған ҡоштар кеүек Ҡысҡырыша балалар, Атайҙарыбыҙ ҡайҙа, тиеп, Йөрәккә ут һалалар. И л е б е ҙ ҙ ә б а р ғ а н ф а ж и ғ ә л е ваҡиғалар: граждандар һуғышы, берсә аҡтарҙың, берсә ҡыҙылдарҙың баҫып кереп, халыҡтың барлы- юҡлы ғына ризығын талап-тартып алып хәлһеҙләндереүҙәре, аслыҡ ауылыбыҙҙы урап үтмәгән. Бик күп кешеләр аслыҡтан ҡырылған. Үлгәндәрҙе ерләрлек тә хәлдәре булмаған ауылдаштарымдың мәйеттәрен бер урынға өйөп һалып торғандар. Һуңынан илле-алтмыш кешенең бөтәһен бергә Уҫағуй йылғаһы буйына туғандар ҡәберлегенә ерләгәндәр. Ғәзиз яҡындарыбыҙ ерләнгән был ҡәбер ауылыбыҙ халҡының дәһшәтле, фажиғәле яҙмышының шаһиты икәнен белһен, онотмаһын, был матур тормоштоң еңелдән генә бирелмәгәнен иҫендә тотһон ине йәш быуын. Шул ауыр йылдарҙа беренсе ауыл советы рәйесе вазифаһын Әминев Абдрахман олатай башҡарған, секретаре булып Ҡәйүм олатай эшләгән. Ауылда астарға ярҙам комитеты ойошторолған, халыҡҡа, әҙләп кенә булһа ла, иген таратҡандар. Ана шулай осон - осҡа ялғап йәшәргә тырышып ятҡанда, тағы ла ҡара һөрөм булып, меңәр башты бер баш ашар - золом йылдары башлана. Килер ҡазаны ҡайҙан ғына беләһең.  Бәлә ҡыңғырау тағып килмәй шул. 1929 йылда, Нәжмитдин бабай менән Ғәйшә инәйҙе батрак итеп күрһәтеп, Ҡәйүм олатайҙы раскулачивать итергә  ҡарар итәләр. Булған бит ул замандарҙа ла абруйлы, ҡыйыу, тура һүҙле, сая ҡатындар! Уҫал Хәҙисә тип йөрөткәндәр ул өләсәйҙе. - Һеҙ нимә уйлайһығыҙ? Әбделҡәйүм, Нәжмитдин менән Ғәйшәне ултыртып ҡуйып, үҙ балаларын ғына эшләтергә тейешме? Эштән кеше үләме? Улар ниндәй батрак булһын? – тип, ҡаты асыулана уҫал Хәҙисә. Раскулачивать итергә килгән кешеләр уның фекерен тыңлап ҡайтып китәләр.   Йомағолова Ғәйшә инәй: ”Ғәлиәкбәргә 1929 йылда килен булып төштөм.  Ул ваҡытта ауылыбыҙҙа абруйлы, шәп кешеләр күп ине. Әбделҡәйүм мулла үҙе генә ни тора ине һуң!  Өйөнөң эргәһендә бала – сағаларҙы  йыйып ала ла кәрәмәт күрһәтеп:” Ана сысҡан, ана йылан,” – тип, эй, йүгертеп уйнатып ултырыр ине. “Түрәгә тел тейҙермә, телһеҙ ҡалырһың,” – тигәндәр бит. Золом  йылдарында кешеләрҙе хатта таҡмаҡ өсөн дә алып киттеләр,” – тип әсенеп иҫкә алғаны хәтерҙә. Атайым Ишмөхәмәтов Шәкир Аллабирҙе улынан шул йылдарҙа сығарылған  таҡмаҡтарҙы яҙып алғайным. Бәлки, был юлдарҙың авторы Ҡәйүм олатай булғандыр:                   Рәхмәт төшкөр Николай                   Ун ике һыйыр һауҙырҙы.                  Коммунист – маладис                  Бер һыйырға ҡалдырҙы.                  Советский норма –                  Биш йөҙ грамм корма.                  Ас та түгел, туҡ та түгел,                  Өйрәнгәс ни, бер ни түгел.                  Ленин бабай сәс алдырған,                    Маңлай сәсен ҡалдырған.                  Ҡышҡа инһәң – похлебка,                   Йәйгә инһәң – балтырған.                    Ала ҡарға, ҡара ҡарға                  Һарайымдың башында.                  Ике ярма, өс бәрәңге                   Ысталауай асырға. == '''Сәғитов Әхәт бабай һөйләгәндәрҙән''' ==            “1930 йылдың май айы ине. Ғәбитов Сафа      бабайҙы  ике әбейе, балалары  менән оҙон арбаға ултыртып алып киттеләр. Әүжәндән урыҫтарҙы алып килеп, бөрмә башлы итеп өй төҙөткәне. Тимер менән ябылған, буяулы матур өйө, бик күп умарталары ултырып ҡалды. Беҙ ни, бала – сағалар, йүгереп йөрөйбөҙ. Илаш - ҡысҡырыш. Ауыл халҡы илап оҙатып ҡалды. Атайымды районға саҡыртып алдылар, шул китеүҙән ҡайтманы ул, тотоп алып киттеләр. Бөрйәндә Бүребаев тигән бәндә күп кешенең башына етте, бер ғәйепһеҙ кешеләрҙе төрмәгә ебәреүсе лә шул. Гел наган тағып йөрөй торғайны. Ул ваҡытта саҡ бер нәмә булһа, кешене милиция тип ҡурҡытырҙар ине. Бына тигән 250 ир атылып, үлеп бөттөләр.”                          “Көслө ҡурҡыныс түгел, үсле ҡурҡыныс,” – тигәндәр боронғолар.  Илен ҡурсалаусы ил ағаһы, башҡортомдоң сәсән телле моңло улы,   “тамғалы ҡарағайы”, дин әһеле,  солоҡсо, бынамын тигән ғаилә башлығы, ете бала атаһы Сәғитов Әбделҡәйүм Сәғит улы, ун йылға хөкөм ителеп,  1932 йылдың  4 ғинуарында Мордовияла һәләк була.   ==Ҡәйүм олатайҙың солоҡ ағастарҙың хисабы == 1.Туңғайын һыртында Ғабдрахман  мәғзүм ағасы, '' '' йәш ҡарағай. 2. Асҡырғаҡ буйында Иҫке ыҙма ҡаршында Зариф мәрхүмдән һатып алған йәш ҡарағай.( Аҫҡарһаҡ ) 3. Асҡырғаҡ башында Хөснөтдин мулла мәрхүмдән килгән шыршы, солоҡло башы киҫкән, йәш. 4. Кесе Нөгөш тамағы ҡырын битендә Ишемғол ағасы,  Рәхмәтулла Зариф улы биргән йәш ҡарағай. 5. Күс ояһы башында Мансур соҡоро башында йәш ҡарағай. 6. Абызгилде соҡороноң башында Яҡшимбәткә бара торған  юлдың һыртында Абдулкәбир мәрхүм йунмаһы Байғаҙы Мөхәмәтзариф еҙнәйҙән ҡалған йәш ҡарағай. 7. Түшбесәндә умарталы бешә, Ишмөхәмәт мәрхүм вафатында Хәсәнгә садаҡаға килгән.  Хәсәндән һатып алған булырмын. (һыҙылған) 8.  Сорҡаҡта Ғариф сабыны менән Ғабдулкәбир сабыны артында киҫек баш йәш ҡарағай. 9.  Яҡшымбәттә Ҡабаҡ башында атай мәрхүм юнмаһы,  киҫекбаш ҡарағай. 10.  Яҡшымбәттә, Ишемғол сабынында, Көҙән ауылы  Ғәлләметдин мәрхүм улы Ғилметдиндән   һатып алдым, йәш ҡарағай. 11.  Яҡшымбәттә, Ишемғол сабынында, Мөхәмәтғәле Йыһанша улы вафатында мөйөшөндә ултырған өсөн  садаҡаға килгән йәш, яңы юнма ҡарағай. 12.  Яҡшымбәт тамағында Кәбәс Баязит ағасы, Йәрмөхәмәт ҡатыны   Хәтирә еңгә мәрхүмәнең   вафатында  мөйөшөнә ултырып,  садаҡаға килгән йәш ҡарағай. 13. Ҡондоҙбай түбән яғынан сыҡҡан үҙәк башында йәш ҡарағай,  улым Ғәбделәхәткә исем ҡуштырғанда Хәйрулла Байрамғәле улы биргән ине. 14.  Аҡтүбә аръяғында, Ҡорҡорауыҡ тамағы  шыршылар һыртында Хәмит ағай мәрхүм ағасы, Мөхәмәтәшрәфтән алышып алған булырмын, йәш ҡарағай. 15. Тәрән кисеү түбән яғы Сәскәтуғай һыртында Баязит ағасы,  Сөләймән ағай мәрхүмдән алышып алған булырмын, йәш ҡарағай. 16. Дөйәмуйын үръяғында ике кейәле Зариф мәрхүм ағасы,                             Ғәбделмоталлиб мулла Әбделкәбир мәрхүмгә биргән йәш                          ҡарағай . 17.  Кәбән ҡарағайҙа Сәлих сабыны аҫтында Йыһаншин Мөхәмәтғәле юнмаһы.  Иҫке Мөсәт ауылы Ғәлиәхмәт Алтынғужиндан  алышып алған ағас, йәш ҡарағай. 16. Кәбән Ҡарағайҙа Сәлих сабынында юл һыртында Сабитулла Аҡкүбәковтан һатып алған йәш  ҡарағай. Солоҡло, умарта күтәреүле. 17. Зиргәк Ишкәк  турыһында   Жәнгирәйҙә Ғабдулла Исламбай улы бер ҡарағайымды юнып, урынына биргән йәш ҡарағай, Кәбәс Хәйрулла юнмаһы. 18.Ҡыҙылташта Аҡ Зауыт кисеүенән сыҡҡас, ҡабаҡ башында, юл эсендә йәш ҡарағай. 19.Оло Нөгөш буйында Ташлы йылғала Кәбәс  ерендә Яңы Мөсәт ауылы Зәйнулланан алышып алған булырмын '' Дәрулла ағасы'' йәш ҡарағай. 20.Саңны буйында Ҡадисәгә алып бара  торған юлдың  эргәһендә Әхмәтша ағасы.  Ҡыҙы вафатында Ғәбделкәбир мәрхүмгә саҙаҡа итеп биргән йәш ҡарағай. 21. Ҡарағайлы буйында Ташлы йылғала умарта урыны.  Иҫке Мөсәт ауылы Шәмсетдин мулла мәрхүм ҡатыны Ғәйниямал әбейҙән   һатып алған булырмын. 22. Урта йортта йәйләү эргәһендә Ғәбделмоталлап мулла мәрхүм  Ғәбделкәбиргә биргән киҫек баш ҡыу ҡарағай. 23. Урта йортта Күжәүниккә  бара торған юл эсендә, тауға үрелгән ерҙә урман аҫтында Муса мәрхүм ағасы. Йәрмөхәмәт Ғәлиәкбәр улы фытыр саҙаҡаһына бирҙе. Йәш, һары ҡарағай.   24. Ҡырғыҙ айыры тамағы түбән яғында, уң яҡтан ҡабаҡ башында,   киҫек баш йәш ҡарағай, Ғабдрахман ағайҙан алышып алған булырмын. 25. Түбәнге  Сыбарҙа, Ғәбит уяһы  тамағы ҡаршында, Ишнияз ағасы.  Камал мулла мәрхүмдән һатып алған булырмын. Йәш ҡарағай. 26. Иректаш ҡаршында,  Кеҙәнөй  үръяғы моронда,     йәш ҡарағай. Йәрмөхәмәт ағай мәрхүм  һөйөнсөгә бирҙе. 27. Егән буйында, Ерекле үръяғында, уя башында йәш ҡарағай  (Ҡырғыҙ айырынан  түбән,   икенсе үҙәк башында). Ғатаулла Бәлхиәгә никах уҡығанда саҙаҡа итеп бирҙе.     '' '' 28. Оҙон йылға башында урман эсендә Ғабдулла Исламбаев Абдулкәбир мәрхүмгә биргән ҡарағай. 29.Ҡала йылға буйында Ҡыбчаҡ утарында Мөхәмәтхужа суфый бирҙе, йәш ҡарағай. 30.Жигән буйында Һуазы өҫтөндә Байрамғол бабайҙың вафатында атай мәрхүмгә мөйөшөнә ултыртып, Хәйрулла ағай биргән ҡарағай. 31.          Шыуған кәбән өйәһенең бирге яғы битендә Алағуян тамағы Фәхретдин ҡоҙа Хисаметдин Әхтәмовҡа биреп, Үрге Нөгөш Сафанан улым Хамматҡа килгән йәш ҡарағай. 32. Ҡарағайлы буйында  Еркүскәндә ҡыразда ҡыу ҡарағай, атай мәрхүм ағасы. 33. Ҡаҙған юлдан Мораҙымға бара торған юл өҫтөндә ике солоҡло Кәбәс Баязит ағасы, алышып алған йәш ҡарағай. 34.Ҡадисә түбән яғында сыҡҡан йылға  башына яҡын атай мәрхүм ағасы - ҡыу ҡарағай. 35.Ҡадиса йорттан Саңныға  артыла торған юлдың уң яғында, тау башында, Йәрмөхәмәт ағасы.  Әхмәтшаһ мәрхүм ҡыҙы вафатында Абдулкәбиргә садаҡа итеп биргән йәш ҡарағай. 36. Шәрей тамағы түбән яғында,  Аҡ Уя аҫтында, Һалабаш юлы  аҫтында,  йәш ҡарағай. Хафиз Әхмәтша улынан һатып алған булырмын. 37. Шәре буйында Хәйрулла ағасы, Хажимөхәмәттән килгән йәш ҡарағай. 38. Ҡадисә түшендә, Ишмырҙа сабыны үр яғында,  умарталы бешә. Мөхәмәтәшрәфтән килгән, башындағы умартаһы Фәйзрахмандан алынған. 39. Шәрей буйында, Ташлы йылға тамағында, юл эсендә, күтәреүле  умарта урыны. Йәш бешә  ағас. 40. Тамағайырыла Ҡаҙанбайҙың һулға сыҡҡан тарафында -   Рәсүл юнмаһы, киҫекбаш йәш ҡарағай. 41. Боҙор менән Ҡаҙанбай араһында ике солоҡло киҫекбаш '' '' һары йәш ҡарағай Бикташ ауылы Ғилман мәрхүмдән алышып алған булырмын. 42. Тамағайырыла Арба уяһы  йылға башында  Ишмырҙа юнмаһы. Киҫекбаш ҡыу ҡарағай. 43.Шул уҡ ҡыу ҡарағайҙың ҡаршыһында Динислам Йыһанша улынан һатып алған  киҫекбаш  йәш һары ҡарағай. 44.Ҡалғасауҙа    сар ташында Тимерғәле мәрхүм ағасы, йәш ҡарағай, садаҡаға килде. 45. Күлтә ҡабағынан сыҡҡан оя башында, һул яҡ битенән, Ҡалғаҫау Ямалетдиндан алышып алдым, йәш ҡарағай, Вәлиулла мәрхүм ағасы.(күл тамағы түгел микән) 46. Күлтә ҡабағынан сыҡҡан ояның һул битендә Тимерҙән  Мөхәмәтғәле мәрхүм ағасы йәш ҡарағай Көҙәндән Ҡазандан Рәсих менән һатып  алған булырмын. 47. Шул уҡ ояның башында һул тарафында Фазлетдин бабай мәрхүм ағасы, әбейе Мәҙинәнән һатып алған йәш ҡарағай. 48.Шәре тамағы үр яғында, бәләкәй йылға башында, туҡмаҡлы йәш ҡарағай Ғәбделкәбир мәрхүмгә Хәйрулла ағай  Байрамғәли улы биргән. 49.Бәләкәй йылғаның уң яғында Зариф ағасы, йәш ҡарағай. Рәхмәтулла атаһына  Ҡөрьән уҡытып биргән ине. 50. Бәләкәй йылғала умарта урыны Ишемғолдан килгән, бүрек биреп алған булырмын. 51. Бәләкәй Аҡсура бирьяғында, юл һыртында,  умарта урыны. Ишемғолдан килгән, һатып алған булырмын. 52. Арал туғайы һыртында Мөрәсем юнмаһы, Ғәбделкәбир мәрхүмгә хәҙрәт мәрхүмдән килгән. 53. Ҡыҙылғола  йорттан Ағасбиләнгә ҡарап сыҡҡан үҙәк буйында киҫекбаш йәш ҡарағай.  Атай мәрхүм Ғәбделкәбиргә мәрхүмгә биргән ине.       54. Ҡыҙылғола буйында, Ноғман сабыны һыртында юл ситендә, киҫекбаш ҡарағай. 55. Үмәк уяһының һул тарафы башында, зыярат өҫтөндә,  ҡыразда,  Әхмәткирәй Мөхәмәтйән улы  биргән йәш ҡарағай, улым Ғәбделәхәткә исем ҡуштырғанда биргән ине.  56. Ҡыҙылғола башында  Оло Асыҡ һыртында уҫаҡ  урман эсендә  Ғүмәр ағасы, киҫекбаш йәш ҡарағай. 57.  Айсан йорт һыртында йәш бешә ҡарағай. Әткәй мәрхүм вафатында әнкәйгә тейеп, әнкәбеҙ үлгәс, миңә тейгән ине.   58. Ҡыҙылғола буйында юл өҫтөндә Зариф ағасы. Рәхмәтулла Күлбаев улым  Ғәбделәхәткә исем ҡуштырғанда биргән ине. Бейек һары ҡарағай. 59. Сабалыҡ (Саплыҡ?) башында уң яҡтан Фәйзулла ағасы Киҫекбаш  йәш ҡарағай. 60. Ярыу буйынан Ҡыҙылғола башына артыла торған юлдың һул яғында киҫекбаш йәш ҡарағай. Ҡалғасау ауылы Мөхәмәтрәхим Мөхәмәтғәли улы биргән ине.   61. Ярыу буйында ҡыу ҡарағайҙың һыртында  ҡырмыҫҡа төп йәш ҡарағай. 62. Менгәшкән умарта сыртында Һалабаш юлының эсендә йәш ҡарағай. 63. Ишә тамағының ҡаршыһынан үргәрәк  атай мәрхүм юнмаһы. Йәш ҡарағай, үҙе Ярыу эсенә ҡарап ултыра. 64.Үрге Ысбарҙа  Биҡҡол башына артыла торған юлдың һул яғында йәш ҡарағай. (Үрге остан тигән һүҙҙер ул). 65. Туҡмаҡ буйында  Һан (Сан?) буйы башында йәш ҡарағай. Мөхәмәтйән мәрхүмдән алышып алған  булырмын. 66.  Ҡортло өй (уй?) башында Мөхәмәтйән мәрхүм вафатында Әнүәр муллаға садаҡаға бирелгән. Әнүәр мулла саҙаҡа – и фитырға биргән ине.   67. Ҡадисә йорттан тәпәш биләнгә артыла торған юлдың үр яғында ҡабаҡ буйында Мөхәмәтғәле ағасы, Ғәле Мөхәмәтйән улынан килгән. 68.Сасыҡ буйында Байрамғол баҙының һыртында урман эсендә Зариф ағасы, хәҙрәт мәрхүмдән килгән һары ҡарағай.   69. Кесе Нөгөштә,  Дибулла сабыны турыһында, ҡабаҡ башында Мәрәһим юнмаһы киҫек баш йәш ҡарағай Кәбәс ауылы Баймырҙа мәрхүмдән алышып алған булырмын. 70. Дибай сабынында Мөхәмәтғәле Йыһанша улы улым Ғәбдәләхәткә исем ҡуштырғанда биргән ине, йәш ҡарағай. 71. Ҡортло уй   башында хәҙрәт мәрхүм вафатында Ғәбделкәбир мәрхүмгә садаҡаға килгән саталы йәш ҡарағай. 72. Шайтан йылға башында Сафа ағай фитыр садаҡаһына бирҙе, йәш ҡарағай. 73. Ярыу йортта, Йәрмөхәмәт ағай ултырышынан заводҡа китә торған юл эсендә, йәш ҡарағай, Муса улы Абдрахман вафатында килгән йәш ҡарағай. 74. Аҡьегет буйында, һул яғынан Урта йортҡа китә торған юлдың уң яғында, Ҡыразда, йәш ҡарағай. Мөхәмәт ағай мәрхүмдән алышып алған булырмын. 75. 1924 йыл  марттың 24 – ендә Бикташ ауылы Әбүбәкер улы Абдрахман бирҙе,  Шәре буйында Салды йылға буйында солоҡло йәш ҡарағай, киҫек баш. Биктәш Ишмөхәмәт мәрхүм юнмаһы (текстың аҙағында 1923 тора). 76. Кәбән Ҡарағайҙа Салих сабынында юл һыртында Зариф ағасы. Киҫекбаш, йәш ҡарағай, Ишемғолдан һатып алған булырмын.   77. Ҡыҙҙар тауында   Мөхәмәтйән ағасы, Ҡолғана ауылы Абдулмоталиб мулла Ғәбделкәбир мәрхүмгә биргән киҫек баш йәш ҡарағай. 78.  Яппар тамғы түбән яғында Ғабдрахман Мөнәүис улы Фәттәхетдин ҡоҙа биргән ине, йәш, башы киҫек ҡарағай. 79. Бәләкәй шырҙа Зариф ағасы, киҫекбаш, йәш ҡарағай.   80. Асҡырғаҡ '' '' буйында,  Үлек уяһында, йәш киҫек баш ҡарағай, атай ағасы.    81.Ҡарағайлынан Хөсәмәт юлы менән барғанда, уң яҡтан,  Ҡыраз ситендә Зариф ағасы. Йәш ҡарағай, һөйөнсөгә биргән ине. 82. Ишә тамағының ҡаршыһында, үргәрәк, атай мәрхүм юнмаһы, йәш ҡарағай.  Үҙе Ярыу  эсенә ҡарап  ултыра. 83. Сыбауҡ (Сыбылыҡ) тамағында  туғайҙа – башы ҡырҡылмаған йәш ҡарағай,  Иҫке Мөсәт ауылы  Ғәлиәхмәт Алтынғужиндан бер салғы биреп, һатып алған булырмын. 84. 1924 нче йылда ғинуарның 25 ндә Салахетдин бабай мәрхүм вафатында мөйөшөнә ултыртып, садаҡаға бирҙеләр. Март башынан заводҡа бара торған юл эчендә йәш ҡарағай, Иҫке Мөсәт ауылы Мәхмүддин ағасы. 85. Салахетдин бабайҙың малын балаларының тәҡсим ваҡытында, балалары бирҙе бер ҡарағай. Солоҡло йәш ҡарағай, урыны Аҡҡыр йылғаһы буйында, уң тарафында. 86. Санкәй башында, уң яҡтан, йәш ҡарағай. Ҡолғана ауылы Абдулмоталиб мулла мәрхүм Ғәделкәбир мәрхүмгә биргән. 87.Көҙән сабыны Кесе Нөгөш буйында Салахетдин бабай ағасы, йәш ҡарағай. Фәйзрахман ауырыуымдан өшкөр, тип бирҙе. 88.Жигәйен башында, ер баҙы үр яғында, Ҡотош беше умартаһы белән Ишдәүләт ауылы Хәйрулла Маһыян улынан алышып алдым. Күргәс буйынан Ирдәнзе тамағы ҡаршыһында  Исламғол ағасы, Алағуян тамағы Фәхретдин Мәхмүд улы биргән ҡарағайҙы биреп алышҡаны булырмын. 89. Йыһан йортонда, бур Нәғиүзбер  ултырыш сыртында, Ғабдулла Исламбай ауылы юнмаһы, Бикташ Ғәбдислам мәрхүмдән Ғәбитулла Ғилман улына барып, һатып алдым, йәш киҫек баш ҡарағай. 90. Яр(з)ыу йылғаһына, йүнкегә килгән йылға буйында, башҡа яҡын һул яғынан ҡабаҡ битендә киҫек баш йәш ҡарағай. 91. Ярыу йылғаһының уңға сыҡҡан йылға башында, уң яғынан ялан ҡырында, Алағуян тамағы Яҡуб ағасы,  йәш ҡарағай. 92. Аҡҡыр бәләкәй йылғаһы түбән яғында Бикташ Абдрахман Әхмәтгәрәй улы биргән йәш ҡарағай. 93. Шәре буйында йәш ҡарағай Бикташ Абдрахман Әбүбәкер улы бирде, ағаһы төн яздырыб шаталаҡ Әбдүлмәндән алған иде. 94. Ҡыҙыл ташта Түһбәт сабыны һыртында Баймырҙа мәрхүм ағасы, йәш ҡарағай, ҡатыны Мәхүбә бирде. 95. Ғилман Салахетдин улы бирде, Ярыу буйында, Ишә тамағы ҡаршыһында Ишемғол мәрхүм ағачы, йәш ҡарағай . 96. Ярыудан Ҡыҙыл ҡая башына артыла торған юл һыртында Абдрахман ағайҙан килгән ҡарағай. Шәре буйына Хәйруллаға килгән, Хажмөхәмәт бирде. 97. Тимер айыры буйында өс яҡтан ҡыу ҡарағай атай мәрхүм ағасы, башы ҡырҡыулы. 98. Селәнөйәташ башында  Рауил олатай ағасы.Ғәли Мөхәмәтйән улынан һатып алған булырмын. Йәш, киҫкәнбаш ҡарағай. 99.Абызгилде соҡороноң башында Яҡшымбәткә бара тоған юл һыртында Мөхәмәтғәли юнмаһы. Байғаҙы Мөхәмәтзариф еҙнәнән һатып алған булырмын, йәш ҡарағай. 100. Яҡшымбәттә, Ҡарасыға һыу буйы үрьяғынан сыҡҡан үҙәк   буйында, Мөхәмәтша мәнәлеһенән(әйберенән, малынан) юнған Мөхәмәтйән ағасы. Ғәли ...(юйылған ) саҙаҡаға бирҙе. Йәш  ҡарағай. 111.Ҡондоҙбай һыртында Ғәли Мөхәмәтйән саҙаҡа ҡылып бирҙе. Йәш  ҡарағай. 112.Төлкө Һаҙы һыртында Зариф ағасы, ҡуна торған. 113.  Ҡондоҙбай түшендә Шәйхислам Динислам улы саҙаҡа ҡылып   бирҙе. Йәш ҡарағай. Ҡатыны Зәлифә вафатында  Кәбәс ауылы   Баттал ағасы.   114.  Оло Нөгөш буйында Ташлы йылғала Кәбәс ерендә Яңы Мөсәт  ауылы Мөхәмәтшәриф ағасы. Зиннәтулла Ҡасҡынбаевтан   алышып алған булырмын. Йәш, туҡмаҡлы ҡарағай. 115.  Жигәйен буйында, Ерекле йылға түбән яғында, уң яҡтан тау   битендә йәш ҡарағай. Әнүәр мулланан килгән. 116.  Сабар тамағы түбән яғында, һул яҡтан уя башында, Сөләймән  ағай мәрхүм ағасы. Фәйзрахмандан һатып алдым. 117.  Сабар тамағы ҡаршыһында Хисаметдин ағасы. Киҫекбаш йәш    ҡарағай. Улы Ғәбидулланан алдым. 118.Үҙән йылға башында Үрге Нөгөш Мөхәмәтхужа суфый биргән йәш   ҡарағай. Шүлгән Ғәлиулла мәрхүм юнмаһы. 119.  Ҡалғасау ауылынан барып, бер соҡорҙан үтеп, икенсе соҡорҙо    сыҡҡас та, бара биргәс, Сөләймән ағай мәрхүм ҡарағайы       турыһында, һыртта, йәш ҡарағай. Тимерғәли мәрхүмгә ҡыҙҙары      “Ҡөрьән” уҡытып, саҙаҡаға биргәндәр ине. 120.  Абызгилдегә бара торған юлдың һыртында йәш ҡарағай.   Динислам мәрхүм Зәйнетдин Ғәбделғәлим улына саҡырмаға      килгәндә биргән йәш ҡарағай. 121.  Бәләкәй йылға башына ҡарап сыҡҡан юл эсендә Динислам   мәрхүмдән килгән йәш ҡарағай. 122.Ҡыҙылғола буйында Мәсғүт (Мәхмүт) сабыны аҫтында ярғы  ҡарағай. Улым Ғәбделәхәткә исем ҡуштырғанда Мөхәмәтсадиҡ   Хөснөтдин улы биргән ине. 123.Бәкерташ түбән яғында умарталы йәш ҡарағай. Шәйхетдин     Әхмәтйән улы приговор яҙҙырып биргән ине. 124.  Ҡаҙғанюлды төшөп, Мораҙонға айырылған юл өҫтөндә ярыҡ    ҡарағай. Атай мәрхүм ағасы. 125.  Ҡадисә йорттан Саңныға артыла торған юл түбән яғында булырға кәрәк, Йәрмөхәмәт ағай ҡатыны Хәтирә еңгәй вафатында   саҙаҡаға бирелгән ине. 126.  Шәрей буйында Хажиәхмәт Ғәбитов үҙен өшкөртөп, саҙаҡаға     биргән ине. 127.  Ҡарағайлыла, Ҡыҙҙар тауында, Ғәбделлатип мулла Ғәбделкәбир  мәрхүмгә биргән киҫекбаш йәш ҡарағай. 128.  Кәбән Ҡарағайҙа Таһир баҙының һыртында күтәреүле умарта.    Иманғәли Мөхәмәтйән улынан һатып алған булырмын. 129.  Ҡарағайлы тамағында, Исмәғил баҙының һыртында, йәш һары  ҡарағай. 130.  Асалы буйында йәш ҡарағай. 131.  Күсек айыры башында Аҡбулат ауылының  Шаһи әхмәт ағасы. Фәррәхетдин улынан алышып алған булырмын. Әүәл тарафы 1923 нче йылда декабрдә, 10 нда Абдулҡәйүм Сәғид улының барлыҡ солоҡло вә умарталы урынларының хисаб дәфтәре. Һәммәсе рәт нумеры белән язылыр. Ахыр тараф. Саһебе вә малике Абдулҡәйүм ибн Сәғид Әл - Хәлиди, ән - ҡарийе Ғәлиәкбәр Башҡортостан шуралы джөмһүриәтедән Зилаир кантоны Буржан волосы 1923 нче декабре иҫкесә 14 ндә. ''Бер китапта, Ҡөрьән – ҡарый тип, Ҡөрьәнде ете төрлө итеп уҡый белгән кешене әйтеүҙәре тураһында уҡығайным. Үҙе тураһында яҙған мәғлүмәттән күренеүенсә, Ҡәйүм олатай Ҡөрьән – ҡарый булған. Анау хәтле солоҡ ағастары эйәһенең,  халҡыбыҙҙың моңло көйҙәрен һуҙып,  артылмаған үрҙәре, тауҙары, кисеп сыҡмаған сая йылғалары, ятып һыуын эсмәгән селтер шишмәләре  ҡалдымы икән!  Бейек тауҙар өҫтөнә менеп, тыуған яғыбыҙҙың хозурлығына һоҡланып, төпһөҙ зәңгәр күктә ҡыйғыр бөркөттәрҙең кәйелеп осҡанын күҙәтеп торған саҡтары ла күп булғандыр олатайҙың. Яҙмыш тарафынан ҡыйырһытылып, һөйәктәре ситтә ятып ҡалған Ҡәйүм олатайҙың һәр балаһының тормош юлы беҙҙең өсөн үрнәк булып тора. “Халыҡ дошманы балалары” тигән мөһөр йөрөтһәләр ҙә, бирешмәгәндәр улар, тырышып – тырмашып белем алғандар.  Ҡәйүм олатайҙың ейән – ейәнсәрҙәре, бүләр – бүләсәрҙәре, тыуар – тыусарҙары – үҙе кеүек көслө ихтыярлы, рухлы заттар. Улар илебеҙҙең ҡайһы мөйөштәрендә, ниндәй генә өлкәлә   хеҙмәт итмәйҙәр. Сәғитовтарҙың үҙҙәре тураһында ғына ла бер роман яҙырлыҡ.  Ағас нәҫеле ерҙә, ир нәҫеле илдә шул''.   '''КҮҢЕЛ ЙӘДКӘРЕ «Тамғалы ҡарағай» яҙмышы Шәғүрә ӘХМӘҘИЕВА.''' == Сығанаҡ == *[http://www.kiskeufa.ru/index.php?dn=news&to=art&id=2472] [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Category:Бөрйән районы тарихы]] [[Категория:Иҫтәлектәр]] 0nk3ie1mkljy952gwsv5gimmai7n32i 0 4242 24059 18936 2021-02-25T15:00:38Z Рөстәм Нурыев 284 24059 wikitext text/x-wiki Ғ.Т. Кәримовтың "Йылдар, юлдар буйлап..." китабынан. <br> Ауыл хужалығы районы булғас, райком сәсәү, мал аҙығы әҙерләү, урып-йыйыу компанияларына колхоз-совхоздарға үҙенең вәкилдәрен ебәрә торған булды. Был урындағы етәкселәргә булышлыҡ итеү йөҙөнән эшләнелә ине. Вәкил өсөн шуныһы мөһим − ул мотлаҡ партиялы булырға тейеш. Ә бына Дәүләт страховкалау бүлегенең мөдире партияла тормай, ләкин уны ла башҡалар менән бер рәттән хужалыҡтарға йөрөтәләр икән. Аптырап һорағандарға мөдир кеше былай тип яуаплай ти: «Үҙем партийный булмаһам да, машинам партийный».<br> Яуабында лә мәғәнә бар, сөнки ауылдарға барырға машина етмәгәнлектән (райкомдан башҡа ни бары ике, һуңынан өс кенә еңел машина булды), машинаһы өсөн генә партияһыҙ мөдир вәкил итеп ебәрелгән булған. [[Категория:Мәсетле мәҙәктәре]] [[Категория:Ғәлимйән Кәримов]] goihs29fmwpfi2kjns6mgx1oazun6q7 14 4243 18630 18629 2017-11-23T05:36:27Z Рөстәм Нурыев 284 18630 wikitext text/x-wiki '''Мәсетле мәҙәктәре''' − [[Категория:Китаптар]] 36comdua41tmnehugf5nzkugefoq3ih 0 4244 18968 18635 2018-01-17T03:13:07Z ZUFAr 381 {{Бөрйән районы порталы}} 18968 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Иманғолов Рафаэль Фазлетдин улы''' (1. 01.1947 йыл Башҡорт АССР-ы Бөрйән районы Байназар ауылы) —Байназар мәктәбе уҡытыусыһы, хеҙмәт ветераны. ==Биографияһы== Иманғолов Рафаэль Фазлетдин улы 1947 йылдың 1-се ғинуарында Башҡорт АССР-ы Бөрйән районы Байназар ауылында тыуған. 1955 йылда Байназар урта мәктәбенең 1-се класына уҡырға төшөп, 1966 йылда 11-се синыфын тамамлай. Уҡыу осоронда мәктәптең йәмғиәт эштәрендә актив ҡатнаша. Мәктәп комсомол ойошмаһы секретары була. Ул ваҡытта комсомол зше гөрләп тора, комсомолецтәр янып, дәртләнеп эшләй. Ул етәкләгән комсомол ойошмаһы ВЛКСМ - дың Өлкә Комитеты Почет Грамотаһы (23. 06. 1965 йыл) менән бүләкләнә. Урта мәктәпте тамамлағас, райондың «Ағиҙел» колхозында комсокомитет секретары булып эшләй башлай. Бында ла һынатмай алдынғы комсомолец. ВЛКСМ Үҙәк Комитетының «Алтын башаҡ» знагы менән (9 март 1969 йыл) бүләкләнә. Р. Иманғолов 1966 –1968 йылдарҙа Байназар урта мәктәбендә хеҙмәт дәресенән уҡыта. 1968 – 1970 йылдарҙа «Ағиҙел» колхозында комсокомитет секретары булып эшләй. Өлгөлө хеҙмәте өсөн В. И. Лениндың тыуыуына 100 йыллығына сыҡҡан юбилей миҙалы бирелә. 1970 йылдың сентябренән 1972 авгусына тиклем Силәбе ҡалаһындағы Совет – партия мәктәбендә уҡый. 1972 йылдың сентябренән 1975 йылдың октябренә тиклем «Ағиҙел» колхозында партком секретары булып эшләй. 1975 йылдан 1980 йылдың майына тиклем Байназар урта мәктәбендә технология дәрестәре алып бара. Ошо осорҙағы хеҙмәте РСФСР Мәғариф Министрлығының Дипломы (1980), Башҡорт АССР-ы Мәғариф Министрлығының Почет грамотаһы (7 сентябрь 1979 йыл) менән баһалана . 1980 – 2003 йылдарҙа «Ағиҙел» колхозында партком секретары, баш агрономы, профком председателе булып эшләй. Был осорҙа «Ағиҙел» колхозы районда иң күп ит, һөт, иген етештереүсе хужалыҡҡа әйләнә. Мәҫәлән, 1989 йылда колхоздың йыллыҡ отчетында күрһәтелеүенсә, «Ағиҙел» колхозында 400-ҙән артыҡ йылҡы малы, 985 һауын һыйыры, 3437 баш һыйыр малы була. Байназар ауылында ғына ике ферма була, унда меңдән артыҡ мал була. Хужалыҡтың 1980 га һөрөнтө ере, 760 га сабынлығы була. Йыл һайын игендән тотороҡло уңыш алына, һыйыр малдары көр була, ауырлығын 400 кг-дан арттырып хөкүмәткә тапшырыла. Шуға ла ул йылдарҙа 915 – 960 мең һумлыҡ йыллыҡ табыш алына. Был уңышта партком секретары, баш агроном булып эшләгән Иманғолов Рафаэль Фазлетдин улының да өлөшө ҙур була. Колхоз бер-нисә йыл рәттән райкомдың күсмә Ҡыҙыл Байрағын үҙ ҡулдарында тота. 1984 йылда «Ағиҙел» колхозы Бөтә Россия ярышында еңеп сыға. Уға РСФСР Министрҙар Советы һәм ВЦСПС-тың күсмә Ҡыҙыл Байрағы тапшырыла. 2003 йылдың март айынан 2008 йылдың авгусына тиклем Байназар урта мәктәбендә технология дәрестәренән уҡыта. Ошо осорҙағы хеҙмәте Башҡортостан Республикаһы Мәғариф Министрлығының Почет грамотаһы (8 ноябрь 2005 йыл) менән баһалана. 2002 йылда Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуҙағы хеҙмәттәре өсөн ошо исемдәге миҙал менән бүләкләнә (7 октябрь 2003 йыл, №16366). Рафаэль Фазлетдин улы мәктәптә эшләгән осорҙа балаларға технология дәрестәре алып барыу менән бер рәттән, түңәрәктәр эшен дә йәнләндереп ебәрә. Уҡыусылар был түңәрәктәрҙә төрлө сувенирҙар, мәктәпкә кәрәкле инвентарҙар: парта, өҫтәл, ултырғыс эшләү серҙәренә өйрәнә. Уҡыусылар эшләгән сувенирҙар район, республика һәм халыҡ-ара күргәҙмәләрҙә ҡатнашып, Почет грамоталары, Дипломдар менән бүләкләнә. Иманғолов Рафаэль Фазлетдин улы - Хеҙмәт ветераны. ==Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре== *ВЛКСМ Өлкә Комитетының Почет Грамотаһы (23. 06. 1965 йыл) *ВЛКСМ Үҙәк Комитетының «Алтын башаҡ» билдәһе менән (9 март 1969 йыл) *“В.И. Лениндың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы өлгөлө хеҙмәте өсөн” миҙалы (4 апрель 1970 йыл) *РСФСР Мәғариф Министрлығының Дипломы (1980) *Башҡорт АССР-ы Мәғариф Министрлығының Почет грамотаһы (7 сентябрь 1979 йыл) *Башҡортостан Республикаһы Мәғариф Министрлығының Почет грамотаһы (8 ноябрь 2005 йыл) *“2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыуҙы үткәреүҙәге хеҙмәттәре өсөн” миҙалы менән (7 октябрь 2003 йыл, №16366). [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] [[Category:Бөрйән районы]] meo9khu3bd7rirhflr1tiyccufwes3h 0 4245 18979 18969 2018-01-19T12:26:09Z Ләйсән 382 18979 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Исламғолова Сәлимә Таштимер ҡыҙы''' (7.03.1952 йыл, Башҡорт АССР-ы Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы) — Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү почетлы хеҙмәткәре, Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы, Рәсәйҙең хеҙмәт ветераны. == Биографияһы == Исламғолова Сәлимә Таштимер ҡыҙы 1952 йылдың 7 мартында Башҡорт АССР-ы Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында тыуған. 1959 йылда Ғәлиәкбәр мәктәбенең 1-се класына уҡырға бара. Был мәктәптең 4-се класын бөткәс, 5-се класҡа Иҫке Собханғол урта мәктәбенә уҡырға бара. 1969 йылда урта мәктәпте тамамлай. Ошо уҡ йылды Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының физика-математика факультетына уҡырға инә. 1974 йылда институтты уңышлы тамамлап, йүнәлтмә буйынса Байназар урта мәктәбенә математика уҡытыусыһы итеп эшкә ебәрелә. 1973 йылда Байназар ауылы егете Исламғолов Әнүәр Әбүзәр улы менән ғаилә ҡоралар. Татыу ғаиләлә биш бала үҫә. Һәр береһенә һөнәр алыуҙа ярҙам итеп, белем биреп, үҙ аллы тормошҡа аяҡ баҫтыралар. II дәрәжә “Әсәлек даны” миҙалы менән бүләкләнгән. Сәлимә Таштимер ҡыҙының хеҙмәт кенәгәһендә тик бер генә яҙыу. Бер урында, Байназар урта мәктәбендә математика уҡытыусыһы булып эшләп, 38 йыл хеҙмәт стажы менән 2012 йылда хаҡлы ялға сыға. Сәлимә Исламғолованы ата-әсәләр ҙә, уҡыусылар ҙа берҙәй яратып, хөрмәт итеп тора. Уҡыусылар менән дәрестәрҙән тыш төрлө түңәрәктәр алып бара. Уның уҡыусылары район, республика олимпиадаларында ҡатнаша һәм призлы урындар яулай. Йәмәғәт эштәрендә лә әүҙем ҡатнаша. Оҙаҡ йылдар мәктәптең профсоюз ойошмаһын етәкләй. Бер нисә саҡырылышта район һәм ауыл советы депутаты итеп һайлана. Әлеге көндә Байназар ауылында йәшәй, хеҙмәт ветераны. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == *II дәрәжә «Әсәлек даны» миҙалы (1980 йыл) *Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы (15.06.1995 йыл) *Башҡортостан Республикаһы мәғариф министрлығының Рәхмәт хаты (05.01.2004) *Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү почетлы хеҙмәткәре (25.10. 2005) ==Сығанаҡтар== *«Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районының данлы ҡыҙҙары», 2017.453500 РБ г. Белорецк, ул.50 лет Октября,55/1 [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] [[Category:Бөрйән районы]] 9syebn68jprbinc9bukhaeoynlwj9uh 0 4246 19010 19009 2018-02-03T07:46:35Z Рөстәм Нурыев 284 19010 wikitext text/x-wiki '''Парлы ғүмер – нурлы''' Иңгә-иң терәшеп, бер-береһенә терәк булып оҙаҡ йылдар татыу ғүмер итеүсе ғаилә парҙары һәр саҡ һоҡландыра. Һүҙем [[w:Иҫке Монасип|Иҫке Монасип ауылының]] Кепес яғында йәшәүсе Роза Ғимаҙей ҡыҙы менән Факил Нәжметдин улы Бикметовтар хаҡында. Донъя ауырлыҡтарын күп күрергә тура килһә лә, улар һәр саҡ бер-береһенә тоғро ҡалып, һөйөү усағын һүндермәйсә аңлашып ғүмер кисерәләр. Факил Нәжметдин улы 1934 йылда Байназар ауылында тыуа. Алты синыфты тамамлап, мөмкинлек булмағас, барлыҡ һуғыш осоро балалары кеүек колхозға эшкә сыға. 1957 йылда Сахалинда әрме хеҙмәтен тултырып ҡайтҡас, Ҡыҙыл таң колхозына инә. Күпселеген һарай эшләү, ферма ремонтлау, ағас ҡырҡыу кеүек төҙөлөш эштәрендә йөрөй. Колхоз техникаларының запас частарына ревизия үткәрешә. Һуңғы 15 йылда 1994 йылда хаҡлы ялға сыҡҡансы пилорамала эшләй. Тырыш хеҙмәте өсөн бихисап Маҡтау грамоталары, Хөрмәт ҡағыҙҙары менән бүләкләнә. Хужалыҡтың почет таҡтаһынан төшмәй, район “Таң” гәзитендә лә маҡтап яҙыла. - Атайым Нәжметдин сығышы менән Иҫке Монасиптыҡы. Уны башҡорт теле уҡытыусыһы булараҡ төрлө ауылдарға ебәрерҙәр ине. Шуға беҙ – ғаиләһе лә бергә күсенеп йөрөнөк. Атай һуғыштан әйләнеп ҡайтманы, хәбәрһеҙ юғалды тигән хат килгәс, уның тыуған ауылына күстек. Һуңғараҡ ҡына Ҡазан эҙәрмәндәре эҙләп йөрөп атайымды асыҡланылар, - тип хәтерләй Факил ағай. Тормош иптәше Роза Ғимаҙей ҡыҙы 1938 йылда Бетерәлә тыуа. Уға ла төрлө тормош ауырлыҡтарын күрергә тура килә. 1943 йылда һуғышта атаһының үлеме тураһында хәбәр килгәс, әсәһенең тыуған ауылы – Байғаҙыға күсеп ҡайталар. 5-се синыфты ла уҡып бөтә алмай, баштан-аяҡ колхоз эшенә бирелә. “Ворошилов” колхозында 6 йылға яҡын ырҙында ла, ағас ҡырҡыуҙа ла, йәй бесән эшләүҙә лә ҡатнаша. Унан һарыҡ көтөүгә инә. - 50 һарыҡты һәм бәрәстәрен күҙ ҡараһындай һаҡлап көтә инек, юғалһа йә үлһә елкәгә һалыуҙары бар. Кейәүгә сығып Иҫке Монасипта йәшәй башлағас та колхозда план үтәнек: уҫаҡ бәйләү, сөгөлдөр тәрбиәләп үҫтереү, картуф утау, бесән, ырҙын бер эштә ҡалманы. Йүнләп өйҙә лә торманыҡ, балаларҙы ҡәйнәм ҡарай торғайны, - ти Роза Ғимаҙей ҡыҙы. 1958 йылда Роза Ғимаҙей ҡыҙы менән Факил Нәжметдин улы димләү буйынса өйләнешәләр һәм бына ярты быуаттан ашыу инде пар аҡҡоштарҙай татыу ғүмер итәләр. Уларҙың мөхәббәт емештәре булып бер-бер артлы балалары – Зөлфиә, Фәһим, Камил, Фаяз, Зөлхизә, Ғилфан, Айрат, Алһыу донъяға килә. Һигеҙ балаға ғүмер бүләк иткән ата-әсә бөгөн олатай өләсәй булып бәхетле ҡартлыҡ кисерә. Күңелһеҙләнергә ваҡыттары ла юҡ, йорт эштәре менән булалар, балалары ла ярҙамлашып ҡына тора. Олоғайған көнөңдә яҡындарыңдың уңышына һөйөнөп, шатлыҡтарын уртаҡлашып ғүмер кисереү үҙе ҙур ҡыуаныс. Был бәхетле парға сәләмәтлектә бик күп йылдар яҡты ал таңдарҙы ҡаршылауҙарын теләйбеҙ. <small>Д. БАЙНАЗАРОВ.</small> [[Категория:Бөрйән районы]] d6j46y3gm876h3zvgxp283ltuwzn23o 0 4247 23819 23818 2020-12-05T15:05:28Z Һәҙиә 403 /* Ҡуянға күсеп ҡайтыу */ 23819 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Муллағолова Ғилмихаят Нуритдин ҡыҙы'''— '''Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Ҡурғашлы ауылынан''' '''''(Тыл ветераны хәтирәләре)''''' ==Атайым== Атайым Мырҙағолов Нуритдин Суфиян улы, 1908 йылғы ине, Бөрйән районы Тимер ауылы кешеһе. Заманаһына күрә уҡымышлы кеше булды. Мин иҫ белә башлағас әле ул, 1936 йылдар тирәһендә, Белоретта уҡып йөрөнө, шул уҡыуын бөтөп ҡайтҡас, уны колхоз председателе итеп ҡуйҙылар. Мине уҡымышлы, ҙур кеше булыр тип өмөтләнә ине, «ҡыҙымды уҡытам, кеше итәм», - тип хыялланды. Белоретта уҡыған еренән татарса “Ҡыҙыл таң” гәзитен, татар телендә бәләкәй балалар өсөн сығарылған бер китап алып ҡайтып, шулар буйынса миңә хәреф өйрәтеп, уҡытып йөрөй торғайны. Башҡортсаһын тапмағандыр инде. Әсәм һуҡрана, ниңә башҡортса уҡытмайһың, башҡортса уҡыт, ти. Ярай башҡортсаһын да алып ҡайтырмын әле, әлегә быныһын булһа ла өйрәтә торайым, ти атам. Киткәнендә, мин ҡайтҡансы уҡый тор, тип нығытып-нығытып әйтеп китә. ==Комсомол күлдәге== Атайым Белоретта уҡып йөрөй, практика үтергә ауылға ҡайта. Шулай ҡайта-китә йөрөнө. Райондан 4 кеше бергә уҡынылар, береһе Мәҡсүттән, Янһарынан бер кеше бар ине. Йортбағышев тигән фамилиялы кеше булды. Атам ҡайтҡан һайын беҙгә бүләктәр алып ҡайта. Бер ҡайтҡанында күк кенә ситса тауар алып ҡайтты. Ул саҡта мине өләсәм оҙон итеп, еңләп, бороңғоса күлдәк тегеп кейендерә ине. Ауылда тегенсе бер апай бар ине, атам үҙе шул апайға етәләп алып барҙы мине. «Бына ошо тауарҙан минең ҡыҙыма комсомол күлдәге тегеп бир. Минең ҡыҙым киләсәктә комсомолка буласаҡ», - ти. «Комсомол күлдәге нисек була ул, комсомол күлдәген тегә белмәйем дә һуң», - тип ҡарай теге апай. Атам өйрәтә тегене: «Оҙонлоғо тубыҡтың аҫтынан ғына, билләп тегелә, еңе терһәккә тиклем була». Ҡыҫҡаһы, текте апай күлдәкте. Эй, оҡшаны үҙемә күлдәк. Ундай күлдәк бүтән бер кемдә лә юҡ, ҡыҙҙар килеп тотоп-тотоп ҡарай, эй ҡыҙығалар минең күлдәгемә. Йәшем етмәһә лә мине комсомолка тип кенә йөрөтә башланылар.Тик кейҙермәй шул өләсәм был күлдәкте миңә. Әгәр кейгәнемде күреп ҡалһа, кесерткән менән шиптыра мине, бурбайымды сыбыҡ менән һуға, күлдәгемде систереп ала. Яланғас аяҡ йөрөтмәй мине. Ул күрмәгәндә генә, Бөрйәнгә, район үҙәгенә, мәктәпкә барғанда йәшереп кенә кейеп йөрөнөм. ==Аллаһыҙҙар исемлеге== Хәмзә ҡустым менән мәктәптә уҡып йөрөйбөҙ. Мәктәптә директор булып Солтанов тигән ағай эшләй. Бер көн уҡыусыларға йыйылыш үткәреп, беҙгә: «Совет балалары Аллаға ышанмай, Алла юҡ ул», - тип һөйләнеләр. Аллаһыҙҙар исемлеге төҙөйбөҙ, теләүселәрҙе шул исемлеккә яҙабыҙ, тип ҡайтарҙылар. Пионерҙар исемлеге булғандыр инде ул. Мин өйгә ҡайтып, өләсәмә шул һүҙҙәрҙе һөйләгәйнем, өләсәм миңә: «Балам, аслан Алла юҡ, тип һөйләмә, Алла бар ул. Аллаһыҙҙар исемлегенә лә яҙылма, әйт, ҡустың да яҙылмаһын», – тине. Иртәгәһенә мәктәпкә барғас, беҙҙе тағы йыйып алдылар ҙа: “Йә, кемдәр Аллаға ышанмай, шуларҙы аллаһыҙҙар исемлегенә яҙабыҙ,” – тигәйнеләр, мин ҡул күтәрмәнем. Артыма ҡарап, Хәмзәгә йоҙроҡ күрһәтәм, етмәһә. Яҙылма, йәнәһе. Ярай, яҙылманыҡ. Кисен атам эштән ҡайтты. Ашап алғандан һуң, атам мине саҡырып алды ла: «Йә, мәктәбегеҙҙә ниндәй йыйылыш булды, ниндәй исемлеккә яҙылманығыҙ?» – тип һорай. Солтанов ағай менән атам коммунист булып, бергә эшләп йөрөйҙәр. Ул хәлде атама һөйләгәндер инде. Мин татылдап торам, бына шулай-шулай хәлдәр, тип һөйләп бирҙем. Атам шунда миңә ғүмерлек һабаҡ бирҙе, бына әле 90 йәшем тулып килгәндә лә, мин һаман да уның һүҙен тотам. Ҡыҙым, ти, бына яҙғыһын боҙ китә бит әле. Ярһып аҡҡан өй дәүмәлле боҙға һин, бәләкәй генә бала, ҡаршы тора алаңмы? Тора алмайһың, боҙ алып китә бит һине, һәләк итә. Шулай булғас, ҡайһы берҙә, мәленә ҡарап, хәлдең ыңғайына ла торорға кәрәк. Һин эстән, Алла бар, тип ышанып йөрөһәң дә, Аллаһыҙҙар исемлегенә башҡалар рәтенә яҙылып тор. Ҡустың да яҙылһын. Кеше ыңғайынараҡ йөрө. Бына шул. Иртәгәһенә ҡустымды эйәртеп Солтанов ағай янына индем. Ағай һиҙеп тора инде эштең ниҙәлеген. Йә, ни йомош, тигән була. Мин әйтәм: «Ағай, Хәмзә ҡустым менән мине Аллаһыҙҙар исемлегенә яҙығыҙ». Атам коммунист булғас, беҙ пионерға яҙылмаһаҡ, уға ла һүҙ тейә бит инде. Бына шулай итеп үҫтек, аҡыл йыйҙыҡ. Аллаһының барлығына ышанам, ғүмерем буйы уның барлығына инанып, уға һыйынып йәшәнем, әле лә шулай. ==Билмән бешереү== Атам уҡып бөтөп ҡайтты, колхозда председатель булып эшләп алып китте. Килеп тороп емерелеп иген уңды, кеше ҡыуана. Хатта игенде йыйып, йыйыштырып ҡуйырға кеше етешмәй. Ҡырҙан кеше алып килеп ҡуштылар. Урыҫтар, мәрйәләр килде. Уларҙың ашау, йоҡлау айырым ерҙә, эргәләрендә ярҙам итеп йөрөгән билдәле кешеләре бар. Шул мәрйәләргә бәйле бер мәрәкә хәлде һөйләйем әле. Билмән тарихы был. Ул саҡта башҡорттарҙа билмән тигән нәмә юҡ. Атам ҡырҙа йөрөгәс, билмәндең ни икәнен белгәндер, ашағаны ла булғандыр инде. Бер көн шул ҡырҙан килгәндәрҙең араһынан ике мәрйәне эйәртеп алып ҡайтты. Диндар өләсәйем килеп тороп һуҡрана, ҡарала көйөп төпкө яҡҡа инеп үк китте. Атам һарыҡ һуйып ебәрҙе. Яртыһын келәткә индереп элде, ҡалған яртыһын теге мәрйәләргә тоттторҙо. Тегеләр үҙҙәре алып килгән нәмәләре менән ул итте бороп, билмән эшләнеләр. Әсәм тегеләр араһында бергә йөрөй өйрәнеп. Билмәнде эшләп, бешереп, бер туҫтаҡ өймәләм итеп уртаға алып килеп ултырттылар, өҫтөнә һурпаһын ҡойоп ебәрҙеләр. Эй-й тәмлелеге шул билмәндең, әле лә тел осонда тора тәме, ят ризыҡты бер ашап кинәндек инде. Өләсәм тәки сыҡманы ла, ул билмәнде ашаманы ла хатта. Уйлап ҡараһаң үҙең көткән хәләл һарыҡ итенән әҙерләнгән ризыҡ бит инде. Юҡ шул, әйләнеп тә ҡараманы. Мәрйәләр ҡайтып киткәс, өләсәм улар тотҡан һауыт-һабаны һелтеләп йыуып-йышып ҡуйҙы ул хатта. Ана шулай билмән эшләргә өйрәндек беҙ. ==Атам көрәшсе== Атам оҫта көрәшсе булды. Көрәшә-көрәшә йылдың йылына шымара бара был. Көрәшеп, бүләктәр алып ҡайта. Элек уны гел еңгән олораҡ бер иптәше бар ине. Һабантуйҙа көрәшә башлағандар былар. Теге иптәше аңғара, был юлы атам көслөрәк, атам еңеп бара быны. Был иптәше хәйләгә бара, атамдың ҡолағына шыбырлай: «Был юлға һин еңелеп торған бул, мин ҡабат һинең менән көрәшмәҫмен. Еңелгән көйө, мәсхәрәгә ҡалып китке килмәй бит». Атам ни ризалаша, йәлләй тегене. Шунан атам йығылған булып, теге иптәше уны баш аша ташлап ебәргән була. Барыбер ҡарап торған халыҡ һиҙенә, яңынан көрәшегеҙ, ғәҙел булманы бит, тип ҡысҡырыша башлай. Атам, юҡ, көрәшмәйем, тип, баш тартып китеп бара. Ана шундай хәлдәр ҙә була икән ул. ==Һуғыш урлаған бала саҡ== Председатель булып эшләп йөрөгән еренән атам һуғышҡа китте. 1941 йылдың ҡара көҙө ине был. Тура һуғышҡа инмәнеләр.Тәүҙә уларҙы Алкинола “уйнатып” тейбеҙ ҙә ҡуябыҙ, Һуғышырға өйрәтеп һалып ҡуйҙылар. Атам киткән саҡта өйҙә дүрт бала ҡыҙылсанан сәсрәп ауырып ятып ҡалды, иң бәләкәйе имсәк кенә бала ине. Беҙҙең менән бергә 80 йәшлек өләсәм дә йәшәй. Ауылдан Бәҙерсафа тигән апай Алкиноға барып иренең хәлен белеп йөрөп ҡайтты. Шул Бәҙерсафа апайҙан атам әсәмә хат яҙып ебәргән. «Төш күрҙем, ике балтам ике ҡулымдан һыуға төшөп юҡ булды, тота алмай ҡалдым. Ауырып ятып ҡалған 4 баламдың икеһе үлер инде. Бәләкәйҙәре үлһә, һиңә еңелерәк булыр, тамаҡ яуы кәмер. Ҙурҙары эшкә ҡул араһына инә башлағандар бит инде, улары үлһә йәлке булыр, ҡалайтырһың икән, бер үҙеңә ҡыйынға тура килер». Ана шул хәбәр дөрөҫкә сыҡты бит. Шунан һуң бер 10 көн үттеме-юҡмы, ике бәләкәй бала ҡыҙылсанан үлеп ҡалды. Өс бала тороп ҡалдыҡ. Мин һәм ҡустыларым Хәмҙә менән Вәлит. Ул ваҡытта дауаһы ҡайҙа. Ҡайғынан әсәм үҙе бөгөлөп төштө, ләз төшөп, ятып ауырып китте. Былай атам һуғышҡа киткән саҡта насар йәшәмәй инек. Ҡаҙыбыҙ бар, ике һыйырыбыҙ бар, һарыҡ-кәзә. Бесән яғы наҡыҫ ине, ыҙалыҡ менән булһа ла, ул йылы ҡышты имен-аман сыҡтыҡ. Ике һыйырыбыҙҙы ла һаҡлап алып ҡалдыҡ. Һуғышҡа киткәнсе атам колхозда председатель булғас, хәлле йәшәй инек. Кейем дә кешегә ҡарағанда арыуыраҡ. Атам һәйбәт күндән бер итеклек ҡырҡып әҙерләп киткән. Китер алдынан Әүжәнгә быймалыҡ һарыҡ йөнө алып барып биреп, 6 быймаға квитанциеһын миңә тоттороп китте. Бер-бер яйын табып, быймаларҙы барып алырһығыҙ, әсәйеңә әйтерһең, онотороп ҡуйма. Ҡайҙа инде, ығы-зығыла юғалды бөтәһе лә. Итек тә юҡ, быймаларҙың квитанцияларын да бер кеше апкилеп бирәм, тип һорап алды ла, юҡ итте. Һуғыш алдынан иген уңды, кешенең тамағы туйып, күҙе асылып ҡалғайны. Мәкерле һуғыш бөтәһен дә селпәрәмә килтерҙе. Атам киткәндә мин 4-се класта уҡый инем. Шунан һуң ҡабат уҡыу теймәне миңә. Уҡырға теләгем көслө булһа ла, форсат булманы. Үҙемдең дә, атамдың да теләге тормошҡа ашманы һуғыш арҡаһында шулайтып. Шунан донъялар ауырайып китте. Ул йылы әсәмде ағас эшенә алмай торҙолар, ауырығас та, ҡышты өйҙә булды, колхоздың бөтмәҫ-төкәнмәҫ эшендә йөрөнө. Йәйенә бесәнгә китте, бер һыйырҙы үҙе менән алып китте, икенсеһен ауылда беҙҙең менән ҡалдырҙы, беҙ һауып эсеп, шуның менән тамаҡты туйҙырып торҙоҡ. Аҙаҡ икенсе йылына һыйырыбыҙҙың береһен Һартҡа алып барып, бер урыҫтан кәртүккә алмаштырып алдыҡ. Аслыҡ нимә ҡуя. ==Шәл һатыу== Һуғыш алдынан атам миңә аҡ ҡына дебеттән матур итеп шәл һуҡтырып биргәйне. Һуҡҡан шәл, ҡабарып ҡына тора, үҙе ҙур ғына, килеп тороп йылы ине. Һуғыш башланды, атам китте бит инде. Икенсеме йылы ине, шикелле,асығабыҙ. Ҡыш, һыуыҡ. Ашарға сәпсим нәмәбеҙ бөттө. Әсәм эштә көнө-төнө. Кеше булған ғына арыуыраҡ нәмәләрен Әүжәнгә алып барып, ашарға кәртүккә алмаштырып алып ҡайта башланы. Урыҫтар әллә ни асыҡманы, кәртүге, йәшелсәһе, салоһы бар. Йә, нишләп шул башҡорт кәртүк сәсмәне икән, ул хәтлем асыҡмаҫ инек бит. Кешегә эйәреп мин дә тәүәкәлләргә булдым. Арыу нәмәбеҙ шул шәл бит инде. Бәләкәй сана һөйрәп алдым, теге шәлде алдым, урамға сыҡһам, юлдаштар табылыр әле, тип юлға сыҡтым. Өйҙә ҡартайған өләсәм, бәләкәй ҡустыларым тилмерешеп ултырып ҡалды. Бер-беребеҙҙе һөрәндәшеп, эйәртенешеп киттек бер төркөм булып. Тимерҙән Һарт (Иҫке Монасип), Ҡуян (Нәби ауылы), Байназар аша киттек. Һәр ауылдан өҫтәлә бара кеше, күмәгәйеп киттек. Әсәм өйҙән Әүжәндәге бер мәрйә әбейҙе өйрәтеп ебәргәйне, арыу ғына кеше күренә, белешеп шуға бар, тип. Әүжәнгә барып еткәс, эҙләп табып, шул әбейгә барып төштөм. Төндә шуларҙа йоҡланым. Шәлеңде мин ала алмайым, иртәнсәк шул-шул кешеләргә барып ҡара, тип был мине өйрәтеп ебәрҙе. Иртәгәһенә теге шәлде алыусы кеше тапҡансы һуң булып китте. Тағы бер кис ҡунырға тура килде. Шәлде өс биҙрә кәртүккә, бер биҙрә кәбеҫтәгә алмаштырып алдым. Уңғансы буран сығып, ҡамалып ятып ҡалдым. Өс көн һине кем бушҡа ашатып һалып ҡуя, тамаҡ байы әбейҙәрҙең эшен эшләйем. Йәш кеше ни, йүгереп йөрөп эшләйем, иҙән йыуам,мал ҡарашам, ашарға бешерәм, әбейҙәр килеп тороп ярата эшемде, мине маҡтайҙар. Өсөнсө көн ҡайтырға сыҡтыҡ. Сана һөйрәп, ыҙалап, саҡ ҡайтып киләбеҙ буранда. Ауыл һайын кеше тороп ҡала бара. Байназарҙа өс, Ҡуянда ике кеше тороп ҡалды. Һартҡа килеп еткәндә Бикмөхәмәтова Ҡолғәйшә инәй менән икебеҙ генә тороп ҡалдыҡ. Киткән саҡта ул бер балаһын Һартта ҡалдырып киткәйне, шул баланы эйәртеп алдыҡ. Тауға менгәндә улар сананы икәүләп һөйрәй, малайы арттан этә. Мин яңғыҙ бит инде. Ҡолғәйшә инәй минең санамды һөйрәп ҡарай ҙа, ҡалай ауыр, нисек көсөң етә ул, тип аптырай. Төн уртаһында саҡ ҡайтып еттек Тимергә. Вәлит ҡустым, аслыҡтан шешенеп, һыу эсеп кенә ултыра ине, мине күреп, апай, ҡайттыңмы, ашарға берәй нәмә алып ҡайттыңмы, тип һораған була. Ҡустымды йәлләүҙән, эсем өҙөлөп, илап ебәрҙем хатта. Әсәм һарыҡта эштә, өйҙә тегеләр үҙҙәре генә асығып-миктәп ултырғандар. Мине вис юғалтып, әллә нәмәләр уйлап бөткәндәр, хәбәр итеп йөрөргә хәҙерге һымаҡ телефон ҡайҙа. ==Нөгөштә бесәндә== Атай һуғышҡа китте, донъя көтөү үҙебеҙгә тороп ҡалды. Йәй булып китте. Хәмзә менән икебеҙҙе Нөгөшкә звеноға бесәнгә ебәрҙеләр, ферма малы өсөн силос һалабыҙ, бесән әҙерләйбеҙ. Хәмзә ат башында йөрөй. Июль айы ине. Саба белмәйем, быға тиклем бесәнгә йөрөгән юҡ бит инде. Сәбилә тигән ҡыҙ менән икебеҙҙе Хөснә апай сабырға өйрәтә. Звенола эш эшләрлек таһыллы кешеләр әҙ, Йәмилә тигән апайҙы иҫләйем, Сәлимйән Ҡолдобаев армияға китергә повестка көтөп йөрөй, Сәхетдин ҡарт – бына шулар инде төп көс. Бер аҙҙан апаруҡ сабырға өйрәнеп киттек, үҙебеҙ шуға эй ҡыуанған булабыҙ. Шулайтып, эшләп алып киттек. Сәбилә менән 30 сутый ер сабабыҙ. Звенола салғы сүкерлек тә ир-ат юҡ, ҡарт ҡына Сәхетдин бабай бар ине, шул бабай салғыбыҙҙы сүкеп биргән була. Ашарыбыҙға тәғәм ризыҡ юҡ. Беҙ бесән әҙерләгән ферма шунда яҡында йәйләүҙә ята. Ферманан көнөнә кеше һайын бер литр ойотҡан бирәләр, бүтән нәмә юҡ, икмәкте күрмәйбеҙ. Ҡушымтаға үлән йыйып ашайбыҙ. Тәүҙә әттек, һарына, еләк йыйып ашаныҡ. Аҙаҡ муйыл беште. Бар ана шуның менән бесән сап, нормаңды үтә, кәбән һал. Август үтеп китте, сентябрь етте. Беҙ һаман эшләйбеҙ. Август аҙаҡтарында ауылда кәртүк өлгөрҙө. Ауылдан әсәйҙәр беҙгә ашарға ылау ебәрә башланылар, араһында кәртүк тә була. Сентябрь башынан икмәк тә күренгеләй башланы. Иртәле-кисле һыуыҡ үҙәккә үтә, аслы-туҡлы бесән эшләп, килеп тороп йонсоноҡ. Ул саҡта сәсем оҙон, ҡуйы ине, толомлап үреп йөрөйөм. Йәй буйы урманда ауыр эштә йөрөгәндә сәс ҡайғыһымы, уны ҡарап йөрөтөргә ваҡыт та юҡ, хәл дә етмәй. Сәсемде бик йәлләһәм дә, ҡырҡтырырға тура килде. Әсәмдәр менән йәй буйы күрешмәнек, улар белмәй ҙә ҡалды. Бына бер көн сираттағы ылау килде. Әсәм ауылдың икенсе осонда эштә булып, ылауҙы белмәй ҡалған. Беҙгә ашарға нәмә ебәрмәгән. Башҡалар ҡыуана-ҡыуана ауылдан килгән ризыҡ менән тамаҡ ашайҙар, беҙ ымһынып торҙоҡ та ҡалдыҡ. Уныһы ла, быныһы ла саҡыра, әйҙә беҙҙең менән ашайыҡ тип. Ғорурлыҡ ебәрмәй шул. Ашаманым, ҡыуышҡа инеп эй иланым, эй иланым. Ылау килмәгән өсөн ғәрлектән, көс еткеһеҙ ауыр эштән миктәүҙән, сикһеҙ арып йонсоуҙан, үҙәгемә үткән һалҡындан. Илап яттым-яттым да, таң беленә башлағайны, тора килеп, күтәрә һуғып ҡайттым да киттем. Мин йүгерә-йүгерә Нөгөш фермаһына килеп еткәндә ҡояш ҡалҡмағайны әле, һауынсылар һыйыр һауырға тороп йөрөйҙәр. Фермаға килеп еттем дә ҡоланым. Ашамаған, йоҡламаған килеш йүгереп килдем бит. Мәрхәбә тигән инәй йәлләп китте, мине индереп, бер сеүәтә тәмле генә итеп ойотҡан туҡып бирҙе. Шуны эскәнмен дә, бауһыҙ булып йоҡлағанмын. Уянып китһәм, төш еткән. Мәрхәбә инәй, бабайыма бүре тап булған, йөрөмә, тип кире һүреп ҡарағайны ла, ҡайҙа ул уны тыңлау. Инәйҙең йәлләп биргән бер һыныҡ икмәген тоттом да, тағы йүгерҙем. Арманһыҙ булып, кис булғас, Тимергә килеп еттем. Ауылды күргәс кенә эсемә йән инеп китте, ял итергә туҡтаным. Ултырып, әҙ генә хәл алайым да, шунан өйгә ҡайтырмын, тип ултырып ҡына торғайным, арыу үҙенекен иткән, тағын йоҡлаған да киткәнмен. Уянып китһәм, хәҙер инде бөтөнләй ҡараңғы төшкән. Көскә тороп, инәйемдәргә барып индем. Хәлемде һөйләп, усаҡ эргәһендә йылынып, уфтанышып ултыра инек, эштән ҡайтышлай әсәм килеп инде. Килеп инде лә мине таныманы. Шул хәтлем йонсоғанмын, ябыҡҡанмындыр инде, әсәйем бер ҡоҙасаһына оҡшатып: «Һаумы, ҡоҙаса, ҡалай үҙгәреп киткәнһең, ябыҡҡанһың. Сәсеңде ҡырҡтырып ҡуйғанһың дабаһа, нишләп ҡырҡтырҙың»? – тигәнен ишеткәс, былай ҙа саҡ ултырған кеше, ҡысҡырып тороп иланым да ебәрҙем.Мин илайым, миңә ҡушылып тегеләр илай. Әсәм өйгә алып ҡайтты. Шул ятыуҙан шешенеүҙән, һыҙланыуҙан өс көн ҡыбырҙай алмай, аҙаҡ мунса инеп, кеше булып киттем. Йәш тән ни, бирешмәнем. Ҡабат бесәнгә барып торманым , бесән бөтөүгә лә яҡынлашҡайны. Колхозға эшкә сығып киттем. Шул көҙҙө Ҡуянға күсеп ҡайттыҡ. ==Ҡуянға күсеп ҡайтыу== Икенсе йылына әсәмде ағас ҡырҡырға алып китәбеҙ тигәйнеләр, беҙ Ҡуянға (Нәби ауылы) күсеп ҡайтырға булдыҡ. Балалар үлде, атам һуғышҡа китте, Тимерҙә ҡалыуы бик ауыр, Ҡуянда, бәлки еңелерәк булыр, тип уйлағанбыҙҙыр инде. Өләсәм ҡапылда ҡалып торам, тип беҙҙең менән күсмәне. Бер-бер яңы ерҙә төпләнеп китә алмаһалар, кире ҡайтырҙар тип тә өмөтләнгәндер инде. Беҙҙең менән Ҡуянға күсмәне, тик барыбер яңғыҙы ҡыш сыға алмай бит инде, өлкән йәштә. Мөсәттән Әптелғәлим тигән ҡустыһы барып алып, шуларҙа ҡышланы. Уны икенсе йылына барып күсереп алып ҡайттыҡ. Өләсәм беҙҙең менән Ҡуянда. Ул йылы шул ҡартайған өләсәм арҡаһындалыр инде, 90- ға ҡарап китте бит инде, әсәмде алмай, уның урынына мине ағас ҡырҡырға тип Күркәтауға ебәрҙеләр. Дүрт бала, арабыҙҙа Рамаҙан тигән егет бар, малай ғына инде, әле лә бар, тере әле, атаһы Мөхәррәм ине, ул бигерәк ҡарт, киттек. Малай малай инде, аталы малай – биленә бәләкәй генә балта ҡыҫтырып алған булған, аяғына матур итеп сылғау ураған, шырпыны һыуланмаһын тип йоҡа ғына итеп һыҙырылған туҙға төрөп алған. Ҡыҙҙарҙан Сәмсиямал, Гөльямал һәм мин. Әгәр шул малай булмаһа, беҙ – ҡыҙҙар нишләр инек, эт-ҡош күп. Көҙ көнө ине, Иҙел туңа башлаған, сыйҙым китеп ята ине. Беҙ Бөрйәнгә (район үҙәге) барып, шунан беҙҙе Күркәтау тигән ергә оҙатып ебәрҙеләр. Уның ҡайҙа икәнен белгән юҡ, өйрәткән буйынса, тоҫмал менән китеп барабыҙ. Йәйәүләп китеп барып, бара торғас, аҙаштыҡ. Юлды таба алмай, һуң булып китте. Арып-талып, арманһыҙ булып, юлда бер кәбән осрағайны, шуның башына менеп таң аттырҙыҡ. Иртәнсәк кәбән башынан төшөп, атлап китеп бара инек, бер өй осрап, ферма өйө булғандыр инде ул, ундағы кеше беҙгә сәй ҡайнатып эсереп, юлды өйрәтеп ебәрҙе, рәхмәт төшһөн инде ул кешегә. Шулайтып барып еттек Күркәтауға. Эшләй башланыҡ. Эш башлауға бер аҙна-ун көн үттеме-юҡмы, түрәләр килеп төштө. Башлыҡтары Потапов тигән кеше ине. Бөтәһен дә йыйып, дөйөм йыйылыш үткәрҙеләр. Шунан һораша башланылар. Яҙып алып ултыралар: нисә йәш, өйҙә кемдәрегеҙ бар, атайҙарығыҙ ҡайҙа, тип. Беҙ яуап биреп торабыҙ инде, былай ҙа күреп тора, ваҡ ҡына балаларбыҙ бит. Шунан теге түрәләрҙе быжғырта башланы, һеҙ нимә тип бында йәш балаларҙы алып килдегеҙ, ти. Ул саҡта колхозда председатель булып Зариф ағай эшләй ине, ул да тора. Хәҙер үк был дүрт баланы ултыртып алып ҡайт, тип ат бирҙертте. Быларҙы алып ҡайт та, колхозда эш табып бир, шунда эшләһендәр, ә былар урынына ана фермалағы дояркаларыңды ебәр, тине. Ана шул Потапов беҙҙе, таңға бында эҙегеҙ булмаһын, тип, ҡыуып тигәндәй ҡайтарып ебәрҙе ул. Көс еткеһеҙ ауыр эштән ҡотҡарҙы. Ай-һай, ағас ҡырҡыу йәш кенә ҡыҙҙар эше түгел шул, ирҙәр көсө, ирҙәр таһыллығы кәрәк. Ғилман тигән егет беҙҙе ат менән шул көндөң иртәгәһенә таң менән Ҡуянға алып ҡайтырға сыҡты, төнгә ауылға алып килеп еткерҙе, үҙе шундуҡ ағас ҡырҡҡан ергә кире боролдо, фарман шулай ине уға, ат ағас ташыу өсөн кәрәк, закон ҡаты мәл бит. Беҙ колхоз эшендә тороп ҡалдыҡ. Ана шулай итеп беҙ Ҡуян кешеләре булып киттек, колхозға эшкә егелдек. Утауға сыҡтым. Барыбер, ағас ҡырҡыу түгел инде, өйҙән йөрөйһөң, ҡайтып өйөңдә йоҡлайһың. Атамды ул мәлдә һуғышҡа ебәрҙеләр, ут эсендә йөрөй. Бик һирәкләп кенә хаты килде. Әсәм уҡый-яҙа белмәй, мин уҡып бирәм, яуап яҙған булам шунда хәлдәребеҙҙе белгертеп. Алға китеп шуны әйтәйем , атам һуғыштан ҡайта алманы. 1943 йылда бер хатында, һуғышта контужен булдым. Бәхет көтөгөҙ, һау булһам, бәлки мине сәпсимгә ҡайтарырҙар, тип яҙҙы. Шул хат буйынса ҡыш көнө беҙ кире Тимергә күсеп ҡайттыҡ. Юҡ, ҡайтырға насип булманы. Яҙ булғас, бер хатында, һәйбәтләндем бит, беҙ Берлинға ҡарап киттек, тип яҙҙы. Ана шулай кире һуғыш ғәрәсәтенә барып инеп китте. Берлинға күп ҡалманы, туп тауыштары ишетелеп тора, тигән һуңғы хаты килде лә, ҡабат атамдан хәбәр булманы. 1944 йылдың сентябрендә хәбәрһеҙ юғалды тигән хат килде. Беҙ атайһыҙ тороп ҡалдыҡ. Атамдың әсәһе, өләсәм дә һуғыштың бөтә ауырлығын беҙҙең менән күтәрешеп, аслығын да уткәреп, атамдың хәбәрһеҙ юғалыу ҡайғыһын да кисереп, еңеү хәбәрен дә ишетеп, 1945 йылда 90 йәшендә үлеп ҡалды, бахырым. Мине ҡабат ағас ҡырҡыуға ебәрмәнеләр, ләкин ҡыуғынға алып киттеләр барыбер. Яҙ башында боҙ уйырға алып йөрөнөләр. Ҡар ирей башлаған. Һыуыҡ, асығабыҙ. Ҡуяндан сығып киттек, ҡалын боҙҙо уябыҙ. Күркәтау йылғаһында боҙ уйып барып, йонсоп, ыҙалыҡты күп күрҙек инде ул.Түҙмәй, Күркәтауҙан бер 30-лаған кеше ҡасып ҡайтып килдек. Ҡайтып, күп торманыҡ, кире ҡыуғынға алып киттеләр. Быныһында инде Ағиҙелдән ағас ағыҙып төштөк. 1 апрелдән Ҡағынан барып төштөк. Байназарға килеп еткәндә муйыл бешкән ине. Ашарға юҡ, аяҡҡа бер нәмә лә юҡ. Йыш ҡына боҙло һыуға сумаһың. Ағас тығылһа, мастерҙар ҡайҙа әрләп, ҡурҡытып, ҡайҙа юхалап кире һыуға төшөрәләр. Гел бер тиҫтер генә балаларбыҙ. Бер малайыбыҙ бүрәнәгә ҡыҫылып үлеп ҡуйҙы. Ауырып, мин Байназарҙа тороп ҡалдым. Унан ҡайтҡас, ураҡҡа йөрөнөм, ырҙында ла эшләнек. Сортировкала иген таҙарттым. Эшләмәгән эш ҡалманы инде минән ул йылдарҙа. Быуыны ла ҡатмаған йәштәр ололар менән бер ҡатар йөрөп эшләнек, ауыр эш тиҙ олоғайтты. Минең һымаҡ һуғыш балаларының иркәләнеп ултырған баласағы булманы ла инде, уйлап ҡараһаң. ==Семенаға барыу== Ҡуянда йәшәгәндә, ул саҡта председатель булып Зариф ағай эшләй ине, мине семенаға ебәрергә булып киттеләр. Яҙ етеп килә, сәсеүгә орлоҡ кәрәк, орлоҡ юҡтыр инде. Нишләп күберәк кеше булмағандыр инде, Мәстүрә тигән апай, уның өс балаһы бар, һауып эсеп ултырған һыйырын егеп алды, мин үгеҙ егеп, Кананикольскийға һоло семенаһына сығып киттек икәүләп кенә. Ул мәлдә ат юҡ, аттарҙы ла вис һыпырып һуғышҡа алып китеп бөттөләр, ауылда ҡорсаңғы, ауырыу аттар ғына тороп ҡалды. Бөтә юл йөрөү, йөк ташыу, бесән ташыу, ер һөрөү кеүек эштәрҙә һыйыр менән үгеҙ ектек. Барғанда йөкһөҙ булғас, әллә ни ыҙа күрмәй генә барып еттек. Бына ошоно күрһәтерһегеҙ, тип бер ҡағыҙ тоттороп ебәргәйнеләр. Склад эргәһенә барып еттек. Урыҫтар, мәрйәләр уратып алды беҙҙе. Господи ла господи, тип бот сабып аптырайҙар, беҙҙе әйләндереп-әйләндереп ҡарайҙар. Һыйыр менән үгеҙ егеп, бер бала менән бисә кеше икеһе генә ер аяғы ер башынан семена тип килһен әле. Саналарыбыҙҙы бороп биреп, елде-елде икешәр тоҡ семена һалып, баш сайҡап аптырап, оҙатып ҡалдылар беҙҙе. Ҡайтҡанда йөк ауыр, яйыраҡ киләбеҙ. Һыйыр алдан, бахыр һыйыр ҡайтыуға ызылдап ыңғай атлай, артынан үгеҙ килә. Күскәрбәккә килеп етеп, бер итәғәтле генә бабайҙарҙа йоҡланыҡ. Иртәгәһенә таң менән юлға ҡуҙғалдыҡ. Иҫке Собханғолға килеп етергә лә күп ҡалмағайны. Ағиҙел аша сығырға тура килде. Апрель аҙағы, боҙҙоң боҙолоп ятҡан ваҡыты ине. Һыйыр еңел булғас алдан имен-аман ғына сығып китте, арттан үгеҙ менән мин төштөм. Иҙелдең инде уртаһына еткәйнем, кисеүҙәге боҙ уйылып китте. Сананың осо һыуға төштө. Үгеҙ аңлаған кеше һымаҡ, сананы йәнасыҡҡа ысҡанып-ысҡанып тартып ҡарай, көсө етмәй. Тоҡтоң береһе һыуға тейҙе. Беҙ ҡотобоҙ осоп, ҡурҡабыҙ, һөрән һалып илайбыҙ, бер нисек тә сананы һөйрәп сығара алмайбыҙ, көсөбөҙ етмәй. Үгеҙ менән иген боҙ аҫтына китһә, икебеҙгә лә төрмә бит инде. Бер ус иген өсөн төрмәгә ултырталар ине, ә бында ике тоҡ иген менән үгеҙ. Мин Мәстүрә апайға әйтәм, апай, һин үгеҙҙе тотоп тор, мин яҡындағы берәй ауылға барып кеше эҙләйем. Йүгереп яр башына сыҡтым. Сыҡһам, милиция формаһындағы бер кеше ат менән килә ята. Беҙҙең һөрәнләп илаған тауышҡа атынан һикереп төшә һалып, беҙгә ярҙамға ташланды. Сананың осонан ипләп кенә күтәрә-күтәрә, мин үгеҙҙе ҡыуам, яйлап сананы боҙ өҫтөнә сығарҙыҡ. Шулайтып, йөктө ярға сығарҙыҡ. Теге кеше кем булғандыр инде, һорарға башыбыҙға ла етмәй, икәүләп илай-илай рәхмәт әйтәбеҙ. ==ФЗО-ға ебәреү== Семенаға барып ҡайтҡас, яҙ көнө Белоретҡа ФЗО-ға кеше йыя башланылар. Списокка кеше тулмағандыр инде, йә әсәһе, йә үҙе бара, тип мине яҙып ҡуйғандар. Китәһең, тип ҡаты бойорғастары мин инде ҡаршылашып торманым, ризалаштым. Әсәм китә алмай бит инде, өйҙә өләсәм, бәләкәй ҡустыларым бар.Төйнәнешеп, йыйындыҡ та юлға сыҡтыҡ. Ҡуяндан Йомабикә апай, Нәзирә тигән ҡыҙ, мин, Йомабикә апайҙың бер тиңдәш класташы бар. Юл ыңғайы Байназар ауылына силсәүиткә инеп бер справка алырға тейеш инек. Барып еттек, силсәүиткә индек. Инһәк силсәүиттә секретарь булып эшләгән Ғәлиә генә ултыра. Силсәүит председателе булып эшләгән Әмиров юҡ. Йомабикә апайҙар олораҡ бит инде, үткерҙәр, Әмировты саҡырттырып алдырҙылар. Шулай-шулай, ФЗО-ға китеп барабыҙ, справка кәрәк, тейҙәр. Ғәлиә справка яҙа башланы ла, аптырап китте, Мырҙағолова Ғилмихаяттың йәше етмәй ҙә инде, ти. Әмиров Бөрйәнгә, район үҙәгенә, шылтыратып ебәрҙе. Тегеләр менән ҡаты һөйләшә. Нишләп һеҙ ҡарамайынса, айышына төшмәйенсә, исемлек төҙөп ултыраһығыҙ? Уның өйөндә 90-ға еткән өләсәһе бар, атаһы һуғышта йөрөй, йәше лә етмәгән. Мырҙағолова ФЗО-ға барырға тейеш түгел, тип мине алып ҡалды ул ФЗО тигәндәренән. Әмировҡа рәхмәттәремде уҡый-уҡый мин кире Ҡуянға ҡайтып киттем ул шулай итеп. Тегеләр китте, быуындары нығынған булғас, улар бирешмәне. Йомабикә апай шунда ФЗО-ны бөтөп, Байназар ауылы Салауатов Ишбулдыға кейәүгә барып, шунда йәшәп, эшләп ҡайттылар. ==Детдомда== Шулайтып төрлө эштәрҙә йөрөй торғас, бер мәл детдомға барып эшкә инеп киттем. Детдомға ҡулы таҙа, ғәҙел, намыҫлы бер кеше кәрәк, тигәстәре, риза булып мин киттем дә барҙым. Һуғыштан һуңғы юҡлыҡ, аслыҡ мәл. Мине повар ярҙамсыһы итеп ҡуйҙылар. Повар булып Иманғолов Насип ҡарттың ҡатыны эшләй, Иманғолова Зәлифәнең үгәй әсәһе була инде. Юҡ нәмәне бар итеп ашарға бешерҙек. Яҙ, йәй көнө үлән йыйып алып киләбеҙ ҙә, шунан аш бешерәбеҙ, төштән һуң тоҡ тотоп тағы сығып китәбеҙ үләнгә. Балаларҙы астан үлтермәҫ өсөн, һунарсыларға рөхсәт бирелгән, улар болан атып алып киләләр. Шул итте бешерәбеҙ. Уныһы ла һәр ваҡыт булып тормай. Балалар асыға, шешенеп ултырған сабыйҙарҙы күреп йән сыға инде. Ҡайһы берҙә бер ҡабым ризыҡ булмай китә. Ана шундай мәлдәрҙә тоҡ тоттороп, хәллерәк кешеләрг ә сығарып ебәрәләр. Шулай бер тапҡыр Байназаров Рәхимйәндең атаһы Мөхәмәтйән бабай 20 кг, икенсе тапҡыр Мәрхәбәнең ире Сөләймәндең атаһы, бабайҙың исемен онотҡанмын, 15 кг арыш бирҙе. Алып ҡайта һалып, теге арышты ҡыҙҙырып, иҙәнгә простыня түшәп ебәреп, арышты йәйеп һалабыҙ һыуытырға. Ас балалар, түҙмәй, эҫе арышты услап алып ашай башлайҙар. Эй, күрелде инде ул, күрмәгәнде. Шул арышты ҡул тирмәнендә яра тартып ашаттыҡ балаларға. Хәҙер ул мәлдә бергә эшләгән кешеләремдең береһе лә юҡ. Минең менән бергә Исламғолов Әбүзәр ҡатыны менән бергә эшләне, Карамышев Фаяз ҡатыны менән бергә. Аҙаҡ уҡыған кешеләр килә башланы. Мин барғанда директор булып бер урыҫ эшләй ине, фамилияһы Потапов, Ольга тигән ҡыҙын иҫләйем, уныһы бухгалтер ине, икенсе ҡыҙы Лена. Аҙаҡ директор итеп Өфөнән Юлмөхәмәтов тигән кешене ебәрҙеләр, Тимошенко бухгалтер. Завхоз булып Буранбаев Солтангәрәй эшләне, ҡатыны Зәбирә тәрбиәсе. Күп эшләмәнем унда, беҙҙең урынға уҡыған кешеләрҙе йыйып алдылар, кире колхозға ҡайттым. '''Имсе Гөлйөҙөм инәйгә барғаны''' Мин ул саҡта Байназар ауылында яңы ғына асылған детдомда повар ярҙамсыһы булып эш башлағайным. 7-сене бөткәндәр тәрбиәсе булып эшләй инеләр. Ә мин 4 класс белем менән генә. Бер мәл битемде, муйындарымды ҡарағыһыҙ булып ҡутыр баҫты. Күҙҙәрем саҡ асыла инде бына. Кешеләрҙең өйрәтеүе буйынса Байназар ауылында йәшәгән имсеГөлйөҙөм тигән инәйгә киттем. Әүлиә ҡарсыҡ, кешеләрҙе дауалай, шифаһы бик килешә, тип бик маҡтайҙар ине. Ҡараны ла был, күҙ тейгән бит һиңә, тине. Еләк кеүек йәш сағым, кейәүгә лә бармағанмын, тәсмәләп йөрөп эшләйем, күҙ тейһә лә тейгәндер инде. Үҙемде лә өшкөрҙө. Һарыҡ майын өшкөрөп, усында ыуалап йомшартып, битемә һөртөп ултыра. Ҡалғанын, бына ошолайтып һөртөрһөң, тип өйрәтеп биреп ҡайтарҙы. Бер-ике көн эсендә теге ҡутыр вис кенә ҡойолоп төштө. Шулай ҙа эҙҙәре беленеп тора бит инде. Ҡутыр урындары ҡап-ҡара, эй илайым инде. Йәмһеҙ булып тора. Икенсегә тағы барҙым. Йәш кенә көйө шаҙра битле булып ҡалғы килмәй бит инде. Тағы өшкөрөп, май биреп ҡайтарҙы. Бөттө шунан,битемдә бер ниндәй ҙә эҙ ҡалманы. Шул тиклем дә шифаһы тейҙе. Ҡабат ул инәйҙе күреүгә насип булманы. ==Ир ҡатыны булып, донъя көтөүе== 1950 йылда була, яҙ башы, мине Һарт ауылы (Иҫке Монасип) Муллағолов Нурмөхәмәт тигән кеше һоратып килде. Ул саҡта Тимергә күсеп ҡайтып, мин доярка булып эшләй инем. Күргән-белгән кешем түгел. Әсәмдәр риза булып мине Һартҡа кейәүгә оҙатып ебәрҙеләр. Нурмөхәмәт тракторға уҡып ҡайтып, Һартта тракторист булып эшләп йөрөй. Һәйбәт итеп йәшәп алып киттек. РТС асылғас, Ҡурғашлыға күсеп килдек. Ул алдынғы тракторист, гел маҡталып эшләне. Һүрәте Почет таҡтаһынан төшмәне бер ҡасан. Бер ваҡытта ла премиянан ҡалманы. Эштәре лә ауыр булды. Стәрлетамаҡҡа төнөн сығып китәрҙәр ине, Белоретҡа йөрөнөләр. Бензин ташынылар, яғыулыҡ. Көн тимәй, төн тимәй эшләне. Бер мәл Мәскәүгә ебәрҙеләр, тырыш хеҙмәте өсөн выставкаға алып барҙылар. Начальниктары Нагаевтар менән бергә барҙылар, бүләктәр алып ҡайтты. Эше ауыр булды инде, әйтәһе түгел. Шуның касафаты булды, һыуыҡ тейҙереп, ауырып, ҡапыл ғына приступ булып, йәшләй генә мәрхүм булып ҡалды. Ғаиләбеҙ ишәйеп китте. Вәхит 1952 йылғы, аварияға осрап, фажиғәле рәүештә һәләк булып ҡуйҙы. Өс балаһы ҡалды. Рәил 1954 йылғы, Вәсилә 1956 йылғы, 1958 йылғы малайым бар ине, Ғаяз исемле, ҡапыл ғына ауырып үлеп ҡалды. Унан аҙаҡ Рима 1960 йылғы, Сәлим 1962 йылғы. Кинйәбикәм Әнисә 1964 йылғы. Әлеге көндә бына шул Әнисә менән донъя көтөп торабыҙ инде. Улым Рәил менән бер ишек алдындабыҙ. Балаларымдан уңдым. Ярҙамдарынан ташламайҙар, хәлемде белешеп торалар, ҡунаҡ-төшөмдәренән ҡалдырмайҙар. Оло кешегә тағы ни кәрәк, Аллаға шөкөр. Бабайым үлеп ҡалғас, Байназарҙан Ҡурғашлыға почта ташыусы булып эшкә төштөм. Пенсияға сыҡҡансы шунда эшләп, бына әлеге көндә хаҡлы ялда ултырам. Рәхмәт хөкүмәткә, пенсияһын биреп тора. Өйөм йылы, былтыр газ үткәреп алдыҡ. Донъялар тыныс булһын, ҡыуанып, йәшәргә лә йәшәргә генә инде. '''Тыл ветераны Муллағолова Ғилмихаят Нуритдин ҡыҙынан 2015 йылда яҙып алынды. Бөйөк Еңеүҙең 70 йыллығына ҡарата яҙып алынған материалдарҙан. Нәсимә Науразбаева.''' [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] [[Category:Бөрйән районы]] [[Category:Иҫтәлектәр]] pedbwvzuv380fvtyp9kzqmehem7yqcy 0 4248 18643 2017-11-27T17:28:01Z Һәҙиә 403 "'''Һандыҡтағы мираҫ''' һандыҡты һатып алдым Яҙ үтеп, йәй булғанда. Алып ҡуяйым,…" исемле яңы бит булдырылған 18643 wikitext text/x-wiki '''Һандыҡтағы мираҫ''' һандыҡты һатып алдым Яҙ үтеп, йәй булғанда. Алып ҡуяйым, тинем мин, Ҡулда аҡса булғанда. Һандыҡ алдым һаҡлыҡҡа — Нәмә һалдым һаҡларға. Үҙем үлһәм, йыйынтығым Мираҫ булыр балаларға. Өй түрендә ултырған күркәм һандыҡтың ҡапҡасына эс яҡтан ошондай юлдар яҙылған. Аҫтында “ғаилә йондоҙнамәһе” теркәлгән. Ғаиләләге һигеҙ баланың тыуған ваҡытын яҙып, шул көндәге һауа торошона ярашлы, киләсәктә һәр балаһының холоҡ-фиғелен дә юраған әсәйем. Шунда уҡ затлы әйберҙәр араһында беҙ бала саҡта әсәйемдең бер нисә бөхтә дәфтәре лә һаҡлана торғайны. 1990 йылда Самат ағай Ғә­биҙуллин: “Сөләймәновтар нә­ҫеленән ҡәләм тибрәтеүселәрҙең яҙмаларын йыябыҙ. Әсәйеңдең дә шиғыр-бәйеттәрен килтереп бир”, – тигәс, әсәйем Бибикамал Ҡаһарманованың һандыҡта һаҡ­ланған ошо дәфтәрҙәрен шағир ағайыбыҙға тапшыр­ғайным. Баш­ланған эше лә ҙур ине: Нәби ауы­лының сәсән тәбиғәтле кешеһе Мөхәмәтвәли Хәйрулла улы Сө­ләй­мәновтан алып, уның ейәндә­ренең дә ташҡа баҫтырырҙай яҙмаларын туплап, бер китап сығарырға ниәтләгәйне. Ағай мәрхүм булып ҡалғас, һең­леһе Фәйрүзә материалдар туплана башлаған папка-аманатын миңә бирҙе. Уның эсендә Мө­хәмәткилде Сөләймәновтың яҙмалары, шиғыр дәфтәрҙәре, Мөхәмәтвәли Хәйрулла улы ха­ҡында күргән-ишеткән кешеләр­ҙән яҙып алынған таҡмаҡ, ши­ғыр­ҙар ҙа булған. Самат ағай ҡараламаны әҙерләй башлаған, тик береһен дә машинкала баҫ­тырып өлгөрмәгән. Шулай ҙа папкала һаҡ­ланған бер нисә яҙма авторы араһынан Бибикамал Ҡаһарма­но­ваның (Сөләймәнова­ның) төрлө йылдарҙа яҙылған бә­йет, шиғыр, мөнәжәттәренән өҙөк­тәр менән таныштырып үтмәксемен. '''Беҙ “Партизан” ҡыҙҙары''' Беҙ бәләкәй саҡтарҙа Колхоз “Партизан” ине. Халҡы эшсән, ашлығы ла Бигерәк уңа ине. “Партизан”ды ул ваҡытта Етәкләй Зәйнәғәле (Сәфәрғәлин), Илдәр тыныс, балалар шат, Һуғыш та юҡ саҡ әле. Һуғыш ҡаты барған саҡта Беҙ ятманыҡ тик кенә. Бер тиҫтер ҡыҙҙар йөрөнөк Колхоз ҡушҡан эшенә. Саптыҡ бесән, урҙыҡ ураҡ, Ятманыҡ күктән һорап, Утын-бесәнде ташыныҡ, Үгеҙҙе егеп, һөйрәп. Күркәтауға ебәрҙеләр Хәҙисә менән беҙҙе. Һыу алырлыҡ юл булһын тип, Уйып ҡайтырға боҙҙо. Алты ҡыҙ ағас ҡырҡабыҙ Ашкарка урманында. Яҙһаң, бик күп һағыш арта Үткәнде уйлағанда. Фәриҙә менән Хәбирә, Ғәйниә һәм Гөлъямал… Ағас ҡырҡыу – ирҙәр эше, Ҡыҙҙарға ауыр яман. Ҡарурманда йүкә һуйһаҡ, Йөкмәп ҡайттыҡ йәйәүләп. Ауыр булһа ла түҙгәнбеҙ, Бер кем торманы йәлләп. Молотилка менән иген Һуҡты ана шул ҡыҙҙар. Беҙ йырлап эштән ҡайтҡанда, Яңғырап торҙо ҡырҙар. Көндөҙ һуғабыҙ игенде, Төндәр үтә вилкала. Бер ҙә ҡарышып тормайбыҙ Тамаҡтар ас булһа ла. Бер көн башҡарған эшебеҙ Өс эш көнө яҙырлыҡ. Беҙ, “Партизан” ҡыҙҙарына, Түгел былар яңылыҡ. Ошондай ауыр саҡтарҙа ла күңел төшөнкөлөгөнә бирелмә­йенсә, дәртле эш һәм күтәренке рух менән йәшәй белгән ул заман йәштәре. Кәмселекте күрә белдек, —Их, беҙҙең тиле саҡтар! – тип яҙып та ҡуйған әсәйем ҡайһы бер бәйеттәрендә. Фермала эш­ләп йөрөгәндәрендә эш хаҡы иҫә­бенән һәр эшсегә 400-әр грамм һарыҡ йөнө ебәрәләр. Таратыл­ған йөндө ҡыҙҙар үлсәп ҡараһа­лар, 100-әр грамм тулмай, имеш. Ке­ше башына 300-әр грамм ебә­реп, мутлашҡан хужалар. Әсәйем шул ыңғайы шиғыр сығарып та ҡуя: Колхоз беҙгә йөн биргәйне, Бер ҡаҙаҡ була, тиеп. Уйлағандарҙыр, моғайын, Үлсәмәй алыр, тиеп. Был йөндәрҙе үлсәгәндә, Булдығыҙмы иҫерек? Беҙгә биргән йөндәрегеҙ Булды теүәл өс сирек. Ошо хаҡта правлени(е)ға Һуғайыҡмы телеграм? Ҡуй, һуҡмайыҡ. Оят булыр: Тулмай бары 100 грамм. Ошо шиғырҙы айлыҡ табель эсенә һалып, Хәҙисә менән икәү­һе правлениеға тапшыралар. Иртәгәһенә таң менән килеп, партком йыйылышы уҙғарып, ҡыҙҙарҙы бешеп китәләр. Ҡыҙҙар был юлы ла яуапһыҙ ҡалмай: Кәмселеккә шиғыр яҙып, Ебәрҙек табель менән. Беҙҙе партком килеп әрләй Иртәгәһен таң менән. МТФ-тың завфермаһы, Исеме – Йомағужа. Бер әрләүгә сабыр иттек: Ул беҙгә бит ҙур хужа. Был ваҡиғанан һуң күп тә үтмәй йыйылыштарҙың бере­һендә Хәҙисәне һәм әсәйемде яҡшы эшләгәндәре өсөн маҡтап китәләр: “Һеҙгә фиҙакәр хеҙмә­тегеҙ өсөн миҙал тейешле”, – ти партком. Вәғәҙә ителгән миҙал әхирәтенә тапшырыла. Ул ваҡыт­тарҙы иҫкә алып, әсәйем: “Хәҙи­сәгә биреп, миңә булмағас, шул тиклем уңайһыҙ булды икебеҙгә лә. Йыйылыш бөткәнсе, ҡып-ҡы­ҙыл булып, аҫҡа ҡарап ултыр­ҙым”, – ти. Был хәл күптән онотолоп бөт­кәс, 80-се йылдарҙа Байназар ауы­лында йәшәгән Рамаҙан ағай Ишназаров, әсәй-апайҙары үлгәс, һандыҡтарын ҡутарып ултырған­да, әсәйемдең миҙалының кенә­гәһенә юлыға һәм ауылға килтереп бирә. “За отважный труд” миҙалының ҡағыҙы, йылдар үт­кәс, һуңлап булһа ла, хужаһын эҙләп таба. Ә миҙалдың ҡайҙа булғанлығы хаҡында фараз итер­гә генә ҡала. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа “Пар­тизан” колхозының ике төркөм тана-торпоһон Мәндә­ғолға ебәрә­ләр. Ҡыш көнө Ғәлимә Мөфтәхит­ди­нова менән икәүһе мал ҡарау­сы булып китә. Ғәлимә апай (мәрхүмә инде хәҙер) осраған һайын һөйләп көлөр ине: – Һай, шаян булды ла инде Би­бикамал йәш сағында. Дәү­ләт­ғәле исемле бик сәйер Мән­дәғол егете була торғайны. Бер ваҡыт был ат менән Бөрйәндән ағас ҡырҡыусыларға аҙыҡ, ҡарал­ты тейәп, ферма янынан ҡыҙҙар йәшәгән йортҡа ҡарай-ҡарай китеп бара. Мәрәкә эҙләп йөрөгән ике ҡыҙ йүгереп сығып, Дәүләт­ғәленең атының башына йәбешә, бороп, йорт янына килтерәләр. – Дәүләтғәле, мине бисәлеккә ал әле. – Алмайым, алмайым. – Ал инде. Минең бирнәм дә ғәләмәт күп. Әсәйем атты тотоп тора, Ғәли­мә апай йүгереп йөрөп, өйҙән ҡаралты ташый башлай. Үҙҙә­ренең кәрәк-ярағын да санаға өйә, күберәк күренһен тип бесән ташыусы апайҙарҙыҡын да килтереп һала. — Бына, ҡаралтым да күп. Ал инде мине бисәлеккә. Ҡото осҡан Дәүләтғәле: – Кәрәкмәй, кәрәкмәй. Минең Бөрйәндән ала торғаным өсәү, – тип саҡ ҡасып ҡотола. Ҡыҙҙар һындары ҡатып көлә-көлә, түшәк-яҫтыҡтарын ҡосаҡлап, юл буйында ятып ҡала. Шулай ауыр саҡ­тарҙы уйын-көлкө менән еңеләйтә белгәндәр. Әсәйемә тормоштоң әсе-сөсө­һөн күп татырға тура килә. Бик ҡаты ауырып, 1968 йылда дауа­ханаға эләгә. Ҡатмарлы (ошоғаса медицина практикаһында осра­маған) операцияны Өфө ҡала­һынан килгән профессор яһай. Дауахана койкаһында байтаҡ аунарға тура килә. Түбәндә ошо ваҡыттағы яҙмаларҙан өҙөктәр: …Минең бында ятыуға Бер аҙнанан ай була. Теләһә ни уйлап ятып, Яҡты көндәр төн була. Больницаға килгән көндә Йөҙөм һап-һары булды. Эсемдә шеш, бөйөр сәнсә, Саҡ ала инем тынды. Хирургтар һорашалар: Нисек йөрөнөң, тиҙәр, Бер-ике көн килмәй торһаң, Үлер инең бит, тиҙәр. Хәҙер инде айға яҡын Өйҙән берәү ҙә килмәй. Инде нимә тип әйтерһең, Төңөлгәндәрҙер, тимәй. Былай оҙаҡ ятырмын тип Уйыма ла инмәне. Минең балнисҡа ингәнде Фәүриәм дә белмәне. Больницанан өҫкә сығып, Юлды ҡарап ултырҙым. Теләһә ни уйлай торғас, Йәш менән күҙ тултырҙым. Кордон яҡтарынан хәҙер Өмөт итер кешем юҡ. Килһә килер Гәүһәр генә, Бүтәндәрҙең эше күп. Ҡаршытауҙа кәкүк моңо – Тауышы тоноҡ ҡына. Тоноҡ тауышлы кәкүктәй, Ултырам бойоҡ ҡына. Больницаның баҡсаһында Үҫә(ме) икән алмалар. Мине иҫтәренә алып, Һағына микән балалар. Бөрйәнде маҡтап йырлайҙар: Ҡаршыһы – ҡара урман, Больницанан сығарһалар, Бер минутҡа ла тормам. Больницаның тирә-яғын Йәшел урман ҡаплаған. Балаларҙы төштә күрәм, Уйлап ятып йоҡлаһам. Быҙауына көсө етмәй Ҡыҙым илап йөрөйҙөр. Эсеп алһа, атаһы ла Балаларын әрләйҙер. Кеше больницаға инмәҫ, Хәле мөшкөл булмаһа. Кеше хәлен кеше белмәй, Үҙ башына килмәһә. Шулай уҡ 44 йәшендә генә вафат булған ағаһына бағышлаған бәйет тә бар: Ауырымай ҙа ғына үлеп китте Бер бөртөк тә генә ағайым. Ҡайғырып та ултырып йөрәк тынмай, Бәйет яҙып, йөрәк баҫайым. Шул кис әсәй булған ҡунаҡта, Тыңлағандар Ҡөрьән аятын, Әсәйемдең өйгә ҡайтыуына Килтергәндәр ағай мәйетен. Ошондай ауыр минуттарҙа үҙен үҙе йыуатырлыҡ һүҙҙәр ҙә таба: Үлгән арттарынан үлеп булмай, Ҡалғаныбыҙ һауҙар булайыҡ. Оҙон ғүмер, Һаулыҡ, тәүфиҡ теләп, Хоҙайға бер доға ҡылайыҡ. Әйткәндәй, ул үҙе йәшерәк са­ғын­да ла, һуңынан да Аллаға һы­йы­нып йәшәне. Беҙҙе, ҡыҙ­ҙарын да, динде һанға һуғып йәшәргә өйрәтте. Өйҙәге һандыҡта, моҡсайҙарҙа төрлө йылдарҙа төшкән фотолар һаҡлана. Уларҙың һәр береһенең артында ике-өс куплеттан торған шиғырҙар бар. Иң өлкән ағайы­быҙ Фәрғәттең ғаиләһе менән төшкән фотоһының артында ошондай юлдар яҙылған: Их, балалар! Йәш ғүмерҙең Үткәнен белмәйһегеҙ. Туйлап алдыҡ киленде, Быуып килдең билеңде. Бала булғас, донъя йыйғас, Ташлап киттең иреңде. Бала ла бит ир етер, Бәлки, бер килеп китер. Күрһәтермен был фотоны, Килер ҙә уҡып китер. * Алда беҙҙе ниҙәр көтә? Берәү белмәй хәҙергә. Алдан күрә белмәгәнгә, Яҙмай торам әлегә, тигән хәүефле юлдар менән тамам­лай. Яҙылған ваҡыты – 12.12.1983, төнгө сәғәт 12. Теүәл ике йылдан, ошо төндә, ошо сә­ғәт­тә, ағайыбыҙ аварияға эләгеп, фажиғәле һәләк булып ҡалды... Эсе тулы ут-хәсрәт булған саҡ­тарҙа ла әсәйем ҡайғыһын эш менән баҫа белде. Өйҙә кистәрен музыка яңғырап торор ине. Ағай­ҙар гармун уйнай, беҙ, бәлә­кәс­тәр, “Үҙән буйы” кеүек күңелле уйындар башҡарабыҙ, бер-бере­беҙгә концерттар ҡуябыҙ. Туй­ҙар­ҙа, юбилейҙарҙа бүләгенә ҡушып, шиғыр яҙып биреү ғәҙәте лә бар ине уның. Зәки ҡустыһының 60 йәшенә: Темәскә киттең уҡырға, Аяғыңда – сабата. Бер һуңламай бара инең, Сабата шәп атлата. Өҫтөңә кейгән кейемең – Аҡ юлаҡ тула сәкмән. Уҡырға ла отҡор булдың Бигерәк кескәй саҡтан. Үлгән бәрәс тиреһенән Әсәй текте бүреген. Һин киткәс тә, ҡайғынан, Әсәй тотто йөрәген. Ә инде ҡустыһына аҡ бирсәт­кәләр бәйләһә, шулай тиер ине: Йылдың булһа дүрт миҙгеле, Була ике селләһе. Шул селләнең икеһенең Береһендә кейерһең. Бындай шиғыр юлдарына түбәндәге теләк тә ҡушылыр ине: Таба (а)лманыҡ шәп бүләк, Теләйбеҙ изге теләк. Был ғүмерҙең ҡәҙ(е)рен белеп, Йәшәгеҙ, әйҙә, гөрләп. Табын-мәжлестәрҙә мә­рә­кәсел булды. Уныңса, йыр менән бейеү табындың төп өлө­шө ине. Әсәйем һәр саҡ кинәйәләп һөйләргә яратты. Хәтеремдә, юл йөрөгәндә берәйһе: – Әй, һин теге Әхмәт-Зәкиҙәр­ҙең өлкән апайҙарымы ул? – тип һораһа: – Юҡ, мин Зәкиҙең әсәһенең кинйә ҡыҙының иренең ҡайын­бикәһе, – тип яуап ҡайтара. Йә булмаһа, “Кордон Мөхәмәт­йәндең ҡатыны түгелме?” тигән һорауға “Мөхәмәтйәндең ҡаты­ны­ның ҡәйнәһенең улының хәләл ефете”, – тип яуаплар була. Зи­һен­лерәктәре баш сайҡап көлә, аң­ламағандары: “Ә-ә-ә”, – тип йөп­ләү менән генә сикләнер ине. Өлкән апай-ағайымдарға йәш саҡта ауыл клубында рәхәтләнеп күңел асырға мөмкинлектәр булманы – клуб мөдире теләге буйынса: асһа аса, асмаһа – юҡ. Йәштәр клуб һикәлтәһендә “әхритә” (киске уйын-бейеү беҙҙә шулай атала) һуғырға мәжбүр. Байрам булғас, йәштәр ҡайта Төрлө яҡтан ауылға. Көрәк ҙурлыҡ йоҙаҡ тора Кис к(ы)лубҡа барыуға. Беҙҙең клубтың ишеге Ҡиб(ы)лаға ҡараған. Беҙҙең йәштәргә бейергә Һикәлтә лә яраған. Клубыбыҙҙың хужаһы — Начальник йәмәғәте. Байрамда ла замок тора, Был ниндәй ғәләмәт ул, тип яҙа һалып бирә лә улына тоттора. Ағай мәрхүм кис уйынға сыҡҡанда ишеккә элеп китә. Иртә­гәһенә был яҙыуҙы клуб мөдире һыуға барғанда күреп ҡала. Әлбиттә, бындай төртмә таҡ­маҡ­тарҙы аңлағаны ла, ҡабул ит­мәгәне лә булғандыр. Ундай таҡ­маҡтарҙан атайымдан алып лес­промхоздың завхоз, мас­терҙа­ры­на тиклем ҡоро ҡалмай торғайны. Шулай ҙа әсәйемдең шаян хол­ҡон мәрәкә итеп әле булһа ла һөйләйҙәр. …1997 йылдың декабре. Хә­үефләнеп, башта мең төрлө уй сыуалтып, республика онкология дауаханаһының ишеге төбөндә торам. Аҡ халатты иң­дәремә һалып, әкрен генә баҫҡыс буйлап күтәреләм. Әсәйем ятҡан палата янында баҫып ҡалдым: илап ебәрмәһә генә ярар ине. Шул саҡ эстән көлгән тауыштар ишетеп, ғәжәп ҡылып, ишекте асып ебәр­ҙем. Әсәйем палата­лағыларҙың һәр береһенә арнап яҙылған шиғырҙар уҡый, аңлаған баш­ҡорто, татары һындары ҡатып көлә. Шиғыр эстәлеген аңлауҙан мәхрүм удмурт менән мәрйәләр иһә, үҙ исемдәрен ишетеп, йыл­майышҡан була. Иншалла, ауыр саҡтарҙа төшөнкөлөккә бирел­мәйсә, күтәренке рух менән йәшәү, оптимистик ҡараш ғүмер-ғүмергә әсәйемдең айырылғыһыҙ юлдашы булды. Һандыҡтағы яҙыуҙар бер хазина булһа, әсәйебеҙ үҙе, уның күңел байлығы – беҙгә, балаларына, тағы бер иң оло, иң ҡәҙерле мираҫ. Был һүҙгә башҡа мәғәнә өҫтәү ҙә кәрәкмәйҙер. '''Автор: Миңнур ҠАСИМОВА. Район: Бөрйән районы.''' ==Сығанаҡ== *[http://bashgazet.ru/ruhiestafeta/24995-andytay-mira.html Башҡортостан гәзите] [[Категория:Иҫтәлектәр]] [[Category:АРҘАҠЛЫ ЯҠТАШТАРЫБЫҘ]] [[Category:Бөрйән районы]] 9ofh1owxtzf1u1lci87p69tb029yqy7 0 4249 24126 20829 2021-08-30T18:38:58Z ZUFAr 381 24126 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center">''''''Мең дә бер күҙәтеүем''' — [[w:Үтәбаев Әхмәр Ғүмәр улы|Әхмәр Ғүмәр-Үтәбайҙың]] күҙәтеүҙәренән төҙөлгән йыйынтыҡ'''</div> {{Мең дә бер күҙәтеүем}} [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем| ]] '''Мең дә бер күҙәтеүем''' — [[w:Үтәбаев Әхмәр Ғүмәр улы|Әхмәр Ғүмәр-Үтәбайҙың]] күҙәтеүҙәренән төҙөлгән йыйынтыҡ. МЕҢ ДӘ БЕР КҮҘӘТЕҮЕМ... Артабан яҙмаларымды ошо рубрикала алып барырға булдым. "Башҡорт Википедияһы"ндағы вики-дуҫтарым ошо исем аҫтында махсус бит асҡан икән. Рәхмәт уларға! {{TOCright}} == 161-се күҙәтеүем == '''ХХ быуат Буранбайы кем ул?''' ХХ быуат Буранбайы кем ул? ХХ быуат афәте – Гитлер фашизмының, Сталин режимының шәхесте юҡҡа сығарыуға ҡоролған сәйәсәте ҡыҫымдарынан үҙ-үҙенә бикләнергә, Уралтау төпкөлдәренә һыйынырға мәжбүр булған Биғылый ул. Танылған яҙыусы Спартак Илъясовтың[https://vk.com/video-160399505_456239025] романы буйынса Стәрлетамаҡ башҡорт драма театры сәхнәһендә ҡуйылған спектакль премьераһын ҡараған һәр кем тап Биктимер Йомағолов – Биғылый йөҙөндә ХХ быуат Буранбайын танығандыр, тип уйлайым. Биғылый тап Уралтауында үҙенең күңеленә тыныслыҡ таба, рухы мәңге азат булып ҡала. Роман буйынса инсценировканы шағирә Гүзәл Ғәлиева яҙған, ҡуйыусы режиссер – Айрат Абушахманов. Биғылый ролен Илнур Атйетәров башҡара. 30.11.2018 == 162-се күҙәтеүем == '''Ҡыш''' Бөгөн ҡыштың [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/31d/200_130_2/31d8879ffd795de1fc1013d751875f67.jpg] 1-се көнө. Әммә был көн көҙҙөң һәм яҙҙың ҡайһы бер көндәренән бер нәмәһе менән дә айырылмай кеүек. Ҡыҫҡаһы, ҡышты тойоу тойғоһо юҡ кеүек. Хәҙер донъяның ҡышы ҡыш, яҙы яҙ, йәйе йәй, көҙө көҙ кеүек түгел. Яҙ яҙылып, йәй йәйелеп, көҙ көҙрәйеп булмай. Әллә миңә генә шулаймы? Донъялар, халыҡтар, идеологиялар, диндәр буталып бөткән кеүек миҙгелдәр ҙә буталып бөттө шикелле. Әллә тәүгеләре миҙгелдәр буталыуының һөҙөмтәһеме? 01.12.2018 == 232-се күҙәтеүем == '''Бөҙрә сәсле Лилиә''' Барҙымсала тау битләүенән һарына ҡаҙып ашаныҡ. Бала саҡта урманда ҡыуышлап ятып бесән эшләгәндә аҡ яуындар башланып, юлдар өҙөлһә, аҙналар буйы ҡамалып ҡала торғайныҡ. Иң ҡыйыны — ашарлыҡ ризыҡ ҡалмауы. Шул сағында атайыбыҙ ботаҡлы ағастан салыр яһап, шуның менән күп итеп һарына ҡаҙып алып, уны йыуып, ваҡ итеп турап, һарына бутҡаһы бешереп тамағыбыҙҙы туйҙырыр ине. Үҙәк ялғарға ярап ҡала ине был ризыҡ. Һарына бутҡаһын тәлге тип атайҙар. Һарынаны урыҫтар саранка, лилия кудреватая тип атай икән. Беҙҙеңсә бөҙрә сәсле Лилиә була инде... (артабан — видео ҡарағыҙ)[https://vk.com/video184345067_456239021] 31.07.2019 == 233-сө күҙәтеүем == '''Ҡарт ҡуйынында ҡалас бармы?''' Күрә, тоя белһәң тәбиғәттә мөғжизәләр бихисап... (текст копировать ителмәй...) 02.08.2019 == 234-се күҙәтеүем == '''Рәйес Түләк байрамы''' Бөгөн Һауа десанты ғәскәрҙәре көнө! Ауылдашым, күршем, ҡәләмдәшем, милләтебеҙҙең мәшһүр шағиры Рәйес Түләктең дә[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/e6a/563_376_1/e6a80f9b0a8a0d364937dbc7871a01e5.jpg] байрамы... Уның ошо ғәскәрҙәр сафында хеҙмәт иткәндән һуң әрменән ҡайтып, ҡулына гармун алып: "Военкомат ишек алдын тапамам тигән инем, тыуып үҫкән ауылымды ташламам тигән инем..." — тип төнгө ауылыбыҙ буйлап йырлап йөрөгәнен һис тә оноторлоҡ түгел. Аллаһы Тәғәлә барыһын да күреп тора. Быға тиклем десантсылар был көндө ҡала фонтандарында һыу инә торғайны. Бөгөн иһә Өфөлә ямғыр яуа, Хоҙай уларға тәбиғи фонтан яһап ҡотлай. Уға беҙ ҙә ҡушылабыҙ! 02.08.2019 == 235-се күҙәтеүем == '''Ҡытайҙар ниңә таяҡсалар менән ашай?''' "Әүәле байҙар үҙҙәренә хеҙмәтсе яллағанда тәүлә ашатып ҡараған. Умырып ҡапһа, ашауының рәте бар, эшкә лә шәп, бәсәкләп маташһа, ашауының дә рәте юҡ, эшкә лә шул сама инде, тигән ҡарар сығарғандар", тип һөйләй торғайны атайым. "Ашағанда ҡолағың һелкенһен, эшләгәндә йөрәгең елкенһен" тигән әйтем шунан киләлер. Әммә бында бер "әммә" тигән һүҙ башы килеп сыға. Улай булғас, ни өсөн иң егәрле халыҡ иҫәпләнгән япондар менән ҡытайҙар хатта дөгөнөң дөгөһөн таяҡсалар менән ашай һуң? [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/972/563_376_1/972c96c4ce57d647fd290a2bde16177d.jpg] Әл дә "Яндекс" тип аталған мәғлүмәт "Һандыҡ"сы бар. Унда был күренешкә өс сәбәп килтерелә: 1. Таяҡсаларҙы йөрөтөүе уңайлы, әгәр ҙә онотоп китһәң, теләһә ҡайһы ерҙә ағас ботаҡтарынан әтмәләп алып була. 2. Ашҡаҙанды артыҡ ашауҙан һаҡлай. Сөнки туйыу хаҡындағы сигнал кешенең мейеһенә 10-15 минуттан һуң ғына барып етә. 3. Кешенең ҡул бармаҡтары осонда интеллектты үҫтереүгә булышлыҡ итеүсе күп һандағы нөктәләр бар. Таяҡсалар шул нөктәләргә массаж яһай. Әйткәндәй, "Ашағанда ҡолағың һелкенһен, эшләгәндә йөрәгең елкенһен" әйтеме хаҡындағы тулы мәҡәләне "Ағиҙел"дең алдағы һандарында "Ике-өс һүҙгә һыйған заман, Афоризм — ныҡ киптерелгән роман" рубрикаһында уҡырһығыҙ. 05.08.2019 == 236-сы күҙәтеүем == '''Башҡортса һөйләшһәм, үҙемде азат тоям''' Республикабыҙҙа башҡорт телендә иркен аралашҡан күп кенә башҡа милләт вәкилдәре бар. Быйыл шундайҙарҙың береһе — Баймаҡ районының Түбә ҡасабаһынан Виталий Табанаков менән таныштым. Ул ҡасабаның оло юлға сыҡҡан сатында ҡымыҙ һатып тора ине. Һөйләшеп киттек. Уның менән аудиояҙманы сайтта тыңлағыҙ. Виталий Табанаковтың яҙмаһын һылтанмаға [https://yadi.sk/d/fa4iAXA68TP1WQ] баҫып тыңлай алаһығыҙ. Тыңлау аппаратығыҙҙың тауышын асыңҡырап тыңлауығыҙ һорала. 06.08.2019 == 237-се күҙәтеүем == '''Өлкән чабан булыр инең''' Яңыраҡ тыуған ауылыма ҡайтҡанда тиҫтерем Әхәт Алтынбаев осраны. Колхозда һыйыр көтөүсеһе булып эшләп йөрөй икән. Әле лә ат арбаһына ултырып йәйләүгә китеп барышы. Әйткәндәй, 1979 йылда мин ауылдан сығып киткәндә лә, һыйыр көтә ине. Күрештек. Ҡосаҡлаштыҡ. [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/27b/563_376_1/27bcc96edfcd44b12b4ab98017c5fab9.jpg] Беҙҙең арала шундайыраҡ һөйләшеү булды... -- 1979 йылда мин ауылдан сығып киткәнгә 40 йыл үткән, Әхәт дуҫ. Иҫләйһеңме, һин Ташкит туҡталышына ат менән кемделер автобусҡа алып килгәйнең. Мин шул автобусҡа ултырып Өфөгә юлландым... -- Иҫләйем, күрше, мин һаман шул һауын гуртында көтөүсе булып эшләйем инде... -- 40 йыл буйына бер төрлө эш ялҡытманымы ни? -- Атыу ҡайҙа барайым инде? Ауылда башҡа эш тә юҡ. Һин дә Өфөгә сығып киткән сағыңда чабан булып эшләй инең. Шул саҡ ауылдан китмәгән булһаң, моғайын, өлкән чабан итеп ҡуйырҙар ине үҙеңде... Шулай тине лә Әхәт тиҫтерем: "Шаяртам, өлкән чабан була алмаҫ инең. Сөнки колхозда һарыҡты бөтөрҙөләр", — тип үҙ-үҙен төҙәтеп ҡуйҙы, етди генә итеп. 06.08.2019 == 238-се күҙәтеүем == '''Ғәҙәт ҡылыҡтың ҡустыһымы?''' Ғәҙәт – ҡылыҡтың энеһе, <br> Бик ғәжәп бит ул ғәҙәт, <br> Һунар сыға һалыуыма <br> Шул ғәҙәт булды сәбәп... <br> Был юлдар Мостай Кәримдең "Үлмәҫбай" поэмаһынан алынды. Ысынлап та, ни өсөн ғәҙәт ҡылыҡтың ҡустыһы икән? Шул хаҡта фекер йөрөтөп ҡарайыҡ. [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/fd7/563_376_1/fd77fe06cf993c8d0702b5e00c038a10.jpg] Иң тәүҙә шундай һорауға яуап эҙләйек? Нимә була һуң ул ҡылыҡ һәм ғәҙәт? Ниндәйҙер күренеште, сифатты ҡылыҡһырлаған билдәне ҡылыҡ тиҙәр. Ғәҙәт иһә тотороҡло, ул – “традицияға” әүерелгән ҡылыҡ. Сағыштырыу өсөн ҡылыҡты ҡаймаҡ, ғәҙәтте май тип алайыҡ. Ҡаймаҡтан май яҙалар. Улайһа, нимә ул һуң һөт? Һөт ул ғәмәл, бер тапҡыр башҡарылған эш. Ғәмәл бер нисә тапҡыр үтәлһә – ҡылыҡҡа, бер нисә тапҡыр үтәлгәне – ғәҙәткә, ғәҙәткә күскәне – холоҡҡа әүерелә. Холоҡ – ул характер, ә характер – яҙмыш. Тимәк, бер үк ғәмәлде даими башҡарып, холҡоңдо, тимәк, яҙмышыңды үҙгәртеп була. Һөттән май эшләп була, ә майҙан кире һөт яһау мөмкин түгел... 07.08.2019 == 239-сы күҙәтеүем == '''Подъездар, ихаталар, урмандар – йәмәғәтселек йөҙөбөҙ!''' Подъезыбыҙҙа, йорт ихатабыҙҙа ремонт эштәре башланды. Тимәк, тиҙҙән эстән генә түгел, тыштан да ялтырап торасаҡбыҙ. Шул ыңғайҙан башҡа ҡыҙыҡ ҡына уйҙар ҙа килеп ҡуя: ни өсөн шәхси йорттарҙа, ауылдарҙа йәшәүселәр ихатаһын, йорт алдын таҙа тоторға тырыша ла, күп фатирлы йорттарҙа йәшәүселәр тик фатирҙарын таҙа, тәртиптә тотоуҙы ҡайғырта һуң? Нимә генә тимә, йәмәғәтселек тап подъездан, ихатанан башлана бит?.. Тимәк, подъездарыбыҙ, ихаталарыбыҙ беҙҙең йәмәғәтселек йөҙөбөҙҙө күрһәтә. [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/c71/563_376_1/c714ef743f46a961db68d6973e553e6d.jpg] Фатирыбыҙға евроремонт эшләү, эсендә затлы мебель ултырыу менәнме ни – фатир ишеген асып коридорға сығыу менән ташландыҡ бәҙрәф тәртипһеҙлеге башланғас. Мәсьәләнең парадокслы булыуы шунда: беҙ был осраҡта эстән ялтырап, тыштан ҡалтырап торабыҙ. Әлеге мәлдә эсебеҙ менән тышыбыҙҙы тап килтереү өсөн ҙур суммала сығымдар һалынып, ремонт эштәре бара. Артабан был кимәлде һаҡлар өсөн беҙгә йәмәғәтселек йөҙөбөҙҙө үҙгәртеү талап ителәсәк. Әйткәндәй, тәбиғәттә лә шулай уҡ йәмәғәтселек йөҙөбөҙ сағыла. Быйылғы йәй, мәҫәлән, меңәр-меңәр гектарҙа урмандар янды... 07.08.2019 == 240-сы күҙәтеүем == '''Ҡыҙҙар беҙҙе нисек һайлай?''' Беҙ, ир-аттар, йыш ҡына "буласаҡ кәләштәребеҙҙе үҙебеҙ һайлап алабыҙ" тип хаталанабыҙ. Әгәр ҙә ҡыҙ кеше, һиңә кейәүгә сыҡмайым, ти икән, ней нәмә эшләй алабыҙ инде? Бал ҡорттары һәм бөркөттәр донъяһы был йәһәттән бик ҡыҙыҡлы. Инә бал ҡорто умартанан сығып һауаға күтәрелә, ҡайһы ата ҡорт уны ҡыуып етә ала, шуның менән ҡауыша. Инә бөркөт иһә ағас ботағын тырнаҡтарына эләктереп һауаға күтәрелә. Шунан уны ысҡындыра. Парлыҡҡа дәғүә итеүсе ата бөркөт ботаҡты, ергә төшмәҫ элек, тотоп ала. Был хәл бер нисә тапҡыр ҡабатлана, инә бөркөт һынауҙы уңышлы үтә алғаны менән генә парлаша. Урынлы һорау тыуа: ни өсөн ул себештәренең буласаҡ атаһын тик ошо юл менән һынай икән? [https://agidel.rbsmi.ru/upload/iblock/427/427e7f35037253e292e9473a5e834ada.JPG] Себештәрен осорға өйрәткәндә кәрәк икән ата бөркөттөң был һәләте. Тик ата-инәһе килтергән ризыҡ менән генә ояла туҡланып ятыусы себештәргә ризыҡ бирмәй башлайҙар бер саҡ. Аслыҡ үҙенекен итә. Етмәһә, ата бөркөт менән инә бөркөт килтергән ризыҡты оя янындағы ағас ботағына ултырып үҙҙәре ашарға керешә. Себештәрен ошо рәүешле тамшандыра улар. Себештәр, билдәле, уларға ынтыла, шунан ояның ситенә сығып, ергә ҡолай башлай. Шул саҡта ата бөркөт таш кеүек ергә шыҡыйып, себеше ергә төшөп йәнселмәҫ элек һыртына ултыртып алып, кире ояға алып менә. Осорға өйрәнеүҙең тәүге күнекмәләре ошо рәүешле башлана. Һе, ҡыҙыҡ, ә ҡыҙҙар беҙҙе нисек һайлай икән? 08.08.2019 == 241-се күҙәтеүем == '''Абыжыр! Әсмәйел! Бирәнҡорһаҡ!''' Был хәл булғанмылыр-юҡмылыр, үҙебеҙҙең яҡта ишеттем. Икеһе лә 80 йәшен тултырғас, ҡатыны иренә:[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/d87/563_376_1/d87cb5ffef27eab570303a3c12eb864a.jpg] – Бабай, мына икебеҙ ҙә һикһәнде тултырҙыҡ. Баларыбыҙ эйәле-башлы булып бөттө. Барыһы ла: кейәбеҙ, тиһәк, кейемебеҙ, ашайбыҙ, тиһәк, ризығыбыҙ бар. Балалар ҙа өрмәгән ергә ултыртмай. Шулай ҙа һинең ошо йәшеңдә ниндәй теләк-ниәттәрең бар? – тип өндәшкән ти. – Эх, әбей, быға тиклем гел балалар тип йәшәнек, тапҡан-таянғаныбыҙҙы уларға тотондоҡ. Ошо йәшкә еткәндән һуң, тик үҙебеҙ өсөн, туйғансы йәшәргә ине, – тигән бабайы. – Абыжыр! Әсмәйел! Бирәнҡорһаҡ! – тип уға өндәшкән әбейе. – Һаман да йәшәп туйманыңмы ни? Беҙҙең яҡта "абыжыр" (обжора) тип туймаҫ, мәсекәй кешегә әйтәләр. 13.08.2019 == 242-се күҙәтеүем == '''Һулаҡайҙың бисмиллаһы һулымы?''' Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре "Бөтә донъя һулаҡайҙар көнө" уңайынан ҡыҙыҡлы һөйләшеү ойошторҙо. Һорау шулай ҡуйылды: "Һулаҡайҙарға ниндәй ғәмәлде башҡарыуы ауыр?" Беҙҙең ауылда, мәҫәлән, "Һулаҡайға һурпа юҡ" тиҙәр. Ысынлап та, гел уң ҡулы менән ашаған кешеләр араһында ултырған һулаҡай ҡалағы менән һурпаһын эсә алмай, түгеп бөтөрә икән. Ә бына "Һулаҡайҙың бисмиллаһы һулымы?" тигән һорауға нисек яуап бирергә икән? Иң башта шундай һорауға яуап эҙләп ҡарайыҡ: Телебеҙҙәге "уңыу", "уңыш" һүҙҙәренең нигеҙендә "уң" тамыры ятамы, әллә киреһенсәме? Һәр бер телдәге тамыр һүҙҙәрҙең кешенең тән ағзаларына бәйле булыуын иҫәпкә алғанда, "уңыу" менән "уңыш"тың "уң" ҡул менән башҡарылған ғәмәлдең һөҙөмтәһе икәнлеген аңлауы ҡыйын түгел. Ошонан сығып фекер йөрөтһәк, тимәк, һулаҡай кешенең уңы һул ҡулы икән, тимәк бындай кеше ҡәҙимге кешеләрҙән айырмалы рәүештә дини талап буйынса ғәмәлдәрҙе һул ҡулы, аяғы менән башҡара башлай икән, уның бисмиллаһы ла һулы булып сыға түгелме? 13.08.2019 == 243-се күҙәтеүем == '''Ҡош аулаған ни өсөн йәлсемәй?''' Халыҡ мәҡәлендә шулай әйтелә: ҡош аулаған йәлсемәҫ. Ҡоштарға һунар итеүселәрҙең тормошонда көтөлмәгән күңелһеҙ хәлдәрҙең килеп сығыуы хаҡында күп миҫалдар килтерергә мөмкин булыр ине. Ысынлап та, ни өсөн ҡош аулаған йәлсемәй һуң? "Сәскәләр менән һандуғас Тәңрегә тәсбих әйтәләр", ти Салауат батыр бер шиғырында. Сәскәләрҙең ни өсөн күҙҙең яуын алырлыҡ матур булыуы, ҡоштарҙың үҙәкте өҙөрлөк итеп һайрауы был йәһәттән аңлашыла. Ҡоштар Хоҙайға дан йырлай, зекер әйтә, сәскәләр Уның барлығына ҡыуана. Тимәк Хоҙайҙың йырсыһына ҡул һуҙыусы язаһын да татыйҙыр. Ҡоштарҙы Хоҙай ҡанатлы итеп, туфан ҡалҡҡанда һауаға осоп ҡотола алһындар, тигәндер. Ә инде ҡош ите ашамайса сыҙай алмаусылар өсөн Хоҙай йорт ҡоштарын бар иткән. 15.08.2019 == 244-се күҙәтеүем == '''Уҡытыусыларҙың мәктәп формаһы, йәки ни өсөн ашҡа тоҙ һалалар?''' Афарин, "Юлдаш" радиоһы егеттәре! Зарланырға юл ҡуймай, ҡыҙыҡлы темалар табып ҡына торалар! Бөгөн "Мәктәп уҡытыусыларына берҙәм форма кәрәкме?" тигән теманы әңгәмәгә сығарҙылар. Шәхсән үҙемә килгәндә, мин быны хуплайым да, ҡаршымын да. Хуплайым шуның өсөн, берҙәм форма мәктәптә, урамда, йәмәғәтселек урындарында уҡытыусыны таныулы итәсәк. Икенсенән, әрмеләге кеүек үк, берҙәм форма тәртипкә, дисциплинаға өйрәтә, сөнки форма йөкмәткене лә билдәләй. Ҡаршымын: һәр уҡытыусының үҙ йөҙө, индивидуаль стиле бар, берҙәм форма шуны юҡҡа сығармаҫ, тип кем әйтер? Ҡаршымын тағы шуның өсөн... [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/f80/563_376_1/f80d5674902ec6a494d809d55e72180e.jpg] Шундай сағыштырыу. Йә, әйтегеҙ, ни өсөн ашҡа тоҙ һалалар? Автоматик яуап шулай яңғырар ине: аш тәмле булһын, тоҙо сыҡһын өсөн! Дөрөҫ, әммә иң мөһиме – ашҡа тоҙҙо башҡа еҫтәрҙе ҡаплар, юҡҡа сығарыр өсөн (әйтәйек, ит бешергәндә ҡан еҫен юҡҡа сығарыр өсөн) һалалар. Тап шуның кеүек кеше кейемде башҡалар алдында матур күренер, бер үк ваҡытта, идеаль атлетлыҡҡа тап килеп бөтмәгән "етешһеҙлектәрен" ҡаплар өсөн дә кейә, һайлай. Ә инде уҡытыусылар өсөн берҙәм форма быға булышлыҡ итер, тип, йә, кемегеҙ әйтә ала? 16.08.2019 == 245-се күҙәтеүем == '''Урынымды алмауығыҙҙы һорайым!''' 1987 йылдың 16 авгусында билдәле актер Андрей Мироновтың йөрәге тибеүҙән туҡтай. Уның тормошонан ҡыҙыҡлы бер ваҡиға, кем белә бәлки ҡыҙыҡлы ла түгелдер. 1976 йылда актер тәүге ҡатыны Екатерина Градова ("Яҙҙың 17 миҙгеле" фильмында Кэт ролен башҡара) менән айырылышҡан саҡта шундай хат-иғлан ҡалдыра... [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/c69/563_376_1/c69ff2adcac38ce832b09e4db72fa70a.jpg] Катя-Кэт Андрейҙың икенсе бер ҡатын менән мауығыуын кисерә алмай. Һуңынан сәнғәттән китеп, дингә килгәс, ирен ғәфү итмәй, оло хата яһауын аңлай. Андрей Миронов иһә, театрҙың тамашасылар залындағы һымаҡ, табличка рәүешендә хат-иғлан яҙып, Катяға биреп китә. Унда шундай һүҙҙәр яҙылған була: "Урынымды алмауығыҙҙы һорайым!" Ысынлап та, үҙе иҫән саҡта, уның урынын бер кем дә биләмәй. Ире үлеүгә байтаҡ йылдар үткәс кенә Екатерина Градова кейәүгә сыға. 17.08.2019 == 246-сы күҙәтеүем == '''Баҫ, ҡыҙым Әпипә!''' Айыуҙы ла бейергә өйрәтеп була, тиҙәр. Ихлас тотонһаң, айыуҙы ғына түгел, ҡаҙҙы ла [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/947/563_376_1/94798b764c7a5d5cb676b0573463994f.jpg]бейетеп була. Ышанмаһағыҙ, бына ҡарағыҙ: [https://vk.com/video-160399505_456239037 Ҡаҙ бейетәләр] 18.08.2019 == 247-се күҙәтеүем == '''Ҡайны атай түгел''' Һуңғы ваҡытта шундай бер сәйер күренешкә иғтибар итмәү мөмкин түгел. Бигерәк тә, яңы өйләнешкән ҡайһы бер йәштәр, бер-береһенең туғандарына тормош иптәше кеүек үк (ҡайныһына – атай, ҡәйнәһенә, бейеменә – әсәй, ҡайнағаһына – ағай, ҡайынбикәһенә – апай һ.б.) туғанлыҡты белдергән һүҙҙәр менән өндәшеп, оло гонаһҡа бата. Ә бит туған телебеҙҙә өйләнешеүгә бәйле ҡайны, ҡәйнә, бейем, ҡайнаға, ҡайынбикә, ҡайынһеңле, ҡәйенеңгә, балдыҙ, ҡәйнеш, бикәс, бажа, ҡоҙа, ҡоҙағый, ҡоҙаса, кейәүңәре, апһын, килендәш, һыйлым һ.б. кеүек шундайын матур, һутлы һүҙҙәр бар. Ысынында иһә, был һүҙҙәр икенсе кешене атай, әсәй, ағай, апай, һеңле, ҡусты һ.б. тип атамаҫ өсөн барлыҡҡа килгән һәм уларҙың күбеһенең нигеҙендә "ағай-эне" (халыҡта әғәйне тигән һүҙ ҙә бар) тамыры ята. Әйтәйек, ҡайны – ағайны, ҡәйнә – әғәйнә, ҡайнаға – ағайны-ағай, ҡәйнеш – әғәйнеш һ.б. "Гонаһ" тип әйтеүем шунан, имам Әл-Бохариҙың бер хәҙисе бар: "Үҙ атаһының кем икәнен белә тороп, икенсе кешене атайым, тип таныусы кеше мотлаҡ рәүештә гонаһҡа бата, шулай уҡ үҙен икенсе халыҡ вәкиле тип иҫәпләүсе кеше лә тамуҡтағы үҙ урынын алһын..." 19.08.2019 == 248-се күҙәтеүем == '''Атайым бер тапҡыр ғына әрләне''' Бөгөн атайымдың, Ғүмәр Халис улының тыуған көнө. Ул 1930 йылдың 20 авгусында донъяға килеп, ғүмере буйы колхозда эшләп, 11 балаға ғүмер биреп, хаж сәфәре ҡылып, 2010 йылдың 11 ноябрендә баҡыйлыҡҡа күсте[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/e96/563_376_1/e968b77e345d7df08b4c6e727487930f.jpg]. Улдарым тыуған саҡта уларға үҙенең исемен фамилия итеп биреүемде үтенгәйне. Ниңәлер килеп сыҡманы. Шуға күрә уның исемен вафатынан һуң фамилияма ҡушма итеп алдым. Әхмәр Ғүмәр-Үтәбай булып китеүем шунан. Берҙән, ҡайҙалыр нимәлер яҙһам, уны белеүселәр үҙен иҫенә төшөрһөн, тинем, икенсенән, уның исеме менән ҡултамғамды ҡуйғас, әйтер һүҙем өсөн яуаплылыҡ та бар мин дә. Яуаплылыҡ тигәндән, атайым үҙ ғүмерендә мине мин бер тапҡыр ғына әрләне. Әрләү генә тиһегеҙме, һыу эскеһеҙ итте. "Йәшлек" гәзитенең яңы сыға башлаған сағында "Беҙ барыбер мәжүси" тигән мәҡәләм сыҡҡайны. Йәшлек максимализмы менән яҙғайным уны. Минең фекерҙе инҡар итеүселәрҙең мәҡәләләре баҫыла башлағас, атайым: "Атай-олатайҙарыбыҙ динебеҙ, тип йәнен фиҙа ҡылған, фәлән-төгән..." — тип башлап китеп, тетмәмде тетте генә. Түҙеп кенә тор! Хәҙер уның ана шулай итеп, һыу эскеһеҙ итеп әрләгән сағын да һағынам. Ҡайтып, бер әрләһә ине... 20.08.2019 == 249-сы күҙәтеүем == '''Күрһәтмәй алған бур түгелме?''' Халыҡта "бурҙың бүрке яна" тигән әйтем бар. Тарихы былайыраҡ: имеш, бер ауылда кемдеңдер ҡиммәтле әйбере юғалған. Әйбер табылмағас, хужаһы ауыл аҡһаҡалына мөрәжәғәт иткән. Ул иһә барса халыҡты бер урынға йыйырға ҡушҡан. Барыһы ла йыйылғас, аҡһаҡал уларға ҡарап, ҡапыл: "Ҡарағыҙ, йәмәғәт, ана, бурҙың бүрке яна, тотоғоҙ!" – тип ҡысҡырған[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/984/563_376_1/9849018549d71aacc0ad65d1e41ac02e.jpeg]. Шул саҡ бур бүреген тотоп ҡараған һәм тотолған. Тағы ла бер һорау: ә бына күрһәтмәй урлаған, тотолмаған кешене бур тип атап буламы? Был һорауға яуап таба алманым һәм ошо шиғырҙы ғына яҙырға мәжбүр булдым: '''Парадокс''' “Аҡсамды кем урланы?” – тип, <br> Афзал яу һалды. <br> Ғаззал әйтә: “Урламаным, <br> Күрһәтмәй алдым...” <br><br> “Күрһәтмәйсә алғасың һуң, <br> Бурһың...” – ти Афзал. <br> “Күрһәтһәм бит, мине бур, тип <br> Әйтәң...” – ти Ғаззал. <br><br> ...Олигархтар ил байлығын <br> Күрһәтеп урлай. <br> Шуғалыр ҙа уларҙы “Бур!”, <br> Тип атап булмай... <br> 21.08.2019 == 250-се күҙәтеүем == '''Сисенеүселәр быуыны''' Ауылда тыуып үҫеп, Өфөгә килеп төпләнгән 30 йәштәр самаһындағы бер таныш егетте осраттым. Хәлдәрен һорашҡайным: – Эшемдән систеләр. Кәләш бала менән ултыра. Фатир сисеп йәшәгәс, еңел түгел. Хәҙер барып банктан һуңғы аҡсаны сисеп алам да, хужаға алып барып бирәм, – тип хәлдәренең әллә ни яҡшы булмауы хаҡында һөйләп китте. Һанай китһәң, бындай миҫалдар бихисап. Һуңғы йылдарҙа хатта әҙәби әҫәрҙәрҙә лә ошондай "сисенеүселәр" күбәйҙе. Хата төҙәтерлек булыр ине, был хәл бер "сисенеү"гә генә ҡағылһа... Мәскәү дәүләт университетының журналистар факультетына уҡырға инеүселәрҙән тикшереү диктанты яҙҙырып ҡарағандар. Унда 229 беренсе курс студентының 18 проценты ғына бер битлек текста 8-ҙән аҙыраҡ, 82 проценты 24-25 хата ебәргән. Күп осраған хаталар "нез наю", "генирал"– генерал, "через-чюр"– чересчур, "поциэнт" – пациент, врочи-врачи һ.б. Университет уҡытыусылары бәләнең башын берҙәм дәүләт имтиханында күрә. 22.08.2019 == 251-се күҙәтеүем == '''Бер ҡайҙа ла төбәлмәгән ҡараш''' Фото төшөрөү менән үҫмер саҡта уҡ шөғөлләнә башланым: тәүҙә "Вилия-авто" тигән фотоаппарат һатып алдым, унан, һанлы аппараттар сыҡҡас, тағы ла дәртләнеберәк тотондом. Хәҙер, смартфон тигән хикмәт барлыҡҡа килгәс, һәр кем кеүек, мин дә фото төшөрөү менән мауығам. Әммә һис ҡасан да уңышлы фото төшөрә алманым, буғай. Профессиональ фото төшөрөүселәр минең уңышһыҙлыҡты шулай аңлата: фото объекты булыусы кеше ҡыланмаҫҡа, ғөмүмән, фотоға төшәм, тип уйламаҫҡа, урыҫса әйткәндә, “позировать” итмәҫкә тейеш. Үҙемә оҡшаған, уңышлы тип иҫәпләгән тәүге фотомды мин ошо көндәрҙә төшөрҙөм. Уңышымдың сере шул: ундағы өс кешенең ҡараштары бер ҡайҙа ла төбәлмәгән[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/ab4/563_376_1/ab4f65494f4cd8406484e755b5c1841c.jpg]. Бер ыңғай, яңылышмаһам, фото оҫталарының бер серен дә астым шигетте. Улар бер иш фотоны бер нисә секунд эсендә тиҫтәләгән данала шаҡылдатып төшөрә лә, уларҙың араһынан берәүһен генә һайлап алып, ҡалғандарын юйҙыра. Ана шул берәүһендә фотоға төшөүсенең ҡарашы бер ҡайҙа ла төбәлмәгән (взгляд в никуда) булыуы шарт. Әгәр ҙә унда бер нисә кеше икән, тимәк барыһының да ошондай хәләттә булғанын табырға, бының өсөн тағы ла күберәк фотолар талап ителә. Хәҙер инде шундай һорауға яуап эҙләп ҡарайыҡ: ҡараштары бер ҡайҙа ла төбәлмәгән кеше ниндәй һуң ул? Эйе, ул ҡыланмаған, позировать итеп үҙен әллә кем итеп тоймаған, тәкәбберлектән азат булған, Хоҙай хозурындағы бәндә. 26.08.2019 == 252-се күҙәтеүем == '''Ҡараштар осрашҡан самауыр''' Баймаҡ районының Темәс ауылында йәшәүсе Ҡотлоғәләмова Гөлнара апайҙың йортона барып ингәс тә, ҡарашым түрбашта әйҙүкләп ултырған еҙ самауырға төштө. [[Сәй]] эскәндә лә һүҙебеҙ шул хаҡта барҙы[https://agidel.rbsmi.ru/upload/iblock/e9c/e9cbbe0d1d35aad773c1e68e4e814e96.jpg]. Самауыр халҡыбыҙҙың арҙаҡлы моң эйәһе, Гөлнара апайҙың атаһы Кәрим Дияров менән әсәһе Фәрзәнәнең ҡомартҡы бүләге, ул 158 йыл элек яһалған. Был хазинаға ҡараным да, унда халҡыбыҙҙың аҫыл улдары Ишмулла Дилмөхәмәтовтың, Ғата Сөләймәновтың, Рамаҙан Йәнбәковтың, Юлай Ғәйнетдиновтың, Рәшит Шәкүрҙең ҡараштары осрашып, киләсәккә төбәлгәнен күрҙем. Юлай Ғәйнетдинов тәүге тапҡыр был самауырҙан сәй эсеүен шулай хәтерләй: "1974 йылда тыуған ауылым Таулыҡайҙан "Минск" мотоциклы менән Ниғәмәт ауылына Кәрим ағай Дияровтарға барҙым. Һаулыҡ һорашҡас, ағай: "Кем балаһы булаһың?"— тип кенә һорашты ла, табынға саҡырҙылар. Шунда тәүге тапҡыр еҙ самауырҙан сәй эстем. Артабан ағай магнитофонын тоҡандырып, миңә яҙмаларын тыңлатты. Ғүмеремдең бәхетле бер миҙгеле 4 сәғәткә һуҙылды. Кәрим ағай мине ошо рәүешле һынаны. Бер һүҙ ҙә өндәшмәне. Остаз булыр өсөн һабаҡтар биреү ҙә, кәңәштәр әйтеү ҙә, аҡыл өйрәтеү ҙә кәрәк булмауын шул саҡта аңланым..." Видеояҙмала Гөлнара Ҡотлоғәләмова һөйләй[https://vk.com/video549477166_456239017]. 27.08.2019 == 253-сө күҙәтеүем == '''Уйҙы тыйып буламы?''' Үҫмер саҡта бер олатай менән, ат арбаһына ултырып, бесәндән ҡайтып киләбеҙ. Беҙҙең арала әңгәмә үҙенән-үҙе башланды: – Нимә хаҡында уйлайһың, олатай? – Уйҙы тыйып булмай ул, улым, нимә генә килмәй был башҡа, яҡшыһы ла, насары ла... – Нишләп тыйып булмаһын, олатай, насарын уйламайһың да ҡуяһың... – Улай иткәнем бар, тик уларҙы ҡыуған һайын нығыраҡ башҡа йәбешә... – Әле бына нимә хаҡында уйлайһың, олатай? – Бар уйлағаныңды әйтә башлаһың, аҡылдан яҙырһың. Бына мин, мәҫәлән, әгәр ҙә бөгөн ҡайтыуыма инәйең үлһә, анау, күршелә йәшәгән йәш кенә тол ҡатынға өйләнер инем, тип уйлайым. Үҙем дә һиҙмәҫтән, ярамаған нәмә тураһында уйлана башлауым була, ошо әңгәмә иҫемә килеп төшә. Олатай һуғыш афәтен татыған, күп тапҡырҙар үлем менән күҙмә-күҙ осрашҡан кеше ине. Шулай ҙа, ул миңә уйлағаны хаҡында нисек итеп асыҡтан-асыҡ әйтә алды икән? Үҙенсә мине насар уйҙарҙан тыйыр өсөн һабаҡ та биргән булғандыр инде. ...Негатив менән лыҡа тулы заманда йәшәйбеҙ. Ярамаған насар уй беҙгә төрлө каналдар аша көнө-төнө ағыла. Күҙгә, ҡолаҡҡа эләккәнде күңелгә, йөрәккә үткәрмәҫ өсөн ниндәй саралар күрергә һуң? Сөнки ниндәйҙер уйҙы башыңа килтермәйем, тип тырышһаң да, күңелдә көсөргәнеш арта ла, тағы ла тәрәнгәрәк төшөп, тағы ла ауырыраҡ уйҙарға батаһың. Фәҡәт доға уҡығанда ғына насар уйҙарҙан азатмын, дөрөҫөрәге, доға уҡығанда насар уйлап, насар уйлаһың, доға уҡып булмай... 28.08.2019 == 254-се күҙәтеүем == '''Ризамын һарыҡ булырға''' "Бәйләнештә" селтәрендә йөрөгән ошо фотоһүрәткә[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/770/563_376_1/7702719c30b83a47c3ff53d0a1def9d1.jpg] шиғри аңлатма бирергә йөрьәт итеп ҡараным: {{столбцы}} {{столбец}} Эй, кешеләр, ниңә беҙҙе <br> Аҡыртып тарайһығыҙ? <br> Ниңә һеҙ һарыҡ заттарын <br> Айырып ҡарайһығыҙ? <br><br> Уларҙан да һарығыраҡ <br> Тағы ниндәй халыҡ бар? <br> Йөндәрен ҡырҡып алғанға <br> Бәхетлерәк һарыҡтар. <br><br> {{столбец}} Яңы йылды яңы тунда <br> Ҡаршылайҙар һарыҡтар. <br> Улар һимеҙ, беҙ, һыҙланғас <br> Ғүмер буйы арыҡтар! <br><br> ...Хәҙер инде минең сират <br> Менеп баҫтым һыртыңа. <br> Ризамын һарыҡ булырға, <br> Был тунымдан ҡотолһам... <br> {{столбцы/конец}} Хәҙер һеҙҙең сират, хөрмәтле дуҫтар! Һорау шундай: был фотоһүрәт нимә аңлата? 29.08.2019 == 255-се күҙәтеүем == '''Беҙ – элек, улар белеп тыуған''' Ҡыҙым ауылдан килгән Гөлйөҙөм апаһы менән "Ирәмәл"комплексына барып "Эбигейл" тигән фильм ҡарап ҡайтҡас, күңел тыныслығын юғалтты. Ятһа ла, торһа ла, тел осонда шул фильм. Ай-вайыбыҙға ҡарамай, әсәһе менән мине лә алып барҙы. Ҡараныҡ та, ҡыҙыбыҙҙың беҙгә ни өсөн фильмды күрһәтергә теләгәнен аңланыҡ. Идеяһы – ата менән ҡыҙҙың мөхәббәте ерҙе, кешелекте һәләкәттән ҡотҡара. Быға тиклем башлыса тик йәнһүрәттәр генә ҡараған ҡыҙыбыҙҙың бер йәй эсендә шундай ҡатмарлы фантастик фильмдың идеяһын аңларлыҡ кимәлгә тиклем үҫешә алыуына ҡыуандыҡ та, аптыраныҡ та. Беҙ элек тыуһаҡ, хәҙерге балалар белеп тыуа шул. Әйткәндәй, фильмда төп ролде башҡарыусы Марта Тимофеева Мостай Кәримдең "Беҙҙең өйҙөң йәме" әҫәре буйынса Александр Галибин төшөргән "Һеңле" фильмында (Айҙар Аҡманов сценарийы) Оксананы уйнай. Фильмдың премьераһы быйыл көҙ көтөлә. 01.09.2019 == 256-сы күҙәтеүем == '''Мөхәббәтле аш''' 1994 йыл. "Шоңҡар" журналының 4-се һанын әҙерләйбеҙ. Баш мөхәрриребеҙ, күренекле шағирәбеҙ Таңһылыу апай Ҡарамышева Мостай Кәримдең 75 йәшлек юбилейына ҡарата әңгәмәне миңә әҙерләргә ҡушты. Үҙе менән шылтыратып һөйләшкәс, Мостай ағайҙың фатирына барҙым. Сәйләп алғас, өҫтәл артына ултырып һөйләшә башланыҡ. Ике сәғәттәй ваҡыт үткәс, Рауза ханым беҙҙе төшкө ашҡа саҡырҙы. Аш тоҙлораҡ булып сыҡты. Ныҡ уңайһыҙланды Рауза инәй. Шулай ҙа: "Бәй, Мостай, ашҡа тоҙҙо күберәк һалғанмын бит, ҡунаҡ алдында уңайһыҙ", – тине ҡатыны ғәйепле төҫ менән... Барыбыҙ ҙа шымып ҡалдыҡ. Сөнки табындың артабан нисек дауам ителере Мостай ағайҙың яуабына бәйле булғанын һәр өсөбөҙ ҙә яҡшы аңлайбыҙ. Халыҡ шағиры ошо мәл шундай һүҙ әйтте: Рауза инәйҙең йөҙөнә ҡояш ҡунды: "Борсолма, Рауза! Һин бит миңә һөйөүеңде ошо рәүешле, ашҡа тоҙ һалып белдерәһең. Ҡунағыбыҙға килгәндә, ул беҙҙең мөхәббәтебеҙҙең шаһиты..." [https://agidel.rbsmi.ru/upload/iblock/83e/83ef63b8a70900a0db939b7934100678.jpg] Мостай ағайҙың ошо һүҙҙәренән һуң ҡатыны Рауза ханымдың бешергән ашы телеңде йоторлоҡ татлы ине. Мостай Кәрим менән бәйле булған ошо һәм башҡа хәтирәләрем хаҡында "Ағиҙел"дең быйылғы 10-сы һанында "Ауыртмаған йөрәк йөрәк түгел" тигән мәҡәләмдә танышырһығыҙ. 03.09.2019 == 257-се күҙәтеүем == '''Әсә бала тапмаһа, үҙендә шәхесте "үлтерә"''' "Юлдаш" радиоһы егеттәре тағы ла ҡыҙыҡлы: "Ғаиләлә баш баламы, уртансыһымы, әллә кинйәһеме бәхетлерәк?" тигән темаға әңгәмә ҡорҙо. Бик ваҡытлы һәм кәрәкле һөйләшеү. Психологияла "доминанта" ("өҫтөнлөк итеү")тигән төшөнсә бар. Уның буйынса әгәр ҙә әсә кеше һаулығы һәм йәш мөмкинлеге еткәнсе бала тапмаһа, йәмғиәт һәм милләт өсөн кәрәкле булған шәхесте үҙендә "үлтерә". Ни өсөн тигәндә, шәхес тәрбиәләнһен өсөн коллектив кәрәк. 2 бала коллектив була алмай, бының өсөн кәмендә 3 һәм унан да күберәк ағзаның булыуы шарт. Психологтар "Шәхес — шәхес-ара мөнәсәбәттәр ансамбле" тип тә әйтә. Ошонан сығып ҡараһаҡ, ансамбль ағзалары ни тиклем күп булһа, улар башҡарған көй ҙә, йыр ҙа аһәңлерәк, көслөрәк. Ул көй, ул моң ана шул шәхес ул! Дәлиле кәрәкме? Бына: 1 бала мәғлүмәтте ата-әсәһенән алып үҫешһә, 2-се бала тәүге бала туплаған әҙер мәғлүмәтте файҙаланып, тиҙерәк үҫешә, 3-сө бала тәүге ике баланың мәғлүмәтенә һәм тәжрибәһенә таяна. Артабан — арифметик прогрессия... Тағы ла: даһиҙар күберәк осраҡта таҡ һанлы (1,3,5,7-се) балалар булыусан. Был хаҡта тағы бер күҙәтеүҙә дауам итербеҙ... 05.09.2019 == 258-се күҙәтеүем == '''Кем ғәйепле?''' Бөгөн иртәнсәк эшкә килгәндә "Газель" да урын етмәгәнлектән[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/12d/563_376_1/12d40fe55bba560a846e5cc3dbb7a51e.jpg], ике ир талашып китте. Бер-береһенә әйтмәгән һүҙ ҡалдырманылар, беҙҙең ауылса әйткәндә, ауыҙҙарынан эт ашағыһыҙ һүҙҙәр ысҡынды. Талашыуҙары кульминация нөктәһенә еткәс, береһе: "Әйҙә, төшөп ҡалабыҙ ҙа, ирҙәрсә һөйләшәбеҙ..." – тигәйне, икенсеһе шымып ҡалды. Күңелдә шундай һорау тыуҙы: ике кеше талашһа, шуларҙың ҡайһыһы ғәйепле һуң? Әлбиттә, аҡыллыһы. "Алйот еңдем, аҡыллы ҡуйҙым, ти" тип әйтелә мәҡәлдә. Тимәк, ике кеше талашһа, уларҙың аҡыллыһы ғәйепле булып сыға. Шымып ҡалған ир, әгәр ҙә баштан уҡ шулай иткән булһа, транспортта барған күптәрҙең һәм үҙҙәренең кәйефтәре ҡырылмаҫ ине. 10.09.2019 == 259-сы күҙәтеүем == '''Эсеү ташлау шатлығы''' 11 сентябрь – Рәсәйҙә айныҡлыҡ көнө. 21 йыл айныҡ тормош алып барған кеше булараҡ, күп һанлы күҙәтеүҙәремдән сығып шуны ғына әйтә алам: эскелек беҙҙә милли трагедияға (ундай ҡурҡыныс бар ине) әүерелмәне. Ташлай алмаусылар донъялыҡ менән хушлашты, ҡотолоусылар донъяға яңыса ҡараш менән йәшәй башланы, хәҙерге йәштәрҙең иң ҙур өлөшө эскелекте бар тип тә белмәй. "Милләт эсә" тиеүселәр төптө хаталана. Айырым кешеләр генә милләт була алмай. Хәҙер ҡайһы бер туйҙарҙа хатта эсерерлек кеше таба алмайҙар. Форсаттан файҙаланып эскелеккә бәйле бер лаҡап. Бер кеше өс көн эшенә килмәгән. Дүртенсе көн генә килгәс, хужаһы унан ниңә эшкә килмәүен һорашҡас, теге: – Эсеү ташлағайным, шуның шатлығынан эсеп ташлағанмын, - тигән... – Иртәгәһенә ниңә килмәнең? – тағы һораған хужаһы. – Баш төҙәттем... – Кисә ниңә килмәнең? - тигән йәнә хужа, – Бахмур булды.. 11.09.2019 == 260-сы күҙәтеүем == '''Ҡыҙымдың ҡыҙыҡтары йәки рус апай башҡортса һөйләне...''' Ҡыҙыбыҙҙың үҙе генә уйлап сығарған һүҙҙәре бар. Шуларҙың тәүгеһе – "сәйнәк" йәғни һағыҙҙы ул шулай атаны. (Артабан да уның һүҙҙәрен килтерермен). Бер ваҡыт шулай сәй эсеп ултырғанда беҙ уға халҡыбыҙҙың боронғо йолалары, уларҙың әһәмиәте хаҡында әйтә башлағайныҡ, ул: "Атай, әсәй, һеҙ Урал батырға оҡшағанһығыҙ!" – тип әйтеп һалды. Яңыраҡ ҡурсаҡтар башҡарыуында спектакль ҡарап ҡайтты ла, Америка асҡан кешеләй... – Атай, әсәй, унда бер рус апай башҡортса һөйләне. Мин уның әйткәндәренең яртыһын ғына аңланым, – тип әйтеп һалды. Баҡтиһәң, унда бер урында спектакль сюжеты буйынса сыуаш телендә һөйләшеү булған икән. [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/6f8/563_376_1/6f8e9d45666b46ae20d1c9fe06c85998.jpg] 12.09.2019 == 261-се күҙәтеүем == '''Амаһам, амайым, пописымды һамайым...''' Элек колхоз-совхоздар гөрләп эшләгән заманда баҫыуҙарҙы һаҡлаусы кешене әбйәшник (объездчик) тип атап йөрөттөләр. Улар хужалыҡтың иген баҫыуҙарын тапаған малды бикләп, акт төҙөп, хужаларынан штраф түләтә торғайнылар. Бер ауылда һыйырҙары бикләнгән кеше әбйәшниккә килгән. Тегеһе акт төҙөп, ҡултамғаһын ҡуйҙыртҡас ҡына һыйырҙарыңды алырһың, тигән. Мал хужаһы ҡултамғаһын ҡуйыуҙан баш тартҡан да, китер алдынан былай тип әйткән: – Амаһам, амайым, пописымды һамайым... Хужа һыйырҙарын нисек итеп алғандыр, әммә "Амаһам, амайым..." тигән лаҡабы тороп ҡалған. Яҡынса ваҡиға ҡайһы төбәктә барғанлығын төҫмөрләйһегеҙҙер. Ғөмүмән, туған телебеҙҙең рәсми танылған диалекттарынан тыш ошондай һөйләштәре лә бихисап. "Киске Өфө"лә эшләгәндә редакциябыҙҙа ике хеҙмәттәшебеҙҙең – Ейәнсуранан Илдар Туймаҡаев менән Рәшиҙә Махиянованың (икеһе лә мәрхүм, ҡараңғы гүрҙәре яҡты булһын) йырлап һөйләшеүен кинәнеп тыңлай торғайныҡ. Улар: "Атла-а-а-а-р, һыйырла-а-а-ар, авызый-мыртыла-а-а-а-ар", тип һандуғас кеүек һайраша инеләр. Тәтешле башҡорттары телмәрендә "ҙ" өнөн күп ҡуллана, Ғафуриҙар менән Биләрит ҡатайҙары "тегентә-анта-мынта" тип һөйләшһә, сабыйға оҡшап китәләр һ.б. 13.09.2019 == 262-се күҙәтеүем == '''Көртмәле фәлсәфәһе''' Ял көндәрендә Белорет районының Шығай ауылында йәшәүсе ғаилә дуҫтарыбыҙ Сәғирә менән Фәнил Ғәлиуллиндар беҙҙе ҡунаҡҡа саҡырҙы. Рәхмәт уларға, матур ял иттек![https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/3ce/563_376_1/3ce22f1f7c9db607a5797a8ce65b4b2d.jpg] Шәмбе урманға көртмәле йыйырға барҙыҡ. Үҙ ғүмеремдә тәүге тапҡыр был емеште йыйғанға күрә уны ҡыуаҡта үҫә икән тип уйлап, Фәнил дуҫтан көртмәле ҡыуаҡтары бейекме, тип һорап оятҡа ҡалдым. Иң ҡыҙығы емеште йыя башлағас башланды. "Урманды ғына күргән бар, мин бит Баймаҡтан..." тигән ғорур ҡиәфәт менән атлап йөрөйөм. Тик ике сәғәт үткәнсә күнәгемдең төбө лә йәйелмәй. Башҡалар яртылаш һауыттарын тултырҙы. Бы ни ғәләмәт, тип эйелә төштөм һәм ни күрәйем... Тубыҡланып эйелеп, тәүҙә күҙгә салынған көртмәлене өҙһәң генә башҡалары күҙгә ташлана икән. Ошонан һуң тыуҙы "Көртмәле фәлсәфәһе": # Хоҙай үҙенә баш эйеп, сәждәгә китһәң генә теләгәнеңде алдыңа килтерә. # Ғорурҙың (шулай уҡ тәкәбберҙең) һауыты буш. # Беҙ һәр ваҡыт алдыбыҙға уңыштың күп һәм ҡапыл килгәнен көтөп яңылышабыҙ. Бер ус көртмәле бер бөртөктән башлап йыйыла, оҙон уңышлы юл тәүге аҙымдан башлана. # Тормошта ниндәйҙер маҡсатыңа эҙмә-эҙлелекле рәүештә барһаң ғына барып етеп була. # Ысын тормош меңәр-меңәр кешеләр ҡайнашҡан ҡалаларҙа түгел, ауылдарҙа, тәбиғәттә бара, ысын дуҫтар ҙа шунда табыла. # Тәмле нәмә күп булһа ла, файҙалыһы аҙ була. 16.09.2019 == 263-сө күҙәтеүем == '''Башҡорт Булдаковы "Үлмәҫбай"ҙы һөйләй''' Хәйбулла районы Йәнтеш ауылы ир-уҙаманы Зариф Фәйзуллинды тәүге тапҡыр күргәс тә, тауышын ишеткәс тә, актер Алексей Булдаковҡа оҡшаттым. [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/c8d/563_376_1/c8dd259b9b9f7138c17d946f5a0fe345.jpg] Ивановка ауылында йәшәгән сағында ундағы урыҫтар Зариф ағайҙы юҡҡа ғына "Генерал" тип йөрөтмәгән икән дә! Шул тиклем дә кеше кешегә оҡшай икән дә! Оҡшай ғына тиһеңме, һуйған да ҡаплаған! Эйе, тап Алексей Булдаков генерал (прототибы генерал Александр Лебедь) ролен уйнаған "Милли һунар үҙенсәлектәре" фильмындағы тауыш. Хатта кейемдәре лә шул уҡ.. Һүҙҙе оҙаҡҡа һуҙмайынса "Генерал" Зариф Фәйзуллин башҡарыуында "Үлмәҫбай"ҙы тыңлайыҡ. Яҙма Йәнтеш ауылы янында төнгө Һаҡмар ярында төшөрөлдө. Видеоны ҡарау өсөн ошо һылтанмаға баҫығыҙ: [https://vk.com/video549477166_456239019] 23.09.2019 == 264-се күҙәтеүем == '''Эт – бүрелектән арыған бүре''' ''Бөгөн "Теге өсәү"ҙәр иртәнге эфирҙа ауылдарҙа кешеләрҙең малына йоғоноусы бүреләр, [[Айыуҙар, айыусылар|айыу]]ҙар хаҡында әңгәмә ҡорҙо. Хәҙер был йыртҡыстар хатта һарайҙарға инеп малдарҙы тамаҡлай. Күптәр был күңелһеҙ күренештәрҙең сәбәбен малдарҙы һаҡлау, айыу-бүрене аулау хеҙмәттәренең насар ойошторолоуында күрә. Әңгәмә үҙенән-үҙе икенсе бер оло мәсьәләгә барып ялғана. Төптән уйлап ҡараһаң, йыртҡыстарҙың аяуһыҙлығында кеше үҙе ғәйепле. Ни өсөн тигәндә...'' Миллиондарса гектар урмандарҙың яныуы, айыуҙар, бүреләр ризығы һаналған йәнлектәрҙең һунарсылар тарафынан күпләп ауланыуы йыртҡыстарҙы кешеләргә яҡынларға мәжбүр итә лә инде. Яҙыусы Спартак Ильясов үҙенең "Сағымдағы олоу" повесында тап ошо процесты һүрәтләй. Әҫәрҙә бүренең юғарыла һанап үтелгән сәбәптәр арҡаһында нисек итеп эткә әүерелеүе лә бәйән ителә. Автор бүрелəр, эттəр һəм бүреттəр тормошон бəйəн итеп, асылда, кешелектең һуңғы ике быуатта бүрет халəтендə тороп ҡалғандарға ишара яһап, беҙҙе ҙур бер фажиғəнəн иҫкəртə, кеүек. Беҙ барыбыҙ ҙа шул бүрет Етем кеүек ике арауыҡта баҫып тормайбыҙмы икəн:<br> – береһендə формалашҡан, икенсеһендə йəшəргə мəжбүр ителгəн ике ижтимағи ҡоролош араһында;<br> – меңəр йыллыҡ тəжрибə тупланған тарихыбыҙ менəн билдəһеҙ килəсəк араһында;<br> – ғөрөф-ғəҙəтебеҙ, йола-традицияларыбыҙ менəн глобаллəшеү араһында;<br> – ожмах менəн тамуҡ араһында;<br> – көн менəн төн араһында;<br> – миллəт менəн миллəт араһында;<br> – ауыл менəн ҡала араһында; <br> – аҡыл менəн тойғо араһында; <br> – матди байлыҡ менəн рух араһында; <br> – йəн менəн тəн араһында; <br> – йəшəү менəн үлем араһында... [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/ee2/563_376_1/ee252066b16e8ecef22a3b80d909262b.jpg] 24.09.2019 == 265-се күҙәтеүем == '''Ирен хурлаған — балаһының юлын япҡан...''' Йортоноң табын артына ниндәй генә затлы ҡунаҡтар килеп ултырмаһын, иң тәүҙә иренең алдына йылмайып килеп ризыҡ ҡуйған мөләйем ҡатынды беләм. Яйын тап килтереп үҙенән бер һорашҡайным, ул: "Ҡунаҡ һәр саҡ китә. Балалар ҙа ҡунаҡ, ваҡыт еткәс, улар ҙа һинән китергә тейеш. Ә минең янда хужам һәр саҡ ҡала. Хөрмәт, ихтирам тойғолары күрһәтеүҙән..." — тип аңлатты ул. Идеаль кешеләр булмай, етешһеҙлектәр һәр кемгә лә хас. Әммә был ҡатын бер ваҡытта ла башҡалар алдында ирен хурламай, уның күркәм холоҡтарын ғына бәйән итә. Сөнки... Уның фекеренсә: "Ирен хурлаусы ҡатындар атайҙарының урынын күрмәй үҫкән. Һөҙөмтәлә ир ҡәҙерен белмәгән бисәләр формалаша. Ундайҙар шул ир менән торғанын, шуның менән ятып йоҡлағанын, бала тапҡанын һәм, әлбиттә, бер ваҡытта ла иренән китә алмаҫын аңламай. Икенсенән, ирен хурлаған ҡатындар балаларының юлын яба..." Мөләйем ҡатындың "Балаларының юлын яба..." тигәне лә аңлашыла торғандыр. Башҡалар быларҙың балаһы барыбер шул "хурлыҡлы" атаһына оҡшаясаҡ, тип һис шикһеҙ уйлай, әлбиттә. Был ғаиләлә тыуып үҫкән балалар иһә һәр ҡайһыһы тормошта үҙ юлын тапҡан, өлгөлө ғаилә ҡорған, үҙ балаларын үҫтерә, ата-әсәләрен ихтирам итә, итәғәтлеләр, олоно оло, кесене кесе итә белә... 25.09.2019 == 266-сы күҙәтеүем == '''Ағай була белде...''' Уҙған быуаттың 70-90-сы йылдарында әҙәбиәт донъяһында тәүге аҙымдарын яһаусыларҙың барыһы ла күренекле яҙыусы Рәшит Солтангәрәевтың[https://agidel.rbsmi.ru/upload/iblock/b57/b57205b2b12f5130d76e5b77d4c3d2bd.jpg] ярҙамын тоймай ҡалмағандыр. Был Рәшит ағайҙың Яҙыусылар союзында әҙәби консультант, йәштәр менән эшләү комиссияһында рәйес булып эшләүенә генә бәйле түгел. Яҙыусы үҙенең тәбиғәте менән ярҙамсыл, кеше йәнле булды. "Кеше булыр кешенең кешелә булыр эше" тигәндәй, бар нәмәлә лә уның эше булды. Уның "Мырҙам..." тигән өндәшеү менән башланып киткән етди кәңәштәргә, эшлекле тәҡдимдәргә көйләнгән тауышы ҡолаҡ төбөндә яңғырап тик тора. Ҡыҫҡаһы, ул һәр ҡайһыбыҙға ағай була белде, баҙыҡ тауышы яңғырап китһә, нисектер уны бер туған ағайыңдай күреп ҡабул итәһең, төрттөрөп әйткән тәнҡит һүҙҙәренә лә асыуланмайһың. Һеҙҙең иғтибарға Яҙыусылар союзында үткән кескәй генә әңгәмәнән яҙма тәҡдим итәм. Янында тәмәке тартҡаныбыҙ өсөн Фәрзәнә Аҡбулатованан, һуңлап булһа ла, ғәфү үтенәбеҙ 30.09.2019 == 267-се күҙәтеүем == '''Йәлләтеү тойғоһо''' ''Кеше күңеленең ошо күркәм сифаты хаҡында бик күпте һөйләргә булыр ине. Әммә ошо уҡ тамырҙан яһалған икенсе бер "йәлләтеү" төшөнсәһе ҡапма-ҡаршылыҡлы фекерҙәр тыуҙыра. Кешене йәлләргә ярамай, тиҙәр. Шулай уҡмы икән? Икенсенән, үҙен йәлләтергә ынтылыу тойғоһо сәнғәт әһелдәрендә нисек сағыла? Ошо хаҡта фекер йөрөтәйек...'' 1986 йылда Ырымбурҙа яҡташыбыҙ Юрий Шатунов нигеҙ һалған "Ласковый май"эстрада төркөмөнөң уңыштары хаҡында легендалар йәшәй. Һәр хәлдә, тамашасылар йыйыу буйынса был төркөм ҡуйған рекордҡа башҡа бер кем дә өлгәшә алмаған. Нисек кенә сәйер яңғырамаһын, был төркөм уңышының нигеҙендә юғары сәнғәт түгел, әлеге лә баяғы "йәлләтеү" тойғоһо ята. Быны һүҙ менән аңлатып булмай, аңлар өсөн төркөмдөң бер йырын тыңлау ҙа етә. Үкенескә күрә, беҙҙең эстрадала ла бар ундай йырсылыр, улар күберәген "ҡыҙ тауышлы" егеттәр, әгәр микрофон тигән хикмәт булмаһа, тауыштары 5-6 метрҙан да алыҫ китмәй. Уларҙың концерттарынан рухланып, йәшәүгә көс, энергия алып сыҡмайһың, киреһенсә, энергетик донор кеүек һурылып, ҡаҡшап, таланып, арып сығаһың. 01.10.2019 == 268-се күҙәтеүем == '''Башҡорт фэншуйы''' Бөгөн "Теге өсәү" Бөтә донъя архитектура көнө уңайынан ҡыҙыҡлы һөйләшеү ойошторҙо. Шул йәһәттән бер һорау: баш ҡалабыҙ Өфөнөң башҡорт архитектураһы стилендә төҙөлгән биналары, башҡа төрлө ҡоролмалары бармы? Был һорауҙы мин билдәле башҡорт архитекторы Рудоль Әүсәховҡа биргәнем булды. Ул шулай аңлатҡайны: "Тотошлайы менән ул стилдәге биналар, йорттар юҡ, әммә ул стилдең элементтары булғандары етерлек. Һауанан ҡарағанда (тик һауанан, ситтән ҡарағанда ғына — Р.-Ә.) Сипайлово биҫтәһе[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/5a2/563_376_1/5a2a9f69a88d3a1b7c0b35d10784f070.JPG] тотошлайы менән тиерлек башҡорт архитектураһы стилендә. Ни өсөн тигәндә... ...был биҫтәләге йорттар Ҡариҙел йылғаһы буйында билдәле бер тәртип буйынса түгел, ә нисек етте шулай урынлашҡан. Яҙма сығанаҡтарҙан тыш теге йәки был башҡорт ауылының боронғолоғон тап ошондай принцип буйынса һаҡланған элеметтарынан сығып билдәләргә лә мөмкин..." Һүҙ юҡ, совет осоронда йорттарҙы тигеҙ урамдар барлыҡҡа килтереп төҙөгәндәр. Боронғо башҡорт ауылдары иһә ҡот принцибы буйынса (йортоң иңе-буйы, ишеге, тәҙрәләре ҡайһы яҡҡа ҡарарға тейеш һ.б.) һалынған. Көнсығыш халыҡтарында был принципты фэншуй тип атайҙар. 07.10.2019 == 269-сы күҙәтеүем == '''"Атай еҫе"''' Тормошта осраҡлы хәлдәр булмай тиҙәр. Дөрөҫтөр. Былтыр "Шоңҡар" журналы Булат Рафиҡов исемендәге фантастик хикәйәләр конкурсы иғлан итеп, Мәскәү ҡалаһынан Заһиҙә Мусинаның "Бәхетемдән яҙҙырмағыҙ"тигән хикәйәһен уҡып һоҡланғайным. Конкурста еңеүселәр араһында Заһиҙә лә бар. Яңыраҡ ул миңә ике хикәйәһен ебәрҙе. "Бәйләнештә" селтәре аша хатлашып киттек. Һәм беләһегеҙме... Эйе Заһиҙә яҡын туғаным булып сыҡты. Ул фамилияһын йөрөткән Муса минең дә ҡарт ҡартатай, Мусаның ҡыҙы Ҡафия минең Суфиян ҡартатайҙың ҡатыны, йәғни минең ҡарт ҡартәсәйем булып сыҡты. Суфияндан — Халис, Халистан атайым Ғүмәр тыуған. Рәхмәт Ғәле ағай Фәхретдиновҡа, шәжәрәбеҙҙе төҙөп тә ҡуйған! Икенсе ҙур ҡыуанғаным — Заһиҙә туғанымдың хикәйәһе. Ҡыҫҡа ғына ул, әммә бик фәһемле. Һеҙҙең иғтибарға туғанымдың шул хикәйәһен тәҡдим итәм. Заһиҙә МУСИНА ''Атай еҫе'' Район үҙәген бер нисә ауыл менән тоташтырған автобусҡа Хәбир йүгереп тигәндәй килеп инде. Шофер, уны күреп, шат йылмайып ебәрҙе: – О-о-о, Хәбир ағай, – тип ҡул һуҙҙы. – Һинең гел малайҙар тыуа түгелме! Маладис! Ҡотлайым! – Атыу! Рәхмәт, ҡустым, рәхмәт! – тип Хәбир, күрше ауылға тиклем түләп, автобус эсенә яйлап күҙ һалды: йәйге ҡояш автобусты – эҫе һәм туҙанлы, ә кешеләрҙе хәлһеҙ иткән. Хәбир иң артҡы урында алдына дүрт йәшлек ҡыҙын ултыртып алған күршеһе Илсиәне күреп ҡалды һәм, хәбәрен һөйләй-һөйләй, автобус аша уның эргәһенә атланы: – О, килен, иҫәнме? Мин бына малай йыуҙыртырға һеңлемә китеп барам әле, – тип ҡулындағы пакетты хәйләкәр йылмайып һелкетте. – Ауылда атыу өсөнсө көн йыуабыҙ, барып етеп булмай ҙа ҡуя... Илсиә уға бер генә ҡараш ташланы ла кире тәҙрәгә текәлде. Хәбир уның янына килеп ултырып алды: – Һинсе, ҡыҙыҡайка? – тип Илсиәнең ҡыҙына ҡарап өндәште. – Өләсәйгә ҡунаҡҡа китеп бараһыңмы? Ҡыҙыҡай әсәһенә нығыраҡ һыйынды. Илсиә өндәшмәне лә, ҡараманы ла. Шунан ғына Хәбир ике ҙур сумканы күреп ҡалды. – Ҡайтып бараһыңмы әллә, килен? – тине, сер һорағандай, тыуышын кәметеп, Илсиәгә башын нығыраҡ яҡынайтып. Ҡыҙыҡай илай башланы. Илсиә өндәшмәне. – Үкенмәҫһеңме, ә, килен? Ҡыҙыҡай бөтөнләй ҡысҡырып иларға тотондо. Илсиә ҡыҙының илауына уйҙарынан уянып киткәндәй, йәне көйөп: – Йә, нимә булды тағы?! Ниңә илайһың?! – тине. Ҡыҙыҡай йәштәре аша саҡ-саҡ: – Атайҙың еҫе сыға, – тип әсәһенә тағы нығыраҡ һыйынып, илауын дауам итте. Илсиә Хәбиргә йәнә бер ауыр ҡарашын ташланы ла, балаһын ҡосаҡлап, кире тәҙрәгә боролдо. Хәбир ауыр көрһөндө, тамаҡ ҡырҙы һәм икенсе урынға күсеп ултырҙы... Фотола: Заһиҙә Мусина[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/2e4/563_376_1/2e4f8eb6cae0373ed317079bf80d7e1f.jpg]. 09.10.2019 == 270-се күҙәтеүем == '''"Аҙашҡан трамвай"ҙа''' Мәшһүр шағирыбыҙ Рәйес Түләктең ете төн уртаһында яңы яҙған шиғырын уҡырға кеше таба алмайынса, ятаҡ бүлмәләре ишектәрен дөбөрләтеп, асмағандарына ишек аша шиғырын уҡып, башҡа ятаҡтарға барып тәҙрә сиртеп йөрөгән тарихтарҙы күп беләбеҙ. Ә хәҙер бармы һуң шундай Рәйес Түләктәр? Нишләп булмаһын ти, бар! Әгәр ҙә төн уртаһында телефонығыҙ шылтыраһа һәм унда кемдер яңы яҙған шиғыры йә хикәйәһен уҡырға теләһә, шылтыратыусыны әрләп, телефонығыҙҙы тауышһыҙ режимға күсереп ҡуйғандан һуң да, пипелдәк СМС килһә, белегеҙ, ул Белорет районы Хөсәйен ауылы егете Венер Сәлихов [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/d30/563_376_1/d30f523715506014ee07aebe15bb8fc1.jpg] булыр. Тәбиғәт Венерға шиғри хисте, әҙәби тойғоно мөлдөрәмә итеп биргән, яҙмышын да шуларға бәрәбәр итеп көйләһә ине лә тип теләйбеҙ. Уға әле башлаған юғары уҡыуын да тамамларға кәрәк. Беҙ Венерҙың "Йәшлек" гәзитендәге шиғри шәлкемен уҡып ҡыуанғайныҡ, алдағы айҙарҙа "Ағиҙел"дә лә шиғырҙарын уҡырбыҙ, насибы булһа. Яңыраҡ Венерҙың "Аҙашҡан трамвай" тигән төркөмөндә ҡыҫҡа ғына исемһеҙ хикәйәһен уҡып тетрәндем. Әйҙә, уның атамаһын да "Исемһеҙ хикәйә" тип нарыҡлап уҡыусыларға тәҡдим итеп ҡарайыҡ. Хикәйәнең аҙағына еткәндә күҙҙәргә йәш тығыла... ''Венер СӘЛИХОВ'' '''Исемһеҙ хикәйә''' Һаташып уянып киттем; Тамаҡ ҡурылып ҡатыуҙан аңҡауға йәбешкән телде әйләндергеһеҙ. Ҡайҙа ятҡанлығым да ҡараңғы. Еткерә тартылмаған тәҙрә ҡорғандары аша урамда күптән яҡтырған икәнлеге генә күренә. Простыняһыҙ, ярым емерек диванда, керегеп, ҡаҡашып бөткән синтетик ҡытай юрғаны аяҡ осонда төрөлгән. Ҡаҡ иҙәндә, шыр яланғас (лифчиктарын кейемгә һанамағанда) өшөүҙән яралғы рәүешендә бөгәрләнеп, уң осаһында төймәләй миңе булған берәү йоҡлай. Таня. Тимәк мин Таняла. Үҙемдең дә унда-бында ташланған кейемдәрҙе сүпләп алып, киҫкен хәрәкәттәр яһамай ғына кейенеп, кухняға сыҡтым. Уҡшыта башлай, аңғармаҫтан ҡыбырлаһаң ҡапылдан. Кранды асам да, бер сама хлор ҡушылған һыуыҡ һыуҙы ағыҙа биргәс, ирендәрҙе терәйем, әлеге мәлдә шул тиклем танһыҡ тере һыуға. Беләм, күп тә үтмәй кире ҡоҫторасаҡ. Уныһы аҙаҡ, әле минең үлтереп тартҡым килә. Кеҫәләрҙе ҡапшайым. Тимер тәңкәләр менән йөҙ егерме һумдан башҡа бер ни ҙә юҡ. Магазин араҡыһы, һыра һәм өҫтәүенә техник спирт менән томаланған аңдың ерҙе генә лә бер ниҙе лә ҡабул иткеһе килмәй. Тышҡа! Урамға сығырға хәҙер үк. Һауа кәрәк миңә, һауа. Күңелдә шул тиклем ерәнес тойғо. Әгәр Ер тишеге булып мин һыйырҙай дәүмәлгә етәрлек була ҡалһа ин дә ҡас шунда. Ошо ҡаланан, Танянан, эскеһенән. Үҙеңдән. Сығам. Тышта дүрт яҡтан да биш ҡатлы йорттар менән уратып алған ихатала ҡар. Күптән инде туңыҙып, ер ярылыр сиккә етеп бөтәһе лә өҙлөгөп көткән ҡар. Кисә генә саң-туҙаны борхоп ятҡан ҡала газондары, урамдар бөгөн ап-аҡ. Донъя аҡтан бөгөн. Мин генә ҡаранан. Кешеләр ҙә ана бөгөн нисектер ҡабаланмай, яй ғына уҙалар һымаҡ ҡала урамдары буйлап. Күреп ҡалайыҡ, тояйыҡ, иҫтәребеҙҙә ҡалдырайыҡ ошо һил ноябрь иртәһен тигән кеүегерәк. Башҡа мәлдәрҙә үткенселәр бөтәһе лә миңә, миңә генә тексәйеп ҡарап: "Ах, һин, битһеҙ берәҙәк" -- тигән һымаҡ күренгән тойғо ла юҡ нәҡ бөгөнгө иртәлә. Автовокзалға төшәм. Кисәге йәшел, әле аҡ ҡыйыҡлы вокзал бинаһының бер мөйөшөндә мосафирҙар өсөн кафе бар. Ауылға ҡайтыусы автобусҡа билет алғандан һуң ҡалған тинлектәр ике шешә һыраға етә. Кафе эсендә биш-алты йәшлек улы менән йәш әсәнән башҡа береһе юҡ. Әле генә һыуытҡыстан сыҡҡан шешәләрҙе асмайынса янып барған устарыма ҡыҫҡанмын да әсәле-улы икәүгә йүнәлтәм иғтибарымды. Малайҙың өҫтөндә зәңгәр синтепон, еңдәренә резинкалар менән дебетле кәзә мамыған бәйләнгән ҡап-ҡара бейәләйҙәр. Аяҡтарында минең бала сағымдағы һымаҡ аҡ быймалары. Малай башына кейгән спорт кәпәсен ҡулдарына тотҡан тексәйепме-тексәйеп шуны борғослай. Ҡар яуып, сағыу иртә булғанға микән ҡояштан һаҡлаусы ҡара күҙлектәрен эстә лә сисмәгән ул. Ҡатын касса алдында пирожкиҙар, пластик һауытта сәй, тағы ла ниҙер алды. --Әсәй, һыу, һыу ғына эсәм.Газировка--- тине эҫе сәйгә ҡағылғас. --Юҡ.Түҙ.Беләһең бит аҡса әҙерәк. Өфөгә тиклем дүрт сәғәт бараһы. Бәлки күберәктер ҙә. Ҡар яуған, улым, бөгөн. Юл да насарыраҡтыр. --Әсәй! Әйт әле, ниндәй төҫтә ул әле ҡар? Был малай бит һуҡыр! Башымды шаңҡыта бәрҙе ошо бәләкәй әҙәмдең йүнһеҙ иртәмдәге әсәһенә биргән һорауы! Был ҡурҡыныс асыш минең алты йәшлек ошолай аҡтан-аҡ иртәмә алды ла китте. Ябалаҡлап тороп көн оҙоно ҡар яуа. Мин өләсәйемдең йорто артында сана шыуам. Тирләп-бешеп шыуып төшкән санамды көрт йырып үргә һөйрәйем. Тағы төшәм. Бөйөрҙәремә һыуыҡ үтте шул. Ҡан ҡатыш бәүел. Айҙар буйына ҡала дауаханаһы. Аҙаҡ Өфөнөкө һәм хроник ауырыуға ҡушып инвалидлыҡ буйынса пенсия. Хәҙер бына ул киҫекһеҙ малай автовокзал бинаһында устарына һыра ҡыҫып ултыра. Әйтерһең дә уның йәйге йылы ямғырҙан һуң ҡалҡып сыҡҡан йәйғорло баласағы булмаған да. Эйе йәйғорло малай сағы. Сөнки был дуғаға донъяның бөтә төҫтәре һыйған. Күпме ваҡыт үткәндер, уйҙарымдан арынып аңыма килгәндә вокзалдағы мәрйә диктор башҡорт телен вата-емерә Өфөгә рейс иғлан итә ине. Ҡатын да малай ҙа кафела юҡтар. --Извините, поменяйте пиво на газировку. -- Һыраларҙы һыуға алмаштырып платформаға йүгереп төшкәндә автобус ишектәре ябылып ҡуҙғалып китеп тә өлгөргәйне.. Шул мәлдә әле йәшәгән тормошомдоң мәғәнәһеҙлеген, көсһөҙлөгөмдө аңланым. Күҙҙән юғалып барыусы "Нефаз" артынан: "Туҡта! Туҡтағыҙ! Ишетәһеңме аҡ быймалы малай, йәйғор төҫөндә! Йәйғор төҫтәрендә ул әлеге яуған ҡар! -- тип ҡысҡырҙы үҙен-үҙе яралаған йөрәгем. 10.10.2019 == 271-се күҙәтеүем == '''Ҡатын-ҡыҙ рулгә ултырһа, йырлайһың икән...''' Атайымдың әсәһе Тайфа ҡартәсәйемдең иҫ белгәнемдән алып бер туҡтауһыҙ үҙ алдына йырлап йөрөүен иҫемдә ҡалдырғанмын. Гөлнур апайым да уға оҡшаған: берәйһе уға ауыр һүҙ әйтеп, күңелен ҡыйырға уйлаһа, ҡырын ҡараһа, тота килеп йыр башлай. Уларҙың ни өсөн шулай итеүҙәре хаҡында күп уйланғаным булды, әммә яңыраҡ минең менән дә бер хәл булды ла, үҙем дә һиҙмәҫтән йырларға тотондом... Йәшерәк быуын әҙибәләре Лилиә Һаҡмарҙың, Гөлназ Ҡотоеваның, Фәрзәнә Аҡбулатованың, Айгөл Айытҡолованың, Айгөл Иҙелбаеваның, Әлиә Саматованың автомобиль йөрөтөүҙәрен белә инем. Әммә береһенә лә ултырып йөрөгәнем булманы. Быйыл 11 октябрҙә Зөлфиә Ханнанова [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/078/563_376_1/078b9e20beb71cb74d1da09eb3207e45.jpg] мине "Йөрәк һүҙе"ндә алған арбаһына ултыртты, малай! Маршрутыбыҙ: БР Хөкүмәте йортонан "МВД мәктәбе"нә тиклем. Ҡуҙғалып та киттек, үҙем дә һиҙмәҫтән "Зөлхизә"не һуҙып ебәрҙем. "Дуҫлыҡ монументы"н үткәс, "Ашҡаҙар"ға күстем. Тәғәйен ерҙә төшөп ҡалғас, Зөлфиә ҡуҙғалып китте, эй, ҡыҙыҡайың, ҡуҙғалып китеүҙәре, хәс тә Рәшиҙә Туйсинаның "Заһиҙә"не бейей башлауы һымаҡ! "Ул ара ғына пүстәк. Хөрмәт Үтәшев менән Морат Лоҡмановты Торатауҙан Өфөгә тиклем ултыртып алып ҡайттым. Ярар, Морат хәҙрәт кеше, доғаһын уҡығандыр, Хөрмәт ағай ҡайһы геройының монологын уҡыны икән?" — тине һуңынан Зөлфиә шылтыратып. Хәҙер инде Тайфа ҡартәсәйем менән Гөлнур апайымдың ни өсөн йырлағандарын аңлайым... 14.10.2019 == 272-се күҙәтеүем == '''Үлмәне, һәләк булды!''' Бөгөн ауылдашым, күршем, дуҫым, ҡәләмдәшем, мәшһүр шағирыбыҙ Рәйес Түләктең тыуыуына 60 йыл. Беҙ XX быуат башы башҡорт шиғриәте хаҡында һүҙ йөрөткәндә иң тәүгеләрҙән булып Шәйехзада Бабич исемен атаһаҡ, XXI быуат башы хаҡында әйткәндә хаҡлы рәүештә тәүгеләрҙән булып Рәйес Түләкте телгә алабыҙ. Әгәр ҙә ул үҙен һаҡлаған булһа, беҙ уны һаҡлаһаҡ, оҙағыраҡ йәшәр ине Рәйес, тибеҙ. Бының менән килешмәйем, беренсенән, был осраҡта беҙ уға, шағирға: "Үҙ-үҙеңде һаҡлап, сама менән генә ян", — тип әйтергә тейеш инек. Икенсенән, Рәйес кеүек шағирҙар үлмәйҙәр, улар ҺӘЛӘК булалар. Рәйес дуҫыбыҙ, ҡәләмдәшебеҙ "Яныу" тигән поэма яҙып, халҡыбыҙҙы янғындан иҫкәртер өсөн Хоҙай тарафынан яратылғайны. Вазифаһын үтәне, һүҙен әйтте лә, китеп тә барҙы. Үлмәне, һәләк булды! 14.10.2019 == 273-сө күҙәтеүем == '''Рогаткалы малайҙар''' Бөгөн "Теге өсәү" юл хәүефһеҙлеге темаһына әңгәмә ҡорҙо. Ысынлап та, кемдәр юлда күберәк хәүеф тыуҙыра: автомобилдәрме, әллә йәйәүлеләрме? Бында ҡайһылыр яҡты ғәйепләү ҙә дөрөҫ булмаҫ кеүек, сөнки водителдәр психологияһы менән йәйәүләнеке ныҡ айырыла. Шуға күрә мәсьәләгә бер нисә күҙлектән ҡарайыҡ: - беренсенән, мин ошоғаса ике йәйәүленең төкөшөп, кемеһенеңдер үлеп ҡалыуы хаҡында ишеткәнем булманы (әгәр ҙә йоҙроҡ йә башҡа ҡорал ҡулланмаһалар). Тимәк, автомобиль иң ҙур хәүеф сығанағы булғас, водителдең яуаплылығы ла йәйәүленекенән күпкә артығыраҡ; - икенсенән... - икенсенән, хәүеф ситуацияһы килеп тыуған осраҡта (ғәйеп ике яҡта ла булыуы бар) йәйәүленең маневр мөмкинлеге сикле: ул ҡапыл ҡасып йә ситкә тайшанып ҡотола алмай, баҫҡан ерендә өҫкә һикереп, машинаны аяҡ аҫтынан ғына үткәреп ебәрә ала. Был мөмкин түгел. Водитель ошо хәлде иҫтә тоторға һәм йәйәүле хаталанған хәлдә лә, уға юл бирергә тейештер; - өсөнсөнән, йәйәүле юл хәүефһеҙлеге ҡағиҙәләрен өйрәнеп, уның буйынса имтихан биргән осраҡта ғына водитель менән бер тигеҙ яуаплы була алалыр; - дүртенсенән, йыл һайын тиҫтәләгән мең кешенең ғүмерен ҡыйған юл-транспорт ваҡиғаларын "һуғыш" менән дә сағыштыралар. Ҡаршы яҡҡа йәрәхәт һалыу йәһәтенән йәйәүле был осраҡта "автоматтар менән ҡоралланған гангстерҙар"ға ҡаршы тороусы "рогаткалы малай" [https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/1fd/563_376_1/1fdf0f101f601691f34c67e2dabe6468.jpg] ғына; Һ.б. 18.10.2019 == 274-се күҙәтеүем == '''Мөхәббәт ҡасан башлана?''' Мөхәббәт ҡасан башлана тип уйлайһығыҙ? Мин үҙем былай 5-се класта уҡығанда уҡытыусы апайға ғашиҡ булдым. Уның дәресенә китапта яҙылғандарҙы ятлап килә торғайным. Әммә бер көн килеп барыһы ла емерелде. Эйе, апай кейәүгә сыҡты. Һеҙҙең иғтибарға ҡаҙаҡ егетенең класташына һөйөү хистәрен нисек аңлатырға тырышыуы хаҡында яҙма[https://vk.com/video549477166_456239020] тәҡдим итәм. 21.10.2019 == 275-се күҙәтеүем == '''"Алтын ҡурай" старт алды''' Башҡортостандың халыҡ шағиры Назар Нәжми ҡурай хаҡында бөйөк һүҙҙәр әйтеп ҡалдырған: Башҡортлоҡ – ул милләт кенә түгел,<br> Ҡурай кеүек ябай, ҡатмарлы. <br> Ерҙә әле рух бар – халыҡ рухы, <br> Ҡабул итмәй ул рух юҡ-барҙы. <br> Башҡортостан Республикаһы ойошторолоуына, шулай уҡ Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең тыуыуына 100 йыл тулыуының тап килеүе, шулай уҡ Журналистарҙың халыҡ-ара бәйгеһенең "Алтын ҡурай" тип аталыуы, конкурстың ете номинацияла үтеүе осраҡлы түгел һәм ул тәрән символик мәғәнәгә эйә. Бәйге еңеүселәре араһында РФ республикалары һәм өлкәләре журналистарынан тыш Канаданан, Чехиянан, Төркиәнән, Әзербайжандан ҡәләм маһирҙары бар... Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрында "Алтын ҡурай" халыҡ-ара журналистар бәйгеһенең йомғаҡлау сараһы үтте. Кисә башында республика етәксеһе Радий Хәбиров исеменән йыйылған ҡунаҡтарҙы, еңеүсе журналистарҙы Башҡортостан Башлығының матбуғат секретары Фәнүр Йәғәфәров сәләмләне. Уңыш ҡояшы Башҡортостан журналистарына ла йылмайҙы: "Еремдән уңдым" номинацияһында өсөнсө урынға – Башҡортостандан Ләйлә Аралбаева ("Төрксой" журналы), икенсегә – Чехияла йәшәүсе Миләүшә Годбодь, "Интернетта иң яҡшы эш" номанацияһында еңеүсе призына Зәйтүнә Ниғмәтйәнова лайыҡ булды. Мостай Кәрим ижадына бәйле номинацияла еңеүселәрҙе халыҡ шағирының ҡыҙы Әлфиә Мостай ҡыҙы ҡотланы. "Алтын ҡурай" конкурсы башланғысының киләсәктә лә дауам ителеренә тулы ышаныс бар. 28.10.2019 == 276-сы күҙәтеүем == '''Комсомол ил терәге ине''' Бөгөн комсомолдың тыуған көнө! Шундай заманда йәшәйбеҙ, ошо һүҙ яңғырау менән, күптәрҙең йөҙөндә мыҫҡыллы йылмайыу хасил була, ул һүҙҙе боҙоп "камсамалас" тип әйтеүселәр ҙә юҡ түгел. Минеңсә, комсомолдан көлөү үҙеңдең атай-олатайыңды, әсәй-өләсәйеңде, ағай-апайҙарыңды мыҫҡыллауға тип хилафлыҡ тип баһаланырға тейештер... Донъяның иң артта ҡалған һуҡалы илен кем биш-ун-егерме йылдар эсендә атомлы держава кимәленә күтәрҙе, кем донъяны Гитлер фашизмы ҡоллоғонан ҡотҡарҙы, кем меңәрләгән ҡалалар, завод-фабрикалар, миллион саҡрымдарға һуҙылған юлдар төҙөнө, кем сиҙәмдәр күтәреп илебеҙ халҡын икмәкле итте. Комсомол сафына баҫҡан күпме үҫмерҙәр һәм йәштәр илебеҙ киләсәге хаҡына йәнен фиҙа ҡылды, миллионлаған ҡорбандар бирҙе. Улар сафында торған ойошма "комсомол" тип аталғаны, улар тыуҙырған байлыҡты айырым кешеләр үҙләштереп алғаны өсөн генә был ҡаһарманлыҡтары яҙыҡ эш тип һанала аламы ни? 29.10.2019 == 277-се күҙәтеүем == '''Үлем язаһы кәрәкме?''' Бөгөн "Теге өсәү" үлем язаһы хаҡында әңгәмә ҡорҙо. Һорау шулай ҡуйылды: байтаҡ ҡына сәйәсмәндәр, ябай граждандар Рәсәйҙә үлем язаһын ҡабат ҡайтарыуҙы даулай, һеҙ быға нисек ҡарайһығыҙ? Мин дә шул күпселек һымаҡ фекерҙә инем. Ысынлап та, яуыз ниәт менән балаларҙы көсләп үлтереүсенең, кешенең йәнен ҡыйыусының йәшәргә хоҡуғы юҡ. Әммә Майкл Ньютондың "Йәндең сәйәхәте" тигән китабы фекеремде бер аҙ үҙгәртте. Китап кешенең йәне тәненән айырылғандан һуң ниндәй юл үтеүе хаҡында. Ул шундай юлдар менән башланып китә: "Эй, Хоҙайым! Ысынлап та, теремен икән! Тәнем генә үлгән дә – мин уны өҫтән күрәм, үҙем йөҙөп йөрөйөм, өҫтән аҫҡа ҡарайым, үҙемдең тәнемде дауахана койкаһында күрәм. Бүлмәләгеләр мине үлгән тип уйлай, тик мин үлмәгәнмен: "Мин бит үлмәнем!" – тип ҡысҡырғым килә. Шәфҡәт туташтары йөҙөмдө аҡ ябыу менән яба... таныштарым ниңәлер илай...Улар ниңә илай икән, сөнки мин бит тере..." Баҡый донъяла йәндең тормошо хаҡындағы китап ул. Интернет аша уҡырға була. Ә үлем язаһына килгәндә, үлем – шәрбәт, Хоҙайҙың бүләге тигән аңлатмалар уҡығаным бар. Кеше донъя менән араны өҙгәндә проблемаларынан, ауырыу тәненән ҡотола икән, ҡасандыр барыбер үләсәк кешегә ваҡытынан алда үлем язаһы биреүҙе Хоҙайҙың эшенә ҡыҫылыу тип тә аңларға була бит. Үлем язаһын алмаштыра торған яза үлгәнсе төрмәгә ултыртыу һанала икән, бындай кешенең выждан ғазаптарын, тәүбә һүҙҙәрен ваҡытлы матбуғат, радио-телевидение аша яңғыратып торғанда енәйәттәр аҙыраҡ яһалыр ине. Был – минең генә фекерем... 30.10.2019 == 278-се күҙәтеүем == '''Бәхил бул, ҡурай тауышлы йырсы!''' Әле генә, кисә генә, бер аҙна, бер ай элек кенә арабыҙҙа төрлө мәҙәктәрен, артистар тормошона бәйле лаҡаптарын һөйләп, кеше көлдөрөп, ыңғайына үҙе лә ирәүәнләнеп көлөп йөрөгән яратҡан йырсыбыҙ, Башҡортостандың халыҡ артисы Рамаҙан Йәнбәков ҡапыл ғына арабыҙҙан китеп барҙы... Уның йөрәк моңо күңелебеҙгә сабый сағыбыҙҙан радио аша ағылып, бишек йыры менән һеңгән һәм рухиәтебеҙҙең айырылмаҫлыҡ өлөшөнә әүерелгән. Беҙ бала саҡта "Башҡорт халыҡ йыры — Рамаҙан Йәнбәковтың тауышы" тип белеп үҫтек. Мәшһүр "Уйыл", "Сибай", "Абдрахман", "Тәфтиләү", "Түрәкәй" йырҙары ла уның башҡарыуы аша булмышыбыҙҙа нығынған. "Йөрәк моңо" тип мин осраҡлы рәүештә генә әйтмәнем, ул күкрәк тауышы менән генә түгел, йөрәге менән дә йырланы, рухи ауазы менән булмышыбыҙҙы әсир итте. Юлай Ғәйнетдинов һүҙҙәре менән әйткәндә "уның моңона ҡурай тауышы һеңгәйне" Рамаҙан Йәнбәковтың моң хазинаһы тыуып үҫкән тупрағынан, эсеп үҫкән һыуынан, берҙәй үк шәхсән сифаттарынан да киләлер. Һәр ваҡыт кешеләр менән аралашып, уларҙың күңелен күтәрер өсөн ҡыҙыҡлы ваҡиғалар һөйләүсе ғәжәйеп ихлас кеше булды ул. Ихластың ҡәлебе Хоҙай урыны тиҙәр. Баҡыйлыҡтағы урыны ожмах түрҙәренән булыр, иншаллаһ! 01.11.2019 == 279-сы күҙәтеүем == '''Рухыбыҙ ҡоштары — Шәйехзада Бабич, Рәйес Түләк''' Башҡортостан Республикаһының 100 йыллыҡ юбилейын байрам иткән көндәрҙә Баймаҡ районында мәшһүр шағирыбыҙ, Ш. Бабич исемендәге премия лауреаты Рәйес Түләктең тыуыуына 60 йыл тулыуға арналған сараларҙың да үтеүе оло мәғәнәгә эйә. Тағы ла шуныһы: Баймаҡ мәҙәниәт йортонда "Шоңҡар" республика йәштәре журналы Рәйес Түләк ижадына арнап үткәргән "Ғүмер ике генә кис ул, ике генә кис ул, и, кешем" республика видеоконкурсына яһаған йомғаҡ кисәһе менән район кимәлендә үткәрелгән "Рух ҡошо" шиғриәт бәйгеһе еңеүселәрен бүләкләү тантаналары бергә тап килеүе лә осраҡлы түгел... Беҙ ХХ быуат башы шиғриәте хаҡында һүҙ алып барғанда иң тәүгеләрҙән булып Шәйехзада Бабичтың исемен телгә алһаҡ, ХХI быуат башы тигәндә Рәйес Түләктең исемен атайбыҙ. Һуңғы йылдарҙа төрлө кимәлдә үткән шиғыр байрамдарында Шәйехзада Бабичтың, Рәйес Түләктең шиғырҙары күпләп яңғырауы ла юҡҡа түгел. Рухыбыҙ ҡоштары улар Бабич, Түләк! 15.11.2019 == 280-се күҙәтеүем == '''Баймаҡтың "Теге өсәү"ҙәре''' Мәҙәни-сәнғәти-мәғлүмәти донъябыҙҙың йөҙөк ҡашына әүерелде "Теге өсәү". Эх, тип ҡуяһың, бар урындарҙа ла шундай егеттәр булһамы! Булһамы, тигәндән, бар уларға оҡшарға тырышыусылар. Мәҫәлән, Баймаҡта... 13 ноябрҙә Баймаҡ лицей-интернаты фойеһында лицей уҡыусылары, уҡытыусылары менән берлектә ҡаршыланы "Теге өсәү" беҙҙе. Улар: Ғәлинур Дәүләтбаев, Йәнгел Шәрипов, Рәсүл Уразбаев. Осрашыуҙа яҙыусыларҙан Таңсулпан Ғарипова, Мөнир Ҡунафин, Фирүзә Абдуллина-Байтурина, мин ҡатнаштыҡ. Беҙҙе Баймаҡ район хакимиәте башлығы урынбаҫары Гөлшат Сирғәлина оҙатып йөрөнө. Беҙҙе уҡыу йорто тәрбиәләнеүселәренең, бигерәк тә егеттәрҙең дәртле, тапҡыр һәм ихлас булыуҙары хайран итте! Ҡыҙҙары ла моңло, мөләйем һәм һөйкөмлө! "Теге өсәү"гә килгәндә, уларға Йәмил, Филүс һәм Ғәзиздең үҙҙәре көнләшерлек һәм һоҡланырлыҡ булды. Ҡайһы бер урындарында улар төп "Теге өсәү"ҙәрҙән арттырып та ебәрҙеләр. Лицей-интернат директоры Иҙел Данил улы Әбүбәкиров мәсьәләне бик ҡаты ҡуйған: бындай ролдәрҙе башҡарыр өсөн уларға һәр йәһәттән мәктәптә алдынғы, башҡаларға өлгө булыу талап ителә. Афарин егеттәр! 15.11.2019 == 281-се күҙәтеүем == '''Һорау асыҡ килеш ҡала...''' Шундай һорауҙарға яуап эҙләгәнегеҙ барҙыр, моғайын: әйтәйек, кеше үлгәндән һуң уның тауышы, энергетикаһы, рухы, күңеле, уйҙары ҡайҙа була икән? Улар башҡаларҙың тауышында, рухында, күңелендә, уйҙарында йәшәүен дауам итә, тип еңел генә яуап та бирергә мөмкин булыр ине был һорауға. Ә башҡаларҙа йәшәүен дауам итмәгәндәренеке ҡайҙа була, улайһа? Яҙыусы-журналист Александр Никонов та ошо һорауға яуап эҙләп, шундай ҡыҙыҡлы фекергә килә... "Мин үлгәндән һуң йәнем, уйҙарым, тормош тәжрибәм ҡайҙа була һуң?"— тип тыныслана алмайҙар тынғыһыҙ йәндәр. Ҡайҙа икәне билдәле, улар керәндилде ашағандан һуң уртаһындағы тишеге ҡайҙа булһа, шунда китеп юғала. Һеҙҙең данлыҡлы шәхесегеҙ ҙә пружинаһының көсө бөткәндән һуң сәғәт уҡтарының йүнәлешенә инеп юғала". Никонов менән килешмәҫкә лә була, шулай ҙа керәндилде ашағандан һуң уртаһындағы тишеге ҡайҙа була һуң? Һорау асыҡ килеш ҡала.. 17.11.2019 == 282-се күҙәтеүем == '''Кем оҫтараҡ алдаҡсы?''' – Беҙ, Баймаҡ районы лесниктары, йыйылышып, яҡташ яҙыусыларыбыҙға ярҙам итергә булдыҡ. Аҡса менән ярҙам итә алмайбыҙ, үҙебеҙ ҙә аҡса төһө күргән юҡ. Ризаһыңмы? – Уңайһыҙ бит, ағай... – Нимәһе уңайһыҙ, үҙеңә кәрәкмәһә, береһенә һатырһың, 25 мең эсеңде тишмәҫ. Ҡыҫҡаһы, уйла, мин һиңә 5 минуттан шылтыратам. – Ярар, ағай, һеҙ үҙегеҙ ҡайһы леспромхоздан? – Крепостной Йылайыр... ...Тәк, эләкте ағай ҡармаҡҡа... Әхтәм ағай Абушахмановтың һөйләгәне иҫкә төштө. Ул да Әбйәлил районынан килер мунса бураһын көтөп ике тәүлек аэропорт юлында ултырып һемәйгән. Аңлашылды был лесниктың кем икәне. 5 минуттан тағы шылтырау: – Шунан, Әхмәр ҡустым, уйланыңмы? – Эйе, ағай, һеҙ үҙегеҙ ҙә аҡса төһө күрмәгәс, барыбер уңайһыҙ. Шуға күрә мин үҙемә тигән бураны филармонияла эшләгән хәйерсе генә бер артисҡа бүләк итәм. – Кемгә? – Юнир Салауатовҡа.. – Юнир Салауатов, ярар, филармонияға шылтыратып, телефон номерын табып, һинең исемдән бүләк итербеҙ... ...5 минуттан Юнир ағай шылтыратып, хәҙер инде телефон трубкаһына терәгән гәзитте алып ташлап, мине еңеүем менән ҡотланы. 19.11.2019 == 283-сө күҙәтеүем == '''Рәхмәт Хәбир, рәхмәт Рәжәп!''' Бөгөн Халыҡ-ара Ир-аттар көнөндә ике класташыма әйтелмәй ҡалған рәхмәт һүҙҙәремде еткерергә булдым. Беҙ, Буранбай ауылы балалары, үҙебеҙҙәге башланғыс мәктәпте тамамлағандан һуң Сыңғыҙ һигеҙ йыллыҡ мәктәбенә йөрөп уҡыныҡ. Дәрестәр тамамланып ҡайтырға сыҡһаҡ, Һаҡмар аша һалынған аҫылмалы баҫма янында беҙҙе Сыңғыҙ егеттәре көтөп тороп, туҡмап ҡайтарырға, һис юғы һәр ҡайһыбыҙға берәр тапҡыр булһа ла эләктереп ҡалырға яҫҡына. Класташым Хәбир Уразбаев: "Әхмәргә теймәгеҙ, ул Ғүмәр ағайҙың улы", — тип мине баҫма аша имен-аман үткәреп ебәрә. Иртәгеһенә лә шул уҡ хәл ҡабатлана... Һигеҙенсене тамамлағас, 11 ауылдаш класташ егет Баймаҡта яңы асылған СПТУ-ға уҡырға китте лә барҙы. Беренсе Этҡол урта мәктәбенә беҙҙең кластан мин, тағы 10 ҡыҙ уҡырға йөрөнөк. Был ауыл егеттәре тағы ла уҫалыраҡ. Был юлы инде Ямаш ауылы егете, класташым Рәжәп Мәхмүтов мине яурындары менән ышыҡланы һәм Хәбир менән һөйләшеп үк ҡуйғандай: "Ғүмәр ағайҙың малайына тейһәгеҙ..."— тип яҫҡыныусыларға ҡаршы сыҡты. Рәхмәт Хәбир, рәхмәт Рәжәп, һеҙ миңә шул саҡтарҙа юлымда осраған Хызыр Илъяс булдығыҙ! 19.11.2019 == 284-се күҙәтеүем == '''Хөрмәтле телевизор ҡараусылармы?''' Бөгөн Бөтә донъя телевидение көнө уңайынан "Теге өсәү" иртәнге эфирҙа һөйләшеү ойошторҙо. Әңгәмәгә һорауҙы ла ҡаты ҡуйҙылар: "Кемде йәки нимәне экранда күреү менән телевизорығыҙҙы һүндерәһегеҙ?" Фекерҙәр төрлөсә яңғыраны. Мәшһүр шағирыбыҙ Буранбай Исҡужин телевизор аша ни бары "Ералаш" тапшырыуҙарын ғына ҡарай торғайны. Үҙем иһә радио аша ниндәй телетапшырыуҙар оҡшамағанын яңғыратһам да, бында тыйылып торам. Сөнки иң шәп реклама — ул антиреклама. Шулай ҙа барлыҡ алып барыусыларға хас үҙемә оҡшамаған бер хәл хаҡында яҙмайса булдыра алмайым... Ул да булһа эфир башланғанда дикторҙарҙың тамашасыларға "Хөрмәтле телевизор ҡараусылар!" тип өндәшеүе. Күренеп тора: бындай өндәшеү урыҫсаның калькаһы, йәғни "уважаемые телезрители" тигәндән алынған. Башҡортсаһында был һүҙҙәр айырым яҙылғас, логика буйынса диктор, үҙе лә һиҙмәҫтән "телевизорҙың хөрмәтле икәнен" аңлата шикелле. Дөрөҫө шулай булырға тейештер: "Телевизор ҡараусы хөрмәтле дуҫтар!" Был хәл-мәсьәлә бик бәхәсле, шуға күрә башҡаларҙың да фекерҙәрен ишеткем килә. 21.11.2019 == 285-се күҙәтеүем == '''Һандуғас ниңә төндә һайрай?''' Ысынлап та, ниңә һандуғас башлыса төндә һәм таң алдынан һайрай? Был һорауҙы Интернетҡа ла биреп ҡараным. Күпселек яуаптар уларҙың ояһы ерҙә булыуы менән бәйле. Белеүебеҙсә, ата ҡоштар ғына һайрай, улар был юл менән инә ҡоштарҙы үҙенә йәлеп итә. Һандуғастарҙа ла шундай уҡ йола, тәртип. Ояһы ерҙә урынлашҡан башҡа ҡоштар ҙа бар, тик улар, ниңәлер, көндөҙ һайрай. Ҡыҙыҡ, һандуғастың ни өсөн фәҡәт төндә һайрауына яуап асҡысы Салауат Юлаевтың шиғыр юлдарында ла ята... "Ай, уралым" шиғырында "Сәскәләр менән һандуғас Тәңрегә тәсбих әйтәләр..." ти батырыбыҙ. Тимәк Аллаһҡа дан йырлағаны өсөн дә һандуғастың һайрауы шул тиклем моңло! Башҡа йырсы ҡоштар менән сағыштырғанда һандуғастар төҫкә-башҡа иң йәмһеҙе, ҡапыл ҡарағанда уларҙы күреп тә булмай, етмәһә, үҙҙәре йөрөгән үлән-сәскәләр төҫөнә инеп, улар йыртҡыстарҙың күҙенә салынмай һаҡланып ҡала ала. Әгәр ҙә ояларын ағас баштарына ҡорһалар, һаҡлана алмаҫтар ине. Күҙәтеүемдән иң төп һығымтам: үҙенә дан йырлаусыны Хоҙай ошо рәүешле һаҡлай, төндә һайрата һ.б. 28.11.2019 == 286-сы күҙәтеүем == '''Кем ул сабыр кеше?''' Ҡыҙыҡ: синонимдар һаналған Түҙемлек, Сыҙамлыҡ һәм Сабырлыҡ һүҙҙәре, ысынлап та, бер үк мәғәнәне аңлатамы икән? Шул хаҡта фекер йөрөтәйек. Миңә ҡалһа, түҙемлек сифатына эйә кеше ниндәй генә ауырлыҡҡа дусар булмаһын, тешен ҡыҫып, булмышына ҡаршы килеп булһа ла, түҙеүселер. Ә инде оҙаҡ ваҡыт түҙеүсе кешенең был хәләте сыҙамлыҡҡа, йолаға әүереләлер. Сыҙам кеше – тотороҡло түҙеүсе. Сабыр кеше кем һуң улайһа? Ул – ғүмере буйы түҙеүсе һәм сабыр итеүселер, уға бының өсөн теш ҡыҫырға, үҙ асылына ҡаршы килергә лә кәрәкмәйҙер. Сабырлыҡ – Хоҙай сифаты, Хаҡ Тәғәләнең 99 исеменең береһе юҡҡа ғына Әл-Сабыр түгел бит! 03.12.2019 == 287-се күҙәтеүем == '''Тарихи хәтер — оптимизм сығанағы''' Бөгөн халҡыбыҙҙың арҙаҡлы улы Әхмәтзәки Вәлидиҙең тыуған көнө. Алдағы йыл уның тыуыуына 130 йыл туласаҡ. Ғүмеренең иң ҙур өлөшөн тыуған иленән ситтә үткәрһә лә, Вәлиди бер ваҡытта ла күңел төшөнкөлөгөнә бирелмәгән, халҡыбыҙға ғилеме менән хеҙмәт иткән.Ундай илһам сығанағын ҡайҙан алған һуң ул? 1923 йылдың 3 февралендә яҙған "Башҡорт халҡына хушлашыу хаты"нда был хаҡта ул шундай аңлатма бирә: "Мин үҙем, боронғоларҙы белгәнлектән, уңышһыҙлыҡҡа осраған сәғәттәрҙә һис бер ваҡыт күңел төшөнкөлөгөнә бирелмәнем. Иҫкә алынған ҡәүемдәр хөрриәт өсөн ватандарын ҡалдырып киткәндәр, әммә хөрриәт ҡаҙанғандар. Беҙҙең милләтебеҙ, аҡтамыр киҫәге кеүек, тупраҡ араһында бәләкәй генә киҫәге ҡалһа ла, яңынан терелеп, бөтөн баҡсаға таралыр..." Ошо ҡыҫҡа ғына юлдарҙа күпме һабаҡ, рухи тәрбиә ята. Атай-олатайҙарыбыҙ беҙ ошо ерҙә йәшәһен өсөн атҡа атланып, йәнен фиҙа ҡылған, был хаҡта күпме аҫыл йырҙар, дастандар, ҡобайырҙар тыуған. Бөгөн килеп кемдер берәү күңел төшөнкөлөгөнә бирелә, негатив уйҙарға сорнала, "минән булмай", тип ҡулын төшөрә икән, тимәк ул халҡыбыҙҙың данлы үткәнен белмәй, тарихын һанламай, битараф. 10.12.2019 == 288-се күҙәтеүем == '''Йүгереү механикаһы''' Бөгөн Халыҡ-ара тауҙар көнө. Халҡыбыҙҙа борон-борондан тауҙарға бәйле төрлө ырым-ышаныуҙар, йолалар һаҡланып килгән. Шуларҙың береһе – яҡын туғаны, яратҡан кешеһе вафат булып, тәрән ҡайғыға дусар булған кешене тау битләүе буйлап йүгертеү. Хатта баҫтырып йүгерткәндәр. Ҡайғынан йөрәгенә һары алмаһын, аҡылдан яҙмаһын өсөн шулай иткәндәр. Бында тауҙарҙың кеше хәсрәтен таратыр ҡөҙрәте хаҡында һүҙ алып барырға булалыр. Икенсеһе, бәлки быныһы мөһимелер, йүгереү механикаһына бәйле. Йәғни бер туҡтауһыҙ, бар хәленсә йүгергән кеше ҡайғыра, хәсрәтләнә, ҡайғырһа, хәсрәтләнһә, йүгерә алмай. Ғөмүмән, күңелеңдә негатив тойғоларың булғанда йүгереү мөмкин түгел. Тау битләүе буйлап хәле бөткәнсе, тирләгәнсе йүгергән кешенең аҙаҡтан ҡайғырырға хәле, мөмкинлеге ҡаламы икән? Әйткәндәй, мин эсеүемде ташлаған саҡта ла йүгерҙем һәм был ғәҙәтемдән еңелерәк ҡотолдом. 11.12.2019 == 289-сы күҙәтеүем == '''Рауил ағай ярҙамы''' Бөгөн Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаевтың тыуған көнө. Беҙгә, 80-се йылдарҙа яңы яҙыша башлаусыларға уның йоғонтоһо, ярҙамы ҙур булды. Йыш ҡына ижади йәштәр конференцияһында тәүге шиғри ҡулъяҙмамды тикшергән саҡты иҫкә алам. Беҙ унда Рәйес Түләк, Рәмил Ҡолдәүләт, Финат Шакир, Зөһрә Кашапова ҡатнаштыҡ. Рауил ағай шиғриәт секцияһы етәксеһе. Бына миңә сират еткәс, өлкән йәштәге абруйлы апай-ағайҙар тетмәмде тетә башланылар. "Өтөр ҙә ҡуя белмәйенсә, нисек шиғыр яҙырға баҙнат итәһең?" — тип әйтеп һалды бер саҡ Кәтибә апай. Бөттө баш. Эстән генә үҙ-үҙемде әрләйем: "Ошо ултырыштан ғына сығайым әле, бынан был яғына шиғыр яҙһаммы! Фәлән-фәсмәтән..." Барыһы ла мине һыу эскеһеҙ итеп тәнҡитләп бөткәс, хәл итерлек һүҙҙе әйтер өсөн секция етәксеһе аяғына баҫты. – Иптәштәр! Һеҙгә нисектер, ә мин бына ошо бөгөн тикшерелеүселәр араһынан бер Әхмәрҙең генә бер шиғырын бер уҡығанда ятлап алдым: Яҙым килде,<br> Бар донъяны "аһ" иттереп,<br> Аҡылымдан яҙғым килде.<br> Ҡурҡаҡлыҡтың, уғрылыҡтың,<br> Хыянаттың һәм һатлыҡтың <br> Алҡымынан алғым килде; <br> Мөхәббәтте һәм бәхетте,<br> Изгелекте, ғәҙеллекте <br> Йондоҙ итеп күк йөҙөнә <br> Яҙғым килде...<br> Донъялағы иң сибәрҙе <br> "Аһ" иттереп йөрәгендә <br> Янғым килде!<br> Яҙым килде!<br> ...Шиғырымды яттан һөйләп бөткәс, секция рәйесе залға ҡарап:<br> – Был шиғырмы? — тине.<br> – Эйе, —тинеләр залдан.<br> – Кем дә кем Әхмәрҙең ҡулъяҙмаһын китап итеп сығарырға тәҡдим итергә, ти, ҡулығыҙҙы күтәрегеҙ!<br> Залдағы барлыҡ ҡулдар күтәрелде... 12.12.2019 == 290-сы күҙәтеүем == '''Милли рухтағы балҡыш!''' 12 декабрҙә Башҡортостан Республикаһы Башлығының "Башҡорт теле көнө тураһында"ғы Указы сиктәрендә Башҡортостан Республикаһының Мәғарифты үҫтереү институтында "Башҡорт теле серҙәре" тигән интеллектуаль уйын үтте. Институттың Башҡорт һәм башҡа телдәр һәм әҙәбиәттәр кафедраһы сараны ойоштороуға ҙур көс һалған. Ысын мәғәнәһендәге Рух байрамы булды был көн. Нимә генә тимә, кеше үҙенең милли асылында ғына балҡый ала шул. Уҡыусыларҙың хыял-фантазияһының сиге булманы. Уларға ижад иреклеге һәм төп ҡорал итеп туған телен генә бир икән! Тағы уларҙың заманса технологияларҙы яҡшы белеүе, шул белемде милли рух, башҡорт теле менән үрә белеүе жюри ағзаларын хайран итте! Туған тел байрамында Өфө һәм республика урта һәм махсус белем биреү мәктәптәренең 8-11 класс уҡыусыларынан торған 4 команда ҡатнашты. Дүрт турҙан торған сәмле ярыштың һөҙөмтәһе түбәндәгесә булды: 1-се урынды Рәми Ғарипов исемендәге 1-се республика гимназия-интернатының "Беренселәр" командаһы алды. 2-се урынды Өфөнөң Мостай Кәрим исемендәге 158-се башҡорт гимназияһың "Башҡорттар" командаһы яуланы. 3-сө урынды Өфөнөң Фатима Мостафина исемендәге 20-се башҡорт гимназияһының "Осҡон" командаһы менән Республика инженер лицей-интернатының "Өфө инженерҙары" командаһы бүлеште. 13.12.2019 == 291-се күҙәтеүем == '''Кем ул ҡурайсы һәм йыраусы?''' 14 декабрҙә Өфөнөң Республика милли музейында "Башҡорт теле көнө" сиктәрендә башҡорттарҙың музыкаль фольклорын һаҡлау буйынса "Оҙон көй һәм йыраусы" Төбәк-ара форумы үтте. Сараны Республика халыҡ ижады үҙәге ойошторҙо, унда республика райондарынан, РФ өлкәләренән 90-дан ашыу кеше ҡатнашты. Форум барышында Башҡортостандың халыҡ артисы, ҡурайсы Юлай Ғәйнитдиновтың "Оҙон көй һәм йыраусы" тигән өр яңы китабының исем туйы үтте, философия фәндәре кандидаты Закирйән Әминев "Урал батыр" эпосына бәйле ҡыҙыҡлы әңгәмә тәҡдим итте. Юлай Ишбулды улы үҙенең сығышында ни өсөн барлыҡ йырсыларҙың да йыраусы, барлыҡ ҡурайҙа уйнаусыларҙың да ҡурайсы тип аталырға хаҡы булмауы хаҡында әйтеп үтте. Ысынлап та, кемдәр һуң улай булғас, ысын йыраусылар һәм ҡурайсылар? Был һорауға Юлай Ғәйнетдинов ҡыҫҡаса шулай яуап бирҙе: – Утыҙынсы йылдарҙа фәҡәт бер кешене генә йыраусы тип атағандар. Ул да булһа, Әбдрәхим Исҡужин. Уны фамилияһы менән атамағандар, "Әбдрәхим йыраусы" тигәндәр. Ә ҡурайсыға килгәндә, ысын ҡурайсы көйҙөң кодына инергә, уны йөрәге аша үткәреп кисерергә, тарихын һәм төрлө ырыуға хас варианттарын белергә, кәрәк икән йырлап йә бейеп күрһәтергә, ҡурай һәм ҡурайсы исемен һаҡларға, был төшөнсәләргә тап төшөрмәҫкә, тар мәнфәғәттәрҙән сығып эш итмәҫкә, ҡурайҙы ситтәрҙең үҙләштереү маҡсатына булышлыҡ иткән ынтылыуҙарға юл ҡуймаҫҡа тейеш. Ә инде көйҙәрҙең бер төрлө башҡарылышын ғына күкрәккә һалып йә өзләп матур итеп уйнап ҡына сәхнәлә йөрөүселәр, ғәфү итһендәр, бәлки ҡатыраҡ әйтәмдер, улар ҡурайҙа уйнаусылар ғына... Ә инде ситтәрҙең оҙон көйҙәребеҙҙе, ҡурайыбыҙҙы үҙләштереп маташыуҙары мәсьәләһенә килгәндә, был хаҡта ла әйтеп үтте Юлай Ишбулды улы, "был хаҡта өндәшмәй ҡала алмайым" тине. Әйткәндәй, уның яңы китабында был хаҡта айырым мәҡәлә бар. 15.12.2019 == 292-се күҙәтеүем == '''Аллаһ ҡына бөйөк''' Фәҡәт ошо, данлыҡлы юбилейҙар йылында әйтеп ҡалырға булдым был хаҡта. Ул да булһа бөйөклөк хаҡында. "Бөйөк" эпитетын айырым шәхестәргә ҡарата ҡулланыу дөрөҫмө икән? Ни өсөн тигәндә Аллаһ ҡына бөйөк, ул ғына әкбәр. Бынан бер нисә йыл элек бер шәхесебеҙ үҙенең исеме артынан "әкбәр" тигән аныҡлаусы ҡушып китап та сығарҙы хатта. Үҙенә: "Аллаһ ҡына әкбәр, ниңә улай иттегеҙ?" – тигәйнем, ниндәйҙер дин әһеле уны шулай атауы хаҡында белдерҙе. Миңә ҡалһа, шәхестәргә ҡарата "мәшһүр", "күренекле", "данлыҡлы", "билдәле", "арҙаҡлы" тигән һүҙҙәр бик уңайлы. Әллә мин яңылышаммы, дуҫтар? Кешеләр бөйөк була аламы? 25.12.2019 == 293-сө күҙәтеүем == '''"Бикбайға әйтеп, сығарттырырмын..."''' Милләтебеҙҙең шундай арҙаҡлы улдары бар, улар менән аралашҡанда үҙеңде яҡлаулы, һаҡлаулы итеп тояһың, ошо халыҡтың вәкиле булыуыңа ғорурланаһың, шатлыҡ атына атланаһың. Шундай шәхестәрҙең береһе – данлыҡлы колхоз рәйесе, атаҡлы педагог һәм хужалыҡ етәксеһе Хөрмәт Зөлҡәрнәй улы Хәсәнов булды. Тап уның эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә ваҡытында "перспективаһыҙ" мөһөрө һуғылып, бөтөүгә табан йөҙ борған Сыңғыҙ, Буранбай ауылдары һаҡланып ҡалған. Ошо ауылдарҙан кешеләр эш эҙләп ситкә күсеп китмәһен өсөн Хөрмәт Зөлҡәрнәй улы ҙур ҡыйынлыҡ менән юллап малсылыҡ фермалары астыра. Был шәхестең эшмәкәрлеге хаҡында тулы килеш Йәүҙәт Мөхәмәтйәровтың "Хөрмәтле Хөрмәт" ("Ағиҙел", № 5, 2018) тигән мәҡәләһендә уҡый алаһығыҙ. Шәхсән үҙемә килгәндә, Хөрмәт Зөлҡәрнәй улы минең яҙғандарҙы уҡып бара торғайны. Айырата мөнәсәбәте лә булды. Әйтәйек, студент саҡта йәйге каникулға ҡайтһам, хәҙер инде пенсиялағы Хәсәнов минең менән осрашып һөйләшергә тип өйөбөҙгә килә торғайны. Күҙ алдығыҙға килтерегеҙ: бер арба булып ултырған алпамышалай кәүҙәле кеше ихатабыҙға инеп килә. Үҙе шулай тип сәләмләй: "Ғүмәр, мин һиңә түгел, Әхмәргә килә ятам. Мәрйәм килен, самауырыңды ҡуй...". Һуңғы курста уҡып йөрөгәнемдә Өфө урамында осраны бер мәл Хөрмәт Зөлҡәрнәй улы. Осраны ла: – Һаумы, улым! Шиғырҙар яҙыламы, бер китаплыҡ булдымы? Китапҡа тулһа, бергә йый ҙа, миңә бир. Бикбайға әйттем сығарттырырмын... Башҡорт әҙәбиәтен бик яҡшы белгән, әҙәбиәт, халҡыбыҙ тарихы, уның рухиәте хаҡында сәғәттәр буйына тап-таҙа башҡорт телендә телмәр тотҡан шәхес булды ул. Ололар һөйләүенсә, ҡурайҙа ла уйнаған, халыҡ йырҙарын да оҫта башҡарған ул. "Ҡайным дәртләнеп китеп ҡурай уйнаһа, тыны менән үлән ҡурайҙы яра өрөр ине", тип иҫләй уның хаҡында кейәүе Йәүҙәт Мөхәмәтйәров. 28.12.2019 == 294-се күҙәтеүем == '''Уҡытыусы ашамаймы, Бабич яратмаймы?''' Мәктәптәге уҡытыусыларыбыҙҙы беҙ донъялағы иң-иң самими зат, Ленин бабайҙың эргәһендә генә йөрөгән, бер ваҡытта ла хаталанмаған кеше итеп белдек. Идеология шулай ҡоролған булғандыр. Өсөнсөмө-дүртенсеме класта уҡығанда, атайымдар уҡытыусыбыҙҙы ҡунаҡҡа саҡырҙы. Беҙ ғаиләлә 11 бала, ҡунаҡ килһә, бигерәк тә һыйыш юҡ. Мин иһә ҡунаҡтар ултырған бүлмәнең түрендәге "Зингер" теген машинкаһының селтәр менән ҡапланған ышығында ултырам. Селтәрҙең бүлеме аша уҡытыусыбыҙҙы күҙәтәм. Бына ҡунаҡ башланды. Шул саҡ ниндәй тетрәнеү кисереүемде күрһәгеҙ! Баҡтиһәң, уҡытыусыбыҙ ашай ҙа икән. Ул бит ашамаҫҡа тейеш инеме? Бына ул күңел күтәргес ризыҡҡа ла үрелде... Наил Ғәйетбайҙың "Бабич" романын уҡығанда иҫкә төштө бала саҡтағы ошо хәл-ваҡиға. Беҙ ҙә мәшһүр шағирыбыҙҙы һәр ваҡыт Вәлидиҙең артынан ғына эйәреп, уның һүҙҙәрен генә ҡабатлап, халҡыбыҙға азатлыҡ яулауҙан тыш башҡа бер хаҡында ла уйламаған, тик шул хәстәр менән генә йәшәгән шәхес, шағир итеп күҙаллайбыҙ. Эйе, һүҙ юҡ, Шәйехзада үҙенең ҡыҫҡа ғына ғүмерендә мәңгелеккә яңғырарлыҡ ғәмәлдәр ҡылып, халҡыбыҙ өсөн йәнен фиҙа ҡылған. Әммә, иң беренсе нәүбәттә, ул да бит яратырға һәм яратылырға хаҡы-хоҡуғы булған кеше. Автор мәшһүр шағирыбыҙҙың бығаса беҙ күҙ алдына ла килтерә алмаған яҡтарын күрһәтә алған. Минеңсә, романдың төп әһәмиәте лә тап шуға ҡайтып ҡала. Киләсәктә әҙәбиәт ғилеме тарафынан был әҫәр үҙенең тейешле баһаһын алыр тип ышанам. 28.12.2019 == 295-се күҙәтеүем == '''Кеше мөмкинлеге сикһеҙ...''' Ғалимдар кеше үҙенең физик мөмкинлегенең 10, мейе мөмкинлегенең 3-5 процентын ғына файҙалана тиҙәр. Файҙаланмаған аҡыл һәм физик мөмкинлектең иң ҙур өлөшөн үҙебеҙ менән баҡыйлыҡҡа алып китәбеҙ, имеш. Дөрөҫтөр. Яңы йыл алдынан Ингушетияла Льянов Ибраһим тигән 6 йәшлек кенә малайҙың ике тапҡыр донъя чемпионы булыуы хаҡында мәғлүмәт ишеттем... Ул 2 сәғәт тә 25 минут эсендә иҙәндән 4445 ҡалҡына (отжимание) ала. Атаһы Тимур Льянов әйтеүенсә, Ибраһим ағаһы артынан эйәреп ирекле көрәш менән шөғөлләнә. Аҙнаның 3 көнөндә ирекле көрәш менән шөғөлләнә, тағы 3 көндә төрлө күнекмәләр яһай. Ибраһим "Рәсәйҙең рекордтар китабы"на индерелгән. Тағы ла бер йылдан көнөнә 10 мең тапҡыр ҡалҡынасаҡмын, ти малай. Уны Ингушетия Республикаһы башлығы Юныс-Бек Евкуров бүләкләгән. Малайҙың һаулығын медиктар тикшереп тора, ул — һау-сәләмәт. 28.12.2019 == 296-сы күҙәтеүем == '''Аҡсам булһа, атлауҙарым үҙгәрә...''' Яңы йыл алдынан дуҫтарымды көлдөрөп алайым әле. Буранбай дуҫ Исҡужиндың бер һүҙе иҫтә ҡалған:"Саҡ ҡына эсмәһәк, мандып барабыҙ. Аҡса беҙгә үҙе йәбешә..." Өлөкөгөн Әҙһәм дуҫым менән осраштыҡ. Ул: "Кеҫәмә 1 мең һум инеп ятһа, һатта инде атлауҙарым үҙгәрә"— тип һынымды ҡатырҙы. 30.12.2019 == 297-се күҙәтеүем == '''Был ауыл кешеләренең амёбалары йырлай, туфелькалары бейей, молекулалары таҡмаҡ әйтә...''' 10 йыл элек Хәйбулла районының Үрнәк ауылында йәшәүсе Ирек ҡайнаға, Гөлфинә ҡайынъеңгә Күскилдиндар менән туйҙа булып, уларҙың моңло йырына, дәртле бейеүенә хайран ҡалып: "Быларҙың барлыҡ молекулалары бейей, дәртле" – тигәйнем. Был һүҙҙәрем лаҡапҡа әүерелде. 30 декабрҙә Үрнәк ауылы клубында Яңы йыл байрамында ҡатнашып, был "молекулалар"ҙың асылын аңланым. Бар йәһәттән дә башҡаларға үрнәк булырлыҡ үрнәктәр.Ошо бәләкәй генә ауыл халҡы бәләкәй генә клубҡа һыйған. Байрамға килеүселәрҙең үҙ-ара мөнәсәбәтенә, тәртибенә, дәртенә һоҡланып туйманым. 90 йәшлек ҡартынан алып 3 йәшлек сабыйына тиклем һәр ҡайһыһы үҙ урынын белә, ниндәйҙер бер спектаклдә үҙ ролен башҡара һымаҡ тойолдо.Уларҙың йөҙөнән, бер-береһенә яғымлы мөғәмәләһенән ихласлыҡ бөркөлөп тора. Кешеләр араһындағы иң самими мөнәсәбәт тә тап ошондай бәләкәй ауылдарҙа ғына һаҡланып ҡалғандыр инде. Байрам аҙағында лотерея уйыны булды. Уйында отоусылар үҙҙәренә тәғәйен, беҙ ҡалала йәшәүселәр ваҡ-төйәк тип күреп өйрәнгән, бүләктәрҙе лә ҙур мәғәнә менән сығып алыуы ғәжәп итте. Улар шөкөр итә белә. Ысын кешеләр ана шулай булалыр. Тағы ла шуныһы: байрам барғанда бер кешенең ауыҙынан да тормошҡа зарланыу һүҙҙәрен ишетмәнем. Әйткәндәй, Үрнәк – ҡәләмдәшебеҙ, күренекле яҙыусы, хажиә Фәрзәнә Аҡбулатованың тыуған ауылы. 01.01.2020 == 298-се күҙәтеүем == '''Хикмәтле ҡулса''' 31 декабрҙә сәғәт телдәре Иҫке йылдың һуңғы секундтарын тураҡлап, Яңы 2020 йылдың тәүге секундтарын һанай башлағанда, байрам өҫтәле артында ҡәйнәм көтөлмәгән тәҡдим әйтте: --Әйҙә, барыбыҙ ҙа ҡулға-ҡул тотоношоп, йыл буйына ысҡындырмайса, берҙәм, татыу йәшәйек... Шундай матур йола башланғысы бит был. Беренсенән, ҡулға-ҡул тотоношҡас, беребеҙ ҙә рюмкаға үрелә алмай, икенсенән, ҡулға-ҡул тотоношоп, беҙ барлыҡҡа килгән ҡулса эсендә барлыҡҡа килгән йылылыҡ Яңы йылыбыҙ ишараһы, өсөнсөнән, ҡулса эсенә ғәйбәт һүҙҙәре, хөсөт, яуызлыҡ үтеп инә алмаясаҡ, дүртенсенән, барлыҡ ауырлыҡтарҙы беҙ бергәләп еңеп сыға аласаҡбыҙ. Иншаллаһ! 01.01.2020 == 299-сы күҙәтеүем == '''Сәбәп ҡыл!''' Хәйбуллала былтырҙан алып һаман да ойоҫҡотоп ҡар яуа. Шөкөр. Йыл нисек башланһа, шулай дауам итә, тиҙәр. Күптәнге риүәйәт иҫкә төштө. Бер ауылда ямғыр яумағас, борсолған кешеләр аҡһаҡалға килеп зарын әйткән. Аҡһаҡал уларға: --Ҡорбан салығыҙ, Хоҙайға зар ҡылығыҙ. Әгәр ҙә Уның барлығына, минең һүҙҙәремә ышанһағыҙ, ямғыр яуыр,— тигән. Ауыл халҡы аҡһаҡал әйткәнде үтәгән, ике аҙна үткән, тик күктән бер тамсы ла ямғыр төшмәгән. Халыҡ тағы ла аҡһаҡал янына килеп, дәғүәһен белдергәс, ул: --Мин һеҙгә нимә тинем? Әгәр ҙә Уның барлығына, минең һүҙемә ышанһағыҙ, яуыр тинем бит... --Беҙ ышанабыҙ,— тигән килеүселәр. --Бер ҙә генә ышанғанға оҡшаманһығыҙ, ышанһағыҙ ҡулсатыр (зонтик) тотоп килер инегеҙ,— тигән аҡһаҡал. Кешеләр өйҙәренә ҡайтып, ямғыр яумаһа ла, ҡулсатырҙарын тотоп йөрөй башлаған икән, ямғыр рәхәтләндереп яуырға тотонған. ...Әле яуған ҡарға ниндәй мөнәсәбәте бар был риүәйәттең, тиер берәү. Бар шул. Республикабыҙға яңы етәксе килгәс, күп һандағы ҡар таҙартыу техникаһы һатып алынды. Тимәк, сәбәп ҡылынды. 03.01.2020 == 300-сө күҙәтеүем == '''Алданыуҙан "айнығыуым"''' "Алданыуҙар алдан йөрөй икән,<br> Айнығыуҙар килә һуңынан..."<br> тип яҙғайны дуҫым Рәмил Ҡолдәүләт. Нисек кенә сәйер тойолмаһын, тәүге тапҡыр алданыуымды аңлауым өлкәндәрҙең:"Һине Һаҡмарҙан тотоп алдыҡ",— тигәндәренең ялған икәнен белгәс "айнығыуым". Тағы бер "айнығыуым" Яңы йылға бәйле. Тетрәндем ул саҡта, шуға ла иҫемдә ҡалған был ваҡиға. Ҡыш бабай тип сабый күңелем менән мөкиббән китеп ышанғаным мәктәп уҡытыусыһы Мостафа ағай Ҡотосов булып сыҡты. 04.01.2020 == 301-се күҙәтеүем == '''Мунсанан сығыу рәхәтлеге''' Мунса инеп сыҡтым. Яңынан тыуғандаймын. Әгәр ҙә минән:"Ниндәй рәхәтлекте тойор өсөн яңынан доньяға тыуыр инең?"— тип һораһалар, моғайын да, мунсанан сығыу рәхәтлеген әйтер инем. Тағы ла шуныһы: мунсала эҫегә түҙеүе шул тиклем ауыр, ә бына унан сығыуы шул тиклем рәхәт. Беҙҙә был осраҡта "этем рәхәте" тиҙәр, ниңәлер. Тимәк кеше үҙенең бәхетле икәнлеген аңлар өсөн иң тәүҙә ғазапланырға, бәхетһеҙлеккә дусар булырға тейешме һуң? Ғөмүмән, был осраҡ өсөн мунсанан сығыу рәхәтлеге миҫал була аламы? Кем нисек уйлай, дуҫтарым? Әйҙәгеҙ, был һорауға бергәләп яуап эҙләйек? 06.01.2020 == 302-се күҙәтеүем == '''Халҡыбыҙҙы һаҡлап тора йөрәгеңдәге хоҙай!''' Зөлфиә дуҫымдың 50 йәше тулған саҡта өндәшмәй ҡалһам, яҙыҡ булыр тием. "Дуҫым" тигәс, аптыраусылар ҙа булыр, аптырамағыҙ, беҙ уның менән ана шулай бер-беребеҙҙе дуҫ тип атап йөрөтәбеҙ. Ир-ат менән ҡатын-ҡыҙ араһында дуҫлыҡ булмай, тиҙәр, әммә беҙ был ҡағиҙәгә буйһонмайбыҙ. Серен әйтәйемме? Сере шунда: Зөлфиә шул тиклем һөйкөмлө, шул тиклем ихлас, шул тиклем эскерһеҙ йән эйәһе — уның менән дуҫ булмау мөмкин түгел. Дуҫлығыбыҙ уның булмышынан, асылынан килә! Яңы йыл байрамдары алдынан уның тыуған яғында уҙған юбилей сараларында ҡатнашыу бәхете тейҙе миңә. Эх, белһәгеҙ ине дыуандарҙың, салауаттарҙың, мәсетлеләрҙең, ҡыйғыларҙың, балаҡатайҙарҙың Зөлфиәне нисек яратыуҙарын, нисек тәбрикләүҙәрен! Ғөмүмән, дуҫымды тыуған төйәгендә генә түгел, барлыҡ төбәктәрҙә лә яраталар, хөрмәт итәләр! Ҡайҙан килә икән уға ошондай мөхәббәтле мөнәсәбәт? Әлеге лә баяғы уның булмышынан, асылынан. Уның Хоҙай Тәғәләгә мөнәсәбәтенән, ҡылған доғаларынан! Зөлфиәнең Үҙенә ҡарата булған һөйөүен Хоҙай башҡаларҙың ихтирамы, рәхмәте итеп ошо рәүешле ҡайтара! Собханаллаһ! Дуҫыма шиғыр ҙа бағышланым: ИХЛАСЛЫҠ<br> Зөлфиә Ханнановаға<br><br> ''Хоҙай, ахыры, һине шулай''<br> ''Һоҡланһындар өсөн яратҡан.''<br> Я''ратҡан да, ситтән ҡарап тороп''<br> ''Һоҡланғандыр үҙе аҙаҡтан.''<br> ''Рафаэль Сафин''<br><br> Кейенгәнең – миһырбанлыҡ,<br> Төрөнгәнең – инсафлыҡ.<br> Ҡарашыңда – шәреҡ нуры,<br> Йөрәгеңдә – ихласлыҡ.<br><br> Һоҡланырға һиңә ҡурҡам,<br> Һоғом тейеп ҡуймаһын.<br> Беләм хозур икәнлеген <br> Һин йәшәгән донъяның. <br><br> Маҡтарға ла һине ҡурҡам,<br> Тейеп ҡуймаһын һоғом.<br> Шундай күркәм бер сифатың <br> Миңә лә ҡалды йоғоп.<br><br> Ояла белмәгәндәр өсөн <br> Һинең кеүек оялам.<br> Башҡа өсөн ҡыҙарғанда<br> Һинең кеүек тын алам.<br><br> ...Шиғриәттең күгендәге<br> Һин балҡыған йондоҙҙай.<br> Халҡыбыҙҙы һаҡлап тора<br> Йөрәгеңдәге Хоҙай!<br> 10.01.2020 == 303-сө күҙәтеүем == '''Рәхмәт һеҙгә!''' Бөгөн Бөтә донъя Рәхмәт әйтеү көнө. Шул уңайҙан Әбйәлил районының Буранғол ауылында йәшәүсе бер ғаиләгә күптән әйтә алмаған рәхмәт һүҙҙәремде еткерергә булдым. Ике йыл элек Яңы йыл байрамы алдынан ғаиләм менән тыуған яғыбыҙға ҡайтып барғанда Буранғолға етер алдынан машинабыҙҙың камераһы тишелде. Запасканы ҡуйып алып бер саҡрым да үтеп өлгөрмәнек, йәнә бер тәгәрмәс бушаны. Нишләргә? Эңер төшөп килә. Йүгерҙем Буранғолға. Урамда һөйләшеп торған ирҙәргә мөрәжәғәт иттем. Улар минең марка машинаһы булған өйҙө өйрәтеп ебәрҙе. Йорт хужабикәһе, хаҡлы ялдағы уҡытыусы Зөлфирә Нәбиуллина, бер һүҙҙән хәлемде аңлап, гараждан улы Шайморат менеп йөрөгән ҡорос аттың запас тәгәрмәсен тоттороп, кейәүен саҡырып алып, машина менән оҙатып ҡалды. Кейәүе лә ярҙамсыл кеше булып сыҡты, тәгәрмәс ҡуйышты. Кире баш ҡалаға юлланғанда тәгәрмәсте алып килдем. Рәхмәт тә әйтә алманым үҙҙәренә. Бына бит яйы сыҡты: Бөтә донья Рәхмәт әйтеү көнөндә "Ағиҙел" журналының меңәрләгән уҡыусылары шаһитлығында ошо изге йәнле, ярҙамсыл кешеләргә оло Рәхмәтемде еткерәм! Хоҙай һеҙҙе мәрхәмәтенән айырмаһын, сауаптарын насип итһен, хөрмәтле милләттәштәрем! 11.01.2020 == 305-се күҙәтеүем == '''Әлексәнкә''' Бөгөн "Өс егет" ғәҙәти булмағанса кейенеүселәр хаҡында әңгәмә ҡорҙо. Студент саҡта диплом алған бер егеттең трусиксан ғына көйө, яланғас тәненә галстук тағып, өҫтөнә тун, аяғына быйма, кәпәс кейеп, дипломын бау менән тағып, коридор буйлап һөйрәп алып йөрөүе иҫкә төштө. Үҙе: "Мин һинең арттан 5 йыл йөрөнөм, хәҙер һин минең арттан эйәр",— тип ҡабатлай. Быныһы һүҙ ыңғайында ғына. Беҙҙең ауылда, мәҫәлән, ҡалаға барып ҡайтып, ҡаласа фырт кейенеп йөрөүселәрҙе "Әлексәнкә" тиҙәр. Тарихын белмәй инем. Баймаҡ районының Сыңғыҙ ауылы ир-уҙаманы Фәйзрахман ағай Усмановтан шылтыратып һораштым. Тарихы түбәндәгесә: Һуғыштан һуңғы йылдарҙа беҙҙең төбәктә Александра тигән бер мәрйә ауылдан-ауылға йөрөп кейем-һалым, башҡа ваҡ-төйәк һатып йөрөгән. Баймаҡ, Сибай яғынан килгәндер инде. Мәрйә үҙе бик фырт кейенеп йөрөгәндер инде. Исемен әйтергә теле әйләнмәгән ололар уны "Әлексәнкә" тип йөрөткән. Аҙаҡтан фырт кейенеп йөрөүселәргә ҡарата ҡулланыла башлаған был һүҙ. Фәйзрахман ағай һөйләүенсә, Александраның тормошона бәйле лаҡап та билдәле булды. Бер мәл Александраны ире улын эйәртеп ташлап сығып киткән. Ҡатын ауыл халҡына ошо хәлде: "Лукьян провались, Андрея жалко..." — тип зарланған, имеш. Был һүҙ лаҡапҡа әүерелеп, кешеләр урынлы-урынһыҙға, ғәҙәттән тыш хәл килеп тыуһа, шуны ҡабатлаған. 15.01.2020 == 306-сы күҙәтеүем == '''Байыҡ''' Һөйөнсө, дуҫтарым! Шиғыр яҙҙым. Мин уны "Байыҡ" телевизион конкурсы етәксеһе, яҡташым Рита Өмөтбаеваға бағышлайым. Был проект уның фиҙаҡәрлеге һөҙөмтәһендә йәшәүен дауам итә: {{столбцы}} {{столбец}} БАЙЫҠ ''Рита Өмөтбаеваға'' Ат тояғы тауыштары килә<br> Бөгөнгөгә, сал тарихтан алып.<br> Йөрәктәргә күскән шул дөпөлдәү<br> Башҡорт бейеүе ул ярһыу “Байыҡ”!<br><br> Урал батыр дәүеренән ҡояш<br> Миллиард тапҡыр ҡалҡҡан, миллиард байып.<br> Уралтау ҙа тигән таш сәхнәлә <br> Башҡорт азаматы баҫа “Байыҡ”!<br><br> {{столбец}} Сит-ят көйҙәр инде ымһындырмаҫ,<br> Йөрәккәйе ҡупҡалйыһа халыҡ... <br> Егерме бер тупһаһында бөгөн <br> Һыңҡылдата баҫып бейей “Байыҡ”!<br> <br> Тик ҡаһарман, батыр халыҡ ҡына <br> Ошондай ҙа талпыныуға лайыҡ.<br> Милли асылыңа, булмышыңа<br> Елтерәтеп ҡайтарыр ул “Байыҡ”!<br><br> Кемдер ә йтер, һаман бейейһегеҙ,<br> Бейеү менән, тиеп, булмай байып...<br> Ахмаҡ ҡына рухты шулай үлсәр,<br> Халҡым хазинаһы – мәшһүр “Байыҡ”!<br><br> {{столбец}} Ағиҙелгә йүгергәндәй Нөгөш, <br> Һаҡмарына ашҡынғандай Яйыҡ. <br> Нәзәкәтлек, туй-тантана итә, <br> Ҡыҙҙарыбыҙ бейеп китһә “Байыҡ”! <br><br> Эй, арыҫлан батыр, һары балды <br> Һалһалар ҙа, йотма, бул һин айыҡ.<br> Ғәмһеҙлектең нәҫ-саңдарын ҡағып,<br> Ер һелкетеп, әйҙә, бейе “Байыҡ”! <br><br> Ҡурайыбыҙ, моңдарыбыҙ барҙа, <br> Беҙ боронғо һәм мәңгелек халыҡ.<br> Халҡым күкрәгендә дөп-дөп типкән <br> Йөрәк кеүек мәшһүр бейеү “Байыҡ”!<br> {{столбцы/конец}} == 307-се күҙәтеүем == '''Ханымға ишек астым да...''' Бөгөн бер бинанан сығып килгәндә ҡыҙыҡ та, ҡыҙыҡ та булмаған бер хәл-күренешкә дәл булдым. Тупһала мөләйем ханым күренде. Ул бинаға инеп килә. Ошондай осраҡ өсөн хас булғанса ишекте астым да, ханымды эскә үткәреп ебәрергә иттем. Әммә... Йылмайып килгән ханым ҡапыл туҡталды, миңә ғәжәпләнеү ҡатыш сәйерһенеү менән шундай итеп ҡараны, ҡолап китә яҙҙым. Рәхмәт тә әйтмәне, һис юғы йылмайманы ла! Үҙемсә шундай һығымталар яһаным был хәлдән: * ханым әллә мине бәйләнергә һылтау эҙләп, ишек асамы икән, тип уйланымы; * сибәр ине, шуға бәлки мине тиң күрмәгәндер; * заманалар боларған бер мәлдә һаҡланып ҡалған һуңғы хыялый тинеме; * юрый шаярта тинеме? * кем белә, бәлки уға үҙ ғүмерендә бер ваҡытта ла ишек асып индереүсе булмағандыр. Һ.б. Һеҙ нисек уйлайһығыҙ, дуҫтарым! 17.01.2020 == 308-се күҙәтеүем == '''Сәсән тыуҙы бөгөн''' Хәт-тәр заманда йәшәйбеҙ. Элек кешеләр менән юлдарҙа, мәжлестәрҙә, ниндәйҙер эш башҡарғанда, хатта һуғышып та (һуңынан дуҫлашып) таныша инек. Хәҙер иһә бөтөнләй йөҙөн күрмәгән, тауышын ишетмәгән кеше менән дә танышып, хатта ки дуҫлашып була икән. "Киске Өфө" гәзитендә эшләгәндә Баймаҡ яғынан "Икен Этҡолов" тигән бер бәндә (Аллаһтың ҡоло була) Йылайыр районы менән Баймаҡ районы сигендә район атамаһы башҡортса яҙылмауы хаҡында мәҡәлә ебәрҙе. Артабан да ул шуға оҡшаған башҡа хәбәрҙәр яуҙырырға тотондо. Исемен белә алманыҡ уның. Бер мәл гәзиттә смс конкурс иғлан иттек. 2-се конкурс башланғас, йәнә лә "Айытҡужа" тигән бер бәндә уҡығанда йығылып китерлек шиғырҙар, төртмә таҡмаҡтар ебәрергә тотондо. Үҙен еңеүсе итеп, бүләк бирергә ҡарар иттек. Бүләкте тапшырыр өсөн паспорт күрһәткестәре кәрәк булып, үҙенә шылтыраттыҡ. Кем булып сыҡты тиһегеҙме? Баймаҡ районы Икенсе Этҡол ауылынан Әкрәм Ҡәйепҡолов тигән ир-уҙаманы! Әйткәндәй, Яңы йыл алдынан уның Башҡортостан "Китап" нәшриәтендә шиғыр китабы донья күрҙе. "Ағиҙел" журналының яҡын дуҫы Әкрәм ағай. Журналды үҙ төбәгендә яҙҙырыусы һәм таратыусы. Уның бөгөн юбилейы. Дуҫыбыҙҙы оло байрамы менән ҡотлайбыҙ, һәр ваҡыт та һап-һау, шаян, йәш булып ҡалыуын теләйбеҙ! {{столбцы}} {{столбец}} Кесерткәндәй саға әйткән һүҙең,<br> Тыңлағанға уны бирһен түҙем,<br> Егеттәргә биргеһеҙһең үҙең, <br> Уралтауға баҡҡан ике күҙең,<br>{{столбец}} 17-лә кеүек һаман үҙең,-- <br> 70-кә лә еттең, ыста, нежүл?<br> Хатта христиандар һыуҙа йөҙөп,<br> Ҡыуаналар:"Сәсән тыуҙы бөгөн!"<br> 19.01.2020 {{столбцы/конец}} == 309-сы күҙәтеүем == '''Безнең... башҡортларымыз...''' "...Безнең урман тарафлы халайыҡларымыз — башҡортларымыз вә ғәйрәтләремез ғәйәт дә пәһлеүәнләрдер. Вә һәм уҡ атарға мәргәнләрдер... Ботаҡҡа ҡунған тейенне, сусарны атҡанда ботағы берлә өзеп төшөрәдер. Вә һәм саңғы берлә йөрөргә шул ҡәдәр осталар, урман эчендә ҡачҡан кейек ҡотолмайдыр. Алдына арҡылы ятҡан ат бейеклеге агачларны аша сикереп чыгалар. Юлдан елеүче аҡ ҡардан елгән саңғылы кешеләремезгә етмәйдер. Вә һәм йөрәклелек дә шул ҡәдәр..." Был юлдарҙы кем яҙған тиһегеҙме? Шлиссельбург төрмәһендә ултырыусы Батырша батшаға яҙған хатында төньяҡ-көнбайыш башҡорттарын ошо рәүешле тасуирлай. Шундайын ғәйрәтле вә йөрәкле бәһлеүән башҡорттарҙың хәҙерге көндә йәшәүсе вариҫтары үҙҙәрен нисек итеп тоя икән? 21.01.2020 == 310-сы күҙәтеүем == '''Кемдәр йыртҡыс: бүреләрме?''' Һуңғы көндәрҙә "Бәйләнештә" селтәрендә, ватсапта бүреләргә һунар итеүгә бәйле ытырғандырғыс, йән өшөткөс видеояҙмалар, фотоһүрәттәр пәйҙә булды. "Йыртҡыстар кемдәр һуң: бүреләрме, әллә һунарсылармы?" тигән һорау тыуҙы күңелдә? Хоҙай бүреләрҙе аҙау тешле, ит менән туҡланыусы йәнлек итеп яралтҡан икән, уларҙың йәшәү рәүеше йыртҡыслыҡ тип баһаланырға тейешме? Бүреләр бесән менән туҡланыусы зат булһа, беҙ уларҙы ит ашағаны өсөн йыртҡыс тип атай алыр инек. Ярай, бүреләргә һунар ҙа кәрәк икән, уларҙың үрсеүен контролдә тотоу ҙа кәрәк икән,ти. Ә ниңә һуң уларҙы, йәне сыҡмаған көйөнә бахыр хәленә төшөрөп, бүрелегенән көлөп, мыҫҡыл итергә һуң? Инә бүренең рәнйеше төшә тигәнде ишеткәнем бар. Тәбиғәттә, йәмғиәттә, тәғлимәттә "бумеранг ҡануны" тигән күренеш бар. Йәғни кемделер рәнйетеүсе үҙе лә уның хәленә ҡала... == 311-се күҙәтеүем == '''Үлем ҡурҡынысмы? Инспектормы?''' Бер күренешкә аптырайым. Руль артында китеп барғанда ҡаршы килгән машина сигнал биреүе була, хәүефһеҙлек ҡайышын эләктерә һалабыҙ... Йәғни, юл хәрәкәте хәүефһеҙлеге инспекторынан ҡурҡыуыбыҙ ҡайышты эләктертә. Хоҙай һаҡлаһын, аварияға эләгеп һәләк булыу ҡурҡынысы түгел. Ни өсөн икән? 07.02.2020 == 313-сө күҙәтеүем == '''Яҡшы кеше насармы?''' "Үҙеңдән башҡаны әүлиә тип бел", тип өйрәтә халыҡ аҡылы. Ҡыҙыҡ. Тимәк, яҡшы кешеләр менән бер рәттән, насарҙары ла әүлиә булып сыға түгелме? Әйтерең бармы? Ошо хаҡта уйланып йөрөй торғас, шундай уйҙарға ла килдем: идеаль кеше булмағанлыҡтан, бөтәһенең дә плюстары һәм минустары була. Әгәр ҙә ҡапма-ҡаршы ошо ике заряд булмаһа, эйе нимә, энергия булмай һәм лампалар янмай. Тимәк, тик яҡшы йә тик насар кешенең эргәһендә ҡараңғы буламы? Тимәк яҡшы кеше лә насармы? Ҡыҙғаныс!.. Ошо хаҡта уйлана торғас, яҙылды ла инде ошо шиғырым: {{столбцы}} {{столбец}} ПОЛЮСТАРЫМ Йәшәнем дә, йәшәмәнем кеүек<br> Йөҙ һыуымды түгеп, көн өсөн.<br> Ғәфү итерһегеҙ, дуҫҡайҙарым,<br> Плюстарҙан артһа минусым.<br><br> Төрлө саҡтар булды, ҡайһы берҙә<br> Минустарҙың еңде бизмәне.<br> Биҙгәк тотор саҡтар булды, әммә<br> Йәшәүемдән һис тә биҙмәнем.<br><br> {{столбец}} Уҡытыусыларым теләгәнсә<br> Көндәлегем тулһа плюстар, –<br> Энергия булмаҫ, ток та булмаҫ,<br> Бериш икән әгәр полюстар.<br><br> Һеҙ йәшәгән ошо донъяларҙы<br> Гел яҡтыртыр өсөн киремен.<br> Энергиям булғас, ток та булғас,<br> Был донъя бармын, теремен.<br> 10.02.2020 {{столбцы/конец}} == 314-се күҙәтеүем == '''Киҙеүҙән битлек һаҡлаймы?''' Киҙеү хаҡында Интернетҡа ҡуйылған мәғлүмәт самаһыҙ күп. Уларҙың ҡайһылары бер-береһенә ҡаршы килеп тә, бер-береһен инҡар итеп тә ҡуя. Асып уҡый, өйрәнә торғас, шундай һығымтаға ла килеп ҡуйҙым: эйе, медицина битлеге кешене киҙеүҙән һаҡламай, киреһенсә, ул киҙеү йоҡтороуға ла булышлыҡ итә икән. Ни өсөн тигәндә. Киҙеү вирустары йылыны ла, һыуыҡты ла яратмай. Тимәк өйҙә лә ултырмай, тышта ла йөрөмәй. Улар йорттарға, биналарға тыштан ингән урындарҙа: соландарҙа, фойеларҙа, йәғни тыш менән өйҙөң, бинаның буфер зонаһында, һыуыҡ менән йылы осрашҡан урында мыжғып тора, имеш. Беҙ кейеп йөрөгән битлек тә шундай зонала: тыныбыҙ менән сепрәктең эске йөҙлөгө тап уларҙың яратҡан урыны. Тимәк, беҙ битлек кейеп йөрөп, вирустарҙы үҙебеҙгә йыйып йөрөйбөҙ икән дә. Кем белә, бәлки киҙеүҙән һаҡланыу өсөн түгел, уны башҡаларға йоҡтормаҫ өсөн кейергә кәрәктер битлекте. Кем нисек уйлай? Алло, табиптар! 13.02.2020 == 315-се күҙәтеүем == '''Шәжәрәһен белгән — оҙаҡ йәшәгән...''' 6 февралдә Баймаҡта үткән әҙәби осрашыуҙа Сәлимә һеңлем ошо күҙәтеүҙе яҙырлыҡ ҡыҙыҡлы бер һүҙ әйтеп ҡуйҙы: "Әхмәр ағай ауылға ҡайтҡан һайын беҙҙе яңы табылған бер туғаныбыҙ менән таныштыра..." Шундайыраҡ ғәҙәтем бар шул. Минән дә күберәк Баймаҡ районының Йылым ауылында йәшәүсе Ғәли ағайым Фәхритдинов туғандарыбыҙҙы юллап, шәжәрәләр төҙөй. Рәхмәт уға! Нимә генә тимә, туғанлыҡ менән көслө халҡыбыҙ. Башҡорт ғалимы М. Өмөтбаев юҡҡа ғына шәжәрәңде белеүҙе аҫаба башҡорттоң төп йәшәү шарты тип һанамаған. Мин үҙем, мәҫәлән, тамырҙарымды күберәк белгән һайын комлекстарымдан ҡотола, һауыға барам. Эйе, һаулығым... нығына, алдағы көндәремә ҡарата өмөт-ышанысым арта. Шәжәрәңде белеүҙең билдәле дөйөм әһәмиәтенән тыш үҙемсә ошондай ҙа һығымталар яһаным:<br> — Бығаса билдәле булмаған туғанлыҡ ебеңде табыу һине ошо тупраҡҡа, ошо халыҡҡа бәйләүсе тағы бер тамырҙы табыуға тиң. Тамырҙар күберәк, тәрәнерәк булған һайын ағас та ерҙә нығыраҡ , оҙағыраҡ ултыра. Ныҡлыҡ, оҙайлыҡ — һаулыҡ билгеһе;<br> — "Беҙ күп һанлыбыҙ, күмәкбеҙ"тигән психологик фактор. Хатта ки кешене закон яҡламаған хәлдә лә туғандары яҡлай. Ундай кеше хатта ки эшһеҙ, йортһоҙ тороп ҡалған саҡта ла, урамда һәм ас ҡалмаясаҡ.Ҡыҫҡаһы, туғандарының күплеген белгән кешелә кәмһенеү комплексы (комплекс неполноценности) булмайҙыр, ундай кеше рухи яҡтан да, физик йәһәттән дә һау булалыр, тием. 15.02.2020 == 316-сы күҙәтеүем == '''Һөйләшеп һүҙҙәр, көйләшеп көйҙәр бөтмәне...''' Студент саҡта бер ятаҡ бүлмәһенә барып ингәндә хайран ҡалырлыҡ күренештең шаһиты булдым. Бүлмәлә байтаҡ ҡына кеше күренә. Улар миңә иғтибар ҙа итмәне, сөнки диҡҡәттәре бөтөнләй башҡа кешелә. Ихластан да ихласыраҡ, таныш булмаған егет бүлмәләгеләрҙе ауыҙына ҡаратып, әңгәмә ҡороп ебәргән. Ҡараштарынан нур бөркөлөп тора, тауышы туғаныңдыҡы кеүек яҡын, йылы, йомшаҡ, яғымлы. Тыңлаусыларға мин дә ҡушылдым... Башҡорт халыҡ йырҙарының, боронғо ҡомартҡыларыбыҙҙың әһәмиәте, ҡабатланғыһыҙ моң йөкмәткеһе, текстарындағы фәлсәфә, кинәйә, төрлө йырҙарҙың варианттары хаҡында икән уның әңгәмәһе. Хәйбулла районының Әбеш ауылы ир-уҙаманы Камил Илембәтов менән шул рәүешле таныштым. Шул саҡтан алып уның менән өс тиҫтәләп йыл танышбыҙ, дуҫбыҙ. Үтә лә кеселекле, кешелекле шундайын хайран кеше менән дуҫ булмайса мөмкин дә түгелдер. Хоҙай уны юлыма тиккә сығармаған! Ҡурайсы, йыраусы, педагог, ауыл хужалығы белгесе, һоҡланғыс атай, ғаилә башлығы Камил дуҫым. Һуңғы йылдарҙа дингә килде, тыуған ауылында мәсет төҙөүҙә ҡатнашты. Хәҙерге ваҡытта Сорғот ҡалаһы мәсетендә имам-хатиб булып тора. Маҡсаты: ситтә йөрөгән яҡташтарыбыҙға үҙ телебеҙҙә вәғәздәр һөйләү, дин юлына күндереү. Кисә көтмәгәндә-уйламағанда редакциябыҙ ишеген асып килеп инде ул. Мине лә юбилейым айҡанлы ҡотланы, бүләктәр бирҙе. Һәр ваҡыттағыса, һөйләшеп һүҙҙәр, көйләшеп көйҙәр бөтмәне. Ҡайҙа ғына йөрөһәң дә, имен-аман йөрө, Камил дуҫым, Хызыр Илъяс юлдаш булһын үҙеңә! Һоҡланғыс көйҙәребеҙҙе йырлашып, хәл белешеп, бер шағир әйтмешләй, һүнеп барған күңелдәргә йән йылылығыбыҙҙы өләшеп, йәшәйек әле фани донъяларҙа! 18.02.2020 == 320-се күҙәтеүем == '''Карантин һабағы''' Бөгөн "Теге өсәү" мәктәптәрҙә тәртип мәсьәләһенә бәйле әңгәмә ҡорҙо. Һорау шулайыраҡ ҡуйылды: "Әгәр ҙә уҡыусы бала уҡытыусыһын ҡыйырһытһа, ҡул күтәрһә (һуңғы ваҡытта бындай хәлдәр йыш ҡабатлана икән!), уларҙың ата-әсәһенән штраф түләтеү дөрөҫмө?" Баҡтиһәң, был хәлде закон көсөнә индерергә теләүселәр ҙә бар икән. Ғөмүмән, балалар ни өсөн тәртипһеҙ һуң? Был йәһәттән ата-әсәләр шундай талап ҡуя: уҡытыусы әгәр ҙә уларҙың балаһын уҡытҡан өсөн эш хаҡы ала икән, тәрбиә эшен дә улар алып барырға бурыслы. Ә уҡытыусылар әгәр ҙә балаға ғаиләлә тәрбиә нигеҙе һалынмаһа, мәктәп кенә көсһөҙ бында, тип иҫәпләй. Һуңғы йылдарҙа ата-әсәләр үҙ балаларын ҡурсалап уҡытыусыға ябырылыуы бер кемгә лә сер түгел. Ысынлап та, кемдәр хаҡлы һуң бында? Был урында ике яҡтың да хаҡ йә хаҡһыҙ икәнлеген раҫлап бихисап дәлилдәр килтерергә мөмкин булыр ине. Мин иһә бер генә дәлил килтереп, мәсьәләне хәл итеү юҫығын һәр кемдең үҙ ихтыярына ҡуям. Киҙеү, коронавирус таралыу ҡурҡынысы барлыҡҡа килеү сәбәпле мәктәптәрҙә оҙайлы карантин иғлан ителде. Күп кенә ата-әсәләр ошо ваҡыт арауығында балаларының өйҙәрендә булыуын, уларҙы контролдә тотоуҙоң ни тиклем яуаплы һәм ауыр ғәмәл икәнен аңлап, мәктәптәрҙә тиҙерәк уҡыуҙар башланыуын түҙемһеҙлек менән көтөүе хаҡында белдереп, уҡытыусыларына шылтырата башланы. Хоҙай бер нәмәне лә былай ғына бойормай тиҙәр бит. Кем белә, бәлки Ул уҡытыусы һөнәренең ни тиклем ауыр һәм яуаплы икәнен ата-әсәләргә аңлатырға теләйҙер. 27.02.2020 == 322-се күҙәтеүем == '''Ҡорбанлыҡ психологияһы''' "Домашний" телеканалы аша ял көндәрендә "Гүзәл быуат" телесериалы күрһәтелә башланы. Ул тәүге тапҡыр 2011-2014 йылдарҙа эфирға сыҡты. Телесериал барлығы 139 сериянан тора. Донъяның күп миллион тамашасыһының һөйөүен яулаған фильмдың уңыш сере нимәлә һуң? Бында күп кенә дәлилдәр килтерергә мөмкин булыр ине. Әйтергә кәрәк, фильмды төшөрөүселәр сериянан серияға тамашасының иғтибарын көсөргәнештә тотоуға өлгәшкән. Мине, мәҫәлән, телесериал геройҙарының береһенең дә ысын мәғәнәһендә бәхетле була алмауҙары ныҡ аптыратты. Ни өсөн шулай һуң? Был һорауға яуап бирер өсөн Ғосман империяһы тарихына күҙ һалыу кәрәктер. Уғыҙ нәҫеленең төркмән ҡайилары нигеҙ һала был дәүләткә. Дәүләтте ҡороу ғына түгел, уны һаҡлау ҙа ҡорбандар талап итә. Телесериал "Гүзәл быуат" тип аталһа ла, уның йөкмәткеһе тап шундай ҡорбанлыҡ хаҡында. Ундағы һәр бер персонаж солтанатта тәртип һаҡланһын өсөн үҙенең ниндәйҙер хоҡуғы, ихтыяжы, һуңғы сиратта бәхете менән ҡорбан итә. Ә бит төрөктәр был дәүләтте үҙ ҡәүемен һаҡлау һәм үҫтереү өсөн төҙөй. Был күҙлектән ҡарағанда ҡорбандар аҡланған да һымаҡ. Беҙ ҙә дәүләтебеҙ именлеге хаҡына күп кенә хоҡуҡтарыбыҙҙы, ихтыяждарыбыҙҙы ҡорбан итеп йәшәйбеҙ бит. 02.03.2020 == 323-сө күҙәтеүем == '''Улдарҙы һаҡлау ысулы''' Атайым 2010 йылдың 11 ноябрендә ысын донъяға күсте. Вафатына ике аҙна самаһы ваҡыт ҡалғанда миңә ризалығын биреп, ғүмерлек бер серен асты. — Былайтып ятҡас, әжәлдән ҡотолоп булмаҫтыр. Һикһәнемде тултырып үләм, улым. Мин бығаса 1932 йылғы булып йөрөнөм, ысынында 1930 йылғымын. Герман һуғышына алынып, бик күп улдарын юғалтҡан әсәләр, уларҙы һаҡлар өсөн һәр ваҡыт йәшен кәм яҙҙырған. Мине лә ҡарсәйең ике йылға һуңыраҡ теркәткән. Ҡәбер ташыма ысын тыуған йылымды яҙырһығыҙ... 16.03.2020 == 324-се күҙәтеүем == '''Альберттарҙы бөтөрә алмайбыҙ''' Был хәл булғанмылыр-юҡмылыр, беҙҙең яҡта бер ир һуғышҡа алынғас, ҡатынынан шундай хат килгән: "Ҡотлайым, һин тағы атай булдың. Улыбыҙ тыуҙы, уға Альберт тип исем ҡуштыҡ. Гитлерҙы өңөндә дөмөктөрөп, тиҙерәк еңеү менән әйләнеп ҡайтыуыңды көтәбеҙ..." Күпмелер ваҡыт үткәс ҡатыны фронттағы иренән асыулы хат алған: "...Ҡаҡшатҡанһың икән, беҙ бында бер альберттарҙы бөтөрә алмай йөрөйбөҙ..." Был ваҡиғаның аҙағы нисек бөткәндер, тарих быны белмәй. Кем белә, бәлки германдарҙың данлыҡлы Альберт исеме беҙгә тап һуғыш арҡаһында килгәндер. 17.03.2020 == 325-се күҙәтеүем == '''Башҡортлоҡ - ул милләт кенә түгел...''' Тыуған ауылым Буранбайҙа тик боронғо халыҡ йырҙарын башҡарыу ғына йырлай белеүгә иҫәпләнә. Заман йырҙарын башҡарыусылырҙы "таҡмаҡсылар" тип атайҙар. Бәлки был һүҙҙәр ҡатыраҡ та әйтеләлер. Әммә Башҡортостандың халыҡ шағиры Назар Нәжми беҙҙекеләрҙән дә уҫалыраҡ итеп әйткән бит. {{столбцы}} {{столбец}} Башҡортлоҡ – ул милләт кенә түгел,<br> Ҡурай кеүек ябай, ҡатмарлы.<br> Ерҙә әле рух бар – халыҡ рухы,<br> Ҡабул итмәй ул рух юҡ-барҙы.<br><br> Халыҡ рухы — халыҡ ҡанынан ул,<br> Ул бөйөк hәм изге төшөнсә.<br> {{столбец}} Ул мөҡәддәс! Борғоларға уны <br> Тейеш түгел hәр кем үҙенсә. <br><br> Халыҡ рухы hәр кем йөрәгендә<br> Ул дөйөм дә hәм ул үҙ аллы. <br> Әгәр ҙә hин ысын башҡорт икән,<br> Йырлап күрhәт миңә "Урал"ды... 18.03.2020 {{столбцы/конец}} == 326-сы күҙәтеүем == '''Ерҙә ожмах булмаһа ла. Ете миллиард кеше яҡшы йәшәй алырлыҡ...''' Халҡыбыҙҙың данлыҡлы улы, ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, иҡтисад фәндәре докторы, профессор Хәлил Әбүбәкер улы Барлыбаевты һуңғы юлға оҙатыуға арналған матәм митингыһына килеүселәрҙең күҙҙәренә эленгән йәш тамсылары яҙғы ташҡындарға ҡушылды. Әммә яҙғы даръялар ғына юя алырмы йөрәктәргә уйылған юғалтыу хисен? Былтыр "Ағиҙел" журналының 2-се һанында "Донъяның режиссеры булһам" тигән рубрика аҫтындағы әңгәмәлә ул "Әгәр ҙә донъяның режииссеры булһағыҙ, уны тарихтың ҡайһы еренән башлап нисегерәк итеп ҡорор инегеҙ?" тигән һорауға түбәндәгесә яуап биргәйне: "...Иң элек ер шарындағы һәр дәүләт етәксеһен йыйып, уларҙы Рим папаһын һайлаған епископтар һымаҡ итеп бер урынға бикләп, бар донъяла бөтә ҡоралды, армияларҙы, ҡорал етештереү йыһаздарын юҡ итеп, уларға сарыфлана торған аҡсаны донъялағы бар илдә эш урындары булдырыуға, социаль-мәҙәни һәм экология мәсьәләләрен юлға һалыуға йүнәлтелгән ҡәтғи үтәлә торған договор төҙөргә мәжбүр итеп, уны төҙөмәйенсә уларҙы бикләнгән урындан сығармаҫ инем. Шулай уҡ именлек һаҡлау өсөн етерлек кимәлдә полиция хеҙмәткәрҙәрен ҡалдырып, ҡалғандарын отставкаға ебәрер инем. Шунан һуң бөтә ғалимдарҙы йыйып, нисек итеп бөгөн донъяла хакимлыҡ иткән аҡсаны бөтөрөп, урынына һәр кешенең йәмғиәткә килтергән файҙаһын һәм уның йәмғиәт фондынан ала торған матди өлөшөн һанай торған икенсе яңы система булдырыу ысулдарын табырға тәҡдим итер инем. Ул ысул табылғас, бөтә донъялағы кәрәкмәгән аҡса эшләү йыһаздарын, банктарҙы, финанс министрлығын һәм органдарын, бухгалтерияларҙы, магазиндарҙы, кассаларҙы, төрлө билеттәр һатыуҙы, квитанциялар таратыуҙы һәм башҡа файҙаһыҙ урындарҙы һәм шөғөлдәрҙе юҡ итер инем. Бындай осраҡта бөгөнгө артыҡ байлыҡта йөҙгән паразит байҙар үҙенән-үҙе юҡҡа сығыр ине. Шул эштәр тормошҡа ашырылһа, Ерҙә ожмах булмаһа ла, һәр бер ете миллиардтан артыҡ кеше үҙе ҡәнәғәт булырлыҡ йөкмәткеле көн күрер ине. Ана шул файҙаһыҙ эштәргә сарыф ителгән аҡса бөгөн дөйөм донъя йәмғиәте мәнфәғәттәрен ҡәнәғәтләндереүгә йүнәлтелһә, хәҙер ер шарында көн һайын тәрән аслыҡ кисергән, эсер һыуһыҙ зарыҡҡан йөҙ миллиондан ашыу һәм дөм-ҡара фәҡирлектә, төрлө ауырыуҙарҙан интегеп, наҙанлыҡта көн күргән бер миллиардҡа яҡын кеше бөгөнгө заман цивилизацияһына ҡушылып йәшәр ине. Тағы ла, күрһәтелгән кәрәкмәгән, файҙаһыҙ һәм зыянлы эштәр һәм расходтар урынына, донъя халҡын, бөтә илдәрҙе берләштереп, бергәләп космосты үҙләштереү, ер шарының әле өйрәнеп һәм эшкәртеп бөтмәгән урындарын табып файҙаланыуға тотоноу, глобаль климат йылыныуына ҡаршы тороу һәм башҡа шундай дөйөм кешелек мәнфәғәттәрен тормошҡа ашырыу зарур..." 20.03.2020 == 327-се күҙәтеүем == Академтеатр эргәһенән үтеп барһам актер Айҙар Шәмситдиновты осраттым. Ул театрға килгәндә Хәким Мортазин шулай тип әйткән, имеш:"Ғәрлек бит, йәмәғәт, ғәрлек, минән дә оҙонораҡ кеше театрға килде..." Әйтегеҙ әле, йәмәғәт, тағы ла ниндәй театр Хөрмәт Үтәшев, Фидан Ғафаров, Хәмит Шәмситдинов (мәрхүм), Хәким Мортазин, Айҙар Шәмситдинов кеүек баһадирҙары менән ғорурлана ала! Улар янында үҙебеҙҙе малай кеүек[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/108/563_376_1/1085b5ba508637f2bf82bef15f01b656.jpg] тойһаҡ та, ғорурлығыбыҙ Ирәмәлдәй юғары! Айҙар минең туғаным да. Уның ҡартәсәһе (атаһының әсәһе) беҙҙең аранан. Ҡартатайҙарыбыҙ шулай оҙон буйлы булған, күрәһең, уға ДНК күберәк эләккәндер. Буранбай сәсән ҡаны ла тибә Айҙар ҡустымда! 24.03.2020 == 328-се күҙәтеүем == == 329-сы күҙәтеүем == '''Сабир ағай менән осрашҡандыр инде''' Дуҫтарым Райман Ишбаев менән Рәйес Түләк ғүмерҙәренең аҙағында икәү-ара ниндәйҙер идея-ниәт менән йәшәнеләр һымаҡ. Раймандың машинаһына ултырып Өфө буйлап елдереп тә йөрөнөләр, һәр хәлдә, икеһенең дә ҡылын тартып ҡараһам да, ваҡыты еткәс үҙең белерһең, тигән һымағыраҡ ишара менән серҙәрен сисмәнеләр. Шулай итеп, бер-береһенән 4 айға ғына ҡалышып, баҡыйлыҡҡа күстеләр. Был хәл осраҡлы ла булып тойолор ине, әммә Сабир ағай Шәрипов менән Дамир Шәрәфетдиновтың да ысын доньяға уҙышып үтеүҙәре тетрәндерҙе. Ни өсөн тигәндә сәбәптәре булмаған көйө, Харис ағай Сәғитов машинаһы менән баҡсаһынан алып киләм, тип барғанда ла, Дамир Сабир ағайҙы һуңғы юлға оҙатырға килмәне лә ҡуйҙы. Быны вайымһыҙлыҡ тип тә атарға мөмкин булыр ине. Әммә һуңынан Дамирҙан ни өсөн килмәүе хаҡында һорашҡайным[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/e00/563_376_1/e008f6d2e249dd07676e427299f27bc4.jpg], ул тыныс ҡына итеп: "Беҙ бит Сабир ағай менән һөйләштек"— тине лә ҡуйҙы. Тап шул саҡта Райман менән Рәйес иҫкә төштө лә инде. Баҡыйлыҡ хәлдәре, унда күсеү йолалары башҡасараҡ, күрәһең. Бөгөн Дамирҙың баҡый доньяға күсеүенә 40 көн. Тап ошо көндә мәрхүмдең хәтере доньялыҡтан айырыла, ҡырҡыла, баҡый доньяға ялғана тиҙәр. Яҡташы, дуҫы, яҡын ағаһы, Баҡый ауылы уҙаманы Сабир ағайҙың рухы менән бөгөн дуҫыбыҙҙың йәне баҡыйлыҡта осрашҡандыр инде. Алдан һөйләшеп килешкәнсә... 31.03.2020 == 330-сы күҙәтеүем == '''Замандың "Кураж мамашалары"''' Был күренеште нәфсенең шашыуы тип кенә атап булмайҙыр. Тәрәнерәк йәшеренгән ауыр көндәр килгәндә байып ҡалырға ынтылыу күренеше. Немец драматургы Бертольд Брехттың "Мамаша Кураж һәм уның балалары" тигән пьесаһындағы ваҡиғалар тарихта "Утыҙ йыллыҡ һуғыш" (1618-1648) тип нарыҡланған заманда бара. Унда Кураж (Анна Фирлинг) һуғыш яланында үҙенең ылауы менән һатыу итеп йөрөй. Һуғыш уға табыш килтерә. Йән ҡыйышыуҙар әҙгә генә туҡталып ҡалһа, Кураж, бөлгөнлөккә төшөүенән ҡурҡып ҡайғыра башлай. Кураж А.С. Пушкиндың "Табутсы" повесындағы "мәрхүмдәрҙең һаулығы өсөн эскән" Адриан Прохоровты ла хәтерләтә. Карантин алдынан беҙҙең магазиндарҙа ла тәүҙә имбиргә хаҡ бер нисә тапҡыр күтәрелгәйне. Хәҙер иһә "Кураждар" менән "Адриандар" үҙ эшен белә.[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/a5a/563_376_1/a5a62b8f21786c6c7898bf704da5c4dd.png] 01.04.2020 == 331-се күҙәтеүем == == 332-се күҙәтеүем == '''Көлөн ашап, ҡурай уйнап буламы?''' Ысынлап та, бик ҡыҙыҡ һорау: көлөн ашап, ҡурайҙа уйнарға өйрәнеп буламы икән? Бала саҡта һыуыҡ мунсала ауыҙҙар ҡап-ҡара булып, ҡурай үләне яндырылған көлгә сәсәп ултырған ваҡыттар иҫкә килеп төшһә, йығылып ятып көләбеҙ. Атайыбыҙ беҙгә бының өсөн фәҡәт мунсаға барырға ҡушыр ине. Хәйер, был хаҡта Тамсы ҡыҙыма һөйләп бирҙем. Берыңғай, атайым өйрәткәнсе, ҡурай ҙа яһап күрһәттем[https://vk.com/video-160399505_456239070]. 8.04.2020 == 333-сө күҙәтеү == '''Аҙ – ике генә хәрефтән торғас, аҙҙыр, күрәһең.''' Үҙизоляция быға тиклем ниәтләнеп тә, ваҡыт йә форсат табылмаған күп кенә ғәмәлдәремде атҡарырға ярҙам итте. Айырым һүҙҙәрҙең яңғырашынан, төҙөлөшөнән, йә башҡа сифатынан ниндәйҙер мәғәнә йә мәрәкә эҙләү ғәҙәтемә ингән. Тик уларҙы ниндәйҙер бер системаға һалырға бығаса ҡул теймәне. Ваҡытында сатирик шағир, мәрхүм дуҫым Буранбай Исҡужин хатта ошо йүнәлештә махсус “Беҙҙеңсә-һеҙҙеңсә һүҙлек” тигән әкәмәт тә төҙөгәйне. Ә мин иһә бындай яҙмаларымды “Уйынлы-ысынлы, килделе-киттеле һүҙлек” тип атаным. Исеменән күренеүенсә, был һүҙҙәргә аңлатмаларҙан логик нигеҙләү эҙләргә кәрәкмәй. Шулай уҡ ҡыҙыҡлы тойолған ҡайһы бер диалект һүҙҙәрен дә килтереп үтәм. Рәхәтләнеп көлһәгеҙ йә һис юғы йылмайып ҡуйһағыҙ, шат булыр инем. Бисмиллаға “А” хәрефенән башлайым. <br> '''А''': Абрикос – һутын һығып алһаң, абрисок була. Авиапочта – класта артҡы партала ултырған ҡыҙҙарға осоролған самолет-хат. Автобиография – үҙең яҙған яҙмыш. Автобус – автомуйынсаҡ. Автомат – автоһүгенеү. Ағыу – аҡ төҫтәгеһе – ағыу (аҡ ыу), һарыуы – һарыу, ҡараһы – ҡарыу микән? Аҙ – ике генә хәрефтән торғас, аҙҙыр, күрәһең. Аҙғын – аҙ ғынаға риза булмаусы. Аҙыҡ-түлек – аҙыҡты түләп алырғамы, әллә аҙаҡ түләпме? Аҙым – алға барһаң – аҙым, артҡа баҫһаң – мыҙа. Межа, межалау ошонан алындымы икән? Азбука – “Алфавит”та – 33, “Әлифба” ла – 42 хәреф булғас, “Әҙ букв” була инде. Айбаныу – ай, Баныу, тип Баныуҙы күреп онотолоу. Академик – (ҡаҙаҡ һүҙе), әкә (ағай) тимәк. Беҙҙеңсә “ағай тимәк”. Акация – сейә эргәһендә үҫкән ағас. Аккомпанемент – бер компанияла йөрөүсе мент. Акро – (грек һүҙе), һуңғы сик, алыҫ, бейек. Ә ҡысҡырыуҙың һуңғы сиге – аҡырыу (акро). Актуаль – аҡ бәҙрәф. Акционер – аҡса инер йәмғиәт. Алама – аномаль. Албырғау – антонимы – артбырғау. Алгебра – математика алға бара. Алйот – “ал” һәм “йот”тан яһалған. Тәмен дә тәмләмәйенсә йотҡас, алйоттор, күрәһең. Алкауник – бер инәй һөйләне: “Күршеләремдең бер улы врач, бер улы мәктәп лиректоры, өсөнсөһө – балкауник, минең малайҙар өсөһө лә – алкауник...”; Алмағас – алмаһын алмағасығыҙ, өҙөлөп төшкәнсе ултыра инде. Амбразура – үлемһеҙлеккә ишек. Амнезия – аңға зыян. Амплитуда – теге яҡҡа хәрәкәт, был яҡҡағыһы – амплисюда. Анализ – ана, Лиза китеп бара. Ананас – ул беҙҙе. Аңра – тамыры “аң” булғас, ниңә аңра икән? Аппаратура – ура, аппаратура килде! Апитерапия – әпәй терапияһы, икмәк ашап дауаланыу. Арбалет – осоп йөрөүсе арба. Арифметика – метиктың арифы. Армия – әрме һәм мин. Арыҫлан – Руслан менән Рөстәмдең ҡартатаһы. Асатай – атаҡлы йыраусы, яҙыусы, хужалыҡ етәксеһе Спартак Илъясов. Асыл – “асылыу”ҙан алынған. Йомоҡ, ябыҡ кешеләр йомол, ябыл буламы? Аскет – асҡа үлгән эт. Аспирант – ас пираттың анты. Асфальт – иң ҡыҫҡа ғүмерле юл ҡатламы. Атлет – осоп йөрөүсе ат. 20.04.2020 == Һылтанмалар == * [https://agidel.rbsmi.ru/ «Ағиҙел» журналы] * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/kl/ «Йәшлек» гәзите] [[Категория:Китаптар]] ii54tjq0w23m0ibqewz861y5qauqv0k 0 4250 24596 24595 2022-12-22T04:39:26Z ZUFAr 381 24596 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Иҫәнғазы (Бөрйән районы)|Иҫәнғазы]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} '''''Бөрйән районы Исанғазы ауылы тарихы''''' '''Исанғазы (Күскәрбәк)''' - Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районындағы ауыл, Әтек ауыл советына ҡараған ,хәҙер инде бөткән ауылдар иҫәбендә. 1813 йылда иң башлап хәҙерге Баймаҡ районының Бәхтегәрәй ауылынан 15-ләп ғаилә был яңы ауылда төпләнә. '''Географик урыны:''' Ҡана йылғаһының үр яғында Кананикольское яғына киткән яҡта Үркәс (Ҡыҙҙарбиргән) менән Әтек ауылдары араһында ятҡан ауыл, Әтек ауыл советына ҡарай, унан 11 км самаһы алыҫлыҡта. Район үҙәгенән 27 км (Ишбаев Иҙрис Сәхи улы әйтеүе буйынса). == Тарихы == Таулы ҡалын урманлыҡ араһына Яйыҡ һыуының бир яғынан Ирәндек тауының аръяғынан ниндәйҙер бер башҡорт ҡарты үҙенең тиң-тоштары менән күсеп килеп тормош ҡорған был Исанғазы ауылының майҙаны бик ҙур булған. Батшаға күрһәткән ҙур хеҙмәте өсөн батша уға теләгән урындан ер биргән, шул сәбәпле теге ҡарт үҙенең яратҡан кешеләрен алып ошо ерҙә төпләнгән. Бик күп мал көткәндәр, ҡыш көндәре һунар иткәндәр, йәй йәйләүгә күсеп бейә бәйләп, ҡымыҙ эсеп уйын-көлкө менән ғүмер кисергәндәр. Берҙән бер ваҡыт ошо баш булып килгән ҡарттың ҡатыны ир бала таба, уға Илдәрбәк тип исем ҡушалар. Илдәрбәк ҙурая, егет була, теге ҡарт бик ҡартая, йөҙ йәштән дә үтеп китә. Тиҙҙән инде Ирәндек аръяғынан килеп тау-урман араһында нигеҙ ҡорған бабай үлеп китә. Хәҙер Илдәрбәкте ауылдың хөрмәтле кешеһе итеп ниндәй генә йомош булмаһын уның менән кәңәш итеп хәл ҡылалар. Илдәрбәк бик байыға, малы ла, алтын аҡсаһы ла күп була. Ул ваҡытта Ҡана һыуы омболды, тоноҡ, балыҡҡа бай йылға була. Һыуҙа ҡатайса йөрөү өсөн, һәм дә ары яҡҡа ла бире яҡҡа ла сығып йөрөү өсөн Илдәрбәк саған ағасынан юндырып бик матур кәмә эшләтә, кәмәнең эсен-тышын алтын менән майлата, буята. Шул кәмәне бөтә ауыл кешеһе файҙалана, Уныһы туҙһа тағы ла шундай итеп яңынан эшләтә. Шул тиклем ябай, шул тиклем йомарт кеше булған Илдәрбәк ҡарт та. Илдәрбәк ҡарттың 5-6 улы була. Йәшәй торғас ҡарт та үлеп китә. Был ҡарттың бишенсе улы Арсланбәк инде атаһының урынына ауылдың хөрмәтле кешеһе булып ҡала. Ул да бик бай кеше булып һанала, оҙаҡ йәшәй.Уның алты ҡыҙы булып, бер генә бөртөк улы була. Уны Күскәрбәк тип атайҙар, сөнки был бала май айында Үргейортҡа күсеп барғанда юлда тыуа. Үргейортта ат саптырып Байым, Этҡол ауылдарын саҡырып малайҙы туйлайҙар, бәпес туйына өсәр-дүртәр йыл тыу йөрөгән дүрт баш бейәне һуялар, бал һалып эсеткән ҡымыҙ эсеп, көрәшеп, уйнап-көлөп, ҡурай тартып. алтын-көмөш тәңкәле селтәрҙәр һалынған абыйҙар, инәйҙәр, еңгәйҙәр ҡурайға бейеп-йырлап Күскәрбәккә туй үткәргәндәр. Күскәрбәк тә инде егет ҡорона инеп, аҙаҡ сал һаҡаллы ҡарт булып китә, ул да кешегә ҡарата һөймәлекле булыуы менән ихтирам ҡаҙана. Арсланбәк ҡарт та 117 йәшкә етә. Бер сходҡа Арсланбәк ҡартты ла алып киләләр. Халыҡ уға ауылға ниндәй исем бирергә икән тип һорау менән мөрәжәғәт итә. "Ней тип ҡушһағыҙ ҙа һеҙгә, халыҡҡа тапшырам" - тип яуаплаған Арсланбәк. "Бабай, риза булһаң ауылға Күскәрбәк тип ҡушайыҡ" - тигәстәр бик ҡыуанып ауылдың исемен туйларға кәңәш итә.Байым, Этҡол, Әтек ауылдарын саҡырып өс үгеҙ, бер һыйыр, туғыҙ баш һарыҡ һуйып ауылдың исемен туйлап Күскәрбәк тип исем ҡушалар. Арсланбәк ҡарт үлә, Күскәрбәк тә ҡартая. Ул да ҡартайғас бер фекергә килә. Уның дүрт улы була. Иң олоһо Исангазы исемле, икенсеһе Алгазы, өсөнсөһө Иҫәнбирҙе, дүртенсеһе Иҫәнғәле. Ауыл кешеләре менән кәңәш итеп төп кенәгәгә ауылдың исемен Исанғазы тип яҙҙырып әлеге ҡатнашҡан ауыл кешеләрен саҡырып ауылдың исемен яңыртып та ҡуялар. Был Исангаҙы ҡарттың улы Зиһанша, Зиһанша ҡарттың улы Шаһый ҡарт, Шаһый ҡарттың улы Шаһвәлей, Шаһвәлей улы Исангазин Вәлей Шаһывәлеевич. Исанғазы ауылының ошо тау-урман эсенә килеп ултырыуына 350 йылдан ашыу, сөнки Ырымбур ҡалаһының нигеҙ һалыныуына 350 йыл, ә был Исанғазы ауылы Ырымбур ҡалаһы төҙөлмәҫ элек урынлашҡан. Ырымбур өлкәһе Ҡарғалы тигән ауылға барып ҡатнашып йөрөгәндәр Ҡарғалының нигеҙләнеүенә хәҙерге көндә 800 йыл тип иҫәпләйҙәр. <small>1967-се йыл, 3 октябрь Иҫәнгәлин Шәриф һорауына яуап итеп Исангазин Вәлей Шаһвәлей улы язган язманан</small> ===Исанғазы ауылынан политик репрессия ҡорбандары:=== 1. Ишдәүләтов Сәйфулла Сөләймән улы, 1888-1942. Тыуған урыны: БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы, башҡорт, партияһыҙ, белеме башланғыс, Собханғол урмансылығы, урман ҡарауылсыһы. Ҡулға алынған:1942.10.15. , 58-10 ст. менән ғәйепләнә. Хөкөм ҡарары:10 йылға иркенән мәхрүм итергә. Аҡланыу ваҡыты: ноябрь 1992 йыл.(Башҡортостан Республикаһының иҫтәлектәр китабы) 2. Ҡолбәитов Йәһүҙә Әлмөхәмәт улы, 1868 йылғы.Тыуған урыны: БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы, башҡорт, партияһыҙ, белеме юҡ, колхозсы. Ҡулға алынған ваҡыты: 1 март 1934 йыл. Ғәйепләнә: 58, п. 2, 58, п. 7, 58, п. 10, 58, п. 11. Хөкөм ҡарары: шартлы рәүештә 3 йылға . Аҡланған ваҡыты: 1. 06. 1989 . (Башҡортостан Республикаһының иҫтәлектәр китабы) 3. Зарипов Садык Латып улы, 1905 – 1938. Тыуған урыны: Бөрйән районы, Исанғазы ауылы, башҡорт, партияһыҙ, белеме башланғыс, колхозсы. Ҡулға алынған:1937.16.12. Ғәйепләнә: 58, п. 2, 58, п.7, 58,п.8, 58, п. 10, 58, п.11. Хөкөм ҡарары: ВМР. Атылыу ваҡыты: 1938. 01.03. Аҡланыу ваҡыты:1959.11.09.(Башҡортостан Республикаһының иҫтәлектәр китабы) 4. Алғазин Солтан Шаһимырҙан улы, 1906 – 19. Тыуған урыны:БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы, башҡорт, белеме башланғыс, партияһыҙ, “Ҡыҙыл юл” колхозы рәйесе. Ҡулға алынған ваҡыты: 1937.12.23. Ғәйепләнә: ст. 58-2, 58-7, 58-8, 58-9, 58-10, 58-11. Хөкөм ҡарары: 10 йылға иркенән мәхрүм итергә. Аҡланыу ваҡыты: 1959.09.11 .(Башҡортостан Республикаһының иҫтәлектәр китабы) 5. Ишдәүләтов Ниғәмәт Сөләймән улы, 1900-1934. Тыуған урыны:БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы, башҡорт, партияһыҙ, колхозсы. Ҡулға алынған ваҡыты: 1934.03.01. Ғәйепләнә: ст. 58-2, 58-7, 58-10, 58-11, Хөкөм ҡарары: 5 йылға иркенән мәхрүм итергә. Аҡланыу ваҡыты: 1989.06.01. (Башҡортостан Республикаһының иҫтәлектәр китабы) 6. Ишдәүләтов Ғиниәт Сөләймән улы, 1881-1948, башҡорт . Тыуған урыны: Бөрйән районы, Исанғазы ауылы. 1931 йылда кулак мөһөрө тағылып Кемерово өлкәһенең Прокопьесвк ҡалаһына ебәрелә, шунда үлеп ҡала(Сығанағы: МВД Республики Башкирия) 7. Ишдәүләтова Сәхибә (Сәхипъямал), 1892 йылғы. 1931 йылда кулак мөһөрө тағылып Кемерово өлкәһенең Прокопьесвк ҡалаһына ебәрелә. 27.02.1952 иҫәптән төшә.(Сығанағы: МВД Республики Башкирия) 8. Ишдәүләтов Рәис Ғиниәт улы, 1937. Тыуған урыны: БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы. 1931 йылда кулак мөһөрө тағылып Кемерово өлкәһенең Прокопьевск ҡалаһына ебәрелә. .(Сығанағы: МВД Республики Башкирия) 9. Ишдәүләтова Хөмәйрә Ғиниәт ҡыҙы, 1928. Тыуған урыны: БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы. 1931 –се йылда кулак мөһөрө тағылып Кемерово өлкәһенә ебәрелә. 27.02.1952 й. иҫәптән төшә..(Сығанағы: МВД Республики Башкирия) 10. Сөләймәнов Исмәғил Хәйрулла улы, 1901-1958, Тыуған урыны: БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы, башҡорт, партияһыҙ, белеме юҡ.Урман киҫеүсе.Ҡулға алыныу ваҡыты:01.03.1934 . Ғәйепләнә: 58, п. 2, 58, п. 7, 58, п. 10, 58, п. 11. Хөкөм ҡарары: 5 йылға иркенән мәхрүм итергә. Аҡланыу ваҡыты:01. 06. 1989. (Сығанағы: МВД Республики Башкирия) 11. Ишдәүләтов Һиҙиәт Ғиниәт улы, 1922-1994 . Тыуған урыны: БАССР, Бөрйән районы, Исанғазы ауылы, башҡорт, партияһыҙ. Ғәйепләнә:1931- се йылда кулак мөһөрө тағылып Кемерово өлкәһенең Прокопьевск ҡалаһына ебәрелә. 06. 12. 1942 й. иҫәптән төшә. Сығанағы: МВД Республики Башкирия) ===Исанғазы ауылынан сыҡҡан яугирҙәр:=== 1. 1814 йылда Парижды алыуҙа ҡатнашҡан 15-се полк яугирҙәре Иҫәнғол, Балдыбай, Усман Ҡолмәмбәтовтар, һәр береһе икешәр көмөш миҙалға лайыҡ булғандар</br> 2. Ҡолбәитов Ғилмитдин , 1921 йылғы. Бөйөк Ватан Һуғышында 112-се Башҡорт атлылар дивизияһында кавалерист булып һуғыш ахырына тиклем ҡатнаша. Миҙалдар һәм Ҡыҙыл Йондоҙ ордены менән бүләкләнә. 1946 йылда демобилизациялана</br> 3. Исанғазин Вәли Шаһивәли улы өс яуҙа: Беренсе донъя, Граждандар һәм Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша. Миҙалдар һәм ордендарға лайыҡ була</br> 4. Исанғазин Йосоп Мәсәлим ул, 1914 йылғы. Рядовой, 1946 йылда демобилизациялана</br> 5. Ҡолмәмбәтов Рәхмәтулла Сәйфетдин улы, 1900 йылғы. Рядовой, 1946 йылда демобилизациялана</br> 6. Ҡотлобаев Әхмәтзата Фәтхулла улы, 1914 йылғы.Рядовой, 1947 йылда демобилизациялана</br> 7. Ҡотлобаев Ғәле Төхвәт улы, 1921 йылғы. Рядовой, 1947 йылда демобилизациялана</br> 8. Сөләймәнов Исмәғил Хәйрулла улы, 1901 йылғы. Рядовой, 1946 йылда демобилизациялана </br> 9. Ишдәүләтов Һиҙиәт Ғиниәт улы улы, (1922-1994). Гвардия старшинаһы, мәргән атыусы.1942-1946 йылдарҙа Волокаламск полкының 30-сы гвардия уҡсылар дивизияһында, Ҡыҙыл Байраҡ һәм Ленин орденлы 8-се гвардия уҡсылар дивизияһында хеҙмәт итә. Шул осорҙа «Хәрби байраҡ» гәзитендә яҙыша. Политуҡыуҙар отличнигы,инструктор, йәш һалдаттарҙы атыу оҫталығына өйрәтә.Бөйөк Ватан һуғышының II дәрәжәләге ордены һәм миҙалдарға лайыҡ була. 1946-сы йылда демобилизациялана 10. Миндеғолова Шәмсиә Йәһүҙә ҡыҙы, 1913 йылғы. Өлкән сержант, 1943 йыл хәрби сафтан китә</br> ===Исанғазы ауылынан Бөйөк Ватан һуғышында ятып ҡалғандар һәм хәбәрһеҙ юғалғандар:=== 1. Алғазин Зәйнулла Ғәзиз улы, 1918. 15 ГСД, Өлкән лейтенант, 1944 йылдың 28 апрелендә һәләк була</br> 2. Алғазин Зиннәт Сәғит улы, 1921. Өлкән лейтенант, хәбәрһеҙ юғала</br> 3. Ишдәүләтов Ниғәмәт Сөләймән улы, 1900. 1944 йылдың февралендә хәбәрһеҙ юғала</br> 4. Сәлихов Фәйзрахман Хәйбулла улы, 1907.88ТБр, Кесе лейтенант. 1943 йылдың мартында хәбәрһеҙ юғала</br> 5. Сәлихов Әнүәр Хәйбулла улы, 1912. 666С.П. 3 С.Д., ҡыҙылармеец, 1942 йылдың 8 апрелендә һәләк була. Ерләнгән урыны: Ленинград өлкәһе, Дубовик ауылы</br> 6. Сәлихов Абдрахман Хәйбулла улы, 1918. Кесе. лейтенант, хәбәрһеҙ юғала</br> 7. Сөләймәнов Бәҙретдин Исмәғил улы, 1925. Ҡыҙылармеец, 1943 йылдың февралендә хәбәрһеҙ юғала</br> 8. Сөләймәнов Усман Хәйрулла улы, 1914. Ҡыҙылармеец, 1942 йылдың авгусында хәбәрһеҙ юғала</br> 9. Йосопов Сәйфетдин Шәмсетдин улы, 1914. Рядовой, 1944 йылдың ғинуарында хәбәрһеҙ юғала</br> [[Категория:Бөрйән районының бөткән ауылдары]] ==Биләмә берәмектәренә инеүе== {| class="wikitable" |- ! Йылдар !! Улус, ауыл советы!! Өйәҙ, кантон, район !! Губерна,республика !! Дәүләт |- | 1798-1855 || 10-сы йорт || Верхнеурал өйәҙе || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | 1864 || 4-се Бөрйән улусы ||Верхнеурал өйәҙе, 6-сы башҡорт кантоны || Ырымбур губернаһы || Рәсәй империяһы |- | 1919 || Бөрйән улусы || Йылайыр кантоны || Башкурдистан || РСФСР |- | 1930 || Әтек ауыл советы || Бөрйән районы || Башҡорт АССР-ы || СССР |- | 1950 || Әтек ауыл советы || Бөрйән районы || Башҡорт АССР-ы || СССР |- | 1970 || Әтек ауыл советы || Бөрйән районы || Башҡорт АССР-ы || СССР |- |} ==Исанғазы ауылының ХХ быуатта йәшәйеше:== 1930-сы йылда Исанғазы , Иҫке Усман, Әтек ауылдарынан «Ҡыҙыл юл» колхозы төҙөлә. 1937-се йылда Күскәрбәк(Исанғазы) ауылы айырылып сығып «Большевик» исемендәге колхоз булып 1942-се йылға тиклем йәшәй. 1942-се йылда яңынан «Ҡыҙыл юл»колхозына ҡушыла. 1946 –сы йылда промартель булып әйләнеп, 1954-се йылға тиклем артель булып йәшәй. 1954-се йылда ауыл хужалығы уставына күсеп «Алға» колхозы булып йәшәй. 1969-сы йылда «Бөрйән» совхозы ойошторола һәм алып элекке «Алға» колхозы совхоздың бүлексәһе булып ҡала. Һылтанма: гос.архив ф. 4111. Оп. 1(1937-1969) == Исанғазы ауылында тыуғандар, йәшәгәндәр:== 1. Исанғазин Вәлиулла Шаһивәлей улы (1893).Беренсе донъя һуғышында 3 йыл ҡатнашып, күрһәткән батырлыҡтары өсөн Георгий тәреләре менән наградлана. 1934 йылдың ғинуар айында үткән Бөтә Башҡортостан Советтарының IX съезында Бөрйән районынан делегат булып ҡатнаша. 1936-сы йылда Башҡорт АССР-ның Үҙәк Башҡарма комитетына(VІІІ саҡырылыш) ағза булып һайлана. 1930-36-сы йылдарҙа һаулыҡ һаҡлау учреждениеһының эшен юлға һалыу буйынса күп көс һала. 1937-се йылда урман хужалығы ойошторолғас ул урман ҡарауылсыһы булып эш башлай.Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашып Литва, Белоруссия, Латвия илдәрен азат итеүҙә ҡатнаша 2. Ишдәүләтова Әсмә Сәйфулла ҡыҙы(1924-1999) Темәс педагогия училищеһын тамамлап Әтек мәктәбендә башланғыс кластар уҡытыусыһы булып эшләне 3. Вәлишин Ғәли Ғәзиз улы (1928-2010). Оҙаҡ йылдар район ҡулланыусылар йәмғиәтенең һатыу эшендәге фиҙаҡәр хеҙмәте өсөн 1986 йылда СССР Юғары Советы Президиумының “Хеҙмәт ветераны” тигән миҙалға лайыҡ була 4. Ишдәүләтова Фәриҙә Һиҙиәт ҡыҙы(1949) - Өфө кооператив техникумын тамамлап район ҡулланыусылар йәмғиәтендә баш бухгалтер, етәксе булып эшләне 5. Ишдәүләтова Зәлифә Һиҙиәт ҡыҙы (1952) - Өфө финанс техникумын тамамлап Баймаҡ ҡалаһында һалым инспекцияһында эшләп бик күп маҡтау ҡағыҙҙарына лайыҡ булып хаҡлы ялға китте 6. Ишдәүләтова Сания Һиҙиәт ҡыҙы (1956) - УТЭК Баймаҡ филиалында юғары белемле физика һәм математика уҡытыусыһы булып эшләне. Хеҙмәт ветераны 7. Ишдәүләтов Шәфҡәт Һиҙиәт улы, (1958)- Шаран кооператив институтын тамамлап район ҡулланыусылар йәмғиәтендә баш бухгалтер булып эшләне, хәҙерге көндә шәхси эшҡыуар 8. Ишдәүләтов Салауат Һиҙиәт улы, (1961-2003). Ауыл хужалығының механика факультетын тамалаған. Күгәрсен районының «Мораҡ» совхозында баш инженер булып эшләне 9. Ишдәүләтова Гөлдәр Һиҙиәт ҡыҙы (1966)- юғары белемле башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы. Баймаҡта йәшәй 10. Сөләймәнов Миңлеғәли Исмәғил улы (1954- 2011).1972 йылда Бәләбәй һөнәри техник училищеһын, 1986-1989 йылдарҙа Йылайыр совхоз техникумын тамамлаған.Бөрйән совхозының "Алға "булексәһендә бригадир, һуңынан ошо бүлексәнең идара итеүсеһе булып эшләй. 1992-2002 йылдарҙа Әтек ауыл советы хакимиәте башлығы вазифаһын башҡара, аҙаҡ "Алға" агрофирмаһының етәксеһе булып эшләй. 11. Ғәйнуллина (Ҡолмәнбәтова) Әминә Миңлебай ҡыҙы (1957). Белорет педагогия училищеһын тамамлаған. Йылайыр районы Ҡыҙҙарбиргән ауылында башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып эшләгән. Рәсәй Федерацияһының маҡтау ҡағыҙы менән бүләкләнгән, Башҡортостан Республикаһының халыҡ мәғарифы отличнигы 12. Йәнгирова (Ҡолмәнбәтова) Фирүзә Миңлебай ҡыҙы (1962). Өфө урман техникумын тамамлай. Шиғырҙар, йырҙар ижад итә, төрлө конкурстарҙа еңеү яулай. Мораҡта йәшәй 13. Ишмөхәмәтова (Вәлишина) Вәзирә Ғәле ҡыҙы (1956). Мәләүез профессиональ техник училищеһын тамамлап, район ашханаһында эшләп хаҡлы ялға китә. Социалистик ярыш еңеүсеһе (1978), «Рәсәй ҡулланыусылар кооперацияһы отличнигы» (1978), “Рәсәй ҡулланыусылар коопреацияһы ветераны” (2008) == Ер-һыу атамалары: == {{Врезка | Выравнивание = right | Ширина = 280px | Заголовок = | Содержание = '''Ауылым''' <br /> Нисәнсе ҡат ҡайтам ауылыма. Ауылыма, бала сағыма, Һерәйешеп ҡаршы ала мине Иҫке ҡапҡа, серек бағана. Ҡаршы алмай мине, ҡолас йәйеп. Ҡыҙым ҡайтҡан, тиеп әсәйем. Атайымдың өгөт-нәсихәте. Көсө-дәрте менән йәшәйем. Аратауҙа етемһерәп ҡалған, Еләк йыймай унда ҡыҙ-ҡырҡын. Тик яҙыуҙар ҡалған Ташбашында, Ағас баҫҡан инде тау һыртын. Бала саҡта баҫып тора инем Ослотауҙа, ҡая башында. Ҡанаттарым булһа, осорға, тип, Хыяллана инем ошонда, Һәбеш тауы миңә көс-дәрт бирҙе, Мәңгелек таш, текә ҡаяһы. Саңҡ-саңҡ итеп оса бик бейектә Бөркөттөң дә ниндәй саяһы. Тау аҫтында йәйрәп аға Ҡана, Балығы күп ине бит унда. Тынып ҡалған ул да, хәҙер инде Өйрәк-ҡаҙҙар йөҙмәй һыуында. Ауылым юҡ, өйҙәр ҡалмаған шул, Сүп үләне баҫҡан урамын. Ҡайтҡан һайын,күңелдәрем тулып. Ерҙәренә ятып иланым, Һәйкәл тора бейек тау башында. Ата-олатайҙарға ҡуйылған. Барыһының исем-шәрифтәре Таш плитәгә соҡоп уйылған. Күпме ғүмер өҙгән ҡәһәр һуғыш. Бик күбеһе кире ҡайтмаған... Беҙ уйнаған ҙур түңәрәк таш та Әллә ҡартайғанмы... сатнаған... Йәйрәп ятҡан хәтфә болондарҙа Мал көтөүе хәҙер күренмәй. Ерек, тал-тирәктәр тамырланып. Ҡолас йәйеп үҫә, иренмәй. .. . Ауылымды иҫкә төшөрҙөм дә Бына әле ҡайттым тағы ла... Ҡаршы алмай инде мине хәҙер Иҫке ҡапҡа, серек бағана.. | Подпись = (Фирүзә Йәнгирова (Ҡолмәнбәтова) «Таң” №12, 31 ғинуар 2013 йыл. }} '''Ҡана йылғаһы''' - Башҡортостан ауылдары Исанғазы, Әтек, Кананикольск аша аға, оҙонлоғо 94 км., Ағиҙелгә ҡоя. '''Һәбеш тау''' – Һибәтулла тигән кеше ошо бейек тауҙан йығылып төшөп үлгән. Ололар һөйләүе буйынса ошо тау башында Алдар батырҙы Баймаҡ яғына ҡасып барғанда баҫтырып тотоп алғандар. '''Һандыҡҡуйған тау''' — 30-сы йылдарҙа ауылдың иң бай һаналған Ишдәүләтов Ғиниәт тигән кеше кулак мөһире тағылып Себергә һөргөнгә ебәрелеүе алдынан һандығына алтын-көмөштәрен тултырып тау аҫтындағы мәмерйәгә йәшергән. '''Татаросҡан тауы''' - Исанғазы ауылы яғына ҡарай бер татар мосафиры атының арбаһына ултырып кис юлға сыҡҡан. Ул юлды һорашҡан, ләкин ҡараңғыла юлдан яҙып, текә тауҙан аты–арбаһы менән ҡолап төшөп китеп үлгән. '''Үргейорт''' – Йәйләү, Исанғазы ауылы халҡының фермаһы, ауылдан 12 км самаһы. Бруцеллез ауырыуы менән малдар ауырығандан һуң ферма яндырыла. '''Ослотау''' - Башҡа тауҙарҙан үҙенең ослайып сығып торған түбәһе менән айырыла. '''Ҡаршытау''' - Ауылға ҡаршы ғына тау. Эргәһенән Ҡана йылғаһы аға. '''Сусаҡ тауы''' - Өҫтө тигеҙ, матур ер. Өҫтән ҡарағанда ауыл бик матур булып күренеп ятҡан. '''Аратау''' – Еләк-емешкә бай бик матур тау. '''Шыуҙырғыс тау''' - Аратау артындағы тау. Элек кешеләр ағасты турап, ат менән тау башынан аҫҡа табан шыуҙырып, тәгәрәтеп төшөргәндәр. '''Түбәйорт яланы''' - Яҫы ғына тау түбәһе яланы. Ауыл халҡы элек йәйләүгә бер ни тиклем ваҡыт ошо яланға күсеп, йәйләү өсөн йорттар төҙөп, шунда йәшәгәндәр. Исеме шуға ярашлы. '''Тарбай яланы''' '''Тарбай йылғаһы''' - Ауылдан 8 км алыҫлыҡта, оҙонлоғо сама менән 10 км , һыуы Ҡанаға ағып төшә. '''Һорлат (Һоро ат) яланы''' - Ауылдан 3-4 км самаһындағы әллә ней ҙур булмаған ялан. Ҡасандыр ошо ерҙә колхоздың һоро атын айыу ашаған булған. Исеме шунан килеп сыҡҡан. '''Уймаҡ йылғаһы''' - йылғаны бәләкәй генә булғанға шулай тип атағандар. Сусаҡ тауы аҫтынан ағып сыға '''Биштау''' - бер-бер артлы йәнәш торған тигеҙ генә осло тауҙар. '''Йәнбикә ташы''' - Биштау араһындағы мәмерйә эргәһендә бәләкәй ҡыҙ бала һынына оҡшаған таш. Легенда буйынса бер большевик ҡатыны аҡтарҙан ҡасып барғанында хәле бөткәс, йәш ярымлыҡ ҡына ҡыҙын мәмерйә эргәһенә ултыртып киткән. '''Зөлхизә түңгәге''' - Ургейортҡа китеп барған юлдағы йыуан, яҫы түңгәк. Баймаҡтан бер кеше ауырлы ҡатыны менән күсеп килә ятҡанында ҡатыны ауырып китеп шул түңгәк төбөндә ҡыҙ бала тапҡан. Балаһына Зөлхизә тип ҡушҡан. '''Ямашатҡан''' '''яланы '''Арал тауы''' '''Сискәбил''' '''туғайы''' '''Оло Салажы''' '''яланы''' '''Мыршым''' '''яланы''' '''Үмәртәй''' '''яланы''''' == Хужалыҡтар, кешеләр иҫәбе == 1859 йыл - 150 кеше, 20 хужалыҡ 1900 йыл - 60- 65 хужалыҡ 1917 йыл - 65 хужалыҡ 1920 йыл - 209 кеше, 55 хужалыҡ 1921 йыл - аслыҡтан күп үлеү сәбәпле ауыл халҡының өстән бер өлөшө ҡала 1934 йыл – 139 кеше (80 ир, 59 ҡатын), 30 хужалыҡ 1967 йыл - йылда 19 хужалыҡ, 21 йортта 96 кеше йәшәй 1970–се йылдарҙа ауыл яйлап тарҡала. Мәктәп бөтөү сәбәпле ғаиләләр яҡын тирәләге ҙур ауылдарға күсеп китә башлай. 1970-cе йылдарҙа Исанғазыла бармаҡ менән генә һанарлыҡ кешеләре ҡала, ғаиләләр яҡын тирәләге ауылдарға - Әтеккә, Ҡыҙҙарбиргәнгә – күсеп китә. Тик ауылдың оло кешеһе Вәлишин Ғәле Ғәзиз улы ғынә яңғыҙы ата-бабалар нигеҙ ҡорған ерҙе ташлап китергә ашыҡмай, 1993 йылдың декабренә тиклем Исанғазыла йәшәй. Район ҡулланыусылар йәмғиәтенән тауар ташып магазин тота, үткән-сүткәндәргә тауарын һатып көн күрә. Исанғазы ауылы хәҙер инде картала ла юҡ. Бары к үптәрҙең паспорттарында тыуған урыны тигән бүлегендә генә инде был булмаған ауыл исеме теркәлгән. Әммә тыуған төйәк тураһында хәтирәләр ошо ауыл һандуғасы Фирүзә Йәнгирова(Ҡолмәнбәтова) шиғырында әйтелгән һымаҡ күптәрҙең йөрәктәрендә яҡты иҫтәлек булып та, һағышлы бер моң булып та һаҡлана. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Иҫәнғазы (Бөрйән районы)|Иҫәнғазы]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} == Сығанаҡтар == Алынған мәғлүмәттәр 1. Әсфәндиәров А.З. Башҡортостан ауылдары тураһындағы мәғлүмәттәр. Өфө, Китап нәшриәте, 2009 йыл 2. Исанғазин Вәли Шаһивәлей яҙмаһынан 3. Ишдәүләтов Һиҙиәт Гиниәт улының көндәлегенән 4. Ишбаев Иҙрис Сәхи улы мәғлүмәте буйынса 5. Башҡортостан Республикаһының иҫтәлектәр китабы 6. МВД Республики Башкортостан 7. Гос.архив ф. 4111. Оп. 1(1937-1969) pzinjv5zrzw85puvyy0vr5o7l1lqfdv 14 4254 18682 2017-12-05T10:39:58Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 18682 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 14 4256 18687 2017-12-05T10:42:57Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 18687 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 2 4258 18756 2017-12-12T18:48:14Z ZUFAr 381 "Юлдашева Луиза" исемле яңы бит булдырылған 18756 wikitext text/x-wiki Юлдашева Луиза ewbujmgt06g81tfto6g3zm5jmby9zzg 1 4259 18762 18761 2017-12-13T17:24:27Z ZUFAr 381 18762 wikitext text/x-wiki [[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]], ауылдың фотолары бармы? --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 23:49, 12 декабрь 2017 (YEKT) Миндә үҙемдә ауылдың фотолары юҡ. Шиғырҙар ижад иткән Фирүзә Йәнгировала күп. Ул шул ауылдыҡы. Унан һорап урынлаштырып булмаҫ микән.Шиғырын урынлаштырырға риза булды ул. -[[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] Физүзә Йәнгированың шиғырҙары баҫылып сыҡҡан булһа Викикитапханаға ҡуйырбыҙ. Әлегә баҫылмаған булһа ошо викидәреслектә урынлаштырырға була. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 20:34, 13 декабрь 2017 (YEKT) Уның шиғырҙары береһе лә баҫылып сыҡмаған, мөмкинселек булманы тине. Әлегә тик хыялы баҫтырып сығарарға.ауыл тураһында ике шиғыры бар,бик эстәлекле шиғырҙары, икеһен дә викидәреслеккә ҡуйырға булырмы икән. Әле мин материалдар туплау өҫтөндә. Иң аҙаҡтан йомғаҡлау урынына ҡуйырға тип уйлағайным уларҙы.-[[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] * Шиғырҙарҙы айырым мәҡәлә итеп эшләгеҙ. был биткә һылтанма ҡуйырбыҙ. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 22:24, 13 декабрь 2017 (YEKT) b41gxq7gtfify4bu80zzrc31e9bfeof 3 4260 18759 18758 2017-12-13T15:29:58Z ZUFAr 381 Фекерләшеү:Исанғазы ауылы (Бөрйән районы) битенә күсерелде. 18759 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 4261 18821 18768 2017-12-21T17:06:20Z ZUFAr 381 18821 wikitext text/x-wiki ==Супаҡ соҡоро== {{Бөрйән районы порталы}} Бөрйән районы Байназар ауылынан оло юл менән Белорет яғына киткәндә һул яҡта Супаҡ соҡоро тигән ер тороп ҡала. Юлдан 2 саҡрым самаһы алыҫлыҡта урынлашҡан. Ялан бөткәс өс яҡлап текә генә яр аҫҡа төшөп китә лә урманға барып терәлә. Ҙур ғына соҡор хасил була. Элек-электән сабынлыҡ булды. Тәүҙә Салауатов Ғәлимйән ағай сапты, хәҙер улы Ғәлинур саба. Һәйбәт үҫә, йыл яҡшы килгәндә 40-50 күбә бесән төшә. Супаҡ тигәне нимәне аңлата икән тип күптәр ҡыҙыҡһына. Ә тарихы былай була. 1943 йылдың йәйе, илдә һуғыш бара. Уттай ҡыҙыу бесән мәле. Байназарҙан Азанғолов Мөхәррәм ҡатыны Хәйбә (ҡыҙ фамилияһы Усманова) менән ҡыуыш ҡороп, ҡуна ятып бесән эшләйҙәр. Бер йәшлек кенә ҡыҙҙары Сәмиға ла (хәҙерге фамилияһы Баязитова) үҙҙәре менән. Төштән һуң һәнәк-тырмаларын алып,шаурап кипкән бакуйҙарын йыйырға тип сығып китәләр. Ваҡыттың һәр минуты ҡәҙерле бит инде. Ә Сәмиғаны ҡыуышта йоҡлатып ҡалдыралар. Бесәндәрен йыйып, күбәләп ҡыуышҡа ҡайтһалар, бала юҡ. Һөрән һалып улай һуғылалар, былай йүгерәләр, юҡ инде бала. Тауыш та, тын да юҡ. Әсәһе Хәйбә инәй илай-илай баланы эҙләп тороп ҡала. Атаһы Мөхәррәм ярҙамға кеше алып килергә ауылға йүгерә. Аңғансы көн дә кисләп бара, яҡты күҙҙә баланы табыр кәрәк бит. Атай кеше үҙенең әсәһенә әйтеп, күрше-күләнде йыйып, осраған бер кешене эйәртеп Арҡаға баланы эҙләргә сыҡҡандар. Күмәкләшеп -ҡысҡырышып ҡыуыш тирәһен, соҡор-саҡырҙарҙы ҡыҙырып эҙләйҙәр. Бейек итеп күпереп үҫкән үлән араһынан бәләкәй бала күренмәй ҙә инде,таба алмайҙар. Тауышҡа бер һыбайлы егет килеп сыға. Армияға китергә повестка көтөп йөрөгән 16 йәшлек Науразбаев Рамаҙан Мөхәмәт улы була ул. Уға хәлде һөйләп бирәләр. Һыбайлы егет тә эҙләргә тотоноп китә. Ат өҫтөнән күберәк тә күренә, һыбайлы булғас арыраҡ китә. Йөрөй торғас бер ҡараңғы үҙәктә әллә илаған, әллә йырлаған тауыш ишетеп ҡала. Абайлабыраҡ ҡараһа, ҡуйы үлән араһында супайҙы (һупайҙы) ҡош һымаҡ ҡына башын сәкәйтеп илап ултырған ҡыҙҙы күреп ҡала. Атынан төшә һалып өшөп бөткән ҡыҙҙы ҡуйынына тығып, һөйөнсөләргә саба. Ата-әсә ҡыуанысының сиге булмай, һөйөнсөһөнә бер күлдәк әйтеп, Рамаҙанға һөйөнсө күлдәге кейҙерәләр. Бына шул ваҡиғанан һуң был урынды Супайҙы соҡоро тип атап йөрөтә башлайҙар. Аҙаҡ ҡыҫҡартып Супаҡ соҡоро тип кенә ҡалдыралар. Ә юғалған ҡыҙ үҫеп етеп, уҡытыусылыҡҡа уҡып сыға. Баязитов Марс Ишдәүләт улына тормошҡа сығып, директор булып эшләгән ире артынан Бөрйән районы мәктәптәрендә ғүмере буйы уҡытыусы булып эшләп, хаҡлы ялға сыға. {{tmbox | image = [[File:Wikipedia-logo-v2-ba.png|50px]] | text = Башҡорт Википедияһында [[:w:Байназар|Байназар ауылы]] тураһында мәҡәлә бар }}<noinclude> [[Категория:Ер-һыу атамалары]] [[Категория:Бөрйән районы]] afies8o0ox1hf8uwdzpn9yw3xs3e0ud 0 4262 23919 23821 2020-12-08T16:55:25Z ZUFAr 381 removed [[Category:Ер-һыу атамалары]]; added [[Category:Бөрйән районы Байназар ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23919 wikitext text/x-wiki ==Науразбай тауы== Байназар ауылында Ағиҙел йылғаһы буйлап бер саҡрым самаһы үрҙә уң яҡлап Кәлтәгәү йылғаһы килеп ҡоя. Бик матур йылға ул. Ҡыҙыл китапҡа индерелгән бәрҙе балығы бар. Кәлтәгәү тамағында ярайһы ғына бейек тау ҡалҡып ултыра. Науразбай тауы тип йөрөтәләр уны. Исеменең сығышын ололар былай тип аңлата. Бабсаҡ нәҫеленән булған Сысҡанғол исемле ир-егеттең йәйләүе ошо тауҙың аҫтында булған. Үҙенең күпселек ғүмерен ул Ағиҙелдә һәм Кәлтәгәү йылғаһында балыҡ тотоп үткәргән. Ошо шөғөлө арҡаһында ул һыу сысҡаны, йәғни “Көшөл” тигән ҡушамат алған. Ошонан инде Сысҡанғолдоң нәҫел-нәсәбе “көшөлдәр” араһы тип аталып киткән. Сысҡанғолдоң нигеҙе уның оло улы Науразбайға ҡалған. Науразбай, атаһы кеүек, ыҙмала (ауылда) аҙ йәшәгән, ә күпселек ваҡытын йәйләүҙә үткәргән. Хәлле йәшәгән, малы күп булған. Оҙонтуғай, Урыҫ көрөгө, Иҙәле, Ҡайынйорт, Нөгөш буйында йәйләүҙәре булһа ла, Кәлтәгәү йылғаһы тамағында урынлашҡан тау аҫтындағы йәйләүен төп йәйләүем тип иҫәпләгән. Тауҙы бер кәбән бесән менән тиңләп, был йәйләүгә Ағиҙел боҙо китмәҫ элегүк күсеп сыға торған булған. Ысынлап та, был тау бик иртә ҡарҙан әрселә һәм малын шунда сығарып ҡалһа, бер кәбән бесәне янға ҡала, тигән һүҙ. Был тауҙы уның исеме менән Науразбай тауы тип атай башлайҙар. == == <gallery> File:Науразбай тауы.jpg|Науразбай тауы. File:Науразбай тауынан күренеш.jpg |Науразбай тауынан күренеш. File:Науразбай тауынан күренеш1.jpg|Науразбай тауынан күренеш </gallery> {{tmbox | image = [[File:Wikipedia-logo-v2-ba.png|50px]] | text = Башҡорт Википедияһында [[:w:Байназар|Байназар ауылы]] тураһында мәҡәлә бар }}<noinclude> [[Категория:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 4gijzpclyecylr0jxs9iyuo0k4o51nc 1 4263 18774 18773 2017-12-15T14:06:24Z Alfiya55 389 18774 wikitext text/x-wiki * Раскладочные сборы - Рәсәй Империяһында: Предприятия, не обязанные публичной отчетностью, не были способны платить процентный сбор с прибыли, так как их отчетность не была представлена в учреждения Министерства финансов и ими утверждена. Для этих предприятий был введен дополнительный раскладочный сбор. Общая фиксированная сумма раскладочного сбора по Империи устанавливалась законодательно (на каждые три года), после чего она в несколько приемов (по губерниям — по налоговым участкам — по предприятиям) распределялась («раскладывалась») по всем налогоплательщикам, пропорционально вмененной величине их чистой прибыли. Бүлеп һалынған йыйымдар тип торҙом. Бәлки, уңышлыраҡ вариант табылыр. [[Ҡатнашыусы:Alfiya55|Alfiya55]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Alfiya55|әңгәмә]]) 19:06, 15 декабрь 2017 (YEKT) qlxdqo8r0x32zk9hl1sz7gj9rzdedok 0 4264 18819 18817 2017-12-20T12:07:48Z Ләйсән 382 Ләйсән [[Байназар ауыл моделле китапханаһы''']] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Байназар ауыл моделле китапханаһы]]: хаталы 18819 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Байназар ауыл моделле китапханаһы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Байназар ауылында урынлашҡан китапхана. ==Тарихы== Байназар ауыл китапханаһына 1934 йыл нигеҙ һалына. Әле ул йылдарҙа уны колхоз идараһы менән бергә урынлашып культурник тип атап йөрөтәләр. Иң тәүге китапхана мөдире булып Дәүләтшин Мөхәммәт эшләй. 1935-1936 йылдарҙа күсмә китапхана мөдире эшен Науразбаев Сәғәҙитдин алып бара. Артабан күсмә китапхана айырым ике бүлмәле өйгә күсерелә һәм "Избач" тип атала башлай. Бер бүлмәһе китапхана була.Икенсе бүлмәһе "йәштәр " өйө тип атала. Был осорҙа Алтынбаев Ғариф,Ғизәтуллина Ғәйшә апайҙар эшләп ала."Избач" мөдире булып эшләгән Дәүләтшин Мөхәммәт "йәштәр" өйөнә шахмат,домино уйындары алып ҡайта. Һәм беренселәрҙән булып колхоз аҡсаһына патефон ала. Уйындарға өйрәтеү өсөн Бөрйәндең үҙендә семинарҙар ойошторола.Кистәрен ауыл активистары менән берлектә киске уйындар ойошторола башлай. Бөйөк Ватан һуғышына ир-егеттәр киткәс,"Избач" хужаһы булып Идалина Өмөямал инәй күсә.Уның һөйләгән хәтирәләренән:"Китапханала 2 ағас шкафта ғына китаптар булды. Береһендә Сталин, Ленин, Маркс-Энгельс китаптары. Икенсеһендә әҙәби китаптар: А.Таһиров, Д.Юлтый, Б.Ишемғол.Агитатор булараҡ баҫыуҙан ҡайтманыҡ.Ауыл халҡын фронт хәлдәре менән таныштырыу,"Молния", "Боевой листок" листовкаларын сығарыу минең өҫтә ине.Кистәрен фронтҡа посылка әҙерләү,хаттар яҙыу менән үтә.Китапханаға күберәген уҡыусы балалар йөрөнө. Үҫмер,оло йәштәгеләрҙең китап уҡырға ваҡыты ла юҡ ине". Өмөямал инәй 1941-1945 йылдарҙа эшләй.Инде һуғыш бөтөп һалдаттар ҡайта башлағас 1946-1952 йылдарҙа, Дәүләтшин Мырҙабай, Салауатов Сәхи, Ҡарағолов Фәхрәзи, Моратшин Мазһар, Сөләймәнов Мөхәмәткилде ағайҙар эшләй. ==Китапхана 90-сы йылдарҙа== [[Категория:Бөрйән районы]] dkaebw7cyflhmyd9cw0xpci0hii1b2e 1 4265 18795 18794 2017-12-18T18:07:54Z Alfiya55 389 18795 wikitext text/x-wiki '''Твердое тело:''' ''Ҡаты есем'' — матдәнең дүрт агрегат хәленең (ҡаты, шыйыҡ, газ, плазма) береһе. ''Ҡаты кәүҙәле'' электроника тигән терминдың «ҡаты кәүҙә» тигән өлөшө шуға бәйле: электр тогына идара итеү процесы, радиолампалағы вакуумдан айырмалы, ярымүткәргестең ҡаты кәүҙәһендә бара. Йәғни беренсе осраҡта - матдәнең хәле, икенсеһендә — механик элементтың рәүеше, кәүҙәһе. 2t98gvfdok63cg04xxm8lov8ohl0261 10 4266 24293 18804 2022-03-26T02:48:06Z Minorax 787 fix lint 24293 wikitext text/x-wiki {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #bbe0cc | Заголовок =[[File:Coat of Arms of Burzyan rayon (Bashkortostan).png|35px]] [[w:Портал:Бөрйән районы|Бөрйән порталы]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание = <div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} jvs8clfdiyuxxyqei6a44yol83tp9s8 10 4268 18801 2017-12-19T14:00:53Z ZUFAr 381 "<noinclude><!-- НЕ ИСПОЛЬЗУЙТЕ РАЗДЕЛИТЕЛЬ ---- (<hr/>), ОН НЕ СОЧЕТАЕТСЯ С ПАРАМЕТРОМ «Бе…" исемле яңы бит булдырылған 18801 wikitext text/x-wiki <noinclude><!-- НЕ ИСПОЛЬЗУЙТЕ РАЗДЕЛИТЕЛЬ ---- (<hr/>), ОН НЕ СОЧЕТАЕТСЯ С ПАРАМЕТРОМ «Без разрывов» В IE --></noinclude><includeonly><div style="background: {{{Фон|#f9f9f9}}}; border: 1px solid {{{Цвет рамки|#aaaaaa}}}; float: {{{Выравнивание|none}}}; clear: {{{Выравнивание|none}}}; margin: .5em {{#switch: {{{Выравнивание}}} | left=1.4em | 0em}} .8em {{#switch: {{{Выравнивание}}} | right = 1.4em | 0em}}; font-size: {{{Размер шрифта|90%}}}; padding: .5em 1em; width: {{{Ширина|auto}}}; height: {{{Высота|auto}}}; {{#if: {{{Без разрывов|}}} | white-space: nowrap;}}"> {{#if: {{{Заголовок|}}} | {{#if: {{{Заголовок снизу|}}} | <div style="margin-bottom:.4em;"> | <div style="border-bottom:1px solid #aaaaaa; padding-bottom:.4em; font-weight:bold; font-size:120%;">{{{Заголовок}}}</div> <div style="margin-top: .4em;"> }} }} {{{Содержание}}} {{#if: {{{Подпись|}}} | <div style="margin-top:0.5em; text-align:right; font-size:90%; line-height:150%;">{{{Подпись}}}</div>}} {{#if: {{{Заголовок|}}} | </div> {{#if: {{{Заголовок снизу|}}} | <div style="border-top:1px solid #aaaaaa; padding-top:.4em; font-weight:bold; font-size:120%;">{{{Заголовок}}}</div> }} }}</div></includeonly><noinclude>{{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Форматлау|Ҡалыптар:Форматлау]] </noinclude> 5ggvu851wvyzga61zr0xpnnofivctmk 2 4269 18809 2017-12-19T14:19:17Z ZUFAr 381 "Вәлимә" исемле яңы бит булдырылған 18809 wikitext text/x-wiki Вәлимә 7x0gcvj8cbk5qz9sm5k92x2dsvtqxix 10 4270 18811 2017-12-19T14:25:04Z ZUFAr 381 "<includeonly>[[Ҡатнашыусы:{{{1|}}}|{{{2|{{{1|}}}}}}]]</includeonly><noinclude>{{doc}}</noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 18811 wikitext text/x-wiki <includeonly>[[Ҡатнашыусы:{{{1|}}}|{{{2|{{{1|}}}}}}]]</includeonly><noinclude>{{doc}}</noinclude> qz7ufubmdiw461g7kzwjbgjujzn2q9h 1 4273 18871 18867 2017-12-28T17:02:15Z ZUFAr 381 18871 wikitext text/x-wiki Жесткие лучи (англ. hard-radiation) - үткер нурҙар тип алдым, ҡаты тигән тәржемә мәғәнәһенә тура килмәгәндәй булды. Жесткость - это свойство рентгеновских лучей проходить через тела, чем жестче, тем лучше проходят. В зависимости от способности проходить через тела — от длины волны - различают рентгеновские лучи мягкие (1,0-0,4), средней жесткости (0,4-0,3) и жесткие (0,3-0,06). *hard — көслө тигән мәғәнәһе лә бар.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 22:02, 28 декабрь 2017 (YEKT) 7yqmkahgijisoouv2eg6yg7f2e9hgl6 10 4274 18894 2018-01-04T20:15:14Z ZUFAr 381 "<noinclude><!-- НЕ ИСПОЛЬЗУЙТЕ РАЗДЕЛИТЕЛЬ ---- (<hr/>), ОН НЕ СОЧЕТАЕТСЯ С ПАРАМЕТРОМ «Бе…" исемле яңы бит булдырылған 18894 wikitext text/x-wiki <noinclude><!-- НЕ ИСПОЛЬЗУЙТЕ РАЗДЕЛИТЕЛЬ ---- (<hr/>), ОН НЕ СОЧЕТАЕТСЯ С ПАРАМЕТРОМ «Без разрывов» В IE --></noinclude><includeonly><div style="background: {{{Фон|#f9f9f9}}}; border: 1px solid {{{Цвет рамки|#aaaaaa}}}; float: {{{Выравнивание|none}}}; clear: {{{Выравнивание|none}}}; margin: .5em {{#switch: {{{Выравнивание}}} | left=1.4em | 0em}} .8em {{#switch: {{{Выравнивание}}} | right = 1.4em | 0em}}; font-size: {{{Размер шрифта|90%}}}; padding: .5em 1em; width: {{{Ширина|auto}}}; height: {{{Высота|auto}}}; {{#if: {{{Без разрывов|}}} | white-space: nowrap;}}"> {{#if: {{{Заголовок|}}} | {{#if: {{{Заголовок снизу|}}} | <div style="margin-bottom:.4em;"> | <div style="border-bottom:1px solid #aaaaaa; padding-bottom:.4em; font-weight:bold; font-size:120%;">{{{Заголовок}}}</div> <div style="margin-top: .4em;"> }} }} {{{Содержание}}} {{#if: {{{Подпись|}}} | <div style="margin-top:0.5em; text-align:right; font-size:90%; line-height:150%;">{{{Подпись}}}</div>}} {{#if: {{{Заголовок|}}} | </div> {{#if: {{{Заголовок снизу|}}} | <div style="border-top:1px solid #aaaaaa; padding-top:.4em; font-weight:bold; font-size:120%;">{{{Заголовок}}}</div> }} }}</div></includeonly><noinclude>{{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Форматлау|Ҡалыптар:Форматлау]] </noinclude> 5ggvu851wvyzga61zr0xpnnofivctmk 0 4275 18918 18917 2018-01-07T19:06:08Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 18918 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Юлдашев Зөлфәр Мырҙабулат улы''' 1930 йылдың 4 ғинуарында БАССР-ҙың Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылында тыуған. 1938 йылда мәктәпкә уҡырға бара. Йәшләй генә етем ҡалып, тамаҡ ашҡа туймаған ауыр һуғыш йылдарының бар михнәт-золомдарын үҙ елкәһендә татый. Ун бер йәшлек кенә балаға оло ирҙәр эшенә егелергә тура килә: ер тырмата, бесән эшләй,мал көтә. 1943 йылда Байназар ауылында балалар йорто асыла, Зөлфәр Юлдашевты шунда ебәрәләр. Тамаҡ һаман ашҡа туймаһа ла, уҡыуҙы дауам итергә мөмкинлек тыуа. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа Белорет металлургия училищеһында слесарь-ремонтлаусы һөнәрен үҙләштерә. Училищены уңышлы тамамлағас, хеҙмәт юлын «Ҡыҙыл Таң» колхозында башлай. 1951 йылда хәрби хеҙмәткә алына. Алыҫ Көнсығышта, Мурманскиҙа хеҙмәт итеп, 1954 йылда тыуған ауылына ҡайта һәм «Ҡыҙыл Таң» колхозында эшләүен дауам итә. 1955 йылдың 3 ғинуарында ауылдың сибәр, уңған ҡыҙы Ғәйнисафа менән ғаилә ҡоралар. Ике уңған хаҡлы ялға сыҡҡансы колхозда хеҙмәт итәләр: Ғәйнисафа фермала һарыҡ ҡарай, Зөлфәр малсылыҡта. Зөлфәр Мырҙабулат улы колхозда 33 йыл мал ҡараусы, көтөүсе, ферма мөдире булып эшләй, тыуған илебеҙ үҫеше өсөн тос өлөш индерә. Тырыш, егәрле Зөлфәр Мырҙабулат улы Юлдашев заманында районда ғына түгел, республикала оло дан ҡаҙана. «Ҡыҙыл Таң» колхозы районда алдынғы булһа, Иҫке Монасип фермаһы колхоздың даны була. Бында Зөлфәр Мырҙабулат улы Юлдашевтың да ҙур хеҙмәт көсө һалынған. Уның фиҙакәр хеҙмәте лайыҡлы баһалана. 1963 йылдың 22 мартында һөт һауып алыу буйынса социалистик ярышта юғары күрһәткестәргә өлгәшкәне өсөн «Башҡорт АССР-ының Почетлы көтөүсеһе» исеме бирелә. Ул 8-се саҡырылыш район советы депутаты. 1962—1966 йылдарҙа БАССР-ҙың Юғары Советы депутаты итеп һайлана. 1966 йылда СССР Юғары Советы Президиумының 1966 йылдың 22 мартындағы Ҡарары менән Зөлфәр Мырҙабулат улы «Өлгөлө хеҙмәте өсөн» миҙалы менән бүләкләнә. В. И. Лениндың тыуыуына 100 йыл тулыу байрамы уңайынан «Фиҙаҡәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән бүләкләнә. 1971 йылда СССР Юғары Советы Президиумының 1971 йылдың 7 майындағы Ҡарары менән Зөлфәр Мырҙабулат улы Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (№ 710778) менән бүләкләнә. Ә 1973 йылда СССР Юғары Советы Президиумының 1973 йылдың 6 сентябрендәге Ҡарары менән Зөлфәр Мырҙабулат улы Юлдашевҡа «Почет билдәһе» ордены (№ 896360) бирелә. 1981 йылда СССР Юғары Советы Президиумының 1981 йылдың 16 мартындағы Ҡарары менән Зөлфәр Юлдашев Халыҡтар дуҫлығы орденына (№ 32266) лайыҡ була. Бынан тыш Зөлфәр Юлдашев тыл ветераны һәм хеҙмәт ветраны миҙалдары, 9-сы биш йыллыҡ ударнигы билдәһе, 1941—1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүҙең 40, 50, 60, 65, 70 йыллығы айҡанлы юбилей миҙалдары менән бүләкләнгән. Зөлфәр Мырҙабулат улы Юлдашев Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районының Почетлы гражданы, республика әһәмиәтендәге персональ пенсионер. Кешеләр менән аралашыусан, алсаҡ, һәр саҡ йөҙөнән йылмайыу китмәгән, мәрәкәсел Зөлфәр ағайҙы ауылда бөтәһе лә ихтирам итте. Ҡатыны Герой-әсә Ғәйнисафа Мырҙабулат ҡыҙы менән туғыҙ ул һәм бер ҡыҙ тәрбиәләп үҫтергәндәр. Уларға яҡшы белем һәм тәрбиә биреп оло тормош юлына аяҡ баҫтырҙылар. Уларҙың 23 ейән-ейәнсәре, 12 бүләсәләре бар. Һуңғы йылдарҙа ғына мал көтмәһәләр ҙә, Зөлфәр ағай менән Ғәйнисафа апай баҡса тултырып кәртүк, йәшелсә, емеш-еләк үҫтрҙеләр. Ҡатыны Ғәйнисафа Мырҙабулат ҡыҙы менән 63 йыл бәхетле, татыу ғүмер итеп, Зөлфәр Мырҙабулат улы 2017 йылдың 24 декабрендә вафат була. Таңһылыу Ҡыуандыҡова. Бөрйән районы "Таң" гәзитендәге (№ 8, 23 ғинуар 2010 йыл) "Оло ихтирамға лайыҡ", (№ 69, 20 июнь 2013 йыл) "Барыһына эш ғәйепле", (№ 116, 30 сентябрь 2003 йыл) "Ишле бәхет" мәҡәләләре һәм документтары ҡулланып яҙылды. [[Категория:Бөрйән районы]] hd3xelsllsdg5pmi1bttau6lplt3to0 0 4276 22827 22823 2020-09-23T16:57:43Z Һәҙиә 403 /* Сығанаҡтар */ 22827 wikitext text/x-wiki {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама ауылы]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Ҡорама кантон Муйнаковтың шәжәрәһе Ошо шәжәрәмде мин Бөйөк Ватан һуғышының 70 йыллығына, ысын мәғәнәһендә Бөйөк Ватан һуғышы һалдаты, Сталинград һуғышынан яраланып, һыңар күҙен юғалтып иҫән ҡайтып та Учалы районының "Они вернулись с победой" китабына ла индерелмәгән, ҡартатайым Шәңгәрәев Сөләймән Ҡыҙырғали (1898-1968) улының яҡты иҫтәлегенә бағышлайым. Ҡорама ауылынан Бөйөк Ватан һуғышында бөтәһе 92 ауылдаштарыбыҙ ҡатнаша, шуның 50-һе яу яландарында ятып ҡала, насип булғас 42 яугиргә әйләнеп ҡайтырға яҙған. ==''Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ошо шәжәрәләге беҙҙең туғандар''== ''' ;Яу яланында ятып ҡалғандар:</br> • 1.Ҡәипов Әлҡәф Ғәбдрәхмән улы, </br> • 2.Ҡәипов Әхтәм Ғәбдрәхмән улы,</br> • 3.Ҡәипов Ишбирҙе Билал улы, </br> • 4.Мостафин Әхмәҙулла Әлмөхәмәт улы,</br> • 5.Мостафин Мәулитбай Йомабай улы,</br> • 6.Мостафин Мөждәбә Ғүмәр улы, </br> • 7.Мостафин Нәжип Солтан улы,</br> • 8.Мостафин Язар Солтан улы,</br> • 9.Мостафин Сәитғәли Ҡорбанғәли улы,</br> • 10.Мостафин Сәлих Бикмөхәмәт улы,</br> • 11.Фатҡуллин Фуат Шаһибал улы</br> ;Ә был исемлектәге яугирҙәр Еңеү менән ҡайттылар:</br> • 1.Исхаков Сөләймән Оморҙаҡ улы,</br> • 2.Ҡәипов Миҙхәт Билал улы,</br> • 3.Мостафин Ғүмәр Йомабай улы,</br> • 4.Мостафин Мөжәуир Дәуләт улы, </br> • 5.Мостафин Мөхәррәм Дәуләт улы,</br> • 6.Мостафин Хашим Юлмөхәмәт улы,</br> • 7.Шәңгәрәев Сөләймән Ҡыҙырғәли улы.</br> == Фәтих бабай Нафиков һөйләгән шәжәрә == Ҡорама ауылында 1998 йылда үткәрелгән "Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!" байрамында ауылдың аҡһаҡалы Фәтих бабай Нафиков сәхнәгә сығып ошо һүҙҙәрҙе әйткән ине: "Ҡорама ауылына нигеҙ һалыусы Ҡорама кантондың нәҫелен бөгөнгө көндә дауам итеүсе берҙән бер ғаилә - Сәғиҙулла Шәңгәрәевтың ғаиләһе". Ошо көндән башлап ауылдың тарихын өйрәнеү һәм шәжәрәбеҙҙе төҙөү теләге тыуҙы, был бик ҙур этәргес булды. Атайыбыҙҙан үҙеңдең кантон нәҫеленән икәнеңде белә инеңме тигән һорауға, ошолай яуап бирҙе: "Ауыл ҡарттары, күберәген Әхмәтвәли бабай, һуңынан уның улы Фәтих ағай һөйләй торғайны. Тамырҙарыбыҙ Айшан менән Тайшандан киткән тип. Ҡорамала ике Сөләймән булды, береһен ҡаҙаҡ Сөләймән тинеләр, ә атайымды - "кантон Сәләймән" тинеләр. Шул уҡ ваҡытта Хәҙисә апайымдың ҡушаматы бар ине "кантон малайы" тигән, сөнки күберәк утынға ул йөрөнө, ә мин Заһиҙулла ҡустыны өйҙә көтөп ҡала инем. Тик совет йылдарында кантондар, батша офицерҙары тураһында һөйләү тугел, һорашырға ла оялдыҡ, ҡыйманыҡ". Әхмәтвәли бабай Нафиков ваҡытында ауылдың иң абруйлы, уҡымышлы кешеһе ине, күп кенә йылдар ауылдың муллаһы булды. Ул ауылдың тарихын да яҙып барған. Ата-олатайҙарҙан ҡалып, нәҫелдән-нәҫелгә күсеп килгән, борондан яҙып барылған ҡомартҡы һәм ауылдың шәжәрәһе лә унда һаҡланған булған. Тик 70-се йылдарҙа ул яҙмаларҙы кемдер алып тора ла кире ҡайтармай. Шәжәрәне өйрәнеү һәм яҙыу барышында үҙенең олатаһының исемен белмәуселәр ҙә осраны, бик күптәргә хас күренеш ине был. Сәбәптәре ниндәй булыуға ҡарамаҫтан, был халҡыбыҙ өсөн ят, бик насар күренеш. Сөнки ата- бабаларыбыҙ беҙгә "һәр башҡорт үҙенең кәмендә ете быуынын белергә тейеш", - тигән васыят ҡалдырған. Шәжәрә төҙөп, уның менән халыҡты таныштырыу, быуындар бәйләнешен тергеҙеүгә булышлыҡ итә, сөнки төрлө сәбәптәр менән фамилиялары үҙгәреп, бер-береһен белмәгән яҡын туғандар була, белгәндәре лә нисек, кем яғынан икәнен белеп еткермәйҙәр. Ә иң мөһиме - йәштәргә нәҫел нәсебен өйрәтеп, ырыуҙаштарына, туғандарына, ата-әсәһенә ихтирам тәрбиәләүҙә, уларҙа намыҫсанлыҡ, үҙ халҡы өсөн яуаплылыҡ үҫтереүҙә. ==Ғосман хәҙрәт яҙып ҡалдырған шәжәрә== Барын-Табын ырыуы шәжәрәһен 1900 йылдарзың башында Кәрим ауылы кешеһе Ғосман хәҙрәт яҙып ҡалдырган, ә 1922 йылда Мулдаҡай ауылының Дуғым аймағынан Гаязетдин Бәҙретдин улы (1883 йылда тыуған) уны күсереп, яңы мәғлүмәттәр төҫтәгән. Шәжәрә былай башлана: "Элек беҙҙең төп бабабыҙ Бохара шәрехендән бей Барун Ҡара шейх булған. Шуның өсөн бәғзе бүлекләребеҙҙе "Барун башҡорто" тип йөрөткәндәр. Беренсе - Ҡара шейх, икенсе - Дәүли шейх, өсөнсө - Ҡотло шейх, дүртенсе - Мунғаҡ, бишенсе - Хажи Буға, алтынсы - Мунсәм, етенсе - Жәнсәм, һигеҙенсе - Асанби, туғыҙынсы - Турғай. "Беҙҙең Уралдың көньяҡ битендә йәшәүсе башҡорт ағайҙар щул Турғай балаларынан таралып киткәндәр... - тип яҙа Рәүф ағай Насыров үҙенең яҙмаларында. "Турғайҙың Иҫәнбәт тигән улының өс улы булған. Береһе - Ҡәмбәр, икенсеһе - Күкәм, уның тармағы - Атанай, Ҡаракеше, өсөнсөһе- Тәңребирҙе. Ҡәмбәрҙән таралғандар: беренсеһе - Аҡсуранан - Ҡамайс тархан, икенсеһе- Туҡсура". Шәжәрә сама менән 1430-1920 йылдарҙы эсенә ала. Һәм ул асылда ошо төбәктәге ата-олатайҙарҙың тарихына бәйләнгән. == Ҡорама ауылы хаҡында == === Рәүиз сказкаларын буйынса === Рәүиз сказкаларын ентекләп тикшергән Ә. Әсфәндиәров бына ошондай мәғлүмәт бирә: "Туңғатар ауылынан алты саҡрым алыҫлыҡта яңы Ҡорама ауылы барлыҡҡа килгән. Уға 4-се кантон начальнигы, 14 -се класс чиновнигы, Муйнаҡ ауылынан сыҡҡан Ҡорама Муйнаҡов (1760-1828) нигеҙ һалған. "1811 йылғы Рәүиз сказкаһында Ҡорама Муйнаҡов Малай Муйнаҡ ауылында теркәлгән, ә бына 1834 йылда әлеге "Яңы" тигән Ҡорама ауылында күренә. Тимәк, ауылдың иҫкеһе лә булған. Сөнки ошо ауылдың аҡһаҡалы Кәрим Сагитовтың ауылда балаларында үҙ ҡулы менән яҙған яҙмаһы һаҡланған, тағы Рәүф Насыровта күсермәһе барлығын беләбеҙ (ж.Ағиҙел №9 1999. стр 170). Бына ул: "Ҡорамала беҙ быуат ярым йәшәнек. Уға тиклем беҙҙең олатайҙар бөгөнгө Силәбе өлкәһе Уйск районы Ларин ауыл Советының Бужын исемле ауылында йәшәнек. Йыраҡлығы 8 саҡрым. Был булған 1700-се йылдарҙа", - тип. Ләкин Бужын ауылының 1811-се йылғы Рәүиз сказкаһында Кәрим олатайҙың олаталары Бужында теркәлгән, ә инде 1859-сы йылда Ҡорама ауылында бер аймаҡ булып Бужын урамында әлеге көндә лә тамырҙары, нәҫелдәре йәшәй. Өҫтәлмә мөғлүмәттәр нигеҙендә шуны ла өҫтәп китер кәрәк(Ф. Шаһиев ). Бужын ауылы Ҡорама менән Ларин (Ҡолаҡты) араһында булған. Ул ауылдың бер өлөшө Ҡорамаға күсеп ултыра. Был күсенеү 1835 йыл булырға тейеш. Сөнки 1835-1837 йылдарҙа Ырымбур сик һыҙығы (Новая линия) үткәрәләр. Ул Силәбенән Ырымбурға тиклем бөтә башҡорт, ҡаҙаҡ ауылдарын күсереп, казак линияһын төҙөү булған. Легенда буйынса Бужынбайҙың улы Бәхтиәр землемер менән килгән жандармға һуға. Уның тол ҡатыны 4 балаһы менән Ҡорамаға күсеп китә. Бәхтиәр 45 йәшендә генә үлеп ҡалған - уны ике аяғын атҡа бәйләп һөйрәтеп алып китәләр. Икенсе легенда буйынса Ҡорама ауылына землемер килгән. Ул Ҡорама кантондың тройка аты менән ҡырандасын күреп уларҙы биреүен һорай. Юғиһә, ерен дөрөҫ үлсәмәйәсәген әйткән. Ҡорама аҡһаҡалдар менән кәңәшләшкәс, уларҙың берәүһе: "Ер әйбер түгел, кеҫәһенә һалып алып китмәҫ, тройка менән ҡырандасты бирмә", - тип кәңәш иткән. Һөҙөмтәлә тау башында ултырған Ҡорама кантон өйөнөң ҡап уртаһынан сик үткән. Бында Ҡорама Муйнаков 1798 йылдан алып 1819 йылға тиклем 4-се кантон начальнигы булып торған.Тимәк яңы Ҡорама ауылы 1816 йылғы перепись һуңынан 1819-1820 йылдарҙа барлыҡҡа килгән тип әйтергә була, Кәрим олатайҙың әйтеүе буйынса ла. === Ҡорама кантондың балалары: === 1. Юртовой старшина һәм кантондың ярҙамсыһы, 14 класслы чиновник Ураз Курамин -1785й, уның улы Ирғәли - 1813 й.</br> 2.Юртовой Есаул Ишнияз - 1798 йылда тыуған, уның өс ҡатыны - Нәзифә, Наза, Ҡотлобикә һәм уларҙың балалары - Шәриәз (1813), Юнус (1820), Шаһиәхмәт (1828), ҡыҙы Заһиҙә.</br> 3. 14 класслы чиновник Шаһингәрәй Курамович Каипов - 1828 й., ҡатыны Айһылыу, уларҙың улдары Сәфәрғәли (1847), Ҡыҙырғәли (1849) һәм ҡыҙҙары Дәуләтбикә (1854), Ҡорғамбикә (1857).</br> Данлыҡлы фән эшмәкәре Әнүәр ағай Әсфәндияров үҙенең китаптарында Ҡорама кантонды Ҡара-Табын өйәҙе старшинаһы, Пугачев восстаниеһенең актив етәксеһе, тархан Рәсүл Этиммәсевтарға тоташтырып ҡуя. Беҙ бында хаталыҡ киткән тип иҫәпләйбеҙ. Сөнки ололарҙың һәм атай-олатайҙарымдың һөйләүҙәре буйынса, Р. Насыровтың яҙмаларын өйрәнгәндән һуң, тағы һуңынан Өфө архивтарындағы Рәүиз сказкаларын (1811, 1834, 1859) ентекләп өйрәнгәндән һуң ошоларҙы асыҡланыҡ: Буғайҙың өс улы булған - Йомаҡай, Айшан, Тайшан. Айшандан Ҡәйеп тыуа, Ҡәйептең улдары - Муйнаҡ, Ҡунаҡбай, Зөлҡәрнәй, Ҡолһары, Байһары һәм Ҡоламан. Быны Рәуф Насыров та яҡлай ( "Ете һыу башы", стр. 74 схема 18). Ә Муйнаҡтан 14 класслы чиновник, потомственный дворянин, кантон системаһы барлыҡҡа килгәндән бирле 1819 йылға тиклем 21 йыл 4-се кантон башлығы булған Ҡорама һәм икенсе улы Алама тыуа. Архив документтарында ла Ҡорама кантондын улдары Ураз Курамович Каипов һәм Шәгингәрәй Курамович Каипов тип яҙылған. Әнүәр ағай Әсфәндияровтың яҙыуынса Каипов булмай Расулевтар булыр ине. Унын схемахында Кәип тигән кеше юҡ. Профессор Ә. Әсфәндияровтың «Ауылдар тарихы» китабында Ҡорама кантон тураһындагы мәғлүмәттә тағы ла бер яңылышлык киткән, ул Ҡорама кантондың улы итеп беҙҙең хөрмәтле яҙыусыбыҙ, беҙҙең ауылдашыбыҙ Спартак ағай Илъясовтың олатайҙарының береһе Сәхәүитдин Ҡорамшинды (яңылыш Курамин тип уҡып) күрһәткән. 1819 йыл Ҡораманың ярҙамсыһы, йорт старшинаһы Төхфәтулла Үтяев начальнигы өҫтөнән доностар яҙып, урынын баҫып ала. Төхмәт (урындағы һөйләш буйынса), ришүәттәр алып, енәйәтселәрҙе тикшереүҙән, хөкөмдән, бик күптәрҙе ғәскәри хеҙмәттән ҡотҡарған, яуыз турә булып халыҡ хәтерендә уйылып ҡалған. Ришүәт бирмәүселәрҙе төрмәгә яптырыусы, ҡул-аяҡтарына бығау һалдырыусы, астан интектерусе бер яуыз әҙәм булып танылған ул. Төхмәт кантон 17 йыл буйы ошолай ҡыланып, ришүәтселек өсөн 20 тапҡыр хөкөмгә тарттырыла, ләкин үҙе властарга биренеп, төрмәнән ҡотола. Төхмәт кантон кантонлыҡты Ҡораманан ситкә хәҙерге Силәбе өлкәһе Уйск районының Төхмәт ауылына кусерә (әлеге ваҡыттағы Никольскигә). Губернатор Сухтерин Төхфәттең боҙоҡлоҡтарын иҫбат итеүе мөмкин түгел тип ҡуя. Шулай булһала халыҡ асыуынан ҡурҡып, һәр ваҡыт яҡлап ҡалып булмай тип, 1832 йылда Сенат ҡарары менән шәхси дворян титулы һәм званиелары тартып алынып, үҙен ғүмерлеккә Себергә ебәрәләр (ЦГИА РБ фонд Г2 Об1 д. 1681 №12). Силәбе өлкәһенең Уйск районының Төхмәт ауылы (хәҙерге Никольск) шул кантондың тыуған төйәге булырға тейеш. Ә Ҡорамаларҙың икенсе өлөшө, Кәримдән Йомабаев Ғәлимйән һөйләүе буйынса, казактар яғынан ҡасып килгән. Кантон башлығы уларға шундағы һаҙлыҡты (Асыны - Р.Н.) файҙаланырға биргән. Улар аймаҡ-аймаҡ булып ултырған. Бында хәҙер Бужын аймағы, Манаш, Уртасуҡ, Соҡораҡ (Соҡорҙан алынған), Үрьяҡ аймаҡтары бар. Ауыл уртаһынан Ғәйней йылғаһы ағып ята. == Аймаҡтарҙағы исем-фамилиялар теҙмәһе == Аймаҡтарҙағы исем-фамилиялар теҙмәһе 1859 йылғы Х Рәүиз сказкаға нигеҙләнеп бирелә. Соҡораҡ (ысын Ҡорама урыны) аймағында - Ҡорама кантон һәм уның улдары зауряд есаул икенсе улы Ишнияз, уның Ишнияздың улдары Шарияз, Юнус, Шаһиәхмәт, беренсе улы Ураз (Минлебай ауылына кусерелгән һәм шул ауыл Ураҙ Ҡорама улы Каипов хөрмәтенә Ураҙ исемен йөрөтә һәм шуны дәлилләп яҙа Ә. Әсфәндиәров "История сел и деревень" китабында), өсөнсө улы Шаһингәрәй Каипов; отставкалағы походный старшина Ҡолой Ҡолһарин һәм уның улдары Абдулкәрим, Мөхәмәтрәхим, Әбдулкәбир, Әбделхәй; Зөлҡәрнәйҙең балалары - Ғәбиҙулла,старшина ярҙамсыһы Ниғмәтулла, Ғәйнулла (Фаткуллиндар); Аламаның балалары - зауряд сотник Сәйфетдин Аламин, зауряд есаул Баһаутдин Аламин (Каиповтар), Ҡунаҡбайҙың балалары - указлы мулла Ҡотлоҡадым Ҡунаҡбаев (Мостафиндар) һәм Һаҙый Ҡунаҡбаевтар, аҙансы Ҡарантай Ҡотлоюлов, Иҫәнгол Айнулов (Тунгатаровтар); Айырмалы Шаһингәрәй Каипов тураһында. Ырымбур губернаторы Перовскийҙың Ырымбур ҡалаһы Неплюев хәрби училищеһы подполковник Марковка яҙған хаты (1838 йылдың 16 авгусынан) нигеҙендә башҡорттарҙың 20 юғары чинлы офицерҙарының һәм чиновниктарының балалары училищеға ҡабул ителә. Бына шул балалар араһында беҙҙең олатайыбыҙ 10 йәшлек Шаһингәрәй Ҡорама улы Каипов та бар. Ҡыҙырғәленән минең олатай Сөләймән Шаһингәрәев-Шәңгәрәев (1898- 1968) тыуған, уның улдары Сәғиҙулла (1931) менән Заһиҙулла (1943) Шәңгәрәевтар. Урге як (йәки Вәлишә урамы) аймағында - Ҡотоевтар (Нафиковтар); Урта суҡ аймагында - Ишкенә Сагитов һәм уның улы писарь Тляукәбел Ишкинин (Муратшиндар), зауряд есаул Яныбай Дәүәбилев, зауряд сотник Илбәк Дәүәбилев, указлы мулла Сәхәүетдин Курамшин. Бужында(иң "йәш" урам) - Сәғит Бахтияров (Сагитовтар, Бахтияровтар), Нәсир Кажакаев (Ильясовтар, Ишниязовтар, Таһировтар), Таҡтамыш һәм Атьетәр Бажиновтар; Манаш(сығышы билдәһеҙ,элек бер нисә йорт булып ултырған, унда һунарсылар йәшәгән) аймағында - Зәйнулла Мәшәкәев, Тураман Кабылов, Хәмзә Монасипов һ. б. Ҡужай ауылы Ҡорама менән йәнәш булғандар. Йәйләүҙәре лә бер ерҙә - Урал яғындағы Һартүр тауында һәм Ямаҙы яландарында. Ике ауыл Айшан менән Тайшандан киткән, тигән мәғлүмәт бар. "Улар ике туғандың балалары. "Был лаҡапты Ғосман шәжәрәһе лә нығыта, - тип раҫлай Р. Насыров". "Ҡортҡасыҡтың (Туңғатарҙың атаһының) Ҡускилде тигән улы булған, - тип яҙа ул. - Ҡырғыҙ Кук кулмән ырыуынан урлап килтерелгән бер йөкле ҡатындан булғандыр бер ир бала. Был балаға Буғай тип исем биргәндәр. Буғайҙың өс улы була: Йомаҡай, Айшан, Тайшан... (Икеһен дә Көмәс тауы битендә ерләгәндәр тип һөйләй торғайны олораҡ кешеләр. "Тамьян шишмәһе өҫтөндә бер мәмерйә - таш ҡыуығында, ҡәбер таштары ла, Әләмдәре лә булған. Был була 1610-1616 йылдарҙа", - тип өҫтәп китә Спартак Ильясов үҙенең "Барын - Табын хәтере" китабында). Был осорҙа барын-табындар ерҙәренең Сыбаркулдән алып Үрге Яйыҡ крепосына тиклем һуҙылғанлығы мәғлүм. Профессор Ә. Әсфәндияров, Урал аръяғы волостарында 1740 йылда ғына ла 537 ауыл (3899 йорт) яндырылған, тип яҙа. Ә. М. Ғафаровтың иҫәпләүенсә, 1734-1740 йылдарҙа Башҡортостанда 7000 ауыл яндырылып, 60 мең кеше һөргөнгә оҙатыла, бихисап ҡатын-ҡыҙ, балалар ҡоллоҡҡа һатыла. Был хәтлем хәсрәттәрҙең иң куп өлөшө барын - табындарға, улар менән аралашып йәшәгән ҡыуаҡан һәм ҡара табындар иңенә төшкән. == XIX быуат == Шулай ҙа, Х1Х быуат һуҙымында, халыҡты иҫәпкә алыу мәғлүмәттәренә ҡарағанда, барын-табындар саҡ ҡына хәлләнә төшә. Тик 1834 йылда 33 йортта 214, 1859 йылда - 57 йортта 451 кеше булған. (1920 йылда 745 кеше 156 йортта йәшәгән). Ҡорамалар - ярым көтөүселәрҙән. 33 йорттан 30 кибеткә йәйләүҙәргә күсә торған булған. Йәйләүҙәре ауылдан йыраҡ тугел Ҡолонҡайтан Урал тауының башына етеп, йылғалар Алтмыш ҡолан һәм Йәмәҙе буйҙарына еткән. Ҡорамалар 33 йортта 250 ат, 100 һыйыр, 300 һарыҡ, 15 кәзә малы тотҡандар. Иген бөртөклөләрен 1040 бот сәскәндәр 214 кешегә. Троицк (Өстамаҡ) өйәҙенә ҡараған башҡорт ауылдары 1832 йылға тиклем 4-се кантон тип исемләнгән. 4-се кантон 1832 йылда икегә буленеү сәбәпле, кантондың беҙҙең төбәк ауылдары ингән өлөшө 4-се Тау аръяғы кантоны тип йөрөтөлә башлаған. 1855 йылда кантондың иҫәп һаны үҙгәртелеп, ул кантон системаһы бөтөрөлгәнгә тиклем 7-се кантон тип исемләнеп йөрөтөлә. Башҡорт ырыуҙарынан әлегә хәтлем барындарҙың тарихы бик әҙ өйрәнелгән. Урал аръяғында был ырыу юғалыр хәлгә барып еткән. Ҡорама кантон тураһында мәғлүмәттәр бик әҙ, Рәуиз сказкалар ғына бер аҙ ярҙам итә бирҙеләр. Юғиһә тик ошо кантонды урыҫса уҡый һәм яҙа белмәгән тип яҙмаҫтар ине. Нисек итеп инде 14-се класслы чиновник итеп, кантон башлығы итеп ҡуйырҙар ине. Ул ваҡыттарҙа ауылдарҙың исемен унда йәшәүсе иң юғары чинле кантон чиновниге йә булмаһа дин әһеле исеме менән йөрөтөлгән. Ҡорама Муйнаҡов 14-се класслы чиновник булған. Был чинды губернатор бирә алмаған, уны йә сенат, йә батша юғары белемле, йә гимназияны бөткәнгә аттестатында грек теле күрһәтелгәндә генә биргәндәр. Ә башҡаларға 2 йылдан алып 12 йылғы хәтлем тәүҙә канцелярист булып эшләгәндән һуң ғына бирелгән. 1825 йылда кантондар буйынса барыһы 76 кеше генә класслы чиновник булған. (ЦГИА РБ д. 526). Зауряд чиндар урта звено булып һаналған, класслы чиновниктарға һәм армия офицерҙарына дворян дәрәжәһе биргәндәр. Улар кантондар менән идара итә алғандар һәм дәрәжәләрен нәҫел буйынса тапшыра алғандар.(2ПСЗ т. 14 №12385, параграф 79). Спартак Ильясов "Ҡорама кантон Кавказ һуғышында батырлык курһәткәнгә батша уға дворян титулын биргән тип", - шәжәрә байрамында әйткәйне. Әммә беҙ купме генә эҙләһәк тә, быға дәлилдәр таба алманык. Бындай осраҡта уның шәхси - дворян титулы ғына булыр ине. Киреһенсә Рәүф Насыров та, Әнүәр Әсфәндиәров та, Әлим Зарипов та үҙҙәренең хезмәттәрендә Ҡорама кантонды потомственный дворян тип яҙалар. Бының турала дәлилләусе документ таптык (рис 5). Ул да булһа 1811 йылғы Малай Муйнаҡ ауылы ревизияһы. Бында куренеуенсә Ҡорама, уның ағаһы Алама балалары 15 йәштә юртовой есаул, 18 йәштә походный есаул званиеһы бирә алғандар. Йәғни улар икеһе лә потомственный дворян булып улдарына по наследству обер офицер званиеларын бирә алғандар. Кантонный начальник Ҡорама Муйнаков - 56 йәш, уның улдары: йорт старшинаһы шул уҡ вакытта кантон ярзамсыһы Уразлы - 24 йәш, икенсе улы - йорт есаулы Ишнияз - 15 йәш. Ҡорама кантондың ағаһының улдары: йорт сотнигы Сәйфитдин Аламин – 22 йәш, походный есаулы Баһаутдин Аламин – 18 йәш. Совет власы осоронда ла беҙҙең ара кешеләре юғалып ҡалмаған: беренсе "Трактор" исемле колхоз председателе Ғәбдрәхмән Минһажетдин улы Кәипов, комсомолдың Өлкә комитеты ағзаһы, "Ленинсы" гәзите редакторы Мостафин Вәзир Хашим улы, хеҙмәт ветераны, Башҡортостан уҡытыусыларының өсөнсө съезы делегаты Каипова Фәрхәнә Ғәбдрәхмән ҡыҙы, Башкортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Шәңгәрәева Нәркизә Сәғиҙулла ҡыҙы, Мәғәриф Министрлығында эшләгән Рәмилә Хашим ҡыҙы Мостафина ,Фермер булып шәхси крәстиән хуҗалыгын уңышлы гына алып барыусы Каипов Галимйән Нәгимйән улы һ.б. Беҙ И. Гвоздикова менән дә, Ә. Әсфәндияров һәм Р. Насыров менән да бәйләнештә булдыҡ. Улар әйтеүенсә, "1830 йылдарға тиклем булған кантондар ныҡлап өйрәнелмәгән", - тип өҫтәнеләр. Шуныһы ҡыуаныслы бик һуңлап булһала ниһәйәт беҙҙең Ҡорама ауылында ла быйыл 2015-се йылдың 27 июненда "Шәжәрә" байрамы үтте. Быуындар бәйләнеше тергеҙелә, туғандар табыла һәм асыҡлана. Тик был башы ғына әле. Йәштәрҙең нәҫел нәсебен өйрәнеүе бик ҡыуаныслы хәл. 2015 йылдың 27 июнендә Ҡорама ауылында Ҡорама кантонға таҡтаташ ҡуйылды. <small>'''Шәжәрәне төзөүсе Башҡортостандың атҡаҙанған укытыусыһы Алтыншина (Шәңгәрәева) Н.С. 12 ноябрь 2015 йыл.'''</small> '''(Кәип тархан – Муйнаҡ батыр - Ҡорама кантон - Шәгингәрәй Курамович Кәипов – Ҡыҙырғәли Шәһингәреевич Курамин - Сөләймән Ҡыҙырғәли улы - Шәңгәрәев Сагизулла кыҙы Нәркизә Шәгингәрәева)''' == Сығанаҡтар == # VI – 1811-cе йылғы Рәүиз сказка Малай Муйнак ауылы. ЦГИА РБ .Өфө</br> # VII - 1816-сы йылғы Рәүиз сказка Корама ауылы, ЦГИА РБ .Өфө</br> # VIII- 1834-се йылғы Рәүиз сказка Корама ауылы, ЦГИА РБ. Өфө </br> # IX - 1850-се йылғы Рәүиз сказка Корама ауылы, ЦГИА РБ.Өфө</br> # X - 1859-сы йылғы Рәүиз сказка Корама ауылы, ЦГИА РБ.Өфө</br> # Ә. Әсфәндияров "Ауылдар тарихы" Өфө</br> # Ә. Зарипов"Эй Яйыҡ, яйыҡ йорт", Өфө.1998</br> # Р. Насыров "Ете һыу башы", Өфө.2005</br> # С. Ильясов "Барын - табын хәтере", Өфө.2008</br> == Һылтанма == *[http://www.ufagen.ru/node/24848 Шэжэре Учалинский район] [[Категория:Учалы районы]] 63oks6ptj7qyyxnd1diryfcrc0upcsn 14 4278 18928 2018-01-10T10:20:12Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 18928 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 3 4279 18934 2018-01-11T16:14:58Z ZUFAr 381 "[[Ҡатнашыусы:Алтынша]] Ҡорама кантон таҡтатышының фотоһын да тейәп ҡуйырға кәр…" исемле яңы бит булдырылған 18934 wikitext text/x-wiki [[Ҡатнашыусы:Алтынша]] Ҡорама кантон таҡтатышының фотоһын да тейәп ҡуйырға кәрәк. Ауыл күренеше лә юҡ. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 21:14, 11 ғинуар 2018 (YEKT) lbbbyy4d5blu2kr2ynm9kpsblwemez9 2 4280 18935 2018-01-11T16:15:08Z ZUFAr 381 "Ҡатнашыусы:Алтынша" исемле яңы бит булдырылған 18935 wikitext text/x-wiki Ҡатнашыусы:Алтынша ni6tn9qhnb5hqmqa87ppv0dlze8qdca 0 4281 20070 20069 2020-01-15T18:09:19Z Айсар 394 /* Йылҡы малын һуғымға һимертеү */ аныҡлау 20070 wikitext text/x-wiki [[Файл:Ауырғазы районы Үтәймулла ауылы 10.jpg|мини|справа]] '''Ҡаҙы эшләү''' ==Ҡаҙы өс төрлө була== # '''Эс майынан''' (ҡорһаҡ майы) эсәккә тоҙлап тултырылғаны. Тоҙҙан башҡа бер нәмә лә һалынмай, төрлө тәмләткестәр ҙә ҡушылмай. # '''Ҡабырғалы ҡаҙы''' — ҡабырғалағы ит өҫтөнә үҫкән майҙан яһала. Быныһына әҙерәк ит ҡушып, эсәккә тултыралар. Майы күберәк булған һайын яҡшыраҡ. # '''Ял ҡаҙыһы'''. Йылҡының ялынан ҡырҡып алалар. Дөрөҫөрәге елкәһендәге ит ҡырҡыла, тарамышынан айырып, эсәккә тултырмайынса ғына бешерәләр. Ҡаҙаҡтар ҙа ҡабырғалы ҡаҙыны эсәккә тултырмай, ҡабырға ите менән бергә бешерә. “Ҡаҙылыҡ” — диалект һүҙе. Ҡайһы яҡта уны хатта “тултырма” ла тиҙәр. Әммә күпселек башҡорттар “ҡаҙы” ти. ==Ҡаҙыны ыҫлау== Ҡаҙыны ыҫлағандарын күргәнем юҡ, әммә ҡояш төшмәгән урында ҡаҡлағандарын күреп йөрөнөм. Әлбиттә, ыҫланған ҡаҙы ла була. Уны ағас сөрөгөнөң төтөнө менән эшкәртәләр. Теләһә ниндәй ағас менән түгел. Мәҫәлән, ерек яҡшы һанала. Кемгә нисек оҡшай инде быныһы. Башҡорт телен һаҡлау, үҫтереү буйынса “Башҡортостан” гәзитенең көрәш алып барыуы мәғлүм. Был йәһәттән телевидение ла камиллашһын ине. Тик халыҡтың үҙенсәлеген, ғөрөф-ғәҙәтен, аш-һыуын белгән, телде һыу кеүек эскән кеше генә алып барырға тейеш тапшырыуҙы. Нисек инде ҡаҙы эшләү тураһында боҙоп һөйләргә мөмкин? Былай барһа, оҙаҡламай берәйһе урыҫ телендә ҡаҙыны “Казы — это колбаса” тип һөйләмәҫ тимә. ==Йылҡы малын һуғымға һимертеү== Ҡаҙы йылҡының йәшенә, нисек ашатылыуына, ашамлыҡтың сифатына, хужаһының эшлеклелегенә лә бәйле. Йылҡыны һуймаҫтан алда уҡ ниндәйлеген әйтеүселәр була. Бәхәс тә тыуа. Һуғым һуйыу үҙе бер байрамға әйләнә. Һимеҙлеген ҡабырғаға үҫкән майҙың ҡалынлығы менән үлсәйҙәр (ҡорһаҡ тәңгәлендәге май). Бармаҡ менән! Бер иле (“илле” лә тиҙәр), ике иле, өс-дүрт һәм — ая. Биш бармаҡ ҡалынлығына етһә, “биш иле” тип әйтмәйҙәр, ә “бер ая” тиҙәр. Бер илегә етмәһә, “сығанаҡ” ҡаҙыһы була. Йылҡы бик ныҡ һимерһә, һуйған ваҡытта арҡаһына һалғанда ҡабырғаһы майҙы күтәрә алмай һыныуы ла ихтимал (күргәнем бар). Ике йәшлек йылҡы 1–2 иле бирә, 4–5 йәшлектәре — күберәк. Һуғым малын иң кәмендә 40 көн ашатып һимертәләр. Алдында яҡшы бесән, һоло, арпа, бойҙай, һәр саҡ һыу булырға тейеш. Киҫәкле тоҙ ҙа ятһын. Иркендә йөрөү ҙә файҙалы. Бәйләп ҡуйып та ашатырға мөмкин. 40 көндә үҙ ауырлығына тиң иген ашаһа, йылҡы һимерә. Әгәр ҡаҙы булһын тиһәң, йыбанмай төндә лә тороп аҙыҡ бирергә кәрәк. Айғырға ҡарағанда бейә малының ите тәмлерәк, ун йәште үткән йылҡы ите бик яҡшы булмай. Сиҙәм үҙләштергән йылдарҙа урыҫ халҡы ла беҙҙең яҡта йылҡы итенең тәмен белеп ҡалды. Марущак исемле бер украин гел генә йылҡы һуя торғайны. Һуйырға башҡорттарҙы саҡыра. Бер башҡорт ял ҡаҙыһын тарамышы менән ҡырҡып алып: “Этим я сапоги шью”, — тип ташлап ебәрә. Марущак күреп ҡала ла: “Я тоже сапоги сошью”, — тип барып ала. Был турала мәҙәк итеп һөйләйҙәр. Кискеһен һуғым итенә йыйылалар. Әлбиттә, эс ҡаҙыһы бешерелә. Эсәктең йыуанлығы малдың йәшенә ҡарап төрлө була, ҡаҙы ла шуға бәйле бит инде. Кемдер бер ҡырҡым ашай ала, кемдер 2–3-тө. Минең ағай 12 ҡырҡым ашай ала ине! Ҡырҡымдың уртаса диаметры 4–5 сантиметр була, оҙонлоғо — 1,5 бармаҡ яҫылығында. Бына шулай ашанылар элек. Атай Монголияла хеҙмәт иткән осорҙа күргән аттар тураһында һөйләй торғайны. Ундағы халыҡ өйөрөндәге йылҡы малының һанын да белмәгән. Тик 1941 йылда һуғыш башланғас ҡына иҫәпләй башлағандар. Атайҙың әйтеүенсә, далала йөрөгән йылҡы бик көр (һимеҙ) булған. Һыу юҡлыҡтан үлеп ятҡан аттарҙың эсен ярып ҡараһаң, 3–4 иле майы була торғайны, тип һөйләй ине мәрхүмең. '''Х. ДӘҮЛӘТБАЕВ.''' Хәйбулла районы, Аҡъяр ауылы. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] nda3bw07pdrq29662g5q8i7ybulmivf 10 4282 18995 2018-01-24T05:22:32Z ZUFAr 381 "<includeonly>{| class="{{{class|}}}" style="border-collapse:collapse; background:{{{bgColor|transparent}}}; width:{{{width|100%}}}; text-align:…" исемле яңы бит булдырылған 18995 wikitext text/x-wiki <includeonly>{| class="{{{class|}}}" style="border-collapse:collapse; background:{{{bgColor|transparent}}}; width:{{{width|100%}}}; text-align:left;" |-valign="top" </includeonly><noinclude> {{doc|template:Столбец/doc} [[Категория:Ҡалыптар:Бағаналар|{{PAGENAME}}]] </noinclude> o6svfwznv2z0khjw2dnmllapvytt7wj 10 4283 18996 2018-01-24T05:23:13Z ZUFAr 381 "<includeonly> | {{#if:{{{width|}}}{{{align|}}}{{{valign|}}}{{{gap|}}}|style="{{#if:{{{width|}}}|width:{{{width}}};}} {{#if:{{{align|}}}|text-al…" исемле яңы бит булдырылған 18996 wikitext text/x-wiki <includeonly> | {{#if:{{{width|}}}{{{align|}}}{{{valign|}}}{{{gap|}}}|style="{{#if:{{{width|}}}|width:{{{width}}};}} {{#if:{{{align|}}}|text-align:{{{align}}};}} {{#if:{{{valign|}}}|vertical-align:{{{valign}}};}} {{#if:{{{gap|}}}|padding-left:{{{gap}}};}}" {{!}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Бағаналар|{{PAGENAME}}]] </noinclude> n49aj5gb4fra731odxhm0jryxeer394 10 4284 18997 2018-01-24T05:23:49Z ZUFAr 381 "<includeonly> |}</includeonly><noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Бағаналар|{{PAGENAME}}]] </noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 18997 wikitext text/x-wiki <includeonly> |}</includeonly><noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Бағаналар|{{PAGENAME}}]] </noinclude> fwmrhb1mhhh75poruacvhagpyiwmp3v 0 4285 24785 24044 2023-02-16T17:28:12Z Aidar254 420 /* Һылтанмалар */ 24785 wikitext text/x-wiki {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #bbe0cc | Заголовок =[[File:Coat of Arms of Burzyan rayon (Bashkortostan).png|35px]] [[w:Портал:Бөрйән районы|Бөрйән порталы]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} '''Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлихйән улы'''(Бөрйән районының Иҫке Собханғол, 24.01.1951—Өфө, 2.09.2011)- композитор, педагог, Свердлов ҡалаһында үткән Бөтә Союз халыҡ ижады фестивале лауреаты(1977), Башҡортостан композиторҙар Союзы ағзаһы(2000). == Биографияһы == Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлихйән улы 1951 йылдың 24 ғинуарында Бөрйән районының Иҫке Собханғол ауылында тыуған. Ул киң билдәле шағирә Тәнзилә Дәүләтбирҙинаның бер туған ағайы. Ғәзиздең ижади таланты бик иртә асыла. Туғыҙ йәшендә гармунда, аҙаҡ баянда уйнарға өйрәнә, ә 13 йәштән арыу ғына шиғырҙар ижад итә башлай. 1968 йылда Ғәзиз республиканың Хор йәмғиәтенең баянсылар курсына уҡырға инә. Хеҙмәт юлын 1969 йылда тыуған ауылының культура йортонда башлай. Артабан Учалы районының данлыҡлы Байрамғол совхозының культура йортонда эшләй, “Ләйсән” халыҡ бейеүҙәре ансамбле концертмейстры була. Ансамбль менән бергә йыш гастролдәрҙә йөрөй. Бер үк ваҡытта Учалы балалар йортонда һәм Уральск ҡасабаһының музыка мәктәбендә музыканан уҡыта. Ижади коллективтар менән әүҙем эшләгәне өсөн күп һанда грамоталар һәм дипломдар менән бүләкләнә. Талантлы музыкант 1977 йылда Свердлов ҡалаһында үткән Бөтә Союз халыҡ ижады фестивале лауреаты була. Ул һәүәҫкәр композитор булараҡ танылыу яулай, уның йырҙарын билдәле йырсылар – Нажия Аллаярова, Ильфак Смаков, Нәзифә Ҡадырова үҙҙәренең репертуарына индерәләр. Композитор белеме алыу маҡсатында Ғәзиз Дәүләтбирҙин Өфөгә килә, Өфө дәүләт сәнғәт институтына уҡырға инә, унда композитор Заһир Исмәғилов класында уҡый. Уҡыуҙы тамамлағас, ул концертмейстр булып эшләй, 2-се һанлы Өфө музыкаль-педагогик колледжда һәм Өфө сәнғәт училищеһендә баян класы буйынса уҡыта. 2001-2007 йылдарҙа Фатима Мостафина исемендәге Башҡорт гимназияһында концертмейстр булып эшләй. Ғәзиз Дәүләтбирҙин бик күп популяр йырҙар, инструменталь, камера-вокаль һәм хор әҫәрҙәренең, башҡорт халыҡ йырҙары эшкәртеүҙәре авторы. 2000 йылда ул Башҡортостан композиторҙар Союзына ҡабул ителә. 120-нән артыҡ популяр йыр яҙып, композитор вокаль музыка өлкәһендә бик ҙур уңыштарға өлгәшә. Билдәле йырсылар Вәхит Хызыров, Резеда Әминева, Фәнүзә Сиражетдинова, Фәрит Бикбулатовтар уның әҫәрҙәренең иң беренсе башҡарысылары булдылар. Ул байтаҡ башҡорт халыҡ йырҙарын симфоник оркестр һәм халыҡ инструменттары оркестры өсөн, хор капеллаһы башҡарыуы өсөн эшкәртте. Ғәзиз Дәүләтбирҙиндың күп әҫәрҙәре Башҡорт хор капеллаһының хор өсөн даими репертуарына инде. Уның Рауил Бикбаев шиғырына яҙған солистар, хор һәм симфоник оркестр өсөн “Мәңгелек” исемле ораторияһы Башҡортостан музыка тормошонда ҙур ваҡиға булып теркәлде. Уның ҡурай һәм фортепиано өсөн пьесаһы, фольклорсы Мөхтәр Сәғитовҡа арналған тауыш, ҡурай, думбыра һәм фортепиано өсөн Ирек Кинйәбулатов һүҙҙәренә яҙылған ҡобайыры Республиканың күп милләтле сәнғәтен байыттылар. Композиторҙың йырҙары радио һәм телевидениелә яңғыранылар һәм яңғырайҙар. “Китап” нәшриәтендә уның йырҙар йыйынтығы донъя күрҙе. Ҡыҙғанысҡа күрә ҡаты ауырыу уның икенсе йыйынтыҡ өҫтөндәге эшен туҡтатты. Ул шулай уҡ ҙур әҫәр - башҡорт дастандарына нигеҙләнгән тарихи темаларға опера өҫтөндә эш башлаған була. Ғәзиз Дәүләтбирҙин тормошта ғәжәйеп баҫалҡы, киң күңелле, намыҫлы кеше була. Кешеләр менән аралашҡанда йор һүҙле, оҫта әңгәмәсе булып хәтерҙә ҡалған. Ғәзиз Сәлих улы 2011 йылдың 2 сентябрендә Өфө ҡалаһында вафат була, тыуған төйәге Бөрйәндә ерләнгән. ==Ижады буйынса ҡыҫҡаса белешмә== '''Йырҙары''': *"Балан" (Мәүлит Ямалетдинов, Зөһрә Алтынбаева, Зөһрә Ҡотлогилдина шиғырҙарына). *"Бөрйәнем — моңдар иле" (Мәҙинә Йәғәфәрова). *"Көтәм" (Радик Хәкимйәнов). *"Мамык шәл" (Земфира Мул-лағәлиева) *"Яҙҙар булһа" (Әнғәм Атнабаев). *"Күңелемде биләп алдың" (Мәүлит Ямалетдинов). *"Әсе йыуа" (Зөһрә Ҡотлогилдина). *"Төштәремә керә бөҙрәләрең" (Тамара Ғәниева). *"Көт һин, әсәй" (автор шиғыры). '''Инструменталь әҫәрҙәре''': *Ҡурай һәм фортепиано өсөн "Мәңгелек мәл" ораторияһынан ария-монолог. == Вокаль әҫәрҙәрен башҡарыусылар: == *И.Смаков, Ш.Хәмәҙинуров, Р.Ибраһимова, Р.Ишбаев, И.Хәбиров, Ф.Сиражетдинова, Р.Әминева, О. Килмөхәмәтов. == Композитор тураһында публикациялар == *Дәүләтбирҙина Т. Бәхет сере – тырышлыҡта : [композитор Ғәзиз Дәүләтбирҙин тур.] / Тәнзилә Дәүләтбирҙина // Йәншишмә. – 2011. – 2 февр. *Зарипов Т. Бөрйәндең моңло һандуғасы : [композитор Ғәзиз Дәүләтбирҙин тур.] / Т. Зарипов // Башҡортостан. – 2011. – 29 ғин. *Зарипов Т. Тыуған тупрағынан илһам алып : [композитор Ғәзиз Дәүләтбирҙин тур.] / Т. Зарипов // Йәшлек. – 2011. – 25 ғин. == Һылтанмалар== # [http://kugkultura.ru/publ/biografii/kompozitory_rb/gaziz_davletberdin/19-1-0-444 Своей музыкой он радовал сердца людей (К 65-летию со дня рождения композитора Газиза Давлетбердина, авторы Владимир Романов)] # [http://tv-rb.ru/teleproekty/kulturno-prosvetitelskie/koleso-vremeni/247619/ Колесо времени. Газиз Давлетбердин] # [https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B0%D2%BB%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D2%A3_%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D0%BE%D0%B7%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D2%99%D0%B0%D1%80_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5 Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге ] # [https://bashmusic.net/ru/music/music-collection/proizvedeniya-bashkirskikh-kompozitorov/view/playlist/id/577 Газиз Давлетбердин] #[https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/kl/tyu1171an-tupra1171ynan-il1211am-alyp-1558/ Тыуған тупрағынан илһам алып] [[Категория:Башҡортостан композиторҙары]] [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] pdfogwpr496ib3kaqmx32e1hmea3uvk 0 4286 19119 19118 2018-02-26T04:41:44Z Нәбирә 592 19119 wikitext text/x-wiki '''Беренсе тәрбиә.''' Бер хаким балаларға шулай нәсихәт бирҙе: «Эй ейәндәрем, улдарым, нәсихәтте ишетегеҙ-һөнәр өйрәнегеҙ. Донъяның милкенә үә дәүләтенә ышанырға ярамаҫ. Алтын- көмөш сәфәр кешеһенә хәтәрҙер; үә йорт-ер кешеһенә даһи хәтәр бар: йә уғры алып китер, йәки утка янып китер. Әммә һөнәр-бер ағым һыуҙыр, үә ышаныслы дәүләттер, һөнәр эйәһе әгәр дәүләттән төшһә лә, ҡайғы юҡ. Имде, эй уғыл, был урында маҡсуд бер хикәйәт түгелдер. Һин дә шулай үк һөнәр өйрән, тәрбиә өйрән, ғилем өйрән». [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] ==Һылтанма== *Китәбүт-тәрбиә «Дәғүәт нәшриәте».Ҡәййүм Насыри (Тәрбиә китабы) qpna4ll91tnjdp9zgqf19bstih7n777 0 4287 19130 19129 2018-03-13T02:43:26Z ZUFAr 381 {{Бөрйән районы порталы}} 19130 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Ташһандыҡ'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Мәһәҙей ауылы ер-һыу атамаһы. ==Тарихы== Бөрйәнемдең тәбиғәте ифрат матур, бик бай, ҡомарт­ҡыларының иҫәбе-һаны юҡ. Ундағы һәр тау-таштың, йылға-күлдең, иҫтәлекле урындарҙың үҙ тарихы бар. Ташһандыҡ ташының исеме нисек килеп сыҡҡан? Шул турала булыр һүҙебеҙ. Түңгәүер (Мәһәҙей) ауылы ҡатнаш урмандар менән ҡап­ланған күркәм генә тауҙар ҡуйынында урынлашҡан. Унда Йосоп исемле кеше йәшәгән. Ул үткенселәрҙе, юлсыларҙы талаған, күп итеп аҡса йыйған. Фатир һорап ҡуна ҡалыу­сылар­ҙың ашамлыҡтарын алып ҡалған, аттарын урлап, урыҫтарға һатҡан. Шулай бер көндө берәй нәмә тапмаммы икән тип, ауыл эргәһендәге урмандарҙы, тауҙар­ҙы ҡыҙырырға булған. Атлай тор­ғас, Әсеү яланына барып сыҡҡан. Уның арғы осонда өс кешенең ат туғарырға маташҡанын күреп ҡала һәм күҙәтә башлай. Икәүһе алтын-көмөштән беләҙектәр, кө­мөш балдаҡтар, алҡалар эшләп, шулар менән сауҙа итергә был яҡтарға килеп сыҡҡан кешеләр була. Ә өсөнсөһө Һарағы (Килдеғол) ауылынан Һәтеү ҡушаматлы ир икән. Был ике сит кеше уны юл күр­һәтеп йөрөүсе итеп яллап алып сыҡҡан була. Улар үҙҙәренә төнгөлөккә урын йәтешләп ятҡас, Һәтеү аттарҙы тышаулар өсөн ситкә китә. Шуны ғына көтөп тор­ған Йосоп тегене эләктереп ала ла: «Йә үлемең ошонда, йә минең менән бергә китәһең», – ти. Кемдең донъянан туйғаны бар инде?! Һәтеү ҙә ялына башлай. Йосоп йоҡлап ятыусыларҙың береһенә ташлана. Тауышҡа уянып киткән иптәше ҡурҡып, ни улай, ни былай ҡасырға белмәй торған арала ул уныһын да үлтерә. Былар мәйеттәрҙе Әсеү йылғаһына төшөрөп, таш аҫтына йәшергәс, ҡалған байлыҡты барлай башлай. Йосоп һандыҡтарҙы тигеҙ итеп бүлгән. Тик Һәтеү күрмәгәндә уның ҡиммәтле әйберҙәрен үҙенекенә бушатҡан да ауылына оҙатҡан. Үҙенә ҡалған байлыҡты шул тирәләге таштар ара­һына йәшереп бөткән. Һәтеү ауылына етәрәк үҙенең табышын ҡарамаҡсы булған. Асып ебәрһә, ни күр­һен, һандыҡта сепрәк-сап­раҡтан башҡа бер ни ҙә юҡ, ти. Йосоп­тан шулай алдан­ғанлығына йәне көйөп, енләнеп өйөнә ҡайтып китә. Ә теге үлтерелгән юлсылар һәр булған ерҙәрендә: «Беҙ ошо ауылда, хәҙер шул фәлән ергә юл тоттоҡ», – тип яҙыу ҡалдырып йөрөгән. Быларҙан оҙаҡ ваҡыт хәбәр булмағас, туғандары эҙләй сыҡ­ҡан. Һуңғы сәләмде Әүжән заводынан алғандар һәм унда Һара­ғыға (Килдеғол ауылына) китеүҙәрен белдергәндәр. Быны һиҙеп ҡал­ған Йосоп өйөн ташлап ҡаса. Теге кешеләрҙең мәйеттәрен ҡул менән балыҡ тотоусы кешеләр табып алып, яр башына күмеп китәләр. Аҙаҡ ауылда: «Йосопты Себергә оҙатҡандар», – тигән хәбәр тарала. Быны ишетеп ҡалған ике туған ағаһы Дауыт уның малайына килә. Йоcоптың ауылда ҡатыны, улы, ҡыҙы була. Ошо малайҙан атаһының байлыҡтарҙы ҡайҙа йәшереүен төпсөнөп һорай башлай. Тик теге өндәшмәй. Дауыт аптырап, бер әбейгә кәңәшкә бара. Уныһы: «Ҡытыҡлап ҡара», – тигән. Дауыт малайҙы саҡыртып алып һорашырға тотона. Яуап бул­мағас, ҡытыҡлай башлай. Ахыр килеп, теге сыҙай алмай, байлыҡ йәшерелгән урынды әйтә. Шулай итеп, Дауыт байып, хәлләнеп китә. Алты мөйөшлө ҙур өй һалдырып инә. Күп итеп мал үрсетә, уңдырып иген сәсә. Уға ауылдың ярлылары ялланып ураҡ урған, мал көткән. 1911 йылдар тирәһендә: «Йосоп төрмәнән ҡас­ҡан», – тигән хәбәр ишетелә. Кешеләр урманға йөрөмәҫ булып китә, йорт-ҡураларын көнө-төнө бикләп тота. Ә был ваҡытта Йосоп бер диңгеҙ ярында ҡырағай кешеләр янына барып сыға. Ул нисектер быларҙан ысҡынып, һыуға ташлана ла йөҙөп китә. Бара биргәс, кире ярға сыға һәм бер ағас­ҡа бәйле бейәне күреп ҡала. Әҙәм заты күренмәгәс, хайуанды ыс­ҡын­дырып ала ла диңгеҙгә төшөп китә. Күп михнәттәр менән йөҙөп сығалар, бер утрауға барып етәләр. Шунда ҡамыш менән туҡ­ланып, ике көн хәл йыйып, тағы сәфәргә сығалар. Юлда ныҡ асыҡ­ҡас, Йосоп бейәне һуйып ашай. Бара торғас, ҙур бер ауылға килеп юлыға. Йосоптоң ҡасыуы тураһында хәбәр таралғас, кешеләр шикләнә башлай. Башҡа бында торорға ярамағанлығын аңлаған Йосоп бер кис менән сығып һыҙа. Артынан ауылдың старостаһы ҡыуа төшә. Йосоп уны осора һуғып төшөрә лә аты менән үҙе ҡаса. Һуңынан оҙаҡ йәйәү бара. Үҙ ауылы эргәһенә ҡаты һыуыҡтар башланғас ҡына килеп сыға. Ғаиләһенә тере икәнен белдерер өсөн көн һайын кәкүк булып ҡысҡыра. Бер мәл Йосоп Аҫҡар ауылына килә, унда мәжлестә ҡатнаша. Бал эсеп алғас, үҙенең ҡурҡыныс аҫтында кисергән яҙмышына әсенеп, йырлап ебәрә. Уның моңло тауышына һоҡланып та, йырының йөкмәткеһенә шикләнеп тә ҡуялар. Улар бышылдаша башлағас, Йосоп хәйләләп сығып ҡаса. Юлды Һарағыға ала, унда бер туғанына бара, уныһы индермәй. Ҡырҙан фатирға төшкән булалар. Йосоп уларҙың кырандасҡа егелгән аттарын урлап алып сығып китә. Юлда саҡта утын тейәп ҡайтып килеүсе Һәтеүгә тап була. Тегеһе: «Һин мине алдап ҡастың», – тип Йосоптың башына таяҡ менән тондора. Ул шунда уҡ йән бирә. Йосоп үлгәс тә кешеләр үҙ­ҙәренең илаған балаларын: «Сеү, илама, әтеү ҡасҡы Йосопҡа биреп ебәрәм», – тип йыуатҡан. Әлеге ваҡытта Мәһәҙей ауылынан ике саҡрым самаһы алыҫлыҡ ерҙә Ташһандыҡ исемле бер үҙәк бар. Ҡасҡы Йосоп шул үҙәктәге таш ҡыуыштарына байлығының бер өлөшөн йәшереп ҡуйған булған. Әле лә бала-сағаларҙың ҡыҙыҡ­һынғандары шундағы ҡыуышлыҡтарҙы тикшереп тора. Тик байлыҡ ҡына табылмай. Был мәғлүмәтте өләсәйем Вәғиә Мансур ҡыҙы Ырыҫбаева Мәһәҙей ауылы кешеһе 1904 йылғы Сәғәҙей Сәйәх улы Сәйәховтан яҙып алған. '''Ильяс СӘЛИХОВ, VII синыф уҡыусыһы. Өфө ҡалаһы, 102-се башҡорт гимназияһы.''' [[Category:Ер-һыу атамалары]] [[Category:Бөрйән районы]] f16nk1q4hednfintjfoawe2v73lkxw7 14 4288 19131 2018-03-13T02:46:44Z ZUFAr 381 "[[Категория:Топонимика]]" исемле яңы бит булдырылған 19131 wikitext text/x-wiki [[Категория:Топонимика]] ry5sgsn8ygp1f9c3qv20j55w1lyvcze 14 4289 19132 2018-03-13T02:47:40Z ZUFAr 381 "[[Категория:Лексикология]]" исемле яңы бит булдырылған 19132 wikitext text/x-wiki [[Категория:Лексикология]] 6tod95tddqmfm1y31vuxi895rou107b 14 4290 19133 2018-03-13T02:48:42Z ZUFAr 381 [[Категория:Категориялар]] 19133 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 4291 19153 19152 2018-03-25T05:28:31Z ZUFAr 381 /* Сығанаҡтар */ 19153 wikitext text/x-wiki '''Өфө йүкәләре''' Назар Нәжми һүҙҙәре, Рим Хәсәнов музыкаһы Йәшлек урамдары,<br/> Тулы хыялдары,<br/> Беҙ – шатлыҡҡа туймаҫ иҫәрҙәр.<br/> Өфө йүкәләре<br/> Беҙҙең хаҡта ла әле<br/> Япраҡ яра-яра һөйләрҙәр.<br/> Беҙҙең менгән аттар –<br/> Йылдар, арғымаҡтар,<br/> Көмөш теҙген, алтын йүгәндәр.<br/> Өфө йүкәләре<br/> Онотмаҫтар әле<br/> Сәскә ата-ата һөйләрҙәр.<br/> Ғүмер ике килмәй,<br/> Уттар ике һүнмәй,<br/> Беҙ – мең янып тик бер һүнгәндәр.<br/> Өфө йүкәләре<br/> Беҙҙең хаҡта ла әле<br/> '''Уфимские липы''' Улица нашей молодости, полны счастья<br/> Мы радость не можем напиться,<br/> Уфимские липы в нашей памяти,<br/> Расскажут листвою распуская.<br/> Лошади на которых мы садились, скакуны дорог,<br/> Серебром усыпанные золотые уздечки;<br/> Уфимские липы в нашей памяти,<br/> Расскажут цветами расцветая)<br/> Не старятся моря, а годы все летят<br/> Но тысячью огней сердца горят<br/> И липы над Уфой пусть помнят о нас с тобой<br/> Когда в цветы оденутся весной<br/> И липы над Уфой пусть помнят о нас с тобой<br/> Когда в цветы оденутся весной<br/> И липы над Уфой пусть помнят о нас с тобой<br/> Когда в цветы оденутся весной<br/> '''Ufa Ihlamurları''' Yaşlık(gençlik) sokakları<br/> Dolu hayâlleri<br/> Biz şâdlığa doymaz içeriz<br/> Ufa ıhlamurları<br/> Unutmazlar hâlâ<br/> Yaprak yara-yara söylerler<br/> Bizim bindiğimiz atlar<br/> Yılkılar, saf kan atlar<br/> Gümüş dizgin, altın süslemeler<br/> Ufa ıhlamurları<br/> Unutmazlar hâlâ<br/> Çiçek ata-ata söylerler<br/> Ömür iki (kez) gelmeyi<br/> Odlar(ateşler) iki(kez) sönmeyi<br/> Biz bin yanıp tek bir (kez) sönenleriz<br/> Ufa ıhlamurları<br/> Bizim hakta (hakkımızda) hâlâ<br/> Yaprak koya koya söylerler<br/> '''Linden trees of the Ufa''' Streets of the youth are full with dreams,<br/> We cannot drink all this happiness.<br/> Linden trees of Ufa will tell in our memories<br/> With their leaves that's getting green.<br/> The horses we had been ridden are ways and stallions,<br/> With gold decorated silver bridles.<br/> Linden trees of Ufa will never forget<br/> With their leaves falling down.<br/> The life won't come again,<br/> The fires won't blaze again,<br/> We - thousand blazed and only once have glowed with heat off,<br/> Linden trees of Ufa will tell in our memories<br/> With their leaves that's growing again.<br/> ==Сығанаҡтар== * https://multiurok.ru/index.php/files/ofo-iuk-l-rie-priezientatsiia.html [[Категория:Йырҙар]] 680auucqx11hatp2eo5efdg5df015de 0 4292 20403 19161 2020-03-03T18:59:59Z Айсар 394 20403 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Дәүләткирәй ҡарағайы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылындағы йөҙ йәштән үткән ҡарағай. ''Ғәҙелгәрәй ауылының Шүлгән урамында Рәмзиә Әхмәтованың баҡсаһында йөҙ йәштән үткән ҡарағай ултыра. Ҡарамаҡҡа ябай ағас инде, ләкин төптәнерәк уйлап ҡараһаң, ауылдың күргән-кисергәндәрен, унда йәшәгән кешеләрҙең барыһын да хәтерләй төҫлө. Ауылда барған тормошто шым ғына күҙәтә һәм йылдар балдағына тейнәй бара һымаҡ.'' == Хәлиуллин Дәүләткирәй Бәҙретдин улы == Электән был ҡарағайҙы Дәүләткирәй ҡарағайы тип йөрөттөләр, әммә һуңғы ваҡытта был исем онотолоп бара. Ниҙәр күреп, нимәләр кисерҙе икән был ағасты ултыртыусы Дәүләткирәй олатай?.. Хәлиуллин Дәүләткирәй Бәҙретдин улы ауылға нигеҙ һалыусы Ғәҙелгәрәй Тимербаевтың бишенсе быуыны, 1893 йылда хәлле крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Бала саҡ, йәшлек осоро ошо ауылда үткән. 1914 йылда беренсе Бөтә донъя һуғышы башланғас, 21 йәшендә батша армияһына алынған. Бер йыл һуғышта йөрөгәс, 1915 йылда немецтарға әсирлеккә эләккән. Әсирҙәр менән әңгәмә үткәргәндә, ишектән ингәндә башындағы фуражкаһы ишек башына эләгеп башынан төшә һәм фуражка эсенән кейеп йөрөгән түбәтәйе менән комиссия алдына килеп баҫа. Уның мосолман кешеһе икәнлеген белеп, немец баронына ат ҡараусы итеп бирәләр. Ат йәнле, ҡара эшкә әрһеҙ Дәүләткирәйҙе немецтар әллә ни ҡыйырһытмайҙар: яҡшы ашаталар, кейендерәләр, һуңғараҡ немкаға өйләндерергә лә тырышып ҡарайҙар. Өс йыл әсирлектә йөрөү дәүерендә ул немецса һөйләшергә өйрәнә, уларҙың мәҙәниәтенең яҡшы яҡтарын да һеңдерә. 1918 йылда Германиянан тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайта. Граждандар һуғышы, 1921 йылғы аслыҡ осоронда юлбаҫарҙарға ҡаршы отрядта һуғыша. 1923 йылда Ҡотан ауылы ҡыҙы Менәүәрә өләсәйгә әйләнә. Ауылда колхоздар ойошторола башлағас, ҡустыһы Сәлимгәрәй менән тәүгеләрҙән булып колхозға инәләр. 1941 йылда Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, уны хеҙмәткә алалар. Өфөлә комиссия үткәндән һуң Стәрлегә трудармияға оҙаталар. Стәрлелә заводта эшләп йөрөгәнендә уны Министрҙар советында эшләп йөрөүсе Уразбаев күреп ҡала һәм улар һөйләшеп китәләр. Уразбаев заманында Бөрйәндә леспромхоз директоры булып эшләгән һәм үтешләй Дәүләткирәй олатайҙарға фатирға төшөп йөрөгән булған. "һин-урман кешеһе, тимер-томор араһында йөрөгәнсе, районыңа ҡайт, унда ла эш етерлек", - тип районға ҡайтарырға булышлыҡ итә. Бөрйәндә лә трудармия дауам итә. һөйөш менән Ырғыҙлы араһында Ҡорҡырауыҡ тигән урында ағас ҡырҡалар. һуғыштан һуң ауылда барлығы 12 ғаилә ҡала. Ситкә киткән ауылдаштарҙы димләп, күптәренә ярҙам итеп, ауылды тергеҙеүгә тос өлөш индерә Дәүләткирәй ҡарт. Антон битләүенә баҙ ҡаҙып, дегет ҡайнатыу эшендә лә эшләй. Дегет өсөн ағас мискәләрҙе үҙе яһай. Эш араһында ауыл халҡына күнәсек, тырыз, батман, тырма һәм башҡа көнкүреш кәрәк-яраҡтары ла эшләп бирер булған. Урманға барғанда балтаһы һәр саҡ билендә була. Юлдағы йығылған ағастарҙы таҙартыу, юлаусыларға ҡамасаулаған сыбыҡ-сатырҙы киҫеү, йылғалар, шишмәләр аша баҫма, күперҙәр һалыуҙы кеше ҡушыуы буйынса түгел, ә күңел ҡушыуы буйынса башҡара. Ауылдағы Һарыла шишмәһенә улаҡтар эшләп һалыу, уны яңыртыу, һыу алышын тәртиптә тотоуҙы ла үҙенең бурысы һанап, күңел биреп эшләй. Беҙ бала саҡта Һарыла йылғаһында ике улаҡ булды. Аҫтағы улаҡта кер сайҡанылар, эсәк йыуҙылар, мал эсерҙеләр. Өҫтәге улаҡҡа тик эсер өсөн генә һыуға йөрөнөләр. Быларҙың барыһын да Дәүләткирәй олатай тәртиптә тотто, ябайлаштырып әйткәндә, халыҡты немец мәҙәниәтенә өйрәтте. 1950 йылдарҙа Байегетов Хәйбулла бабай менән парник эшләйҙэр һәм сана эшләүҙе юлға һалдылар. Ул парник 1990 йылдарға тиклем хеҙмәт итте. Беҙ иҫ белгәндә олатайға 65 йәш ине. Пенсия йәшендә булһа ла, почта ташыны. Уның өсөн махсус ике тәгәрмәсле, рессорлы арба эшләп алғайны. Башҡа эшләгән арба-саналары ла еңел, ҡулланыуға уңайлы булды. Балаларҙы яратты, кеҫәһендә һәр саҡ ирис кәнфите булыр ине. Ауыл халҡына ла һәр саҡ ғәҙел булды. Көҙ еткәс, ауылдағы ҡатын-ҡыҙҙарҙы эйәртеп Аҡҡашҡа тауына баланға алып барып ҡайтыуы, фашистар концлагерын үтеп, иҫән-һау ауылға ҡайтҡан Ишморатов Абдулҡадир бабай менән ултыртҡан ҡарағайы төбөндә икәүләп мәрәкәләшеп немецса һөйләшеп ултырыуҙары бала саҡтың яҡты хәтирәләре булып иҫтә ҡалған. Дәүләткирәй олатай 1967 йылдың ноябрендә 74 йәшендә донъя ҡуйҙы. Олатайҙың баҡыйлыҡҡа күсеүенә лә ярты быуат. '''Миннәхмәт Йомағужин''', '''ВЕСТНИК БАШКИРСКОГО УРАЛА'''.'''Июль, 2017.''' [[Category:Бөрйән районы]] [[Категория:Иҫтәлектәр]] 441itsef9wx86z4waac8bt8glv5ytf4 10 4294 19165 2018-03-30T10:11:45Z 36.102.223.81 "|-<noinclude> {{doc}} <!-- Пожалуйста, добавляйте категории и интервики на страницу докум…" исемле яңы бит булдырылған 19165 wikitext text/x-wiki |-<noinclude> {{doc}} <!-- Пожалуйста, добавляйте категории и интервики на страницу документации! --></noinclude> 99crqca4imzmqvo92job8v4uxyz8drx 14 4296 19171 2018-04-03T11:01:04Z ZUFAr 381 "[[Категория:Кулинария китабы]]" исемле яңы бит булдырылған 19171 wikitext text/x-wiki [[Категория:Кулинария китабы]] rxx6htdaoyc456ngwog9h6otdgturzn 0 4297 25139 25138 2024-12-09T19:39:28Z 145.255.9.41 /* БАШҠОРТ АКАДЕМИЯ ДРАМА ТЕАТРЫНЫҢ БӨГӨНГӨҺӨ */Исеме төҙәтелде, яңы ролдәр өҫтәлле 25139 wikitext text/x-wiki '''Башҡорт мәҙәниәте. Тормош һабаҡтары И.Д. Бураҡаев М.С. Буракаева М.Б. Юлмөхәмәтов''' 8 синыф өсөн дәреслек. Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан раҫланды.ӨФӨ - 2004 ==Үткәндәрҙе ҡабатлау== Етенсе синыфта беҙ матди һәм рухи байлыҡ тураһында белдек. Хәтергә төшөрәйек. #Матди байлыҡ менән рухи байлыҡ нимә ул һәм уларҙың айырмаһы нимәлә? #Матди байлыҡҡа ниндәй ҡиммәттәр инә? Рухи байлыҡты ниндәй ҡиммәттәр билдәләй? #Кеше башҡа йән эйәләренән ни менән айырыла? Ниндәй сифаттар һәм ниндәй үҙенсәлектәр кешене башка йән эйәләренән өҫтөн итә? #Милләттең үҙаңын, ҡеүәтен, үҫешен, йәшәү һәләтем ниндәй ҡиммәттәр билдәләй? Ошо һорауҙар буйынса әңгәмә үткәрегеҙ. ==Мәҙәниәт һәм сәнғәт тураһында== Халыҡтың барлыҡҡа килеүе лә, йәшәгән урыны ла, тарихы ла, донъяға ҡарашы ла мәҙәниәткә йоғонто яһай. Үҙенә генә хас мәҙәниәт, ҡабатланмаҫ ҡиммәттәр булдырыуға башҡорт халҡының элек-электән бөтөн шарты ла булған: донъяға фәлсәфәүи ҡарашы, матурлыҡты тойоу ҡеүәһе һәм уны матди сағылдыра белеүе, яҡшы кешене идеал итеп ҡуйған тәрбиәүи ҡанундары, тәбиғәттән айырылғыһыҙ рухи донъяһы, үҙенең тыуған ерен һәм рухи азатлығын һаҡларлыҡ сая яугирлығы, ижад маһирлығы, йыр-бейеүгә оҫталығы һәм иң мөһим сифаттарҙың береһе — тәбиғәтте аңлай белеүе һәм камиллыҡҡа ынтылыуы, күңел азатлығын, намыҫты бар нәмәнән иҫтән ҡуйыуы кеүек сифаттар уның ижадына тәрән йоғонто яһай, төп йүнәлеш бирә. '''Сәнғәт''' — матурлыҡ сығанағы ғына түгел. Ул көнкүреш, йәшәйеш өсөн мөһим булған шарт. Шуның өсөн дә рухи байлыҡ менән матди байлыҡ бер-береһе менән тығыҙ үрелеп бара. Әйтәйек, башҡорттар, башҡа халыҡтар кеүек үк, көнкүрештәге бар нәмәһен дә: кейем-һалымын да, һауыт- һабаһын да, йорт-ҡаралтыһын да матурлап биҙәгән. Был биҙәктәр, йыр сәнғәте кеүек үк, йөкмәткеһе яғынан күп яҡлы. Һеҙ "Башҡорт мәҙәниәте" дәреслектәренән, уҡытыусыларығыҙҙың аңлатыуҙарынан, дәрестәргә саҡырылған ҡунаҡтарҙың сығыштарынан һәм тәҡдим ителгән өҫтәмә әҙәбиәттән бына ошолар хаҡында белдегеҙ. ==ХАЛЫҠ АРАҺЫНАН СЫҠҠАН ОҪТА ЙЫРСЫЛАР, МУЗЫКАНТТАР ҺӘМ ҠОБАЙЫРСЫЛАР== Бөтөн профессиональ тармаҡтар ҙа: сәнғәт төрҙәре лә, ғилем дә халыҡта булған ҡиммәттәрҙән башлана. Шуның өсөн профессиональ йырсылар, музыканттар тураһында һөйләр алдынан тәүҙә халыҡ йырсылары һәм музыканттары тураһында һүҙ алып барайыҡ. Халыҡ йырсылары һәм музыканттары — милли музыкаль-поэтик мираҫ традицияларын һаҡлаусылар һәм дауам итеүселәр. Улар халыҡтың тарихи йырҙары һәм көйҙәре, көйләп башҡарыла торған мөнәжәттәр, бәйеттәр һәм ҡобайырҙар, Салауат Юлаев һәм Мифтахетдин Аҡмулла, шулай уҡ исемдәре билдәле һәм билдәһеҙ булған бихисап шағирҙарҙың әҫәрҙәренә йырҙар, ҡурайҙа, ҡумыҙҙа, ҡыл ҡумыҙҙа, думбырала, скрипкала, дөңгөрҙә һәм дубылбаста, һорнайҙа һәм даңғырала ҡиммәтле хазинабыҙ булған һәр төрлө көйҙәрҙе башҡарыусылар. Барлыҡ йыйындар, байрамдар йырсылар, сәсәндәр ҡатнашлығында үткән, бигерәк тә һабрау сәсән, Ҡобағош сәсән, Ҡарас сәсән, Ерәнсә сәсән, Ҡунҡас сәсән, Мәхмүт сәсән, Байыҡ Айҙар сәсәндәрҙең даны ныҡ таралған. Аҙаҡҡыраҡ осорҙа уларҙың традицияларын Ишмөхәмәт Мырҙаҡаев, Ғәбит Арғынбаев, Хәмит Әлмөхәмәтов, Сабирйән Мөхәмәтҡолов, Шафиҡ Әминев-Тамъяни, Вәлиулла Ҡоломбәтовтар дауам иткән. 1940—1950 йылдарҙа Мөхәмәтша Буранғолов, Фәррәх Дәүләтшин, Сәйет Исмәғилев ижады киң билдәле була. һуңғыларына "Башҡортостандың халыҡ сәсәне" тигән маҡтаулы исем бирелә. Ә күпме сәсәндәребеҙҙең исемдәре яҙма иҫтәлектәрҙә һаҡланып ҡалмаған! Халҡыбыҙ яҙмышы, уның азатлыҡ өсөн аяуһыҙ көрәше тураһында һәм батырҙарға арнап сығарылған дан йырҙары, һоҡландырғыс шиғри легендалар бик тиҙ тарала торған булған. Йырға маһир, хәтере шәп булған оҫталар рухи ҡиммәттәрҙе береһенән икенсеһе отоп алған, таратҡан, зиһендәрендә һаҡлаған. Тимәк, мосафир ижадсыларҙан һәм башҡарыусыларҙан тыш һәр төбәктең тиерлек үҙ сәсәндәре лә булған. Шуның өсөн халҡыбыҙ әлеге көндә лә бөтөн донъя кимәленә сығырлыҡ ижадҡа һәм таланттарға бай. Зирәк һәм отҡор сәсәндәребеҙ беҙгә боронғо ҡобайырҙарҙы ла, Алдар батыр, Ҡараһаҡал батыр, Күсем батыр, Килмәк батыр, Салауат батыр тураһында һәм башҡа бик күп тарихи легендалы йырҙарҙы ла быуаттар аша килтереп еткергән. XX быуаттың 20—30-сы йылдарында Йомабай Иҫәнбаев, Ғиниәт Ушанов, Хәмит Әхмәтов, Мәжит Буранғолов кеүек халыҡ йырсылары, музыканттары шөһрәт ҡаҙана. Башҡортостанда Урал аръяғында 30-сы йылдарға тиклем йыл һайын үткәрелгән йыйындарҙа ҡурайсылар бәйгеләре лә булған. Ҡатнашыусылар өсөн традицион стилде һәм манераны теүәл үтәү оҫталығынан башҡа йырҙар һәм көйҙәрҙең килеп сығышы тураһындағы легендаларҙы белеү ҙә мотлаҡ шарт булып иҫәпләнгән, һуғыштан һуңғы йылдарҙа художество үҙешмәкәрлек эшенең киңәйеүе менән бәйле рәүештә халыҡ йырсылары һәм музыканттары халыҡ фестивалдәрендә, смотр- конкурстарҙа, республика күләмендә үткәрелгән байрамдарҙа ҡатнашалар. Башҡортостанда ҡурайсыларҙан Рәхмәтулла Бүләкәнов, Кәрим Дияров, Сәйфулла Дилмөхәмәтов, Әҙһәм Исҡужин, Нәжметдин Хәсәнов, йырсыларҙан Абдулла Солтанов, Мөхәммәт Ҡәҙерғолов, Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев, Иншар Солтанбаев, Ғилман Сәфәрғәлин, Абрар Арғынбаев, Спартак Ильясов, Миңзәлә Түләбаева, Ташбулат Дәүләтшин, Розалиә Фәйезо- ва, ҡумыҙсы Мәфрүзә Күсемова, Сәхиә Сиражева кеүек оҫталар киң популярлыҡ ала. Халыҡ таланттарын асыуҙа, уларҙы халыҡ менән таныштырыуҙа һәм сәхнәгә сығарыуҙа республикабыҙҙа ҙур эштәр башҡарыла. Нефтекамала үткәрелгән "Дуҫлыҡ йыры", Туймазыла "Оҙон көй", Өфөлә "Урал моңо", Сибайҙа "Ирәндек моңдары" тип аталған йыр бәйгеләре һәм Ишмулла Дилмөхәмәтов, Ғата Сөләймәнов, Кәрим Дияров, Нәжметдин Хәсәнов исемендәге ярыштар бик ҙур роль уйнай. Был конкурстарға республикабыҙҙан ғына түгел, ә Ырымбур, Пермь, Силәбе, Ҡурған, Төмән әлкәләренән, Татарстан, Ҡаҙағстан, Үзбәкстан тарафтарынан, Санкт-Петербург, Мәскәү ҡалаларынан да киләләр. Ошондай бәйгеләрҙә еңеүсе йәштәр һәм балалар аҙаҡ профессиональ белем алыуға ынтылалар, махсус мәктәптәрҙә, училищеларҙа уҡыуҙарын дауам итәләр. Бөгөнгө көндә ҙур уңыштарға өлгәшкән байтаҡ йырсылар ҙа тәүге аҙымдарын ошондай бәйгеләрҙә һынап ҡарауҙан башлағандар. Азамат Тимеров, Лилиә Ишемйәрова, Радик Вәл мөхәмәтов, Фәрүәз Урманшин, Сәғиҙулла Баййегетов, Гөлсөм Бикбулатова, Хәсән Усманов, Филүс Ҡал мурзин, Алһыу Бәхтиева, Нәсимә Тимерова һәм башҡа һәләтле йырсыларыбыҙҙың оло сәнғәт юлына алып сыҡҡан һуҡмаҡтары ошондай конкурстарҙа ҡатнашыуҙан башлана. ==ЙЫРСЫЛАР== Халыҡ араһынан, тәбиғәт ҡосағынан тыуған, үҙенең ғәжәп моңо, үҙенсәлекле башҡарыу оҫталығы менән бер-береһенән айырылып торған йырсылар бар. Уларҙың күптәренең исеме киң билдәле. Республикала ғына түгел, хатта сит ил сәхнәләрендә лә башҡарыуы, тауыштары, йөрәк моңо менән тамашасыларҙы таң ҡалдыралар. Халҡыбыҙҙың маһир йырсыларынан Иншар Солтанбаевты (Ейәнсура районынан), Ғилман Сәфәрғәлинде (Бөрйән районынан), Миңзәлә Түләбаеваны (Ейәнсура районынан), Ришат Вәхитовты (Ырымбур әлкәһенән), Спартак Ильясовты (Учалы районынан) һәм тағы бик күптәрҙе әйтеп китергә, уларҙың боронғо йырҙарҙы башҡарыу оҫталығы хаҡында әллә күпме маҡтау, һоҡланыу һүҙҙәре яҙырға була. Халыҡ йырҙарының халыҡса башҡарыу серҙәрен тап шундайҙар һаҡлап ҡала ла инде. ("Йырсылар" Һәм "Ҡурайсылар" бүлектәрендә Р. Шәкүрҙең "Сыңрау торналар иле" китабындағы очерктар файҙаланылды). ==Абдулла Солтанов (1928)== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Солтанов Абдулла Афзал улы|Абдулла Солтанов]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыусылар араһында Абдулла Солтанов — иң абруйлыһы. Олоһо ла, кесеһе лө уны хөрмәтләй, уның башҡарыу оҫталығын башҡорттоң быуындан быуынға күсә килгән йырсылыҡ маһирлығының һоҡланғыс та, ҡабатланмаҫ та бер күренеше итеп ҡабул итә. Тыуған төйәге һәм туған халҡы Абдулла Солтановҡа сикһеҙ ҡиммәтле күңел байлыҡтары ла, саф алтындай тауыш та биргән. Уның профессиональ белеме юҡ, ғүмере буйы тыуған төйәгендә йырлай-йырлай мал көткән. Ул — тәбиғи талант эйәһе. Бүтән халыҡ йырсылары һымаҡ, баштараҡ үҙ зауҡы өсөн йырлай, шуның менән йәшәүҙән йәм, тәм таба. Йырлай-йырлай ул даими камиллаша. Дүрт тиҫтә йылдан ашыу үҙешмәкәр һәүәҫкәрҙәре менән бергә сәхнәләрҙә сығыш яһай. Уның тауышы Екатеринбург, Ьамар, Ульяновск, Мәскәү тамашасыларын да әсир итә. Башҡорт йыры менән Болгарияның, Румынияның, Японияның ҙур залдарында сығыш яһай. Йырсының ижади эшсәнлеге, уңғанлығы һоҡландыра. Уның репертуарында 70-тән ашыу йыр иҫәпләнә. Барыһы ла башҡорт халҡының классик йырҙары. "Бейеш", "Азамат", "Таштуғай", "Әрме", "Илсе Ғайса", "Ғайса ахун", "Уйыл", "Абдрахман", "Ҡолой кантон", "Тәфтиләү", "Томан”, "Ғилмияза", "Ҡаһым түрә", "Шәүрә", "Сәлимәкәй", "Йәмәлекәй тауы" йырҙарын тик үҙе- нә генә хас тетрәткес хис-тойғо тәрәнлеге менән башҡара. Абдулла Солтановтың иң мөһим сифаты — уның оло мәғәнәһендә халыҡ йырсыһы һәм киң мәғәнәлә ысын милли йырсы булып формалашыуында. Башҡорт йырындағы милли тойғоно, милли аһәңде ул ғәжәйеп бер зирәклек, атай-олатайҙар аҡылына тоғролоҡ менән, милли һәм тарихи-фөлсөфөүи фекерләүгә нигеҙләнеп, башҡорт яҙмышын иң элек йәне-йөрәге аша үткәреп асып биреүгә өлгәшә. Шуның өсөн дә уның йырҙарында тетрәп торған тарихи һәм милли аңыбыҙ илаһи бер көс булып яңғырай, уның йыры башҡорт тигән мәңгелек бер рухи балҡышты донъя халыҡтарына еткереү миссияһын үтәй. Быға дәлил — уның йыр репертуары һәм башҡаларҙа булмағанса тауыш яңғырашы, ошо тауыштың башҡорт моңона һалынған йән тетрәткес серле тәрәнлектәренә үтеп инә алыу һәләте. Йырсы йырының тәьҫир көсө тураһында уның яҡташы, үҙенсәлекле һәм һәләтле йырсы Нажиә Аллаярова шундай миҫал килтерә: "Учалы районының Ҡобағош менән Ҡаҙаҡҡол ауылдары, үҙ-ара йөрөшөп, байрамдарҙы һәр ваҡыт бергә уҙғарғандар. Бер ваҡыт ике ауылдың йәштәре, бәхәс сығып, һуғышып киткән. Шул саҡ Абдулла Солтанов сәхнәгә баҫып, йырлап ебәрә. Йәштәр, талаш-тартышты ташлап, барыһы ла йыр тыңларға килеп керә". Ә инде йырсының халҡы йөрәгендә ни тиклем тәрән урын алғанлығын, уның ижады хаҡында һоҡланып яҙылған хаттар күрһәтә. 1992 йылда Абдулла Солтанов, халыҡ йырсыларынан беренсе булып, Башҡортостандың Салауат Юлаев исемендәге премияһына тәҡдим ителә. Был факт үҙе генә лә ғәйәт әһәмиәтле. Әммә иң ҡиммәтлеһе — премияға тәҡдим ителеүселәр хаҡында матбуғатта иғлан ителгәс, киң ҡатлам йәмәғәтселектең, халҡыбыҙҙың Абдулла Солтанов кандидатураһын дәррәү хуп лау ы һәм яҡлауы. Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Зәйнәб Биишева, арҙаҡлы әҙиптәребеҙ Ғәзим Шафиҡов, Ҡәҙим Аралбаевтар, уҡытыусылар һәм тотош коллективтар, республикабыҙҙың төрлө тарафтарынан бик күптәр хуплап хаттар яҙа. Мәҫәлән, Саҡмағош ауылынан Дамира менән Фәнил Ҡазыхановтар: Бындай матур тауыш шишмә сылтырағанын да, киң даланы ла, Урал тауҙарын да хәтерләтә. Беҙ үҙебеҙ башҡорт моңона ысынлап ғашиҡбыҙ. Ә Абдулла ағай Солтанов башҡорт халҡының йырҙарын башҡарыусы булараҡ беҙгә бик яҡын. Сөнки һәр бер башҡорт халыҡ йыры — үҙе бер поэма бит ул", — тип яҙа. Ә Зәйнәб Биишева былай тип баһалай: "Һәр кемгә билдәле — Абдулла Солтанов халыҡтың иң яратып, һоҡланып тыңлаған йырсыһы. Боронғоса әйткәндә, Алла тарафынан иҫ киткес моң, дәрт, дарман эйәһе итеп яратылған тиңдәшһеҙ талант эйәһе бит ул. Эйе, ысын мәғәнәһендә Урал һандуғасы, йыр, моң донъяһының Салауат батыры. Быйылғы Салауат премияһы, һис шикһеҙ, уға, халҡыбыҙҙың илаһи талант эйәһе булған Абдулла Солтановҡа, бирелергә тейеш, тигән ҡәтғи фекеремде һеҙгә етҡерергә үҙемде бурыслы тип һананым". Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1992), республикабыҙҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, башҡорт милли йыр сәнғәтенең бөйөк оҫтаһы Абдулла Афзал улы Солтанов 1930 йылда Учалы районының Ҡобағош ауылында тыуа һәм ғүмере буйы тыуған төйәгендә йәшәй. Абдулла Солтанов — БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, БР-ҙың халыҡ артисы. ==Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев (1924)== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]][[w:Ҡаҙаҡбаев Мөхәмәтйән Абдулла улы|Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев]] </div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Йырсы-сәсәндәребеҙ күп булған, йыйындарҙа урындары түрҙән булған, уларҙы йотлоғоп тыңлағандар, яңы йыр-ҡобайырҙарын отоп алғандар, тибеҙ. Ә бит йыр-моңға маһир кешеләргә бөгөнгө көндә лә оло хөрмәт, тәрән ихтирам һүнмәгән. Халҡыбыҙ күңелендә йыр-моңға һөйөү аҙ ғына ла кәмемәгән. Ошондай оло һөйөү эсендә йәшәй атаҡлы йырсы-сәсән Мөхәмәтйән Абдулла улы Ҡаҙаҡбаев. Ул 1924 йылда Хәйбулла районының һаҡмар Наҙарғоло ауылында тыуа. Тыуған ауылында шофер булып эшләп, хаҡлы ялға сыға. Аҡмулла шиғырҙарын тотош яттан белгән, байтаҡ шиғырҙарын көйләп башҡарған, үҙ һүҙҙәре менән әйткәндә, "бөтөн башҡорт көйҙәрен дә", хатта бик һирәк кенә ишетелгән "Мәрғиә", "Ирмәк", "Наполеон Бонапарт" тигән йырҙарҙы һәм көйҙәрҙе лә белгән йырсы- сәсән ул. "Ирмәк" йыры халҡыбыҙҙың арҙаҡлы улы Әхмәтзәки Вәлидигә арнап сығарылған. Йырсы Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев Аҡмулла шиғырҙарын да, мөнәжәттәрҙе лә көйгә һалып һамаҡлай. Ул шулай уҡ йыр легендаларын күп белә. Боронғо йырҙарҙы башҡарыр алдынан легендаһын һөйлөй. Был маһирлыҡ уға быуын- быуындан күсә килә. Атаһы менән әсәһе, туғандары Кемерово өлкәһенә һөргөнгә ебәрелгәс, бәләкәй Мөхәмәтйәнде әсәһе яғынан олатаһы Сәйетгәрәй Ғәлиәкбәров алып ҡала. Олатаһы шиғриәткә, халыҡ йырҙарына мөкиббән ғашиҡ кеше була. Халыҡ ижадын, йырҙарҙың легендаларын белә, оҫта йырлай. Әсәһе Шәмсибаһар ҙа, һөргөндән ҡайтҡас, башынан үткәндәрен "Йософ менән Зөләйха" көйөнә бәйет итеп сығара. Борондан атай-олатайҙарҙан ҡала килгән рухи ҡиммәттәребеҙҙе ҡәҙерләп һаҡлауҙы үҙҙәренә ҡанун итеп алған башҡорт ирҙәренең береһе ул оло йөрәкле халыҡ улы Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев. ҺОРАУҘАР ҺӘМ ЭШ. #Абдулла Солтановтың йырын тыңлағыҙ. Уның башҡарыу оҫталығына иғтибар итегеҙ, алған тәьҫораттарығыҙ менән уртаҡлашығыҙ. #"Хазина" тапшырыуын даими ҡарайһығыҙмы? Был тапшырыуҙа һеҙҙең яҡтан оҫталар ҡатнашамы? Халыҡ йырҙарын оҫта башҡарып та был тапшырыуҙа ҡатнашмаған яҡташтарығыҙ хаҡында "Хазина" тапшырыуына хәбәр итегеҙ йәки, мөмкинлек булһа, үҙегеҙ аудиокассетаға яҙып алып ебәрегеҙ. ==КУРАЙСЫЛАР== Быуаттар буйы ҡурай беҙҙең аңыбыҙҙа мөғжизәле бер моң ҡоралы, кешенең йәнен-йөрәген арбаусы тылсым, уй-тойғоларҙы күктәргә күтәргән, йәйғорҙай балҡытҡан, йәшәүгә, көрәшкә, еңеүгә өндәгән мәңгелек бер ауаз булып яңғырай. 1960 йылдарҙа республикала ҡурайсыларыбыҙҙа ҡурайҙың, бөтөн донъя мәҙәниәте ҡомартҡылары булырҙай оҙон көйҙәребеҙҙең киләсәге борсолоу тыуҙыра ине. Өлкән ҡурайсыларыбыҙ ҡурайҙы, ҡурайҙа уйнау серҙәрен һаҡлап алып ҡалыу өсөн бер ниндәй тотҡарлыҡтарға ҡарамайынса хеҙмәт иттеләр, ҡурайҙың данын һәм шөһрәтен арттырыуға ҙур өлөш индерҙеләр. Шуның менән бергә үҙҙәре лә ысын мәғәнәһендә атаҡлы халыҡ музыканттары булып танылдылар, юғары исемдәр алыуға өлгәштеләр һәм, иң мөһиме, милләтебеҙ хәтерендә, республикабыҙҙың мәҙәниәт тарихында күренекле шәхестәр булып урын алдылар. Был быуын ҡурайсыларыбыҙҙың тағы бер аҫыл сифаты — уларҙың үҙ оҫталыҡтарын, быуаттар төпкөлөнән килеп еткән хәтер ептәрен йәштәргә, яңы быуын ҡурайсыларына тапшырып ҡалдырыу ынтылышы. Ғата Сөләймәнов та, Кәрим Дияров та, Ишмулла Дилмөхәмәтов та асылда һәр береһе үҙе бер мәктәп булды. Ә бөгөнгө көндөң өлкән ҡурайсылары Нәжметдин Хәсәнов, Әҙһәм Исҡужин, Мөхәммәт Ҡәҙерғолов, Мөхәммәт Түләбаев, Сәйфулла Дилмөхәмәтов һәм башҡалар ҙа йәш ҡурайсыларҙы үҫтереүгә ҙур өлөш индерҙеләр. (Ҡурай сәнғәтенә тоғро хеҙмәт итеүсе энтузиастар был исемдәр менән генә сикләнмәй, әлбиттә.) Әгәр ҙә бөгөнгө көндә Азат Айытҡолов, Ришат Рәхимов, Юлай Ғәйнетдинов, Ишморат Илбәков, Рәмил Ғәйзуллин, Роберт Юлдашев, Айбулат Рәхмәтуллин, Ҡадир Әбүбәкиров, Рауил Хәсәнов, Рәсүл 'Карабулатов, Йәмил Иҫәнғәлин, Таһир Хәмитов, Илһам Байбулдин, Мәүлит Ямалетдинов һымаҡ оҫта ҡурайсыларыбыҙ үҫеп сыҡҡан икән, беҙ, әлбиттә, өлкән быуын оҫталарының фиҙакәрлегенә бурыслыбыҙ һәм уларҙың һәммәһенә лә рәхмәтлебеҙ. Сәхнәләрҙә хәҙер айырым- айырым да, ансамблдәргә ҡушылып та үлән ҡурай менән бергә Вәкил Шөғәйеповтың ағас ҡурайы яңғырай. Ул иһә ҡурайҙың мөмкинлектәрен бермә-бер арттырҙы ғына. ==Йомабай Иҫәнбаев (1891—1943)== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Иҫәнбаев Йомабай Мотиғулла улы|Йомабай Иҫәнбаев]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Бик күп телдәрҙә йырлай белгән, төрлө халыҡтарҙың йырҙары менән ҡыҙыҡһынған, уларҙы йыйған һәм башҡарған данлыҡлы йырсы Ирма Петровна Яунзем "Человек идет за песней" (М. Молодая гвардия, 1968) тигән китабында мәшһүр ҡурайсыбыҙ Йомабай Иҫәнбаев тураһында бик йылы итеп яҙа. Китапта хатта икеһе бергә төшкән фото ла урынлаштырылған. Ирма Яунзем — данлыҡлы йырсыбыҙ Мәғфирә Ғәлиеваның да уҡытыусыһы. Мәғфирә Ғәлиева уҡытыусыһының һөйләгәндәрен былай тип иҫкә ала: Ирма Петровна Йомабай Иҫәнбаевтың ҡурайына ҡушылып йырлаған саҡта башҡорт кейеме кейгән, ҡап-ҡара толомдарын үреп алға төшөргән. Тамашасы "Абдрахман" йырын шул тиклем оҡшатҡан. Хатта сәхнәгә ҡабат-ҡабат саҡырып сығарған. Көслө алҡыштар тынмаған. Тамашасыларға ҡушылып Йомабай Иҫәнбаев үҙе лә ҡул саба башлаған. Атаҡлы ҡурайсыбыҙ башҡорт йырын шулай ҡаршылағанға, йырсының тамашасы яратырлыҡ кимәлдә башҡара алыуына ныҡ шатланған, күрәһең". 1925 йылда уҡ Европаның 22 ҡалаһында булып, биш айға һуҙылған оҙайлы гастролдәрҙә 54 концертта ҡатнашып, тамашасыларҙы таң ҡалдырып сығыш яһап йөрөгән атаҡлы ҡурайсының исем-шәрифе башҡорт халҡына яңыраҡ ҡына кире ҡайта. Был хәлдең нисек булыуы тураһында Рәшит Шәкүр "Бөйөктәрҙең бөйөгө" тигән мәҡәләһендә ("Сыңрау торналар иле". Өфө, "Китап". 1996) бик ентекле һәм тулы итеп яҙа. '''Мәҡәләнән өҙөктәр тәҡдим итәбеҙ.''' "1966 йылдың ноябрь башы. Минең "Совет Башҡортостаны" гәзите редакцияһының әҙәбиәт һәм сәнғәт бүлегендә эшләп ултырған ваҡыт. Журналист Ирек Арғынбаев ағай беҙҙең быуын йәштәре бөтөнләй ишетмәгән-белмәгән мәшһүр бер башҡорт тураһында мәҡәлә яҙып килтерҙе. Ҡулъяҙманы уҡып, ҡурайсының ҡурай тотоп төшкән фотоһын күргәс, ғәжәпләнеүебеҙҙең сиге булманы, күңелдә милләтебеҙ өсөн ғорурлыҡ тойғолары тулышты. Бөйөк халыҡ музыканты, XX быуат башҡорт ҡурайсылары араһында атаҡлыларҙың да атаҡлыһы, исеме үҙе тере саҡта ук легендаға әйләнгән һоҡланғыс талант эйәһе Йомабай Иҫәнбаевҡа арналған мәҡәлә ине ул. (Үкенесле, әлбиттә: ошондай һис ҡасан онотолмаҫҡа тейешле шәхестәребеҙҙең дә исемдәрен онотторған дәүерҙә үҫкәнбеҙ икән шул беҙ.) Тиҙҙән 1966 йылдың 18 ноябрендә "Донъяны таң ҡалдырған ҡурайсы" тигән исем аҫтында әлеге мәҡәлә гәзиттә баҫылып та сыҡты. Шул ваҡыттан башлап мин башҡорт ҡурайының һәм башҡорт ҡурайсыларының донъя халыҡтары рухиятында ысын-ысындан да илаһи һәм ғәжәйеп бер күренеш булып урын алғанлығына инандым, беҙҙең рухыбыҙҙы, көс-ҡеүәтебеҙҙе быуаттарҙан быуаттарға бөтөнөһөнән дә бигерәк ҡурай моңон, ҡурай моңона йырланған йырҙарыбыҙҙы һаҡлап алып ҡалғанын аңланым. Шуның өсөн дә ҡурай менән ҡыҙыҡһыныу, ҡурайға булған һөйөү-табыныуҙың иге лә, сиге лә юҡ башҡорттоң йөрәгендә. Ҡурай һәм оҫта ҡурайсыларҙың һәр береһе халҡыбыҙҙың күңел түрендә йәшәй. Ә инде Йомабай Иҫәнбаев кеүек аҫыл заттар һәр ваҡыт Башҡорт иленең иң ҡәҙерле исемдәре, иң бөйөк шәхестәре йондоҙлоғонда торасаҡ”. Рәшит Шәкүр Йомабай Иҫәнбаевтың улы Сәлихйән менән танышып һөйләшә. Ул атаһын былай тип һүрәтләй: "Атайым ауырлыҡҡа 145 килограмм, йәғни 9 бот ярым, буйы 2 метрлы бәһлеүән кәүҙәле уҙаман ине, мин уның яурынынан ғына була торғайным... Атайым бөтөн башҡорт көйҙәрен дә, уларҙың тарихын да белә торғайны". Ирма Яунземдың тағы бер мәшһүр ҡурайсыбыҙ Ғата Сөләймәновҡа яҙған хатынан өҙөктәр килтерәйек: ’Йомабай Иҫәнбаев матур кеше ине, оҙон буйлы, ҡарағусҡыл мөләйем йөҙлө, аҡыллы ҡарашлы. Мин уның менән 1927 йылда Германияға Беренсе Халыҡ-ара Бөтөн донъя музыка күргәҙмәһенә барыр алдынан таныштым. Беҙҙең концерттар Майндағы Франкфурттың Ҙур опера театрында барҙы — Йомабай ҡурайҙа башҡорт көйҙәрен уйнаны. Һәм ул иҫ киткес булды! Ғәжәп саф, яңы һәм һоҡландырғыс! Уның башҡарыуында Башҡорт моңо икһеҙ-сикһеҙ даланы ла, һабан турғайы моңон да, ҡыҙыу ҡояшты ла хәтерләтеп, ҡолаҡты наҙланы... Был гүзәллектән айырылыу мөмкин дә түгел ине. ...Туп-тулы зал сит ил тамашасыларының ошо һоҡланғыс һәм илаһи рәссамға арнаған алҡыштарын, уның оло уңыштарын яҡшы хәтерләйем. Минең үҙемә лә Йомабай менән бергә сығыш яһау бәхете тейҙе. Ана шул концерттарҙа башҡорт халҡының ике йырын ятлап йырлағайным. Улар "Курай" һәм "Абдрахман" йыры, уны Иҫәнбаев юғары оҫталыҡ менән музыкаль яҡтан биҙәне. Ул саҡта Йомабай Иҫәнбаев менән сығыш яһау минең өсөн ысын музыка байрамына әйләнә ине. Ошо тойғо тамашасыға ла күсә, ул беҙҙе өҙлөкһөҙ алҡыштарға күмә. Дәртле, талантлы рәссам, ҡурайсы-музыкант Йомабай Иҫәнбаев менән булған концертты мин яҡты музыка байрамы итеп күңелдә һаҡлайым. Уны онотоу мөмкин түгел" (Ҡ. Аралбай. Мәшһүр ҡурайсы. — Совет Башҡортостаны. 1991, 14 июнь). Йомабай Иҫәнбаев 1891 йылда Хәйбулла районының Үрге Ысмаҡ ауылында тыуа. 1940 йылда, Зәки Вәлиди менән бәйләнештә булыуына һылтап, алып китәләр. 1943 йылда фронтта һәләк була. Уға 1991 йылда (үлгәндән һуң) БАССР-ҙың халыҡ артисы тигән исем бирелә. ==Кәрим Дияров (1910—1986)== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Дияров Кәрим Мөхәмәҙи улы|Кәрим Дияров]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Ҡурай моңо менән йөрәктәрҙе тетрәтерлек оҫталарҙың береһе — Урал аръяғы, Ирәндек буйы ҡурайсыларының быуаттар төпкөлөнән быуындан быуынға килгән һоҡланғыс ижад тәжрибәһен, үҙенең күңелендә һәм зиһенендә һаҡлап, беҙҙең көндәргәсә килтереп еткергән атаҡлы ҡурайсы Кәрим Дияров. Уның тыуған ауылы Басайҙа (Баймаҡ районы) Абдрахман Басаев тигән ҡурайсы була. Кәрим Дияров ҡурайға иң элек унан өйрәнә. "Яҙыусы Рамаҙан Өмөтбаевтың ағаһы Аһыл Өмөтбаев бик шәп ҡурайсы ине. Ҡурай уйнағанда уның күкрәге зыңлап тора торғайны. Шул ағай менән дә бер нисә тапҡыр осраштым", — тип һөйләр ине Кәрим Дияров. Темәстә Кәрим Дияров тарихсы һәм ҡурайсы Әбүбәкер Хөсәйенов менән таныша. Унан күп нәмә отоп ала. 1929 йылда бер төркөм ярлы балаларын Темәстән Өфөгә юғары уҡыу йортона инеү өсөн әҙерлек курсына ебәрәләр. Өфөлә ул Башҡортостандың халыҡ артисы, атаҡлы ҡурайсы, бейеүсе Ғиниәт Ушанов менән таныша, унан да күп йыр һәм көйҙәр өйрәнә. Композитор Хәбибулла Ибраһимов Кәрим Дияровты Башҡортостан радиоһына саҡыра. Ҡурайсы радио аша йыш ҡына сығыштар яһай. Радио тыңлаусылар уның ҡурайҙа үҙенсәлекле башҡарыу оҫталығын шунда уҡ тойоп ала һәм уйнауын һорап хаттар яҙа. Кәрим Дияровтың тыуған яғы башҡорт халҡының ҡурайсы, йыраусы традицияларының, йыр-моңдоң тотороҡло һаҡланған төйәге ул. Ул ауылындағы оҫталарҙан да бик күп йырҙар һәм башҡарыу оҫталығына өйрәнә. Ә инде Өфөгә Башҡорт дәүләт педагогия институтына уҡырға килгәс, Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Солтан Кәбәши, Александр Ключарев, Мөсәлим Вәлиевтәр уның үленән йырҙар һәм көйҙәр яҙып алалар. 1937 йылда студенттарҙың йәйге каникулында Ғәзиз Әлмөхәмәтов Кәрим Дияровты үҙе менән гастролдәргә алып китә. Кәрим Дияров иң оҫта ҡурайсыларҙың башҡарыу оҫталығын — күкрәккә һалып уйнау маһирлығын отоп ала һөм үҙенән йәшерәк ҡурайсыларға мираҫ итеп ҡалдыра. Бынан тыш, Кәрим Дияров бик күп башҡорт йырҙарын һәм көйҙәрен беҙҙең көндәргәсә һаҡлап ҡалдырған музыкант. Мәктәптә эшләй башлағанда иң тәүге ынтылыштарының береһе — балаларҙы ҡурайға өйрәтеү була. Курай һәм ҡурайсылар һирәк ҡала башлаған саҡта ла Кәрим Дияров бик күптәрҙе ҡурайҙа уйнарға өйрәтә. Ул Iмна ла түгел, үҙенең башҡарыуында 120 көй яҙҙырып, Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө ғилми үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтына тапшыра. Шағир һәм галим Рәшит Шәкүр менән музыка белгесе Фәрит Камаев уның мираҫынан (йырҙар, көйҙәр һәм риүәйәттәрҙән торған) "Сал Уралдың моңдары" тигән йыйынтыҡ туплай. Башҡорт халҡының йыр-моңо, һис һүҙһеҙ, тарихи легендаһы, риүәйәте менән ҡуша йәшәй. Ҡурайсылар, йырсылар теге йәки был көйҙө башҡарыр алдынан, аҙылмаған ҡағиҙә ҡанундарына буйһоноп, уның тарихын тасуирлап һөйләп бирер булған. Кәрим Дияров та, боронғоларҙан ҡалған ошо йоланы ҡыуып, ҡурайҙа уйнар йә йырлар алдынан уның тарихын тасуирлап һөйләп бирер булған. "Һәр осрашҡанда, ниндәй генә көй-йырҙы һорап яҙҙырып алыу теләген әйтмә, ул иң элек күтәренке рух менән уның риүәйәт, легендаһын һөйләр һәм тора-бара, шул ваҡиғалар эсендә үҙе лә йәшәгән һымаҡ, образға инеп китер ине. Уның хисләнеп һөйләгәнен тыңлап, үҙеңде лә ошо ваҡиғалар шаһиты итеп хис итә башлайһың. Ул һөйләп барыр, кәрәк урында ҡурайын алып уйнап йә йырлап күрһәтер, хатта һөйләгәндәрендә һейеү һүрәтләнһә, төшөп бейеп тә китер ине", —тип яҙа 1*өшит Шәкүр атаҡлы ҡурайсы тураһында. Халҡыбыҙҙың ауыҙ-тел ижады әҫәрҙәрен башҡарыуҙа маһирлығына, ғәйәт күп йыр-көйҙөң риүәйәт, легендаларын хәтерендә тотоп, уларҙы тасуирлап башҡара алыуына ҡарап, Кәрим Дияровта сәсәнлек һәләтенең ярылып ятыуын һыҙыҡ өҫтөнә алып китергә була. Тимәк, ул — ижады танылыулы ҡурайсы, йырсы ғына түгел, ә һүҙ оҫтаһы ла, йәғни боронғо поэтик традицияларҙы үҙләштергән сәсән дә. Был күренеш — уның күп яҡлы ижади һәләтенең бер сағылышы. "Кәрим Дияров — борон-борондан ата-бабаларҙан килгән традицияларҙан һис тайпылмай, уларҙы һаҡлап, үҫтереп, байытып килгән оло шәхес. Был йәһәттән ул үҙенән алда килгән арҙаҡлы, мәшһүр Ишмөхәмәт сәсән Мырҙаҡаев кеүек һәм уның шәкерте Ғәбит сәсән Арғынбаев һымаҡ ҡурайсы ла, йырсы ла, тапҡыр һүҙ оҫтаһы ла, көйҙәрҙең тарихи легендаларын һәм кемдән тапшырыла килгәнен белеүсе лә, үҙенән алда килгән оҫталарҙың мәшһүр таланттарын өйрәнеп, киләһе быуын ҡурайсыларына еткереүсе лә, халыҡ хазинаһын үҙенә генә хас импровизацияла һәм дә үҙ интерпретацияһында халыҡҡа ҡайтарыусы ла”, — тип яҙа Ришат Рәхимов.* Кәрим Мөхәмәҙи улы Дияровҡа 1983 йылда БАССР- ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре тигән исем бирелә. ==ҠОБАЙЫР ӘЙТЕҮСЕЛӘР== Рәсәй илендә демократик елдәр иҫеп, халыҡ иркен һулыш алып, үҙ мәҙәниәтен бер ниндәй ҡыҫымһыҙ, ҡалыпһыҙ, юғарынан бирелгән күрһәтмәһеҙ күтәреү хоҡуғына эйә булғас, фәҡәт архивтарҙа йәки тарихи китаптарҙа ғына ҡалыуға дусар булған байтаҡ ижад төрҙәребеҙ яңынан ҡалҡып сыға башлай. Онотолоу кимәленә еткән думбыра ла аяҡҡа баҫтырыла. 1980 йылдарҙа Вәкил Шөғәйепов думбыраны аяҡҡа баҫтырыу эшенә тотонғас, талантлы музыкант Сабир Әбхәли- мов, рәссам Ансар Галин, билдәле фольклорсы, йырсы Риф Сөләймәнов, үҙешмәкәр композитор Мөхәррәм Сәли- мовтар беренселәрҙән булып думбыра сиртә башлай, һәм, радио, телевидение аша ла, сәхнәләрҙә лә боронғо сәнғәтебеҙ ауазы булып, думбыра ҡылдарынан моң ағыла. Эпостарҙы ла, башҡа ҡобайырҙарҙы ла, әйтештәрҙе лә думбыра сиртеп, думбыраға ҡушылып башҡарыр булғандар. Әммә һәр ихтилалдан, баш күтәреүҙәрҙән Һуң иң элек азатлыҡ өсөн көрәшкә әйҙәүсе сәсәндәрҙе юҡ иткәндәр, уларҙың думбыраларын һындырып утҡа ырғытҡандар. Думбыра сиртеү тыйылған. Думбыра менән бергә ҡобайыр әйтеүселәр ҙә тынып ҡалған. Ә шулай ҙа халҡыбыҙ араһында сәсәнлек оҫталығы һаҡланған. 1991 йылда Өфөнөң Нефтселәр һарайында үткәрелгән сәсәндәр бәйгеһе бының шулай булыуын раҫлай. Унда халыҡ оҫталары: музыканттар, йырсылар, бейеүселәр һәм сәсәндәр ҡатнаша. Тамашасылар, нигеҙҙә, баш ҡала интеллигенция вәкилдәре, Бөрйәндән Фәйләрә Баязитованы, Баймаҡтан Шакирйән Рәхимов- ты, Әбйәлилдән Хәнифә Әбүбәкирова менән Гөлнур Мәмлиеваны, Хәйбулланан Әсмә Усманованы, Сибайҙан Абрар Арғынбаевты бик ихлас ҡаршылай. Башҡорт йыраусылары һәм сәсәндәре "Урал батыр", "Аҡбуҙат", "Заятүләк менән һыуһылыу" кеүек бөйөк (Башҡорт фольклоры, II сығарылыш. Өфө, 1995). Ошо йылдарҙан башлап башҡорт халҡының бик күп музыка ҡоралдары, шул иҫәптән думбыра, яңынан ҡай- ' тарыла. Думбыра менән бергә сәсәнлек маһирлығы ла йөнләнә. Был ижад төрөн беренселәрҙән булып профессиональ сәхнәгә фольклорсы ғалимә, сәсәниә Розалия Солтангәрәева сығара. ==Розалия Солтангәрәева== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Солтангәрәева Розалиә Әсфәндиәр ҡыҙы|Розалия Солтангәрәева]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Р. Солтангәрәева Әлшәй районының Яңы Сәпәш ауылында 1955 йылда тыуа. Филология фәндәре докторы. Халыҡ йолаларын йыйыу, йола фольклорын өйрәнеү менән шөғөлләнә. Үҙе ижад иткән ҡобайырҙарҙы башҡарыу менән киң танылыу ала. Мифтахетдин Аҡмул- лаға, Зәки Вәлидигә, Зәйнәб Биишеваға, БР-ҙың беренсе Президенты Мортаза Рәхимовҡа, Ишмулла Дилмөхә- мәтовҡа, Рәми Ғариповҡа арналған ҡобайырҙарын халыҡ яратып ҡабул итә. Ул, Алматыла Халыҡ-ара аҡындар һәм сәсәндәр конкурсында ҡатнашып, юғары баһаға лайыҡ була — лауреат исеме ала, Смоленск ҡалаһында үткәрелгән Халыҡ йырҙарын башҡарыусыларҙың Бөтөн Рәсәй һәм шулай уҡ халыҡ йырҙарын башҡарыусыларҙың Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге республика конкурстары лауреаты, Мифтахетдин Аҡмулла исемендәге әҙәбиәт премияһы лауреаты. Р. Солтангәрәева йырсы, бейеүсе булараҡ та, ҡумыҙҙа оҫта сиртеүсе булыу йәһәтенән дә киң танылыу ала. Уның репертуарында 30-ҙан ашыу бер ҡайҙа ла ишетелмәгән йәки һирәк ишетелә торған йыр бар. Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында Мөхәмәтша Буранғолов пьесаһы буйынса "Башҡорт туйы” спектаклен ҡуйғанда, Розалия Солтангәрәева Халыҡ рухы — сәсән образын башҡара. Уның ҡатнашыуы спектаклдең тәьҫир көсөн арттыра, халыҡ бик яратып ҡаршы ала. Башҡортостан телевидениеһында төшөрөлгән "һабантуй" һәм "Арҡайым йондоҙлоғо аҫтында" фильмдарында уйнай. — Минең фәнем — оло быуын кешеләренең хәтере, уларҙың халыҡ сәнғәте аша быуаттарҙан быуаттарға күсә килгән ҡайғы-хәсрәте, уйҙары, шатлыҡтары һәм ғазаптары, атай-олатайҙарҙың мираҫы менән рухи бәйләнеш ул, —ти йырсы-ҡобайырсы Р. Солтангәрәева. Розалия Әсфәндиәр ҡыҙы Солтангәрәева — БАССР- ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт халҡының милли музыка ҡоралы — ҡурайҙы һаҡлап алып ҡалыусы, ҡурай сәнғәтен артабан үҫтереүсе атаҡлы ҡурайсыларыбыҙ хаҡында ниҙәр белдегеҙ? #Ауылығыҙҙа ҡурайсылар бармы? Мәктәбегеҙҙә ҡурай түңәрәге эшләйме? #Розалия Солтангәрәеваның берәй ҡобайырын өйрәнегеҙ. ==ХАЛЫҠ МУЗЫКА ҠОРАЛДАРЫ ЭШЛӘҮСЕЛӘР== Ҡурай эшләү оҫтаһы Вәкил Шөғәйепов ағас ҡурай уйлап сығарған осорҙа байтаҡ ҡына һөнәрмәндәр башҡорт халыҡ уйын ҡоралдарын аяҡҡа баҫтырыу эшенә тотона. Өфө сәнғәт институты эргәһендә "Моң" оҫтаханаһы ойошторолоп, Әнсәр Йәнғужин, Рәшит Аллаяров, Рәшит Ғәлимов, Азамат Байрамғоловтар думбыраны тергеҙә башлай. Фольклорсы ғалим Риф Сөләймәнов таүҙенсәлекле думбыра өлгөһө яһай. Күмертауҙан Зыя Хәлилов, Белорет районы Шығай ауылынан Ханнан Үҙәнбаев, Өфөнән Айрат Ғафаров, Салауат ҡалаһынан Миңнулла Дәүләтбаевтар ҡумыҙ яһай, Көйөргәҙе районы Таймаҫ ауылынан Ғәлим Ҡобағошов думбыра, дөңгөр, даңра тигән һуҡма музыка ҡоралдарын тергеҙеү хыялы менән йәшәй. Батыр Иҫәнсурин, Өлфәт Ҡоба- гошов башҡорт музыка ҡоралдарын аяҡҡа баҫтырыу хәстәрлеген күрә. Батыр Иҫәнсурин хатта һорнай тигән музыка ҡоралын да эшләй. Шулай итеп, демократик елдәр иҫеп, ижад итеү мөмкинлектәренә киң юл асылғас, халыҡ булмышында йәшеренеп ятҡан, онотолмаған оһоллоҡ яңынан уяна башлай. Телгә алынған һөнәрмәндәр исемлеге республика кимәлендә билдәле булғандары ғына, ул һис кенә лә тулы түгел. ==Ҡурай эшләү оҫтаһы Вәкил Шөғәйепов (1936)== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Шөғәйепов Вәкил Шакир улы|Вәкил Шөғәйепов]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Ҡурай, ҡурайсылар, ҡурайсылар ансамбле, тип һөйләү хәҙер ғәҙәти бер күренеш кеүек. 1960—1975 йылдарҙа был хыял ғына ине. Ул саҡта һабантуйҙарҙа ҡурай моңо һирәгерәк ишетелә, ҡурайсылар конкурстары үткәрелмәй башлағайны. Был хәл халыҡты, бигерәк тә оло быуынды, борсоуға һалды. Ҡурай менән бергә халыҡтың оҙон көйҙәре, легендалары ла онотолоуы ихтимал ине. Халыҡтың алдынғы ҡарашлы вәкилдәре борсолоп ҡына ҡалмай, ә ниҙер эшләргә тырыша. Шуларҙың береһе атаҡлы ҡурайсы Ғата Сөләймәнов ныҡышмалы юллауҙар менән Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай бүлеге астырыуға өлгәшә. Э урындағы ҡурайсылар Кәрим Дияров, Нәжметдин Хәсәнов, Әхмәтсәлим Яҡупов, Хәйерзаман Бикбаев, Әҙһәм Исҡужин, Сәйфулла Дилмөхәмәтов һәм башҡа байтаҡ оҫталар үҫмер малайҙарҙы ҡурай уйнау серҙәренә өйрәтергә тырышалар. Әммә ҡурай үләйенең кәмеүе хафаға һала. "Саф күңелле бәндәләренә Тәңре ярҙам итә", — тигән хәҡиҡәт бар. 1970 йылдарҙа Алматы художество училищеһын тамамлаған рәссам Вәкил Шөғәйепов ғаиләһе менән Өфөгә ҡайтып төшә. Салауат батырҙың яҡташы — Салауат районы егете Башҡортостандың гүзәл тәбиғәтен, эпос батырҙарын һүрәттәрендә һынландырыу тигән хыял менән ҡайта тыуған яғына. Ошо уй-ниәттәр менән йөрөгәндә, бер һүрәт эшләргә заказ бирәләр. Фанера менән эш итергә кәрәк булғанлыҡтан, фанераның төҫөн үҙгәртеү өсөн ҡайнатып алырға уйлай рәссам. Шул саҡ көтөлмәгән хәл килеп сыға. Шпон төрөлә, ҡурай формаһы ала. Вәкил Шөғәйепов был хәлгә ғәжәпкә ҡала, әммә: "Ҡурай эшләп булмаҫмы?" — тигән хыял менән ҡыуана башлай. Артабанғы ваҡиғаларҙың шаһиты Мәрйәм Бураҡаева былай тип иҫкә ала: "1976 йылда "Совет Башҡортостаны" гәзите редакцияһына халыҡ йырҙарын иҫ китмәле оҫта башҡарыусы, ҡурайсы Айрат Ғафаров (йырсы-музыканттар Алмас менән Илдар Ғафаровтарҙың атаһы) менән Вәкил Шөғәйепов килеп инделәр. Ошо хәл тураһында һөйләнеләр. Был ярымасыш ҡыуаныслы булһа ла, Вәкил Шөғәйеповтың хәле маҡтанырлыҡ түгел. Ул, бөтөн эшен ташлап, ағас ҡурай уйлап сығарыуға тотонған. Шпондың төрөлөүе менән генә ҡурай килеп сыҡмай. Уны тоташтырыу өсөн елем (келәй) яһау, елемдең кеше организмы өсөн зыянһыҙ булыуы, ҡурай тембрын көйләү һәм башҡаларҙы уйлап табырға, тәжрибә үткәрергә... Ә тәжрибәләр үткәреү өсөн оҫтахана, эш хаҡы кәрәк. Байтаҡ ҡына түрәләргә ингәндәр, ярҙам итеүсе табылмаған. Редакцияға ошо йомош менән килеп ингәйнеләр был егеттәр. Ҡурай эшләп ҡарар өсөн оҫтахана юллауға өс йылға яҡын ваҡыт үтте. Ошо ваҡыт эсендә бер тин эш хаҡы ла алмай, эҙләнеү эшен дауам итте оҫта. Ул саҡта яңы эш башлаған йәш журналист Гөлсирә Ғиззәтуллина был мәсьәләне гәзит биттәрендә күтәреп сыҡты. Унан һуң яҙыусы Тайфур Сәғитов был хаҡта "Правда" гәзитенә яҙҙы. Башҡорт АССР-ы хөкүмәтенең юғары вазифа биләгән һәм ошо эште яйға һалыуҙы хәл итә алған "ағайҙар" ҡолағына ишетелде был тауыш һәм, ниһайәт, Вәкил Шөғәйеповҡа оҫтахана итеп ике бүлмәле фатир бирелде. Ә эше яйға һалынып киткәнгә тиклем матди яҡтан Өфөләге дуҫтары ярҙам күрһәтте. Бына шундай ҡатмарлы, фәҡәт Вәкил Шөғәйеповтың үтә лә ныҡышмалы, сыҙамлы, үҙ эшенә бирелгәнлеге һәм фиҙәкәрлеге һөҙөмтәһендә донъяға ағас ҡурайҙар бар булды. Бөйөк итальян оҫтаһы Страдивари ғәжәйеп скрипкалар эшләгән кеүек, Вәкил Шөғәйепов та тиңдәше булмаған ҡурайҙар уйлап таба. 1976 йылда беренсе ҡурайын Ғата Сөләймәновҡа күрһәтеп, 1979 йылда илебеҙҙең уйлап табыу һәм асыштар буйынса Дәүләт комитетының авторлыҡ таныҡлысы һәм СССР Халыҡ Хужалығы Ҡаҙаныштары Күргәҙмәһенең бронза миҙалы алғанға тиклем Вәкил Шөғәйе- повтың башынан үткән ныҡышмалылыҡҡа, әрһеҙлеккә, эшсәнлеккә һәм алдына алған маҡсатына ирешеү өсөн фиҙакәр булыуына ғәжәпкә ҡалырлыҡ... Башҡорт ҡурайы бүтән музыка ҡоралдары менән бергә, оркестр составында ла яңғырай. Ҡурайсы Рбберт Юлдашевтың, Рәмил Ғәйзуллиндең оркестрға ҡушылып уйнауын Башҡортостанда ғына түгел, илебеҙҙең төрлө мөйөштәрендә лә, шулай уҡ сит ил сәхнәләрендә лә тамашасылар йотлоғоп тыңлай. Егеттәребеҙ музыка 'коралдары ярыштарында ҡурайҙары менән еңеп ҡайта. Байрамдарҙа иллешәр, йөҙәр ҡурайсынан торған ансамблдәр сығыш яһай. Вәкил Шөғәйепов ҡурайы ҡурай үләненән яһалған музыка ҡоралынан һис кенә лә ҡалышмай. Тик, оҫталарҙың әйтеүенсә, тәбиғи ҡурайҙың тауышы йомшағы- раҡ, моңлораҡ, сөнки үлән һырҙары үҙенсәлекле тауыш бирә, ә Шөғәйепов ҡурайының ансамбль өсөн мөмкинлектәре ҙур. Шуныһы иғтибарға лайыҡлы, Вәкил Шөғәйепов, рәссамлығын ташлағанлығы, күңелендә йөрөткән хыялдарының тормошҡа ашмағаны өсөн һыҙланып-һыҙла- нып ҡуя, әммә үкенмәй. "Үкенмәйем, — ти ул. — Был эште минән башҡа кем эшләр ине? Барыбер бер юлы ике эште лә башҡара алмаҫ инем. Ә минең, эпос геройҙарын төшөрөү, легендаларға әйләнгән шәхестәребеҙҙе һынландырыу, тигән хыялымды тормошҡа ашырыусы рәссамдар тыуыр әле. Иманым камил. Халҡыбыҙ ижадҡа маһир ул. Ә ҡурайҙы, хатта ошо асышҡа килгән саҡта ла тиҙ генә эшләп булмаҫ ине. Әлеге мәлдә уны мин генә эшләй ала инем. Сөнки мин уның бик күп серҙәренә төшөнгәйнем. Шуға күрә һис кенә лә үкенесем юҡ. Ә үҙем йән өргән һәр ағас ҡурайҙың моңландырып-һығылдырып башҡорт моңо тара- тыуына ҡыуанысым иҫ китмәле ҙур. Хатта сағыштырып әйтерлек нәмә лә тапмайым", — ти оҫта. Ысынлап та, был ҡыуанысты бер ни менән сағыш- тырырлыҡ түгел. Ҡурай икенсе һулыш алды. Бөгөнгө көндә ул дәүләт символында сағылышын тапты. Уның туплаусы, рухландырыусы, өмөт уятыусы һәм илһамландырыусы көсө бар. ҺОРАУҘАР. #Һеҙҙең яҡта оҫта гармунсылар, скрипкасылар бармы? Мандолина һаҡланғанмы? #Башҡорт халҡының борондан булған, әммә бөгөнгө көндә онотолған музыка ҡоралы тураһында белеүселәр бармы? Өлкән- дәрҙән һорашығыҙ, белһәләр, шул музыка ҡоралының төҙөлөшөн яҙып алығыҙ. Бәлки арағыҙҙа башҡорт музыка ҡоралдарының бығаса ишетелмәгән төрҙәрен яңынан аяҡҡа баҫтырыусы оҫталар табылыр. ==БАШҠОРТОСТАНДА ПРОФЕССИОНАЛЬ МУЗЫКА== Октябрь социалистик революцияһынан һуң 1920 йылдарҙа халыҡ сәнғәте йәнләнә башлай. Күп кеше ҡатнашҡан митингылармы, йыйылыштармы, — ни генә ойошторолмаһын, аҙаҡтан концерттар ҡуйыла. Бындай концерттарҙа халыҡ араһынан сыҡҡан таланттар ғына түгел, хатта уға тиклем төрлө түңәрәктәрҙә, төркөмдәрҙә сығыш яһап йөрөгән, ҡайҙалыр белем алған профессиональ артистар ҙа әүҙем сығыш яһай башлай. Бындай сығыштар ваҡытында халыҡ араһында йырға-бейеүгә маһир һәләттәр табыла, улар профессиональ төркөмдәргә эшкә алына. Халыҡ сәнғәтен өйрәнеү, йыйыу-туплау, тәртипкә килтереү, ғилми күҙлектән тикшереү өсөн Башҡортостандың көнкүреш, тарих һәм мәҙәниәтте өйрәнеү йәмғиәте эргәһендә сәнғәтте өйрәнеү секцияһы ойошторола. Унда музыка белгестәре һәм композиторҙар И. Салтыков, Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Солтан Ғәбәши, Александр Ключаревтар инә. Улар башҡорт музыкаль фольклорын ойрәнеүҙә һәм профессиональ музыкаға нигеҙ һалыуҙа ҙур өлөш индерә. 1919 йылда Стәрлетамаҡ ҡалаһында Башҡорт дәүләт драма театры эргәһендә оркестр ойошторола. Был оркестр менән һәүәҫкәр композитор Хәбибулла Ибраһимов етәкселек итә. Спектаклдәрҙе музыкаль яҡтан биҙәү, музыканы ноталарға күсереү кеүек профессиональ әҙерлек талап иткән эшмәкәрлек башлана. Шуға ла, профессиональ музыканың формалашыу ына ошо бәләкәй генә оркестр ҙур йоғонто яһаған, тиһәк, һис кенә лә яңылыш булмаҫ. Әлбиттә, музыкаль яҡтан биҙәү өсөн халыҡ йырҙары, бейеү көйҙәре ныҡ файҙаланыла. Мәҫәлән, Хәбибулла Ибраһимовтың, Мөхәмәтша Буранғоловтың пьесалары буйынса ҡуйылған спектаклдәр халыҡ йырҙарына нигеҙләнә. 1929 йылда йәш композитор Камил Рәхимов "Башҡорт туйы"на яңылыҡ өҫтәй, әҫәрҙең йөкмәткеһен нығыраҡ асыу, образдарҙы баҙыҡландырыу маҡсатында спектакль өсөн махсус ижад иткән музыкаль әҫәрҙәр индерә. 1919 йылда Өфөлә — музыка мәктәбе, 1921 йылда музыка училищеһы асыла. 1926 йылда сәнғәт техникумы эшләй башлай, һәм 1932 йылда ул музыка училищеһына әйләнә. Унда театр һәм художество бүлектәре була. Был бүлектәргә йәштәрҙе республиканың райондарынан эҙләп йөрөп йыялар, улар үҙҙәре лә килә. һәләтле тип табылғандарҙы һис бер ҡаршылыҡһыҙ алыр булғандар һәм яңылышмағандар, сөнки артабан улар үҙҙәрен ысын талант эйәһе итеп күрһәтеп, профессиональ музыканы үҫтереүгә тос өлөш индерәләр. 1928 йылда Өфөлә Башҡорт радиокомитеты ойошторола. Халыҡтың аң-белемен күтәреүҙә уның роле баһалап бөткөһөҙ. Ауылдарҙа, ғәҙәттә, бер нисә кешелә генә була торған радиоалғыстар янына тотош ауыл халҡы йыйылып, Өфө тапшырыуҙарын тыңлай, һәр яңы йыр, һәр яңы көй шунда уҡ отоп алыныр һәм халыҡ араһында таралыр булған. Радиокомитетта фонотека булдырыла һәм унда яҙмалар туплана башлай. Бөгөнгө көндәге иҫ китмәле бай фонотеканы туплауҙа радиокомитеттың оҙаҡ йылдар эшләгән тәүге музыка редакторҙарынан Александр Ключарев, Камил Рәхимов, Шәүкәт Мәсәғүтов менән Мәрйәм Ғабдрахманованың, Фәниә Хәлитова-Сөләймәнованың роле баһалап бөткөһөҙ ҙур. Ғөмүмән, радиокомитеттың туплау, ойоштороу йәһәтенән роле иҫ китмәле була. Комитет эргәһендә республикала беренсе ижади коллективтар туплана: инструменталь һәм вокал коллективтар, Анатолий Тихомиров етәкселегендә йырсылар хоры, А. Спиваковский етәкселегендә симфоник оркестр ҙа эшләп ала. Ошо коллективтар өсөн тәүге әҫәрҙәр яҙыла, башҡорт халыҡ йырҙары ноталарға һалына. Башҡорт автономиялы республикаһының 10 йыллығына композитор Ғәзиз Әлмөхәмәтов "Тантаналы марш" ижад итә, симфоник оркестр өсөн "Сыңрау торна", "Каруанһарай" йырҙары эшкәртелә. Башҡорт композиторҙары Мәсәлим Вәлиев, Хәбибулла Ибраһимов, Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Солтан Ғәбәши, Камил Рәхимовтар 1920 йылдарҙа уҡ көй яҙа, башҡорт халыҡ көйҙәрен йыйып өйрәнә башлай. Тап ошо композиторҙар башҡорт профессиональ музыкаһына нигеҙ һала ла инде. 1932 йылда Мәскәү дәүләт консерваторияһы эргәһендә башҡорт милли студияһы асыла. Был студияға уҡыусыларҙы ошоғаса билдәле булған һәүәҫкәрҙәр араһынан да, шулай уҡ райондарҙан да эҙләп йыялар. Баныу Вәлиева, Ғабдрахман Хәбибуллин, Хәбир Ғәлимов, Зәйтүнә Илбаева, Шәһиҙә Вәлиәхмәтова, Мәрйәм Ғабдрахманова, Вәли Галкин, Маһира Мәҡсүтова һәм Ольга Сыртлановалар булалар улар. Артабан был студияны Мәғәфүр Хисмәтуллин, Эсмә Шайморатова, Диана Нурмөхәмәтова, Хөсәйен Ҡудашев, Ғата Сөләймәнов, Мәҙхиә Әхмәтйәнова, Сәлих Хөснияров, Хөсәйен Мәжитов, Миҙхәт Ғәлиевтар тамамлай. 1936 йылда ошо уҡ Мәскәү дәүләт консерваторияһы эргәһендә композиторҙар бүлеге асыла һәм уны Хөсәйен Әхмәтов, Заһир Исмәғилев, Рәүеф Мортазин, Халиҡ Займов, Нариман Сабитов, Рафиҡ Сәлмәнов, Шамил Ҡолбарисов, Шамил Ибраһимовтар тамамлап ҡайта. 1938 йылдың 14 декабрендә Башҡорт опера һәм балет театры үҙенең тәүге эшен күрһәтә. Итальян композиторы Джованни Паизиеллоның "Тирмәнсе һылыуҡай" ("Прекрасная мельничиха") тигән операһы башҡорт телендә ҡуйыла. Башҡортсаға уны Сәғит Мифтахов тәржемә итә. Театрҙың художество етәксеһе булып Мәскәү дирижеры Петр Михайлович Славинский эшләй. 1939 йылда Башҡорт АССР-ының Композиторҙар союзы асыла, уның беренсе рәйесе Мәсәлим Вәлиев була. Опера театры асылғас, милли опералар ижад итеү мәсьәләһе килеп баҫа. 1920 йылдарҙа Мәжит Ғафуриҙың "Эшсе" поэмаһы нигеҙендә Ғәзиз Әлмөхәмәтов менән Солтан Ғәбәши һәм Насилий Виноградов "Эшсе" операһы, 1931 йылда композитор А. А. Эйхенвальд менән Мөхәмәтша Буранғолов башҡорт фольклорына нигеҙләнгән "Мәргән" операһын ижад итәләр. Ә 1940 йылда "Ашҡаҙар" операһын яҙалар. Мәсәлим Вәлиев 1939 йылда Сәғит Мифтахов либреттоһына "Һаҡмар" операһын тамамлай. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында А. Спадавеккиа, II. Пейко, Н. Чемберджи, А. Эйхенвальд, Л. Степанов, 'һ. Козицкийҙар Башҡорт опера һәм балет театры өсөн репертуар булдырыуҙа әүҙем ҡатнаша. 1941 йылда Л. Чемберджиның "Ҡарлуғас", 1942 йылда Халиҡ Займов менән А. Спадавеккианың "Аҡбуҙат", 1943 йылда М. Вәлиев менән Н. Пейконың "Айһылыу" опералары ҡуйыла. Мәскәү консерваторияһының башҡорт студияһында уҡыған студенттарҙан Р. Ғәбитов, Р. Мортазин, X. Займов, Ш. Ҡол барисов, Ш. Ибраһимов, X. Әхмәтов, М. Башкиров, Атанова, К. Рәхимовтар Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Совет Армияһы сафтарында була. Р. Ғәбитов һәләк була. Рәүеф Мортазин ауыр яраланып ҡайта. Яңы аяҡҡа баҫып килгән опера сәнғәте ҙур юғалтыу кисерә. 1943 йылда Ленинград хореографы Н. А. Анисимова менән сценарист Фәйзи Ғәскәров беренсе башҡорт балеты "Сыңрау торна"ны әҙерләйҙәр. Уның музыкаһын Лев Степанов менән Заһир Исмәғилев яҙа. 1944 йылдың 30 апрелендә премьера була. Шулай итеп, башҡорт балеты сәхнәгә сыға. 1940 йылдарҙа Б. Асафьевтың "Баҡсаһарай фонтаны", Нәжип Йыһановтың "Зөһрә", Петр Чайковскийҙың "Аҡҡош күле" лә ҡуйыла. Профессиональ музыка үҫешендә Башҡорт дәүләт филармонияһының роле ғәйәт ҙур була. Филармония эргәһендә Башҡорт дәүләт бейеү ансамбле, Ҡурайсылар ансамбле, тынлы оркестр, халыҡ инструменттары оркестры, эстрада коллективтары, фольклор төркөмдәре ойошторола. 1960 йылдарҙа Д. Д. Шостакович етәкселегендә РСФСР Композиторҙар Союзы Секретариатының күсмә ултырышы үткәрелә. Был Башҡортостандың музыкаль тормошонда ҙур әһәмиәткә эйә була. Симфоник һәм камера әҫәрҙәре концерттарында Рәүеф Мортазин, Мәсәлим Вәлиев, Хөсәйен Әхмәтов, Светлана Шаһиәхмәтова, Николай Инякин, шулай уҡ йәш музыканттарҙың әҫәрҙәре яңғырай. 1968 йылда асылған Өфө дәүләт сәнғәт институты һәм БАССР Мәҙәниәт министрлығы эргәһендә Хор капеллаһы асылыуы музыка сәнғәте донъяһында ҙур әһәмиәткә эйә була. Был йылдарҙа Заһир Исмәғилевтең "Ағиҙел тулҡындары", Хөсәйен Әхмәтовтың "Замандаштар" операларының, Нариман Сабитовтың "Айгөл иле" балетының премьералары булыуы республикабыҙҙың музыкаль мәҙәниәтен үҫтереүҙә тос өлөш индерә. 1976 йылда Өфөлә Башҡортостан Композиторҙар союзының йәш композиторҙар ижадына арналған пленумы булып үтә. Рим Хәсәнов, Роберт Ғәзизов, Морат Әхмәтов, Данил Хәсәншин, Абрар Ғабдрахманов, Е. Земцов, Ләйлә Исмәғилева, Светлана Шаһиәхмәтованың әҫәрҙәре һәм Морат Әхмәтовтың "Маугли" тигән балеты ҡарала. Башҡорт профессиональ музыкаһының йылдам үҫеше билдәләп үтелә. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт профессиональ музыкаһы ҡасан аяҡҡа баҫа башлай? #Иң элек ҡайһы композиторҙар милли профессиональ музыка булдырыу эшенә тотона? #Башҡорт профессиональ музыкаһының барлыҡҡа килеүен- дә тағы кемдәр ҙур роль уйнай? #Башҡорт профессиональ музыка сәнғәтен бар итеүҙә башҡа милләт композиторҙары ниндәй роль уйнай? ==БАШҠОРТ ОПЕРА СӘНҒӘТЕНЕҢ ТЫУЫУЫ ҺӘМ ҮҪЕҮЕ== 1938 йылдың 14 декабрендә Башҡорт дәүләт опера театры асыла. Опера театрының асылыуы башҡорт халҡы сәнғәтен һәм мәҙәниәтен үҫтереүҙә ҙур тарихи ваҡиға була. Ул тәүге көндәрҙән башлап республика музыкаль мәҙәниәтенең үҙәгенә әйләнә. Республикабыҙҙың күп милләтле халҡы ошо театр аша рус һәм сит ил классикаһы өлгөләре менән таныша. Мәскәүҙең тәжрибәле белгестәре йәш башҡорт композиторҙарына баһалап бөткөһөҙ ҙур ярҙам күрһәтә. Аҙ ғына ваҡыт эсендә башҡорт операһы киң популярлыҡ яулай. "Башҡорт халҡының һәр боронғо көйөн операға нигеҙ итеп була. Опералар яҙырға кәрәк", — тип хыялланған үҙ заманында композитор Ғәзиз Әлмөхәмәтов. Сәжәйеп ҡатмарлы музыкаль әҫәр һаналған, әммә халыҡ-ара музыка донъяһында иң юғары үҫеш тип баһаланған опера яҙып, халҡыбыҙҙың боронғо йырҙарын донъя кимәленә сығарыу хыялы менән яна Ғәзиз Әлмөхәмәтов, һәм башҡорт композиторҙары араһында (мҙюнсе булып ошо эшкә тотона. Иң тәүге һынау эше булғанлыҡтан, татар композиторҙары менән бергәләшеп ипләйҙәр, һәм ике халыҡ өсөн уртаҡ булған "Сания” һәм "Эшсе" опералары тыуа. Композитор Мәсәлим Вәлиевтең "һаҡмар" операһы (Сәғит Мифтахов либреттоһы) беренсе башҡорт операһы тип һанала. 1940 йылдың 8 февралендә был операның премьераһы була һәм ошо көн башҡорт милли операһының тыуыу көнө тип атала. Мәсәлим Вәлиев операла, нигеҙҙә, халыҡ көйҙәрен файҙаланған. Операны йылы ҡаршылайҙар. Хатта хор оеөн яҙылған "Аҡ ҡайын" йыры аҙаҡ халыҡ араһында киң тарала һәм айырым йыр булып китә. 1943 йылда йәш шағир Мөхәмәтйәров Хәй (М. Хәй), Сәғит Мифтахов либреттоһын "Айһылыу" исеме менән үҙгәртә лә Мәскәү композиторы Н. Пейко ҡатнашлығында яңынан музыка яҙыла. 1953 йылда шағир Ғәйнан Әмири либреттоны яңыртып яҙа һәм музыкаһы ла үҙгәртелә. "Ҡарлуғас" операһының либреттоһын Баязит Бикбай үҙ әҫәре нигеҙендә яҙа. Музыкаһы Н. Чемберджи- ныҡы. Премьераһы Бөйөк Ватан һуғышы башланған йылда, 1941 йылдың 20 сентябрендә була. Композиторҙар Антонио Спадавеккиа менән Халиҡ Займов шағир Сәғит Мифтахов либреттоһына "Аҡбуҙат" операһы яҙалар. Халыҡ эпосы нигеҙендә яҙылған патриотик рухтағы был опера 1942 йылдың 7 ноябрендә ҡуйыла һәм йылы ҡаршы алына. Был операларҙың бөтөнөһөндә лә башҡорт халыҡ йырҙарының сағылышы ныҡ һиҙелә. Тимәк, башҡорт халҡының оҙон көйҙәре һәр береһе операға нигеҙ була ала, тигән фекерҙең дөрөҫлөгө иҫбатлана. Башҡорт операһының артабанғы үҫешендә лә шулай уҡ халыҡ йырҙары ныҡ файҙаланыла. "Салауат Юлаев", "Аҡмулла", "Ҡаһым түрә", "Нәркәс" опералары, тәүге операларҙың хаталарын иҫәпкә алып, яңыса һулыш, заманса талаптар нигеҙендә уңышлы ижад ителә. Фольклор-этнографик күренештәр, йолалар, туй байрамдары, күмәк уйындар, сәхнәләштерелгән легендалар — барыһы ла профессиональ театр сәнғәтенең нигеҙен тәшкил итә. Шулай итеп, башҡорт операһы үҙенең формалашыуында халыҡтың музыкаль ижадына, рус классик музыкаль традицияларына һәм хәҙерге заман сәнғәт тәжрибәһенә таяна. Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры III мең йыллыҡта юғары профессиональ күтәренкелек кисерә. Заһир Исмәғилевтең "Ҡаһым түрә" операһы уңыш менән бара. Салауат Низаметдиновтың "Мементо" операһын да тамашасылар яратып ҡабул итә. Йырсылар Асҡар һәм Илдар Абдразаҡовтарҙың исеме киң танылыу таба. Талантлы балерина Гүзәл Сөләймәнова Будапештта үткән Рудольф Нуриев исемендәге халыҡ-ара конкурс дипломанты була, Гөлсинә Мәүлекасованың балеттағы уңышы республика тамашасыларын шатландыра. Балет артистарын сит илдәргә даими саҡырып торалар. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт операһының үҫеш юлдары ниндәй? #Башҡорт профессиональ музыка сәнғәте үҫешенең төп күр- lumcece булған операның формалашыуына ниндәй жанр нигеҙ була? ==КОМПОЗИТОРҘАР== ===Ғәзиз Әлмөхәмәтов (1895—1938)=== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Әлмөхәмәтов Ғәзиз Сәлих улы|Ғәзиз Әлмөхәмәтов]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Йырсы, композитор, йәмәғәт эшмәкәре Ғәзиз Сәлих улы Әлмөхәмәтов Көйөргәҙе районының Иҫке Мораптал ауылында тыуа. Ғаиләлә алты ир бала үҫә. Улар төрлөһө төрлө тарафтарға сығып китеп ялланып эшләйҙәр. Өлкән ағаһы менән Ғәзиз дә Ташкентҡа юл ала. Ғәзиз тыуған яҡтарын бик һағына, һағышын йырға һала. Уның йырын урындағы халыҡ бик яратып тыңлай. 19 йәшендә тирә-яҡтарҙа оҫта йырсы булараҡ даны таралған профессиональ артисҡа әйләнә һәм гастролдәргә сыға башлай. Аҙ ғына ваҡыт эсендә Урта Азиянан тыш та уны белә башлайҙар. Себерҙә, Башҡортостанда, Татарстанда яратып тыңлайҙар, концерттар менән килергә саҡыралар. Йырсы Урта Азияла, Татарстанда, Башҡортостанда, Әзербайжанда һәм башҡа яҡтарҙа йөрөй. Бер үк ваҡытта ул халыҡ йырҙарын йыя һәм уларҙың легендалары менән дә таныша. "Шәүрә", "һаҡмар”, "Урал", "Ҡолой кантон", "Сибай" йырҙарын бик яратып башҡара. Ғәзиз Әлмөхәмәтов Ташкент ҡалаһында булғанда, татар йырсылары һәм музыканттары гастролгә килә. Сәлих Сәйҙәшев, Кәрим Тинчурин, Рабиға Борнашевалар була улар араһында. Улар менән бергә Әзербайжанға бара. Гастроль менән барған саҡта Әзербайжан опера һәм балет театрының музыкаль спектаклендә ҡатнаша һәм башҡорт операһын ижад итеү хыялы менән яна башлай. Шулай итеп, "Сания" операһы идеяһы тыуа. Уға Татарстан композиторҙары Солтан Ғәбәши менән Василий Виноградов ярҙам итә. 1925 йылда Ҡазан ҡалаһында "Сания" операһы ҡуйыла. Был опера беренсе башҡорт-татар операһы булып иҫәпләнә. Бынан һуң "Эшсе" операһы тыуа. Опера Мәжит Ғафуриҙың эшселәр темаһына яҙылған "Эшсе" поэмаһы нигеҙендә эшләнә (опера 1930 йылда Мәскәүҙә күрһәтелә). 1929 йылда Ғәзиз Әлмөхәмәтов Өфөгә ҡайта һәм йыр йыйыу һәм өйрәнеү эшенә тотона. Уға беренсе булып "Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы" тигән исем бирелә. Ғәзиз Әлмөхәмәтов тыуған яҡтарына ҡайтҡас, ең һыҙғанып, илһамланып эшләй. Мәскәү консерваторияһы эргәһендә башҡорт студияһы астырыуҙы юллай башлай. Ул һәләтле балалар эҙләп райондарға сыға. Фольклор йыйыу буйынса ойошторған экспедицияларында бер юлы һәләттәр ҙә эҙләй. Баныу Вәлиева, Хәбир Ғәлимов, Ғабдрахман Хәбибуллин, Заһир Исмәғилев, Хөсәйен Әхмәтов, Зәйтүнә Илбаева, Ульяна Калинина- Сыртланова, Әсмә Шайморатова, Мәрйәм Ғабдрахманова, Мөслимә Мусина, Сәлих Хөснийәров, Мәғәфүр Хисмәтуллин, Рәүеф Мортазиндар — барыһы ла ул тапҡан таланттар. Ғәзиз Әлмөхәмәтов халыҡ йырҙары, классик романстар, ариялар башҡарыу менән бергә үҙе көйҙәр яҙа, ижад менән шөғөлләнә. "Маяковскийҙың үлеменә ҡарата" тигән үҙенсәлекле музыкаль әҫәр яҙа. "Шомло ел", "Сайҡалалар кәмәләр", "Йырҙар яҙам", "Ағиҙел буйҙарында", "Көтөүсе" тигән бик тә үҙенсәлекле йырҙары билдәле. 1933 йылда халыҡты музыкаль яҡтан тәрбиәләү проблемаһы буйынса китап нәшер итә. "Башҡорт совет музыкаһын тыуҙырыу өсөн көрәш юлында" тигән брошюраһы бик тиҙ танылыу ала. Башҡорт телендә яҙылған бик төплө хеҙмәт була был. Йырсы халыҡты музыкаль яҡтан тәрбиәләү, уларға зауыҡлы әҫәрҙәр тыңлатыу хыялы менән йәшәй. 1936 йылда, йөк машинаһын сәхнә итеп йыһазлап, фортепиано ултыртып, ике ай буйы республика ауылдарында концерт менән йөрөйҙәр. Халыҡ өсөн күрелмәгән был музыка ҡоралында уйнаусы пианистка Вера Иваневская, ғәжәйеп оҫта мандолинасы татар егете Исмәғил Билалов, бейеүсе Заһиҙә Бәхтийәрова, йырсы Диана Нурмөхәмәтова һәм администратор Шәүкәт Мәсәғүтов була был концерт бригадаһында. Пластинкалары һәм телдән телгә күскән даны аша халыҡ Ғәзиз Әлмөхәмәтовты яҡшы белә. Шуға ла концерттарҙа халыҡ иҫ китмәле күп була. Ҙур ауылдарҙа сығыш яһаған саҡта тирә-яҡтарҙан да йыйылышып киләләр. Ғәзиз Әлмөхәмәтов туған халҡының йырҙарын бик иратып һәм ҙур ихласлыҡ менән башҡара. "Урал", Буранбай", "Сибай", "Таштуғай", "Зөлхизә", "Шәүрәкәй" йырҙары репертуарынан төшмәй. Киң диапазонлы, иҫ китмәле моңло тенор менән башҡара ул халыҡ йырҙарын. Үҙе ижад иткән йырҙар ҙа халыҡ йырҙары Һымаҡ уҡ тиҙ арала отоп алына, күңелгә ятышлы була. Ул киләсәк өсөн йәшәй: опера театры репертуарын әҙерләргә тотона, Солтан Ғәбәшигә, Александр Ключаревҡа яңы операларға заказ бирә, итальян операларын тәржемә итә, үҙе "Ынйыҡай менән Юлдыҡай" тигән опера яҙа башлай. Ғәзиз Әлмөхәмәтовтың иң ҙур хыялы — опера театры асыу була. Әммә театр асылыр алдынан ғына Ғәзиз Әллмөхәмәтовты, халыҡ йырсыһын, "халыҡ дошманы" тип ҡулға алалар. 1938 йылда аталар. Ғәзиз Әлмөхәмәтов башҡорт халҡының, һис шикһеҙ, талантлы улы. Бөгөнгө көнгә тиклем яратылып башҡарылған "Сайҡалалар кәмәләр" йыры, опералары буйынса ғына ла уның ни тиклем сағыу композитор булғанлығын күҙалларға мөмкин. Ғәзиз Әлмөхәмәтовтың тыуыуына 100 тулыу уңайы менән Мораптал ауылында музей асыла, ә Республика музыка-тәрбиә мәктәп-гимназияһына уның исеме бирелә. Халыҡ йырҙарын башҡарыусыларҙың Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге республика конкурстары үткәрелә һәм лауреаттар билдәләнелә. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт профессиональ операһының үҫеше өсөн Ғәзиз Әлмөхәмәтовтың индергән өлөшө ниндәй? #Композитор Ғ. Әлмөхәмәтовтың ниндәй әҫәрҙәрен беләһегеҙ? #Ғәзиз Әлмөхәмәтовтың исемен мәңгеләштереү өсөн ниндәй саралар күрелгән? #Халыҡ йырҙарын башҡарыусыларҙың Ғ. Әлмөхәмәтов исемендәге республика конкурстары лауреаттарынан кемдәрҙе беләһегеҙ? Әйтеп бирегеҙ. ===Заһир Исмәғилев (1917—2003)=== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Заһир Исмәғилев|Заһир Исмәғилев]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Композитор Заһир Ғариф улы Исмәғилев башҡорт профессиональ музыкаһының артабанғы үҫешенә баһалап бөткөһөҙ ҙур өлөш индерә. Ул профессиональ музыканың милли традицияһын булдыра. Мәшһүр "Салауат Юлаев" әҫәре менән башҡорт опера сәнғәтен бөтөн илгә таныта. Заһир Исмәғилев Белорет районының Үрге Сермән ауылында тыуа. Атаһы урмансы булғанлыҡтан, тәбиғәт ҡосағында, шулай уҡ ҡурайсылар һәм йырсылар мөхитендә үҫә. Ағаһы Ҡаһир ҙа бәләкәйҙән ҡурай уйнай. Заһирға ла һигеҙ йәшенән өйрәтә. Ҡурайҙа уйнауҙы әллә ниндәй мәртәбәгә һанамай башҡорттар. Башҡалар уйнай икән, ихласлығың, кәлебең тарта икән, һин мотлаҡ уйнарға тейешһең. Шуның өсөн Заһирға ла әллә ниндәй киләсәк юрамайынса ғына уйнарға өйрәтәләр. Заһир үҙе лә байрамдарҙа, кисәләрҙә уйнап йөрөһә лә, оҫта уйнай, тигән даны таралһа ла, музыка юлы менән китермен, тип башына ла килтермәй. 14 йәшендә Инйәр урман-техник техникумына уҡырға инә, тамамлағас, Белорет леспромхозында хеҙмәт юлын башлай. 1934 йылда Белорет районына гастролгә Башҡорт драма театры килә. Улар "Ҡарағол" спектаклен ҡуйып йөрөйҙәр. Көтмәгәндә генә Ғиниәт Ушанов ауырып китә лә, театр ҡурайсыһыҙ ҡала. Ауылда оҫта ҡурайсылар бармы, тип һорашып йөрөгәндә, Заһир Исмәғилевте тәҡдим итәләр. Бер-ике ауылда сығыш яһай ул театр менән. Белорет ҡалаһына барырға кәрәк була. Артистар Заһирға бергә гастролдәрҙә йөрөргә һәм Өфөлә театр эргәһендәге театраль студияға уҡырға инергә тәҡдим итәләр. Егет тәүәккәлләй. Йыйына ла театр менән бергә сыға ла китә. Театр студияһын ойоштороусы режиссер Булат Имашев үҙе үк студия менән етәкселек итә. Ҡурайсы егетте ихлас ҡаршылай. Заһирға ла оҡшай бында. Тәүге көндән үк тиерлек концерттарҙа, спектаклдәрҙә ҡатнаша башлай. Шулай ҙа иң оҡшағаны — композитор Мәсәлим Iкишев алып барған музыка дәрестәре була. Өҫтәүенә, Көзиз Әлмөхәмәтов уны, композитор булырға кәрәк һиңә, тип дәртләндереп тә ебәрә. 20 йәшендә ҡулына ҡурайын тотоп, башҡорт халыҡ көйҙәрен уйнап, П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының башҡорт студияһына килә. Консерваторияға ингәс тә нота грамотаһын өйрәнергә тотона. Тәүге йырҙарын яҙа, халыҡ йырҙарын нотаға һала. Бөйөк Ватан һуғышы башланған саҡта, Заһир Исмәғилев Өфөлә була. Композиторҙар союзының яуаплы сәркәтибе итеп һайлана, 1944 йылға тиклем эшләй. Фәҡәт 1944 йылда ғына башҡорт студияһы студенттары, уҡыуҙы дауам итеү өсөн, ҡайтанан Мәскәүгә юл ала. Был юлы буласаҡ композитор тос "йөк" менән килә. Фронт һыҙыҡтарында, госпиталдәрҙә ҡурай уйнап, концерт ҡуйып йөрөгән саҡта байтаҡ йырҙар ижад итә һәм композиторлыҡ тәжрибәһе туплай. 1942 йылда 112-се Башҡорт дивизияһының командиры генерал Шайморатовҡа арналған "Шайморатов генерал" тигән йырын яҙа. Был йырҙы күренекле йырсы Ғабдрахман Хәбибуллин башҡара, һәм йыр шунда уҡ халыҡҡа тарала. Егеттәр ошо йырҙы йырлап яуға китәләр. "Таһир Күсимов", "Майор Нафиҡов", "Байғужа" тигән йырҙарын яҙа ул. Яугирҙарҙың фронттан ҡайтыу шатлығы менән "Батырҙар йыры"н (Назар Нәжми һүҙҙәре) ижад итә. "Котелогым" (Назар Нәжми һүҙҙәре) тигән шаян йырҙы халыҡ йылы ҡабул итә. Ә иң киң таралғаны — "Ел, ерәнем" (Нәжиб Иҙелбай һүҙҙәре). Шулай итеп, композитор ижадында һуғыш, яугирҙар, батырлыҡ һәм батырҙарға дан темаһы ҙур урын ала. 1948 йылда, 31 йәшендә, башҡорт милли студияһын тамамлап, Мәскәү дәүләт консерваторияһының төп уҡыу курсына инә. Заһир Исмәғилев был йылдарҙа инде өлгөрөп еткән композитор була. Халыҡ уның йырҙарын башҡара. Мәктәптәрҙә уҡыусылар беренсе синыфтан уҡ "Шайморатов генерал"ды йырлай. Был йыр иҫ китмәле бәхетле яҙмышлы була. Әлегә саҡлы балалар баҡсаһындағы балалар ҙа башҡортса йырлауҙы ошо йырҙан башлайҙар, тиһәк тә яңылыш булмаҫ. Заһир Исмәғилевтең консерваторияла уҡыған йылдары уның иң уңышлы ижад йылдарынан иҫәпләнә. Төрлө музыка инструменттарында башҡарыу өсөн әҫәрҙәр яҙа, шул уҡ ваҡытта күп уҡый, белемен арттыра һәм опера яҙыу хыялы менән яна. Крәҫтиәндәр һуғышы осоро хаҡында әҙәбиәт аҡтара. Уны батырыбыҙ Салауат образы ҡыҙыҡһындыра. Был образды музыкаль әҫәрҙә күрһәтеү хыялы тынғы бирмәй. 1954 йылда 37 йәшлек Заһир Исмәғилев, консерваторияны отличноға тамамлап, "Салауат Юлаев" (Баязит Бикбай либреттоһы) операһын тотоп, Өфөгә ҡайта һәм башҡорт музыкаль донъяһын шаулатып ебәрә. Иҫ китмәле ҙур уңыш килтерә был опера композиторға. Операның премьераһы 1955 йылдың 15 апрелендә була. Артабан инде "Шәүрә" (Баязит Бикбай либреттоһы), "Ағиҙел тулҡындары” (Мостай Кәрим либреттоһы), "Аҡмулла", "Урал илселәре" (икеһе лә Ишмулла Дилмөхәмәтов либреттоһы) тигән опералары, һуңғы йылдарҙа "Ҡаһым түрә" (Ишмулла Дилмөхәмәтов либреттоһы) операһы башҡорт опера сәнғәтенең үҫешенә сағыштырғыһыҙ тос өлөш була. "Ҡоҙаса" (Баязит Бикбай либреттоһы) композиторҙың музыкаль комедия өлкәһендәге һис шикһеҙ ҡабатланмаҫ ҙур өлөшө. Заһир Исмәғилев йырҙар яҙыуын да дауам итә. Уның һәр йырын халыҡ көтөп ала. Сөнки ул йырҙар киң тарала, халыҡ күңеленә урынлаша һәм республиканың иң төпкөл ауыл сәхнәләрендә лә башҡарыла башлай. Заһир Исмәғилев Салауат Юлаев һүҙҙәренә "Егеткә", "Зөләйха", "Уралым", "Һандуғас" тигән йырҙар яҙа. "Былбылым" (Яҡуп Ҡолмой һүҙҙәре), "Мин ҡайтырмын" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), "Еңеүселәргә дан!" (Рәшит Ниғмәти һүҙҙәре), "Котелок" (Назар Нәжми һүҙҙәре), "Мендем бейек Уралтау башына" (Назар Нәжми һүҙҙәре), "Йырлайым мин" (Зәйнәб Биишева һүҙҙәре) һәм башҡа лирик йырҙар, инструменталь әҫәрҙәр, камерный-вокаль циклдар, увертюралар һәм халыҡ яратып ҡабул итерлек башҡа әҫәрҙәр яҙа. Заһир Исмәғилев йәмәғәт эштәрендә лә әүҙем эшләй. Йәмәғәт эштәренең, әлбиттә, иң әһәмиәтлеһе — 1968 йылда Өфө дәүләт сәнғәт институтын (хәҙер академия) ойоштороуы һәм 1988 йылға тиклем уның ректоры булып эшләүе. Республиканың үҙендә бындай юғары уҡыу йорто булыуы музыка сәнғәтен үҫтереүҙә ҙур мәртәбә була. Заһир Ғариф улы Исмәғилев СССР-ҙың, РСФСР-ҙың, 1>ЛССР-ҙың халыҡ артисы һәм РСФСР-ҙың М. И. Глинка исемендәге Дәүләт премияһы, Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы лауреаты. ҺОРАУҘАР. #Заһир Исмәғилевтең ниндәй йырҙарын беләһегеҙ? Атап сығығыҙ һәм исемдәрен дәфтәрегеҙгә яҙығыҙ. Белгән йырығыҙҙы бергә йырлағыҙ. #Композиторҙың ниндәй операһын ҡарағанығыҙ бар? "Ҡоҙаса" музыкаль комедияһын күргәнегеҙ бармы? #Заһир Исмәғилевтең сәхнә әҫәрҙәре буйынса фекер алышығыҙ. ===Хөсәйен Әхмәтов (1914—1993)=== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Хөсәйен Әхмәтов|Хөсәйен Әхмәтов]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Башҡорт музыка сәнғәтенең күренекле вәкиле, композитор, музыка эшмәкәре Хөсәйен Фәйзулла улы Әхмәтов Баймаҡ районының Сыңғыҙ ауылында тыуа. Атаһы үлеп киткәс, алты бала менән тороп ҡалған әсәһенә ярҙам итеү өсөн, Хөсәйен хеҙмәт юлын бик иртә башлай. Ун йәштән үк ҡыуғынсылар менән һал ағыҙыу эшендә эшләй. Ҡыуғынсылар араһында оҫта ҡурайсылар, йырсылар була. Йылға буйлап һалда барған саҡта оҙон көйҙәр һуҙып ебәрәләр, ҡурайҙа һыҙҙыралар. Был моң бәләкәй Хөсәйендең күңеленә һеңә бара. Ул үҙе лә оҙон көйҙәр йырлауға маһир булып китә. Бәләкәй генә сағынан боронғо башҡорт көйҙәрен иҫ китмәле оҫталыҡ менән башҡара. Тыңлаусылар бәләкәй Хөсәйендең йыр бөгөлөштәрен дөрөҫ алыуына, бер тынала оҙон көйҙәрҙе башҡарыуына хайран була. Ул Баймаҡ тау-промышленность мәктәбендә бер йыл уҡый ҙа Ҡазан музыка техникумына уҡырға инә. Уны тамамлағас, йәш йырсыны Мәскәү дәүләт консерваторияһы эргәһендә ойошторолған башҡорт студияһына уҡырға ебәрәләр. 1945 йылда был уҡыу йортон тамамлап ҡайтҡас, Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советының Сәнғәт идаралығы эргәһендәге фольклор кабинетына етәкселек итә һәм башҡорт халыҡ йырҙарын йыйыу, уларҙы нотаға һалыу кеүек ауыр һәм халҡыбыҙ өсөн ғәйәт ҡиммәтле эшкә тотона. Аҙаҡ оҙаҡ йылдар буйы Башҡорт дәүләт филармонияһының художество етәксеһе вазифаһын башҡара. Ул йырҙар, романстар, балладалар, хор, инструменталь һәм симфоник әҫәрҙәр, "Тау бөркөтө" балеты (Нариман Сабитов менән берлектә), "Замандаштар" (Баязит Бикбай либреттоһы) операһы яҙа һәм драма әҫәрҙәрен музыкаль яҡтан биҙәй. Хөсәйен Әхмәтов 100-ҙән ашыу халыҡ йырын эшкәртеп, нотаға һала. Ул үҙе ғәжәп оҫта башҡарыусы һәм, халыҡ араһында ысын йыр оҫталарын тыңлап үҫкәнгә, йыр моңон тәрән тоя, шуның өсөн дә ул нотаға һалған оҙон көйҙәр моңон, һығылмалы наҙын һаҡлай. Ә. И. Харисов менән Л. Н. Лебединский ҡатнашлығында ул төҙөгән "Башҡорт халыҡ йырҙары" тигән йыйынтыҡ ҡиммәтле әсбап булып һанала. 1978 йылда "Советский композитор" нәшриәте уның "Башҡорт халҡының оҙон көйҙәре" исемле йыйынтығын баҫып сығара. Башҡорт милли музыка интонацияһын, мелодиканы, ритмиканы үҫтереү планында X. Ф. Әхмәтов мираҫы йәш композиторҙар өсөн үҙе бер мәктәп ул. Хөсәйен Әхмәтов, үҙе йыр ижадсыһы һәм фольклорсы булараҡ, башҡорт йыр мәҙәниәтен үҫтереүгә айырыуса ҙур өлөш индерә. Йырсы композитор булараҡ, халыҡсанлыҡ, нәҡ башҡортса милли моң тәрәнлеге йәһәтенән XX быуат башҡорт профессиональ музыка сәнғәтендә X. Ф. Әхмәтов — һирәк һәм ҡабатланмаҫ күренештәрҙең береһе. Уның үҙ һүҙҙәренә яҙылған "Тыуған ауылым" йыры ысын халыҡ йырына әйләнә. Рәғиҙә Янбулатова һүҙҙәренә яҙылған "Гүзәл Өфөм баш ҡалам" көйө Өфө куранттарында баш ҡалабыҙҙың музыкаль символы булып яңғырай. Шәйехзада Бабич һүҙҙәренә "Ал да нур сәс халҡыңа" романсын халыҡ яратып ҡабул итә. Талантлы шағир Рәшит Назаров шиғырҙарына яҙылған "Мөхәббәт ул — утлы йәшен" тигән йырҙар шәлкеме вокаль музыка ижадында бер оло уңыш. Уның төрлө шағирҙарҙың шиғырҙарына яҙған йырҙары 250-нән ашыу. Улар араһында "Башҡорттарым, уҡыу кәрәк" (Аҡмулла һүҙҙәре), "Өфө — Ҡазан, Ҡазан — Өфө дуҫлығы" (Әхмәт Ерикәй һүҙҙәре), "Бер егеткә күҙем төштө" (Мостай Кәрим һүҙҙәре), "Йырҙарым" (Зәйнәб Биишева һүҙҙәре), "Ниңә тартыла күңел" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), "Аҡсарлаҡтар" (Шакир Насыров һүҙҙәре), "Ғүмер" (Мостай Кәрим һүҙҙәре), "һиндер ул тип уйланым" (Рафаэль Сафин) һәм башҡалар яратып башҡарыла. Композиторҙың тыуған Уралға, Башҡортостанға арнап яҙған йырҙары айырыуса күп: "Төнгө Урал" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), "Тыуған Уралым" (Баязит Бикбай һүҙҙәре), "Уралға йыр" (Ғәйнан Әмири һүҙҙәре), "Беҙ ҡунаҡсыл Баймаҡтан" (Нәжиб Иҙелбай) һәм башҡалар. Хөсәйен Әхмәтов ижады — башҡорт музыка сәнғәте- нең ҡабатланмаҫ күренештәренең береһе, беҙҙең рухи донъябыҙҙың ысын мәғәнәһендә йәйғор балҡышы ул. Халҡыбыҙҙың бөйөк милли шағиры Шәйехзада Бабич һымаҡ уҡ, бар ғаләмгә яңғыратырлыҡ итеп: "Ал да нур сәс халҡыңа!" тип әйтергә уның да хаҡы бар, әлбиттә. Ғәзиз тыуған еребеҙгә, туған халҡыбыҙға, быуындарҙан быуындарға аҫыл аманат булып тапшырыла килгән йыр-моңдарыбыҙға олонан да оло мөхәббәт һаҡлап, шул мөхәббәт хаҡына арымай-талмай ижад итеп, донъяла һирәк була торған бай һәм ҡабатланмаҫ мираҫ ҡалдырҙы Хөсәйен Фәйзулла улы Әхмәтов. Хөсәйен Фәйзулла улы Әхмәтов — РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, РСФСР-ҙың халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы лауреаты. ===Хәбибулла Ибраһимов (1894—1959)=== Профессиональ музыкаға нигеҙ һалыусыларҙың береһе — Хәбибулла Ибраһимов. Ул Ырымбур ҡалаһында тыуа. Башҡорт композиторы, драматург, музыка һәм йәмәғәт эшмәкәре. 1922—1926 йылдарҙа Ленинградта Көнсығыш халыҡтары институтының музыка факультетында уҡый. 1937—1939 йылдарҙа — Мәскәүҙә Үҙәк радиотапшырыуҙар комитетында музыкаль мөхәррир, 1940—1950 йылдарҙа — Өфөләге үҙешмәкәр хор коллективтары етәксеһе. Хәбибулла Ибраһимов — милли комедияға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Киң билдәле "Башмағым", "Еҙнәкәй” музыкаль комедияларын яҙа ул. "Башмағым" комедияһы әлегәсә сәхнәнән төшмәй, ул Башҡорт дәүләт драма театрының алтын фондына ингән. "Салауат маршы", "Күк Ирәндек буйында" — башҡорт профессиональ музыкаһының тәүге өлгөләре. Хәбибулла Ибраһимовтың спектакль өсөн яҙған һәр йыры премьеранан һуң бик тиҙ таралып китер булған. "Ударниктар маршы" (Мөслим Марат һүҙҙәре), "Кабан турғайы" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), "Танып маршы" (Мөслим Марат һүҙҙәре), "Зәйтүнә" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), "Колхоз ҡыҙы Мәстүрә" (Сәйфи Ҡудаш һүҙҙәре), "һағындым" (Ғәйнан Әмири һүҙҙәре) һәм башҡа йырҙарҙы яратып башҡаралар. Ә инде "Ураҡсы ҡыҙ" йыры шул тиклем киң таралған, хатта уны халыҡ йыры тип ҡабул иткәндәр. Композитор — Бөйөк Ватан һуғышы тураһында "Ватан өсөн" (Ф. Е. Козицкий менән берлектә) тигән операның авторы. Хәбибулла Кәлимулла улы Ибраһимов — БАССР- ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Мәсәлим Вәлиев (1888—1956)=== Мәсәлим Вәлиев — башҡорт композиторы, ғәжәйеп оҫта скрипкасы һәм йәмәғәт эшмәкәре, башҡорт профессиональ музыкаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе һәм уның артабанғы үҫешенә тос өлөш индереүсе. Ул Ырымбур ҡалаһында тыуа. Мәсәлим Мөшәрәп улы бәләкәй сағынан уҡ скрипкала уйнай. Буласаҡ композитор был һәнәргә атаһынан өйрәнә. Ырымбурҙа музыка мәктәбендә уҡый һәм Ырымбур мәктәптәрендә уҡытыусы булып эшләй. 1921—1922 йылдарҙа Стәрлетамаҡ, 1930—1932 йылдарҙа Ҡазан ҡалаларының драма театрҙарында скрипкасы булып эшләй, 1932 йылдан алып Өфөлә йәшәй, Башҡорт академия драма театрының музыка бүлегендә етәксе вазифаһын башҡара. Мәсәлим Вәлиев — тәүге башҡорт профессиональ хор, симфоник һәм опера музыкаһы әҫәрҙәренең авторы. Уның "Һаҡмар" (аҙаҡ "Айһылыу") операһы, симфоник оркестр өсөн әҫәрҙәре, "Башҡорт увертюраһы" һәм "Салауат" сюитаһы, ҡыллы квартет, скрипка, виолончель өсөн пьесалары, 50-нән ашыу хор йырҙары, спектаклдәр өсөн йырҙары бай ижади мираҫын тәшкил итә. Композиторҙың "Аҡ ҡайын", "Матур Өфө ҡалаһы" йырҙарын белмәгән уҡыусы юҡтыр. Мәсәлим Вәлиевтең спектакль өсөн яҙған йырҙары тиҙ үк отоп алыныр булған. "Тальян гармун" (Ғабдулла Әхмәтшин һүҙҙәре), "Салғысы егет" (Ғәйнан Әмири һүҙҙәре), "Беҙҙең ауыл — Миңеште" (Назар Нәжми һүҙҙәре), "Тормош йыры" (Мирсәй Әмир һүҙҙәре), "Билдәһеҙ дуҫ" (Ибраһим Абдуллин һүҙҙәре), "Зәңгәр сәскәләр” (Ғабдулла Әхмәтшин һүҙҙәре), "Һайрамаҫы, һары һандуғас" (Сәғит Мифтахов һүҙҙәре), "Ҡара йөҙҙәр" спектакле өсөн яҙылған Ғәлимә йыры (Ғәйнан Әмири һүҙҙәре) айырым йыр рәүешендә лә башҡарыла. Мәсәлим Вәлиевтең башҡорт профессиональ музыкаһының барлыҡҡа килеүендә, бигерәк тә профессиональ хорға нигеҙ һалыуҙағы өлөшө баһалап бөткөһөҙ ҙур. Мәсәлим Мөшәрәп улы Вәлиев — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Халиҡ Заимов (1914—1977 )=== Халиҡ Шакир улы Займов башҡорт балет, хор һәм инструменталь музыка үҫешенә ҙур өлөш индерә. Ул Силәбе әлкәһенең Сосновка (Һултай) ауылында тыуа. Өфө музыка училищеһын, П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү дәүләт консерваторияһы эргәһендәге Башҡорт студияһын тамамлай. Композитор А. Э. Спадавеккиа менән бергә "Аҡбуҙат", А. Г. Чугаев менән авторҙаш- лыҡта "Ҡара йөҙҙәр" балеты (М. Ғафури әҫәре буйынса), Баязит Бикбай шиғырына "Башҡортостан" кантатаһы һәм балалар өсөн байтак йырҙар яҙа. ===Камил Рәхимов (1900—1978)=== Камил Йософ улы Рәхимов Севастополь ҡалаһында тыуа. 1929 йылда Башҡорт сәнғәт техникумының тынлы инструменттар бүлексәһен тамамлай. Башҡорт драма театрының музыка бүлеге мөдире, Башрадиоко- митетта музыкаль мөхәррир, Композиторҙар союзының яуаплы сәркәтибе булып эшләй. Камил Рәхимов башҡорт музыка сәнғәте үҫешенә тос өлөш индерә. Ул, башҡорт халыҡ көйҙәре һәм бейеү көйҙәрен файҙаланып, М. Буранғоловтың "Башҡорт туйы", Д. Юлтыйҙың "Ҡарағол", А. Таһировтың "Үрнәк" спектаклдәрен биҙәүҙә ҙур уңышҡа өлгәшә. К. Рәхимов халыҡ йырҙарын бик яҡшы белә, шуның өсөн дә оркестр, хор һәм оркестр, оркестрға ҡушылып йыр башҡарыу өсөн уларҙы оҫта эшкәртә. Боронғо йырҙарҙың "Зөлхизә", "Бейеш", "Ьандуғас", "Ашҡаҙар", "Салауат" һәм "Перовский", "Башҡорт маршы" һәм башҡа көйҙәрҙең халыҡсан моңона хилаф килтермәй эшкәртә һәм нотаға һала. Ул 400-ҙән ашыу башҡорт һәм татар халыҡ йырын нотаға һала. К. Й. Рәхимов (Ғ. Сөләймәнов менән берлектә) — дөйөм белем биреү мәктәптәре өсөн беренсе дәреслектәр авторы. Уның "Башҡортостан" (Зыя Күлбәков һүҙҙәре), "Тыуған илем" (Яҡуп Ҡолмой һүҙҙәре) һымаҡ тантаналы йырҙарын байрамдарҙа хор башҡарыуында һәр саҡ ишетәбеҙ. "Бригадир йыры" (Әхтәм Ихсан һүҙҙәре), "Көн дә киләм шишмәгә" (Яҡуп Ҡолмой һүҙҙәре), "Иәш төҙөүселәр йыры" (Абдулхаҡ Игебаев һүҙҙәре), "Йәйге иртә" (Мәҡсүд Сөндөклө һүҙҙәре) һәм халыҡ һүҙҙәренә яҙылған "Гөлғәйшә йыры" Камил Рәхимовҡа йырсы-композитор булараҡ та билдәлелек килтерә. Камил Йософ улы Рәхимов — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Рәүеф Мортазин (1910—1994)=== Рәүеф Әхмәт улы Мортазин — башҡорт музыка мәҙәниәтенең күренекле вәкиле. Ул Башҡорт сәнғәт техникумының оркестр бүлексәһендә уҡый һәм бер үк ваҡытта Башҡорт драма театры оркестрында уйнай. 1947 йылда Мәскәү дәүләт консерваторияһы эргәһендәге Башҡорт студияһын тамамлай һәм Өфөгә эшкә ҡайта. 7 симфония, 2 опера, оркестр, камерный-инструменталь ансамбль, хор өсөн әҫәрҙәр, шулай уҡ бик күп йыр һәм |юманстар яҙа. Композиторҙың "Азат" (Баязит Бикбай либреттоһы) һәм "Дауыл" (Рәғиҙә Янбулатова либреттоһы, "Ырғыҙ" романы нигеҙендә) операларын тамашасылар йылы ҡабул итә. Р. Мортазин 250-гә яҡын башҡорт халыҡ йырҙарын эшкәртә, нотаға һала. Башҡорт һәм рус шағирҙары һүҙҙәренә 150-нән ашыу йыр яҙа. Йыр һөйөүселәр уның "Дан йыры" (Баязит Бикбай һүҙҙәре), Түгелмәһен әсәләрҙең күҙ йәше" (Ғәйнан Эмири), "Көт һин мине", "Юҡһыныу", "Таң атҡанда” (Шәриф Бикҡол һүҙҙәре), "Миңнурый" (Абдулхаҡ Игебаев һүҙҙәре), "Тынмаһындар йырҙарым" (Баязит Бикбай һүҙҙәре) һәм башҡа йырҙарын яратып ҡабул итә. Рәүеф Мортазин Баймаҡ районының Темәс ауылында тыуа. Рәүеф Әхмәт улы Мортазин — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы лауреаты. ===Нариман Сабитов(1925—1971)=== Нариман Ғиләж улы Сабитов — талантлы һәм күп яҡлы композитор, йырҙар һәм романстар авторы булараҡ киң билдәле. Ул балладалар, вариациялар, фортепиано өсөн әҫәрҙәр, 120-нән ашыу йыр һәм романстары менән милли музыкаль-хореография сәнғәтен тематик яҡтан байыта. Башҡорт милли балетын үҫтереүҙә айырыуса ҙур роль уйнай. Ул алты балет партитураһы ижад итә. Нариман Сабитов музыка ижад итеү менән бергә дирижер һәм музыкаль-йәмәғәт эшмәкәр булараҡ та танылыу ала. Нариман Ғиләж улы бәләкәйҙән музыкаль мөхиттә, музыка яратып үҫә. Атаһы ла, әсәһе лә, башҡа туғандары ла музыка өлкәһендә эшләйҙәр. Шуның өсөн дә Ҡа- зандан Өфөгә күсеп килгәс тә бәләкәй Нариманды 1-се балалар музыка мәктәбенә уҡырға бирәләр. Уҡытыусылар малайҙың музыкаль һәләтен тиҙ тойоп алалар һәм артабан да мотлаҡ музыка йүнәлешендә уҡытырға кәңәш итәләр. Буласаҡ композитор 13 йәшендә музыка яҙа башлай. Нариман Сабитов 1948 йылда П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһы эргәһендәге башҡорт студияһын, 1953 йылда консерваторияның композиция һәм хор дирижерлыҡ буйынса бүлеген тамамлай ҙа, Башҡорт опера һәм балет театрында эш башлай. Ул дирижерлыҡ эшен композиторлыҡ һәм концерт-ағартыу эшмәкәрлеге менән бергә бик әүҙем алып бара. Республика музыкаль-театр сәнғәте үҫешенә тос өлөш индерә. Нариман Сабитов күренекле башҡорт композиторы Хөсәйен Әхмәтов менән берлектә "Тау бөркөтө" һәм шулай уҡ "Гөлнәзирә", "Яратам һине, тормош", "Айгөл иле" балеттарын ижад итә. Балалар өсөн "Мыйыҡһыҙ тылсым эйәһе", "Буратино", "Мурзилка-космонавт" әҫәрҙәре, шулай уҡ инструменталь пьесалар һәм хор йырҙары яҙа. Балалар бик йылы ҡаршылай уларҙы. Башҡорт шағирҙарының һүҙҙәренә бик күп романстар һәм йырҙар яҙа. Нариман Сабитовтың йырҙары ла романсҡа тартым күтәренкелек, романтик рух менән айырылып тора. Улар араһында "Дуҫлыҡҡа дан", "Йырлай турғай" (Ғилемдар Рамазанов һүҙҙәре), "Ал яулыҡ", "Йәмле Әри буйҙары", "Яҙҙар булһа" (Әнғәм Атнабаев һүҙҙәре), "Ағиҙелдә аҡ томан”, "Ҡатындар ҡулына йыр" (Назар Нәжми һүҙҙәре), "Йөрәк менән йөрәк һөйләшә" (Абдулхаҡ Игебаев һүҙҙәре), "Аҡ пароход алып китте һөйгәнемде" (Мостай Кәрим һүҙҙәре), "Шикләнмә, аҡҡошом" (Шәриф Бикҡол һүҙҙәре), "Бер генәм" (Хәниф Кәрим һүҙҙәре), "Әйт кенә" (Муса Ғәли һүҙҙәре), "Ҡыр ҡаҙҙары" (Мәҡсүд Сөндөклө һүҙҙәре), "Йөрәк" (Рәшит Назаров һүҙҙәре) әҫәрҙәре вокаль лирика үрнәгенә әйләнде. Нариман Ғиләж улы Сабитов — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Рафиҡ Сәлмәнов (1917—2003)=== Рафиҡ Вафа улы Сәлмәнов балалар хоры өсөн әҫәрҙәр аҙыуы менән киң билдәле. Был әлкәлә унан да күберәк кос түккән композиторҙар юҡ кимәлендә. Уның балалар осон вокаль һәм инструменталь әҫәрҙәре музыка сәнғә- тендә айырым урын алып тора. "Йәш дуҫтар йырлай", Илемә сәскә бүләк итәм" тигән вокаль йыйынтыҡтары фәҡәт балаларға ғына тәғәйенләнгән. Уның баян һәм фортепьяно өсөн инструменталь пьесалары музыка мәктәптәре, училищелар һәм башҡарыусы музыканттар өсөн тәғәйенләнгән. Рафиҡ Сәлмәновтың иң кескәйҙәр осон яҙылған "Тышта ҡар яуа" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), 'Беҙҙең түтәлдәр" (Ғариф Ғүмәр һүҙҙәре), уҡыусылар осон "Хеҙмәт йыры" (Әхтәм Ихсан һүҙҙәре), "Игенселәр йыры" (Шәриф Бикҡол һүҙҙәре), "Ьалдат моңдары" (Бәйни Рафиҡов һүҙҙәре), "Әбйәлил" (Шакир Бикҡолов һүҙҙәре) йырҙарынан башлап Рәми Ғарипов һүҙҙәренә иҙылған "Минең йондоҙом", "Юл йыры", "Дан һиңә, дан, Башҡортостан", "Именлек һәнәре", "Хушлашыу", Ҡадир Даян һүҙҙәренә яҙылған "Дуҫлыҡ йыры", "Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары", "Таң йыры", "Ҡарасәс", Нәжиб Иҙелбай һүҙҙәренә "Сирень сәскәләре", Абдулхаҡ Игебаев һүҙҙәренә "Күңел һағына йәшлек эҙҙәрен", "Дилбәр", Ғилемдар Рамазанов һүҙҙәренә "Эҙләйем һине" йырҙарына тиклем кесеһе лә, олоһо ла һәр кем белә. Бынан тыш Р. В. Сәлмәнов халыҡ музыкаһына таянып байтаҡ әҫәрҙәр ижад итә. Уның тынлы ағас инструменттар квартеты өсөн "Турат тауы" тигән музыкаль легендаһы, скрипка һәм фортепьяно өсөн "Яҙғы вальс" әҫәре киң билдәле. Рафиҡ Сәлмәнов Әбйәлил районының Асҡар ауылында тыуа. Музыкаль белемде П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһы эргәһендәге башҡорт студияһында ала. Р. В. Сәлмәнов ғүмеренең һуңғы йылдарында ҡатыны менән тыуған ауылы Асҡарға ҡайтып йәшәй. Рафиҡ Вафа улы Сәлмәнов — РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Таһир Кәримов (1912-1978)=== Таһир Шакир улы Кәримов хеҙмәт юлын Ишембай ҡалаһында "Нефтсе" клубында йыр һәм бейеү ансамбле- нең художество етәксеһе булып башлай. Уны Башҡорт дәүләт филармонияһына Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәренең музыка бүлеге мөдире итеп эшкә саҡыралар. Өфөгә килгәс, ул Өфө музыка училищеһын тамамлай һәм Башҡорт академия драма театрының музыка бүлеге мөдире итеп күсерелә. Таһир Кәримов бик күп спек- таклдәрҙе музыкаль яҡтан биҙәй. Уның спектаклдәргә яҙған йырҙары шул тиклем халыҡсан була, улар шунда уҡ киң таралып китә. Әйтәйек, Мостай Кәрим һүҙҙәренә "Айлы кис", "Ҡыйҙаш", "Мендем бейек тауҙарға", Әсғәт Мирзаһитов һүҙҙәренә "Боҙҙар аҡтарылғанда", Ибраһим Абдуллин һүҙҙәренә "Бажалар", "Зөлфиә" тигән спек- I такль өсөн яҙылған йырҙары киң танылыу таба. Бынан тыш "Башҡортостан икмәге" (Шәриф Бикҡол һүҙҙәре), "Көтөүсе йыры" (Яҡуп Ҡолмой һүҙҙәре) йырҙары радио тулҡындары аша хор башҡарыуында бик йыш тапшырыла. Композиторҙың Марат Кәримов һүҙҙәренә "Тау буйҙары", Ҡадир Даян һүҙҙәренә "Ьинең йырың", "Гөлсирәнең һөйгәне" йәки "Әйҙә, еңгә, бейеп ҡал" йырҙарын халыҡ йыры тип тә йырлайҙар. Рәғиҙә Янбулатова һүҙҙәренә "Йәшлегем", "Иҫтәлек", "Башҡортостан ҡыҙҙҙары" йырҙары бигерәк тә киң тарала. Таһир Кәримовтың "Вальс"ын, "Оҙатыу" әҫәрен халыҡ йылы ҡабул итә. Таһир Кәримов Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленең музыка бүлеге мөдире булып эшләгән осоронда бейеүҙәр өсөн көйҙәр эшкәртә. Бөгөнгө көндә "Гөлнәзирә", "Ете ҡыҙ", "Зарифа" һ. б. бейеүҙәрҙә ул эшкәрткән көйҙәр файҙаланыла. Таһир Кәримов Ауырғазы районының Әхмәр ауыллында тыуа. Таһир Шакир улы Кәримов — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Шамил Ҡолбарисов (1923)=== Шамил Зөфәр улы Өфө районы Нөрлө ауылында тыуып үҫә. 1952 йылда П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү дәүләт консерваторияһының вокал һәм композиция бүлеген тамамлай. 1952—1968 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы була. Талантлы йырсы һәүбән (А. Э. Спадавеккиа һәм X. Ш. Займов, "Аҡбуҙат"), Ваһап (Н. С. Чемберджи, "Ҡарлуғас”), Охмәт (Н. И. Пейко һәм М. М. Вәлиев, "Айһылыу"), Пугачев һәм Сураман (3. Ғ. Исмәғилев, "Салауат Юлаев") партияларын башҡара. Уның "Йәнбикә" (Рафаэль Сафин һүҙҙәре), "Беҙҙең яҡҡа килегеҙ", "Яратам, яратам" (Ибраһим Абдуллин һүҙҙәре), "Яҙ килә", "Атайҙарҙың һүнмәҫ даны", "Яҙҙар еткәс ҡайтырмын", "Ҡырҙағы йыр” (Шәриф Бикҡол һүҙҙәре), "Аҡ ҡайындар", "Зәңгәр ҡайындар" (Әнғәм Ат- набаев һүҙҙәре), "Тыуған яҡ киңлектәре", "Йәшермәҫе, иркәм", "Әсә һағышы", "Имән" (Абдулхаҡ Игебаев һүҙҙәре), "Маҡтау йырла, шағир" (Зәйнәб Биишева һүҙҙәре), "Өфө вальсы" (Рәғиҙә Янбулатова һүҙҙәре), "Һалҡын шишмә", "Көҙгө юлдар" (Муса Ғәли һүҙҙәре) һәм башҡа йырҙары артистарҙың репертуарынан төшмәй һәм халыҡ араһында ла киң таралған. Ә инде "Һинең ниндәй мин улыңмын", "Үтте был матур көн" (Назар Нәжми һүҙҙәре), "Үҙән буйы" (Агиш Ғирфанов һүҙҙәре) уҡыусы балаларҙың иң яратҡан йырҙарына әйләнә. Шамил Зөфәр улы Ҡолбарисов — РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт профессиональ музыка сәнғәте үҫешенә нигеҙ һалыусы композиторҙар кемдәр? #Уларҙың ниндәй әҫәрҙәре киң танылыу таба һәм әлегәсә репертуарҙан төшмәй? #Операларға либретто яҙыусыларҙан кемдәрҙе беләһегеҙ? Атап әйтегеҙ. ==БАШҠОРТ ПРОФЕССИОНАЛЬ МУЗЫКАҺЫН АРТАБАН ҮҪТЕРЕҮСЕЛӘР== ===Морат Хөсәйен улы Әхмәтов=== "Минең атайым башҡорт профессиональ музыкаһына нигеҙ һалыусыларҙың береһе һәм композитор ғына түгел, ә иҫ китмәле моңло йырсы ине. Уның тауышы ғәжәп яғымлы булды. Башҡорт халыҡ йырҙарын оло кинәнес менән яратып башҡарҙы. "Сибай”, "Буранбай", "Урал" йырҙарын баш- ҡарыуы йөрәгемә уйылып инеп ултырған. Шуның өсөн минең әҫәрҙәремдә халыҡ йырҙары тос урын биләй", — ти үҙ ижады хаҡында композитор Морат Әхмәтов. Морат Әхмәтов Өфөнөң 1-се музыка мәктәбендә уҡый һәм Өфө сәнғәт училищеһын тамамлай. Артабан белемде хәҙерге Рәсәй музыка академияһында ала. Шунан һуң Өфө сәнғәт институтында һәм училищеһында уҡытыусы булып эшләй. Уның ҡулында композиторҙар Айрат Ҡобағошов, Айһылыу Сәлмәнова, Рөстәм Сабитов- тар белем ала. Ошо йылдарҙа ул "Маугли" (Киплинг буйынса), "Ай тотолған төндө" (Мостай Кәрим) балеттарын ижад итә. 1976 йылдан башлап Морат Әхмәтов Мәскәү ҡалаһында йәшәй һәм эшләй, әммә Башҡортостан менән араны өҙмәй. Ул шулай уҡ "Төньяҡ амурҙары", "Торквемада" балеттары, "Варган-симфония", "Мәскәү көҙө", "Ленинград яҙы” әҫәрҙәре менән дә билдәле. Морат Әхмәтов иҫ китмәле эшһөйәр, эшсән композитор. "һуңғы йылдарҙа мин Көнсығышҡа мөрәжәғәт итәм. "Хайәм һәм Ҡөрьән" тигән рухи мосолман операһы яҙҙым. Көнсығыш сәнғәте миңә бик яҡын, — ти Морат Әхмәтов. — Атайым хөрмәтенә "Атайым иҫтәлеге" тигән симфония яҙҙым". Башҡорт дәүләт академия драма театры сәхнә әҫәрҙәренә музыкаль биҙәүҙе һорап йыш ҡына Морат Хөсәйен улы Әхмәтовҡа мөрәжәғәт итә. "Ҡыҙыл паша", "Яралы яҙмыш" (Н. Асанбаев), Ф. Бүләковтың "Бибинур, ах, Бибинур", Ж.-Б. Мольерҙың "Дон Жуан" һәм башҡа тиҫтәләрсә спектаклгә музыка яҙа. "Ҡыҙыл паша" өсөн яҙылған "Бик һағындым һине, Тыуған илем" йыры бик тиҙ танылыу таба. Композитор "Урал-батыр" (Шамил Тереғолов либреттоһы) тигән балет музыкаһы яҙыу өҫтөндә. ===Салауат Әхмәт улы Низаметдинов=== Салауат Әхмәт улы Низаметдинов — Учалы егете. Ете йәшендә уны Өфөгә күҙҙәре насар күргән балалар осөн интернат-мәктәпкә алып киләләр. Аҙаҡ 1-се һанлы балалар музыка мәктәбендә белем ала. Уның уҡытыусыһы Рига консерваторияһын тамамлаған музыка белгесе Николай Яковлевич Инякин була. Салауат Низаметдинов Өфө сәнғәт училищеһында ла ошо уҡ уҡытыусыла белем ала. Училищела уҡыған сағында тәүге әҫәрҙәрен ижад итә башлай. Өфө дәүләт сәнғәт институтында (хәҙер академия) уҡыған йылдарында ла ул композиция менән шөғөлләнә. Романстар, инструменталь һәм хор әҫәрҙәре ижад итә. Прага ҡалаһында һуҡыр композиторҙарҙың Халыҡ-ара конкурсында ҡатнаша һәм ике тапҡыр лауреат исеменә лайыҡ була. "Минең йәшәү маҡсатым да, йәшәү йәме лә музыкала", — ти композитор. Ысынлап та, Салауат Низаметдиновтың тормошо ныҡышмалы көрәштә. Әммә ул булмышы менән оптимист. Тормошҡа айныҡ ҡарап өйрәнгән кеше. Шулай булмаһа "Ҡара һыуҙар" (Мостай Кәрим әҫәре буйынса) кеүек ҙур операға тотонмаҫ та ине. Был опера — башҡорт музыка сәнғәтендә беренсе камерный опера иҫәпләнә. Мостай Кәримдең "Ай тотолған төндө" әҫәре буйынса яҙған операһы ла тамашасыны вайымһыҙ ҡалдырмай. "Мементо" операһы композиторҙың ғына түгел, ғөмүмән, Башҡорт опера һәм балет театрының үҙенсәлекле эше тип баһалана. Башҡорт дәүләт филармонияһында "Мөхәббәт йондоҙо" тигән опера ла ҙур уңыш ҡаҙана. Рәми Ғарипов һүҙҙәренә "Уйланыуҙар” хор циклы — үҙенсәлекле музыкаль әҫәр. Шағирҙың "Табыныу" поэмаһына ла музыка яҙа. "Салауат менән һөйләшеү" исемле вокаль симфонияһы илебеҙҙең төрлө ҡалаларында уйнала. Композиторҙың йырҙарын халыҡ яратып көтөп ала. "Күҙ нурым", "Күҙҙәремә ҡара", "Бәүелсәк", "Яратам, тип йырлаһам" йырҙары киң билдәле. Композиторҙың Зөһрә Бураҡаева һүҙҙәренә яҙған "Батырым" йыры үҫмерҙәр һәм балалар араһында тиҙ үк танылыу таба. Салауат Низаметдиновтың баян өсөн яҙған пьесалар шәлкеме: "Оҙонкөй", "Ҡыҙҙар бейеүе", "Таҡмаҡ", "Егеттәр килә", "Күңелһеҙ сысҡан балаһы" Прага ҡалаһында үткән конкурста хуплау премияһы ала. Салауат Әхмәҙи улы Низаметдинов ижади эш менән генә мәшғүл түгел. Ул Өфө сәнғәт академияһында композиция буйынса дәрес тә алып бара. Өфөлә "Салауат" исемле ижади үҙәк аса, унда һәләтле балалар шөғөлләнә, балалар хоры ойошторола. Композитор ҙур хыялдар, оло пландар менән йәшәй. С. Ә. Низаметдинов — Рәсәйҙең һәм БР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Нур Әсғәт улы Дауытов=== Композитор 1956 йылда Бәләбәй районында тыуа. Музыканы бәләкәй саҡтан уҡ ярата. Йырлай, көйҙәрҙе тиҙ отоп алыуға һәләтле була. Шуға уны Өфө музыка мәктәп-интернатына уҡырға бирәләр (хәҙерге Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге гимназия). Артабан ул Өфө дәүләт сәнғәт институтының (академияһының) композиция кафедраһында профессор Заһир Исмәғилев класын тамамлай. Диплом эше итеп Зәйнәб Биишеваның әҫәре буйынса "Гөльямал" операһын яҙа. Әлеге көндә Нур Дауытов Өфө сәнғәт училищеһында композиция, музыка ҡоралдары, партитура буйынса уҡыта. Уның симфоник әҫәрҙәре, оркестр өсөн миниатюралары һәм "Байрам увертюраһы" музыка сәнғәтендә үҙенсәлекле әҫәр тип баһалана. Йыр һөйөүселәр Рәми Ғарипов һүҙҙәренә "Бар ғүмерем" тигән йырҙы айырыуса яратып ҡаршылай. "Һары сәскә" (Вәлит Илембәтов), "Ҡоштар оҙатам" (Уран Кинйәбулатов), "Миләш" (Зәйнәб Биишева), "Ҡыр ҡаҙҙары", "һин онотма ерҙә мин барын" (Дилә Булгакова), "Ҡара муйыл сәскәһендәй" (Назар Нәжми), "Тыуған ерем, рәхмәт һиңә" (К. Кинйәбулатова), "Алда әле ғүмерҙәр" (Сафуан Әлибай һүҙҙәре), "Ямғыр теләү" (Мансур Әйүпов һүҙҙәре) йырҙары сәхнәнән төшмәй. Ә инде беренсе мөхәббәт тойғолары кисергән йәштәр өсөн "Мөхәббәт" йыры (Сафуан Әлибаев) тәүге һөйөүгә үҙенсәлекле гимнға әйләнә. Композитор башҡорт халыҡ йырҙары нигеҙендә Халҡым йырҙары" тигән монументаль вокаль-симфоник цикл ижад итә. Ул алты өлөштән тора. "Буранбай", "Порт-Артур", "Ҡолой кантон", "Ҡаһым түрә", "Шәүрә", "Урал" тип атала был өлөштәр һәм нигеҙен халыҡ йырҙары тәшкил итә. ===Абрар Абдулхаҡ улы Ғабдрахманов=== Абрар Абдулхаҡ улы Ғабдрахманов бөтөн ғүмерен халыҡ ижадын мәңгеләштереүгә һәм йырҙар ижад итеүгә арнай. Ул иллеләп халыҡ йырын нотаға һала. "Ҡарағай", "Томан", "Уйыл", "Шәүрә", "Сибай", "Көйөлдө" кеүек халыҡ йырҙарын хор капеллаһы өсөн эшкәртә. Инструменталь музыка әлкәһендә лә әүҙем эшләй. Скрипка һәм фортепиано өсөн әҫәрҙәр ижад итә. Ул Д. Н. Мамин-Сибиряктың "һоро муйын" әкиәте буйынса балалар өсөн опера яҙа. Әммә уның ижадының төп йүнәлеше — вокаль музыка. "Таңдағы йыр" (Рәми Ғарипов һүҙҙәре), "Гүзәлем" (Абдулхаҡ Игебаев һүҙҙәре), "Болоттар" (Рәшит Шәкүр һүҙҙәре), "Еҙ ҡурай" (Мәхмүт Уразаев һүҙҙәре), "Бишек йыры", "Көнбағыш" (Уран Кинйәбулатов һүҙҙәре), "Урал ҡайындары" (Рәсих Ханнанов һүҙҙәре), "һин минең сафлығым" (Яҡуп Ҡолмой һүҙҙәре) һ. б. йырҙары киң билдәле. Абрар Ғабдрахманов үҙе лә бик матур итеп йыр һүҙҙәре яҙа. Үҙ һүҙҙәренә "Төнгө серенада", "Әйтсе, иркәм", "Башҡортостан", "Әсәйемдең тыуған көнө" тигән йырҙарын халыҡ бик яратып башҡара. Композиторҙың кантаталары, романстары, вокаль циклдары ла байтаҡ. Уның "Тандағы йыр", "Төнгө серенада" исемле йыйынтыҡтары нәшер ителә. Абрар Абдулхаҡ улы Ғабдрахманов — Башҡортостандың халыҡ артисы. ===Мәжит Сәмиғулла улы Алкин=== Салауат районы Әлкә ауылында 1940 йылда тыуа. 1966 йылда Өфө сәнғәт училищеһын, 1971 йылда Гнесиндар исемендәге дәүләт музыка педагогия институтын тамамлай. Институтта эштә ҡалдырыла һәм вокал буйынса уҡытыусы булып эшләй. Башҡортостан радиоһында яҙмалары бик күп. Халыҡ йырҙарын оҫта башҡара. Байтаҡ китаптар авторы. "Тенор өсөн хрестоматия: Йырҙар, романстар, ариялар" тигән уҡыу әсбабы, "Башҡорттоң йөҙ йыры", "Башҡорт йыры" тигән китаптар нәшер итә. һуңғыһы башҡорт фольклорында вокаль жанрҙар һәм уларҙы башҡарыу оҫталығы тураһында дәреслек сифатында сығарылһа ла, студенттар өсөн генә түгел, ә киң ҡатлам уҡыусыларға ла тәғәйенләнгән. Китапҡа төрлө төбәктәрҙә йәшәгән башҡорттарҙың йырҙары алынған һәм башҡарыу үҙенсәлектәре хаҡында мәғлүмәттәр бирелгән. Мәжит Сәмиғулла улы Алкин — БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Рим Мәхмүт улы Хәсәнов=== Рим Мәхмүт улы Хәсәнов башҡорт йыр сәнғәтендә бик күп популяр йырҙары менән билдәле. Уның һәр яңы йырын халыҡ көтөп ала һәм шунда уҡ отоп алып, тарата ла. Башҡорт дәүләт академия драма театрында ҡуйылған спектаклдәргә яҙған йырҙары тиҙ арала таралып китә. "Тапшырылмаған хаттар" (А. Ҡотой), "Аҡ сирендәр" (Н. Асанбаев), "Ташлама утты, Прометей!", "Яҙмыштарҙан уҙмыш бар" (М. Кәрим), "Үҙебеҙ һайлаған яҙмыш" (Т. Миңнуллин), "Ғәлиә" (Т. Таһиров), "Әсәләр көтәләр улдарын" (Ә. Мирзаһитов) спектаклдәрендәге йырҙар халыҡ араһында йырлана. Рим Хәсәнов Сибай, Стәрлетамаҡ, Туймазы, Салауат драма театрҙарында ҡуйылған байтаҡ спектаклдәргә лә музыка яҙа. Композитор бик күп шағирҙарҙың шиғырҙарына йыр ҡанаты ҡуя. Әммә Назар Нәжми менән айырыуса әүҙем эшләй. "Өфө йүкәләре", "Ҡышҡы романс", "Мине юлдар саҡыра", "һин ғүмер ағыштарым", "Һиңә барам", "Юҡҡа түгел, юҡҡа түгелдер", "Йөрәктән булһа", "Бар әле, бар" һ. б., Рәсих Ханнанов һүҙҙәренә "Яңғыҙ аҡҡош күлдәрҙә", "Саҡырмаһын мине ай ҡыҙы", "Онотмайым", "Минең әсәй гөл ярата ине", Ибраһим Абдуллин һүҙҙәренә "Үҙ яғыма ҡайтһам...", Әнғәм Атнабаев һүҙҙәренә "Дуҫтарыңды онотма", "Йәшлеккә ҡайтыу", үҙ һүҙҙәренә "Мәңгелек мөхәббәт", "Атай йорто", "Башҡортостан", "Тыуған ил саҡыра", Ғилман Иҙрисов һүҙҙәренә "Кисер мине, әсәй, ғәфү ит" йырҙары тиҙ арала халыҡ араһына таралып китә. Мостай Кәрим һүҙҙәренә "Уҡытыусыма", Ш. Ғәлиев һүҙҙәренә "Ҡыңғыраулы мәктәп йылдары" йырҙарын һәр уҡыусы белә. Рим Хәсәнов — симфоник поэмалар, вокаль циклдар, балет өсөн яҙылған музыка авторы. Уның Зәйнәб Биишева повесы буйынса ижад ителгән "Мөхәббәт һәм нәфрәт" (либреттоһы ла Зәйнәб Биишеваныҡы) мюзиклы ла донъя күрә. Рим Мәхмүт улы Хәсәнов Благовар районының Языково ауылында 1947 йылда тыуа. Өфө сәнғәт училищеһын, Өфө дәүләт сәнғәт институтының композиция бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрының музыкаль яҡтан биҙәү бүлеге мөдире булып башлай. Бик күп спектакл- дәрҙе музыкаль яҡтан биҙәй. "Ҡурай тураһында легенда", "Телһеҙ" (М. Горькийҙың "Немой" әҫәре буйынса) балеттары, "Прометей", "Сибай" симфоник поэмалары, "Шәжәрә" ораторияһы, инструменталь әҫәрҙәре киң билдәле. ===Айрат Миңлеәхмәт улы Ҡобағошов=== Айрат Миңлеәхмәт улы Ҡобағошов көйҙәр яҙыу менән мәктәптә уҡыған саҡта уҡ шөғөлләнә башлай. Өфө сәнғәт училищеһына уҡырға ингәс, композиция менән шөғөлләнә. Уҡыуын Өфө сәнғәт институтында Заһир Исмәғилев класында дауам итә. Симфония, ҡыллы квартет, фортепиано өсөн соната, хор өсөн поэмалар һәм йырҙар яҙа. Айрат Ҡобағошов үҙ ижадында башҡорт фольклорының онотолған жанрҙарын, бигерәк тә ҡобайырҙарын, яңырта. М. Буранғоловтың "Шәүрәкәй" пьесаһы өсөн 5 ҡобайырға көй яҙа. Рәми Ғариповтың "Уйҙарым" шиғырына яҙылған көй халыҡ араһында бик тиҙ тарала. "Уралтау" ҡобайыры ла киң билдәле. Тәү башлап Флүрә Килдейәрова башҡарған "Сәҙе буйы", "Сәңгелдәк йыры", "һаҡмар" йырҙарын Айрат Ҡобағошов эшкәртә. Башҡорт халыҡ инструменттары оркестры өсөн "Увертюра", "Ҡобайыр" тигән һәм башҡа музыкаль пьесалар яҙа. Айрат Ҡобағошовтың "Шоңҡар" операһы яҙылған. Уның заман рухындағы йырҙары ла йәштәр араһында киң танылыу таба. "Һиндә урғый бәхет йырҙарым" (Я. Ҡолмой), "һин һаман да ун һигеҙҙә кеүек" һәм "Мөхәббәт" (Р. Ханнанов), "Мин ышанам һинең һөйөүеңә" (Р. Әхмәҙиев) тигән йырҙарын халыҡ яратып ҡабул итә Композитор иң бәләкәйҙәр өсөн дә йырҙар яҙа. Уның "Бишек йыры", "Ҡояш апай, сыҡ, сыҡ" исемле йыйынтыҡтары нәшер ителә. Айрат Ҡобағошов Көйөргәҙе районының Таймаҫ ауылында 1950 йылда тыуа. Атаһы ла, әсәһе лә йырға- моңға оҫта, әүәҫ кешеләр була. Атаһы оҙон көйҙәр башҡарыуға маһир, әсәһе халыҡ ижады ынйыларын — ҡобайырҙарҙы, әкиәттәрҙе, легендаларҙы яҡшы белә. Айрат Миңлеәхмәт улы Ҡобағошов — Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Роза Хәйҙәр ҡыҙы Сәхәүетдинова=== Роза Хәйҙәр ҡыҙы Сәхәүетдинова Тажикстандың Дүшәнбе ҡалаһында 1937 йылда тыуа. Хеҙмәт юлын Өфөлә музыка уҡытыусыһы булып башлай. Башҡорт музыка үҫешенә, йыр сәнғәтенә ҙур өлөш индерә. Уның йырҙары үҙенсәлекле моң менән айырылып тора, шуның өсөн тиҙ арала халыҡ араһында киң популярлыҡ яулай. "Тамыр" студияһының музыкаль ҡушымтаһы "Йоҡларға, йоҡларға"нан (Муса Сиражи һүҙҙәре) башлап Гөлфиә Юнысова һүҙҙәренә яҙылған "Аҡҡош йыры", "Ғүмер юлы", Рәми Ғарипов һүҙҙәренә "Ғүмер", "Кәкүк", Уран Кинйәбулатов һүҙҙәренә "Сейәле тау", "Мин — умырзая", "Мин ғашиҡ булдым", "һаумы, хеҙмәт!", "Яратам", Фәрит Ғабдрахимов һүҙҙәренә "Эй бурай буран" йырҙарына тиклем уның һәр йырын тиерлек беләләр. Ул Мостай Кәрим, Рауил Бикбаев, Тимер Йосопов, Ҡәҙим Аралбаев һүҙҙәренә, Әнисә Таһирова сонеттарына байтаҡ әҫәрҙәр ижад итә. Роза Сәхәүетдинова иң популяр йырсы композиторҙарҙың береһе. Ул БР-ҙың халыҡ, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ҺОРАУҘАР. #Исемдәре атап үтелгән композиторҙарҙың һуңғы йылдарҙа ижад ителгән әҫәрҙәрен атағыҙ. #Йыр яҙыусы композиторҙарҙан Абдулла Хәлфетдиновтың, Тәлғәт Шәриповтың, Роберт Ғәзизовтың һәм тағы һуңғы йылдарҙа исемдәре киң таралған композиторҙарҙың ниндәй йырҙарын беләһегеҙ? Үҙегеҙгә оҡшаған берәй йырҙы өйрәнегеҙ. ==БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ОПЕРА ҺӘМ БАЛЕТ ТЕАТРЫНДА ОРКЕСТР== 1920—1930 йылдарҙа Башҡорт драма театры спектаклдәрен музыкаль яҡтан биҙәү өсөн симфоник оркестр ойошторола. Уның етәксеһе композитор Хәбибулла Ибраһимов була. Спектакль өсөн яҙылған әҫәрҙәрҙе, халыҡ йырҙарын башҡара был оркестр. Махсус концерттар ҙа бирә. Ә инде 1938 йылда Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры ойошторолғас, был оркестрҙың эшмәкәрлеге тағы ла киңерәк ҡолас йәйә. Аҙаҡ Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрының үҙ оркестры ойошторола. Ул Өфө музыка училищеһын тамамлаусыларҙан туплана. ==БАШҠОРТТАР АРАҺЫНДА БЕРЕНСЕ ДИРИЖЕР== Башҡорт милли сәнғәтенең күренекле эшмәкәрҙәре араһында дирижер Ғәйнетдин Моталов иң күренекле урындарҙың береһен биләй. Буласаҡ дирижер Хәйбулла районының Йәнтеш ауылында тыуып үҫә. Коллективлаштырыу осоронда атаһын кулак тип Себергә оҙаталар, әсәһен, өс туғанын, шул иҫәптән Ғәйнетдиндең үҙен дә, Иркутск әлкәһенең Черемхово ҡалаһына ебәрәләр. Шунда әсәһе вафат була. Атаһы, 1937 йылда төрмәнән сыҡҡас, ике балаһы һәм икенсе ҡатыны менән Бүребайға ҡайта. Был ваҡытта Бүребайҙа клубта драма түңәрәге эшләй, унда тынлы оркестр ҙа була. һәүәҫкәрҙәр үҙ көстәре менән вальстар, марштар, полькалар өйрәнәләр. Ғәйнетдин уларға ҡушылып китә. Йырлай ҙа. "һиңә уҡырға кәрәк, Ғәйнетдин. Свердловскиға бар", — тип тәҡдим итәләр бүребайҙар. Ауылдаштары уны, аҡса, аҙыҡ-түлек биреп, уҡырға оҙаталар. Свердловск ҡалаһындағы музыка мәктәбендә уҡып йөрөгән сағында яҙмыш бик һәйбәт кешеләр менән осраштыра. Роялдәр көйләүсе, бөтөн ҡалаға билдәле Эфрос тигән кешенең үҙ балалары булмай. Ул Ғәйнетдинде үҙенә яҡынайта, бергә көйләүсе итеп йөрөтә һәм Свердловск филармонияһының дирижеры Марк Паверман тигән музыкант менән таныштырып, унда эшкә урынлаштыра. Симфоник оркестрҙа музыка ҡоралдарын көйләүҙәренә, уларҙың тауышына ғәжәпкә ҡалып, һоҡланып тыңлай Ғәйнетдин. Ғәйнетдиндең ағаһы фронттан ҡайтҡас, уны Өфөгә алып китә. Симфоник оркестр уйнауына ғашиҡ булған Ғәйнетдин театрға ашыға. Театрҙа ул матур форма кейгән малайҙарҙы осрата ла ҡайҙан икәнлектәрен һораша. Улар — хәҙерге Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге музыкаль тәрбиә биреү республика мәктәп-гимназияһы, ул саҡтағы Совет Армияһы музыка мәктәбе, тәрбиәләнеүселәре була. Ғәйнетдин иртәгеһен үк был мәктәпкә барып, етәксе менән һөйләшә лә ҡабул ителә. Ул бик тырышып уҡый һәм ошо тырышлығы өсөн уны Мәскәү хәрби дирижерҙар институтына уҡырға ебәрәләр. Институтта ул профессор Григорий Арнольдович Столяровҡа эләгә. Бөтә Союз радиоһының баш дирижеры була ул. Профессор Ғәйнетдиндең һәләтен тиҙ тоя һәм киләсәктә ябай оркестр менән генә түгел, ә опера, балет менән дирижерлыҡ итерлек мөмкинлеге барлығын әйтә. Был ваҡытта республика етәкселеге Заһир Исмәғилев аша Моталов хаҡында белгән була. Уны Өфөгә ҡайтаралар. Өфөлә буласаҡ ҙур концерттарҙың береһендә Заһир Исмәғилев увертюраһын башҡарыусы оркестрға дирижерлыҡ итеүҙе уға ышанып тапшыралар. Увертюраны тамашасылар шул тиклем һәйбәт ҡаршы ала, дирижерҙы сәхнәгә ҡат-ҡат саҡырып сығаралар. Ошонан һуң республика етәкселеге уны Башҡорт опера һәм балет театрына дирижер итеп саҡыра. Ошо көндән башлап Ғәйнетдин Моталовтың бала саҡтағы хыялы тормошҡа аша башлай. Ғәйнетдин Моталов яратҡан эшендә, туған театрында 44 йыл эшләй. 1970 йылдан Өфө дәүләт сәнғәт институтында уҡытыусылыҡ менән шөғөлләнә, студенттарына үҙе өлгәшкән бар һәләтен һалып белем бирә. "Опера партияһын башҡарыу — бик ауыр хеҙмәт. Опера йырсыһы сәхнәгә дирижер менән режиссерҙың иғтибарлы, һәйбәт мөнәсәбәте, ҙур ярҙамы булғанда ғына сыға ала. Йырлауҙы ла, уйнауҙы ла бергә алып барыу бик ҡатмарлы. Беҙҙең, бала саҡта бәләкәйҙән үк нота грамотаһына өйрәнмәгәнлектән, ярым ас йәшәп, бөтөн хәстәрлегәбеҙ уҡыу гына булмағанлығын, фәҡәт ныҡышмалылыҡ арҡаһында ғына опера йырсылары булып китә алыуыбыҙҙы бик яҡшы аңлай ине ул. Ғәжәп әҙәпле, тыныс холоҡло һәм ярҙамсыл кеше булды Ғәйнетдин Моталов", — ТИп иҫкә ала данлыҡлы йырсы Нажиә Аллаярова. Республикабыҙҙың халыҡ артисы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Ғәйнетдин Моталов, алыҫ Хәйбулла районында тыуған егет, бына ошолай итеп ярты быуат буйы алмаштырғыһыҙ дирижер кимәленә күтәрелә. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт опера һәм балет театры дирижерҙарынан тағы кемдәрҙе беләһегеҙ? #Ғәйнетдин Моталов бәләкәй сағындағы хыялын тормошҡа ашырыу өсөн ниндәй ныҡышмалыҡтар күрһәтә? ==ОПЕРА СӘХНӘҺЕ ОҪТАЛАРЫ (1903—1969)== ===Ғабдрахман Сөләймән улы Хәбибуллин=== Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрының иң беренсе солистарының береһе — '''Ғабдрахман Сөләймән улы Хәбибуллин'''. Уны хаҡлы рәүештә республикала профессиональ вокал оҫталығына нигеҙ һалыусы тиҙәр. Башҡорт операһы солисы Хәбибуллин ошо театрға бөтөн ғүмерен арнай, оло ижади юл үтә. Йырсы профессиональ сәнғәткә һәүәҫкәрлек аша килә. Мәскәүҙә татар драма театрында эшләй, концерттарҙа йырлай, бер үк ваҡытта актерлыҡ оҫталығына өйрәнә. Буласаҡ йырсы ул йылдарҙа Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Александр Ключарев, Муса Йәлилдәр менән осраша. Мәскәү дәүләт консерваторияһы эргәһендә башҡорт бүлеге асылғас, Ғабдрахман Хәбибуллин, Муса Йәлилдең тәҡдиме менән, уҡырға инә. Ьуңынан Муса Йәлил һәләтле йырсы, ғәжәйеп бас тауышлы Ғабдрахман Хәбибуллин тураһында мәҡәлә лә яҙа. Талантлы йырсы уҡырға ингән саҡта өс ир бала атаһы була. Ҙур ғаиләне ҡарау еңел булмай. Ғәзиз Әлмөхәмәтов уға төрлө яҡлап ярҙам итергә тырыша, стипендияһына өҫтәмә түләү юллай. Уҡыу йортон тамамлағас, Өфөгә эшкә килә. Юғары белемле йырсы 1938 йылда Өфөлә опера төркөмө ойоштора. Артабан был төркөм Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрының нигеҙен тәшкил итә. Ғ. Хәбибуллин дебютында (беренсе сығышында) Дж. Паизиеллоның "Тирмәнсе һылыуҡай” операһында Кнолле партияһын башҡара. Уның яңғырауыҡлы асыҡ басын халыҡ тәүге сығышынан уҡ яратып ҡаршылай. Өҫтәүенә, ул актер булараҡ, бик оҫта уйнай. Башҡарған образын асыу өсөн ым-ишаралар, хәрәкәт өҫтөндә оҙаҡ һәм ентекле эшләүе, эшенә ғәҙәттән тыш яуаплы ҡарауы арҡаһында тиҙ арала уңышҡа өлгәшә. Ул етди образдарҙы ла, комик образдарҙы ла берҙәй оҫта башҡара. Был иһә артистың ҙур мөмкинлеге, киң планда эшләүгә һәләтлеге хаҡында һөйләй. Ж. Бизеның "Кармен" операһында — Цунига, Дж. Россиниҙың "Севилья цирюль- нигын"да — Дон Базилио, Мәсәлим Вәлиевтең "һаҡмар" операһында — Серлебай һәм башҡа партияларҙы үҙе лә яратып башҡара, халыҡ та ихлас ҡабул итә. Әммә иң иҫтә ҡалған һәм сағыу образы һәм партияһы — Заһир Исмәғилевтең "Салауат Юлаев" операһында Салауаттың атаһы Юлай Аҙналин. Тамашасы ул тыуҙырған образды — Салауаттың атаһын хас Хәбибуллин кеүек ҡабул итә. Батша власының ғәҙеллегенә ышанған, аҙаҡ күңеле ҡайтҡан һәм улы Салауат менән бергә азатлыҡ яуына күтәрелгән Юлайҙың күңел кисерештәрен оҫта сағылдыра. Данлыҡлы бас тауышы менән башҡарған "Ҡаным, минең ҡаным..." тигән арияһы тәүге ауаздарынан уҡ йөрәктәргә үтеп тетрәндерә, бер тамашасыны ла битараф ҡалдырмай. Ниндәй генә партия булһа ла йырсы үҙ арияһын шул тиклем оҫта һәм ихлас йырлай, уны төп образдар кимәленә күтәрә. Ул 50-нән ашыу партия башҡара. А. П. Бородиндың "Кенәз Игорь" операһында — Кончак хан, П. И. Чайковскийҙың "Евгений Онегин"ында Гремин, Заһир Исмәғилевтең "Шәүрә" операһында Аяҙғол өлкән быуын тамашасылар күңелендә әлегәсә Хәби- буллиндең басы менән һаҡлана. Яғымлы бас тауышлы йырсы 3. Исмәғилевтең йырҙарын да үҙенсәлекле йырлай. "Шайморатов генерал", "Ләлә" һәм Хөсәйен Әхмәтов балладаларын радио тыңлаусылар яратып тыңлай. Опера театрында уның тауышы ҡабатланмаҫ ҡиммәтле хазина була. Ул халыҡ йырҙарын оҫта башҡарыусы булараҡ, Мәскәүҙә лә, Ҡазанда ла, Урал һәм Урта Азияның, Себерҙең һәм Волга буйҙары ҡалалары тамашасыларының яратып, көтөп алған йырсыһына әйләнә. Ул башҡорт халҡының "Азамат", "Ашҡаҙар", "Ирәндек", "Зөлхизә" һәм башҡа йырҙарын бик ярата. Ә композиторҙар хатта уның тауышы өсөн махсус йырҙар яҙа. Мәшһүр композитор Заһир Исмәғилев "Дан һиңә, Башҡортостан!", "Шайморатов генерал", "Ләлә" тигән йырҙарын уның тауышын күҙҙә тотоп яҙа һәм был йырҙар Ғабдрахман Хәбибуллин башҡарыуында халыҡ араһында тиҙ танылыу таба. Уның оҫталығы "Рәсәй Федерацияһының халыҡ артисы" тигән юғары исем менән баһалана. ===Баныу Вәлиева (1914)=== Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрының иң тәүге йырсыларының береһе Баныу Нурғәли ҡыҙы йырлы- моңло ғаиләлә үҫә. Уның ғаиләһендә барыһы ла йырлай. Баныу бәләкәйҙән оҙон көйҙәр башҡарырға ярата. Буласаҡ йырсы Татарстандың Апас районында Шәмбалыҡсы ауылында тыуа. Атаһы уны Ҡазан театр техникумына алып килә. Уға композитор Солтан Ғәбәши иғтибар итә һәм артабан уҡырға кәңәш бирә. Баныу Вәлиева Мәскәү дәүләт консерваторияһының башҡорт студияһына уҡырға инә. Уның һирәк осрай торған бәрхәт кеүек йомшаҡ лирик сопраноһына ғына түгел, ғәҙәттән тыш тырышлығына тиҙ иғтибар итәләр. Ул Өфөгә килгәс тә тамашасының иң яратҡан йырсыларының береһенә әйләнә. Ниндәй генә партия башҡарһа ла уны көтөп алалар, сәхнәнән ебәрмәй оҙаҡ ҡул сабыуҙар менән оҙаталар. "Тирмәнсе һылыуҡай "ҙа — России, Н. А. Римский-Корсаковтың "Батша кәләше"ндә — Марфа, Ш. Гуноның "Ромео һәм Джульетта "һында Джульетта һәм башҡа операларҙа ла һәр ваҡыт төп партияларҙы башҡара. Билдәләп үтергә кәрәк, 1940 йылда композитор Мәсәлим Вәлиевтең "һаҡмар" операһы ҡуйыла. Баныу Вәлиева Айһылыу партияһын йырлай. Башҡорт опера сәхнәһендә беренсе тапҡыр башҡорт операһы ҡуйыла һәм ошо операла уйнаусылар, шулай уҡ Баныу Вәлиева ла опера партияларын башҡорт телендә йырлай. Башҡорт халҡының оҙон көйҙәрен оҫта башҡарыусы йырсы өсөн ариялар йырлау үтә ҡатмарлы булмай. Тамашасы уны ихлас ҡаршылай. Аҙаҡ Н. К. Чемберджиның "Ҡарлуғас"ында — Ҡарлуғасты, Халиҡ Займов менән А. Э. Спадавеккианың "Аҡбуҙат"ында — Айһылыу, Вердиҙың "Травиата'Ъында — Виолетта роле һәм "Риго- летто"ла — Джильда йырсыға айырыуса ҙур уңыш килтерә. Заһир Исмәғилевтең "Салауат Юлаев" операһында алмаштырғыһыҙ Әминә була. Ә инде ошо уҡ талантлы композиторҙың "Ҡоҙаса" музыкаль комедияһындағы Назаһы менән халыҡ күңелендә тағы ла нығыраҡ һаҡлана. Халыҡ йырҙары менән ҡайҙа ғына сығыш яһамаһын: Ҡаҙандамы, Силәбеләме, Әстрхандамы йәки Ырымбурҙа- мы, Һиндостан, Бирма һәм Непал илдәре сәхнәләрендәме — һәр ерҙә уңыш яулай. Уның концерт репертуары бик бай була. Ул рус һәм сит ил классикаһын да оҫта башҡара. Тамашасылар уны яраталар ҙа, баһалайҙар ҙа, уның менән ғорурланалар ҙа. 1955 йылда Мәскәүҙә булып үткән башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте көндәре декадаһындағы юғары уңыштары өсөн уға "РСФСР-ҙың халыҡ артисткаһы" тигән юғары исем бирелә. Һуңғы йылдарҙа талантлы артистка үҙ һәләтен йәштәргә ҡалдырыу маҡсаты менән уҡытыу эшенә күсә. Бөгөнгө көндә уның байтаҡ уҡыусылары оҫта опера йырсылары иҫәбендә. ===Мәғәфүр Хисмәтуллин (1915)=== Республикабыҙ тамашасыларының һәм радио тыңлаусыларының ғына түгел, илебеҙҙә иң яратҡан йырсыларҙың береһе ул Мәғәфүр Хисмәтуллин. Уны актер, режиссер, уҡытыусы булараҡ та беләләр. Әммә халыҡ уны йырсы булараҡ айырыуса ярата. Йырсы Иглин районы Яңы Ҡыбау ауылында 1915 йылда тыуа. Атаһы Хисмәтулла Беренсе донъя һуғышында хәбәрһеҙ юғала. Әсәһе өс бала менән яңғыҙ ҡала. Бөтөн ҡайғыһын, зарын, өмөтһөҙ көтөү ғазаптарын моңға һала ул. Улы Мәғәфүрҙе етәкләп яланға емеш- еләккә сыҡҡанда ла, баҫыуҙа эшләгәндә лә йырлай. Төндәрен, балаларын йоҡларға һалғас, ипле генә йөрөп эшләгән саҡта ла моңло йырҙар һуҙа. Бәләкәй Мәғәфүрҙең күңеленә һеңә бара был йырҙар. Шуға ла ул бәләкәй генә сағынан ҡулына гармун ала, йырлай ҙа, бейей ҙә. Ун дүрт йәшендә тимер юлына эшкә килә. Бергә эшләгән өлкәнерәк ағайҙар был үҫмерҙең моңло тауышына иғтибар итәләр һәм уҡырға димләй башлайҙар. Мәғәфүр Хисмәтуллин Башҡорт театр техникумына уҡырға инә. Техникумды тамамлағас, Баймаҡ колхоз-совхоз театрына актер булып эшкә килә. Бында эшләгән осоро ысын ижади мәктәпкә әйләнә. Башҡорттоң боронғо йырҙары, оҫта йырсылары, ҡурайсылары төбәгендә ул башҡорт йырының халыҡсан башҡарылышын, моңон, матурлығын тоя. Иҫ китмәле оҫта йырсы, оҙон көйҙәрҙе ғәжәп моңло итеп башҡарыусы Сөйөмбикә Кулибаеваға әйләнә. "Боронғо йырҙарҙың наҙын, моңон, нескәлектәрен, бөгөлөштәрен тойорға мин Сөйөмбикәнән өйрәндем. Халыҡ йырҙарының халыҡсанлығын да һаҡларға, классик башҡарыу кимәленә лә еткерергә тырыштым. һәр башҡарған йырымды иң элек Сөйөмбикә тыңлай ине. Уның башҡорт халыҡ йырҙарын башҡарыу оҫталығын мин бик юғары баһалайым", — ти мәшһүр йырсы. 1936 йылдың йәй айҙарында Баймаҡҡа Мәскәү дәүләт консерваторияһының башҡорт бүлегенә йәш таланттар йыйыу буйынса комиссия килеп төшә. һынау ваҡытында уның йырлау һәләтен бик юғары баһалайҙар һәм бер һүҙһеҙ Мәскәүгә уҡырға алалар. Йырсы тырышып уҡыу менән бер рәттән, Мәскәүҙә концерттарға ла йыш йөрөргә тырыша. Оҫта йырсыларҙан халыҡ йырҙарын башҡарыу нескәлектәренә өйрәнә, шуның өсөн дә уның башҡарыу оҫталығы ғәжәп үҙенсәлекле. Мәғәфүр Хисмәтуллин сәхнәлә актер булараҡ та иҫ китмәле оҫта уйнай. Ул тыуҙырған образдар рус һәм сит ил классикаһында ла, башҡорт һәм башҡа туғандаш халыҡтар әҫәрҙәрендә лә онотолмаҫ бер күренешкә әйләнә. Башҡорт опера һәм балет театрында эшләгән осорҙа ул илленән ашыу опера партияһы башҡара. Уларҙың бер нисәһен генә әйтеп үтәйек: тәүге башҡорт операһы булған "Ьаҡмар"ҙа (Мәсәлим Вәлиев) — Фәхри, Ерошка — А. П. Бородин, "Кенәз Игорь", Арлекин — Р. Леонкавалло, "Паяцы", Бомелий — Н. А. Римский- Корсаков, "Батша кәләше", Юламан — Н. Чемберджи, "Ҡарлуғас", Салауат Юлаев — Заһир Исмәғилев, "Салауат”, Ғәйнулла — 3. Исмәғилев, "Ағиҙел тулҡындары". Әммә ошолар араһында опера сәхнәһендәге иң ҙур ҡаҙанышы, халыҡтың айырыуса яратып ҡабул иткәне, иң юғары артылышы — Салауат образы. Легендаға әйләнгән Салауат кино һәм драма театрында Арыҫлан Мөбәрәков йөҙөндә ҡайтһа, операла Мәғәфүр Хисмәтуллин образында халыҡ күңеленә урынлашты. Ҡыйыу, ярһыу йөрәкле, тәүәккәл Салауатты онотолмаҫлыҡ итеп уйнай актер. Операның "Хуш, Уралым" менән "һүндергәндәр минең күҙ нурымды" тигән өҙөктәре мәшһүр йырсы башҡарыуында тетрәндергес, тулҡынландырғыс! Ә инде Заһир Исмәғилевтең "Ҡоҙаса" музыкаль комедияһындағы мут, хәйләкәр, аҙ-маҙ эсеп күңел асырға яратҡан Яппар образы йырсыбыҙҙың актер булараҡ күп яҡлы талант эйәһе икәнен раҫлай. "Минең өсөн бәләкәй һәм ҙур ролдәр юҡ. Мин сәхнәлә үҙемә ышанып тапшырылған образды тәрән өйрәнеп, дөрөҫ һәм иҫтә ҡалырлыҡ итеп башҡарырға тейешмен", — ти артист. Мәғәфүр Хисмәтуллин, режиссер булараҡ, ошо уҡ "Ҡоҙаса"ны, үзбәк композиторы С. Юдаковтың "Мәйсә- рәнең мутлыҡтары" исемле комик операһын, Заһир Исмәғилевтең "Шәүрә"һен, П. Чайковскийҙың "Пиковая дама'Ъын, Ж. Бизеның "Кармен"ын, А. Бородиндың "Кенәз Игорь", X. Әхмәтовтың "Замандаштар" операларын ҡуя. 1969—1995 йылдарҙа Өфө дәүләт сәнғәт институтының вокал бүлегендә уҡыта. Йырсы булараҡ, халыҡ йырҙары менән бер рәттән, композиторҙар әҫәрҙәрен дә башҡара. "Мин күңелемә ятҡан йырҙарҙы ғына йырлайым. Күңелгә ятмаһа, халыҡ күңеленә лә еткереп булмай", — ти йырсы үҙ репертуары хаҡында. Йырсының хеҙмәте, ижади ҡаҙаныштары юғары баһалана. Ул Башҡортостандың (1953) һәм Рәсәй Федерацияһының (1965) халыҡ артисы. ===Мәғәфүрә Сәлиғәскәрова (1922)=== Үҙенсәлекле талант эйәһе Мәғәфүрә Сәлиғәскәрова Башҡорт опера һәм балет театрына нигеҙ һалыусы актрисаларҙың береһе. Ул үҙенең тәбиғи һәләте, эшсәнлеге, тырышлығы арҡаһында театрҙың иң оҫта башҡарыусыһы булып таныла. Шуныһы ғәжәп, Мәғәфүрә Ғәлиулла ҡыҙы махсус музыкаль белем алмаған. Ул 1922 йылда Саҡмағош районының Ихсан ауылында тыуа. Ғаиләләре Өфөгә күсеп килгәс, буласаҡ йырсы төрлө түңәрәктәрҙә ҡатнаша, театр эргәһендәге хор студияһында йырлай. Хор етәксеһе уның көслө, саф, шул уҡ ваҡытта йомшаҡ һәм яғымлы тауышына иғтибар итә. Уны опера сәхнәләрендә бәләкәй ролдәрҙә йырлата башлайҙар. Сәлиғәскәрова музыка училищеһында Римма Лазаревна Фишерҙа дәрес ала башлай. Башҡорт опера студияһында ла шөғөлләнә. Бер үк ваҡытта театрҙа ла эшләй. Оҙаҡ та үтмәй уға ҡәҙимге ҙур роль бирәләр. П. Чайковскийҙың "Евгений Онегин" операһында Ольга партияһын башҡара. Ошонан һуң инде бер-бер артлы төп партияларҙы йырлай башлай һәм уңыш артынан уңыш яулай. Тамашасы уны Заһир Исмәғилевтең "Салауат Юлаев" операһындағы Салауаттың әсәһе Көнбикә роле өсөн айырыуса ярата. Аҡыллы, сыҙам һәм шул уҡ ваҡытта иле азатлығы өсөн көрәшкә иренә лә, улына ла фатиха биргән Ил инәһен бик оҫта уйнай. Театрҙа эшләгән дәүерендә алтмыштан ашыу опера партияһын башҡара. Улар араһында Көнбикәне, Карменды иң яратҡан героиняларынан һанай ул. Карменды, ысынлап та, бик оҫта башҡара. Республикабыҙ тамашасылары ғына түгел, баш ҡалабыҙ Мәскәүҙең талапсан һәм байтаҡ ҡына башҡа Кармендар менән сағыштырыу мөмкинлеге ҙур булған тамашасылары ла ул уйнаған Карменды юғары баһалай. 1947 йылда Бөтә Рәсәй театраль йәштәр күргәҙмәһендә Кармен образы өсөн беренсе урынды ала. М. Сәлиғәскәрова Прагалағы Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестивалендә башҡорт сәнғәтен сағылдырыусы булып сығыш яһай һәм лауреат исеменә лайыҡ була. М. Сәлиғәскәрова Н. Римский-Корсаковтың "Батша кәләше"ндә Любашаны яратып һәм бик уңышлы башҡара. Әйтергә кәрәк, ул уйнаған героиняларҙың күбеһе драматик характерлы: Кармен да, Аксинья ла (И. Дзержинский, "Тымыҡ Дон" операһы), Ульяна Громова ла (Ю. Мейтус, "Йәш гвардия" операһы) һәм башҡалар. Әммә Мәғәфүрә башҡарыуында улар үҙ идеалдарына тоғро, яҡты киләсәккә ынтылған үлемһеҙ образдар булып тамашасы хәтерендә һаҡлана. Мәғәфүрә Сәлиғәскәрованың таланты һәм маҡсатҡа ярашлы ынтылышы, тырышлығы һәм уңышы юғары баһалана. Ул БАССР-ҙың һәм РСФСР-ҙың халыҡ артисткаһы исеменә лайыҡ була. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт операһының иң тәүге йырсылары кемдәр? #Операнан ариялар һәм башҡорт халыҡ йырҙарын берҙәй оҫта башҡарыусы артистарҙан кемдәрҙе атар инегеҙ? #Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында махсус әҙерлекһеҙ ариялар башҡарыусы артистка кем? ==БАШҠОРТ ОПЕРА СӘНҒӘТЕН АРТАБАН ҮҪТЕРЕҮСЕ ОПЕРА ЙЫРСЫЛАРЫ== Опера театрына нигеҙ һалыусы мәшһүр йырсыларҙы алмаштырып, улар оҫталығынан өйрәнеп урта быуын артистары килә. Нажиә Аллаярова, Сажиҙә Ғәлимова, Йыһания Рәхмәтуллина, М. Артемьев, Даһи Бакиров, Б. Кокурин, Сәлих Хөснийәров, Хөсәйен Мәжитов, Камил Вәлиев, Зәки Мәхмүтов, Флүрә Ноғоманова, Геннадий Родионов, Тәлғәт Сәғитов, Галина Халдеева, Зәйтүнә Ғәзизова, Зөлфирә Фәрхетдинова театрҙың артабанғы үҫешендә тос өлөш индерәләр. Шуныһы иғтибарға лайыҡлы, улар бер үк ваҡытта үҙҙәрен йырҙар башҡарыу оҫтаһы ла, һәләтле педагог булараҡ та таныта. Ә инде үткән быуаттың 90-сы йылдарында, демократик елдәр иҫеп, сит илдәр менән сәнғәт әлкәһендә аралашыу йылдам алға киткәс, беҙҙең йырсыларыбыҙ сит ил сәхнәләрендә лә йырлар өсөн киң мөмкинлек ала. Башҡорт сәхнә оҫталарының һәләтен сит ил белгестәре лә, тамашасылары ла юғары баһалай. Радик Гәрәев, Нәзир Әбдиев, М. А. Артемьев, Салауат Асҡаров, Зөлфирә Фәрхетдинова, Л. Ғ. Әхмәтйәнова, Г. В. Халдеева, С. Г. Родионов, В. В. Белов, Флүрә Килдеяроваларҙың сығыштарын республикабыҙҙан ситтә лә яратып ҡабул итәләр. Светлана Арғынбаеваның, Асҡар Абдра- заҡовтың, Рәйлә Аҙнаҡаеваның сығыштарын донъяның күп илдәрендә көтөп алалар. Шулай итеп, 1938 йылда ғына асылған опера театры үҙенең йырсылары менән донъя кимәлендәге мәшһүр башҡарыусылар менән ярышҡа сығырлыҡ кимәлгә етә һәм танылыу таба. ===Нажиә Аллаярова=== Нажиә Һибәт ҡыҙы Аллаярова Учалы районының Яңы Байрамғол ауылында 1936 йылда тыуа. Өфө сәнғәт училищеһын, Гнесиндар исемендәге дәүләт музыка педагогия институтын тамамлай. Ҡайтҡас та Башҡорт дәүләт филармонияһында эш башлай, шунан Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрына саҡыралар. Н. Аллаярова һәр ваҡыт тиерлек төп партияларҙа уйнай. Заһир Исмәғилевтең "Ағиҙел тулҡындары" операһында — Гөлзифа, "Шәүрә"лә — Шәүрә, "Салауат Юлаев"та — Әминә, "Травиата"ла (Дж. Верди) — Виолетта, Джильда, "Севилья цирюльнигьГ'нда (Дж. Россини) — Розина, Хөсәйен Әхмәтовтың "Замандаштар" операһында — Бибинур һәм башҡа байтаҡ ролдәр башҡара. Нажиә Аллаярова үҙенең наҙлы, яғымлы лирик сопраноһы менән башҡорт халыҡ йырҙарын ғәжәп оҫта башҡара. Уның башҡарыуында "Зөлхизә", "Шәүрә", "һары ла сәс" йырҙары ҡабатланмаҫ үҙенсәлекле яңғырай. Нажиә һибәт ҡыҙы Аллаярова — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ===Сажиҙә Ғәлимова=== Сажиҙә Ҡасим ҡыҙы Ғәлимова Илеш районының Аҡкүҙ ауылында 1933 йылда тыуа. Ул Урал дәүләт консерваторияһын вокал класы буйынса тамамлай һәм Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрына эшкә килә. Ул "Шәүрә" операһында Шәүрәне, "Аида"ла (Дж. Верди) — Аида, "Йоланта'ла — Иоланта, "Евгений Онегин'да(П. И. Чайковский) — Татьяна, "Салауат Юлаев"та — Әминә, "Ҡоҙаса"ла — Наза, "Урал илселәре"ндә — Ҡуйһылыу һәм башҡа ролдәрҙе оҫта башҡара. Йырсы көслө тауышы, темпераментлы уйыны менән опера сәнғәте һөйөүселәрҙең күңелен тиҙ яулай. Сажиҙә Ҡасим ҡыҙы Ғәлимова — РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ===Нәзир Әбдиев=== Нәзир Закир улы Әбдиев 1934 йылда Ҡырмыҫҡалы районының Бүләкәй ауылында тыуа. 1965 йылда Урал консерваторияһын тамамлай һәм Башҡортостан радиоһы хорында йырлай башлай Шул уҡ йылда уны Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрына саҡыралар. Ул, Заһир Исмәғилевтең "Ағиҙел тулҡындары” операһында Зәйнулла партияһын йырлап, үҙен һәләтле йырсы-актер икәнлеген күрһәтә. Артабан "Урал илселәре"ндә — Юлтый, "Дауыл"да — Айбулат (Рәүеф Мортазин), "Замандаштар"ҙа — Ильяс (X. Әхмәтов) партиялары менән халыҡ һөйөүен яулай. Йырсы алтмыштан ашыу партия, шул иҫәптән Хозе (Ж. Бизе, "Кармен"), Дон Карлос (Дж. Верди, "Дон Карлос"), Кенәз (А. С. Даргомыжский, "Русалка"), Аҡмырҙа (3. Исмәғилев, "Шәүрә") партияларын башҡара. Мәғәфүр Хисмәтуллиндан һуң "Салауат Юлаев" операһында Салауат партияһын башҡара, данлыҡлы арияларҙы ла йырлай. Нәзир Әбдиев — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы. ==Йәмил Әбделмәнов== Ҡырмыҫҡалы районының Прибельск ҡасабаһында йәшәгән ете балалы ғаиләнең бөтөнөһө лә, хатта иң бәләкәй берҙән-бер ҡыҙ балаға тиклем гармунда, баянда уйнай, әсәләре халыҡ көйҙәрен иҫ китмәле оҫта башҡарыусы, атайҙары гармунсы була. Бөтә ғаилә менән үҙешмәкәр түңәрәктә сығыш яһайҙар. Йәмил һигеҙенсе класта уҡыған сағында радио аша опера ишетеп ҡала ла хайран була. Шунан йырсы булырға хыяллана башлай. Урта мәктәпте тамамлағас, сәнғәт училищеһына уҡырға инә. Миләүшә Ғәлиевна Мортазина менән Флүрә Ғәлимовна Ноғоманова класында уҡый һәм Өфө сәнғәт институтына инә. 1992 йылдан башлап Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы. Иң төп партияларынан Аҡмулла (3. Исмәғилев, "Аҡмулла"), Онегин (П. Чайковский, "Евгений Онегин"), Валентин (Гуно, "Фауст"), Фигаро (Дж. Россини, "Севилья цирюльнигы"), Буранбай (3. Йсмәғилев, "Ҡаһым түрә") бик уңышлыларҙан иҫәпләнә. Йәмил Әбделмәновтың баритон тауышы бик яғымлы. Ул башҡарған романстар тамашасы күңеленә хуш килә. Ул халыҡ йырҙарын да яратып башҡара. Ҡазанда үткәрелгән "Татар йыры" халыҡ-ара конкурсында лауреат була. ===Вәхит Хызыров=== Йырсы Вәхит Хызыровты опера йырсылары рәтенән атап китһәк тә, филармония йырсыһы тиһәк тә урынлы булыр. Ғөмүмән, үҙенсәлекле тауышлы, үҙенсәлекле ижад кешеһе ул. Заманса йырсы. Туған башҡорт телендә лә, рус һәм сит ил телдәрендә лә берҙәй үк оҫта башҡарыусы. Ундайҙар рәтенән 1960— 1980 йылдарҙа республикабыҙ һәм илебеҙ халыҡтарын һоҡландырып, алтмыш телдә йырлаған беренсе эстрада артисткаһы Мәғфирә Ғәлиеваны һәм 1990 йылдарҙан башлап донъя сәхнәләрендә сығыш яһаусы Светлана Арғынбаеваны, Рәйлә Аҙнаҡаеваны ғына телгә алырға мөмкин. Вәхит Хызыров иһә операларҙан арияларҙы ғына түгел, ә романстарҙы ла, халыҡ йырҙарын да һәр халыҡтың үҙ телендә башҡара. Рус халҡы уны боронғо романстарҙы — "Осень, прозрачное утро”, "Отцвели уже давно...", "Ямщик, не гони лошадей" һәм Глинка, Чайковский романстарын "тап русса итеп" башҡарғаны өсөн үҙ итһә, татарҙар Рөстәм Яхин йырҙарын саф татарса йырлағаны өсөн ярата (Вәхит Хызыров татар телен ныҡлап өйрәнеү өсөн Башҡорт дәүләт университетының татар кафедраһында дәрестәр ала). "Француз, немец, итальян телдәренең яңғырашын ныҡлап өйрәнгәндән һуң ғына сәхнәгә сығам. Тел — ул үҙе музыка. Уның яңғырашы саф булырға тейеш", — ти йырсы. Калининград ҡалаһында уҙғарылған "Янтарный соловей" халыҡ- ара конкурсында Вәзит Хызыров ете телдә йырлай. Ә инде башҡорт халыҡ йырҙарына һәм композиторҙары әҫәрҙәренә килгәндә, бәрхәт тауышлы Вәхит Хызыров йырлаған йырҙар йөрәккә майҙай яғыла. "Халҡым йырҙары менән ҡуша үрелеп үҫтем мин. Бәләкәйҙән йырланым. Абзыйым гармунда уйнап, мин йырлап сығыш яһай торғайныҡ. Ҡартатайым да йырсы булды. "Буранбай", "Әрме”, "Ерән ҡашҡа”, "Һандуғас", "Шәүрә" һәм башҡа байтаҡ йырҙарҙы мин унан өйрәндем", — ти Вәхит Хызыров, Әбйәлил районының Таштимер ауылында тыуып-үҫкән йылдарын хәтерләп. Урта мәктәпте тамамлағас, Өфө сәнғәт училищеһында уҡый. Училищела уҡыған сағында 300-ҙән ашыу әҫәр өйрәнә. Шуберт, Шуман әҫәрҙәрен немец телендә йырлай. Программаны һәр ваҡыт арттырып үтәй. Артабан Өфө сәнғәт институтында уҡыған сағында ла тырышлығы менән айырылып тора. Вәхит Хызыров репертуарында бөтөн башҡорт композиторҙарының йырҙары, вокал циклдары ла бар тиһәк тә хата булмаҫ. В. Хызыров органға ҡушылып та байтаҡ әҫәрҙәр башҡара, Флүрә Килдейәрова менән "Аве-Ма- рия"ла йырлай, Милли симфоник оркестрға ҡушылып концерттар бирә, Рәмил Ғәйзуллин етәкселегендәге Башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары оркестрына ҡушылып сығыш яһай. Италияла байтаҡ концерттар бирә. Әммә ҡайҙа ғына, ниндәй генә концертта сығыш яһамаһын, башҡорт халыҡ йырҙарын башҡармай ҡалмай. Өфө сәнғәт институты эргәһендә асылған аспирантураны тамамлай һәм бер үк ваҡытта ошо уҡ уҡыу йортонда вокал дәрестәре лә бирә. ҺОРАУҘАР. #Ҡайһы көн Башҡорт опера театрының тыуған көнө тип атала? #Башҡорт опера йырсыларынан кемдәрҙе операға нигеҙ һалыусы тип әйтеп була? #Опера артистарынан халыҡ йырҙарын иң күп башҡарыусы кемдәрҙе айырып әйтә алаһығыҙ? Ул йырсы башҡарған ниндәй йырҙарҙы беләһегеҙ? #Һуңғы йылдарҙа ниндәй яңы опералар ижад ителде? Авторҙары кемдәр? #ЭШ. 1990 йылдарҙан һуңғы быуын йырсылары Флүрә Килдейәро- ва, Светлана Арғынбаева, Асҡар Абдразаҡов, Рәйлә Аҙнаҡаева, В. Беловтар үҙҙәренең башҡарыу оҫталыҡтары менән донъя кимәленә күтәреләләр һәм халыҡ-ара конкурстарҙа призлы урындар яулайҙар, премияларға, юғары баһаларға лайыҡ булалар. Үҙегеҙ һайлап алып, артистарҙың береһенең ижади портретын яҙығыҙ. ==БАШҠОРТ БАЛЕТЫ СӘНҒӘТЕНӘ НИГЕҘ ҺАЛЫУСЫЛАР== 1938 йылда асылған Башҡорт дәүләт опера театры 1941 йылда Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрына әйләнә. Был театрҙа Ленинград хореография училищеһының башҡорт бүлеген тамамлаған артистарҙан балет труппаһы ойошторола. Улар араһында Зәйтүнә Насретдинова, Гүзәл Сөләймәнова, Тамара Хоҙайбирҙина, Нинель Юлтыева, Хәләф Сафиуллин, Фәүзи Саттаров, Ғәлиә Хафизова, Рәйсә Дербишева, Фәрит Йосоповтар була. Беренсе һәм бик көслө булған был төркөм тиҙ арала республика сиктәренән сыға һәм бөтөн илебеҙҙә танылыу ала. ===Зәйтүнә Насретдинова (1923)=== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Насретдинова Зәйтүнә Әғзәм ҡыҙы|Насретдинова Зәйтүнә]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} Зәйтүнә Насретдинова 32 йәшендә илебеҙҙең иң юғары исемдәренең береһе — СССР-ҙың халыҡ артисткаһы исеменә лайыҡ була. Ошонан һуң тағы ла ун йыл ул үҙенең һәләте, ҡабатланмаҫ оҫталығы менән халыҡты ҡыуандыра. Әммә 1965 йылда Зәйтүнә Әғзәм ҡыҙының алмаштырғыһыҙ партнеры, ире Хәләф Сафиуллин ҡапыл ғына вафат булғас, Зәйтүнә артистка булараҡ, сәхнәгә башҡа аяҡ баҫмай. Ул бар ғүмерен, белемен, оҫталығын, туплаған тәжрибәһен тамашасыға уҡыусылары аша еткерә. 1934 йылда А. Я. Ваганова исемендәге Ленинград хореография училищеһына 14 уҡыусыны — бәләкәй генә ҡыҙҙарҙы һәм малайҙарҙы Фәйзи Ғәскәров үҙе һайлап алып бара. Улар араһында тәбиғи һәләттәре менән генә түгел, ә балаларға бик үк хас булмаған ғәжәп тырышлыҡ һәм маҡсатҡа ынтылыш, алдарына ҡуйылған бурысты мотлаҡ үтәү өсөн ал-ял белмәй көс түгеү сифаттары яғынан Зәйтүнә Насретдинова менән Хәләф Сафиуллин айырылып тора. Улар училищела уҡый башлағандан алып бергә бейей, бергә сығыш яһай. Үҙе һайлап алып килгән уҡыусыларының уҡыуҙары менән даими ҡыҙыҡһынып торған Фәйзи Ғәскәров, Зәйтүнә менән Хәләфтең киләсәгенең ҙур һәм өмөтлө булырын күҙаллап, ихлас ҡыуана. Фәйзи Ғәскәров беренсе башҡорт балеты "Сыңрау торна" өсөн яҙған либреттоһында төп героиняһының холоҡ-фиғелен дә Зәйтүнәнән күсерә, ә балет музыкаһының авторы Лев Степанов, ун һигеҙ йәшлек Зәйтүнәнең балеттарҙа төп ролдәрҙе оҫта башҡарыуына һоҡланы- уын белдереп, героиняның исемен дә Зәйтүнгөл тип атарға тәҡдим итә. Шулай итеп, башҡорт сәнғәтендә наҙлы һәм нәзәкәтле, кешелекле һәм баҫалҡы, яғымлы һәм һөйкөмлө, шул уҡ ваҡытта үҙ бәхете өсөн көрәшергә әҙер торған тәүәккәл һәм ғорур образ тыуа. Йомағолдо башҡарған Хәләф Сафиуллин менән улар башҡорт балетында ысын-ысындан йондоҙға әйләнә. "Сыңрау торналың сәхнәлә оҙаҡ йылдар ҙур уңыш ҡаҙаныуында был ике талант эйәһенең, һис шикһеҙ, өлөшө сағыштырғыһыҙ. Зәйтүнә Насретдинова ижад иткән образдар республика тамашасыларын ғына түгел, ә бик күп сәхнә оҫталарын күргән сит ил тамашасыларын да һоҡландыра. Уның иң яратып башҡарған ролдәренән Сванильда — ("Копеллия", Л. Делиб), Эсмеральда — (Ч. Пуньи, "Эс- меральда"), Одетта-Одиллия — (П. И. Чайковский,"Аҡҡош күле"), Зарема — (Б. В. Асафьев, "Баҡсаһарай фонтаны"), Жизель — (А. Адан, "Жизель"), Зөһрә — (Н. Йыһанов, "Зөһрә"), Тао Хоа — (Р. М. Глиэр, "Ҡыҙыл мәк"), Зарифа — (А. Ключарев, "Тау хикәйәте"), Франциска — (И. Штраус, "Зәңгәр Дунай”), Китри — (Л. Минкус, "Дон Кихот") һәм башҡаларҙы атап китергә мөмкин. Данлыҡлы балерина Галина Уланова менән бергә "Баҡсаһарай фонтаны "нда бейегәнен матур бер төш кеүек хәтеренә ала Зәйтүнә Насретдинова. Зәйтүнә — Зарема, Уланова — Мария ролдәрен башҡаралар. Зәйтүнә Әғзәм ҡыҙы — беренсе башҡорт балеринаһы. Ул балет бейеүенең бөтөн оҫталығына, етеҙ, осҡор хәрәкәттәргә, маһирлыҡҡа эйә була. Ул бик күп оҫта балет артистары әҙерләй. Улар — Фирҙәүес Нафиҡова, Эмма Тимерғазина, Леонора Ҡыуатова, Радик Зарипов, Зөфәр Ғәлимов, Лилиә менән Эльдар Вәлиевтәр, Юлай Ушанов, Людмила Шапкина. 2000 йылдарҙа ғына балетҡа аяҡ баҫҡан йәш, әммә бик өмөтлө балерина Гөлсинә Мәүле- кәсова ла Зәйтүнә Насретдинованың аҡыллы кәңәштәренән мәхрүм түгел, "һәр спектаклдән һуң яныма килеп, маҡтар урынында маҡтап, дәрт өҫтәп, етешһеҙлектәрем булһа, әйтеп ебәрә", — ти Гөлсинә. Бөтөн донъяға билдәле балет артисы Рудольф Нуриев үҙенең "Автобиография" тигән китабында былай тип яҙа: "Яңы йыл алдынан мин ғүмеремдә беренсе тапҡыр балет спектакле ҡараным... Унда Өфөнөң милли театрында барған спектаклдә милли балерина Насретдинова уйнай ине. Йылдар үткәс, мин хәҙерге ҡарашым менән дә уның ғәжәп һәләтле бейеүсе булғанлығын әйтә алам. Ул "Сыңрау торна" тигән башҡорт балетында сығыш яһаны. Минең бала күңелемә был иң драматик һәм шиғри әҫәр булып һеңеп ҡалған. ...Ошо онотолмаҫ көндән башлап мин башҡаса бер ни тураһында ла уйлай алманым, мин балетҡа мөкиббән ғашиҡ булдым һәм фәҡәт балет бейеүсеһе булыу хаҡында ғына хыяллана башланым.”* (Р. Нуриевтың хәтерләүҙәре Алла Докучаеваның "Легендарная и земная Зайтуна" мәҡәләһенән алынды. — "Ватандаш” журналы, 2003 йыл, 8-се һан). Үҙе иҫән сағында уҡ легендаға өйләнгән, даны бөтөн донъяға билдәле Зәйтүнә Насретдинова ғәжәп баҫалҡылығы, ярҙамсыллығы менән дә һоҡландыра. Уның исеме үҙ таланты, ижад иткән образдары менән генә түгел, ә йомарт, изге күңеле менән тәрбиәләгән уҡыусылары менән дә мәңгелек. Зәйтүнә Әғзәм ҡыҙы Насретдинова — СССР-ҙың, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың халыҡ артисткаһы. ===Хәләф Сафиуллин (1921—1965)=== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Сафиуллин Хәләф Ғата улы|Сафиуллин Хәләф]]</div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} X. Сафиуллин Шишмә районының Сәлих ауылында тыуа. Ленинград хореография училищеһын тамамлап ҡайтҡандан һуң, ғүмере буйы Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында эшләй. РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың халыҡ артисы. "Сыңрау торна" фильм-балетында Арыҫланбай ролен башҡара. А. С. Ключаревтың "Тау хикәйәте"ндә — Тимерғол, П. И. Чайковскийҙың "Аҡҡош күле"ндә — Зигфрид, И. Штраустың "Зәңгәр Дунай "ында — Франц һәм башҡа шундай киң даирәле образдар ижад итә ул. Хәләф Ғата улын замандаштары, балет артисы булыу өсөн тыуған ул, тип әйтер булғандар. Сөнки ул һикереү, өйөрөлөү кеүек хәрәкәттәрҙе бик еңел һәм һығылмалы итеп башҡарған. Образдарының булмышын ым-ишаралар, хәрәкәттәр менән асыҡ, тәьҫирле итеп асыуға өлгәшкән. ===Фәүзи Саттаров (1923-1996)=== Балет артисы, балетмейстер, педагог Фәүзи Саттаров Өфө ҡалаһында тыуып үҫә. Ленинградта хореография училищеһын тамамлап ҡайтҡас, бөтөн ғүмерен балетҡа арнай. Матур ҡиәфәтле, һөйкөмлө, теүәл һәм етеҙ хәрәкәтле, оһолло һәм һығылмалы кәүҙәле, шул уҡ ваҡытта үҙенең һәр хәрәкәтенә һәм образды асыуға йүнәлтелгән ым- ишараға ғәжәп һиҙгер артист Лев Степановтың "Сыңрау торна" балетында — Йомағол һәм Хөсәйен Әхмәтов менән Нариман Сабитовтың "Тау бөркөтө"ндә Салауат ролдәре менән халыҡ күңелендә урын ала. Тамашасы Фәүзи Саттаров башҡарыуында Ромео (С. Прокофьев, "Ромео һәм Джульетта”), Фрондосо (А. А. Крейн, "Лау- ренсия"), Вацлав (И. Штраус, "Зәңгәр Дунай") образдарын ихлас ҡаршы ала. Ф. Саттаров образдарҙы үҙенсә, үҙе тойғанса уйнауы менән айырылып тора. һоҡландырғыс буй-һыны, тәбиғи күркәм йөҙө ул тыуҙырған образдарға өҫтәмә матур сифаттар бирә. Педагог Ф. Саттаров Опера һәм балет театры эргәһендә ойошторолған хореография студияһында классик бейеүҙәр уҡытыусыһы һәм шулай уҡ балетмей- стер-ҡуйыусы булып эшләгән сағында үҙ талаптарын ҡуя: ул классик әҫәрҙәрҙе заманса үҙгәртеүгә ҡаршы килә. Уларҙы классик стилдә башҡарыу яғында була һәм үҙе шуға ынтыла. Ф. Саттаров "Тау бөркөтө" балетында байтаҡ йылдар Салауат партияһын башҡарыусы алмаштырғыһыҙ артист була. Фәүзи Миңлемулла улы Саттаров — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Гүзәл Сөләймәнова (1927—1969)=== Гүзәл Сөләймәнова менән Фәүзи Саттаров, Зәйтүнә Насретдинова менән Хәләф Сафиуллиндар һәр ваҡыт төп ролдәрҙе башҡара. Улар үҙ эшенә иң мөкиббән бирелеп, бөтөн йәшәү маҡсатын балет уңыштарына өлгәшеү өсөн арнауҙың юғары өлгөләрен күрһәтә. Төп партияларҙы улар башҡарған саҡта башҡорт балетының даны бик ныҡ күтәрелә, сәнғәттең был төрө ныҡлап аяҡҡа баҫа. Гүзәл Сөләймәнова ҡаты ауырып киткәс, медиктар уның ғүмерен оҙайтыу хаҡында хәстәрлек күрһәтеп, уға эшенән китергә тәҡдим итәләр. Ләкин Гүзәл ғүмеренең һуңына тиклем сәхнәне ташламай. "Сәхнәнән китеү — ваҡытынан алда үлем", — тип ҡарай ул. Сәнғәт белгестәренең һәм тамашасыларҙың фекеренсә, Гүзәл Сөләймәнова менән Фәүзи Саттаров башҡарған партиялар башҡорт балеты тарихына алтын хәрефтәр менән яҙылырлыҡ. Айырыуса П. И. Чайковскийҙың "Аҡҡош күле"нән Одетта менән Зигфрид, Лев Степанов - тың "Сыңрау торна "һынан Зәйтүнгөл менән Йомағол партиялары. Был актерҙарҙың башҡарыуында партиялар академик сафлыҡ, юғары техника һәм башҡарыу оҫталығынан тыш ихласлыҡ һәм күңел йылылығы менән айырылып тора. Гүзәл Ғәли ҡыҙы ижад иткән образдар ни тиклем генә төрлө булмаһын, әйтәйек, темпераментлы сиған ҡыҙы Эсмеральда, баш бирмәҫ Медора, баҫалҡы Эминә, уйсан Лауренсия һ. б. бөтөн героиняларын да ул берҙәй оҫталыҡ менән уйнай. Хореографик оҫталыҡҡа эйә булыу һәм актерлыҡ һәләте булған өсөн генә түгел, ә һәр образ өҫтөндә ентекле уйланыу, эшләү һөҙөмтәһендә ул камиллыҡҡа өлгәшә. Гүзәл Сөләймәнова менән Фәүзи Саттаров дуэты сит илдәрҙә күп сығыш яһай. Ҡайҙа ғына бармаһындар, ниндәй сәхнәләрҙә генә сығыш яһамаһындар, улар мотлаҡ "Сыңрау торна" балетынан адажио башҡаралар. Гүзәл Ғәли ҡыҙы РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың халыҡ артисткаһы. Ленинград хореография училищеһын тамамлағас, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрына эшкә килә һәм ғүмеренең аҙағына, 1969 йылға, тиклем шунда эшләй. ===Хашим Мостаев=== Хашим Фәтих улы Мостаев 1918 йылда Кушнаренко районының Ҡаҙарма ауылында тыуа. Ул байтаҡ ғүмерен Ленинградта, Киров исемендәге опера һәм балет театрында, үткәрә. Әммә Башҡортостан бейеү сәнғәтен үҫтереүҙә уның тос өлөшө бар. Балет артисы булараҡ, X. Мостаев хеҙмәт юлын Башҡорт опера һәм балет театрынан башлай. "Сыңрау торна"ла Арыҫланбайҙы, "Баҡсаһарай фонтаны "нда Хан Гәрәйҙе, "Зөһрә"лә Нурҙы уйнап, тамашасыларҙың һөйөүен яулай. Унан һуң Ленинградта балет артисы булып та, балетмейстер булып та эшен дауам итә. 1970—1974 йылдарҙа Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленең художество етәксеһе булып эшләй. Ошо ваҡыт эсендә "Бөрйән ҡыҙҙары", "Ҡумыҙ менән бейеү", "Ирәндек", "Азамат", "Алты егет" тигән бейеүҙәр һала. Ул Фәйзи Ғәскәров традицияларына тоғро ҡала. Хашим Мостаевҡа БР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре тигән исем бирелә. Тамара Хоҙайбирҙина (1923—2003)=== Тамара Шәһит ҡыҙы Хоҙайбирҙина — иң тәүге балет артистарының береһе. Ул 1941 йылда Ленинград хореография училищеһын тамамлап ҡайта һәм 1964 йылға тиклем Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында эшләй, Өфө сәнғәт училищеһында һәм Өфө дәүләт сәнғәт институтында педагог була. Тамара Хоҙайбирҙина Н. Ғ. Йыһановтың "Зөһрә", Н. А. Римский-Корсаковтың "Шәһрезада" балеттарында башҡорт сәхнәһендә беренсе булып төп партияларҙы башҡара. Артабан да "Сыңрау торна"ла, "Ҡыҙыл мәк"тә, "Лауренсия" (А. А. Крейн), "Эсмеральда'ла һәм башҡа бик күп балеттарҙа төп ролдәрҙә сығыш яһай. Әммә заманындағы тамашасыларҙы әсир иткәне — "Баҡсаһарай фонтаны "ндағы Зарема роле. Тамара Хоҙайбирҙинаның, балет артисткаһы булараҡ, һығылмалы хәрәкәттәре, оҫта ым-ишараһы башҡорт халыҡ бейеүҙәрен башҡарыуҙа үҙенсәлекле һыҙаттар өҫтәй. Уның башҡарыу ында "Мөғлифә", "һыу буйында", "Бүләк", "Дуҫлыҡ" бейеүҙәре башҡорт бейеү сәнғәтен үҫтереүҙә тос өлөш иҫәпләнә. Тамара Хоҙайбирҙинаның оҫталығын "Сыңрау торна" фильм-балетында күрергә мөмкин. Тамара Хоҙайбирҙина ғүмеренең һуңғы көндәренә тиклем педагоглыҡ эшен ташламай. Өфөлә атаһы — билдәле дәүләт эшмәкәре Шәһит Хоҙайбирҙиндың музейына экспонаттар туплауҙа, байытыуҙа даими ярҙам күрһәтә. Тамара Шәһит ҡыҙы Хоҙайбирҙина — БР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт балетына нигеҙ һалыусы артистар кемдәр? #Башҡорт халҡының легендаһына таянып ижад ителгән тәүге балет ниндәй? ==БАШҠОРТ БАЛЕТ СӘНҒӘТЕН АРТАБАН ҮҪТЕРЕҮСЕ АРТИСТАР== ===Рудольф Нуриев (1938—1993)=== Рудольф Хәмит улы Нуриев Иркутск әлкәһенең Раздольное станцияһы юлында поезда донъяға килә. Өфөлә йәшәйҙәр. Балет сәнғәте юлын Өфөлә башлай. 1953— 1955 йылдарҙа балет түңәрәктәрендә шөғөлләнә. Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры студияһында (педагогтар Е. К. Войтович һәм 3. Н. Бәхтийәрова) шөғөлләнә. М. Глинканың "Иван Сусанин" операһында, Л. Степа- новтың "Сыңрау торна" балетында сәхнәгә сыға башлай. 1955 йылда Мәскәүҙә Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте көндәрендә йомғаҡлау концертында башҡорт халыҡ бейеүҙәрен башҡара. Ленинград хореография училищеһында уҡый һәм тамамлағас, ул бөтөн классик репертуарҙа ла төп партияларҙы башҡара. 1958 йылдан башлап Ленинградта Киров исемендәге опера һәм балет театрында эшләй. 1959 йылда Йәштәрҙең һәм студенттарҙың Веналағы Бөтөн донъя фестивалендә 1-се премия һәм алтын миҙалға лайыҡ була. 1961 йылда гастроль ваҡытында Франция ла тороп ҡала. Парижда эшләй башлай һәм аҙ ғына ваҡыт эсендә даны шул тиклем киң тарала, хатта уны төрлө төркөмдәргә саҡыра башлайҙар, һәм ул 1970—1983 йылдарҙа донъяның 33 труппаһында балетмейстр һәм башҡарыусы була. Донъялағы иң данлыҡлы балериналар И. Шовире һәм М. Фонтейн уның партнерҙары була. Иҫ киткес тәбиғи һәләте һәм таң ҡалдырғыс нәфис бейеү оҫталығы, музыканы тойоу зирәклеге, һоҡланғыс дәрәжәлә эшһөйөүсәнлеге, сыҙам һәм тырышлығы уны балет сәнғәтенең генийы кимәленә күтәрә. Ул С. С. Прокофьевтың "Ромео һәм Джульетта", "Золушка", П. И. Чайковскийҙың "Аҡҡош күле", "Йоҡоға талған һылыуҡай", Минкустың "Дон Кихот" һәм башҡа бик күп балеттарҙы Лондонда, Венала, Сиднейҙа, Ослола, Нью-Йоркта, Бирмингемда, Парижда сәхнәгә ҡуя. Байтаҡ ҡына симфоник оркестрҙарҙа дирижерлыҡ итә. Байтаҡ фильм-балеттарҙа киноларға төшә. Рудольф Нуриев Өфөгә фәҡәт 1988 йылда ҡаты ауырыу әсәһе менән хушлашырға 72 сәғәткә генә рөхсәт алып, ҡайтыуға өлгәшә. Ошо ҡайтыуында ул беренсе тапҡыр "Сыңрау торна" балетын ҡарап хайран ҡалған, Зәйтүнә Насретдинованың уйнауын иҫе китеп һоҡланып ҡарап ултырған, аҙаҡ үҙе бейей башлаған Башҡорт опера һәм балет театры бинаһында булып китә. Бөтөн донъяға билдәле балет артисы Рудольф Нуриевтың исемен мәңгеләштереү буйынса байтаҡ эштәр эшләнә: 1993 йылдан бирле Өфөлә Рудольф Нуриев иҫтәлегенә йыл һайын балет сәнғәте фестивале уҙғарыла, Башҡорт опера һәм балет театры бинаһына мемориаль таҡтаташ ҡуйыла, Өфө хореография училищеһына Р. Нуриев исеме бирелә. ===Нинель Юлтыева=== Нинель Дауыт ҡыҙы Юлтыева Фәйзи Ғәскәров туплаған тәүге төркөм менән Ленинград хореография училищеһында уҡый. Аҙаҡ Н. А. Римский-Корсаков исемендәге Ленинград дәүләт консерваторияһының балетмейстер бүлексәһен тамамлай һәм Муса Йәлил исемендәге Татар опера һәм балет театрына эшкә китә. Театрҙа ул төп партияларҙы башҡара. 1972 йылдан башлап Ҡазан сәнғәт һәм музыка институтының хореография кафедраһы мөдире, профессор. Уны, балетмейстр булараҡ, сит илдәргә лә саҡыралар, һәм ул 1981—1983 йылдарҙа Венесуэлала, 1988—1989 йылдарҙа Ҡаһирәлә эшләп ҡайта. Нинель Юлтыева — күренекле башҡорт яҙыусыһы Дауыт Юлтыйҙың ҡыҙы. 1926 йылда Өфө ҡалаһында тыуа. Нинель Юлтыева — БР-ҙың һәм РСФСР-ҙың халыҡ артисткаһы. ===Фирҙәүес Нафиҡова=== Фирҙәүес Мөхәмәтвәли ҡыҙы Нафиҡова 1938 йылда Өфө ҡалаһында тыуа. 1956 йылда Ленинград хореография училищеһын тамамлай һәм Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрына эшкә ҡайта. Иң тәүге ролдәренән үк ул һәләтле балерина икәнлеген күрһәтә һәм һәр ваҡыт төп ролдәрҙе башҡара. Сая, ғорур тәбиғәтле актриса сәхнәлә лә үҙ холоҡ- фиғеленә тап килгән образдар тыуҙыра. Ж. Бизе — Р. К. Щедриндың "Кармен-сюита'Ъында — Кармен, Морат Әхмәтовтың "Ай тотолған төндө" балетында — Тәңкәбикә, Л. Ф. Минкустың "Дон Кихот "тында Китри һәм башҡа бик күп сағыу образдар тыуҙырып, тамашасы күңелендә йылы хәтирәләр ҡалдыра. Фәйзи Ғәскәров Фирҙәүес Нафиҡова өсөн генә "Бишбармаҡ" бейеүе һала. Балерина был бейеүҙе иҫ китмәле нескә, етеҙ хәрәкәттәре менән тамашасыны хайран ҡалдырырлыҡ сығыш яһай. Фирҙәүес Мөхәмәтвәли ҡыҙы Нафиҡова — РСФСР-ҙың халыҡ артисткаһы. ===Майя Таһирова (1931—2003)=== Күренекле яҙыусы һәм йәмәғәт эшмәкәре Афзал Таһировтың ҡыҙы Майя Өфөлә тыуа. Ленинград хореография училищеһын тамамлағандан һуң, Башҡорт опера һәм балет театрына эшкә ҡайта. Тәбиғи еңел хәрәкәтле, сибек кәүҙәле актриса үҙенең тәүге ролдәренән үк тамашасы күңелен яулай һәм сәнғәт белгестәренең иғтибарын йәлеп итә, сөнки үҙе башҡарған Зәйтүнгөл ("Сыңрау торна"), Одетта-Одиллия ("Аҡҡош күле"), Жизель (А. Адан, "Жизель"), Джульетта (С. Прокофьев,"Ромео һәм Джульетта"), Гөлнәзирә (Н. Сабитов, "Гөлнәзирә"), Ғәлимә (X. Займов, А. Чугаев, "Ҡара йөҙҙәр") партияларына ул үҙенсәлекле наҙ һәм нескәлек, күңел йылылығы өҫтәй. Майя Таһироваға алты йәш тулған саҡта "халыҡ дошманы ҡыҙы" тигән мөһөр һалына. Балалар йортона башҡа "халыҡ дошмандары" балалары менән бергә ебәрелә. Пионерҙар һарайында ғәжәйеп иғтибарлы һәм һәләтле педагогҡа юлыға. Ленинград ҡалаһынан ире артынан Өфөгә ебәрелгән Елена Константиновна Войтович була ул. Е. К. Войтович — Киров исемендәге Ленинград балет театрының солисткаһы. Ленинград хореография училищеһына һәләтле балалар йыйған саҡта, ул Майяны тәҡдим итә. Аҙаҡ инде Башҡортостандан ҡайһы берәүҙәр "халыҡ дошманының ҡыҙын" ни эшләп унда уҡытаһығыҙ, тигән хаттар яҙһалар ҙа, Майяның һәләтен күреп ҡалыусы уҡытыусылар хатҡа иғтибар итмәйҙәр. М. Таһирова, 1949 йылда училище тамамлап, Өфөгә ҡайта. Зәйтүнә Насретдинова үҙе башҡарған төп ролдәргә Майяны әҙерләй. Жизель, Джульетта, Зәйтүнгөл һәм башҡалар. Майя Таһирова тәүге сығыштарынан уҡ юғары баһа ала. Матбуғат биттәрендә уның ролдәрен маҡтап яҙалар. Шул уҡ ваҡытта уның һәр ролде үҙенән алда башҡарыусы балериналарҙан айырмалы рәүештә үҙенсәлекле башҡарыуын да билдәләйҙәр. "Минең башҡаларға оҡшарға теләмәүем һәр саҡ эҙләнергә, өйрәнергә мәжбүр итте. Мин Анна Шелестың, Галина Уланованың, Виктор Пяри һәм үҙебеҙҙең ғәжәп һәләтле Зәйтүнә Насретдинованың, Хәләф Сафиуллиндың, Гүзәл Сөләймәнова менән Фәүзи Саттаровтың һығылмалы хәрәкәттәренең "йырлауынан, һөйләүенән, һәр хәрәкәттең оло мәғәнәһенән" өйрәндем", — ти Майя Таһирова. Майя Таһирова менән Илдус Хәбиров заманы ҡабатланмаҫ бер күренеш булды. Уларҙың "Яулыҡ тураһында поэма'Ъы, "Балет тураһында хикәйә" фильмы һәм артабан Ғәлимә ("Ҡара йөҙҙәр"), Гөлнәзирә ("Гөлнәзирә"), Айгөл ("Айгөл иле”) һәм башҡа ғәжәйеп образдар теҙелеп китә Майя Таһирова башҡарған ролдәр исемлегендә. Майя Таһирова сәхнәнән киткәс, Ф. Ғәскәров исемендәге Башҡорт халыҡ бейеүҙәре ансамблендә классик бейеүҙәр һала, 1975 йылда А. В. Луначарский исемендәге ГИТИС-тың театр ғилеме факультетын тамамлай. Майя Афзал ҡыҙы Таһирова — РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ===Илдус Хәбиров=== Илдус Хәйбулла улы 1935 йылда Миәкә районы Йәнәби-Урсай ауылында тыуа. Ленинград хореография училищеһын тамамлай һәм Башҡорт опера һәм балет театрына эшкә ҡайта. Ул киң даирәле актер. Төрлө характерлы ролдәрҙе оҫталыҡ менән башҡара, шуның өсөн Майя Таһирова менән берлектә һәр саҡ төп ролдәрҙә сығыш яһай. Йомағол, Ромео, Альберт һәм башҡа образдарға ул үҙ партнершаһы менән яңы сифаттар өҫтәй. Илдус Хәбиров балетмейстр оҫталығы менән дә тамашасы күңелен яулай. СССР-ҙың Ҙур театрында Ю. Н. Григоровичта балетмейстрлыҡ дәрестәре алып ҡайтҡас, Нариман Сабитов музыкаһына "Айгөл иле"н ҡуя. Шулай уҡ "Яулыҡ тураһында поэма", "Урман ҡыҙы", 3. Исмәғилевтең "Салауат", Р. В. Моратшиндың "Бөркөт һунары" әҫәрҙәре буйынса тамашалар ҡуя. Театрҙа баш балетмейстр, Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамблендә художество етәксе булып эшләй. Илдус Хәйбулла улы Хәбиров — БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Леонора Ҡыуатова — Шамил Тереғолов=== Башҡорт балет сәнғәтенең артабанғы үҫешенә тос өлөш индергән актерҙар. Улар 60-сы йылдар аҙағында театрҙа төп ролдәрҙе башҡаралар. Сит илдәрҙә: АҠШ-та, Германияла, Японияла гастролдәрҙә юғары баһа алып ҡайталар. Артабан Л. Ҡыуатова менән Ш. Тереғолов икеһе лә балет театры өсөн алмаш әҙерләү буйынса арыу-талыу белмәй көс һала, Өфө хореография училищеһында классик бейеү буйынса уҡыталар. Улар уҡытҡан балет артистары шул тиклем юғары әҙерлекле булып сығалар, хатта сит илдәрҙә гастроль ваҡыттарында сит ил балетмейстрҙары иғтибарын йәлеп итеп, саҡырыу алалар. Ҡайһы берҙәре контракт менән эшкә лә ҡалалар. Башҡорт балеты донъяла киң танылды. Балет сәнғәте генийы Рудольф Нуриев иҫтәлегенә үткәрелгән Балет сәнғәте көндәрендә (ҡайһы ғына илдә үткәрелһә лә) башҡорт балеты иң юғары баһаға лайыҡ була. Леонора Сафа ҡыҙы Ҡыуатова 1948 йылда Өфөлә тыуа. РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың халыҡ артисткаһы. Башҡарған ролдәре: "Айгөл иле" балетында — Айгөл, "Ай тотолған төндө" (М. Әхмәтов) балетында — Зөбәржәт, "Баҡсаһарай фонтаны'нда — Мария, X. Ш. Займов, А. Г. Чугаевтың "Ҡара йөҙҙәр"ендә — Ғәлимә, "Сыңрау торна "ла — Зәйтүнгөл, А. Адандың "Жизель" балетында — Жизель, С. С. Прокофьевтың "Золушка’Ъында — Золушка, П. И. Чайковскийҙың "Лебединое озеро'Ъында — Одетта-Одиллия һәм башҡалар. Ул үҙ ролдәрендә һомғоллоҡ, баҫалҡылыҡ һәм наҙ менән айырылып тора. Шамил Әхмәт улы Тереғолов Өфө ҡалаһында тыуа. Мәктәптә уҡыған сағында уҡ балет менән мауыға, дәрестәрҙән һуң балет студияһына ашыға. Урта мәктәпте һәм балет студияһын тамамлағас, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында кордебалетта бейей. Әммә артабан уҡыу, камиллашыу теләге менән яна һәм Пермь хореография училищеһына китә. Уны тамамлағас, Өфөгә эшкә ҡайта. Тамашасы уны "Сыңрау торна"ла — Арыҫланбай, "Лебединое озеро" балетында — Яуыз гений ролдәрендә күрҙе. Әммә Шамил Тереғолов үҙен күберәк педагог итеп тоя һәм яңылышмай. Әлбиттә, һәйбәт балет артисы булмаһа, ғәжәп оҫта педагог та була алмаҫ ине. Ш. Тереғолов Рәсәй балетында иң көслө педагогтарҙан иҫәпләнә. Шуға ла уны Мәскәүгә лә, Ҡа- ҙағстанға ла, башҡа республикаларға ла әҫәрҙәрҙе сәхнәләштереү эшенә саҡыралар. Ш. Тереғолов ихлас ярҙам итә. Ошо эш араһында башҡорт балетын сит илдәргә алып сығыу өсөн әҙерләргә лә өлгөрә. Леонора Ҡыуатова менән Шамил Тереғолов үҙҙәренең бөтөн тәжрибәһен, белемен, көсөн ал-ял белмәй башҡорт балет сәнғәтенең киләсәк быуынын үҫтереүгә бағышлайҙар. ҺОРАУҘАР. #Бөгөнгө көндә ниндәй башҡорт балеттары ҡуйыла? #Хеҙмәт юлын Башҡорт опера һәм балет театрында башлаған ҡайһы артистың исеме бөтөн донъяға билдәле? ==Башҡорт балеты III мең йыллыҡ башында== 1970—1980 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында һәләтле артистар Зөһрә Ильясова, Юлай Ушанов, Людмила һәм Владимир Шапкиндар, РЬза Из- гина, Зөфәр Ғәлимов, Лилә һәм Эльдар Вәлиевтәр, Радик Зарипов уңышлы сығыш яһай. Театрҙа "Сыңрау торна", "Буратино”, "Йоҡоға талған һылыуҡай", "Жизель", "Зәңгәр Дунай" балеттары ҡуйыла. Башҡорт балетының традициялары юғалмай. Балет артистарының Бөтөн Рәсәй һәм Халыҡ-ара конкурстарҙа еңеүҙәре, ил һәм донъя сәхнәләрендә уңышлы сығыш яһауҙары, Рудольф Нуриев исемендәге конкурстарҙың Өфөлә үткәрелеүе балет мәктәбенең көслө булыуын раҫлай. III мең йыллыҡ башында театрҙа эшләүсе йәш артистарҙың да исемдәре танылыу таба. Гүзәл Сөләймәнова, Гөлсинә Мәүлекәсова, Римма Закирова, Елена Фомина, Гөлнара Хәлитова, Әлиә Моратова, Аркадий Зинов, Руслан Мөхәмәтов, Ринат Абушахманов, Илдар Манаповтар башҡорт сәхнәһендәге тәүге балет йондоҙҙарының традицияларына тоғролар. ==ТӘҮГЕ ТЕАТРҘАР== Башҡорт халҡының театр сәнғәтенә ихласлығын йолаларынан, туй күренештәренән, балалар уйындарынан күреп була. Сәсәндәр ҡобайыр әйткәндә, күҙ алдына килтерерлек итеп, төрлө интонациялар менән көйләгән, бейеү хәрәкәттәре кәрәк урында хатта бейеп тә ебәргән. Бейеүҙәр сюжетлы булған, мәғәнәһеҙ хәрәкәттәрҙән генә тормаған. Ә ысын театрҙы фәҡәт ун һигеҙенсе быуаттың етмешенсе йылдарында Өфөгә һәм Ырымбур губернаһына һөргөнгә ебәрелгән поляктар ойоштора. Улар драма һәм музыкаль түңәрәктәр, йәмғиәттәр һәм бәләкәй театрҙар ойоштора башлай. Был яңылыҡты Өфө, Стәрлетамаҡ, Бөрө, Бәләбәй ҡалаларында ла хуплап ҡаршылайҙар, ошондай уҡ түңәрәктәр асалар. 1905 йылда Ырымбур ҡалаһында И. Б. Ҡудашев-Ашҡаҙарский тәүге милли театр төркөмдәре туплай. 1906 йылда Өфөлә А. Н. Островскийҙың "Ученье — свет, неученье — тьма, или В чужом пиру похмелье" тигән комедияһы буйынса яҙылған спектакль ҡуйыла. Бер йылдан һуң был спектакль Ырымбур ҡалаһында күрһәтелә һәм унда күренекле театр эшмәкәре Вәли Мортазин-Иманский беренсе тапҡыр уйнай. Ошо үҙешмәкәр төркөм нигеҙендә "Сәйяр" исемле беренсе профессиональ төркөм барлыҡҡа килә һәм уның етәксеһе Вәли Мортазин-Иманский була. Төркөмгә С. Ғиззәтуллина-Волжская, Ф. Шәймәрҙәнова, 3. Богдановалар инә. 1912 йылда "Сәйяр"ҙан "Нур" төркөмө бүленеп сыға. Уның етәксеһе С. Ғиззәтуллина-Волжская була. Вәли Мортазин-Иманский был ике төркөмдә лә эшләй һәм тағы "Ширҡәт" тигән төркөм ойоштора. Уларҙа Мәрфуға Мортазина-Иманская, Елизавета Шляхтина-Сыртлано- ва, Әмин Зөбәйеров, Мәкәрим Мәһәҙиевтәр уйнай. 1912—1915 йылдарҙа Фазыл Туйкин пьесаһы буйынса "Ватан ҡаһармандары" тигән спектакль ҡуйыла. Фазыл Туйкин был әҫәрен 1812—1814 йылғы Ватан һуғышының 100 йыллығы айҡанлы яҙа. Уның йөкмәткеһе башҡорт халҡының "Икенсе әрме" һәм "Ҡаһым түрә" тигән легендаларына тап килә. Фазыл Туйкин башҡорт һәм татар йырҙарын туплап йыйынтыҡ та сығара. Ул замандың алдынғы ҡарашлы шағиры була. Вәли Мортазин-Иманский халыҡ йолаларын сәхнәләштергән театр ойоштороу тураһында хыяллана. Ул күренекле башҡорт шағиры Шәйехзада Бабич, билдәле актер һәм режиссер Мөхтәр Мутин, иң тәүге драматургтарҙың береһе X. Ғәбитов, актерҙар Нури Сакаев, М. Мортазина һәм башҡа ялҡынлы йөрәкле йәштәр менән театр тураһында хыялын тормошҡа ашырыу эшенә тотона. Ул хыялланған театр Башҡорт Автономия Совет Социалистик республикаһы менән бер йылда, 1919 йылдың 4 декабрендә Стәрлетамаҡта барлыҡҡа килә. Ошо көндә "Мираж" кинотеатрында йәш коллектив концерт менән сығыш яһай. Шуға ла Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрының тыуған көнө тип ошо дата һанала. Театрҙың художество етәксеһе һәм директоры В. Ғ. Мортазин-Иманский була. Был театрҙа Бәҙәр Йосопова, Ғиниәт Ушанов, Ғәлимйән Ҡарамышев, Мәрфуға Мортазина, Фәхерниса Сәмитова, Исхаҡ Зәйни, Хәким Мансуровский, Рабиға һәм Зөбәйҙә Яҡуповалар, Ғәйшә Ғүмәрская, Мөслимә Ғәйнисламова, Хөснөтдин Сыңғыҙҙар, драматург һәм композитор Хәбибулла Ибраһимов, рәссам Сабит Яҡшыбаевтар эшләй. Вәли Мортазин сәхнә әҫәрҙәре ҡуйыуҙың маҡсатын бик юғары күҙаллай. Сәхнә — тамаша урыны ғына түгел. Сәхнә менән башҡорт халҡының дөйөм мәҙәниәтен күтәреүҙе күҙ уңында тота ул. Вәли Мортазин, Башнаркомпростың Художество бүлеге мөдире булараҡ, ошо идеяһын тормошҡа ашырыу өсөн күсмә төркөм ойоштора һәм театр янында йәштәр өсөн әҙерлек курстары аса. Аҙ ғына һуңыраҡ театрға иҫ китмәле талантлы Мәкәрим Мәһәҙиев менән Әмин Зөбәйеров ҡушыла. 1920—1921 йылдарҙа Стәрлетамаҡта Ф. Сөләймәновтың (Ә. Инан) "Салауат батыр" һәм "Аҡшан батыр", Ф. Туйкиндың "Ватан ҡаһармандары", Мирхәйҙәр Фәйзиҙең "Ғәлиәбаныу", Г. Ниязбаевтың "Беренсе таң" драмалары менән Дауыт Юлтыйҙың "Ҡарағол" трагедияһы ҡуйыла. Ошо йылдан башлап "Ҡарағол" әле лә сәхнәлә йәшәй. Унан һуң Вәли Мортазин Хәбибулла Ибраһимовтың "Башмағым" комедияһын сәхнәләштерә. 1922 йылда Башҡорт АССР-ының баш ҡалаһы итеп Өфө билдәләнгәс, театр ҙа Өфөгә күсә. Театр йәш көстәр менән тулылана. Ғималетдин Минһажев, Хажи Бохарский, Таңһылыу Рәшитова, Дилә Дауытова, Мәхмүт Хәбибуллин, ҡурайсылар Йомабай Иҫәнбаев һәм Хәмит Әхмәтов, бейеүсе Фәйзи Ғәскәров, йырсы Ғәзиз Әлмөхәмәтовтар була улар. 1926 йылда Сәнғәт техникумында театр бүлеге асыла. Театр тәүге йылдарҙа уҡ Островский, Гоголь, Шекспир, Мольер, Шиллер һәм шулай уҡ татар драматургтарынан Бурнаш, Тинчурин, Г. Камал, Ш. Камал, Ф. Әмирхан һәм башҡаларҙың әҫәрҙәрен ҡуя. Аҙаҡ театр репертуары Мәжит Ғафуриҙың "Ҡыҙыл йондоҙ" һәм Афзал Таһировтың "Алатау" әҫәрҙәре менән байытыла. Театрҙа Вәли Мортазин, Мәкәрим Мәһәҙиев, Хажи Бохарский, Ғиниәт Ушанов, Булат Имашев кеүек һәләтле режиссерҙар һәм Сәғит Мифтахов, Баязит Бикбай, Ғәлимов Сәләм, Ҡадир Даян һымаҡ ҡәләм оҫталарынан торған драматургтар туплана. 1930 йылдарҙа Мөхәмәтша Буранғоловтың "Гөлсәсәк", "Башҡорт туйы", Баязит Бикбайҙың "Ҡарлуғас"ы, Сәғит Мифтаховтың "Зимагорҙар"ы һәм Вәли Мортазин менән Ғәйнан Әмири инсценировкаһы буйынса "Ҡара йөҙҙәр" ҡуйыла башлай. 1929—1930 йылдарҙа театр Мәскәүгә бара, СССР халыҡтары сәнғәте олимпиадаһында ҡатнаша. Ошо ваҡыттан алып театр башҡорт әҙәби теленә күсә. 1931 йылдың 15 декабрендә "Башҡорт милли театрын үҫтереү тураһында резолюция" ҡабул ителә һәм театр сәнғәте үҫә башлай. Уның тәүге режиссерҙарынан М. Мортазин, Ш. Вәхитов-Шамильский, Вәли Иманский, Мәкәрим Мәһәҙиев, Булат Имашев, Вәли Ғәлимов, Рифҡәт Фәйзи, Мотиғулла Хәлимов, Ҡадир Бакировтар театрҙың академия исеме алыуында ҙур роль уйнай. 1935 йылда Башҡорт дәүләт драма театрына академия исеме бирелә. Театрға бер аҙҙан йәш, талантлы артистар килә. Арыҫлан Мөбәрәков, Вәли Ғәлимов, Зәйтүнә Бикбулатова, Ғәзим Туҡаев, Рәғиҙә Янбулатова, Әҡлимә Садиҡова, Ғабдулла Шамуҡов, Рим Сыртланов, Тәлиғә Бикташева, Сәхи Сәйетов, Ғәмбәрә Мансурова, Ләйлә Әхтәмова, Зәйни Иғдәүләтов, Рәхимә Саубанова, Суфия Батыршина, Хәҙисә Йәһүҙина, Фәриҙә Камалетдинова, һәҙиә Бәширова, Насретдин Сыртланов, Зариф Кәримовтар һәм рәссамдарҙан Мөхәммәт Арыҫланов, Ренат Ибәтуллин, Ғәлиә Имашевалар менән тулылана театр. Тик 1937—1938 һәм 1946—1948 йылдарҙа иң талантлы сәхнә оҫталары ғәйепһеҙгә хөкөм ителә. Театр Вәли Мортазинды, Мәкәрим Мәһәҙиевте, бер аҙҙан Булат Имашевты юғалта. Бик күп әҫәрҙәр, шул иҫәптән "Салауат Юлаев", "Ҡаһым түрә, йәки 1812 йыл", "Иҙеүкәй менән Мораҙым", "Еҙнәкәй", "Ағиҙел ярында", "Бисәкәй", репертуарҙан алына. 1955 йылда Мәскәүҙә башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһы булып үтә. Башҡорт театры бик юғары баһа ала. Бигерәк тә Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы эшмәкәрлеге, фронттарҙа булыуҙары, патриотик әҫәрҙәр ҡуйыуҙары маҡтап телгә алына. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа театр репертуары тағы ла байый. Яңы драматургтар өҫтәлә. Мостай Кәрим, Ибраһим Абдуллин, Ҡадир Даян, Нәжиб Асанбаев, Назар Нәжми, Ғабдулла Әхмәтшин, Мөхәммәт Хәйҙәров, Әнүәр Бикчәнтәев, Әсғәт Мирзаһитов, Әнғәм Атнабаев, Илшат Йомағоловтар үҙ пьесалары менән театрҙың бәҫен күтәрә. Был йылдарҙа Вәли Ғәлимов, Шәүрә Мортазина, Ғабдулла Ғиләжев, Лек Вәлиев кеүек һәләтле режиссерҙар килә. А. В. Луначарский исемендәге Дәүләт театр сәнғәте институтын, Ленинград дәүләт театр, музыка һәм кинематография институтын, Өфө сәнғәт училищеһын тамамлап ҡайтҡан сәхнә оҫталары Хөсәйен Ҡудашев, Ғата Сөләймәнов, Барый Ҡәнзәфәров, Фидан Ғәлимов һәм башҡа бик күптәр театрыбыҙҙың академия исеме алыуына ҙур өлөш индерҙеләр. Зәкиә һәм Ғата Арыҫлановтар, Камал Ихсанова, Ғәзим Ғарипов, Мансур Лоҡманов, Әнисә менән Ишмулла Дилмөхәмәтовтар, Кашаф Назиров, рәссам Сәмиғулла Кәлимуллин, композитор Таһир Кәримовтар һәм Мәскәү институтынан һуң бер төркөм бик тә һәләтле йәштәр Гөлли Мөбәрәкова, Зинира Атнабаева, Илшат Йомағолов һәм башҡаларға Өфө сәнғәт училищеһын тамамлап Рифҡәт Исрафилов (аҙаҡ һәләтле режиссер булып китә), Фидан Ғафаров, Рәмзиә Хисамова, Нурия Ирсаева, Тәнзилә Хисамовалар, Әхтәм Абушахманов, Суфия Асылбаевалар ҡушыла. 1955—1985 йылдарҙа театр репертуары темаһы яғынан да, йөкмәткеһе буйынса ла бай һәм төрлө була. Был йылдарҙа режиссер Шәүрә Мортазина театрҙы художество үҙгәртеп ҡороу йәһәтенән байтаҡ эшләй. Театрҙа яһалмалылыҡты бөтөрөү өсөн көрәшә ул. Ошо йылдарҙа "Ҡыҙ урлау”, "Айгөл иле", "Ай тотолған төндө", "Ташлама утты, Прометей!" (Мостай Кәрим), "Айһылыуҙың айлы кистәре", "Тиле йәшлек" (И. Абдуллин), "Зәйтүнгөл" (Н. Асанбаев), "Онотма мине, ҡояш" (Азат Абдуллин), "Әсә, Ер-әсә" (Сыңғыҙ Айытматов әҫәре буйынса), "Әсәләр көтәләр улдарын" (Ә. Мирзаһитов) һәм башҡа тиҫтәләгән сәхнә әҫәрҙәрен тамашасылар яратып ҡабул итә. Драматургтар сафын Флорид Бүләков, Наил Ғәйет- баев, Айһылыу Йәғәфәровалар тулыландыра. ҺОРАУҘАР. #Беренсе Башҡорт дәүләт театры ҡайҙа һәм нисәнсе йылда ойошторола? #Башҡорт дәүләт драма театрына нисәнсе йылда академия театры исеме бирелә? ==ПРОФЕССИОНАЛЬ ТЕАТРҒА НИГЕҘ ҺАЛЫУСЫЛАР== ===Вәли Мортазин-Иманский (1885—1938)=== Актер, режиссер, драматург һәм театр белгесе, йәмәғәт эшмәкәре, педагог һәм администратор Вәли Мортазин башҡорт театрына нигеҙ һала һәм оҙаҡ йылдар Башҡорт дәүләт театры менән етәкселек итә. Вәли Мортазин-Иманский Ырымбур әлкәһе Октябрь районының Иманғол ауылында тыуа. 1905 йылда ул И. Б. Ҡудашев-Ангкаҙарскийҙың театр труппаһында эш башлай, "Сәйяр" төркөмө менән сығыштар яһай. 1915 йылда үҙ төркөмөн ойоштора һәм "Ширҡәт" тип, бер аҙҙан "Мортазин-Иманский" тип исем бирә. Ырымбур ҡалаһында бик күп спектаклдәр ҡуя. 1919 йылдың көҙөндә уны Кесе Башҡортостандың баш ҡалаһы Стәрлетамаҡҡа саҡырып алалар һәм дәүләт театры ойоштороу эшен тапшыралар. Вәли Мортазин-Иманский был эшкә ең һыҙғанып тотона. "Башҡорт театрына нигеҙ һалыусы" тигән һүҙҙәр Вәли Мортазинға тулыһынса тап килә: ул артистар һайлап ала, студиялар булдыра, үҙе шунда уҡыта, декорацияларға заказдар бирә, пьесаларҙы үҙе эҙләп таба, башлап яҙған драматургтар менән әҫәрҙәре өҫтөндә эшләшә. Хатта театр бинаһын төҙөүҙә лә ҡатнаша. Өлгө алып эшләрлек бер ни булмаһа ла, ул үҙ белдеге менән театрҙы ил кимәлендә танылыу табырлыҡ бейеклеккә күтәрә. Башҡортостан театрының артабанғы данын күтәреүҙә тос өлөш индергән бик күп режиссерҙар, артистар, драматургтар Вәли Мортазин һабағы аша үтә. Актер булараҡ, ул 500-ҙән ашыу роль уйнай. Режиссер булараҡ, бик күп әҫәрҙәрҙе тәүләп сәхнәгә сығара. Ул Мирхәйҙәр Фәйзиҙең "Ғәлиәбаныу" мелодрамаһын үҙ редакцияһында сәхнәләштерә, Шәйехзада Бабичтың Ғазазил" поэмаһы буйынса үҙ инсценировкаһын ҡуя һәм Иблис ролен башҡара, Әбделҡадир Инан менән Дауыт Юлтыйҙың "Салауат батыр" пьесаһын ҡуя һәм үҙе Салауат Юлаев ролен башҡара. Шиллерҙың "Мәкер һәм мөхәббәт"ендә — Фердинанд, Н. Гоголдең "Ревизорында — Хлестаков, М. Буранғоловтың "Ашҡаҙа- р"ында — Йомағол һәм башҡа бик күп ролдәр башҡара. 1922 йылда уға БАССР-ҙың халыҡ артисы һәм 1935 йылда РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы тигән юғары исем бирелә. Башҡорт драма театрын булдырған һәм уның артабанғы үҫешенә баһалап бөткөһөҙ ҙур өлөш индергән бөйөк артист, режиссер, йәмәғәт эшмәкәре, драматург, театр теоретигы, уҡытыусы Вәли Мортазин-Иманскийҙың ғүмере бик иртә өҙөлә: 1938 йылда Сталин репрессияһы ҡуласаһы аҫтында ҡала. ===Ғиниәт Ушанов (1894—1947)=== Ғиниәт Ғабдулла улы Ушановтың сәхнә тормошо граждандар һуғышы йылдарында армия театр берләшмәләрендә башлана. Оҙаҡламай уның даны оҫта ҡурайсы, бейеүсе булараҡ тарала һәм ул Стәрлетамаҡҡа Башҡорт драма театрына эшкә алына. Ғиниәт Ушанов һәр яҡлап бик тә һәләтле була. Образдарҙы ҡатмарлаштырмай, ябай, халыҡсан итеп уйнауы, комедияла айырыуса оҫталығы уны бик тиҙ популярлаштыра. Шул уҡ ваҡытта ул етди образдарҙы ла иҫтә ҡалырлыҡ, тамашасыны ышандырырлыҡ итеп ижад итә. Уның уйнауында Салауат, Ҡарағол, Хлопуша, Ғай- са-Ҡараһаҡал ҡабатланмаҫ образдар булып ҡала. Әммә ул саҡта яҙып алып ҡалыу техникаһының булмауы, ә Ушановтың замандаштарының иҫтәлектәр ҡалдырма- уы сәбәпле ғәжәйеп таланттарыбыҙ хаҡында иҫтәлектәр туплап булмай. Талантлы артист Әбйәлил районының Шаҙығай ауылында 1894 йылда тыуа. Режиссер, актер, бейеүсе, ғәжәп оҫта ҡурайсы Ғиниәт Ушанов тураһында халыҡ араһында таралған иҫтәлектәрҙе туплаусылар табылһа, әлбиттә, һәйбәт булыр ине. Сөнки ул көлкөлө, комик образдарҙы шул тиклем оҫта, үҙенсәлекле башҡарған, ул уйнаған спектаклдәрҙе ҡабат-ҡабат ҡарарға килгәндәр. Ул бик күп концерттарҙа ҡатнашҡан һәм сәхнә әҫәрҙәренән өҙөктәр күрһәткән. Халыҡ араһында Ғиниәт Ушанов, Ғималетдин Минһажев, Ғәлимйән Ҡарамышев, Шамил Рәхмәтуллиндар тураһында йылы иҫтәлектәр һаҡлана. Улар комик ролдәрҙе оҫта башҡарыу ғына түгел, тормошта ла төрлө ҡыҙыҡлы ваҡиғалар уйлап сығарыусы йор һүҙле булғандар. Ғиниәт Ушанов — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы. ===Мәкәрим Мәһәҙиев (1901—1938)=== Мәкәрим Әҙһәм улы Мәһәҙиев Татарстандың Бөгөлмә районында түбәнге Аҡа ауылында тыуа. Замандаштары һәм театр белгестәре Мәкәрим Мәһәҙиевте "яңылыҡ өрөүсе", "эҙләнеүсән", "башҡорт сәхнәһе реформаторы" тип атайҙар. "Сәйяр" төркөмөндә башланғыс һабаҡтар алған М. Мәһәҙиев үҙ оҫталығын армияла ҡуллана башлай, театраль төркөмдәр ойоштороп сығыштар яһай. 1922— 1926 йылдарҙа театр сәнғәтенең Үҙәк техникумында уҡый, бер үк ваҡытта Мәскәү татар эшселәр театрында эшләй. Вәли Мортазин-Иманскийҙың саҡырыуы буйынса Башҡорт сәнғәт техникумының театр бүлегенә уҡытыусы булып килә. Техникумда уҡытҡан сағында ла, Башҡорт академия драма театрында эшләгән йылдарында ла (1930—1937) бөйөк К. С. Станиславский системаһын Башҡорт театрына индерергә тырыша. Театрҙа аҙ ғына эшләгән ваҡытында ул яҡты эҙ ҡалдыра. Отелло, Гамлет ролдәрен башҡара. Ә сәхнәгә "Ревизор", "Борис Годунов", "Юлбаҫарҙар", "Мәкер һәм мөхәббәт", шулай уҡ Афзал Таһировтың, Сәғит Мифтаховтың һәм башҡа башҡорт драматургтарының әҫәрҙәрен ҡуя. Педагог булараҡ, ул бик күп таланттарға юл аса. Сәхнә алымдары, уҡытыу-тәрбиә эшмәкәрлеге һәм театр теорияһы хаҡында бик күп мәҡәләләр яҙа. Теоретик яҡтан әҙерлекле, байтаҡ тәжрибә туплаған сәхнә маһиры, һәләтле режиссерҙың башҡорт сәнғәте өсөн илһамланып эшләп йөрөгән сағында 1938 йылда ғүмере өҙөлә. ===Булат Имашев (1908—1946)=== Тимербулат Ғөбәйҙулла улы Имашев Бишбүләк районының Аҙнай ауылында тыуа. Ырымбур педагогия институтында уҡыған сағында уҡ ундағы драма театрының эшмәкәрлегендә ҡатнаша. Аҙаҡ Башҡорт драма театрына эшкә килә һәм А. В. Луначарский исемендәге ГИТИС-та ситтән тороп уҡый. Институтта уҡып йөрөгән сағында уҡ Мәкәрим Мәһәҙиев һәм Вәли Мортазиндар ҡуйған спектаклдәрҙә уйнай. 1929—1943 йылдарҙа Башҡорт академия драма театрында актер һәм режиссер булып эшләй. 1939—1943 йылдарҙа Башҡорт опера һәм балет театрының баш режиссеры итеп билдәләнә. 1943 йылда уны Учалы ҡалаһына колхоз-совхоз театрының директоры һәм художество етәксеһе итеп ебәрәләр. Иҫ киткес тәбиғи һәләт, заман талаптарын яҡшы аңлау һәм классик алымдарҙы тәрән өйрәнеү уны сәхнәнең күренекле оҫталары рәтенә ҡуя. Ул һәр спектаклдә төп ролдәрҙе башҡара. Ирҙәрсә күркәм йөҙө, һомғол буйы, һәр роль өҫтөндә үтә лә талапсан эшләүе образдарҙы иҫтә ҡалырлыҡ сағыу итеп уйнауға мөмкинлек бирә. Ул сәхнәгә ҡуйған һәр әҫәр — музыкаль комедия булһынмы, драматик әҫәрме, трагедиямы — һәр күренеше, һәр образ урын-еренә еткерелеп эшләнә. Б. Имашев ижад иткән ролдәр: һөйөндөк ("Ҡарағол"), Салауат ("Салауат"), Шатморат ("Ҡарлуғас"), Хәлил ("Ғәлиәбаныу"), Юлай (С. Мифтахов, "һаҡмар"), Гамлет (Шекспир, "Гамлет"), Незнамов (А. Н. Островский, "Ғәйепһеҙ ғәйеплеләр"), шаһ Йософ (М. Джанан, "Шаһнәмә") һәм башҡалар. Аҙ ғына эшләү дәүерендә Башҡорт драма театрында Н. В. Гоголдең "Әйләнеү", Ф. Шиллерҙың "Мәкер һәм мөхәббәт", Т. Ғиззәттең "Ташҡындар", X. Ибра- һимовтың "Башмағым", Имай Насыриҙың "Сибай" пьесаларын сәхнәгә сығара. Ә Башҡорт опера һәм балет театрында "Һаҡмар" операһын, М. Буранғолов либреттолары буйынса "Мәргән", "Ашҡаҙар" (А. Эйхенвальд), Баязит Бикбай либреттоһы буйынса "Ҡарлуғас" (Н. Чемберджи), П. И. Чайковскийҙың "Евгений Онегин", У. Гаджибековтың "Аршин мал алан", X. Займов менән А. Спадавеккианың "Аҡбуҙат" әҫәрҙәрен сәхнәгә ҡуя. Һәр әҫәрҙә уның ҡулы, ҡарашы һәм оҫталығы сағыла. Булат Имашев Учалы театрында эшләгән сағында командировкала ваҡытында 1946 йылда фажиғәле һәләк була. Замандаштарының фекере буйынса, Булат Имашев ун алты йыллыҡ сәхнә ғүмерендә ҡайһы берәүҙәр ғүмере буйы эшләй алмаҫлыҡ эш башҡара. Булат Ғөбәйҙулла улы Имашев — РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Ғималетдин Минһажев (1889—1955)=== Ғималетдин Минһаж улы Минһажев Башҡортостан театр сәнғәтенең иң маһир актерҙарының береһе: актер ҙа, драматург та, театр теоретигы ла. Ул Ҡыйғы районының Иҙрис ауылында тыуа. Театрға нигеҙ һалыусы башҡа артистар кеүек үк, уның ижад юлы ла һәүәҫкәрлек эшмәкәрлегенән башлана. Златоуст үҙешмәкәр сәнғәт түңәрәктәрендә ҡатнашып йөрөй ҙә, Красноярск татар драма һәм комедия театрында эшләй башлай. Бер йыл унда эшләгәндән һуң, 1922— 1924 йылдарҙа Өфө ҡалаһына килә һәм төрлө һәүәҫкәр театрҙарҙа эшләп ала. Э инде 1924 йылда Башҡорт драма театрына эшкә күскәс, бөтөн ғүмерен ошо театр менән бәйләй. Үҙ ғүмерендә 400-гә яҡын роль башҡара. "Салауат һәм Пугачев"та — Юлай Аҙналин, "Башҡорт туйы''нда — Йәнгилде, Ҡадир Даяндың ”Таңсулпан"ын- да — Күсәрбай, Дауыт Юл тыйҙың "Ҡарағол "онда — Ишмырҙа, Ғабдулла Әхмәтшиндең "Тальян гармун "ында — Ғиззәтулла һәм башҡа бик күп ролдәрҙе уйнай. Трагик ролдәрҙе лә, комик ролдәрҙе лә берҙәй үк оҫта башҡарған киң ижади диапазонлы актер булараҡ хәтерләйҙәр уны. Ғималетдин Минһаж улы Минһажев — БАССР-ҙың һәм РСФСР-ҙың халыҡ артисы. Уның исеме мәңгеләштерелә. Өфөлә уның исемендә урам бар. Скульптор Т. Нечаева уны бюста һынландырған. ===Әмин Зөбәйеров (1891—1963)=== Абдулла-Әмин Фәхри улы Ауырғазы районының Ишле ауылында тыуа. Өфөнөң "Ғосмания", "Ғәлиә" мәҙрәсәләрендә уҡый. Әммә "Сәйяр" төркөмө менән танышҡандан һуң, ул сәхнәгә тартыла башлай. Исемен Әмин Үҙәнский тип үҙгәртә лә был төркөмгә эшкә килә. Революция һәм граждандар һуғышы йылдарында ул Өфөлә драма түңәрәктәре етәксеһе була һәм, 1920 йылда Башҡорт академия драма театрына килеп, ғүмеренең аҙағынаса ошонда эшләй. Ул 50-нән ашыу роль уйнай. Театрға бөтөн көсөн, илһамын, дәртен, яҡты уй-хыялдарын һала. Ярты быуат театр уңыштарына һәм ошо уңыштарҙа үҙенең дә өлөшө барлығына ихлас ҡыуанып йәшәй. Тормошта етди күренһә лә ул мут, шаян, шаталаҡ кешеләрҙе уйнарға ярата һәм уңышлы башҡара. Образдарын ул ябай халыҡсан ысулдар менән аса, әллә ни ҡатмарлаштырмай. Ошо ябайлыҡ аша оҫталыҡҡа һәм уңышҡа ирешә. Уның замандаштары һәм ул уйнағанды күргән тамашасылар Хужа Насретдинды (Н. Иҫәнбәт, Ғ. Ғүмәр һәм Эльтон, "Хужа Насретдин"), Хәйрүш (X. Ибраһимов, "Башмағым"), Щукарь (М. Шо- лоховтың "Күтәрелгән сиҙәм" әҫәре буйынса), Бәҙри (М. Фәйзи, "Ғәлиәбаныу") образдарын Әмин Зөбәйеровса уйнаған артист булмаҫ, тиҙәр. Шул уҡ ваҡытта артист трагик яҙмышлы геройҙарҙы ла оҫта башҡара. Тамашасылар режиссер Я. А. Протазановтың "Салауат Юлаев" фильмында Әмин Зөбәйеров башҡарыуында Айтуған ролен яратып ҡабул итә. Абдулла-Әмин Фәхри улы Зөбәйеров — РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың халыҡ артисы. ===Хажи Бохарский (1899—1974)=== Хажиәхмәт Ғирфанетдин Ғәлимов, псевдонимы Хажи Бохарский, Татарстан Республикаһының Бейектау районы Сатламыш ауылында тыуа. Хеҙмәт юлын мәғариф системаһында эшләүҙән башлай. Златоуст ҡалаһында үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ҡатнаша. Шул саҡта үҙендә режиссерлыҡ һәләте тоя. Башҡорт дәүләт драма театрына эшкә килгәс, үҙенең маҡсатын тормошҡа ашырыу теләге менән, Мәскәү дәүләт театр уҡыу-производство комбинатының режиссер-педагогика факультетында уҡый. Был уҡыу йортон тамамлағас, Башҡорт сәнғәт техникумында дәрестәр алып бара. Шул уҡ ваҡытта Башҡорт дәүләт драма театрында эшләй. Хажи Бохарский яңы ойошторола һәм йүнәлешен билдәләй башлаған театрға күп көс һала. "Мәкер һәм мөхәббәт", "Күтәрелгән сиҙәм", "Мылтыҡлы кеше", "Мәжит Ғафури" (С. Ҡудаш), "Бай һәм хеҙмәтсе" (Хәмзә), "Дуҫлыҡ һәм мөхәббәт" (С. Мифтахов), "Фетнә" (Фурманов) һәм башҡа тиҫтәләгән спектаклдәрҙе сәхнәгә ҡуя. Режиссер тормошонда иң әһәмиәтле эштәрҙең береһе — Шекспирҙың "Отелло'Ъын сәхнәләштереү. Башҡорт сәхнәһенә беренсе башлап уны Хажи Бохарский ҡуя һәм шунан бирле был классик трагедия сәхнәнән төшмәй. Хажи Бохарский БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Бәҙәр Йосопова (1901—1969)=== Бәҙәр Әхмәт ҡыҙы Йосопова Орск ҡалаһында тыуа. Ун дүрт йәшендә генә уҡытыусылыҡ һәнәре ала. Беренсе тапҡыр 1916 йылда "Йәмғиәти хәйриә" идаралығына ҡараған Орск "Йәштәр союзы" эргәһендәге үҙешмәкәр театр сәхнәһендә И. Богданов пьесаһы буйынса "Юғалған ҡатын" драматик этюдында сығыш яһай. 1918 йылда Орск ҡалаһында Мирхәйҙәр Фәйзиҙең "Ауыл байрамы" тигән пьесаһы буйынса спектакль ҡуйыла. Төп роль булған Мәғрүфкамалды Бәҙәр Йосопова башҡара. Әммә ун алты йәшлек ҡыҙ үҙ исемен йәшерә һәм үҙен "Люси” тип йөрөтә. Спектакль бик ҙур уңыш менән үтә. Төп героиняның уйнауын яратып ҡаршы алалар һәм автор үҙе лә ҡәнәғәт була. Оҙаҡламай "Ғәлиәбаныу" пьесаһын фәҡәт Бәҙәр Йосопованың уйнарын күҙҙә тотоп яҙа. Спектакль бик уңышлы үтә. Уңыштарҙан ҡанатланған Бәҙәр, Ғиниәт Ушанов һәм башҡалар менән бергә үҙешмәкәр түңәрәктәр төҙөп, сығыштар яһай. Аҙаҡ инде Стәрлетамаҡтағы башҡорт театрына килеп ҡушылалар, 1926 йылдан башлап ғүмеренең аҙағына^ тиклем Башҡорт дәүләт драма театрында эшләй. Бәҙәр Йосопова спектаклдәрҙә ҡатмарлы ролдәрҙе башҡара: Вәли Мортазин-Иманскийҙың "Салауат"ында — Эминә, Дауыт Юлтыйҙың "Ҡарағол"онда — Елизавета, М. Бу- ранғоловтың "Ашҡаҙар"ында — Таңһылыу, Н. Гоголдең "Ревизор"ында — Анна Андреевна, Шекспирҙың "Отел- ло'Ъында — Эмилия һәм башҡалар. Ул концерттар менән дә сыға. Ҡобайырҙар, поэмалар һөйләү оҫтаһы булып таныла. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары янына барып, Рәшит Ниғмәтиҙең "һинең кәләшеңдең хаттары", "Үлтер, улым, фашисты!" тигән әҫәрҙәрен уҡый, йыр-бейеү менән сығыш яһай. Бәҙәр Йосопова БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ===Таңһылыу Рәшитова (1905—1988)=== 1922 йылда Ырымбур ҡалаһында Башҡорт халыҡ мәғарифы институты Мөхәмәтша Буранғоловтың "Ашҡаҙар" исемле мелодрамаһын ҡуя. Спектакль башҡорт телендә бара. Төп ролде йәш кенә студентка Сәғиҙә Рәшитова уйнай. Сәғиҙә шул тиклем оҫта уйнай, иртәгеһен институт уҡытыусылары Сәғиҙәне Таңһылыу тип йөрөтә башлайҙар. Ул саҡта институтта эшләгән татар актеры Исхаҡ Элмәшев Сәғиҙәгә, һеҙ арыу уҡытыусы булырһығыҙ, әммә актриса булып тыуғанһығыҙ бит, шул юл менән китегеҙ, тип кәңәш бирә. 1924 йылда Таңһылыу Рәшитова Өфөгә театрға эшкә килә һәм бөтөн ғүмерен, яҙмышын театр менән бәйләй, арыу-талыуһыҙ эшләй. Бик күп онотолмаҫ образдар тыуҙыра. Дездемона ("Отелло"), Таңсулпан ("Ҡарағол"), ә аҙаҡ инде Уңған- бикә ("Ҡыҙ урлау") һәм Шәмсинур ("Ул ҡайтты") һәм башҡа бик күп ҡатын-ҡыҙ образдарын үҙенсәлекле итеп уйнай. Т. Рәшитова Ишембай районының Көҙән ауылында тыуа. Таңһылыу Рәшитова (ысын исеме Сәғиҙә Фәрәй ҡыҙы) БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисткаһы. ===Рим Сыртланов (1908-1979)=== Рим Сыртланов, ысын исеме Рәхмәтйән Солтәнгәрәй улы Бүздәк районының Сыртлан ауылында тыуа. 1930 йылда Башҡорт сәнғәт техникумының театр бүлексәһен тамамлай. Уҡыған сағында уҡ Башҡорт академия драма театрында эшләй башлай. 1972 йылға тиклем ҡырҡ дүрт йыл буйы туған театрына хеҙмәт итә ул. 200-ҙән ашыу роль уйнай. Улар араһында Отелло һәм Ляпкин- Тяпкин (Н. В. Гоголь, "Ревизор") кеүек бер-береһенә аҙ ғына ла оҡшамаған образдарҙы ла, Чапаев, Закир, Фәруҡша (Э. Мирзаһитов, "Әсәләр көтәләр улдарын") кеүек ролдәрҙе лә оҫта уйнай. Ә инде "Салауат Юлаев" фильмында Бохайыр образы менән ул талантлы артист булыуын раҫлай. Был образды ул шул тиклем ышандырырлыҡ итеп башҡара, хатта халыҡ араһында ике йөҙлө, һатлыҡ йәндәрҙе Бохайыр тип йөрөтә башлайҙар. Рим Солтан улы Сыртланов — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Ғәлимйән Ҡарамышев (1903—1977 )=== Күренекле һәм ғәжәп оҫта был актерҙың исемен ишетеү менән, тамашасылар йылмая башлағандар. Шул тиклем оҫта комик булған. Уның уйнаған һәр роле халыҡ араһында танылып киткән һәм спектаклдәге әйтелгән фразалар оҙаҡ ваҡыт телдән төшмәгән. Тап Ғәлимйән Ҡарамышев уйнаған өсөндөр ҙә (һәр хәлдә замандаш артистарының фекере шундай) Дауыт Юлтыйҙың "Ҡарағол "ондағы Әпкәләй шул тиклем киң танылыу таба, ике йөҙлө, ярамһаҡланырға, ялағайланырға яратҡан кешеләрҙе әле лә Әпкәләй тиҙәр. Гастролдәрҙең береһендә ауыл егеттәре йыйылышып Әпкәләйҙе биргес- ләп алырға ла уйлағандар. Әйтеүҙәренә ҡарағанда, Өфөлә хатта тондороп та киткәндәр, тиҙәр. Ғәлимйән Харис улы Ҡарамышев Ишембай районының Маҡар ауылында тыуа. Маҡарҙа мәҙрәсә тамамлағандан һуң Мәскәү дәүләт кинематография техникумының актерҙар факультетында уҡый. Ул театрҙа тәүҙә эпизодик ролдәрҙә ҡатнаша. Һуңға табан уға төп ролдәрҙе бирә башлайҙар. Ғ. Ҡарамышевтың репертуары нигеҙҙә комик, көлкөлө ролдәрҙән тора. Кочкарев (Н. В. Гоголь, "Әйләнеү"), Вурм (Ф. Шиллер, "Мәкер һәм мөхәббәт"), Шмага (А. И. Островский "Ғәйепһеҙ ғәйеплеләр"), Серебряков (А. П. Чехов, "Ваня ағай"), Кокорышкин (Л. Леонов, "Ябырылыу"), Исмәғил (М. Фәйзи, "Ғәлиәбаныу"), Күсәрбай (Ҡ. Даян, "Таңсулпан") һәм башҡалар. "Сыңрау торна" фильм-спектаклендә һыңар күҙле һунарсы ролендә уйнай. Әйтеп үтеүебеҙсә, ул башҡарған ролдәр шул тиклем иҫтә ҡала, хатта төп геройҙар менән бер рәттән телгә алына. Ғәлимйән Харис улы Ҡарамышев — РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Арыҫлан Мөбәрәков (1908—1977 )=== Арыҫлан Мөбәрәков — иң ғәжәйеп таланттарҙың береһе. Милли театр сәнғәтендә ул — оҫталыҡ эталоны. Актер, режиссер, драматург. Арыҫлан Ҡотләхмәт улы Мөбәрәков 1908 йылда Белорет районының Ассы ауылында тыуа. Ауылдың матур тәбиғәте уның күңелендә яҡты хыял, матур хис- тойғолар тәрбиәләһә, шифалы шишмәләре мөһабәт буй-һын үҫтергән. Ошо уҡ райондың Сермән ауылындағы балалар йортонда тәрбиәләнә. Унан һуң Башҡорт дәүләт сәнғәт техникумында ғәжәп талантлы педагогта — Вәли Мортазин-Иманский класында белем ала. Техникумдан һуң хәҙерге Сибай театры, ул саҡта 2-се Башҡорт күсмә драма театры, менән етәкселек итә. Ҡыҙыл армия сафтарында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, ғүмеренең һуңғы көндәренә саҡлы Башҡорт дәүләт драма театрында эшләй. Ул театрға килгән йылдарҙа милли мәҙәниәтебеҙгә Станиславский системаһы индерелә башлаған мәл була. Арыҫлан Мөбәрәков тыуҙырған образдар был системаға тап килә — геройҙың эске донъяһына үтеп инеү, образдың психологияһын һәм характерын асып биреү. Уның ижади биографияһы театр менән тығыҙ бәйләнештә бара. Ул Ф. Сөләймәновтың (Фәтхелҡадир Инан) "Аҡшан батыр"ында — Аҡшан батыр, М. Буранғоловтың "Башҡорт туйы"нда — Буранбай һәм бөтөн драматургтарҙың да Салауат тураһындағы әҫәрҙәрендә Салауат образын уйнай. Я. А. Протазановтың "Салауат Юлаев" кинофильмы буйынса айырыуса ныҡ таныла. Был фильм республикабыҙҙа ғына түгел, ул ваҡытта СССР тип аталған бик ҙур илебеҙҙең бөтөн кинотеатрҙарында ла күрһәтелә. Халыҡ ошо фильмдан һуң милли батырыбыҙ Салауатты Арыҫлан Мөбәрәков йөҙлө, шундай уҡ буй-һынлы, нескә хисле, шул уҡ ваҡытта көслө рухлы итеп күҙ алдына килтерә башлай. Халыҡта ғына түгел, хатта сәнғәт әһелдәрендә лә шундай фекер тыуғандыр, сөнки скульптор Т. Нечаеваның Салауатында Арыҫлан Мөбәрәковты танып була. Был артистың талантынан килә. Ул үҙ геройҙарын дөйөмләштереп күрһәтеүгә, ябай ғына алымдар менән ҡатмарлы эске донъяһын асыуға өлгәшә. Артистың маҡсаты — сәхнәләге образдары аша камил кешене һүрәтләү, яңы заманда йәшәйәсәк заман кешеһе тәрбиәләү. Илдең киләсәге өсөн һәр беребеҙ яуаплы, беҙ ерҙә йәшәү бурысын яҡты хыялдарға үреп матур үтергә тейешбеҙ... — үҙе уйнаған тиҫтәләрсә геройҙары аша ошо фекерҙе еткерергә тырыша актер. Ул ижад иткән образдарҙың бер нисәһен генә һанап үтһәк тә, бөйөк артистың ни тиклем киң планлы, киң ҡоласлы талант икәнлеген күрербеҙ: Борис Годунов (А. С. Пушкин, "Борис Годунов"), Комиссар Кошкин (К. Тренев, "Любовь Яровая"), Вершинин (В. Иванов, "Бронепоезд 14-69"), Салауат (Б. Бикбай, "Салауат"), Айсыуаҡ (Ҡ. Даян, "Таңсулпан"), Арыҫланбай (Ә. Атнабаев, "Шоңҡар"), Йәғәфәр Моратшин (М. Кәрим, "Айгөл иле"), Кинйәбай (С. Мифтахов, "Зимагорҙар"), Тимербулат (Э. Атнабаев, "Ул ҡайтты") һәм башҡалар. Арыҫлан Мөбәрәков, режиссер булараҡ та, ике тиҫтәгә яҡын спектакль ҡуя. А. Мөбәрәков байтаҡ ҡына сәхнә әҫәрҙәре ижад итә. "Бисәкәй", "Ялҡынлы йөрәктәр", "Икенсе йәшлек" пьесалары оҙаҡ йылдар сәхнәнән төшмәй. Бөтөн булмышы менән сәхнә кешеһе, иҫ китмәле оҫта актер А. Мөбәрәков тиҫтәләрсә ролдәре һәм уны ысын- ысындан бөйөк актер яһаған Отелло өсөн СССР-ҙың халыҡ артисы исеменә лайыҡ була. 1955 йылда Мәскәүҙә үткәрелгән Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһында У. Шекспирҙың "Отелло'Ъында Отелло ролен башҡара. Театр тәнҡитселәре СССР тигән ҙур ил кимәлендә ошо ролде иң оҫта башҡарыусылар менән тиңләйҙәр уны. Республикабыҙҙың мәҙәниәт тормошонда ҙур ваҡиға була был юғары баһа. Декадала ике бөйөк шәхесебеҙ — Арыҫлан Мөбәрәков һәм балерина Зәйтүнә Насретдинова лайыҡ була бындай иң юғары исемгә. Декада ваҡытында Осетин театрынан СССР-ҙың халыҡ артисы Хапсаев Мөбәрәков Отеллоһы тураһында: "Уның Отеллоһы сәхнәлә үҙенсә йәшәй. Мөбәрәков үҙенең Отеллоһына үзбәк артисы һиҙиәтовтың темпераментын, Мордвиновтың киҫкен хәрәкәттәрен, Остужевтың тәрән аҡылын ҡушып, Мөбәрәков Отеллоһы тыуҙырған. Мин унан бик күп яңы сифаттар алдым", — ти. Арыҫлан Ҡотләхмәт улы Мөбәрәков — СССР-ҙың, РСФСР-ҙың халыҡ артисы, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===А. Ҡ. Мөбәрәков тураһында иҫтәлектәр=== '''Файзи Ғаскәров ДУҪ ТУРАҺЫНДА''' Башҡорт ауылдарынан бәхет һынарға Өфөгә килгәндәр араһында Мөбәрәков үҙенең олпат һәм оҙон кәүҙәһе, киң һәм асыҡ йөҙө менән айырылып тора ине. Ул башҡаларҙан аша ҡарап тора ине. Мин шунда уҡ уның етеҙ, ут сәсеп торған сөм-ҡара күҙҙәренә иғтибар иттем. Ғөмүмән, уның бик үк килбәтле лә булмаған мөһабәт фигураһынан ниндәйҙер халыҡсанлыҡ бөркөлә ине. Әйтерһең дә, егет батырҙар тураһындағы әкиәт биттәренән килеп төшкән. Кейгән кейеме — әрмәк, киндер. Бигерәк тә аяҡ кейеменә минең күҙ төштө: егет аяғына сукно һәм күндән тегелгән сарыҡ кейгәйне. (Сарыҡ — башҡорттар кейә торған бик боронғо аяҡ кейеме.) Ҡулында — киндер артмаҡ (арҡаға таға торған тоҡ). Буласаҡ СССР-ҙың халыҡ артисы Арыҫлан Мөбәрәковты мин беренсе тапҡыр ошолай итеп күрҙем. Мин уның эргәһенә барҙым. Йырсы булырға хыялланыуын белдем. Мин ул саҡта техникумдың студенты инем. Беҙ һөйләшеп торған арала ишектән: — Мөбәрәков! — тип ҡысҡырҙылар. Егет "һ-мм" тине лә, тоғон миңә тоттороп инеп китте. Әммә янып торған күҙҙәре һүнеп ҡалғандай ҡиәфәттә килеп сыҡты. Уны ҡабул итмәгәйнеләр. Беҙ урамға сыҡтыҡ. Уның Белорет төбәгенән икәнлеген дә, урман ҡырҡыусы булғанлығын да, һал ағыҙғанлығын да белдем. Өфөгә ул нимәгәлер ултырып түгел, ә ун көнө буйы һал менән төшкән. — Башҡа юл юҡ инеме ни? — тип аптыраным мин. — Юҡ, — тине егет, — беҙҙә беләһеңме, ниндәй яҡтар?! Юл булһа ла — аҡсаһы ҡайҙа һуң? Мин йәнә уның мыҡты кәүҙәһенә күҙ ташланым. Миңә нисектер ҡыйын булып китте. Хәҙер нисек кире ҡайта инде? Был бит театр сәхнәһендә геройҙар уйнай торған кеше! — Бына нимә, туған, беҙ директорға инеп ҡарайыҡ. Көрәшергә кәрәк, белдеңме? Алма беш — ауыҙыма төш, тип кенә булмай. Техникум директоры Иван Васильевич Салтыков беҙҙе һалҡын ғына ҡаршыланы. Мин Арыҫланды туғаным тип таныштырҙым. — Туғаның булһа, ни була? Беҙгә туғандар түгел, таланттар кәрәк, — тине директор. Шунан Арыҫланға күҙ ташлап алды ла, — һеҙ Мортазинға инеп ҡарағыҙ. Минеңсә, был бәһлеүән уға килешле, — тине. Беҙ билдәле актер һәм режиссер, башҡорт профессиональ театрына нигеҙ һалыусыларҙың береһе Вәлиулла ағай Мортазинға киттек. Вәлиулла Мортазин техникумдың театр бүлегенә етәкселек итә ине. Ул Арыҫланға шиғыр һөйләргә ҡушты. Ләкин ул бер генә шиғырҙы ла аҙағынаса белмәй ине. — Ни өсөн кире ҡайтып китә алмай, тинең әле һин? — тип, ҡапыл миңә өндәште Мортазин. — Кеҫәһендә һуҡыр тин аҡсаһы ла юҡ. Бында һалда ағып килгән. Мортазин Мөбәрәковҡа баштан-аяҡ ҡарап сыҡты, көлөмһөрәп ҡуйҙы ла: — Ярай, улайһа. Мин уны шарт менән алам. Әгәр аҡламаһа, вәссәләм. Хушлашырға тура килер, — тине. Арыҫлан Мөбәрәков бына шулай техникум студенты булып китте. '''Заһир Исмэғилев. УЛ КЕШЕ ИНЕ''' Йәйҙең гүзәл сағы... Беҙҙең Белорет яҡтарында булған кешеләр беләләрҙер, моғайын, ул тарафтың сәхрәлеген. Килеп-килептереп ҡуйы урман. (Ул йылдарҙа бигерәк тә.) Унда — ылыҫлы ағастар ғына түгел, ҡайын, йүкә, уҫаҡ, тирәк... Ә емешлеләре һуң?! Муйыл, балан, ҡарағат... Түңәрәк аҡландарына барып сыҡһаң, кейеҙ һымаҡ түшәлеп ятҡан еләк... Ҡыуаҡтарҙа — бөрлөгән, тау итәктәрендә — сейә. Ана шул урман хужалығына бирелеп, мин лесник булып йөрөйөм. Йәйҙең гүзәл сағы... 1935 йыл... Шулай бер көн урмандан ҡайтып инһәм, беҙҙә — ҡунаҡтар. Өфөнән артистар килгән. Минең уларҙы тәүләп күреүем. Араларында берәүһе — мөһабәт кәүҙәле, тулҡынланып торған ҡара сәсле, яғымлы күҙле, кеселекле. Танышыу менән ул мине арбап алғандай булды. Ул — Арыҫлан Мөбәрәков ине. Ҡояш ауып бара. Ауыл геү килә. Кискә спектакль ҡуясаҡтар. Ауылдаштарымдың бик күбеһенең быға тиклем ундай тамаша күргәндәре юҡ. Инде эңер төшөргә лә күп ҡалмағайны. Бер ваҡыт Арыҫлан ағай Мөбәрәков өйгә кире ҡайтып инде лә мине саҡырып алды. — Ҡурайсыбыҙ ҡапыл ауырып китте бит әле, ҡустым, — тәүге һүҙе шул булды. Мин нимә әйтәйем инде. Ҡарап торған булам. — Һин уйнай алмаҫһыңмы икән? Баҡһаң, ул атайымдан минең ҡурай уйнағанымды ишеткән икән. — Әлләсе, — тигән булдым был юлы. Ризалашһам да, ҡурҡа-ҡурҡа ғына инде. Спектаклдә ҡатнашып уйнау түгел, уның ни икәнен дә белмәгән саҡ. Тәүҙә өйрәттеләр, репетиция яһаныҡ. Уйнаным. Оҡшаттылар. Шунда уҡ мине режиссер Булат Имашев менән дә таныштырҙылар. Иртәгеһен театрға эйәреп киттем дә барҙым. Сәнғәт донъяһына тәү аяҡ баҫыуым шулай булды. Арыҫлан Мөбәрәков етәкләп тигәндәй алып китте ул юлдан. Өфөгә килеү менән, үҙ бүлмәһенә алып ҡайтты. Туғыҙ квадрат метрлы ғына бүлмә — квартирҙа тора икән. Театрҙа студия эшләй икән. Мине шунда урынлаштырып ебәрҙе. Был — минең өсөн бик ҙур ярҙам булды. Ашау-эсеү бергә. Арыҫлан ағай тапҡан-таянғанын йәлләмәне. Унан Мәскәүгә консерваторияға уҡырға димләп ебәрҙе. — Һин уҡы, Заһир ҡустым, — тине. Ә бер ваҡыт, 1939 йылда, шатлыҡтарыбыҙ араһынан тағы бик ҙуры килеп сыҡты — Арыҫлан Мөбәрәков "Салауат Юлаев” кинофильмында Салауатты уйнаясаҡ! Беҙ икәүҙең түбәһе күккә тейҙе. Фильм төшөргән саҡта Мәскәүгә лә килеп сыҡтылар. Мин уҡып йөрөйөм. Бик оҙаҡ һөйләшеп ултырҙыҡ. — Һин, Заһир, йырҙар яҙа башлағанһың икән. Шәп эш. Тырыш. Композитор — ул ҙур һәнәр. Халҡыбыҙҙың гәүһәр моңдарын артабан дауам итеү ул, — тине... Мин диплом эше итеп ’’Салауат" операһын алдым. Опера яҙылды. Тыңлайбыҙ. Тыңлап бөтөрөү менән, Арыҫлан Мөбәрәков мине ҡосаҡлап алды. Ихлас, эскерһеҙ. Ҡотланы ла былай тине: — Дүртенсе акттағы арияны Моталлап түгел, Салауат йырларға тейеш. Кешенең бөйөклөгөн күрегеҙ әле — шуны һиҙергә кәрәк бит. Әле ул Салауат арияһы булып яңғырай һәм шөһрәт ҡаҙанды. Моталлап арияһы булһа, ул тиклем шөһрәт ҡаҙанмаҫ ине. Минең һәр эшемә ҡыуаныр ине. Сәнғәт институты асылып, мине ректор итеп ҡуйғас шатланыуы!.. — Илебеҙгә сәнғәт белгестәрен — музыканттар, артистарҙы төплө итеп сығарырға тырыш, Заһир. Халҡыбыҙға шулай хеҙмәт ит, — тип ҡотланы. Ордендар менән наградланды. Юғары вазифалар башҡарҙы. СССР-ҙың халыҡ артисы булды. Ә маһайманы. Ул шул уҡ Арыҫлан Мөбәрәков булып ҡалды. ===Зәйтүнә Бикбулатова (1908—1992)=== Башҡорт драма театры артистарынан йәмғеһе өс артист СССР-ҙың халыҡ артисы тигән оло исем йөрөтә. Уларҙың береһе — классик актриса Зәйтүнә Ислам ҡыҙы Бикбулатова. Көслө, тормоштоң ығы-зығыларынан өҫтөн, үҙенең алдына ҡуйған маҡсатына ирешеү өсөн бер ниҙе лә аямаған ҡаҡшамаҫ рухлы ҡатын-ҡыҙҙар ролен башҡарҙы ул сәхнәлә. Ул уйнаған героиняларҙың исемдәрен атап китеү генә лә артистканың ниндәй образдар тыуҙырғанын һәм ниндәй кимәлдәге актриса икәнлеген күҙ алдына килтереп була. Анна Каренина, Любовь Шевцова, Мария Александровна Ульянова, Дездемона, Лауренсия, Тулғанай, Тәңкәбикә, Зөлхәбирә, Бибисара, Екатерина II... Был көслө рухлы, шул уҡ ваҡытта трагик образдарҙы уйнау үтә лә ҡатмарлы. Күпселек героинялары уның күңелдәрендә бер төрлө уй-тойғо йөрөтөп тә икенсе төрлө күренергә һәм йәшәргә мәжбүр, мөхәббәт һәм нәфрәт, ут һәм ялҡын араһынан береһен һайларға, ғәҙеллек менән ялғанлыҡ араһында ғазапланырға тейешлеләр. Бындай ролдәрҙе уйнау еңел түгел. Ә Зәйтүнә Бикбулатова уларҙы ышандырырлыҡ, тамашасылар зиһененә барып етерлек итеп уйнай. Арыҫлан Мөбәрәков кеүек үк ҡабатланмаҫ сәхнә оҫтаһы ул. Уға Әсғәт Мир- заһитовтың "Әсәләр көтәләр улдарын" драмаһындағы Бибисара роле өсөн республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһы бирелә. Зәйтүнә Бикбулатова Шишмә районының Сафар ауылында тыуа. Башҡорт сәнғәт техникумының театр бүлексәһендә В. Мортазин-Иманский һәм Мәкәрим Мәһәҙиев класында уҡый. Уҡыған сағында уҡ спектаклдәрҙә ҡатнаша башлай. 1930 йылда техникумды тамамлағас, Башҡорт дәүләт драма театрына эшкә килә һәм ғүмеренең һуңғы көндәренә тиклем театрҙа эшләй. Зәйтүнә Ислам ҡыҙы Бикбулатова — СССР-ҙың, РСФСР-ҙың халыҡ артисткаһы, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ҺОРАУҘАР. #Арыҫлан Мөбәрәковҡа ҡасан һәм ниндәй роле өсөн СССР-ҙың халыҡ артисы исеме бирелә? #Зәйтүнә Бикбулатова ниндәй роле өсөн Салауат Юлаев исемендәге республика премияһына лайыҡ була? ===Рәғиҙә Янбулатова (1915—1997)=== РӘғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы Янбулатова — Башҡортостан тамашасыларының ҡайнар ихтирамын ҡаҙанған талантлы актриса. Кушнаренко районының Баҡай ауылында тыуып- үҫкән күренекле ижадсы Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы Янбулатова менән райондаштары хаҡлы рәүештә ғорурлана. Өфөлә театр училищеһын тамамлағандан һуң, Рәғиҙә Янбулатованың ҡырҡ йылға яҡын ижад ғүмере Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия театрында гөрләп-күкрәп уҙа. Ул үҙенең бөтә тәбиғәте, тормошо, ижади яҙмышы менән милли театрыбыҙ донъяһына ғүмергә тамырлана. Рәғиҙә Янбулатова ижад иткән образдар Ғәлиәбаныу ("Ғәлиәбаныу"), Сәрүәр ("Башмағым"), Сажиҙә ("Еҙнәкәй"), Ғәлимә ("Ҡара йөҙҙәр"), Ҡарлуғас ("Ҡарлуғас") һәм башҡалар тамашасы күңелендә түрҙән урын ала. Ә иң үҙенсәлекле һәм онотолмаҫ Шәфәҡ менән Дездемонаны Янбулатова ҡабатланмаҫ итеп башҡара. Башҡорт сәхнәһенең күрке була Рәғиҙә Янбулатова. Рәғиҙә Янбулатованың шиғриәте лә ғәжәп наҙ, нескә тойғолар менән тулы. Уның "Гүзәл Өфөм — баш ҡалам" тигән йырын (Хөсәйен Әхмәтов музыкаһы) белмәгән бер генә кеше лә юҡтыр. Ә "Аҡ сәскә атҡас балан" тигән һүҙҙәренә яҙылған йыр иң популяр йырҙар иҫәбендә. Шағирә мәктәпкәсә йәштәге балалар өсөн дә шиғырҙар яҙа, тәржемә әлкәһендә лә эшләй. "Ырғыҙ" романы буйынса "Дауыл" операһына либретто яҙа. Киң билдәле "Әминбәк" әкиәте буйынса радиопьеса эшләй. Уның "Байрамбикә" исемле трагедияһы ла, "Таштуғай" исемле музыкаль драмаһы ла билдәле. Рәғиҙә Сәйетғәли ҡыҙы Янбулатова — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ===Хөсәйен Ҡудашев (1913—1986)=== Ғәжәп үҙенсәлекле артист Хөсәйен Ҡудашев тамашасылар күңелендә оло бер донъя булып тороп ҡала. Ғөмүмән, театр сәнғәтендә ул йылдарҙа сәхнә күрке булырлыҡ, ауыҙ тултырып маҡтарлыҡ, һәр сәхнә образын бер байрамға өйләндереп ебәрерлек артистарыбыҙ күп булған. Шуларҙың береһе — Хөсәйен Илдархан улы Ҡудашев. Ул Бүздәк районының Бүздәк ауылында эшсе ғаиләһендә тыуа. 1928 йылда Өфө паровоздар ремонтлау заводында слесарь булып эш башлай. Әммә уҡыған сағында ла, эшләү осоронда ла уның йырға, гармунға оҫта булыуына, һомғол буйына, күркәм йөҙөнә ҡарап, артислыҡҡа барырға өндәйҙәр. Ул үҙе лә Башҡорт дәүләт драма театрының бер спектаклен дә ҡалдырмай. Хатта Мәхмүт Хәбибуллин тигән артист егет менән танышып та ала. Мәхмүт Хәбибуллин Хөсәйендең уй- теләген белгәс, эшсе йәштәр театрында ҡатнашырға саҡыра. Йәштәр театрының режиссеры Вәли Ғәлимов бик талапсан була. Бер саҡ йәштәр театры сығышын ҡарарға данлыҡлы режиссер Мәкәрим Мәһәҙиев килә. Ул Хөсәйен Ҡудашевҡа иғтибар итә һәм Башҡорт драма театрына саҡыра. X. Ҡудашев, Мөхәмәтша Буранғоловтың "Башҡорт туйы"нда беренсе башлап уйнау бәхетенә ирешә. Күп тә үтмәй уны Мәскәүҙә асылған башҡорт төркөмөнә уҡырға ебәрәләр. Хөсәйен Ҡудашев йырсылар Мәғәфүр Хисмәтуллин, Хәбир Ғәлимов, Баныу Вәлиева, Сәлих Хөснийәров, Мәҙхиә Әхмәтйәновалар менән бергә Мәскәүҙә уҡый һәм Башҡорт опера һәм балет театрына эшкә ҡайта. Әммә уны, гармунсы һәм йырсы булғанлыҡтан, драма театрына ла даими саҡыралар, роль бирәләр. Ул саҡта драма театрында музыкаль спектаклдәр күп ҡуйыла. Уларҙың күбеһендә "Тальян гармун "да (Ғ. Әхмәтшин) — гармунсы һәм йырсы Илдар, "Яҙғы йыр"ҙа (Назар Нәжми) — йырсы Айҙар, "Бажалар"ҙа (И. Абдуллин) — йырсы Бәкер һәм башҡа шундай ролдәрҙә уйнай. Хөсәйен Ҡудашев байтаҡ ҡына операларҙа ҡатмарлы партиялар башҡарып танылыу табып өлгөрһә лә, үҙ һәләтен драма артисы булараҡ нығыраҡ асырын аңлай һәм тулыһынса театрға күсә. А. Островскийҙың "Һуңғы ҡорбан"ында — Дульчин, А. Чеховтың "Аҡсарлаҡ" пьесаһында — Тригорин, Мостай Кәримдең "Яңғыҙ ҡайын "ында — Гәрәй һәм башҡа образдар ижад итә. Әммә уның иң уңышлы образдарынан "Ташлама утты, ПрометейГҙан Зевс менән Нәжиб Асанбаевтың "Ҡыҙыл паша'Ъынан Имам Йәғәфәровты атап китергә кәрәк. 1986 йылда Башҡорт дәүләт академия драма театры Сүриәлә Дәмәшк ҡалаһында X Халыҡ-ара театр фестиваленә "Ҡыҙыл паша" әҫәрен алып бара. Тамашасыларҙы хайран итә был әҫәр. Башҡорт мәҙәни донъяһына ҙур ҡаҙаныш килтерә ул. Әммә юғалтыу ҙа оло була: Хөсәйен Ҡудашев ошо ҡала сәхнәһендә һуңғы тапҡыр уйнай. Беҙ мәшһүр артист менән "Алтын атлы һыбайлы", "Волга-Волга", "һуңғы төн" нәфис фильмдарында ла осраша алабыҙ. Хөсәйен Ҡудашев — РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. Хөсәйен Ҡудашевтың ҡатыны, ошо театрҙың күренекле актрисаһы Фәриҙә Камалетдинова үҙенең бөтөн ғүмерен театрға арнай һәм бик күп онотолмаҫ образдар тыуҙыра. Әнғәм Атнабаевтың "Ул ҡайтты" спектаклендә — Мәрзиә, Әсғәт Мирзаһитовтың "Әсәйемдең сал сәстә- ре"ндә — Диана, Мостай Кәримдең "Айгөл иле"ндә Зөлхәбирә, Н. Гоголдең "Өйләнеү"ендә — Агафья Тихоновна һәм башҡа 150-гә яҡын роль башҡара ул. Ф. Камалетдинова — БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ===Зәкиә Арыҫланова менән Ғата Арыҫланов=== Ғата Арыҫланов Өфө сәнғәт техникумын тамамлағас, Мәскәү консерваторияһында вокал буйынса уҡып ҡайта һәм Башҡорт дәүләт филармонияһында оҙаҡ йылдар йырсы булып эшләй. 1940 йылдан башлап Башҡорт дәүләт академия театрына күсә һәм ғүмеренең һуңғы көндәренә тиклем театрға тоғро булып ҡала. Ғата Арыҫланов башҡарған ролдәр: "Бажалар" (И. Абдуллин), Илдар ("Тальян гармун", Ғ. Әхмәтшин), Закир ("Ҡара йөҙҙәр"), Ғәлимйән ("Башмағым", X. Ибраһимов), Монтано менән Кассио ("Отелло") һәм башҡалар. Уның ҡатыны Зәкиә Арыҫланова ла тәүҙә филармонияла эшләй һәм театрға күсә. Төп ролдәрҙе башҡармаһа ла, ул уйнаған, ул ижад иткән образдар, төп ролдәр кеүек үк, хәтерҙә ҡалырлыҡтар. Икеһе лә бик һәләтле актер булыу өҫтәүенә, матур, һоҡланғыс ғаилә ҡоралар. ==ПРОФЕССИОНАЛЬ ТЕАТРҘЫ АРТАБАН ҮҪТЕРЕҮСЕ АКТЕРҘАР== Бөйөк Ватан һуғышынан һуң һирәгәйеп ҡалған сафтарҙы йәштәр тулыландыра. Кашшаф Нәзиров, Ғөбәйҙә Әбд ел мөьминова, Ишмулла Дилмөхәмәтов, Дәриғә Фәйзуллина, Әнисә Дилмөхәмәтова, Асия Нафиҡова кеүек талантлы артистар килә. Ишмулла Дилмөхәмәтовты һәр ваҡыт йырларға, ҡурай уйнарға кәрәк булған ролдәрҙә уйнаталар. Ул саҡта спектаклдәр, нигеҙҙә, йырлы-уйынлы була. ===Дәриғә Фәйзуллина=== Дәриғә Закир ҡыҙы Фәйзуллина-Ғәлимова Стәрлетамаҡ районы Аллағыуат ауылында 1932 йылда тыуа. Өфө театр-художество училищеһын тамамлағас, Башҡорт академия драма театрында эшләй. 1995 йылдан Өфө "Нур" татар театрына күсә. Д. Фәйзуллина киң планлы актриса. Ул комик ролдәрҙе лә, трагиктарын да оҫта башҡара. Тамашасылар уның башҡарыуында леди Макбет (Шекспир, "Макбет"), леди Мильфорд (Ф. Шиллер, "Мәкер һәм мөхәббәт), королева Мария (В. Гюго, "Мария Тюдор"), крәҫтиән ҡыҙы Анисья (Л. Н. Толстой, "Ҡараңғылыҡ хөкөм һөргәндә") ролдәрен бик йылы ҡабул итә. "Ҡара йөҙҙәр" спектаклендәге Ғәлимә образын тамашасылар бик оҡшата. Башҡорт академия драма театрында ҡуйылған спектаклдәрҙә тиҫтәләгән башҡа ролдәрҙе лә онотолмаҫлыҡ итеп оҫта башҡара. Дәриғә Закир ҡыҙы Фәйзуллина — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисткаһы. ===Асия Нафиҡова (1932—1995)=== Асия Закуан ҡыҙы Нафиҡова Шишмә районы Уразбахты ауылында тыуа. Өфө театр-художество училищеһының театр бүлексәһен тамамлағандан һуң, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә. Шунан уны Башҡорт академия драма театрына эшкә саҡыралар. Бик күп образдар ижад итә. Тамашасының яратҡан актрисаларының береһе була ул. Төп геройҙарҙы уйнамаған осраҡта ла уның геройҙары һәр саҡ иҫтә ҡалырлыҡ һәм аҙаҡ, һоҡланып, телгә алып һөйләрлек тәьҫир ҡалдыра. Мостай Кәрим әҫәрҙәренән "Йырланмаған йыр"ҙа — Мәстүрә, "Ҡыҙ урлау"ҙа — Туҡтабикә, "Айгөл иле"ндә — Миңлекәй, "Киске табын"да —- Ҡорбанбикә, Ибраһим Абдуллиндың "Айһылыуҙың айлы кистәре"ндә — Марфа, Нәжиб Асанбаевтың "Миләш- Миләүшә"һендә — Хәтимә һәм башҡа тиҫтәләгән образдарҙы А. Нафиҡова, ул уйнаһын өсөн генә тәғәйен яҙылған кеүек, тормошсан, ышандырырлыҡ итеп оҫта башҡара. Асия Нафиҡова Башҡорт академия драма театры үҫешенә ҙур өлөш индерә. Асия Закуан ҡыҙы Нафиҡова — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ==1959 ЙЫЛДА ГИТИС ТАМАМЛАП ҠАЙТЫУСЫ АРТИСТАР== ===Гөлли Мөбәрәкова (1936)=== Башҡорт академия драма театрының өс артисы иң юғары исемгә — СССР-ҙың халыҡ артисы исеменә лайыҡ була. Уларҙың өсөнсөһө — актриса, педагог, режиссер Гөлли Арыҫлан ҡыҙы Мөбәрәкова. Гөлли үҙенең атаһын — Арыҫлан Мөбәрәковты иң бөйөк уҡытыусыһы тип иҫәпләй. Әсәһе — БАССР-ҙың халыҡ һәм РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы Рәғиҙә Янбулатова. А. В. Луначарский исемендәге ГИТИС эргәһендәге студияны тамамлап, бер төркөм йәштәр ҡайта: Илшат Йомағолов, Гөлли Мөбәрәкова, Роза Кәримова, Шамил Рәхмәтуллин, Зинира Атнабаева, Хәмит Яруллин, Марат Солтанов, Хәкимйән Сәғитов, Гүзәл Сәғитова, Әмир Абдразаҡов, Муллаян Ьөйәрғоловтар. Был артистар барыһы ла әҙерлекле, сәхнә тормошона ғашиҡ йәштәр була. Улар ҡайтҡанға тиклем театрҙа йәштәр ролдәрен дә өлкән йәштәге артистар уйнаһа, бер төркөм йәштәр көслө бер яңы ағым булып килеп инә. Театрҙа үҙенсәлекле тамаша ойошторола. Хәбибулла Ибраһимовтың "Башмағым" комедияһын үҙенсәлекле сәхнәләштереп, өлкәндәр үҙ ролдәрен тантаналы рәүештә йәштәргә тапшыра. Гөлли Арыҫлан ҡыҙы бөтөн спектаклдәрҙә лә төп ролдәрҙе башҡара һәм һәр образы менән тамашасы күңелендә онотолмаҫлыҡ булып урынлаша. Ул, образға тотош инеп, онотолоп, шул тиклем бирелеп уйнай, тамашасы күп кенә героиняларҙы уның үҙе һымаҡ күреп ҡабул итә. — "Ай тотолған төндө" трагедияһында Тәңкәбикәне уйнағандан һуң, бер нисә тамашасы яныма килеп сәскә бүләк итте. Мин уларға рәхмәт әйттем, эштәрендә уңыш теләнем. Күрәм, былар миңә аптырап ҡарап тик торалар. Шунан береһе: "һеҙҙең үҙ тауышығыҙ ниндәй йомшаҡ, ниндәй наҙлы. Э Тәңкәбикәнең тауышы ҡайҙан сыҡты ул?" — тип, аптырауҙарының сәбәбен әйттеләр, — тип хәтерләй актриса. Әсғәт Мирзаһитовтың "Әсәләр көтәләр улдарын" драмаһындағы Хафаса-Сибәр инәй ролен уйнау өсөн, Гөлли атаһының тыуған ауылы Ассыға барып, өлкән инәйҙәр менән һөйләшеп, уларҙы күҙәтеп, ғәҙәттәрен, кәлеп- холоҡтарын, хәрәкәттәрен өйрәнә. Шуның өсөн дә, үҙе башҡарған ролдән күпкә йәшерәк актриса (ул саҡта Гөлли Арыҫлан ҡыҙына 32 йәш була) ышандырырлыҡ образ тыуҙыра. Хафасаны тамашасы бик ярата, уның менән бергә ҡыуана, бергә ҡайғыра, сәхнәгә сығып, нурлы йөҙө менән күңелдәрҙе яҡтыртып ебәреүен көтөп ултыра. Ауыр ҡайғы килгән саҡта ла донъяның шатлығын күберәк күреп, уға өҫтөнлөк биреп, кешеләр менән бергә йәшәп кенә ҡайғы таратып булғанлығын Хафаса инәй роле аша ышандырырлыҡ итеп аңлата актриса. Гөлли Мөбәрәкова, ғөмүмән, үҙе башҡарған героинялары аша донъяла яҡты, нурлы бәхет барлығына ышандырып, кешеләрҙе уға ышанырға, ынтылырға өндәй, күңел матурлығына өҫтөнлөк бирергә өйрәтә. Ул уйнаған героиняларҙы һанап үтеү генә лә актрисаның ниндәй киң ҡоласлы оҫта икәнлеген күреп була. Вольтерҙың "Мөхәммәт" трагедияһында — Пальмира, Мостай Кәримдең "Ай тотолған төндө" трагедияһында — Шәфәҡ, И. Йомағоловтың "Нәркәс" трагедияһында — Нәркәс, С. Айытматовтың "Әсә — Ер-әсә" повесы буйынса эшләнгән спектаклдә — Ал иман, "Ай тотолған төндө" кинофильмында (режиссер Б. Халзанов) — Тәңкәбикә, Ғәзим Шафиҡовтың "һәҙиә" исемле әҫәрендә Һәҙиә һәм башҡа ролдәре менән ул ҡабатланмаҫ актриса булыуын күрһәтә. Гөлли Мөбәрәкова Өфө дәүләт сәнғәт академияһында актерҙар әҙерләү буйынса ла күп көс һала. Байтаҡ йәштәр сәхнә оҫталығына унан өйрәнә. Гөлли Арыҫлан ҡыҙы Мөбәрәкова — СССР-ҙың, РСФСР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. ===Актер, драматург, педагог Илшат Йомағолов (1932)=== Илшат Йомағолов — ҙур талант эйәһе, сәхнә сәнғәте әлкәһе ҡаҙаныштары һәм башҡорт драматургияһы үҫешенә берәгәйле һәм тос өлөш индергән шәхес. "Минең һушымды алып һоҡландырған беренсе бөйөк зат Арыҫлан Мөбәрәков булһа, икенсеһе — Илшат Йомағолов, — тип яҙа Аҫылғужа Баһуманов. — Ысын талант эйәһе Илшат Йомағолов ярты быуат буйы башҡорт сәхнәһенең күрке була, халҡыбыҙҙың күңел түрен биләп, биҙәп-яҡтыртып тора, үҙе лә милләтебеҙҙең күңел күркенә, оло ҡаҙанышына әүерелә. Бөгөнгө көндә Илшат Йомағолов — башҡорт театрының сағыу бер бите, сағыу күренеше". Илшат Хәлил улы Йомағолов 1932 йылда Көйөргәҙе районының Тимербай ауылында тыуа. Өфө сәнғәт училищеһында Хажи Бохарский класында уҡый, шунан һуң бер төркөм башҡорт йәштәре менән Мәскәүгә ГИТИС-ҡа китә. Юғары белемле актер Өфөгә Башҡорт дәүләт академия драма театрына эшкә ҡайта һәм ғүмере буйы театрҙан айырылмай. 50-нән ашыу образ тыуҙыра. Уларҙың бөтөнөһө лә төп ролдәр. Бер төрлө генә түгел, төрлө-төрлө характерлы геройҙар. Бер күренештә генә әллә нисә төрлө сифатҡа инә торған геройҙар. Ундайҙарҙы уйнау өсөн оло талант кәрәк, әлбиттә. Шекспирҙың "Макбет"ында — Макбет, Л. Толстойҙың "Тере мәйет"ендә — Протасов, А. Чеховтың "Аҡсарлаҡ" әҫәрендә — Треплев, Мәжит Ғафуриҙың "Ҡара йөҙҙәр"ендә — Закир, Мостай Кәримдең "Ай тотолған төндө" трагедияһында — Аҡйегет, "Ташлама утты, Прометей "ҙа — Прометей, Назим Хикмәттең "Онотолған әҙәм "ендә — Доктор һәм башҡалар. Илшат Йомағолов — БАССР-ҙың һәм РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы, әммә халыҡ күптән инде уны халыҡ артисы тип ҡабул иткән. Сәхнәлә тыуҙырған халыҡсан образдары өсөн генә түгел, ә "Нәркәс" трагедияһында башҡорт халҡының милләт булараҡ формалаша башлаған осоро сағылдырылғанға, халыҡ күңеленә яҡын булған мәңгелек ҡиммәттәрҙең намыҫ, бурыс, мөхәббәт, яуаплылыҡ тигән төшөнсәләрҙең төп идея итеп күтәрелгәне өсөн уны халыҡ үтә лә яҡын итеп ҡабул итә. Бынан тыш И. Йомағолов "Ебәк ҡороҡ", "Семәрле тәхет", "Сәсәндәр" тигән һәм башҡа тиҫтәләгән сәхнә әҫәрҙәре авторы. "Нәркәс" трагедияһының сәхнә ғүмере оҙон. Ул башҡорт театры сәхнәһендә генә түгел, республикабыҙҙың Рус театрында һәм шулай уҡ илебеҙҙең башҡа бик күп сәхнәләрендә төрлө телдәрҙә ҡуйыла. Илшат Хәлил улы Йомағолов оҙаҡ йылдар Өфө сәнғәт училищеһында, унан һуң Өфө дәүләт сәнғәт институтында дәрестәр алып бара, йәштәрҙе сәхнә оҫталығына өйрәтә. Театрҙа иһә башҡорт теленең сафлығы, дөрөҫ әйтелеше, матур тел өсөн көрәшә. Стәрлетамаҡта башҡорт театры асыу өсөн байтаҡ көс һала. Илшат Хәлил улы Йомағолов — РСФСР-ҙың, БАССР- ҙың атҡаҙанған артисы. ===Зинира Атнабаева (1934)=== Зинира Ҡасим ҡыҙы Атнабаева Тәтешле районының Күрҙем ауылында 1934 йылда тыуа. Ғаиләлә береһенән- береһе бәләкәйерәк ете бала үҫә. Әлбиттә, туйғансы икмәк ашамаған көндәре лә, өҫтөнә кейер кейеме булмаған саҡтары ла байтаҡ булғандыр. Әммә улары онотолған. Ә бына кистәрен буйҙан-буйға ҡыҙыл буҫтауҙан һуғылған шаршау эленгән оҙон һикенең (урындыҡтың) сәхнәгә әйләнеүе... Былары инде иҫтән сығырлыҡ түгел. Ьөнәр күрһәтергә күрше балалары ла килә. Зинира үҙе йырлай, үҙе бейей. Әсәһе уға, күҙ теймәһен өсөн, ҡырҡ төрлө ҡораманан сәхнә күлдәге тегеп бирә. Ошо күлдәге арҡаһында ҡыҙыҡайға "Мәскәү ҡыҙы” тигән ҡушамат тағыла. Зинира артистка булырға хыяллана. Уның хыялы тормошҡа аша. Ул Луначарский исемендәге Мәскәү Дәүләт театр сәнғәте институтына уҡырға инә. Диплом спектакле — Карпенко-Карыйҙың "Бәхетһеҙ мөхәббәт"ендә уйнаған София роле уға ҙур уңыш килтерә һәм был әҫәр егерме йыл сәхнәнән төшмәй, егерме йыл буйы Зинира алмаштырғыһыҙ София була. А. Чеховтың "Ивановтың фажиғәһе"ндә — Сарра, И. Юзеевтың "Көйгәнемдең тыуған көнө"ндә — Баныу, Ә. Мирзаһитовтың "Әсәйемдең сал сәстәре"ндә — Йәмилә, Сәхиб Ямалдың "Упҡын"ында — Несрин һәм башҡа тиҫтәләгән образдар тыуҙыра ул. Бер туған ағаһы — танылған шағир һәм драматург Әнғәм Атнабаевтың "Ул ҡайтты", "Балаҡай- ҙарым”, "Законлы никах менән", "Шоңҡар", "Игеҙәктәр", "Ут" һәм башҡа драмаларында һәм комедияларында төп ролдәрҙе башҡара Зинира Ҡасим ҡыҙы. Зинира үҙен бәхетле һанай. Тамашасылар ярата уны. Артистканың үҙе һөйләгән бер ваҡиға аша уның тамашасы һөйөүен генә түгел, ә уны ышандыра алыу көсөнә эйә булыуын да аңларға мөмкин: — Ауылдарҙа гастролдә йөрөгән саҡта, төрлө шарттарҙа уйнарға тура килә. Бәләкәй ауыл халҡын да урап үтке килмәй. Ялан ерҙә таҡта түшәп уйнаған саҡтар ҙа йыш була ине. Шундай осраҡтарҙың береһе — ҡола яланда таҡта өҫтөндә "Бәхетһеҙ мөхәббәт "те ҡуябыҙ. Кейем алмаштырыу, артистарға сығып тороу өсөн машина ҡулайлаштырғанбыҙ. "Бәхетһеҙ мөхәббәт"те уйнайбыҙ. Илшат Йомағолов — Гнат, мин — София. Бына Гнат Софияны үлтерә лә күтәреп алып сыға. Уны ергә һалып, һуңғы һүҙҙәрен әйтергә тейеш. Мине ергә һалыуы булды, ҡойоп ямғыр яуып ебәрҙе. Йоҡа ғына күлдәк кейгәнмен, ерҙә ятам. Халыҡ тын да алмай Гнаттың үкенеү-ғазап монологын тыңлай, ҡымшанмай ҙа. Ямғырға иғтибар ҙа итмәй. Бына шундай донъя ығы-зығыларын онотторорлоҡ оҫта актриса ул Башҡортостандың һәм Рәсәйҙең халыҡ артисткаһы Зинира Атнабаева. ===Шамил Рәхмәтуллин (1930-2002)=== Шамил Рахман улы Рәхмәтуллин Томск әлкәһенең Каргасок районының Пашня ауылында тыуа. Башҡорт дәүләт музыка училищеһының театр бүлексәһен, унан һуң ГИТИС тамамлап, Ауырғазы колхоз-совхоз театрына эшкә килә. Шунан һуң Башҡорт академия драма театрына эшкә саҡырыла. Башҡорт милли театр комедияһының иң яҡшы традицияларын дауам итеүселәрҙең иң сағыу вәкилдәренең береһе. Хужа Насретдин (Н. Иҫәнбәт, "Хужа Насретдин"), Низами (X. Ибраһимов, "Еҙнәкәй"), Әбләй Эүәлбаев (И. Абдуллин, "Бажалар"), Талип (Мостай Кәрим, "Яҙмыштарҙан уҙмыш бар!") ролдәрен Шамил Рәхмәтуллин үҙенсә генә алымдар менән иҫтә ҡалырлыҡ итеп башҡара. Ә инде Мостай Кәримдең "Ай тотолған төндө" трагедияһындағы Диуана образын классик кимәлдә уйнай, һәм Диуана ул саҡтағы тамашасы хәтерендә фәҡәт Шамил Рәхмәтуллин уйнауында ғына ҡалғандыр. Ғөмүмән, Шамил Рәхмәтуллин үҙе уйнаған геройҙарының эске донъяһын асыуға ҙур көс һала, һәр һүҙ, фраза өҫтөндә ентекле эшләй торған артист. Бергә эшләгән артистарҙың әйтеүенә ҡарағанда, спектаклдә уйнай торған көндә ул артыҡ күп һөйләшмәгән, иғтибарын ситкә йүнәлтмәгән. Бер нисә көн фәҡәт үҙе уйнаясаҡ образында йәшәгән. Ул үҙе байтаҡ спектаклдәрҙе сәхнәләштерә һәм драма әҫәрҙәре яҙа. "Әжәл алдынан”, "Түгелмә, шатлығым", "Алмағастар сәскә атҡан саҡта", "Уйындан уймаҡ" әҫәрҙәренең авторы. Шамил Рахман улы Рәхмәтуллин — РФ-тың һәм БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Хәмит Яруллин (1935)=== Хәмит Ғатаулла улы Яруллин Салауат районының Ахун ауылында 1935 йылда тыуа. ГИТИС тамамлап, Башҡорт академия драма театрына эшкә ҡайта һәм бөтөн ижади ғүмерен ошо театрға бағышлай. X. Яруллин сәхнәлә һәр саҡ төп йәки спектаклдә әһәмиәтле урында торған ролдәрҙе уйнай. Уның уйнауы тәбиғилеге менән айырылып тора. Ниндәй генә роль булмаһын, ул әллә ни көс һалмай ғына, үҙен генә уйнап сыҡҡан һымаҡ тойғо ҡалдыра. Әммә образдарҙы шул тиклем оҫта аса, тамашасы уға шул тиклем ышана, башҡа ҡуйылышта дублер уйнауын ҡабул итә алмай. Уның репертуары бик бай: Гнат (И. Карпенко-Карый, "Бәхетһеҙ мөхәббәт"), Фердинанд (Ф. Шиллер, "Мәкер һәм мөхәббәт"), Закир (Мәжит Ғафури, "Ҡара йөҙҙәр"), Тибальд (Шекспир, "Ромео һәм Джульетта"), Джильберт (В. Гюго, "Мария Тюдор"), Язалаусы (М. Кәрим, "Салауат. Өн аралаш ете төш"), Сергей Чекмарев (Азат Абдуллин, "Онотма мине, ҡояш"), Бабаев (А. Н. Островский, "Бәлә кеше башынан йөрөй"), Нәжиб Асанбаев әҫәрҙәрендә Айбулат ("Зәйтүнгөл"), Әбүбәкер ("Ҡыҙыл паша"). Хәмит Ғатаулла улы Яруллин — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Роза Кәримова (1935)=== Роза Шәйхетдин ҡыҙы Кәримова Нуриман районының Иҫке күл ауылында 1935 йылда тыуа. ГИТИС тамамлағас, Башҡорт академия драма театрына эшкә килә һәм бөтөн ижади ғүмерен ошо театрға бағышлай. Театрҙа ул 80-дән ашыу ролдә уйнай. Улар араһында төп ролдәр ҙә, икенсел ролдәр ҙә бар. Ниндәй генә роль бирелмәһен, Роза Кәримованың үҙ бурысын оло ихласлыҡ менән үтәгәне күренә. Ул уйнаған ролдәр исемлегендә Мирандолина (К. Гольдони, "Ҡунаҡхана хужабикәһе"), Джульетта (Шекспир, "Ромео һәм Джульетта"), Нина Заречная (А. П. Чехов, "Аҡсарлаҡ"), Джен (В. Гюго, "Мария Тюдор"), Мария ("Салауат. Өн аралаш ете төш"), Рәсимә (Ә. Атнабаев, "Игеҙәктәр"), Маруся (С. Мифтахов, "Зимагорҙар") һәм башҡалар. Роза Шәйхетдин ҡыҙы — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. Башҡорт академия драма театрының иң тәүге йылдарҙағы традицияһын лайыҡлы дауам итеүсе артистарҙан Марат Солтановты, Хәкимйән Сәғитовты, Гүзәл Сәғитованы, Физа Латипованы, Муллаян Һөйәрғоловтарҙы әйтеп үтергә кәрәк. Шулай уҡ Сибай театрынан саҡырылған талантлы артист Заһир Вәлитов театр мәртәбәһен күтәреүҙә ҙур өлөш индерә. #ЭШ. ''Уҡыусылар! Үҙ яҡташығыҙ булған артистарға айырым альбом башлағыҙ. Улар тураһында ваҡытлы матбуғатта баҫылып сыҡҡан яҙмалар менән тулыландыра барығыҙ. Яҡташығыҙға хөрмәт күрһәтеү ҙә, үҙегеҙ өсөн өлгө лә булыр.'' ===Режиссер Әмир Абдразаҡов=== Әмир Ғәбделмән улы Абдразаҡов 1934 йылда Ырымбур әлкәһенең Александровка районы Ҡайыпҡол ауылында тыуа. 1959 йылда А. В. Луначарский исемендәге ГИТИС-та Башҡорт студияһын тамамлап, М. Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрына эшкә ҡайта. "Бәхетһеҙ мөхәббәт"тә (Карпенко-Карый) — Степан, "Ул ҡайтты"ла (Ә. Атнабаев) — Тимербулат, Хәйернас (Н. Нәжми, "Егет егетлеген итә") һәм башҡа байтаҡ ҡына ролдәр башҡарып, тамашасы күңелен яулай. 1962 йылда БАССР Министрҙар Советы эргәһендәге Радио тапшырыуҙары һәм телевидение комитетына режиссер булып эшкә күсә. 50-гә яҡын телевизион фильм төшөрә. "Халҡым һағышы", "Туй", "Күңел ҡанаттары", "Кәләш әйттергәндә", "Заһир Исмәғилев", "Халыҡ шағиры", "Кинйә" (Ғәли Ибраһимов әҫәре буйынса, сценарий авторы Фуат Биишев), "Бөртөкләп йыйыла алтын" (сценарий авторы Фуат Биишев), "Өмөт" (сценарий авторы Ғата Имаев); "Каумы, шаңдау!", "Беҙ ышанабыҙ!", "Белорет — Шишмә" тимер юлы" тигән документаль фильмдары бар. Артабан "Башҡортостан" киностудияһын ойоштороуҙа ҡатнаша һәм уның тәүге директоры була. Әмир Абдразаҡов — БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. ==БАШҠОРТ АКАДЕМИЯ ДРАМА ТЕАТРЫНЫҢ БӨГӨНГӨҺӨ== Башҡорт академия драма театрының хәҙерге өлкән быуынын тәшкил иткән быуын, нигеҙҙә, 1960 йылдар аҙаҡтарында Өфө сәнғәт училищеһын тамамлап килә. Яҡшы әҙерлекле, көслө, һәләтле йәштәр була улар. Рифҡәт Исрафилов, Фәтих Ихсанов, Ғайса Хәсәнов, Сафура Аҫылбаева, Нурия Ирсаева, Илһөйәр Ғизетдинова, Фидан Ғафаров, Хәнә Минһажева, Тәнзилә Хисамова, Әхәт Хөсәйенов, Ринат Миңнебаевтар килеүҙәре менән иҫтә ҡалырлыҡ образдар тыуҙыра, төп ролдәрҙә уйнай. Тамашасылар "Айгөл иле"ндә Айгөл булып уйнаған Хәнә Минһажеваны, Илшат Йомағоловтың "Нәркәс" трагедияһында иң беренсе булып ғорур Нәркәс, "Ай тотолған төндө" трагедияһында Зөбәржәт образдарын тыуҙырған Рәмзиә Хисамованы бик йылы ҡаршылай. Рәмзиә Хисамова театрҙа байтаҡ үҙенсәлекле образдар тыуҙыра. Оҫта, ихлас уйнауы, тел яңғырашына үтә лә иғтибарлы булыуы, тел моңон тойоу ы менән тамашасы күңелен яулай. ===Таңсулпан Бабичева (1953)=== Башҡортостандың халыҡ, Рәсәйҙең атҡаҙанған артисткаһы, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты Таңсулпан Бабичеваны республикала ғына түгел, ә илебеҙҙең бик күп төбәктәрендә белмәгән кеше юҡтыр. Ул үҙенең илаһи матурлығы, ҡатын-ҡыҙҙың күңел донъяһының тәрәнлеген, серлелеген асыусы, эҙләнеүсән, үҙенсәлекле шәхес булыуы менән ихтирам һәм абруй ҡаҙанған. Сәхнәлә ул тыуҙырған Зөбәржәт һәм Шәфәҡ (М. Кәрим, "Ай тотолған төндө"), Айһылыу (И. Абдуллин, "Айһылыуҙың айлы кистәре"), Илона Альгрен (X. Вуолийки, "Ят йондоҙ"), Аҡйондоҙ (М. Кәрим, Р. Исрафилов, "Яҙмыштарҙан уҙмыш бар"), Һәҙиә Дәүләтшина (Ғ. Шафиҡов, "һәҙиә") һәм башҡа ҡатын- ҡыҙ образдары. "Мин тамашасыларға үҙем тыуҙырған образдар менән үҙҙәрен сағыштырып, яҡшы яҡтарынан үрнәк алып, тағы ла матурыраҡ булырға, уңыштарын баһаларға мөмкинлек бирергә тырышам. Үҙҙәренә оҡшамаған сифаттарҙан арынырға тырышһындар ине. "Айгөл иле"ндә Зөлхәбирәне Зәйтүнә Бикбулатова уйнағайны. Зөлхәбирәне йәшәтеүсе төп көс — ул донъяла ҡыҙының барлығы һәм уның саҡырыуы. Ғөмүмән, ҡатын-ҡыҙҙың төп йәшәү көсө — мөхәббәттә. Иленә, ғаиләһенә, иренә, балаһына, ҡыҫҡаһы, тотош донъяға булған һөйөү хисендә", — ти актриса үҙ маҡсаты тураһында. Таңсулпан бәләкәй саҡтан бейергә яратҡан. Балерина булырға хыялланған. Әммә балет артисы булыу өсөн күнекмәләрҙе бик иртә башларға кәрәк. Ә ул урта мәктәпте тамамлағас ҡына килә, һуңлай. Шунан сәнғәт институтына уҡырға инә. "Күп кенә бөйөк таланттар үҙҙәренән һуң алмаш әҙерләмәүҙәре менән ижад ғүмерҙәрен ҡыҫҡарталар. Мин ошо хатаны иҫәпкә алып, үҙ тәжрибәмде килер быуынға, йәштәргә тапшырыу ниәте, хыялы менән янам. Бына-бына сәхнә түрен яулар йәштәрҙе сәхнә оҫталығына ғына түгел, ә ижад кешеһе өсөн ҡурҡыныс булған яңылыш аҙымдарҙан ҡурсалау, уларҙы сәхнәгә яҡтылыҡ алып килеүсе остазлыҡ юлына йүнәлтеү минең маҡсатым , — ти сәнғәт институтында сәхнә оҫталығы дәрестәре алып барған артистка... Теоретик белем генә түгел, ә ғәмәли яҡтан да тәрән белем бирә алырлыҡ актриса ул Таңсулпан Даһи ҡыҙы Бабичева. Уның ижад иткән образдары, уға һоҡланған тамашасыларҙың фекерҙәре лә ошо хаҡта һөйләй. Мәскәүҙә гастролдәрҙә ваҡытта сәхнә оҫталығына үтә лә талапсан баш ҡала тамашасыһы ла уның юғары оҫталығына хайран ҡала. Ә был оҫталыҡ тәбиғәттән генә түгел, ә туҡтауһыҙ, арыу-талыу белмәй түккән хеҙмәт һөҙөмтәһе. ===Нурия Ирсаева (1942)=== "...Әйтерһең, Мостай ағай Әсхәтте минең бала сағымдан күсереп алған. Ситтән генә ҡарап торған да күсереп яҙған төҫлө. Әллә бөтәһенең дә бала сағы бер-береһенә оҡшаш буламы икән? Мин үҙем Миәкә районының Ҡанбәк ауылында ҙур ғаиләлә алтынсы бала булып тыуғанмын. Әсәйем һөйләүенсә, ауылдың йәш балаға танһыҡҡай апайҙары мине сиратлап үҙҙәренә ҡунырға йөрөткән. Шулай итеп, бөтә ауылға йыуаныс булғанмын. Атайым һуғыштан, Дахау концлагеры тамуҡтарын үтеп, әйләнеп ҡайтты һәм тағы ла ике ҡыҙ һәм бер малайға ғүмер бирҙе. Балалыҡ йылдарымды иҫкә алһам, өй эсе тулы бала-саға күҙ алдына килә. Беребеҙ рәсем төшөрә, икенсебеҙ уҡый, өсөнсөбөҙ ойоҡ бәйләй, мин иһә, өләсәйемдең камзулын кейеп, Заһира апайымдың таҡмағына бейейем," — тип хәтерләй бала сағын Нурия Ирсаева. һәнәр һайлар саҡ еткәс, бәләкәйҙән йыр-бейеүгә оҫта Нурия туп-тура Өфөгә сәнғәт училищеһына килә. Күренекле драматург Нәжиб Асанбаев уның тураһында былай тип һөйләй: — Алтмышынсы йылдар башында, мин театрҙа директор булып эшләй башлаған осорҙа, академия театрының ауыр мәле булғандыр, моғайын. Ни өсөн тигәндә, труппалағы илле артистың күбеһе олоғайып бара, шуға режиссер Шәүрә Мортазина менән һөйләшеп, был турала Бәҙәр Йосоповаға ла әйттек. Бәҙәр Йосопова театр коллективын йәшәртеү тураһындағы фекерҙе хупланы һәм үҙенең тәҡдимен дә әйтте: — Минең бер шартым бар. Бер бик талантлы ҡыҙҙы алһағыҙ ине... Быйыл училище тамамлай. — Нурия Ирсаеваны әйтәһегеҙме? — тине Шәүрә Мортазина. — Эйе, эйе, тап үҙе. Училищеға күптән ундай таланттар килгәне юҡ ине. Уның һәр күҙәнәгендә — театр! Тауышында ла, йөрөшөндә лә, күҙ ҡараштарында ла — театр! Хоҙайым, биргән бит кешегә шул тиклем оло байлыҡ! Бына шулай итеп, Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрына яңы талант килә. Нурия Ирсаева өлкән коллегаларының ышанысын аҡлай. Уға бер аҙҙан төп ролдәрҙе ышанып тапшыра башлайҙар. Ул башҡарған йәш лирик героинялар театр тарихында үҙе бер сағыу битте тәшкил итә. Партнерҙарынан да уңа актриса. Әхтәм Абушахманов, Рәфил Нәбиуллин, Олег Ханов. Ә "Ғәлиәбаныу" (Мирхәйҙәр Фәйзи), "Ғәлиә" (Т. Таһиров) кеүек спектаклдәрҙәге йырлы ролдәрҙә алмаштырғыһыҙ партнеры Фидан Ғафаров була. Нурия Исхаҡ ҡыҙы — Башҡортостандың, Татарстандың, Рәсәйҙең халыҡ артисткаһы, республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһы лауреаты. ===Фидан Ғафаров (1947)=== "Театр — минең тормошом, йәшәү рәүешем, мөхәббәтем", — ти Фидан Ғафаров. "Нәркәс"тә (И. Йомағолов) — көслө рухлы, ҡаты ихтыярлы Тимерханды һәм был образға ҡапма-ҡаршы тиерлек роль — А. Островскийҙың "Ғәйепһеҙ ғәйеплеләр "ендә мөхәббәт уйыны уйнарға яратҡан Миловзоров. Ошондай ролдәрҙе берҙәй оҫта башҡара. Фидан Ғафаров 1947 йылда Дүртөйлө районының Яңы Уртай ауылында тыуа. Мәктәптә уҡыған сағында ояла-ояла ғына сәхнәгә сығып, гармунда уйнаған. Шунан спектаклдәргә лә ылыҡтыра башлайҙар. 1961 йылда Өфө сәнғәт училищеһының театр бүлексәһенә уҡырға инә. Тамамлағас та, Башҡорт академия драма театрына эшкә килә. Уға тәүҙән үк төп ролдәрҙе ышанып тапшыра башлайҙар. Әнғәм Атнабаевтың "Мөхәббәт тураһында йыр" драмаһында Илһам булып уйнай. Оҡшаталар. Бынан һуң Ибраһим Абдуллиндың "Тиле йәшлек" спектаклендә Зөлҡәрнәй ролен башҡара. Ул шундай оҫта уйнай, хатта урамда осраған тамашасылар уны Зелҡәрнәйҙең үҙе тип уйлайҙар. Бынан һуң режиссер Шәүрә Муса ҡыҙы уға У. Шекспирҙың "Ромео һәм Джульетта "һында РЬмеоны ышанып тапшыра. Рәфҡәт Исрафилов иһә уға "Ғәлиәбаныу "ҙағы Хәлилде тәҡдим итә. Ғәлиәбаныу булып Нурия Ирсаева уйнай. Ошо спектаклдән һуң улар тамашасыларҙың иң яратҡан актерҙарына әйләнәләр һәм егерме ике йыл буйы бергә уйнайҙар. "Спектаклдең премьераһы алдынан мин фәҡәт үҙ ролем менән генә йәшәйем. Башҡа бер ни тураһында ла уйламаҫҡа, һөйләшмәҫкә тырышам. Сөнки сәхнәлә хатта бер ни әйтмәгән саҡта ла һин булмышың, торошоң, ым-ишараң менән "ниҙер әйтеп" торорға тейешһең", — ти Фидан оҫта уйнау серҙәренең береһен асып. Театрҙа эшләгән йылдарында ул 40-тан ашыу роль уйнаған. Фабиано (В. Гюго, "Мария Тюдор"), Илдар (Ғ. Әхмәтшин, "Тальян гармун"), Ҡотләхмәт (М. Кәрим, "Ҡыҙ урлау"), Ырыҫҡол (М. Кәрим, "Ай тотолған төндө"), Шайморатов генерал (Ф. Бүләков, "Шайморатов генерал"), Булат (К. Тинчурин, "Зәңгәр шәл"), Рәхмәт (Э. Атнабаев, "Игеҙәктәр"), Тимербәк (Ә. Мирзаһитов, "Ғүмер ике килмәй"), Заһир (Т. Таһиров, "Ғәлиә") һәм башҡалар. Фидан Сафа улы Ғафаров — РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың, Татарстандың халыҡ артисы, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Хөрмәтулла Үтәшев== (1959) Хөрмәтулла Ғаззали улы Үтәшев Хәйбулла районының Таштуғай ауылында тыуа. Уҡытыусы булырға хыяллана. Армиянан ҡайтҡас, Магнитогорск педагогия институтының әҙерлек курстарына инә. Шул уҡ ваҡытта бейеү-йыр түңәрәктәренә лә ихлас йөрөй. Тауышы һәйбәт, ҡурайға оҫта, буй-һыны килешле егеткә дуҫтары артислыҡҡа барырға кәңәш итәләр. Үҙенең дә күңеле йыр-музыкаға тартыла. Урау-урау юлдар үтеп, Өфө сәнғәт институтына килеп инә һәм бик тырышып уҡый башлай. Күп яҡлы талант эйәһе Хөрмәтулла Үтәшевте Башҡорт академия драма театрына эшкә алалар һәм, нигеҙҙә, төп ролдәрҙе ышанып тапшыра башлайҙар. Ҡарағол (Д. Юлтый, "Ҡарағол"), Рифат (Э. Атнабаев, "Балаҡайҙарым"), Шатморат (Баязит Бикбай, "Ҡарлуғас"), Малик (Ф. Богданов, "Төнгө ҡунаҡ"), Фән Ғәлимов (Ҡол-Дәүләт, "Шартлап китһен донъяһы!"), Тимербулат (Э. Атнабаев, "Ул ҡайтты") Ж. -Б. Мольер «Һаран» - Гарпагон,  О. Жанайдаров «Джут. Һуңғы йәйләү» - Ербол,  Г. Яхина, Я. Пулинович инсц. «Зөләйха күҙҙәрен аса» - Мортаза Вәлиев,  Башҡорт халыҡ эпосы буйынса «Урал Батыр» - Самрау,  С. Айытматов, Е. Баранчикова «Сыңғыҙхандың аҡ болото» - Сыңғыҙхан М.Кәрим «Ҡыҙ урлау» - Дәүләтбай Т.Ғиниәтуллин «Шәмсетдин һәм Шәмсура» - Ғәлимйән Н. Асанбаев «Ҡыҙыл паша»- Имам Әбдель әзиз һәм башҡа күп төрлө, төрлө мөхиттә йәшәгән, төрлө холоҡ-ғәҙәтле образдарҙы оҫта асыуға һәләтле. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың халыҡ артисы,С.Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты ===Әхтәм Абушахманов (1948)=== Әхтәм Әхәт улы Абушахманов 1948 йылда Әбйәлил районы Буранғол ауылында тыуа. Үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ихлас ҡатнаша, ауыл сәхнәләрендә уйнай. Ғәжәп тауышы, буй-һыны, уйнау оҫталығы, ҡыҫҡаһы, тәбиғәттән килгән актерлыҡ булмышы Өфө белгестәренең иғтибарын йәлеп итә һәм уны Өфө сәнғәт училищеһына уҡырға саҡыралар. Ул театр бүлегенең 2-се курсында уҡый башлай. 1970 йылда училище тамамлағас, Башҡорт академия драма театрына эшкә алына һәм спектаклдәрҙә иң яуаплы төп ролдәрҙе ышанып тапшыра башлайҙар. Мостай Кәримдең "Салауат. Өн аралаш ете төш" әҫәрендә — Салауат, "Ташлама утты, ПрометейГҙа — Көс, "Ай тотолған төндө"лә — Аҡъегет, Дауыт Юл- тыйҙың "Ҡарағол"онда — Ҡарағол, Азат Абдуллиндың "Ун өсөнсө председатель" спектаклендә — Саҙрый, У. Шекспирҙың "Ромео һәм Джульетта "һында — Парис һәм башҡалар. Иң ҙур дан килтергәне — Нәжиб Асанбаевтың "Ҡыҙыл паша'Ъында Кәрим Хәкимов роле. Ул тормошта реаль йәшәгән был күренекле шәхесте шул тиклем оҫта башҡара, хатта Кәрим Хәкимовтың ҡыҙы ғәжәпкә ҡала. Әхтәм Абушахмановты Йәштәр театрына ла, Стәрлетамаҡ башҡорт театрына ла, телевизион фильмдарҙа уйнарға ла саҡыралар. Ул — Башҡортостан театр эшмәкәрҙәре союзы рәйесе. Әхтәм Әхәт улы Абушахманов — РСФСР-ҙың атҡаҙанған, БАССР-ҙың халыҡ артисы. ==ТЕАТР РЕЖИССЕРҘАРЫ== Театрҙың йөҙө режиссерҙан тора, тиҙәр. Ысынлап та, бер үк әҫәрҙе лә хатта төрлө режиссер төрлөсә ҡуя. Әҫәрҙең йөкмәткеһен бирә алыу, актерҙар менән эшләү, образды асыу, художник менән кәңәшләшеп, декорация һәм костюмдар һайлау, музыкаль яҡтан биҙәүҙә үҙ фекереңде булдырыу — бөтөнөһө лә режиссерҙың әҙерлегенә, оҫталығына, тәжрибәһенә бәйләнгән. Башҡорт драма театрын академик кимәлгә күтәреүҙә режиссерҙарҙың хеҙмәте баһалап бөткөһөҙ ҙур була. Вәли Мортазин-Иманский, Ғиниәт Ушанов, Хажи Бохарский, Мәкәрим Мәһәҙиев, Вәли Ғәлимов, Булат Имашев, Рәфғәт Фәйзи, Шәүрә Мортазина, Фәйез Вәхитов, Ғабдулла Ғиләжев, Рифҡәт Исрафилов, Вәзих Сәйфуллин, Ҡадир Бакиров, Лек Вәлиев кеүек ғәжәп оҫта режиссерҙары булды театрҙың. Ҡайһы бер актерҙар, мәҫәлән, Ғәлләм Саттаров, Арыҫлан Мөбәрәков, Әхмәт Садыҡов, Сәхи Сәйетовтар актерлыҡ менән бергә режиссерлыҡта ла үҙҙәрен һынап ҡарайҙар. ===Вәли Ғәлимов=== 1908 йылда Татарстандың Бейектау районы Сатламыш ауылында тыуа. 1930 йылда Өфө сәнғәт техникумын тамамлай һәм хеҙмәт юлын драма артисы булып башлай. 1956 йылдан 1971 йылға тиклем режиссерлыҡ эшен алып бара һәм ул эшләгән йылдарҙа театр бик ҙур уңыштарға өлгәшә, Иманский-Мәһәҙиев- Имашевтар башлаған традиция дауам итә. Бер үк ваҡытта башҡорт яҙыусыларының байтаҡ ҡына әҫәрҙәре буйынса пьесалар яҙа. Ул сәхнәгә ҡуйған әҫәрҙәрҙән "Ҡара йөҙҙәр", "Иҙеүкәй менән Мораҙым”, "Салауат Юлаев" һәм "Ҡаһым түрә, йәки 1812 йыл" (Баязит Бикбай әҫәрҙәре), "Мария Тюдор" (В. Гюго) һәм башҡалар. Үҙе ижад иткән ролдәрҙең трагиктарын да, комиктарын да бик оҫта уйнай. ===Рәфғәт Фәйзи=== 1904 йылда Ырымбур ҡалаһында тыуа. Илебеҙҙең бик күп театрҙарында эшләй. Ҙур тәжрибә туплаған актер һәм режиссер Рәфғәт Фәйзи 1934 йылда Башҡорт академия драма театрына эшкә килә һәм өс тиҫтә йылға яҡын актерлыҡ һәм режиссерлыҡ эшен алып бара. Халыҡ күңелендә Ягоны ("Отелло") оҫта уйнауы менән айырыуса ныҡ иҫтә ҡала. ===Шәүрә Мортазина=== Шәүрә Муса ҡыҙы Мортазина А. В. Луначарский исемендәге ГИТИС-ты тамамлай ҙа 1948 йылда Башҡорт академия драма театрына эшкә килә. Ул 100-ҙән ашыу спектакль ҡуя. Әҙерлекле, талантлы режиссер классик әҫәрҙәрҙе лә ҡыйыу рәүештә сәхнәләштерә һәм бик уңышлы эшләй. Дауыт Юлтыйҙың "Ҡарағол", Баязит Бикбайҙың "Салауат Юлаев" һәм "Ҡаһым түрә, йәки 1812 йыл", Ә. Мирзаһитовтың "Утлы өйөрмә", Азат Абдуллиндың "Онотма мине, ҡояш", Мостай Кәримдең "Ай тотолған төндө" әҫәрҙәре менән бер рәттән донъя классиктары У. Шекспир, Ф. Вольтер, П. Кальдерон, А. Н. Островский, А. П. Чехов, Дж. Лондон, Б. Шоу әҫәрҙәрен дә берҙәй үк оҫталыҡ менән ҡуя. Ш. Мортазина һәр саҡ эҙләнә, әҫәр йөкмәткеһен аңлайышлы һәм асыҡ итеү, ҡатмарлы образдарҙы ла классик кимәлдә, әммә шул уҡ ваҡытта ябай һыҙаттар менән дә асыу өсөн саралар эҙләй һәм таба. Ошо үҙенсәлеге арҡаһында ла ул ҡуйған спектаклдәргә халыҡ күпләп йөрөй. Ябай халыҡ классик әҫәрҙәрҙе аңлап етмәй, тигән фекерҙе Ш. Мортазина юҡҡа сығара. Шәүрә Муса ҡыҙы Өфө сәнғәт училищеһында һәм Өфө сәнғәт институтында педагогик эшмәкәрлек менән дә шөғөлләнә. Ул күренекле хәрби һәм дәүләт эшмәкәре Муса Мортазиндың ҡыҙы. 1925 йылда Мәскәү ҡалаһында тыуа. Ғүмеренең һуңғы йылдарын Мәскәү ҡалаһында үткәрә. ===Ҡадир Бакиров=== Мәскәү консерваторияһы эргәһендә башҡорт студияһын асыуға өлгәшкәс, Ғәзиз Әлмөхәмәтов башҡорт ауылдары буйлап һәләтле йәштәр эҙләүҙе ойоштора. Ул төркөмдә Ҡадир Бакиров та була. һәм байтаҡ ҡына һәләтле йәштәрҙе, шул иҫәптән йырсы Сөләймән Абуллинды, Мәғфирә Ғәлиеваны ла оло юлға ул сығара. Ҡадир һаҙый улы Бакиров 1905 йылда Ейәнсура районының Өмбәт ауылында тыуа. 1931 йылда Ленинград дәүләт академия драма театры эргәһендәге режиссура лабораторияһын тамамлай һәм хеҙмәт юлын Баймаҡ колхоз-совхоз театрында башлай. А. Таһировтың "Алатау", Дауыт Юлтыйҙың "Ҡарағол", Н. Гоголдең "Әйләнеү", С. Мифтаховтың "Һаҡмар", "Дуҫлыҡ һәм мөхәббәт" әҫәрҙәрен сәхнәләштерә. 1935 йылда Баймаҡ колхоз-совхоз театры Мәскәүҙә Бөтә Рәсәй смотрында "Ҡарағол" менән "Алатау" спектаклдәрен күрһәтә һәм юғары баһа ала. Ғәзиз Әлмөхәмәтов тырышлығы менән П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү дәүләт консерваторияһында башҡорт студияһы асылғас, Ҡадир Бакиров бында уҡытырға килә. А. В. Луначарский исемендәге Дәүләт театр сәнғәте институтында ла уҡытыусылыҡ эше алып бара. Аҙаҡ Өфө сәнғәт техникумында уҡыта. Өфө сәнғәт техникумында уҡытҡан йылдарҙа Башҡорт академия драма театрында режиссерлыҡ эшен дә алып бара. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша, һуғыштан һуң Башҡорт академия драма театрында, Сибай театрында режиссерлыҡ эше алып бара. Ҡадир һаҙый улы Бакиров — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Вәзих Кашап улы Сәйфуллин=== Шишмә районының Әмин ауылында 1929 йылда тыуа. Өфө театр-художество училищеһын тамамлағандан һуң Ауырғазы колхоз- совхоз театрында актер булып эш башлай. Был театрҙа (1956 йылдан башлап Салауат драма театры) дүрт тиҫтәгә яҡын роль башҡара. Улар, нигеҙҙә, төп геройҙар була. Әммә Вәзих Кашап улы үҙендә режиссерлыҡ һәләте тоя һәм Ленинград дәүләт театрының музыка һәм кинематография институтының режиссерлыҡ факультетын тамамлай ҙа Салауат драма театрында баш режиссер, бер аҙҙан Башҡорт академия драма театры директоры һәм баш режиссер булып эшләй. Ул бик күп әҫәрҙәрҙе сәхнәгә ҡуя. Мостай Кәримдең "Ай тотолған төндө", Ә. Мирзаһитовтың "Әсәләр көтәләр улдарын”, "Ғүмер ике килмәй", Шамил Рәхмәтуллиндың "Әжәл алдынан", Л. Н. Толстойҙың "Тере мәйет", Нәжиб Асанбаевтың "Миләш-Миләүшә", Ғәзим Шафиҡовтың "һуңғы алыш", "Бында минең төйәгем", Хәбибулла Ибраһимовтың "Еҙнәкәй", Әнғәм Атнабаевтың "Балаҡайҙарым" һәм башҡа спектаклдәр ҙур уңыш менән бара. Вәзих Сәйфуллин заман талабына яуап бирерлек, сәнғәттең юғары өлгөһө булырлыҡ әҫәрҙәр ҡуйырға тырыша, күберәк әхлаҡ проблемалары күтәрелгән пьесаларҙы үҙ итә. Вәзих Кашап улы Сәйфуллин — БАССР-ҙың, РФ-тың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ===Лек Вәли улы Вәлиев=== Әлшәй районының Раевка ҡасабаһында 1935 йылда тыуа. Ленинград театр, музыка һәм кинематография институтын (1965 йыл) тамамлай һәм режиссер булараҡ эште Салауат драма театрында башлай. Аҙаҡ Башҡорт академия драма театрында, Сибай драма театрҙарында эшләй, һәләтле режиссер бик күп классик әҫәрҙәр менән бер рәттән тәүге әҫәрҙәрен алып килгән авторҙарҙың пьесаларын да сәхнәләштерә. Яңы авторҙар менән бергәләп эшләй, кәңәштәре менән ярҙам итә. Лек Вәли улы Вәлиев — РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Башҡорт академия драма театрында һәм Йәштәр театрында танылған режиссер Азат Нәҙерғолов, Мәскәүҙән режиссерлыҡҡа уҡып ҡайтҡан Айрат Абушахманов, Илнур Муллабаев, Рөстәм Хәкимовтар данлыҡлы режиссерҙарыбыҙҙың традицияһын заманса яңғыраш менән дауам итәләр. Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры үҙенең элекке традицияларын уңышлы дауам итә. Ҡыҙыҡлы асыштар һәм матур ҡаҙаныштар үҙәге ул. Күренекле актерҙар ғына түгел, режиссерҙар ҙа бында сынығыу ала, оло һынау үтә. Театр сит республикаларҙан, Мәскәүҙән дә режиссерҙар саҡыра, уларҙың тәжрибәһе менән уртаҡлаша. Йәш режиссерҙар, "Яҙмыштарҙан уҙмыш бар", "Нәркәс", "Айгөл иле" әҫәрҙәрен яңы ҡуйылышта сәхнәгә сығаралар. Был спектаклдәрҙә талантлы артистар, Башҡорт академия драма театрының традицияһын лайыҡлы дауам итеүселәр Азат Йыһаншин, Азамат Ғафаров, Алмас Әмиров, Сәғиҙулла Баййегетов, Сара Буранбаева, Хәким Мортазин, Айһылыу Йомағоловалар уйнай. ==НУР" ТАТАР ДРАМА ТЕАТРЫ== "Нур" Өфө дәүләт татар театры ошо уҡ исемдәге театр студияһы нигеҙендә төҙөлә. 1992 йылда тәүге сезонын аса. Директоры — М. Т. Мөҙәрисов, баш режиссеры — Б. Н. Ибраһимов. Тәүге артистар Башҡорт драма театрынан күсә һәм театрҙың төп нигеҙен тәшкил итә. Р. Ғән- дәлипова-Еникеева, Р. Ф. Латипова, Р. Ғәйфуллина, С. Сираева, Д. Фәйзуллина-Ғәлимова, Р. Мырҙабулатова, М. Исхаков, И. Кәлимуллин, А. Шәйхетдиновтар төп йөктө күтәрәләр. 1995 йылда Өфө дәүләт сәнғәт институты татар бүлеген тамамлаусыларҙы сығара һәм улар театрға өҫтәмә көс булып килә. Яңы театр үткән быуат башында тирә-яҡта дан алған һәм бик популяр булған "Нур" театрының нигеҙ һалыусыһы беренсе татар һәм башҡорт артисткаһы С. Ғ. Ғиззәтуллина-Волжская традицияларын ҡайтанан ҡайтарыу һәм заманса үҫтереү маҡсаты менән эшләй. У. Шекспирҙың "Ромео менән Джульетта "һын, Ғаяз Исхаҡи әҫәре буйынса эшләнгән "Зөләйха" һәм "Көҙ" драмаларын ҡуя. Мирхәйҙәр Фәйзи, Ф. Сәйфи-Ҡаҙанлы, Кәрим Тинчурин, Хәй Вәхит әҫәрҙәре уңышлы бара. Татар театрын Татарстан тамашасылары ла яратып һәм көтөп ала. "Нур" Өфө татар дәүләт театры татар мәҙәниәтенең үҙенсәлекле үҙәге. Татарстандың баш ҡалаһы Ҡазан мәҙәниәт усаҡтары менән тығыҙ бәйләнештә эшләй. "Нур"ҙа Салауат Нурисламов, Эльмир Ғәзизуллин, Резеда Зарипова, Айһылыу Ғүмәрова кеүек һәләтле актерҙар тамашасыларҙы үҙ оҫталыҡтары менән һөйөндөрә. ===Байрас Надим улы Ибраһимов=== Тәтешле районының Күрҙем ауылында 1953 йылда тыуа. Атаһы ла, әсәһе лә сәнғәткә ғашиҡ кешеләр була, үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ҡатнашалар. Шуға ла Байрас бәләкәйҙән артист булыу тураһында хыялланып үҫә. Армиянан ҡайтҡас, Өфөгә килеп, сәнғәт институтына уҡырға инә. Хеҙмәт юлын Салауат драма театрында актер булараҡ башлай. Шунан Мәскәүҙәге Юғары режиссерлыҡ курстарын тамамлай. Б. Ибраһимов кешенең эске кисерештәрен, ҡатмарлы образдарҙы асыуҙа оҫта алымдар таба һәм маҡсатына ирешә. Режиссерға ваҡиғалар ағышына ҡарағанда кешенең үҙе, уның тәбиғәте, булмышы ҡы- ҙығыраҡ. Артистарҙың тәбиғи уйнауына ынтыла. Байрас Ибраһимов ҡуйған спектаклдәр: М. Фәйзи, "Аҡ ҡалфаҡ"; Зәйнәб Биишева, "Мөхәббәт һәм нәфрәт"; Фәтих Әмирхан, "Тиң түгелдәр"; Илдар Юзеев, "Кейек ҡаҙҙар артынан" һ. б. ==РЕСПУБЛИКА РУС ДРАМА ТЕАТРЫ== Республика рус академия драма театры Башҡортостанда иң боронғо театрҙарҙан һанала. 1861 йылда Өфөлә беренсе театр бинаһы барлыҡҡа килгәс тә, рус драма сәнғәте тыуа. Ә 1919 йылда ул С. Т. Аксаков Халыҡ йортонда "Өфө дәүләт үрнәк театры" булараҡ ойошторола һәм иң тәүҙә Р. Лотарҙың трагикомедияһы буйынса "Король Арлекин, йәки Тәхеттәге диуана" спектаклдәре менән асыла. 1922—1930 йылдарҙа уның бинаһында килешеү буйынса Мәскәү, Пермь, Әстрхан, Ростовтың театр труппалары уйнай. Рус драма театры, ныҡлы төркөм йыйып алып, 1930 йылдың 5 ноябрендә В. Вишневскийҙың "Первая Конная” тигән спектаклдең премьераһын ҡуя. Режиссер Д. Касьянов етәкселегендә ҡуйылған ошо спектакль менән Рус драма театры үҙенең эшмәкәрлеген башлай һәм был көн театрҙың тыуған көнө тип иҫәпләнә. 1939 йылда театр Гоголь урамында филармония бинаһынан урын ала һәм 1982 йылда махсус бина һалынғанға тиклем шунда эшләй. Рус академия драма театры үҙенең иң тәүге принциптарына тоғро. Театр тарихы халыҡ тарихынан айырылғыһыҙ. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, бик күп һәләтле артистар, 80-дән ашыу кеше, үҙ теләктәре менән фронтҡа китә, театр тормошо бер аҙ һүрәнләнә биреп ҡала. Был йылдарҙа патриотик рухлы спектаклдәр сәхнәләштерелә. А. Корнейчуктың "Фронт", Л. Леоновтың "Нашествие", К. Симоновтың "Русские люди" тигән пьесалары буйынса эшләнгән спектаклдәр ҡуйыла. Артистар фронттарҙа ла, хәрби госпиталдәрҙә лә сығыш яһайҙар. Республика рус академия драма театрында классик әҫәрҙәр ҙә, фольклор ҙа, хәҙерге драматургияның иң яҡшы өлгөләре лә ҡуйыла. Рус театры үҙ тамашасыларын башҡорт әҫәрҙәре менән шатландыра. Иң тәүге башҡорт пьесаһы — Афзал Таһировтың "Алатау" драмаһы уйнала. Баязит Бикбайҙың "Салауат"ы, Ҡадир Даяндың "Таңсулпан"ы, Илшат Йомағоловтың "Нәркәс"е, Мостай Кәримдең "Ҡыҙ урлау" менән "Айгөл иле" рус тамашасыларына бик оҡшай. 2000 йылдарҙа театр Ғәзим Шафиҡовтың әҫәрен сәхнәләштерә. Театр бәләкәй балаларҙы ла онотмай. Улар өсөн әкиәттәр буйынса спектаклдәр ҡуйыла. 1982 йылда яңы бинала яңыса эш башлай театр. Уға киңерәк ҡолас менән эшләргә мөмкинлек тыуа. Театрҙың Ҙур һәм Бәләкәй залдары бар. Театрҙың художество етәксеһе, РФ һәм БР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Михаил Исаакович Рабинович үҙ йүнәлешен тормошҡа ашыра. Ә уның төп йүнәлеше — үткәндәргә һөйөү, бөгөнгөгә — ышаныс, киләсәккә — өмөт, сәхнәлә ҡуйылған әҫәр геройҙарының эске донъяһын асыу аша тамашасыларға ошо фекерҙе һалыу. А. Казанцевтың, Ж.-Б. Мольерҙың, А. Козловскийҙың, М. Рощиндың, У. Шекспирҙың һәм башҡа бик күп авторҙарҙың әҫәрҙәре менән Башҡортостан һәм илебеҙҙең башҡа тарафтарындағы театр сәхнәләрендә сығыш яһап, маһирлыҡтарын күрһәтеп, һәр саҡ маҡталып ҡайта был театр. Бер нисә тапҡыр Мәскәүҙә гастролдәрҙә була һәм Ялталағы театр фестивалендә лә ҡатнаша. Рус драма театры һуңғы йылдарҙа айырыуса әүҙем эшләй. Гуманистик яңғырашлы тормошсан темалы спектаклдәр ҡуйыла. Н. В. Гоголдең "Әйләнеү", А. Н. Ос- тровскийҙың "Банкрот", А. П. Чеховтың "Ваня ағай" һәм башҡа шундай пьесалар бар репертуарҙа. ==СТӘРЛЕТАМАҠ БАШҠОРТ ТЕАТРЫ== 1990 йылда Стәрлетамаҡ театр-мәҙәниәт берекмәһе ойошторола һәм 1991 йылда был берекмә үҙгәртеп ҡоролоп, рус театры, башҡорт драма театры һәм Бейеү театрҙарын берләштерә. Рус театры иһә 1946 йылда уҡ асыла. Стәрлетамаҡ халҡына был театр бик яҡын. Бында донъя классикаһы ла, рус классик әҫәрҙәре лә, башҡорт драматургтарының пьесалары ла ҡуйыла. 1991 йылда Башҡорт театры ойошторола. Уның художество етәксеһе һәләтле режиссер Гөлдәр Ильясова була. Был төркөм туплана башлағас, Башҡорт академия драма театрҙарынан байтаҡ артистар унда күсә һәм тәүге йылдары бик ҙур ярҙам күрһәтә. Бигерәк тә Илшат Йомағолов, Хәмит Яруллин, Әхәт Хөсәйеновтарҙың ярҙамы ҙур була. Хәлил Ишбирҙин етәкселегендәге Бейеү театры ла 1991 йылда ойошторола. Был театрҙың репертуары үҙенсәлекле. Ул бәләкәй күләмле балет спектаклдәре ингән бейеү-сәхнә тамашаһы, хореографик миниатюралар, башҡорт фольклорына нигеҙләнгән бейеү композицияларын сәхнәләштерә. Бик күп бейеүҙәр һала. Ул һалған иң тәүге бейеүҙәрҙең береһе — "Аҡ яурын сал бөркөт". Унан һуң "Ҡара тауыҡ", "Порт-Артур", "Баш бүре", "Шәғәли Шаҡман" һәм башҡа бейеүҙәр тотош бер театр- лаштырылған күренеш. Коллектив башҡорт халҡының тарихын, яҙмышын яҡтыртҡан, шулай уҡ бөгөнгө көн, заман геройы хаҡында уйланыуҙарға ҡоролған әҫәрҙәргә мөрәжәғәт итә. ==САЛАУАТ ДРАМА ТЕАТРЫ== Салауат ҡалаһы — Башҡортостандың иң йәш ҡалаларының береһе. Әммә уның даны ҙур нефтехимия үҙәге булараҡ ҡына түгел, ә сәнғәт үҙәге булараҡ та билдәле. Киң билдәле Ауырғазы колхоз-совхоз театры 1956 йылда Салауат ҡалаһына күсеп килә. Салауат ҡалаһына күсеп килеп, яңыса һулыш алһа ла, театр 1933 йылдан башлап туплай килгән тәжрибәһен, педагог һәм режиссер, театрға профессиональ нигеҙ һалыусы Е. А. Шляхтина-Сыртланованың һәм режиссер А. С. Садиҡовтың сәхнә оҫталығы буйынса традицияларын дауам итә. Был театрҙа байтаҡ шәхестәр, сәхнә оҫталары ҡанат нығыта һәм артабан күтәрелә. Лек Вәлиев, Хәмит Усманов, Фәтхелислам Ғәләүетдинов, Вәзих Сәйфуллин, Ким Нәҙершин, Әнүәр Нурмөхәмәтов, Гөлдәр Ильясова кеүек исемдәре республикала ғына түгел, хәҙер инде ил күләмендә билдәле режиссерҙар үҫеп сыға. Салауат театрында байтаҡ артистар халыҡ артистары тигән юғары исемдәр йөрөтә. Улар — Рәйсә Сәйфуллина, Илшат Вәлиев, Ғәзизә Насирова, Рим Баянов, Фәйзи Бәхтийәров, Рафаэль Сәлихов, Рим Әминев, Риф Мозаһитов, Флүрә Ниғмәтуллиналар. Театрҙың киләсәге лә ышаныслы йәштәр ҡулында. Салауат театры үҙ исеменә есеме тура килһен өсөн Мостай Кәримдең "Салауат" трагедияһын сәхнәләштерә һәм ҙур уңышҡа өлгәшә. Хәҙер нисә йылдар инде был әҫәр сәхнәнән төшмәй. Шулай уҡ Мирхәйҙәр Фәйзиҙең "Ғәлиәбаныу "ы ла театрҙың "үҙ әҫәре"нә әйләнә, репертуарҙан алынмай. Театрҙа Э. Атнабаевтың "Ул ҡайтты", Флорид Бүләковтың "Әбейҙәргә ни етмәй", "Таштуғай", Л. Станкованың "Аҡ йәйҙәрем үтте инде" һәм Наил Ғәйетбайҙың байтаҡ әҫәрҙәре уңышлы бара. Театрҙа спектаклдәрҙең ҙур уңыш менән барыуы, залдың һәр ваҡыт тамашасылар менән тулы булыуы- ның сере бар — актерҙарҙың байтағы оҫта уйнау ғына түгел, ғәжәп матур йырлайҙар ҙа. Рафаэль Сәлихов, Флүрә Ниғмәтуллина, Венера Хәсәнова, Гөлсәсәк Шәрипова, Наҙгөл Иҫәнбаева, Рйза Мәһәҙиев, Фәтих Ҡолһариндар бынамын тигән йырсылар ҙа. Режиссерҙар спектакль һайлағанда, артистарҙың был оҫталығын да, тамашасы зауығын да күҙҙә тота. Ә башҡорт халҡы йыр ярата. Йырлы-моңло спектаклдәргә бик әүәҫ йөрөй. Йыл һайын март айында Театр көнөндә "Йылдың иң яҡшы актеры" тигән исемгә лайыҡ булыусы билдәләнә. Был сара ла актерҙарҙың тырышып уйнауына, үҙ тырышлыҡтарының баһаһыҙ, иғтибарһыҙ ҡалмауына ышаныс тыуҙыра, маҡсатлы, ынтылышлы эшләүгә этәргес булып тора. Театрға йәш актерҙар Өфө дәүләт сәнғәт академияһында әҙерләнә. 1990 йылдарҙа художество етәксеһе итеп В. Сәйфуллин билдәләнә. ==СИБАЙ ДРАМА ТЕАТРЫ== Сибай драма театрының даны иң халыҡсан телле, халыҡсан уйнаусы театр тип таралған. Театрға нигеҙ 1931 йылда Стәрлетамаҡ ҡалаһында күсмә театр булараҡ һалына. Баш режиссеры Арыҫлан Мөбәрәков була. Шуның өсөн дә Сибай театры ошо атаҡлы артистың исемен йөрөтә. Тәүге спектаклде сәхнәгә Мәкәрим Мәһәҙиев ҡуя. Был театрҙан киң билдәле Э. Абыҙгилдин, Ғ. Абыҙгилдина, И. Эбитаева, X. Әхмәтов, Ә. Ҡурсаев, X. Ҡурсаевтар үҫеп сыға. Баймаҡ театры тип йөрөтөлгән данлыҡлы театрҙа сәхнә биҙәү рәссамдары М. Арыҫланов, Ғ. Имашевалар, композитор Рәүеф Мортазин, йырсылар һәм ҡурайсылар Ғата Сөләймәнов, Ишмулла Дилмөхәмәтов, йырсы Рамаҙан Йәнбәковтар үҙҙәренең ижади эшмәкәрлеген башлай. Өфө дәүләт сәнғәт институтынан һәләтле йәштәр килә. ==ТУЙМАЗЫ ТАТАР ТЕАТРЫ== Туймазы татар театры 1991 йылда асыла. 1993 йылда Өфө дәүләт сәнғәт институты махсус сығарылыш әҙерләй һәм коллективҡа һәләтле йәштәр ебәрә. Бөгөнгө көндә театр үҙ йөҙөн, үҙ тамашасыларын тапҡан билдәле театрға әйләнә бара. Нәләтле етәксе Ильяс Гәрәев Туймазы татар драма театрының үҙ йөҙөн булдырыу өсөн тырыша. ==МИЛЛИ ЙӘШТӘР ТЕАТРЫ== Йәш тамашасылар театры исеме менән иң элек 1935 йылда Рус драма коллективы ойошторола. Бөйөк Ватан һуғышы башланыу менән был театрҙың эшмәкәрлеге туҡтатыла. Фәҡәт 1989 йылда ғына башҡорт һәм рус төркөмдәренән торған Милли йәштәр театры барлыҡҡа килә. Аҙағыраҡ татар төркөмө асыла. Театрҙың тәүге аҙымдарында Башҡорт дәүләт академия драма театрының ярҙамы ҙур була. Художество етәксеһе итеп Олег Хановтың билдәләнеүе театрҙың рухи күтәренкелек менән эшләүенә йүнәлеш бирә. һәләтле режиссер Азат Нәҙерғолов О. Ханов башлаған йүнәлеште уңышлы дауам итә. ==БАШҠОРТ ҠУРСАҠ ТЕАТРЫ== Мостай Кәрим Башҡорт ҡурсаҡ театрының эш башлауы тураһында былай тип яҙа: "1940 йылда Ҡурсаҡ театры өсөн пьеса яҙҙым. Режиссер Н. Мусина Яҙыусылар союзына килеп инде, мин унда әҙәби консультант булып эшләй инем. Ул Ҡурсаҡ театры өсөн репертуар булдырыу тураһында яҙыусылар менән кәңәшләшмәксе икән. Был хаҡта бик ихлас һөйләне. Ошо һөйләшеүҙә өс-дүрт яҙыусы ҡатнашты. Улар нисектер, ә мин уйға ҡалдым. Үҙемдең фатир хужабикәһенән ҡыйыу әтәс тураһында әкиәт ишеткәйнем. Бер нисә көн эсендә шиғыр менән бәләкәй генә пьеса яҙып, Мусинаға алып барҙым. Оҡшатты. Музыканы күренекле композитор, үлемһеҙ "Башмағым" комедияһы авторы Хәбибулла Ибраһимов ижад итте. Премьера опера һәм балет театрының подвалындағы бинала үтте. Республиканың Башҡорт ҡурсаҡ театры элек ошонда урынлашҡайны. Уңыштан дәртләнеп китеп, 1941 йылда Леонид Соло- вьевтың "Маҙаға тейеүсе" ("Возмутитель спокойствия") романы мотивтары буйынса "Хужа Насретдин" тигән пьеса яҙҙым. Театр уны ҡуйырға әҙерләнгәйне, үкенескә ҡаршы, һуғыш башланды. Мин фронтҡа киттем. Пьесаның артабанғы яҙмышын белмәйем, үҙемдә ҡулъяҙмаһы ҡалмаған, архивта ла һаҡланмаған. Тап 40 йылдан һуң Октябрь проспектындағы бынамын тигән театрҙа талантлы Павел Мельниченко "Әтәс тирмәне"н ҡуйҙы. Шуныһы ла аптыратты: бөйөк тылсым эйәһе Владимир Штейн минең ололар өсөн яҙған "Ташлама утты, Прометей!" һәм "Диктаторға ат бирегеҙ!" тигән әҫәрем менән ҡыҙыҡһынды ла, мин шикләнеберәк ҡараһам да, сәхнәләштерҙе һәм уны балалар ҙа, ололар ҙа ҡыҙыҡһынып ҡараны. Был мөғжизәгә бик ҡыуандым. Һуңыраҡ ошо уҡ театрҙа ”Өс таған", "Оҙон-оҙаҡ баласаҡ" повестары ның персонаждары тыуҙы. Ҡурсаҡ театры минең өсөн тормошомдоң ябай бер эпизоды ғына түгел, яҡты бер өлөшө. Был театрҙа башҡа авторҙарҙың да һоҡланғыс спек- талдәрен ҡарарға тура килде. Барыһы ла бала сағыма алып ҡайта, мин ололар күҙе һәм сабый күңеле менән ҡабул итәм. һәр ваҡыт тылсымға, хыялдың ысынбарлыҡҡа әүерел еү енә һоҡланам, хайран ҡалам. Был тойғо һәр саҡ оҙата килә. Сәхнәләге ҡурсаҡтарҙы яратам. Уларҙа автор һалған һәм актер тарафынан асып бирелгән фекер һәм күңел яҡтылығы нурлана. Араларында ҡара йәнлеләр ҙә бар, әммә улар һәр ваҡыт еңелә. Яҡтылыҡ еңә". Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры М. Н. Елгаштина менән О. М. Штейнкопф етәкселек иткән үҙешмәкәр театрҙан башланып китә. 1932 йылдың 5 февралендә Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театрының беренсе спектакле ҡуйыла. "Репка" тип атала ул. Театрҙа спектаклдәр тәүҙә рус телендә генә бара. М. Н. Елгаштина был эшкә Башҡорт драма театры артисткаһы Ғәмбәрә Мансурованы ылыҡтыра. Ул башҡорт төркөмө ойоштора һәм уның етәксеһе була. Театр тәүге көндәрҙән үк төрлө халыҡ әкиәттәренә мөрәжәғәт итә. Рус, башҡорт, Кавказ һәм Балтика буйы, Урта Азия, Алыҫ Көнсығыш халыҡтарының әкиәттәрен сәхнәләштерә. 1980 йылда театр Мәскәүгә ижади отчет менән бара, ә 1988 йылда Һиндостанға фестивалгә бара һәм "һинд легендаһы" тигән спектакль өсөн Дж. Неру исемендәге халыҡ-ара премияға лайыҡ була. Мария Николаевна Елгаштина 1873 йылда Барнаул ҡалаһында тыуа. Рәссам, график, театр рәссамы. 1913 йылда уҡ рәссамдар А. Э. Тюлькин һәм А. П. Лежневтар менән бергә Башҡортостан рәссамдарының тәүге ижади берләшмәһен барлыҡҡа килтереүҙә әүҙем ҡатнаша. Башҡортостанда М. В. Нестеров исемендәге Художество музейҙы ойоштороуҙа һәм музей китапханаһын туплауҙа ҙур өлөш индерә. 1932 йылда Ҡурсаҡ театрына нигеҙ һала. Тәүге әҫәрҙәрҙе үҙе яҙа, үҙе сәхнәләштерә. Уны "ҡурсаҡтарҙың өләсәһе" тип атайҙар. Шулай итеп, Ҡурсаҡ театры А. С. Пушкин, Ш. Перро, ағалы-ҡустылы Гриммдар, В. Гауф, Э. Гоффман, М. Ю. Лермонтов, П. П. Ершов, С. Т. Аксаков, П. П. Бажов, М. М. Пришвин, Е. Л. Шварц, Саломея Нерис һәм башҡаларҙың әкиәттәрен сәхнәләштерә. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында был театр тимер юл станцияларында, эшелондарҙа, госпиталдәрҙә хәрбиҙәр алдында сығыш яһай. Махсус антифашистик программа менән Карелия фронтында ла була. Башҡорт төркөмө тәүҙә тәржемә әҫәрҙәр генә ҡуйһа, тора-бара үҙенең авторҙары барлыҡҡа килә башлай, һуғыштан һуң Мостай Кәрим, Ә. Бикчәнтәев, С. Волков- Кривуша, Э. Фәтҡуллин, Ҡадир Даян, И. Ниғмәтуллин, Ш. Насыров, А. Игебаев, Ф. Иҫәнғолов, И. Абдуллин һәм башҡалар ҡурсаҡ театры өсөн әҫәрҙәр яҙа башлай, һуңғы йылдарҙа Ғәзим Шафиҡов, Сафуан Әлибаев, Сәрүәр Сурина әүҙем эшләй. Ҡурсаҡ театрының эшен яҡшыртыу йәһәтенән директоры А. Р. Сәйетов һәм баш рәссамы менән баш режиссеры Н. Ғ. Байбурин, башҡорт төркөмө режиссеры Гөлнара Вәлитова ла күп көс һала. Геройҙар ҡурсаҡ театры сәхнәләренән балаларҙы әле батырлыҡтары, әле шуҡлыҡтары, әле тылсымдары менән ҡыуандыра, уйландыра. "Суртан әмере буйынса", "Ал сәскә", "Шүрәле", "Дюймовочка" спектаклдәрендә сарафан кейгән хәйләкәр төлкө лә, һеперткегә атланған кәкре танаулы Баба Яга ла, атлас күлдәк кейгән Петрушка ла һәм, һис уйламағандан, тамашасыларҙы хайран итеп, ошо уҡ ҡурсаҡтар башҡарыуында Сыңғыҙ Айытматовтың "Аҡ пароход"ы, Мостай Кәримдең "Ташлама утты, Прометей!", Мәжит Ғафуриҙың "Ҡара йөҙҙәр", И. Штоктың "Божественная комедия", Ғәзим Шафиҡовтың "Урал батыр"ы, А. Толстойҙың "Буратино мажаралары" ҡуйыла. Ҡурсаҡ театры артистарына образға инеү өсөн айырым оҫталыҡ кәрәк. Хайуандарҙың холоҡтарын хәрәкәттәре аша ғына түгел, ә тауыш аша биреү өсөн генә лә күпме өйрәнергә кәрәк. Шул уҡ ваҡытта милли үҙенсәлек тә онотолорға тейеш түгел. Рус төркөмөндәге Әтәс башҡорт төркөмөндәге Әтәстән айырылып тора. Йәки башҡа милли әҫәрҙәрҙән татарҙарҙың ”Шүрәле"һе менән литва халҡының "Эгле — йыландар королеваһы "н уйнаған саҡта, әлбиттә, милли характерҙы өйрәнеү, уларҙы ошо әҫәр геройҙары аша дөрөҫ сағылдырыу мотлаҡ. Бала күңеле һәр яңылышлыҡҡа үтә лә һиҙгер. Артистарҙан түбәндәге исемдәрҙе атап китергә кәрәк, сөнки улар хәҙер инде тәжрибәле, стажлы һәм киң танылған артистар: Айрат Әхмәтшин, Ләлә Булатова, Гүзәл Сәмиғуллина, Светлана Курепина, Миңлеғаян Сафина, Альбина Шумячер, Виталий Щербаков, Әнүзә Имаметдинова, Рәсүл Лоғманов, Ольга Дудка, Гөлсәсәк Мөхәмәтшина, Виктория Щербакова, Фәнис Имаметдинов, Венера Даянова, Антонина Дмитриева, Юрий Заяң, Ольга Шәрәфетдинова, Рәмилә Ҡобағошова, Фәтих Дәүләтбаев. Бына ошо артистарҙың береһе тураһында театрҙың әҙәби бүлеге етәксеһе Фәрҙиә Әлибаева былай тип яҙа: "Башҡортостандың халыҡ артисткаһы Ҡобағошова Рәмиләне башҡаларҙан айырып торған сифаттары ниндәй тиһәләр, мин әҙәп, йомшаҡ тауыш, һөйкөмлө йылмайыу һәм иҫ китмәле аҡыл һәм эш һөйөүсәнлек, тиер инем". Рәмилә Сөләймән ҡыҙының үҙенән дә былай тип һорай ҡалдым: — Рәмилә, ҡурсаҡ театры актеры булып эшләү иҫ китмәле ауыр хеҙмәт. Бында бит тойғолар көсөнән тыш, физик көс тә байтаҡ сарыф ителә. Бындай көс-ҡеүәтте ҡайҙан алаһығыҙ? Күңел байлығы ҡайҙан һеҙҙә? — Тыуған еремдән. Бала-саҡта мине уратып алған мөхиттән. Минең тыуған төйәгем, унда йәшәгән кешеләр күңелдәре менән иҫ китмәле матурҙар һәм һәләтлеләр. Бына, әйтәйек, Көйөргәҙе еренән сыҡҡан Кинйә Арыҫланов, Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Баязит Бикбай, Илшат Йомағолов, Диҡҡәт Бураҡаев, Марат Аҙнабаев һәм башҡалар... — Тәүге ролдәрегеҙҙе хәтерләйһегеҙҙер? — Улары — хәтерҙә иң ныҡ һаҡланғандары инде. "Бөркөттәр ҡанат ҡаҡҡанда" (А. Фәтҡуллин) — Зөләйха, "Алад- диндың тылсымлы шәме" (Н. Г. Арнет) — Зәйнәп, "Ғәлимә" ("Кара йөҙҙәр" повесы буйынса) — Ғәли ролдәре. Ул саҡтағы режиссер В. Штейнға рәхмәтлемен. Ул миңә ышанып шундай яуаплы ролдәр тапшырҙы. — Һеҙгә төрлө режиссерҙар менән эшләргә тура килде. Уларҙың кемдәрен үҙегеҙҙең уҡытыусығыҙ тип иҫәпләйһегеҙ? — К. Ғәҙелшин, П. Мельниченко, Р. Хәлилов, Л. Вәлиев, Г. Вәлитова, Н. Байбурин. Уларҙың һәр береһенән үҙ һәнәремә кәрәкле бик күп оҫталыҡҡа өйрәндем. Улар мине һәнәремде яратыу ғына түгел, ә эштең төп уңыштарының береһе — тамашасыны яратырға өйрәттеләр". ===Венера Рәхимова=== Ҡурсаҡ театры артисткаһы, БАССР-ҙың халыҡ артисткаһы Венера Тимерхан ҡыҙы Рәхимова Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты. Ул Стәрлетамаҡ мәҙәниәт-ағартыу училищеһын тамамлағандан һуң, Башҡорт ҡурсаҡ театрына эшкә килә һәм үҙ эшенә мөкиббән бирелеп, башҡорт һәм рус төркөмдәрендә уйнай. Ул һәр ваҡыт төп ролдәрҙе башҡара. Шуныһы ҡыҙыҡ, ҡурсаҡ театрының үҙенсәлеген ул тиҙ үҙләштерә. Башҡа театрҙар менән сағыштырғанда, ҡурсаҡ театры күпкә ҡатмарлы. Бында хайуандар булып уйнарға, тауыш менән уларҙың холҡон-ғәҙәтен сағылдырырға кәрәк. Шулай уҡ кешеләрҙе уйнарға ла тура килгеләй. Венера Рәхимова тураһында: "Буратино булып уйнаһа, Буратино тип ҡабул итәһең, ә Агазия йәки Ғәлимә ролдәрен башҡара икән, ысынлап та, Буратиноны уйнаған Рәхимовамы был, тип аптырайһың. Тәбиғәттән артислыҡ һалынған кеше генә шулай үҙен танытмау кимәленә тиклем үҙгәрә алалыр", — тиҙәр. В. Рәхимова Башҡорт ҡурсаҡ театрында бик күп образдар тыуҙыра. ЬОРАУҘАР. #Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театрына кем нигеҙ һалған? #Ҡурсаҡ театрында ниндәй трагедиялар һәм комедиялар ҡуйыла? ==БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ФИЛАРМОНИЯНЫ== Башҡорт дәүләт филармонияһы 1939 йылдың 20 ғинуарында асыла. Башҡорт дәүләт бейеүҙәре ансамблен, бер нисә хорҙы, ҡурайсылар ансамблен, тынлы оркестрҙар һәм халыҡ уйын ҡоралдары оркестрын, эстрада бригадаларын, күсмә оперетта коллективтарын берләштерә. Тәүге мәлдә филармония коллективы Башҡорт музыка техникумының театр бүлеген тамамлаусы йәштәрҙән, шулай уҡ үҙешмәкәр түңәрәктәрҙән килгән оҫталарҙан туплана. 1941 йылда әҙәби-музыкаль лекторий ойошторола. Был лекторийҙарҙа М. Кугушева, Л. Лебединский, Л. Троицкая, М. Черданцева, А. Либерман кеүек исемдәре киң билдәле сәнғәт әһелдәре әүҙем ҡатнаша. Тәүге концерттарҙа Башҡорт драма һәм опера театры артистары А. Мөбәрәков, 3. Бикбулатова, Ғ. Ҡарамышев, Ғ. Туҡаевтар, йырсыларҙан Б. Вәлиева, Ғ. Хәбибуллин, А. Сутягин, Д. Нурмөхәмәтова, X. Ғәлимовтар ҡатнаша. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында фронттарҙа 17 бригада эшләй. Улар 1789 концерт бирә. һуғыштан һуң республикала мәҙәни тормош йәйләнә. Мәғәфүр Хисмәтуллин, Эсмә Шайморатова, Петр Кукотовтарҙың даны республикала ғына түгел, ә башҡорттар һәм татарҙар йәшәгән тирә-яҡ республика, әлкәләрҙә лә киң билдәле була. Артистар булған тәжрибәләренән тыш яңыса эшләү, сәхнәгә ниндәйҙер яңылыҡ килтереү тигән уй-теләк менән яна башлайҙар. Шулай итеп, 1950 йылдарҙа тәүге инструменталь ансамблдәр барлыҡҡа килә. Етәкселәре — Бәхти Ғайсин һәм Николай Голов (сәхнә псевдонимы Наил Ғәлиев). Бәхти Ғайсин менән Фәриҙә Ҡудашева, Николай Голов менән Мәғфирә Ғәлиеваларҙың был яңылығы һәм, өҫтәүенә, таланттары киң популярлыҡ килтерә. Ошо уҡ ансамблдәр нигеҙендә Илфак Смаков, Нәзифә Ҡадырова, Шамил Хәмәҙинуров, Вәкил Мурзиндар үҫеп сыға. Башҡорт филармонияһының үҙенсәлеге тағы шунда, ул халыҡ араһынан үҫеп сыҡҡан һәләттәргә үтә лә һаҡсыл, иғтибарлы ҡарай һәм фольклор нигеҙендә сәнғәтте үҫтереүгә куп көс һала. Әйтәйек, Сөләймән Абдуллин, Рамаҙан Иәнбәков, Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ишмулла Дилмөхәмәтовтарҙы атап китергә мөмкин. Ишмулла Дилмөхәмәтов ҡурайсыға һәм ҡурайға ҡарата иғтибарҙы һәм данды бермә-бер арттырған маһир ижадсы була. 1969 йылда Хор капеллаһы ойошторола. Уны ойоштороусыларҙың береһе, аҙаҡ етәксеһе — Таһир Сәйфуллин. Хор башҡорт классикаһын да, рус һәм сит ил классикаһын да башҡара. 1987 йылда филармонияның Бәләкәй залында немец фирмаһы эшләгән орган урынлаштырыла. Ошонан һуң баш ҡаланың һәм республиканың музыка сәнғәте һөйөүселәре өсөн даими орган музыкаһы тыңлау бәхете асыла. Башҡортостанға беренсе органист Вячеслав Мортазин уҡып ҡайта. Төрлө фольклор төркөмдәре: "Йәдкәр" ансамбле, "Каруанһарай" эстрада-фольклор төркөмө. Сәнғәт оҫталарының юбилей кисәләре, авторлыҡ кисәләре ойошторола. Филармонияның 700 һәм 400 урынлыҡ ике залы бар. Бәләкәй залда орган урынлаштырылған. ҺОРАУҘАР. #Башҡорт дәүләт филармонияһы ҡасаи асыла? #Филармонияла ниндәй тармаҡтар эшләй? ==Филормонияның тәүге йырсылары== ===Хәбир Ғәлимов (1905—1996)=== Хәбир Латип улы Ғәлимов Салауат районы Лағыр ауылында тыуа. П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының Башҡорт студияһын тамамлай. Профессиональ операға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Д. Чимарозаның "Йәшерен никах"ында — Паолино, Дж. Паизиеллоның "Тирмәнсе һылыуҡай" операһында — Барон Коллоандр, Мәсәлим Вәлиевтең "һаҡмар"ында — Юлай, У. Гаджибековтың "Аршин мал алан" операһында — Аскер, Заһир Исмәғилевтең "Салауат Юлаев" операһында — Салауат, ҡыҫҡаһы, филармонияға эшкә күскәнгә тиклем операларҙа һәм һәр ваҡыт төп ролдәрҙе башҡара. 1955 йылдан — филармония солисы. Ул башҡорт халыҡ йырҙарын ғәжәп үҙенсәлекле моң, аһәң менән башҡарыусы йырсы. Уның йырҙары яҙылған патефон пластинкаларын тыңлау өсөн ауыл-ауыл йыйылышып ултырыр булғандар. Бик күп йәш йырсылар унан башҡарыу оҫталығына өйрәнә. Хәбибулла Ибраһимов, Камил Рәхимов, Заһир Исмәғилев, Рәүеф Мортазин, Хөсәйен Әхмәтов, Таһир Кәримовтарҙың йырҙарын тәү башлап халыҡҡа сығарыусы йырсы була ул үҙ заманында. Әле лә радио аша уның башҡарыуында "Ғайса", "һанаҡа" һәм башҡа тиҫтәләгән башҡорт халыҡ йырҙарының фәҡәт Хәбир Ғәлимовса ғына яңғырауын тойоп була. Ул ҡабатланмаҫ үҙенсәлекле йырсы. Башҡорт филармонияһының нығынып, үҫеп китеүенә ҙур өлөш индергән оҫта. Хәбир Латип улы Ғәлимов — РСФСР-ҙың, БАССР- ҙың атҡаҙанған артисы. ===Сөләймән Абдуллин (1928—2002)=== Бөтөн ижад ғүмерен башҡорт йыр сәнғәтенә арнаған, халыҡ йырҙарын ихлас яратҡан һәм киләсәк быуын өсөн ҡалдырырға тырышҡан йырсыларыбыҙҙың береһе — Сөләймән Абдуллин. Ул Ейәнсура районының Үтәғол ауылында 1928 йылда тыуа. Бәләкәй сағынан йырға әүәҫ була. "Йыр — миңә быуындан быуынға тапшырыла килгән аманат, — ти йырсы. — Беҙҙең яҡтың тәбиғәте ғәжәп бит ул. Тау башына артылып бер һуҙып йырлап ебәрһәң, тотош тирә-йүн һине тығңшп, һине дәртләндереп, ҡеүәтләп ебәргәндәй була”. Сөләймән Абдуллин мәктәп смотрҙарында, һабантуйҙарҙа ҡатнаша, өлкәндәрҙең йырҙарын отоп ала. Беренсе тапҡыр район үҙәге Иҫәнғолда смотрҙа ҡатнашҡан саҡта, уға һигеҙ генә йәш була. "Атайым һуғышҡа киткәндә: "Их, улым, Өфөгә барып бер генә тапҡыр булһа ла радионан йырлап, халыҡҡа ишеттерһәң ине”, — тигән теләген әйтеп ҡалдырҙы. 1948 йылда атайымдың теләге тормошҡа ашты. Радио аша уның "Ҡаҫмарт буйы" тигән йырын башҡарҙым. Халҡымдың моңо, үткән аһ-зары йөрәгемә һеңгән. Йырлаған саҡта йырҙа барған ваҡиғаны, ундағы кешеләрҙе күҙ алдыма килтерәм. Беҙҙең йырҙар тотош тарих бит ул. Йырлап торам, йырҙа һөйләнгән ваҡиғалар берәм-берәм күҙ алдымдан үтә. ”3өлхизә"не хатта яҡын ғына һылыуымдың зар йыры һымаҡ итеп башҡарам. Күҙҙәремә йәш алмай йырлағаным юҡ. Ниҫә тапҡыр йырлайым, шул тиклем йәш тула. "Илсе Ғайса”ны йырлаған саҡта, атайым күҙ алдына килеп баҫа. "Ергәйеш” йырын башлаһам, ошо йылға туғайында емеш йыйып йөрөгән әсәйем күҙ алдыма килә лә баҫа. Бер йылы беҙгә Дауыт Юлтый килгәйне. Сәй эстеләр, мине йырлаттылар. Дауыт олатай арҡамдан һөйөп, ҙур сәхнәлә йырларға яҙһын һиңә, тине. Шунан күп тә үтмәй, уны ҡулға алғандар икән, халыҡ дошманы булған икән, тигән хәбәр килеп етте. Хәбәр ҙә килеп етте, атайымды ла ҡулға алдылар. Бер аҙҙан ҡайтарҙылар. Ныҡ имгәткәйнеләр. Шулай булһа ла һуғышҡа китте. Тыуған ерен бигерәк яратты ул. Йырға һөйөү атайымдан башланды. Бөгөнгөләй хәтеремдә, яңы сабылған бесән һалынған арбала күккә ҡарап салҡан ятҡанмын. Эргәмдә — атайым, дилбегәһен бушаҡ ҡына тотоп, атты үҙ яйына һалған да "Уйыл"ды йырлай. Күк йөҙөнөң дә, атайым моңоноң да иге-сиге юҡ һымаҡ. Йырлай-йырлай ҙа йырҙың тарихын һөйләй башлай. ”Ә быныһы, улым, "Хисам” көйө. Үҙебеҙҙең яҡ кешеһе — Хисам ҡарт сығарған. Улы һәләк булғас, йөрәккенәләре яныуҙан ни эшләргә белмәй моңланғандыр инде ҡартың. Өҫкәлек буйҙарында, тау битләүҙәрендә йырлай-йырлай йөрөй, тип һөйләй торғайнылар Урта Муйнаҡ кешеләре", — тип һөйләгәне хәтеремдә. (Хисам ҡарт — йырсы Мәғфирә Ғәлиеваның ҡартатаһы. — М. Б.). Әсәйем Зарыубикә лә йыраусы булды. Ауыҙын асыр-асмаҫ ҡына моң менән генә һыҙыр ине боронғо йырҙарҙы. Һүҙҙәре лә ап-асыҡ ишетелер ине, моңо ла юғалмаҫ ине. Эй, йырлай беләләр ине боронғолар! Ауылдарҙа ла боронғоса башҡарыу оҫталығы һаҡланған. Ана бит ҡалай һыҙҙыралар!" — тип Һоҡлана торғайны боронғо башҡарыу оҫталығына Сөләймән Абдуллин. Йырсы Сөләймән Абдуллинды Башҡорт дәүләт филармонияһына йәш йырсыларҙы боронғо йырҙарҙы башҡарыу оҫталығына өйрәтергә саҡыралар. Бик ихлас башҡара был эште. Уның тауышы ла, башҡарыу оҫталығы ла башҡаларҙан айырыла. Ул йырҙы тойоп, йөрәге аша үткәреп, йырҙың тарихына-йөкмәткеһенә инеп йырлай. Йырсы башҡарыуында "Урал", "Әрме", "Зөлхизә", "Мәҙинәкәй", "Быр", "Буранбай", "Бейеш", "Зәлифәкәй", "Кәмәлек", "Ҡаҫмарт буйы", "Төйәләҫ", "Хисам", "Ҡара Сурай", "Саҡырмаҫы, кәкүк” һәм башҡа тиҫтәләрсә йырҙар ҡабатланмаҫ талант эйәһенең иң ҡиммәтле ҡомартҡылары ул. Сөләймән Әйүп улы Абдуллин — БАССР-ҙың атҡаҙанған һәм БР-ҙың халыҡ артисы. (Ейәнсура районында мәшһүр яҡташтары: йырсылар Сөләймән Абдуллин призына — ир-егеттәр, Мәғфирә Ғәлиева призына — ҡатын-ҡыҙ йырсылар һәм Нәжметдин Хәсәнов призына ҡурайсылар араһында ярыштар үткәрелә. Ейәнсура башҡорт гимназияһында директор булып эшләгән саҡта, жюри ағзаһы булып ҡатнаша инем. Сөләймән Абдуллин менән йыр хаҡында әңгәмәбеҙ шул ваҡытта булды. — М. Б.) ==БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ФИЛАРМОНИЯҺЫНЫҢ ДАНЛЫ ТРАДИЦИЯҺЫН ДАУАМ ИТЕҮСЕЛӘР== Башҡорт дәүләт филармонияһының бөгөнгө көндә оҫта йырсылары, Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеү ансамбле, Хор капеллаһы, Ҡурайсылар ансамбле, Тынлы оркестры, Башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары оркестры, күсмә төркөмдәре, эстрада коллективтары, "Йәдкәр" фольклор ансамбле, Орган залы менән бөтөн илебеҙҙә генә түгел, сит илдәргә лә даны таралды. Өлкәндәрҙе алмаштырып, һәләтле урта быуын йырсылары, йәштәр өҫтәлә. Эстрада йырҙарын оҫта башҡарыусыларҙан Ғүмәр Әбделмәнов, Фәрит Бикбулатов менән рәттән Райман Ишбаев, Фәдис Ғәниев, Филүс Ҡалмурҙин һәм башҡалар кеүек халыҡ йырҙарын да, эстрада йырҙарын да башҡарыусылар әленән-әле коллективты тулыландырып торалар. Сибай филармонияһы ла һәләтле йырсылар үҫтерә. Башҡорт халыҡ йырҙарын үҙенсәлекле моң менән башҡарған Азамат Тимеров менән Нәсимә Тимерова ларҙы баш ҡала тамашасылары көтөп ала. Рамаҙан Йәнбәков мәктәптә уҡыған йылдарында уҡ үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ҡатнаша. Республиканың 1-се һанлы интернат-мәктәбен тамамлағас, ул Башҡорт дәүләт университетының биология факультетына уҡырға инә. Әммә йырҙы ташламай. Сәхнәһеҙ, йырһыҙ йәшәмәй ул. Башҡорт халыҡ йырҙарын яратыу бәләкәйҙән килһә лә, уны тойоп, аңлап, йөкмәткеһенә төшөнөп йырлау оҫталығына ул яҡташы, иҫ китмәле йырсы, ҡурайсы һәм композитор Хөсәйен Әхмәтовтан өйрәнә. "Хөсәйен ағай минең йырҙарымды оҡшата ине. Хатта "Тыуған ауылым" йырын минең тауышым өсөн яҙҙы. Мин халыҡ йырҙарынан тыш композиторҙарҙың йырҙарын да башҡарам. Заһир Исмәғилев, Таһир Кәримов, Шамил Ҡол барисов, Мәсәлим Вәлиев йырҙарын бик яратам", — ти йырсы. Рамаҙан Йәнбәков — халыҡ араһында йөрөгән, әммә бығаса сәхнә түренә сығарылмаған "Абдрахман", "Юлғотло" һымаҡ йырҙарҙы ла башлап башҡарыусыларҙың береһе. Йырсының репертуары бай. Ул бик күп халыҡ йырҙарын "("Сибай", "Уйыл", "Түрә- кәй", "Ильяс", "Азамат", "Төйәләҫ") яратып, тойоп, үҙ йөрәге аша үткәреп башҡара. Йырсыны республикабыҙҙа ғына түгел, күрше әлкәләрҙә лә, яҡын сит илдәрҙә лә яраталар. "Йырсыға йыр тарихын белеү мотлаҡ. Тарихын белмәй тороп нисек йырламаҡ кәрәк? Йырлаған ваҡиға күҙ алдына килеп тетрәндереп торорға тейеш бит ул! Башҡорт халыҡ йырҙары тормошсан күренештәргә бай, тәрән кисерешле. Йырсы үҙенең башҡарыу оҫталығы менән йырҙың йөкмәткеһен еткерә белергә һәм рухи кинәнес уятырға тейеш”, — тип иҫәпләй Рамаҙан Йәнбәков. Рамаҙан Йәнбәков 1934 йылда Баймаҡ районының Байыш ауылында тыуа. Рамаҙан Фәтхулла улы Йәнбәков — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы. ===Зәки Мәхмүтов=== Зәки Мәхмүтов Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, ситтән тороп Гнесиндар исемендәге дәүләт музыка-педагогия институтын тамамлай. Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы булған саҡта байтаҡ ҡына партиялар башҡара. Әммә йырсы халыҡ йырҙары башҡарыуға әүәҫерәк булыуын тоя. Бәм, ысынлап та, Зәки Мәхмүтовтың үҙенсәлекле бас менән башҡарған йырҙарын халыҡ яратып ҡаршы ала. Уның концерт репертуары бай: башҡорт халыҡ йырҙары һәм композиторҙары әҫәрҙәренән тора. Зәки Ғиззәт улы Мәхмүтов Ғафури районының Үтәк ауылында 1934 йылда тыуа. БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Ғәлиә Солтанова=== Шағир Рәми Ғарипов яҡташы Ғәлиә Солтанованың йырына һоҡланып былай тип яҙа: Йырла, әйҙә, йырла, әйҙә, Йырла, әйҙә, Ғәлиә, һинең моңло тауышыңа Һандуғас башын эйә, Гөлдәр ҙә башын эйә. Шағирҙар данлаған, йырсылар маҡтап йырлап туймаған гүзәл Әй буйында тыуып-үҫкән Ғәлиә Солтанова. Уның тыуған ауылы Лаҡлы тәбиғәттең иҫ китмәле гүзәл мөйөшөндә урынлашҡан. Әсәһе Маһира апай ғүмере буйы халыҡ йырҙарын йырлай, атаһы Кәлимулланың боронғо йырҙарын ауыл халҡы йотлоғоп тыңлай. Ғәлиә 10-сы класта уҡыған сағында спектаклдә ҡатнашып, йырлы роль башҡара. Тамашасы уның уйнауын һәм йырлауын яратып ҡаршылай. Ғәлиә илһамланып китә, артистка булырға ҡарар итә. Ул П. И. Чайковский исемендәге Свердловск музыка училищеһын тамамлай һәм Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә ҡайта. "Ишмулла Дилмөхәмәтов һәм Сөләймән Абдуллин менән бергә эшләү мине халыҡ йырҙарын башҡарыуҙа оло һабаҡ булды", — ти йырсы Ғәлиә Солтанова. Ул Мәскәүҙең Гнесиндар исемендәге музыка-педагогия институтында (хәҙерге академия) уҡырға китә һәм Нажиә Аллаярова, Марат Хисмәтуллин, Рима Мусина лар менән бергә уҡый, концерттарҙа ҡатнаша. Ғәлиә Солтанованың "Таштуғай"ы ҡабатланмаҫ оҫталыҡ. Халыҡ йырҙарынан тыш йырсы композиторҙарҙың әҫәрҙәрен дә яратып башҡара. "Мин яратам һине" (Заһир Исмәғилев), "Минең йондоҙом" (Рафиҡ Сәлмәнов), "Тыуған ауылым”, "Һеҙҙең өсөн" (Хөсәйен Әхмәтов), "Кейек ҡаҙҙар" (Марс Макаров) һәм башҡа йырҙар тап Ғәлиә Солтанова башҡарған өсөн тиҙ арала халыҡ араһына тарала. Уны Монголия, Урта Азия илдәре, Финляндия тамашасылары ла яратып ҡабул итә. Ғәлиә Кәлимулла ҡыҙы оҙаҡ йылдар Өфө ҡалаһының 2-се музыкаль-педагогик колледжында уҡытыусы булып эшләй. "Йыр сәнғәте әлкәһендә эшләгән уҡытыусы ювелирлыҡ оҫтаһы кеүек. Тауышы матур, һәләтле йәш кешене ваҡытында күреп, шул тауышты асыуҙа, шымартыуҙа, сәхнәгә, халыҡ алдына сығырлыҡ кимәлгә еткереүҙә тейешле ярҙам күрһәтеп, дөрөҫ йүнәлеш бирәһең икән, тағы бер талант астым тигән һүҙ, — ти ул уҡытыусылыҡ эшенең яуаплылығы тураһында. — Йәштәргә халыҡ йырҙарын нота буйынса ғына түгел, халыҡсан итеп йырларға ла өйрәтәм. Халыҡ йырҙарының барлыҡ моңон, бөгөлөштәрен, наҙын нотаға һыйҙырып бөтөрлөк түгел бит уның. Йырлаған йырҙарыңдың асылын үҙең төшөнгәс кенә уларҙы халыҡҡа алып сығыу зарур. Тап шул саҡта тамашасы һине ихлас ҡабул итә." ===Мәүлетбай Ғәйнетдинов=== Халыҡ йырҙарын тойоп, моңло итеп йырлаусыларҙың береһе — Мәүлетбай Ғәйнетдинов. Ул оҙаҡ йылдар буйы төрлө эштәрҙә йөрөй һәм бик һуңлап ҡына Өфө сәнғәт училищеһының вокал бүлеген тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм хаҡлы ялға киткәнсе шунда эшләй. Баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов һәм режиссер Фәтих Ихсанов башланғысы менән 1981 йыл "Йәдкәр" фольклор ансамбле ойошторола һәм Мәүлетбай Сөләймән улы шунда эшкә саҡырыла. Үҙенсәлекле һәм бай репертуарлы был ансамблдең арҡа һөйәге булған йырсы Мәүлетбай Ғәйнетдинов башҡорт халыҡ оҙон көйҙәрен дә, һамаҡлауҙарҙы ла, таҡмаҡтарҙы ла берҙәй үк оҫталыҡ менән башҡара. Уның башҡарыуында "Буранбай", "Урал", "Сибай", "Бейеш", "Аҡһаҡ ҡола" һәм шулай уҡ композиторҙарҙың йырҙары үҙенсәлекле яңғыраш ала. "Йыр минең күңелемдән үҙенән-үҙе сыға. Йырлай башлаһам, йырға шул тиклем бирелеп китәм, мин уларҙың оҙон көй икәнлеген дә тоймайым. Мин йыр эсендә йәшәйем", — ти йырсы үҙе. Мәүлетбай Сөләймән улы Ғәйнетдинов 1938 йылда Ишембай районы Этҡол ауылында тыуа. БАССР-ҙың халыҡ артисы. ===Флүрә Килдейәрова=== Флүрә Килдейәрова Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлағас, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында эш башлай. Әминә ("Салауат Юлаев"), һарысәс ("Урал илселәре"), Ҡатын (С. Низаметдинов, "Ҡара һыуҙар"), Марфа (Н. А. Римский-Корсаков, "Батша кәләше") кеүек төп партияларҙы башҡара. Әммә Флүрәгә халыҡ йырҙарын башҡарыу, бигерәк тә оҙон көйлө боронғо йырҙар менән сәхнәгә сығыу, нығыраҡ оҡшай, һәм ул Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә күсә. Флүрә Килдейәрова — халыҡ йырҙарын иң юғары оҫталыҡта башҡарыусыларҙың береһе. Йырҙарҙы белеп кенә түгел, тойоп башҡарыуы, ундағы ваҡиғаларҙы, образды тәрән аңлауы һәм үҙ йөрәге аша үткәреүе, кисе- реүе тәбиғи талантына мәртәбә өҫтәй. "Бәләкәйҙән йырлайым, — ти йырсы. — Минең туғандарымдың һәр береһе тиерлек йырсы, уйынсы. Шуның өсөн дә "Азамат", "Иҫке Урал", "Томан", "Көйөлдө", "Байсауыл", "Буранбай", "Ғилмияза" кеүек йырҙарҙы мин көн һайын тиерлек ишетә һәм күңелемә һеңдерә бара торғайным. Ул йырҙар менән үрелеп, шул йыр моңонда солғанып үҫтем мин. Бер генә хыял менән йәшәнем — үҫкәс, йырсы булам. Әммә Өфө сәнғәт училищеһына килеп, өсөнсө турҙан үтә алманым. Уҡырға тигән теләгем шул тиклем көслө булғандыр, ныҡышлығымды, ынтылышымды күреп, хор-дирижерлыҡ бүлегенә инергә тәҡдим иттеләр. Училищены тамамлағас, Өфө дәүләт сәнғәт институтының хор-дирижерлыҡ факультетында уҡыуымды дауам иттем. Әммә йырсы булыу теләге көсәйгәндән-көсәйә барҙы һәм, ниһайәт, вокал бүлегенә ҡабул ителдем". Институтта уҡыған йылдарында уҡ Флүрә төрлө конкурстарҙа ҡатнаша, башҡарыу оҫталығы һәм моңо менән жюри ағзаларының иғтибарын йәлеп итә, тамашасыларҙың көтөп алған яратҡан йырсыһына әйләнә. Әммә йырсы был уңыштары менән ҡәнәғәтләнеп ҡалмай. Төп маҡсатына ынтыла. Ә уның маҡсаты — халҡыбыҙҙың бығаса ишетелмәгән йәки һирәк ишетелгән көй-моңон классика кимәлендә илебеҙ халыҡтарына ишеттереү, киләһе быуынға ҡалдырыу. "Турат сағылы", "Алтын Урҙа", "Баяс", "Йәмәлекәй тауы", "Өйҙөрәкәй буйы", "Төхфәт кантон", "Сәңгелдәк йыры" һәм башҡа бик күп йырҙар Флүрә Килдейәрова башҡарыуында беренсе тапҡыр профессиональ сәхнәлә яңғырай. Ул йырға ҡарата бик һаҡсыл. Был халыҡҡа, уның рухи донъяһына, ижадына ҡарата сикһеҙ һөйөүенән килә. Флүрә Килдейәрова "Ьаҡмар”, "Алты егет", "Таштуғай" һәм башҡа башҡорт халыҡ йырҙарын беренсе тапҡыр органға ҡушылып башҡара. Мәшһүр йырсы Абдулла Солтанов менән бергә концерт әҙерләп, республика райондары буйлап сығыш яһай. Был үҙенсәлекле концерт өлкән быуын моң эйәһенең киләсәккә аманаты кеүек булһа, Ф. Килдейәрованың халыҡ йырсыһына, уның ижадына оло ихтирам йөрөтөүенең өлгөһө кеүек ҡабул ителә. Флүрә Килдейәрова бик күп композиторҙарҙың йырҙарына ла "ҡанат ҡуйып, киң донъяға осороп ебәрә". Уның репертуарында классик романстар ҙа, башҡорт композиторҙары йырҙары ла күп. Йырсы Флүрә Әхмәтша ҡыҙы Килдейәрова Учалы районының Илсеғол ауылында 1952 йылда тыуа. РФ-тың һәм БАССР-ҙың халыҡ, РФ-тың атҡаҙанған артисткаһы. ===Ғәли Ғәббәс улы Хәмзин=== Ғәли Ғәббәс улы Хәмзин 1950 йылда Белорет районының Әхмәр ауылында тыуа. Урау-урау юлдар менән үҙенең маҡсатына ирешә — 1981 йылда Өфө сәнғәт институтының вокал бүлеген тамамлай һәм "Йәдкәр" фольклор төркөмөндә эшләй башлай. Йырсы үҙенсәлекле, бәрхәт кеүек йомшаҡ тауышы менән халыҡ араһында тиҙ танылыу таба. Уның башҡарыуында "Сибай", "Ҡурайсы егет", "Тәфтиләү", "Ирәндек", "Любизар", "Хәйрүләкәй" һәм башҡа бик күп халыҡ йырҙары баш- ҡарылышы менән айырылып тора. Ғ. Хәмзин композиторҙар Заһир Исмәғилев, Хөсәйен Әхмәтов, Рим Хәсәнов, Роберт Ғәзизов йырҙарын да яратып башҡара. Ғәли Ғәббәс улы Хәмзин — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы. ===Нәзифә Жәүәт ҡыҙы Ҡадирова=== Нәзифә Жәүәт ҡыҙы Ҡадирова — башҡорт эстрадаһы йырсыһы. Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә. Репертуарында башҡорт һәм татар халыҡ һәм композиторҙарының йырҙары. Ул "Элмәлек”, "Шәл бәйләнем", "Кәкүк" йырҙарын үҙенә генә хас оҫталыҡ менән башҡара. Сәхнәлә тотошо, хәрәкәттәре, ым-ишараһы менән йырҙың йөкмәткеһен тамашасыға еткереүгә өлгәшә. "Сейәле ( тау", "Оло юлдың туҙаны" һәм композиторҙар Рим Хәсәнов, Рәшит Йыһанов, Салауат Низаметдинов, Роза Сәхәүетдинова, яратҡан татар композиторҙарынан Рөстәм Яхин, Сара Садыҡова һәм башҡаларҙың йырҙарын ҡабатланмаҫ оҫталыҡ менән йырлай. 1979 йылда Үҙәк телевидение үткәргән "С песней по жизни" конкурсында ҡатнаша һәм дипломант була. Нәзифә Ҡадирова илебеҙҙең байтаҡ төбәктәрендә, шулай уҡ Урта Азия, Балтика буйы илдәрендә, Украи- нала һәм тиҫтәләгән сит ил сәхнәләрендә сығыш яһап, үҙенсәлекле башҡарыу оҫталығы менән тамашасы һөйөүен яулай. Салауат Низаметдиновтың "Мөхәббәт йондоҙо" тигән рок-операһында Әсә ролен башҡарып, үҙенең күп яҡлы талант эйәһе икәнлеген күрһәтте. Н. Ж. Ҡадирова — БАССР-ҙың халыҡ артисткаһы, БАССР-ҙың, Татарстан Республикаһының атҡаҙанған артисткаһы, Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы лауреаты. ===Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев=== 1997—1998 йылдарҙағы концерт программаһы өсөн йырсы Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев 1998 йылда республикабыҙҙың юғары наградаһына лайыҡ булды. Уның репертуары бик бай. Башҡорт халыҡ йырҙарын да, татар халыҡ йырҙарын да, композиторҙар әҫәрҙәрен дә берҙәй үк яратып, ихлас күңелдән башҡара. ===Тәнзилә Хәмит ҡыҙы Үҙәнбаева=== "Үҙемде белә башлағандан бирле йырлайым", — ти халҡыбыҙҙың иң яратҡан йырсыларының береһе Тәнзилә Үҙәнбаева. Ул бәләкәйҙән мәктәп сәхнәләрендә, ауыл клубтарында сығыш яһай һәм Өфө сәнғәт училищеһына, унан һуң Өфө сәнғәт институтына уҡырға инә. Институтты тамамлағас та Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм 1981 йылда ойошторолған "Йәдкәр" төркөмөндә йырсылар Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ғәли Хәмзин, баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдиновтар менән бергә төп йөк тарта. Уның репертуары иҫ китмәле бай һәм, нигеҙҙә, халҡыбыҙ ижадынан тора. Ул халыҡ күңелендә ынйы бөртөгөләй ҡәҙерләп һаҡланған бай мираҫты түкмәй-сәсмәй киләһе быуынға еткерергә тырыша. Бығаса билдәле булмаған йәки аҙ билдәле халыҡ йырҙарын отоп ала, оло сәхнәгә сығара. "Зөлхизә", "Хисам", "Ашҡаҙар", "Баяс" кеүек киң билдәле йырҙар араһында "Ирәмәл", "Бөҙрә тал", "Ғәфифә", "һаҡмар буйы", "Дала", "Кәмәлек", "Кә- рәлек" кеүек йырҙар ҙа, "Урал бәйете", "Ҡурай бәйете" лә бар. Т. Үҙәнбаева ижадына республика тамашасылары ғына түгел, ә күрше республикаларҙа һәм сит илдәрҙә лә һоҡланып алҡышлайҙар. БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисткаһы Тәнзилә Хәмит ҡыҙы Үҙәнбаева Мәләүез районының Түләк ауылында тыуа. ==ХАЛЫҠ БЕЙЕҮ КОЛЛЕКТИВТАРЫ== Бейеү ансамбле барлыҡҡа килгәнгә тиклем үк халҡыбыҙҙың сюжетлы бейеүҙәре булған. Туйҙарҙа, уйындарҙа, йыйындарҙа башҡарылған улар. Тимәк, башҡорт бейеү ансамбленең барлыҡҡа килеүе һәм донъя кимәленә сығыуы тиктәҫтән түгел. Башҡорт халҡы йырға һәм музыка ҡоралдарында башҡарыу оҫталығына ғына маһир булмаған, ул бейеү менән дә дан ҡаҙанған. Бала муйынын тота башлағас та таҡмаҡлап усҡа ултыртып һикертеүҙән башланған бейеү хәрәкәттәре уның бөтөн ғүмере буйы оҙата килгән. Тәүтормош замандарында барлыҡҡа килгән бейеүҙәр әлеге быуынға тиклем килеп еткәндер, моғайын. Сөнки был замандарҙа халыҡ үҙенең ижтимағи көнкүрешен, хеҙмәтен, төрлө ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын бейеүгә һалған. Һунар һәм тәбиғәтте үҙләштереү, ҡул эштәре, мал һәм ҡош, күбәләк хәрәкәттәре, атта йөрөү, уҡ атыу, һыу тулҡынланыуы, ағас япраҡтары һелкенеүе хәрәкәттәрен сағылдырыу — былар бөтөнөһө лә борон-борондан күсә килгән бейеүҙәр. Туйға арналған бейеүҙәр күп һаҡланған. Ьамаҡлап бер-береңә ҡаршы әйтешеп бейеүҙәрҙән "Тирәккәйем", "Кәкүк", (үкенес, әммә бейеүҙәрҙең был төрө ни өсөндөр сәхнәгә күтәрелә алмай), күмәкләшеп таҡмаҡлап бейеүҙәрҙән "Наза", "Бүҙәнә", "Сыңрау торна" йәки яугирҙарҙың батырлығын һынландырған "Байыҡ”, "Перовский", "Циолковский" бейеүҙәре, таҡмаҡлы уйындарҙан "Түңәрәк", "Үткес", "Кем етеҙ?" һ. б. бөгөнгәсә килеп еткән. Сюжетлы, ниндәйҙер ваҡиғаға арналған бейеүҙәр, әйтәйек, "Бүҙәнә", "Өс бүкән", "Өс таған" уйындары И. И. Лепехин, П. С. Паллас, С. Г. Рыбаков, С. И. Руденко хеҙмәттәрендә телгә алына, шулай уҡ башҡорт халыҡ ижад өлгөләрендә лә осрай. Ырымбурҙа "Хөсәйениә”, Өфөлә "Ғосмания" һәм "Ғәлиә" мәҙрәсәләре эргәһендә эшләп килгән үҙешмәкәр түңәрәктәр үҙҙәренең ижад нигеҙенә халыҡ йырҙары, бейеүҙәрен һәм музыка ҡоралдарында башҡарылған әҫәрҙәрҙе ала. Аҙаҡ 1912 йылдарҙа "Нур", 1915 йылда "Ширҡәт" театрҙарында профессиональ бейеү ансамблдәре барлыҡҡа килә. Башҡорт бейеүҙәрен киң тамашасы алдына беренсе тапҡыр Вәли Мортазин-Иманский театр труппаһының фольклор программаһында күрһәтә. 1938 йылда балетмейстр Фәйзи Ғәскәров башланғысы менән Башҡорт дәүләт бейеү ансамбленә нигеҙ һалына. 1991 йылдарҙа Стәрлетамаҡта Хәлил Әнүәр улы Ишбирҙин етәкселегендә Бейеү театры, ошо уҡ йылда Нефтекама ҡалаһында Р. М. Саттаров етәкселегендә "Сәфәр" йыр һәм бейеү ансамбле, Өфө ҡалаһында Г. В. Анищенко етәкселегендә "Мираҫ" халыҡ бейеүҙәре ансамблдәре барлыҡҡа килә. Бөгөнгө көндә 200-ҙән ашыу бейеү ансамблдәре бар. Шулар араһында 40-тан ашыуы "Халыҡ ансамбле" тигән исемгә лайыҡ булған. Республикала ғына түгел, илебеҙҙә һәм хатта сит илдәрҙә танылыу тапҡан "Ирәндек" (Баймаҡ), "Ләйсән" (Учалы), "Эрвел" (Мишкә районы), "Ағиҙел" (Салауат ҡалаһы), "Сөмбөл” (Дүртөйлө ҡалаһы), "Дуҫлыҡ" (Нефтекама ҡалаһы), "Гөлдәр" (Сибай ҡалаһы), "Йәшлек" (Әбйәлил районы) бейеү ансамблдәре бар. Халыҡ араһында һоҡланғыс бейеү оҫталары бар. Улар боронғо бейеүҙәрҙе лә һаҡлайҙар, халыҡ традицияһына хилафлыҡ килтермәйенсә генә, милли ерлектә үҙҙәре лә бейеү һалалар. Фәйзи Ғәскәров республикабыҙ буйлап сәйәхәттә йөрөгән саҡтарында тап шундай оҫталарҙан бейеү хәрәкәттәре өйрәнгән дә инде. Халыҡ араһындағы бейеү оҫталары тураһында һүҙ ҡуҙғатҡас, 1960—1970 йылдарҙа бейеү оҫтаһы булараҡ легендаға әйләнгән Йәнғәле Вәхитов тураһында яҙып үтергә кәрәк. Йәнғәле Арыҫлан улы Вәхитов һалған бейеүҙәр шул тиклем киң таралған, хатта уларҙың авторы кем икәнлеген дә онотҡандар. Уртаҡ исем менән генә атала — халыҡ бейеүе. Ул ғына ла түгел, үҙе һалған бейеүҙәргә сығарған көйҙәре лә халыҡтыҡы булып китә. Әйтәйек, "Бөрйән егеттәре" йырын бер кем дә Йәнғәле Вәхитов- тыҡы тимәй. Радиояҙмаларҙа ла "халыҡ йыры" булып ингән, йырҙар китабында ла "Уран Кинйәбулатов һүҙҙәре, халыҡ йыры" тип яҙылған. Ул үҙе был хәлгә күнгән һәм: "Халыҡ ижады шулай тыуа инде, минең өсөн иң мөһиме — ижадым юғалмаһын, халыҡта йәшәһен. Мин көйҙәрҙе лә, бейеүҙәрҙе лә халыҡта йөрөгән хазинанан алып ижад итәм дә халыҡҡа кире ҡайтарам”, — ти. Уның "Бейе, егет", "Кәкүк", "Кантон", "Йәш Байыҡ", "Таңсулпан", "Бөрйән ҡыҙҙары", "Ҡара тауыҡ", "Форт Перовский", "Шоңҡар" һәм башҡа күп бейеүҙәре халыҡ сәнғәтен үҫтереүгә тос өлөш индерҙе. ==Ижадсы яҙмышы== ('''Бейеусе Әнуэр Әхмәҙиев тураһында''') "Мин 1914 йылдың 3 ғинуарында Дыуан районы Арый ауылында тыуғанмын. Атайым крәҫтиән ине, шулай ҙа ҡара наҙан түгел, мәҙрәсәлә уҡыған... Күмәк ғаиләле булдыҡ. Ике һыйырыбыҙ менән ике атыбыҙ бар ине. Аяныс, фажиғәле йылдар. Үсле кешеләр, күкрәк киреп, үҙе күрә алмағандарҙы "кулак" яһаны. Үҙҙәренең күбеһе ауылдың ата ялҡауы булыр ине. 1930 йылда әсәйем тифтан үлде. Ике һеңлем гүр эйәһе булды. Шул йылда театр техникумына уҡырға индем. 1931 йылда, Вәхитов Ғәзиздең ошағы буйынса, кулак балаһы, тип уҡыуҙан ҡыуҙылар. ...Тағы индем уҡыуға. Техникумды тамамлағас, Башҡорт театрында эшләй башланым. Театрҙы ойоштороусы башҡорт егете Вәли Мортазин булды. Ул бик актив рәүештә ауылдағыларҙы театрға ылыҡтырҙы. 1937 йылда уны, "халыҡ дошманы" яһап, аттылар. Бар ине рәхимһеҙ, ҡанлы йылдар. Театрҙың етәксеһе Мәкәрим Мәһәҙиев менән БашЦИК рәйесе, Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе Афзал Таһиров һәм Ғәзиз Әлмөхәмәтов та дәһшәтле заманда ғәйепһеҙгә атылды. Ә Мөслим Марат ултырып ҡайтты. Ул Афзал Таһировтың яҙыусылар эше буйынса секретары ине. 1956 йылда Магадандан ҡайтҡас осраштыҡ та бик сиселеп һөйләшеп киттек. — Нисек эләктең? — тинем. — Беҙҙең өҫтән С. Ҡ. донос яҙған, — ти Мөслим Марат. — Уның нахағы хаҡында ҡайҙа ғына, кемгә генә һөйләһәм дә уны яҡлайҙар... Бакиров Ҡадир ағай миңә ысын башҡорт бейеүе әҙерләргә ҡушты. Мин элек-электән башҡорт бейеүҙәренең хәрәкәтенә күҙ һала йөрөй инем. Ҡурайсылар Ибраһимов Солтан, Сөләймәнов Ғата, Әхмәтов Хәмит, Ушанов Ғиниәт- тәр һәр береһе көй тәҡдим итә. Ә мин иркенлек, аһәңлек, олпатлыҡ, һомғоллоҡ бирерлек, киң диапазонлы "Перовский” көйөн һайланым. "Перовский" бейеүе башҡорт халҡында быуындан быуынға күсә килгән бейеүҙәр ерлегендә, кейек һәм ҡош хәрәкәтенә, яу күренештәренә оҡшатырға тырышыу нигеҙендә сәхнәләштерелде. Мәҫәлән, бер ҡулды күтәреп, бер аяҡты алға баҫыу — хәрби аҙымды аңлата. Башҡорт — бик яугир халыҡ. Башҡорт үҙ илен генә түгел, Рәсәйҙе лә сит ил илбаҫарҙарынан ҡотҡарыуҙа һәр саҡ әүҙем ҡатнаша. Баш өҫтөнә ҡул ҡуйып тирә-яҡты ҡарау — икһеҙ-сикһеҙ һуғыш яланын күҙәтеүҙе һәм уның ҙурлығын аңлата. Ә кейемде үҙем тектергәйнем. 1948 йылда Мәскәүгә барғанда, минең костюмыма һоҡланмаған кеше ҡалмағандыр. Итәк осо ҡамалы елән, дан билбау, төлкө бүрек, ҡайыулы итектәр кейгәнмен. Артистарға милли кейемдә йөрөргә ҡуштылар. Ниндәйҙер халыҡ-ара конгресс булған, сит ил ҡунаҡтары күп ине. Шулай, китеп барам, урамдағы халыҡтың күҙе миндә. Миндә тип, кейемдә инде. Башҡорт бына нисек эффектлы, матур кейенгән, тип танауҙы күтәреберәк, елән салғыйын елпелдәтә биреп атлайым. Их, ул саҡтар!” Әнүәр Хәким улы Әхмәҙиев — БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Әнүәр Әхмәҙиев ҡуйған "Перовский"ҙы аҙаҡ Ф. Ғәскәров, М. Иҙрисов, М. Шәмсетдинов, X. Зөбәйҙуллиндар бейей. ===Мөхәммәт Иҙрисов=== Мөхәммәт Рамаҙан улы Иҙрисов 1920 йылда Хәйбулла районы 2-се Мырҙа ауылында тыуа. 1939 йылда Баймаҡ районына рудникка эшкә килә. Ошонда эшләгән сағында үҙешмәкәр түңәрәктәргә йөрөй, сығыш яһай. 1941 йылда Мәскәүҙә Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһына әҙерлек башланған осорҙа, Фәйзи Ғәскәров уны ла исемлеккә индерә һәм Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә эшкә саҡыра. Мөхәммәт Иҙрисов башҡорт сәхнә бейеүе үҫешенә ҙур өлөш индерә, бейеүҙәрҙе халыҡсан башҡарыуы менән айырылып тора. "Өс таған", "һыу буйында", "Бүләк", бигерәк тә бейеүсенең репертуарында төп урынды алып торған "Байыҡ" бейеүе менән Мөхәммәт Иҙрисовтың исеме айырылғыһыҙ бәйләнгән. Уның ым-ишараһы, хәрәкәте, мут йылмайыуы, таҡмаҡлап бейеүе ҡабатланмаҫ оҫталыҡ ул. "СССР халыҡтары бейеүҙәре" программаһы менән ил буйлап йөрөгәндә лә, сит ил сәхнәләрендә лә "Байыҡ" менән сәхнәгә сығыуы була, тамашасылар геү итеп ҡала. РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы исеменә лайыҡ булған мәшһүр бейеүсе Мөхәммәт Иҙрисов халыҡ бейеүҙәрен профессиональ кимәлгә күтәрә, ә профессионаллеккә иҫ китмәле халыҡсанлыҡ өҫтәй. (Бейеүсе һөйләгәндәрен яҙыусы Нажиә Игеҙйәнова яҙып алған). ===Бейеүсе иҫтәлегенән=== Башҡорт кавалерия дивизияһына концерт менән килгәнбеҙ. Бәҙәр Йосопова Рәшит Ниғмәтиҙең "Һинең кәләшеңдең хаттары" әҫәрен уҡый. Һалдаттарҙың йөҙҙәре балҡып, күҙҙәре нурланып китә хатта. Бына бит шағир һүҙе! Бына бит тасуири уҡыу! Үҙемдең дә күңел тулыша. Ә һалдаттар шул тиклем ҡәнәғәт, шат. Иң яҡын туғандары менән осрашалармы ни! Курайсыларҙы ла, йырсыларҙы ла йотлоғоп тыңлайҙар. Әл дә килгәнбеҙ, тип уйлайым. Ә миңә бейергә... Бейей башлаһам, онотолоп китәм-китеүен. Ә башлап ебәргәнсе оялам, уңайһыҙланам. "Улар йөрөй илебеҙ өсөн ҡан ҡойоп, ә мин — әзмәүерҙәй ир, тыныс ерҙә бейеп йөрөйөм", — тигән уй мейене быраулай. Юҡ, тип уйлайым, мин дә фронтта ҡалам. Шунан полк командиры Таһир Күсимовҡа үҙемдең ниәтемде әйттем. Кусимов ҡарап торҙо ла: "Мөхәммәт, Гитлерҙы һинһеҙ ҙә еңербеҙ, ә бына бейеү оҫтаһы көн һайын тыуып тормай. Әйҙә, бейе генә! Һинең бейеүең һалдаттарҙа дәрт, дошманға нәфрәт уята", — ти. Ышаныр-ышанмаҫ ҡына тыңланым һүҙҙәрен. Ә ниәтемдән һүрелмәнем — барыбер фронтта ҡалам, тигән ҡарарға килдем. Шул көнө кис яралылар янында сығыш яһаныҡ. Баштары, аяҡтары, ҡулдары бинт менән уралған, ыңғырашыуҙарын саҡ тыйып яталар. Ә мин бейергә килгәнмен. Әсемдә ут яна, оялам. Тартына-тартына ғына "Байыҡ"ты бейей башлағайным, бер саҡ ни күрәм: уларҙың күҙҙәрендә осҡон һирпелгәндәй булды, баштарын ҡалҡыта, йылмая башланылар. Хатта береһе яралы ҡулдарын күтәреп, һау бармаҡтарын көй ыңғайына хәрәкәтләндереп, минең кеүек итеп бармаҡ шартлатып маташа. Мин онотолоп китеп бейей башланым. Уның һайын яралы яугирҙарҙа дәрт арта, хатта торобораҡ ултырып ҡул сапҡандары ла, ҡурайға ҡушылып һамаҡлап ебәргәндәре лә булды. Аҙаҡ Таһир Кусимов: "Күрәһеңме, күпме дәрт уяттың һин уларҙа! Йәшәүгә өмөт, еңеүгә ышаныс өҫтәнең. Ә был бит бик мөһим! Һалдат иң элек үҙ көсөнә ышанырға тейеш!" — тине. Ошо ваҡиғанан һуң мин дә бейеүҙең, ғөмүмән, сәнғәттең ҡөҙрәтле көсөнә ныҡлап ышандым. (М. Иҙрисов.) *ҺОРАУ."Перовский” бейеүе нисек барлыҡҡа килгән, ул ниндәй тарихҡа бәйле? ===Фәйзи Ғәскәров (1912—1984)=== Туған тәбиғәт гүзәллеге — башҡорт сәнғәте өсөн бөтмәҫ илһам сығанағы ул; халҡыбыҙ бейеүендә уның холҡо, ғөрөф-ғәҙәте, тарихы сағыла. Күсмә халыҡтың хәрби традициялары, шулай уҡ башҡорттарҙың колониаль һәм феодаль иҙеүгә ҡаршы көрәше халыҡ бейеүҙәрендә сағылыш тапҡан: яугирлыҡ, етеҙ һәм киҫкен хәрәкәттәр, асыҡ һәм етди ритм. Ә ҡатын-ҡыҙҙарҙың бейеүҙәренә һығылмалы хәрәкәт, тыныс һәм ипле йөрөү хас. Башҡорттарҙың яңы бейеүҙәре боронғо бейеү традициялары нигеҙендә барлыҡҡа килә. Уларҙа ла үҙ-үҙеңә ышаныс, ҡыйыулыҡ һалынған. Был сифаттар азатлыҡ һөйөүсе башҡорт халҡына хас. Башҡорт бейеүҙәре тураһында һөйләгән саҡта, әлбиттә, тәүге башҡорт хореографы, республиканың Салауат Юлаев исемендәге премияһы лауреаты Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәровты телгә алырға кәрәк. Ул профессиональ фольклор коллективы туплау хыялы менән ҡайта Мәскәүҙән. Фәйзи Ғәскәровтың шәхси тормошо ҡатмарлы һәм серле лә. Ул үҙе тураһында: Мин атай-әсәйемде хәтерләмәйем. Милләтем буйынса кем икәнлегемде лә белмәйем — башҡортмо мин, татармы әллә тунгусмы. Әммә ошо башҡорт ерендә үҙемде кеше, унан һуң ижадсы итеп тоя башлағандан алып сәнғәтте яраттым, уның йырҙарын, легендаларын, әкиәттәрен һәм иң мөһиме — бейеүҙәрен яраттым. Мин ғүмерем буйы ошо сәнғәткә хеҙмәт иттем, башҡорт бейеүҙәренең боронғо йөҙөн һаҡларға тырыштым һәм шуның өсөн үҙемде башҡортмон тип һанайым һәм һанаясаҡмын", — ти торғайны. (Яҙыусы Ф. Ғөбәйҙуллина мәҡәләһенән). Ул үҙ тормошо тураһында әллә ни һөйләргә яратманы. Ил буйлап тегендә-бында йөрөүен дә, әле бер, әле икенсе балалар йортонда тәрбиәләнеүен дә, ҡайһы берҙә- ренән ҡасып киткәнлеген, ҡайһыларынан ҡыуып сығарғандарын... Бер уйлаһаң, ундай шарттарҙа үҫкән малайҙан тәрбиәһеҙ кеше үҫеүе лә ихтимал ине. Ә ғәжәп һәләтле артист, режиссер, халыҡ бейеүенең серҙәрен төшөнөүсе һәм уның өсөн бөйөк бейеүсе йәки балетмейстер булырлыҡ оҫталығын ҡорбан итеүсе Кеше үҫкән. Фәйзи Ғәскәров башҡорт халҡының легендаларын, риүәйәттәрен, йола йырҙарын, ырымдарын, ноҡот бүлеү, ҡот ҡойоу кеүек башҡа һәләттәрен дә оҡшатты. Халыҡ ижадының был төрҙәре менән танышыу уға фантазия өсөн киң мөмкинлек асты, уның зиһенен һәм күңелен байытты. Ул ҡурай тураһында бик күп легендаларҙы тулҡынланып уҡый һәм әллә күпме сюжеттар уйлап сығарыр ине. "Башҡорт бейеүҙәрендә башҡа бер халыҡта ла булмағанса тәбиғәтте аллалаштырыу, уны тере йән итеп күреү көслө. Был бейеүҙәрҙә боронғо мәжүсилекте танып белеү ҡыйын түгел. Мәжүсиҙәр тәбиғәтте тере йән итеп ҡабул иткән һәм ундағы тере йәндәрҙе үҙенә тиң йәки хатта үҙенән юғарыраҡ та ҡуйып аллалаштырған. Мәҫәлән, торнаны, аҡҡошто... Башҡорт бейеүҙәрендә беҙ ҡош хәрәкәттәрен дә, башҡа йәнлек холоҡтарын да күрә алабыҙ. Ҡатын-ҡыҙ бейеүҙәренә иғтибар итегеҙ әле: ҡоштар наҙы, ҡыр йәнлектәре холҡо сағылмаймы ни! Шул уҡ изге торна һыны сағылмаймы уларҙа? Ҡатын-ҡыҙ бейеүе ирҙәр бейеүенән боронғораҡ булыуына икеләнмәйем”, — ти торғайны Фәйзи Ғәскәров. "...Тәрән тарихи нигеҙе йәки халыҡтың ғөрөф-ғәҙәте һалынмаған бер генә бейеүҙе лә заман ҡабул итмәне. Бейеүҙе бармаҡтан һурғандай итеп уйлап сығарып булмай, уны тормоштан эҙләргә кәрәк, яҙмыш менән сағыштырырға, халыҡ традицияларына яраҡлаштырырға, уны фәлсәфәүи күҙлектән үткәрергә кәрәк. Ни эшләптер минең бер бейеүемде "Өс туған" тип исемләп алды ла киттеләр. Ул "Өс таған" тип аталырға тейеш ине. Таған — ул өс яҡлы. Кешелек донъяһы өс тағанға таянған. Үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге. Был өс быуындың һәр береһе үҙ йәшәйеш нигеҙе менән көн күрә: аҡыл, ҡеүәт һәм дәрт", — ти Ф. Ғәскәров. Халыҡҡа, уның ғөрөф-ғәҙәтенә, легендаларына, бай тарихына булған мөхәббәт бейеүсе Ғәскәровты һәр ваҡыт тартып тора. Ул этнографик экспедиция менән бергә Башҡортостандың алыҫ райондарына бара, халыҡ хәтере һаҡлаған хазинаны өйрәнә, йыя... Бындай сәйәхәттәр ижад кешеһенә ныҡ ярҙам итә, ул бейеү хәрәкәттәренең үҙенсәлектәрен күрә. Халыҡ тарихын, уның легендаһын, ижадын, холҡон, бар булмышын белмәһә, "Ете ҡыҙ" бейеүе ижад ителер инеме? "Ете ҡыҙ" бейеүендә башҡорт ҡыҙҙары бер генә тапҡыр халыҡҡа күтәрелеп ҡарай. Һәм ошо хәрәкәт бейеүҙең, легенданың тотош йөкмәткеһен һөйләп бирә лә инде. Концерт биргән ваҡытта тамашасылар ошо бәләкәй генә деталгә иғтибар итәләр. Иғтибар итеү генә түгел, бер ваҡыт Чехословакияла хатта көслө ҡул сабыуҙар менән алҡышлайҙар. Фәйзи Ғәскәров тәбиғәттең дә, тәбиғәт менән шул тиклем тығыҙ бәйле башҡорт халҡының да холҡондағы иң матур яҡтарҙы, бигерәк тә башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарындағы әҙәп һәм аҡыллылыҡты күрә һәм бейеүҙәрҙә сағылдыра ала. Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәров — РСФСР-ҙың һәм БАССР- ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Республика йәмәғәтселеге 1967 йылда Башҡорт бейеү һәм йыр ансамбленә нигеҙ һалыусы Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәровты Салауат Юлаев премияһына тәҡдим итеүҙе хуплап ҡаршы ала. Ф. Ғәскәров премияға "Төньяҡ амурҙары", "Дуҫтарҙа ҡунаҡта", "Яҙғы ташҡын" бейеүҙәре өсөн лайыҡ була. ҺОРАУҘАР. #Фәйзи Ғәскәров ниндәй бейеүҙәрҙең авторы? #Фәйзи Ғәскәровҡа Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы ҡасан бирелә? ==ФӘЙЗИ ҒӘСКӘРОВ ИСЕМЕНДӘГЕ БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ АКАДЕМИЯ БЕЙЕҮ АНСАМБЛЕ== 1936—1938 йылдарҙа БАССР Берләшкән театрҙарының Концерт-эстрада бюроһы эргәһендә бейеү коллективы ойошторола. Етәксеһе К. В. Матсон була. 1938 йылдың 20 майында был коллектив тәүге концертын бирә. Коллектив ошо уҡ йылда яңы төҙөлә башлаған филармония янына күсерелә һәм Башҡортостан йыр, бейеү һәм халыҡ музыкаһы ансамбле итеп үҙгәртелә. 1939 йылда был коллективтың етәксеһе итеп Фәйзи Ғәскәров тәғәйенләнә һәм өр-яңыса эш башлана. Ансамбль Башҡортостан халыҡ бейеүҙәре ансамбле тип атала һәм шул йүнәлештә эш башлай. Коллективтың нығыныуында, аяҡҡа баҫыуында Башҡорт драма театры артистары Бәҙәр Йосопова, Таңһылыу Рәшитова, Ғиниәт Ушанов, композитор Таһир Кәримов һәм башҡа сәнғәт әһелдәренең ярҙамы бик ҙур була. Фәйзи Ғәскәров тәүге көндән үк халыҡтың боронғо сәнғәтен түкмәй-сәсмәй һаҡлап, фәҡәт камиллаштырып, сәнғәт юғарылығына күтәреүҙе маҡсат итеп ҡуя. Сәхнәгә тәүге бейеүҙәр күтәрелә һәм бейеү менән бергә бейеүсеһе данға күмелә башлай. Хазина Мағазова башҡарыуында "Мөғлифә", күмәк башҡарыуҙа "Зарифа" һәм "Гөлнәзирә", Мөхәммәт Иҙрисов башҡарыуында "Байыҡ", артабан "Дуҫлыҡ", "Ете ҡыҙ", "Өс таған”, "Шаян ҡыҙҙар", "Төньяҡ амурҙары", Рәшиҙә Туйсинаның "Заһиҙә"һе, Рәүилә Хажиева, Рим Бакиров, Әнүәр Фәхретдинов, Ратмир Бәҙретдинов, Екатерина Варламова, 3. Әюпова, Мөхәммәт Шәмсетдинов, Хисбулла Зөбәйҙуллин, Әнүәр Ишбирҙин, Рим Әбделмәнов, Марс Сафиуллин һәм башҡа тиҫтәләгән данлыҡлы бейеүселәр илебеҙҙең генә түгел, ә донъя тамашасыларын таң ҡалдырҙылар, һәм ансамбль әле лә ошо данды төшөрмәй. һуңғы йылдарҙа ансамбль йәшәрә бара. Тағы яңынан-яңы исемдәр, яңынан-яңы бейеүҙәр өҫтәлә. Әммә Фәйзи Ғәскәров һалған бейеүҙәр аҙағыраҡ һалынған "Еҙ үксә", "Бөркөтстан", "Бөрйән ҡыҙҙары бейеүе", "Ҡумыҙ менән бейеү", "Сәскә атҡан төйәк" кеүек бейеүҙәр менән йәнәш йәшәүен дауам итә. 1988 йылда Халыҡ бейеүҙәре ансамбленә Фәйзи Ғәскәров исеме, 1996 йылда академия ансамбле исеме бирелә. ' ===Рәүилә Хажиева (1930)=== Рәүилә Миңлеғәли ҡыҙы Хажиева Ҡырмыҫҡалы районының Ибраһим ауылында тыуа. Өфө театр-худо- жество училищеһын тамамлай ҙа Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә эшкә килә. Ул тәүҙән үк һығылмалылығы, ышаныслы, тәүәккәл хәрәкәттәре менән айырылып тора. Фәйзи Ғәскәров уның өсөн генә айырым бейеүҙәр ҡуя. "Зарифа", "һыу буйында", "Биҙрә менән бейеү", "Дуҫлыҡ", "Заһиҙә"ләге ҡыҙҙар Рәүилә башҡарыуында баҫалҡы ла, шаян да, ғорур ҙа, наҙлы ла. Рәүилә Хажиева шулай уҡ һинд, корея, лаос ҡыҙҙары бейеүҙәрен дә берҙәй үк оҫталыҡ менән башҡара һәм ул халыҡтарҙың милли сифаттарын биреүгә өлгәшә. Рәүилә Миңлеғәли ҡыҙы Хажиева — БАССР-ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисткаһы. ===Хисбулла Зөбәйҙуллин=== Хисбулла Ғүмәр улы Зөбәйҙуллин 1929 йылда хәҙерге Ишембай районы Түбәнге Әрмет ауылында тыуа. 1946 йылда Өфө моторҙар эшләү заводына эшкә килә лә художество үҙешмәкәр түңәрәктәрҙә ҡатнаша һәм сығыштар яһай. Фәйзи Ғәскәров уны Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә эшкә саҡыра. Уның буй- һыны, үткер ҡарашы ирҙәрсә ҡыйыу, сая, оһолло, темпераментлы образдар тыуҙырыуҙа ныҡ ярҙам итә. X. Зөбәйҙуллин башҡарыуында "һунарсы" бейеүен халыҡ айырыуса йылы ҡаршылай. "Перовский", "Төньяҡ амурҙары" кеүек бейеүҙәргә үҙенең хәрбиҙәрсә буй-һыны, теүәл хәрәкәттәре менән һомғоллоҡ өҫтәй. Хисбулла Ғүмәр улы Зөбәйҙуллин — БАССР-ҙың халыҡ артисы. ===Рәшиҙә Туйсина=== Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсинаның исемен телгә алыу менән, иҫ китмәле һығылмалы, наҙлы хистәр менән тулы, нәзәкәтле "Заһиҙә" йәки шаян да, етеҙ хәрәкәтле лә "Бишбармаҡ" бейеүҙәре һәм тәбиғәттән ғәжәп һылыу, нескә билле, зифа кәүҙәле бейеүсе үҙе күҙ алдына баҫа. Рәшиҙә Туйсина — ысын-ысындан бейеү сәнғәтенең йөҙөк ҡашы булып инде башҡорт бейеүҙәре тарихына. 1968 йылда Болгарияның баш ҡалаһы Софияла булып үткән Йәштәрҙең һәм студенттарҙың бөтөн донъя фестивалендә Алтын миҙалға лайыҡ була. "Гөлнәзирә", "Шаян ҡыҙҙар", "Зарифа" кеүек күмәк бейеүҙәрҙә лә ул һығылмалы хәрәкәттәре менән айырылып тора. Рәшиҙә Туйсина 1942 йылда Баймаҡ районының Сыңғыҙ ауылында тыуа. Урта мәктәпте тамамлағас та Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә килә һәм өс тиҫтә йылға яҡын унда эшләй. Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсина — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы. Рәшиҙә Туйсинаның улы Хәлил Ишберҙин да ата- әсәһе юлынан китеп, Стәрлетамаҡ ҡалаһында Бейеү театры ойоштороп, уның художество етәксеһе була. ===Риф Ғәбитов=== Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты Риф Фәтих улы Ғәбитов 1952 йылда Белорет районының Аҙналы ауылында тыуа. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлай. Егерме ике йәшенән башлап Фәйзи Ғәскәров ансамблендә бейей. Риф Ғәбитов башҡарған бейеүҙәр юғары рух, алға ынтылыш, ҡолас киңлеге, бөркөттәр саялығы менән айырылып тора. Уның үҙенсәлекле тыпырлауы ла тамашасы иғтибарынан ситтә ҡалмай. Риф Ғәбитов йөрәгендәге ташып торған дәртте, тынғы бирмәгән яңы хәрәкәттәрен үҙе уйлап сығарған бейеүҙәргә һала. Ул легендар Фәйзи Ғәскәровтың бейеүҙәргә һалған уй-хыялын артабан үҫтерә. Бөйөк бейеү оҫтаһы Ф. Ғәскәров ансамбль бейеүҙәрендә халыҡтың боронғо үҙенсәлеген, ынйы бөртөгөләй йыйып алған хәрәкәттәрен, ым-ишараһын профессиональ кимәлгә еткереп, шуларҙы ҡәҙерләп һаҡлап бейеүгә һалһа, артабанғы етәксе Хашим Мостаев Ф. Ғәскәров традицияларын дауам итһә, Риф Ғәбитов был традицияларға яңы һулыш өрә: ҡыйыу рәүештә драматургик һәм композицион үҙгәрештәр, тыпырлауҙар, киҫкенерәк хәрәкәттәр, осоштар индерә. Шул уҡ ваҡытта Фәйзи Ғәскәров традицияларын да бик тә ҡәҙерле мираҫ итеп һаҡлай. Һәр бала үҙ һәләте менән тыуа. Тик уны ваҡытында күреп-һиҙеп ҡалырға һәм дөрөҫ йүнәлеш бирергә кәрәк. Риф Ғәбитовтың атаһы ғәжәп оҫта бейеүсе була. Өлкән ағаһы Фәрит тә Башҡорт дәүләт университетында уҡыған саҡта бейеү ансамбленә йөрөй. Ошо ағаһы Риф ҡустыһының да бейеүгә һәләте барлығын тойоп ҡала ла Өфөгә, хәҙерге Рәми Ғарипов исемендәге башҡорт гимназияһына алып килә. Риф Ғәбитов өсөн яңы донъя асыла. Бында ҡурайсылар, бейеүселәр түңәрәктәре эшләй, ауылдарҙан һәләтле балалар йыйылған. Уҡыуҙан һуң шөғөлләнергә тулы мөмкинлек бар. Унан һуң Башҡорт дәүләт университетының Е. Н. Варламова етәкселегендәге бейеү ансамблендә ихлас ҡатнаша. Фәрит ағаһы уны һаман да күҙ уңынан ысҡындырмай, филармонияға бейеүселәр йыя башлағас, унда алып бара. Әммә сәхнә тәбиғи һәләттән тыш ныҡышмалы хеҙмәт талап итә торған урын. Риф Ғәбитов үҙ өҫтөндә бик ныҡ эшләй, һәләтле бейеүселәрҙән өйрәнә, уларҙың кәңәштәрен тыңлай. Аҙаҡ инде гастролдәргә йөрөй башлағас, ниндәй генә ауылға барһа ла боронғо бейеүҙәр, халыҡ араһында даны таралған бейеүселәр менән ҡыҙыҡһына, уларҙың бейеү хәрәкәттәрен өйрәнә. Шулай итеп, ул "Көтөүсе йыры" тигән беренсе бейеүе менән сығыш яһай һәм тамашасыларҙың ихтирамын, һөйөүен, ышанысын яулай. Ә "Еҙ үксә" бейеүе Риф Ғәбитовты тағы ла юғарыраҡ күтәрә. Был бейеү шунда уҡ халыҡ араһында таралып китә. "Бөркөтстан" тигән киң ҡоласлы бейеүе, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн "Ҡоралай", "Башҡорт краковягы", башҡорт мифологияһы буйынса ҡуйылған "Бисура” тип аталған шаян бейеү һәм башҡалар Ғәбитовтың ижад емештәре. ҺОРАУҘАР. #Хисбулла Зөбәйҙуллин башҡарыуында ниндәй хәрби һәм һунар бейеүҙәрен беләһегеҙ? #Риф Ғәбитов һалған бейеүҙәрҙе һанап үтегеҙ. ==ПРОФЕССИОНАЛЬ ҠУРАЙСЫЛАР== ===Ғата Сөләймәнов (1912—1988)=== Ғата Зөлҡәфил улы Сөләймәнов Баймаҡ районының 1-се Төрөкмән ауылында тыуа. П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһының башҡорт бүлеген тамамлай. Ғата ете йәшендә ҡулына ҡурай ала. 1927 йылда айырылмаҫ ҡурайын тотоп, Өфөгә килә. Театр техникумына уҡырға инә. Данлыҡлы ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаев, Европа илдәрен шаулатып йөрөп ҡайтҡандан һуң концерттар менән сығыш яһаған саҡта, Өфө театр техникумын да урап үтмәй. Унда ла килә. Ошо концертта йәш кенә Ғата Сөләймәновты ла сәхнәгә сығаралар. Халыҡ уға ихлас ҡул саба. Сәхнә артында уны Йомабай Иҫәнбаев ҡосаҡлап ала һәм тәрән тулҡынланып: — Бына, алмашсы булды, — ти. Шунан атаҡлы ҡурайсылар Ғиниәт Ушанов, Хәмит Әхмәтов, Йомабай Иҫәнбаев кеүек бөйөк ҡурайсылар менән бергә сәхнәгә сығып уйнай ун биш йәшлек Ғата Сөләймәнов. Ошо көндән һуң уның бөтөн тормошо йыр, ҡурай менән бәйле була. Ҡайҙа ғына сығыш яһаһа ла, уны көтөп алалар. Ғата Сөләймәнов, концерт ҡуйыу менән бер рәттән, халыҡ ижады ла йыя. Бөрйән һәм Илеш башҡорттарының, Ағиҙел һәм Яйыҡ, Ашҡаҙар һәм Танып, Йүрүҙән һәм Миәс, Эҫем һәм Дим буйҙарының музыка мираҫы Ғата Сөләймәнов ҡурайының моң ташҡынына яңынан-яңы нур-биҙәктәр булып өҫтәлә. Ырымбур тарафтарынан "Маһисәрүәр", Ырғыҙ буйынан көслө, ҡеүәтле "Бүгәс маршы”, Арғаяш башҡорттары араһынан "Арғужа", "Киҙәгәс" көйҙәре һәм башҡа бик күп йыр шишмәләре килеп ҡушыла. Ҡурайсы Ғата Сөләймәновтың ҡурайға ҡушылып йырлаған йырҙары, шул йырҙар хаҡындағы тиҫтәләрсә легендалар ҙа беҙҙең рухи байлыҡтарыбыҙҙың бер балҡышы. Ғата Сөләймәнов композитор Камил Рәхимов менән берлектә башҡорт мәктәптәренең 1-се класы өсөн '''"Йыр һәм музыка дәрестәре”''' тигән методик ҡулланма әҙерләй. Был китап өс тапҡыр донъя күрһә лә, тиҙ арала таралып бөтә. "Ҡурай" тигән китап иһә был музыка ҡоралының тарихында өр-яңы баҫҡыс була. Ул китапты йәмәғәтселек юғары баһалай. Ғата Сөләймәнов иң беренсе булып ҡурайҙа уйнау теорияһын, өйрәнеү методикаһын эшләй. Уның был фиҙакәр хеҙмәте Башҡортостандың иң юғары бүләге — Салауат Юлаев исемендәге премия менән билдәләнә. Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай класы Ғата Сөләймәновтың тырышлығы, фиҙакәрлеге һәм ныҡышмалылығы арҡаһында асыла. Ғата Сөләймәнов эшмәкәрлегенең бик мөһим тармағы — уның актерлыҡ ижады. Уның бөтөн ижади биографияһы башҡорт театр сәнғәте менән айырылғыһыҙ бәйләнгән. Өфө театр техникумына уҡырға ингәс тә студенттар менән Мөхәмәтша Буранғоловтың "Башҡорт туйы "н сәхнәләштерәләр. Ҡурайсы Сөләймән ролен Ғата Сөләймәнов башҡара. Ошонан һуң уны театрға саҡыралар һәм ул уҡыу менән бергә театрҙа ла уйнай башлай. Баймаҡ колхоз-совхоз театрында эшләгән сағында Мәскәү дәүләт консерваторияһының башҡорт бүлегендә уҡырға тип һайлап алалар. Ул Мәғәфүр Хисмәтуллин, Мәрхиә Сенәкәева, Ғәйшә Фәррәховалар менән бергә уҡый. Унан һуң опера театрында эшләй. Әммә уны драма театры нығыраҡ тарта, һәм ул Башҡорт дәүләт драма театрына күсеп, 1972 йылға тиклем шунда эшләй. Ошо ваҡыт эсендә туҡһанға яҡын образдар тыуҙыра. Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай класы астырыуға өлгәшкәс, уҡытырға күсә. Ғата Зөлҡәфил улы Сөләймәнов — БАССР-ҙың халыҡ артисы, БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы, РСФСРҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, БАССР-ҙың Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты. ===Ишмулла Дилмөхәмәтов(1928—1984)=== Ҡурайсы, йырсы, өзләүсе Ишмулла Дилмөхәмәтов- тың сығышы ғәжәп үҙенсәлекле ине. Ул үҙенең ҡурайға ла, йырға ла, өзләүгә лә маһирлығын сәхнәгә килеп сығыу оҫталығы аша бер юлы күрһәтә алған. Шул уҡ ваҡытта халҡыбыҙҙың Урал, Ҡурай, Салауат тигән символдарының ниндәй рухи көскә эйә булыуын да сағылдырған. Был сығыш шунан ғибәрәт: ул мөһабәт кәүҙәһенә ыҡсым итеп тегелгән башҡорт кейеме кейеп, ҡулына ҡурайын тотоп, Салауат Юлаев һүҙҙәренә үҙе ижад иткән "Уралым" йырын йырлап килеп сығыр ҙа башҡорттоң гимнына әүерелгән "Урал" башҡорт халыҡ йырын ҡурайында уйнап ебәрер булған. Сал тарихтан халҡыбыҙҙың юлдашы булып килгән өзләүен ҡушып ебәрер. Өзләү иһә бөгөнгө көн башҡорттарына боронғо атай- олатайҙарыбыҙҙың аманатын еткереү кеүек ишетелә. Ишмулла Дилмөхәмәтов өзләгәндә лә, йырлағанда ла, ҡурайҙа уйнағанда ла артислыҡ оҫталығы аша боронғо менән бөгөнгөнөң рухи бәйләнешен, берҙәмлеген, бер төптән икәнлеген, шулай булған, бар һәм буласаҡ тигән идея һалынғанлығын һынландыра алған. Үҙен тотошо, сәхнәлә ғорур баҫып тороуы Урал тауҙарын, бигерәк тә мөһабәт ҡаяны, кәүҙәләндергән кеүек тойолған. Уның ошондай импровизацияһын республикабыҙҙа ғына түгел, ә Италия, Франция, ГДР, Польша, Швеция, Япония, Венгрия, Швейцария, Пакистан, Афғанстан тамашасылары ла хайран ҡалып ҡараған. Сит илдәргә сыҡҡан саҡта, Ишмулла Ишҡәле улы таҡыя баш ҡурайҙы тамыры-тупрағы менән алып барыр ҙа шунда уҡ тишектәр уйып уйнап ебәрер булған. Уның ҡурай сәнғәте бик юғары баһалана. Халҡын, уның сәнғәтен, тарихын яратҡан, уның киләсәге өсөн тәрән борсолған кеше генә сәхнә өсөн шул тиклем ҡатмарлы ла, бай йөкмәткеле лә сығыш уйлап таба алалыр. Ишмулла Дилмөхәмәтов башҡарған "Сыңрау торна", "Буранбай", "Ғилмияза", "Зөлхизә", "Таштуғай" һәм башҡа ғәжәп көйҙәр һәм йырҙар үҙенең үҙенсәлекле яңғырашы менән айырылып торһа, шағир Төхфәт Морат һүҙҙәренә үҙе яҙған "Байра әйҙә, һары һандуғасым" йыры халыҡ күңелендә онотолмаҫ һәм ҡабатланмаҫ булып уйылып ҡала. Әммә Ишмулла Дилмөхәмәтовтың опера өсөн яҙылған либреттолары ла уның исемен мәңгелек итәсәк. Заһир Исмәғилевтең "Урал илселәре", "Аҡмулла", "Ҡаһым түрә" опералары Ишмулла Ишҡәле улы либреттоларына яҙылған. Ишмулла Ишҡәле улы Дилмөхәмәтов 1928 йылда Йылайыр районының Иҫке Яҡуп ауылында тыуа. Баймаҡ колхоз-совхоз театрында эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң Башҡорт академия драма театрында, унан һуң Башҡорт дәүләт филармонияһында эшләй. Ул Рәсәй делегацияһы составында Франция, Италия, Швеция, Швейцария, ГДР, Польша, Венгрия, Афғанстан, Пакистан, Бирма, Иран, Япония илдәре сәхнәләрендә сығыш яһай. Башҡорт йырҙарын пропагандалағаны өсөн виртуоз ҡурайсы Ишмулла Дилмөхәмәтов 1974 йылда республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына лайыҡ була. Ул БАССР-ҙың халыҡ һәм РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы. ===Азат Айытҡолов=== Башҡорт халҡының боронғо көйҙәрен ҡурайҙа башҡарыуҙың классик традицияларын дауам итеүсе ҡурайсыларҙың береһе. Уның репертуарында йөҙҙән ашыу халыҡ көйө бар. Азия, Америка, Европаның бик күп илдәрендә булып, сит ил тамашасыларын ҡурай моңона таң ҡалдырып, һоҡландырып, донъяла башҡорт тигән моң эйәһе халыҡ барлығын танытып ҡайтҡан маһир ҡурайсы ул. Азат Миңлеғәли улы Айытҡолов 1956 йылда Йылайыр районының Юлдыбай ауылында тыуа. 1977 йылда Өфө сәнғәт училищеһының Ғата Сөләймәнов етәкселегендәге ҡурай бүлеген тамамлай. 1978 йылдан алып Башҡорт дәүләт филармонияһының ҡурайсы- солисы. Азат Айытҡолов ҡурай уйнау серҙәре менән йомарт уртаҡлаша. Райондарға йыш йөрөй һәм уҡыусыларҙан ҡурай төркөмдәре ойоштора. Ҡурайҙың ни икәнен дә белмәгән балалар аҙаҡ ҡурай менән ҡыҙыҡһынып китә һәм был ябай, әммә иҫ киткес моңло музыка ҡоралынан айырылмаҫ булалар. Азат Миңлеғәли улы Айытҡолов — БАССР-ҙың халыҡ артисы, С. Юлаев исемендәге премия лауреаты, РФ-ның атҡаҙанған артисы. ===Ришат Рәхимов=== Үҙенсәлекле моң эйәһе Ришат Рәшит улы 1953 йылда Баймаҡ районының II Этҡол ауылында тыуа. Ҡурай уйнау серҙәрен мәшһүр ҡурайсы Кәрим Дияровтан өйрәнә башлай һәм уның тәҡдиме менән уҡыуын Өфө сәнғәт училищеһында дауам итә. Артабан Өфө дәүләт сәнғәт институтын, БДУ-ның филология факультетын тамамлай. Ул тәбиғәттән һалынған һәләтен, арыу-талыу белмәй туплаған белемен уҡытыусыһы Ғата Сөләймәновтың васыятын үтәүгә арнай — атай- олатайҙарыбыҙҙан ҡалған изге аманатты, ҡурай серҙәрен киләһе быуындарға ҡалдырыу, ҡурайҙың бәҫен арттырыу бурысын атҡара. Бөгөнгө көндә республикабыҙҙа һәм башҡорттар йәшәгән башҡа төбәктәрҙә ҡурайсылар һаны ишәйгән икән, донъя сәхнәләрендә ҡурай моңо әле лә яңғырай икән, бында ҡурайсы һәм уҡытыусы Ришат Рәхимовтың өлөшө бик тос. Ул уҡыусылары күңеленә Ғата Сөләймәновтың тағы бер маҡсат-ынтылышын һалырға тырыша: ул да булһа халыҡ ижадына үтә лә һаҡсыл ҡараш, уны теүәл, үҙгәрешһеҙ һаҡлау, үҙгәртеүҙәргә юл ҡуймау. Шуға ла уның уҡыусыларынан Ишморат Илбәков, Рәсүл Ҡарабулатов, Айбулат Рәхмәтуллин, Ҡадир Әбүбәкеров, Сәғиҙулла Баййегетов, Таһир Хәмитов һәм башҡа бик күптәр халыҡ йырҙарын ҡурайҙа оҫта башҡарыусылар иҫәбендәләр. Йырсы, оҫта ҡурайсы Ришат Рәхимов 1976 йылдан алып Өфө сәнғәт училищеһында ҡурай класы буйынса уҡыта, бер уҡ ваҡытта Башҡортостан ауыл хужалығы институтында ҡурайсылар ансамблен етәкләй. Уҡытыусыһы һалған һуҡмаҡты дауам итеп, '''"Ҡурай"''' тип аталған уҡыу әсбабы яҙа. Халыҡ ҡурайсыһы Кәрим Дияров тураһында — '''"Күңелдәре тулы моң уның"''', милли батырыбыҙ '''Салауат Юлаевҡа арналған "Оран"''' видеофильмдарын эшләүҙә ҡатнаша. Сәнғәт училищеһы эргәһендә башҡорт халыҡ инструменттары ансамбле ойоштора. Ҡурайҙа күмәкләп уйнау традицияларын тергеҙә. Быларҙан тыш, халҡыбыҙ өсөн ғәжәп ҡиммәтле эш башҡара: фольклор әҫәрҙәрен йыя, һирәк башҡарыла торған халыҡ йыр-көйҙәрен тарата. Байтаҡ сит илдәрҙә булып, үҙ оҫталығы менән тамашасыларҙы хайран итә, ҡурай моңона һөйөү уята. Ҡурайҙың һәм ҡурайсыларҙың киләсәге өсөн янып- ярһып эшләгән, йәшәгән ир уҙаманы Ришат Рәшит улы Рәхимов — БР-ҙың халыҡ артисы, БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәре. ===Юлай Ғәйнетдинов=== Халыҡ таланттарына, халҡыбыҙҙың хазиналай ижадына бөтөн булмышы менән мөкиббән киткән, бар йөрәге менән ғашиҡ булған кеше Юлай Ғәйнетдинов. Уны республикабыҙҙа ғына түгел, тотош башҡорт донъяһында яҡшы беләләр. Юлай Ишбулды улы иҫ китмәле оҫта ҡурайсы, "Башҡортостан" дәүләт телерадиотапшырыуҙар компанияһының "Хазина" ижади берекмәһе етәксеһе. Был берекмә аша халҡыбыҙҙың бик күп таланттары киң донъяға сыға, күп таланттар сит ил сәхнәләрендә сығыш яһап, үҙ һәләтен күрһәтеү бәхетенә ирешә. Юлай Ғәйнетдинов 1984 йылда Өфө дәүләт сәнғәт институты эргәһендәге махсус урта музыка мәктәбе уҡыусыларынан "Һорнай" тигән ансамбль төҙөп, беренсе башлап һорнай тигән музыка ҡоралын сәхнәгә сығара. Ҡурайсы булараҡ, Юлай Ғәйнетдинов һирәк ишетелгән көйҙәрҙе радио һәм телевидение фонотекаһы өсөн яҙҙыра. "Ҡараһаҡал маршы", "Әйүкә", "Батырша", "Ҡалмантай”, "Наполеон Бонапарт", "Башҡорт краковя- гы" кеүек аҙ билдәле көйҙәр улар. Юлай Ишбулды улы Баймаҡ районының Таулыҡай ауылында 1954 йылда тыуа. Башҡорт дәүләт университетының математика факультетын тамамлай. Әммә ҡурайға булған һөйөүе уны сәнғәт юлына алып килә. Ҡурай бәйгеләрендә, Халыҡ-ара фольклор фестивалдәрендә ҡатнаша, лауреат исемдәренә лайыҡ була. 1991 йылдан алып әлеге эшендә ең һыҙғанып эшләй, халыҡ күңелендәге хазинаны һаҡлау, ишәйтеү, таратыу өсөн арыу-талыу белмәй хеҙмәт итә. Юлай Ишбулды улы Ғәйнетдинов — БАССР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, БР-ҙың халыҡ артисы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Уға Салауат Юлаев исемендәге республика премияһы бирелә. ===Япон ғалимы башҡорт йыры тураһында=== Юлай Ғәйнетдинов 2003 йылда Японияла үткәрелгән "Ойвакэ халыҡ-ара фестивале"ндә өсөнсө тапҡыр башҡорт йыры һәм башҡорт ҡурайы менән ҡатнаша. Исеме бар донъяға билдәле арҙаҡлы ғалим, музыка белгесе, этнограф Кадзуюки Танймото Японияла үткәрелгән йыр сәнғәте сараларына башҡорт йырсыларын, ҡурайсыларын саҡыра. Күренекле композитор этнография менән шөғөлләнә. 1980 йылдар аҙағында япон халҡының традицион йыр сәнғәтен тәшкил иткән ойвакэ (тәржемәһе — йөк артмаҡлаған атты ҡыуыусының йыры) көйөнөң тамырҙарын юлларға тотона. Шул маҡсат менән Корея, Монголия, Каҙағстан һәм Венгрия илдәрендә була. Венгр ғалимдары уға: "Һеҙ эҙләгән ойвакэға тиң байлыҡ Уралда башҡорт халҡында бар”, — тип кәңәш-йүнәлтмә бирә. 1990 йылда Японияла ғалим Танймото инициативаһы менән "Ойвакэ халыҡ-ара фестивале" үткәрелә. Унда Юлай Ғәйнетдинов менән йырсы Ғилман Сәфәрғәлин ҡатнаша. Был сығыштан хайран ҡалған Танймото 1998 йылда Башҡортостанға үҙе килә. Абдулла Солтановты, Мөхәммәт Түләбаевты, Мөхәмәтйән Хаҙаҡбаевты бик яратып тыңлай. "Оҙон көй — ул Евразия халыҡтары традицион музыкаһының иң бөйөк ҡаҙанышы. Һәм был мөғжизәнең эпицентры тап башҡорт халҡында. Шуға иғтибар иттем: башҡорт оҙон көй йырлағанда, үҙе йырламай, күңеле йырлай. Һәр башҡорт оҙон көйҙө башҡарһа, тарихы юғалмаясаҡ, киләсәге лә буласаҡ", — ти Танймото. "Башҡорт халыҡ сәнғәте менән Япония кеүек алға киткән ил ғалимдары ҡыҙыҡһына икән, тимәк, сәнғәтебеҙҙе киңерәк офоҡҡа сығарырға кәрәк”, — ти Юлай Ғәйнетдинов ("Киске Өфө". № 3, 2004 йыл). . ==Башҡорт ҡурайы экзотика түгел== "Ҡурайҙың мөмкинлектәре сикһеҙ. Элек сит ил тамашасылары ҡурайҙы экзотика булараҡ ҡабул иткән. Ә мин 2003 йылда Испанияла ваҡытта Милли симфоник оркестрға ҡушылып уйнағас, уны башҡа музыка ҡоралдары кимәлендәге музыка ҡоралы, әммә мөмкинлеге, үҙенсәлеге, һығылмалылығы, моңо, музыкаллеге яғынан байтаҡҡа юғарыраҡ икәнен танынылар. Был — сәхнәгә ҡурай менән сығыуым- дың маҡсаты. Ҡурай — ул экзотика ғына түгел. Ҡурай ул иң камил музыка ҡоралдарының береһе һәм үҙенең ябайлығы менән бөйөк. Ошоноң менән мин башҡорттоң өсөнсө мең йыллыҡта ла иң камил, һығылмалы, ниндәй шарттарҙа ла үҙ яңғырашын юғалтмаясаҡ, ниндәй музыка ҡоралдарына ҡушылып уйнаһа ла үҙенсәлеген һаҡлаясаҡ уйын ҡоралы — ҡурайҙы әлегәсә ҡәҙерләп һаҡлап, айырылмаҫ юлдашы иткән халыҡ булыуын иҫбат иттем. Ошоно аңланылар. АҠШ буйлап концерттар менән сығыш яһап йөрөгән "Парк Горького" роктөркөмдөң данлыҡлы йырсыһы Николай Носков 1993 йылда Американан ҡайта ла үҙ аллы карьера башлай һәм этнорок альбомы сығарыу тураһында хыяллана. Ошо хыялын тормошҡа ашырыу өсөн үҙенсәлекле тауышлы музыка ҡоралы эҙләүгә тотона. Һинд, ҡытай, бүрәт, ҡаҙаҡ, хакас, ҡалмыҡ һәм башҡа бик күп халыҡтарҙың милли музыка ҡоралдарын тыңлап ҡарағандан һуң, башҡорт ҡурайын һайлай. Ҡурайҙы ул "көслө энергетикалы һәм үҙенсәлекле тембрлы музыка ҡоралы" тип атай. (Ҡурайсы Роберт Юлдашев һөйләгәндәрҙән.) ==ҠУМЫҘСЫЛАР== Ҡумыҙ — башҡорт халҡының борондан уҡ билдәле уйын ҡоралы. Ҡумыҙға ҡәрҙәш музыка ҡоралдары тағы әллә байтаҡ халыҡта билдәле. Европа, Азия, хатта Латин Америкаһы илдәрендә лә бар. Рустарҙа — варган, украиндарҙа — дрымба, үзбәктәрҙә — тимер-саң, ҡырғыҙҙа — ҡомуз, ҡумыҡта — кумуз, хаҡаста — ҡомыс, яҡутта — хомус, ҡаҙаҡта, татарҙа, ҡарағалпаҡта — ҡобыз, ҡу быз тип атала. Ә башҡорттарҙа элек-электән ағас ҡумыҙ, һөйәк ҡумыҙ, тимер ҡумыҙҙар булыуы билдәле. Улар араһынан иң киң таралғаны һәм әлегәсә һаҡланғаны — тимер ҡумыҙ. Иҫ китмәле оҫта сиртеүселәр бар был ҡумыҙҙа. Шағирә Кәтибә Кинйәбулатова үҙ тыуған яҡтарының ҡумыҙсылары традицияһын дауам итеп, ғәжәп оҫта уйнай. Моңландырып-моңландырып боронғо оҙон көйҙәрҙе лә башҡара. Ауылдарҙа ла, хәҙер ҡала ерҙәрендә лә ҡумыҙ уйнаусылар һаны ишәйә. Был йәһәттән ҡумыҙ эшләүсе оҫталарҙың хеҙмәте айырыуса маҡтауға лайыҡ. Салауат ҡалаһынан Миңнулла Дәүләтбаев, Күмертау ҡалаһынан Зыя Хәлиловтың, Белорет районы Шығай ауылынан Ханнан Үҙәнбаевтың, Баймаҡтан Айрат Ғафаровтың боронғо атай-олатайҙарыбыҙ оҫталығын дауам итеүҙәре билдәле. Ә инде Роберт Заһретдиновтың был музыка ҡоралын камиллаштырып, күпләп етештереү технологияһын уйлап сығарыуы — айырыуса шатлыҡлы хәл. ===Роберт Заһретдинов=== Атаҡлы ҡумыҙсы Роберт Абдрахман улы Заһретдинов 1932 йылда Мәсетле районының Әзекәй ауылында тыуа. Свердловск педагогия институтының музыка факультетын тамамлағас, Өфө педагогия училищеһында баян буйынса уҡыта. Ошонда эшләгән йылдарҙа башҡорт халҡының ҡумыҙ музыка ҡоралын тергеҙә һәм үҙе виртуоз тигән кимәлгә күтәрелгәнсе өйрәнә. Усҡа һыймалы бәләкәй генә был музыка ҡоралының ниндәй ҙур мөмкинлектәргә эйә булғанын Роберт Заһретдиновты тыңлағандан һуң белергә була. Ҡош һайрауын да, кәкүк саҡырыуын да, ат тояҡтары тыпырҙауын да, йылға шаулауын да, шишмә сылтырау ын да... һанап бөткөһөҙ күп өн-ауаздар сағылдырып була икән ҡумыҙҙа! Башҡорт көйҙәре башҡарыу оҫталығы хаҡында әйтеп тораһы ла юҡ! "Ел, ерәнем", "Шайморатов генерал", "Ҡарабай", "Хәтирә", "Сыңрау торна" һәм башҡа тиҫтәләгән башҡорт көйҙәре, әйтерһең, фәҡәт ҡумыҙ өсөн генә ижад ителгәндәй яңғыраш ала. Роберт Заһретдинов иң юғары оҫталыҡҡа өлгәшә — ҡумыҙ уйнаған саҡта бер юлы йырлай ҙа ала. Эгәр йыр һүҙҙәрендә иренләшкән тартынҡы өндәр (б, п, м) булмаһа һәм ҡумыҙсы оҫта булһа, йырлап була икән. Роберт Заһретдинов ҡумыҙ менән бәләкәй сағынан уҡ ҡыҙыҡһына. Ауыл тимерсеһенән ҡумыҙ эшләтеп алып, көтөү көткән саҡтарында уйнай ҡумыҙын. Шунан үҙе лә һөйәктән матур ғына итеп ҡумыҙ эшләй. Тиҙҙән ауыл малайҙары араһында иң оҫта ҡумыҙсы булып даны тарала. Аҙаҡ инде һораған кешеләргә лә ҡумыҙ эшләп бирә башлай. Өфө педагогия училищеһында эшләгән саҡта ул ҡумыҙҙың яңынан-яңы төрҙәрен уйлап таба, уның мөмкинлектәрен киңәйтә. Бер юлы бер нисә тауыш сығарып, тондарҙы үҙгәртеп була торған тромбон ҡумыҙ уйлап таба. 17 төрлө тауыш сығарып була был ҡумыҙҙа. Уның өсөн Роберт Заһретдиновҡа СССР Уйлап табыусыларының авторлыҡ танытмаһы һәм патент бирелә. 1991 йылда Яҡутстанда үткән II Халыҡ-ара фестивалдең I Бөтә донъя виртуоз варгансылар конкурсында "Донъяның Беренсе виртуоз ҡумыҙсыһы" тигән дипломға һәм платина ҡумыҙға лайыҡ була. Роберт Заһретдиновтың 150-гә яҡын музыкаль яҙмаһы бар. Уның яҙмаларын документаль фильмдарҙа ла ("Сәскә ат, Башҡортостан", "Шаяндар", "Ҡараһаҡал"), нәфис фильмдарҙа ла ("Ай тотолған төндө", "Алтын атлы һыбайлы") һәм башҡа тапшырыуҙарҙа йыш файҙаланалар, бигерәк тә һабантуй күренештәрен музыкаль яҡтан биҙәгәндә ҡулланалар. 1993 йылда Роберт Заһретдиновҡа Башҡортостандың Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы бирелә. Ул Өфө педагогия училищеһында баян һәнәренә уҡыта, әммә һәр ваҡыт ҡумыҙ уйнауға маһир уҡыусыларын өҫтәмә һәнәргә лә өйрәтә. 2002 йылда Норвегияның Ролан ҡалаһында ҡумыҙ оҫталарының IV Халыҡ-ара фестивале үткәрелә. Унда 36 илдән килгән ҡумыҙсылар ҡатнаша. Роберт Заһретдинов үҙ уҡыусыларын ошо фестивалгә алып бара. Ҡумыҙсылар бик уңышлы сығыш яһай. Шулай итеп, Роберт Заһретдинов башҡорт ҡумыҙын өр-яңы бейеклектәргә күтәрә. Европа һәм Азияның башҡорт ҡумыҙына оҡшаған бик күп музыка ҡоралдары араһында Ҡумыҙ тип аталған инструменттың еңеү яулауы, лайыҡлы урын алыуы башҡорт халҡы өсөн ҙур мәртәбә. *ҺОРАУҘАР.Роберт Заһретдинов "Донъяның Беренсе виртуоз ҡумыҙсыһы" тигән дипломға ҡасан һәм ҡайҙа лайыҡ була? Уның ҡумыҙҙа уйнау үҙенсәлеге ниҙә? ==БАЯНСЫЛАР== Башҡорт дәүләт филармонияһы асылыуҙың тәүге көндәренән үк музыка бүлеген оҙаҡ йылдар концертмейстер-баянсы Таһир Кәримов етәкләй. Махсус музыкаль белеме булмаһа ла иҫ китмәле оҫта баянсы Әлфәрит Мөхәмәт улы Солтанов (Дүртөйлө районы, Иҫке Уртай ауылынан) оҙаҡ йылдар баянсы-концертмейстер була. Наил Ғәлиев та эстрада төркөмө ойошторғанға тиклем концертмейстер-баянсы булып эшләй. Баянсыларҙан Ю. Осипов, Ф. Сәйфуллиндар йыр сәнғәтен үҫтереүҙә ҙур өлөш индерә. Уларҙан һуң Р. Фәсхетдинов һәм М. Ғәйнетдинов килә. ===Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов=== Балаҡатай районы Миҙәт ауылында 1943 йылда тыуа. Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә. Педагогик эшмәкәрлек менән дә шөғөлләнә, 1981—1983 йылдарҙа Н. Сабитов исемендәге 1-се балалар музыка мәктәбе директоры, 1989 йылдан педагоглыҡ эшендә. Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов баянсыларҙан беренсе булып ҡурайға ҡушылып уйнай. Улар атаҡлы ҡурайсы Ишмулла Дилмөхәмәтов менән бик күп сығыштарын театрлаштыралар. Мәҫәлән, "Ҡурайсы егеткә" тигән йыр бик матур бәләкәй спектакль кеүек башҡарыла. Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов менән Ишмулла Дилмөхәмәтов бергәләшеп боронғо башҡорт көйҙәрен әҙерләгән саҡта, ҡурайсы Ишмулла уға мотлаҡ йыр тарихын йә легендаһын һөйләй. Шуғалыр ҙа М. Ғәйнетдинов үҙе башҡарған көйҙәрҙе бөтөн булмышы менән тойоп уйнай. Ул Абдулла Хәлфетдинов, Юлай Ғәйнетдинов, Ришат Рәхимов, Азат Айытҡолов, Ишморат Илбәков ҡурайҙарына ҡушылып та уйнай, байтаҡ көйҙәр яҙҙыра. М. Ғәйнетдинов йыр-көйгә генә маһир түгел, ул бейеү нескәлектәрен дә тәрән аңлаусы баянсы. Шуның өсөн дә бейеүсе Йәнғәле Вәхитов "Ҡара тауыҡ", "Игеҙәков", "Бейе, егет", "Олатай" тигән бейеүҙәрҙе ижад иткән саҡта, М. Ғәйнетдинов яҡын кәңәшсеһе була. Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов коллегаһы Рәжәп Шәйхетдинов менән бергә '''"Башҡорт халыҡ көйҙәре", "Башҡорт халыҡ көйҙәренең 11 эшкәртеүе'''" тигән баян өсөн йыйынтыҡтар төҙөй. Миңлеәхмәт Ишмөхәмәт улы Ғәйнетдинов — БАССР- ҙың халыҡ һәм атҡаҙанған артисы. Уға Салауат Юлаев исемендәге премия бирелә. ===Ридик Фәсхетдинов=== Ридик Фәсхетдинов бәләкәйҙән музыкаға ғашиҡ булып үҫә. Гармунда уйнай. Өфө сәнғәт училищеһын тамамлағас, Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә. Ридик Фәсхетдинов импровизацияға оҫта. Халыҡ көйҙәрен башҡарған саҡта төрлө биҙәктәр менән байыта. Уның баяны тотош бер ансамблдәге инструменттарҙан торған һымаҡ тәьҫир ҡалдыра. Ошо үҙенсәлеге уға эстрада төркөмдәрендә уңышлы эшләргә ярҙам итә лә инде. Р. Фәсхетдинов 1940 йылда Баймаҡ районы Темәс ауылында тыуа. Ул — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы. *ЬОРАУ.Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов ниндәй фольклор ансамбле төҙөүҙә ҡатнаша? ==НӘФИС ҺҮҘ ОҪТАЛАРЫ== 1952 йылда Башҡорт дәүләт филармонияһында "Кәтүк менән Бағанай" дуэты ойошторола. Уларҙың репертуары ҡыҙыҡ-мәҙәктәр, төртмә таҡмаҡтар, юмор һәм сатиранан тора. Унда Кәтүк — БАССР-ҙың халыҡ, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы Әхәт Сәлих улы Уразмәтов була. Ә Бағанай — БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы Ғ. Латипов. Башҡорт эстрадаһының талантлы артисы Ә. Уразмәтов Ҡ. Даян, М. Кәрим, Ш. Бикҡол һәм башҡаларҙың миниатюралары менән сығыш яһай. Уразмәтов — Латипов дуэты бик популяр була. Нәфис һүҙ оҫтаһы Гөлсөм Хәбибуллина, Әнисә Яхина, Юнир Салауатов, Вәлит Илембәтовтарҙың ҡыҙыҡлы сығыштарын да халыҡ йылы ҡабул итә. ==БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ФИЛАРМОНИЯҺЫ ХОРЫ== ===Шамил Ибраһимов=== Шамил Ибраһимов (1922—1993) хор йырҙары яҙыусы композитор булараҡ киң танылыу ала. Ш. Ибраһимов 1922 йылда Шишмә районының Шишмә ҡасабаһында тыуа. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша. 1952 йылда П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһы эргәһендәге башҡорт студияһының хор дирижерлыҡ бүлексәһен тамамлап, Өфөгә ҡайта һәм ең һыҙғанып эшкә тотона. Ул яҙған "Уралым", "Димем минең, Димгенәм", "Тыуған яҡтарым", "Яҙ еле", "Ғашиҡ булдым" (Яҡуп Ҡолмой һүҙҙәре), "Дилә", "Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары", "Йәмле Ағиҙел буйҙары", "Бер матур ҡыҙ димләгеҙ", "Көттөм һине", "Ике йәш йөрәк", "Миләүшә" (Ҡадир Даян һүҙҙәре), "Сәскәйҙәрең толом-толом" (Ғ. Байбурин), "Уралым ҡайындары" (Р. Сафин һүҙҙәре), "Күмертау кешеләре” (Ғ. Рамаҙанов) халыҡ араһында тиҙ хуплау тапты. Шәриф Бикҡол һүҙҙәренә "Төшөрәм иҫтәремә" йыры иң популяр йырҙар иҫәбендә. Шамил Шамил улы Ибраһимов — БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ==БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫНЫҢ ХОР КАПЕЛЛАҺЫ== Хор капеллаһы 1969 йылда ойошторола. Ойоштороусыһы һәм беренсе художество етәксеһе, шулай уҡ баш дирижеры Т. С. Сәйфуллин була. Таһир Сергей улы Сәйфуллин Һарытау консерваторияһын тамамлай. Һарытауҙа эшләгән сағында Башҡортостанға саҡыралар. Ул ризалаша һәм Башҡорт хор капеллаһының художество етәксеһе һәм дирижеры булып эш башлай. Ул республиканың хор сәнғәте үҫешенә тос өлөш индерә. Хор капеллаһы бик тиҙ арала киң танылыу таба. Классик әҫәрҙәр менән бер рәттән халыҡ йырҙарын да башҡара. Бах, Моцарт, Верди, Д. Д. Шостакович, Т. Н. Хренников, башҡорт композиторҙары 3. Ғ. Ис- мәғилев, X. Ф. Әхмәтов, Р. Ә. Мортазин, Ш. Ш. Ибраһимов, Р. М. Хәсәнов, Д. Д. Хәсәншин, С. Ә. Низаметдинов, Л. 3. Исмәғилева, Р. В. Сәлмәнов әҫәрҙәрен башҡара. Хор капеллаһы репертуарында 600-ҙән ашыу әҫәр бар. Т. С. Сәйфуллин — БР-ҙың халыҡ артисы, РСФСР-ҙың, БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. ==БАШҠОРТ ХАЛЫҠ МУЗЫКА ҠОРАЛДАРЫ ОРКЕСТРЫ== 2002 йылда бөтөн башҡорт халҡы өсөн оло ҡыуаныс була — Башҡорт халыҡ музыка ҡоралдары оркестры ойошторола. Оркестр составында ҡурай, думбыра, ҡыл ҡумыҙ, ҡумыҙ бар. Оркестрҙы ойоштороусы, нигеҙ һалыусы данлыҡлы ҡурайсы Рәмил Мәүлит улы Ғәйзуллин. Оркестрҙың дирижерҙары Дамир Әбүбәкиров менән Фәрүәз Мөхәмәтшин. Тәүге уйынсылары — ҡурайсылар Таһир Хәмитов, Руслан Рахманғолов, Рөстәм Шәрипов, думбырасылар Әлфиә Ҡушҡарова, Гөлниса Билалова, Гүзәл Үмәрғәлина, Зөлфиә Дилмөхәмәтова, ҡыл ҡумыҙҙа Альбина Вәлиева һәм башҡалар. Оркестрҙа Морат Әхмәтов, Илдар Хисаметдинов, Салауат Низаметдинов, Айрат Кәримов, Айрат Ҡобағо- шовтарҙың әҫәрҙәрен һәм халыҡ көйҙәрен башҡаралар. Халыҡ Салауат Низаметдиновтың "Башҡортостан увертюраһын", Морат Әхмәтовтың "Варган-симфония"һын, Илдар Хисаметдиновтың "Вальс"ын, Анатолий Кукуба- евтың "Дәртле егеттәр" әҫәрҙәрен яратып ҡаршылай. Йәш оркестр Мәскәүҙең М. Осипов исемендәге, ҡаҙаҡтарҙың "Ҡорманғазы" оркестры менән хеҙмәттәшлек итә. Оркестрҙар үҙ-ара тәжрибә уртаҡлаша, бергәләшеп уртаҡ көйҙәр башҡара. Оркестрҙы ойоштороусы Башҡортостандың халыҡ артисы Рәмил Мәүлит улы Ғөйзуллин Белорет районының Татлы ауылында тыуа. Өфө сәнғәт училищеһын, Өфө сәнғәт академияһын тамамлай. ==ТӘҮГЕ БАШҠОРТ ЭСТРАДА КОЛЛЕКТИВТАРЫ== 1920—1930 йылдарҙа композиторҙар Хәбибулла Ибраһимов, Ғәзиз Әлмөхәмәтов, Мәсәлим Вәлиев үҙ ижадтарында эстрада музыкаһына мөрәжәғәт итә. һуңыраҡ Рәүеф Мортазин, Камил Рәхимов, Таһир Кәримов, Хөсәйен Әхмәтов, Халиҡ Займов, Заһир Исмәғилев, Рафиҡ Сәлмәнов, Нариман Сабитовтар ҙа эстрада музыкаһы яҙалар. Әммә фәҡәт ошо йүнәлештә генә эшләгән композиторҙар ҙа, эстрада йырҙарын ғына башҡарыусы махсус коллективтар ҙа булмай әле. Эстрада йырҙары башҡарыусы артистар ҙа була башлай, әммә махсус ансамбль һәм ансамблдәге һәр инструмент өсөн махсус ноталар яҙып, уға партиялар бүлеп шөғөлләнеүсе композиторҙар булмай. Эстрада йырҙарын башлап башҡарыусыларҙың береһе — данлыҡлы йырсыбыҙ, үҙе иҫән саҡта уҡ легендаға әйләнгән Фәриҙә Ҡудашева. ===Фәриҙә Ҡудашева — Бәхтиғәни Ғайсин=== Фәриҙә Йәһүҙә ҡыҙы Ҡудашева 1920 йылда Шишмә районы Келәш ауылында тыуа. Өфө театр-художество училищеһының театр бүләксәһен тамамлағас, Дүртөйлө колхоз-совхоз театрына эшкә китә, шунан һуң Башҡорт академия драма театрына ҡайта. 1948—1951 йылдарҙа Башҡортостан радиокомитетында диктор һәм йырсы булып эшләй, 1956 йылда Башҡорт филармонияһына эшкә күсә һәм бөтөн ғүмере буйы шунда эшләй. Тәбиғәттән уға йомшаҡ, наҙлы моң бирелә. Йырсы үҙ-үҙенә бик талапсан. Тәбиғи һәләте буйынса ниндәй йырҙар башҡарыуға маһир икәнен белә. Шуның өсөн бөтөн тәбиғи мөмкинлеген асырлыҡ, йөрәгендәге моңон халыҡҡа еткерерлек, үҙ сығыштарынан халыҡ ҡына түгел, хатта үҙе лә ҡәнәғәт булырлыҡ ҡына репертуар һайлай. "Мин башҡарған йырҙарҙан халыҡ ялҡырға тейеш түгел", — тигән маҡсат ҡуя ул. Филармонияла эшләгән осоронда композиторҙар Заһир Исмәғилев, Таһир Кәримов һәм Бәхти Ғайсиндың эстрада йырҙарын башҡара. Репертуарының иң төп өлөшөн халыҡ йырҙары алып тора. Филармонияла сағыу талантлы аккордеонист Бәхти Ғайсин оҙаҡ йылдар буйы Фәриҙә Ҡудашеваның эстрада төркөмө менән етәкселек итә. Бәхтиғәни Миңлейәр улы Ғайсин 1930 йылда Ауырғазы районының Кешәнне ауылында тыуа. Өфө музыка училищеһының халыҡ инструменттары бүлексәһен тамамлай һәм Башҡорт академия драма театрына эшкә саҡырыла. Аҙаҡ уны Башҡорт дәүләт филармонияһына саҡыралар. Бәхти Ғайсинды халыҡ берҙән-бер аккордеонсы итеп кенә түгел, ә композитор итеп тә яҡшы белә. Уның "Һөйләгәндәр һөйләһендәр", "һуңғы мөхәббәт" (Э. Баян һүҙҙәре), "Һуңлама, кил инде", "Зөһрә йыры" (Р. Янбулатова һүҙҙәре), "Бөгөлә ҡайын", "Ниңә, иркәм", "Төнгө Өфө", "Гел генә" (Ш. Бикҡол һүҙҙәре), "Ник килмәнең?" (3. Арыҫланова һүҙҙәре), "Ҡара мыйыҡ" (Ғ. Афзал), "Ике аҡҡош", "һаубуллашыу йыры" (Э. Атнабаев һүҙҙәре), "Ҡайтырһың шикелле" (X. Туфан һүҙҙәре) йырҙарын халыҡ йылы ҡабул итә, һәм улар тиҙ арала популяр йырҙар иҫәбенә инә. ===Наил Ғәлиев=== Башҡортостанда иң тәүге эстрада коллективын ойоштороусы Наил Ғәлиев (Николай Голов) үҙе был хаҡта былай тип һөйләй: "Һәр нәмә иң элек хыялда ярала. Бер саҡ мин Таһир Кәримовтың "Айлы кис" йырын тыңлап ултырам. Айлы төнлө ауыл, өләсәйем, туғандарым, бала сағым, ҙур мейесле өйөбөҙ күҙ алдыма килде. Хатта яңы һауылған һөт, мейестән сығарылған яңы бешкән икмәк еҫе танауҙы ҡытыҡлағандай булды. Баянда шулай оҫта уйнай ине Таһир Кәримов. Оҫта уйынсы башҡарғанда, тыңлаусы көйҙө ишетеү генә түгел, тоя. Көйҙөң бөтөн матурлығын биреү өсөн тағы ниндәй мөмкинлектәр бар икән, тип уйлана башланым. Шунан китте хыял... Инструменталь ансамбль. Ниндәй инструменттар ҡушырға? Һәм башҡа, һәм башҡалар. Ул хыялдарым менән Мәғфирәнең теңкәһенә тейеп бөтә инем... Баян, кларнет, саксафон, гитара, ударник. Ошо состав менән халыҡ моңоноң аң етмәҫ бөгөлөштәрен, нескәлектәрен, наҙын бирә алырбыҙ, тип уйлайым. Тәүге сығышҡа әҙерләнәбеҙ. Көндөҙ ансамблдең һуңғы репетицияһы бара, ә кис сығыш яһарға тейешбеҙ. Шул саҡ ишектән атылып Мәғфирә килеп инә! Был ни хәл?! Репетиция ваҡытында бер кем дә ҡамасауларға тейеш түгел! Тимәк, ниндәйҙер көтөлмәгән ваҡиға! — Ҡотлайым! Бөтөнөгөҙҙө лә ҡотлайым, — ти ул шатлығын йәшерә алмай. — Космоста — Юрий Гагарин!!! ...1961 йылдың 12 апреле ине. Кис концертҡа бик күп халыҡ йыйылды. Беҙ үҙебеҙҙе имтиханда кеүек хис итәбеҙ. Йыһанға осор алдынан булған тойғонан кәм тулҡынланмайбыҙҙыр. Башҡортостанда беренсе эстрада ансамбле бит! Беренсе тапҡыр ансамбль өсөн эшкәртелгән көйҙәр яңғырай. Минең эшкәртеүемдә. Халыҡ нисек ҡабул итер? Концерт тамам. Бер ваҡыт сәхнәгә тамашасылар тулып китте. Ҡотлайҙар, ҡулды ҡыҫалар. Ҡыуанысым оло, әммә ҡолаҡта йыһан ауаздары ишетелгән һымаҡ. Ошо кистә "Спутник” музыкаль картинаһы ижад ителде. Был көй бер ваҡытта ла ансамбль репертуарынан төшмәне. Уны һәр ерҙә ишетергә була. Самолетта ла, поезда да, пароходта ла. Өфө, хатта республика ҡапҡаларын асыусы тылсымлы кей һымаҡ ул". Наил Ғәлиев үҙенең инструменталь ансамбле өсөн бик күп башҡорт көйҙәрен эшкәртә. Халыҡ бик яратып, ихлас ҡабул итте был яңылыҡты. Әммә күптәр авторҙың рус кешеһе икәнлеген дә белмәгәндер әле ул саҡта. Наил Ғәлиев — композиторҙың сәхнә псевдонимы. Ысын исем-шәрифе Николай Афанасьевич Голов. Наил Ғәлиевтең инструменталь квартеты тора-бара квинтетҡа әйләнә. Аҙаҡ электрогитара, бас-гитара тауыштары ла ҡушыла. Ансамбль башҡарыуында халыҡ көйҙәренә яҙылған композицияны ла, Таһир Кәримовтың "Айлы кис"ен дә халыҡ бик яратып ҡабул итә. Республикабыҙҙа беренсе эстрада ансамбле шулай тыуа. Николай Афанасьевич Голов 1928 йылда Федоровка районы Юрковка ауылында тыуа. 1948 йылда Чкалов (хәҙерге Ырымбур) музыка училищеһын тамамлай. Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә килә һәм "Өфө уттары" тип аталған беренсе инструменталь ансамбль ойоштора һәм уның етәксеһе була. Ул оҫта баянсы һәм композитор. Уның шағир Шәриф Бикҡол менән дуҫлығы һәм хеҙмәттәшлегенең емеше уңышлы була. "Оҙата кил", "Өс егет йөрөй артымдан", "Башҡортостан", "Яраттым мин рус егетен", "Әгәр белгән булһам" тигән һәм башҡа бик күп йырҙар ижад итәләр. ===Мәғфирә Ғәлиева=== Мәғфирә Ғәлиева — беренсе эстрада артисткаһы. "Йырҙың һүҙҙәрен һәм көйөн яттан белеү менән генә, тамашасыға еткереп булмай. Һинең сәхнәлә тотошоң, йыр йөкмәткеһен ым-ишараң, хәрәкәт-ҡыланышың менән тулыландырыуың, күҙ ҡарашың, тамашасыны яратыуың мотлаҡ", — тип өйрәткән Мәғфирә Ғәлиеваның уҡытыусыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисткаһы Ирма Яунзем. Ирма Яунзем үҙе ярты быуат ғүмерен йырға арнаған, бик күп халыҡ йырҙарын белгән. Ер шарының ҡайһы ғына илендә булмаһын, Мәғфирә Ғәлиева буш ҡул ҡайтмай. Шул илдең төп милләтенең йырын отоп алып ҡайта бара. Аҡрынлап-аҡрынлап төрлө телдә йырланған йырҙар 60-тан да ашыу булып китә. Йырсы сәхнәлә һәр халыҡтың үҙ милли кейемен кейеп, уның холоҡ-фиғеленә яраҡлаштырылған хәрәкәттәр менән башҡара. Әйтәйек, ҡаҙаҡса "Күҙемдең ҡараһы" тигән йырҙы башҡарған саҡта, дала иркенлеге, сәскәле болон нәфислеге сағылһа, мари шаян йырҙарында шаянлыҡ, күңел күтәренкелеге бөркөлөп тора, йырсы хатта данлыҡлы мари тыпырлауын да ҡушып ебәрә. Ошолай итеп, эстрада йырҙары башҡарыуға әҙер булған оҫта йырсы эстрада ансамбле өсөн халыҡ араһынан үҙенсәлекле йырҙар отоп ала. Ул бығаса ишетелмәгән башҡорт халыҡ йырҙарын да йыя, өйрәнә. "Тәнәкәй", "Ете егет", "Орсоҡ"... Әйтерһең, йор күңелле башҡорт Ғәлиевтәрҙең эстрада ансамбле өсөн йырҙар ижад итеп әҙерләп ҡуйған! Наил Ғәлиев был йырҙарҙы ансамбль өсөн бик оҫта эшкәртә. Ә Мәғфирә Ғәлиева төрлө милләт йырҙарын башҡарған саҡта, йыр һүҙҙәрен генә түгел, шул милләттең милли үҙенсәлеген дә оҫта үҙләштереп, хәрәкәттәре менән байытып ебәрә. "Ниндәй телдә йырлаһам да, тамашасы мине үҙенеке итеп ҡабул иткәндер, сөнки сәхнәгә сығып, үҙ телдәрендә рәхмәт һүҙҙәре әйтеп, сәскә бирәләр ине — тип һөйләй йырсы. — Ә мин бит йыр һүҙҙәрен генә ятлап алам. Уларҙың ни әйткәндәрен аңламайым. Шулай ҙа тоям: йылмайыуҙың тәржемәһе кәрәкмәй. Йылмаям да эйәк ҡағам". Мәғфирә Ильяс ҡыҙы 1928 йылда Ейәнсура районының Урта Муйнаҡ ауылында тыуа. П. И. Чайковский исемендәге Мәскәү консерваторияһын тамамлай һәм Башҡорт дәүләт филармонияһына эшкә ҡайта. Эстрада төркөмдәре. Башҡортостанда иң тәүге эстрада төркөмдәренең береһе "Аманат". Илдар, Алмас Ғафаровтарҙан һәм Урал Иҙелбаевтан тора ул. 1991 йылда Алмас Ғафаров менән Рәмил Ихсанов "Ант" төркөмө булып айырыла. 1994 йылда республикала үткәрелгән "Эхо-шоу" фестивалендә беренсе урынды яулайҙар. 1997 йылда Красноярск ҡалаһында үткәрелгән Бөтөн Рәсәй үҙешмәкәр коллективтар һәм башҡарыусылар конкурсында Гран-при яулайҙар. 1997 йылда Ш. Бабич премияһы лауреаттары булалар. Төп үҙенсәлектәре — боронғо халыҡ йырҙарын заманса башҡарып, йәштәр күңелендә халыҡ моңона ҡыҙыҡһыныу уятыу, милли мәҙәниәткә һөйөү тәрбиәләү. ҺОРАУҘАР. #Бәхти Ғайсин ниндәй музыка ҡоралында уйнай? #Халыҡ йырына әйләнеп киткән "Оҙата кил" йырының авторы кем, һәм ул ниндәй милләт кешеһе? ==ХАЛЫҠ АРАҺЫНДА ДАН ҠАҘАНҒАН ФОЛЬКЛОР АНСАМБЛДӘРЕ== 1972 йылда Рәсәй Фәндәр академияһының Өфө ғилми үҙәгендә "Ҡобайыр" исемле үҙенсәлекле ансамбль ойошторола. Уның етәксеһе — Башҡортостандың атҡаҙанған артисткаһы, тарих фәндәре кандидаты Лидия Ислам ҡыҙы Нагаева була. Лидия Нагаева бөтөн ғүмерен башҡорт халыҡ бейеүҙәрен өйрәнеүгә арнай. Ул үҙе оҫта бейей, башҡорт бейеүҙәренең төбәк үҙенсәлектәрен дә һәйбәт белә. Шуның өсөн дә ансамблдең уңышы ҙур була. Был ансамлдең уңышы ла, үҙенсәлеге лә шунда — ул фәҡәт ғилем эйәләренән генә тора. Ансамблдең йырсыһы Сәриә Фазулла ҡыҙы Миржа- нова иҫ китмәле моңло тауышы менән хайран итә. Ул үҙе — филология фәндәре докторы. Филология фәндәре докторы Ишмөхәмәт Ғәләүетдинов ҡурайҙа ғәжәп үҙенсәлекле уйнауы менән танылыу таба. Филология фәндәре докторы Эрнст Ишбирҙин ҡумыҙсы, филология фәндәре кандидаттары Нәсимә Суфиянова — ҡумыҙҙа, Миңлеғәли Нәҙерғолов, Берйән Байымов — баянда, Урал Нәҙерғолов, Гәүһәр Зәйнуллина, филология фәндәре докторы Зәйтүнә Шәрипова — мандолина, филология фәндәре кандидаттары Миңдейәр Дилмөхәмәтов, Миңһылыу Усманова — ҡумыҙҙа, биология фәндәре кандидаты Ьәүбән Хәйретдинов йырсы, филология фәндәре докторы Розалия Солтангәрәева — йырсы һәм бейеүсе, ҡобайырсы, Риф Сөләймәнов — думбырасы һәм баянсы был ансамблдең әүҙем ағзалары була. Төрлө йылдарҙа Ғәшүрә Гәрәева, Венера Төхвәтуллина, Әлифә Хажиева, Нәфисә Тулыбаева, Таңһылыу Ҡарамышева, Ғиниәт Ҡунафин, Әхәт Вилданов, Ринат Йосопов, Урия Яруллина, Сәфәрғәли Йәнтүриндар ҡатнаша. Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында ғына түгел, биология, археология бүлектәрендәге башҡорт егеттәре һәм ҡыҙҙары ла был ансамблдең әүҙем һәм һәләтле ағзаһы булып китә. Ансамблдең сығышын һәр ерҙә көтөп алалар һәм һоҡланып ҡалалар. Ансамбль ойошторолоуҙың тәүге көндәренән алып әүҙем ҡатнашҡан ҡумыҙсы Ынйыҡай Ҡобағошова: "Ҡайҙа барһаҡ та кейемдәре- беҙҙең үҙенсәлекле булыуына һоҡланып, уйнаусыларыбыҙҙың профессиональ артист булмауына аптырап ҡала торғайнылар. Беҙ бит бөтөнөбөҙ ҙә бер иш кейенмәй инек. һәр беребеҙ үҙ яғыбыҙ башҡорттарының кейем үҙенсәлеген күрһәтергә тырыша инек. Шуғалыр ҙа инде "Башҡорт халыҡ кейемдәре" күргәҙмәһендә концерттар бирергә саҡырылғас, Ленинградта булған сит ил кешеләре эргәбеҙҙән китмәйҙәр. Германиянан килгән ҡунаҡтар әллә нисә тапҡыр фотоға төшөрөп алдылар", — тип һөйләй. Был — асылда ғилми мәғрифәтселек йүнәлештә эш алып барған ансамбль була. Йола фольклорын һаҡлауҙы маҡсат итеп ҡуя. Ҡобайырсылар башҡорт халҡының йыр-моңдарын, бейеү сәнғәтен, музыка ҡоралдарының өлгөләрен, йола күренештәрен пропагандалау буйынса баһалап бөткөһөҙ эш алып бара. "Ҡобайыр" — ҡурайсыларҙың Йомабай Иҫәнбаев исемендәге конкурсы лауреаты. Уға халыҡ ансамбле исеме бирелә. Ансамблдең ҙур ҡаҙаныштарға өлгәшеүендә бейеүсе, ғалимә һәм халыҡ фольклорын бик һәйбәт белгән Лидия Нагаеваның роле бик ҙур. Лидия Ислам ҡыҙы Нагаева 1938 йылда Асҡын районының Асҡын ауылында тыуа. Башҡорт халыҡ бейеүҙәре ансамблендә эшләй. Ул "Шаян ҡыҙҙар”, "Бүләк", "Йылға буйында", "Ете ҡыҙ" һәм башҡа бейеүҙәрҙә башҡорт ҡыҙҙарына хас тыйнаҡлыҡ, нәфислек сифаттарын бирә. Лидия Нагаева Көнсығыш халыҡтары бейеүҙәрен дә берҙәй оҫта башҡара. Әммә Л. Нагаеваның күңеле ғилемгә тартыла. Башҡорт бейеүҙәрен ғилми яҡтан тикшереү хыялы тынғылыҡ бирмәй, һәм ул ең һыҙғанып этнохореография буйынса тикшеренеү эштәре башлай. Этнохореограф Лидия Нагаева үҙе ойошторған "Ҡобайыр" ансамбле өсөн бик күп вокаль-хореографик әҫәрҙәр ижад итә, байтаҡ бейеүҙәр һала. "Тимербайҙың улдары", "Ҡарғатуй", "Батмустар сыңы", "Ҡабырсаҡ", "Йөҙгә-йөҙ, "Аҡ торна", "Киндер", "Ьалдатка", "Дим буйында", "Дим башҡорттары бейеүе" һәм башҡалар. Үҙенсәлекле сығыштары менән "Ҡобайыр" тиҙ арала танылыу таба, уңыштарға өлгәшә. Л. Нагаева "Көнсығыш башҡорттары бейеүҙәре", "Өс башҡорт бейеүе", "Башҡорт халыҡ хореографияһы” тигән хеҙмәттәрҙең авторы. Башҡорт дәүләт филармонияһында "Йәдкәр” фольклор төркөмө ойошторола. Етәкселәре — М. И. Ғәйнетдинов, Ғ. Ғ. Хәмзин. Уның составында Мәүлетбай Ғәйнетдинов, Ғәли Хәмзин, Тәнзилә Үҙәнбаева, Ишморат Илбәков, Хима Йәнбирҙина, бейеүселәр Мәүсилә Ғәйнетдинова, Миңнур Килмөхәмәтовалар була. Был төркөмдөң репертуарында башҡорт халҡының йолалары күрһәтелә һәм ошо йолалар нигеҙендә боронғо бейеүҙәр һәм йырҙар башҡарыла. Ансамблдең йырсыһы Мәүлетбай Ғәйнетдинов менән Миңнур Килмөхәмәтова башҡарған "Дим буйында" тигән хореографик картинаны (авторы Л. Нагаева), баянсы Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов һәм уның ҡатыны бейеүсе Мәүсилә Ғәйнетдиновалар өсөн махсус һалынған "Шаян килен" тигән бәләкәй спектакль рәүешендәге бейеүҙе (авторы Ф. Ғәскәров), бөтөн коллектив башҡарыуында "Туй йолаһы"н халыҡ айырыуса ярата. Розалия Солтангәрәева Халыҡ-ара һәм Бөтә Рәсәй фестивалдәре лауреаты "Йәдкәр" фольклор ансамбленә йолалар һәм бейеүҙәр һалыша, мөнәжәттәр өйрәтә, йола күренештәренә сценарийҙар яҙа. '''"Йәдкәр" фольклор төркөмө''' даими тулыланып тора. Ғәжәп моңло тауышлы, боронғо халыҡ йырҙарын үҙенсәлекле башҡарыусы Венера Рәхмәтуллина менән ҡурайсы Рушан Биктимеровтар был төркөмдөң данын тағы ла ишәйтә. ===“Каруанһарай”=== Өфө сәнғәт институтының бер төркөм студенттары: Вилдан Яруллин, Мәхмүт Нәҙершин, Артур Туҡтағолов, Әмир Тойғонов, Рәсүл Ҡарабулатовтар райондар буйлап гастролдәрҙә йөрөгән саҡта, сығыштарҙы тағы ла йоғонтолораҡ, тәьҫирлерәк, башҡорт йырҙарының моңон да, дәртен дә сағыуыраҡ итер өсөн ансамбль ойошторорға кәрәк, тигән хыял менән яна башлайҙар. Был хыялдары һәм хатта буласаҡ ансамблгә уйлап тапҡан "Каруанһарай" исеме тураһында кәңәшләшергә үҙҙәре уҡыған институт ректоры Зиннур Әхмәҙи улы Нурғәлинға инәләр. Ректор идеяны хуплай һәм музыкаль инструменттар алырға ярҙам итә. Егеттәр концерт ҡуйып йыйған аҡсаларын да ҡушып тейешле инструменттар алалар. 1990 йылдың 8 мартында Нефтселәр һарайында тәүге ҙур концерттары була. Халыҡ башҡорт фольклор-эстрада төркөмөнөң барлыҡҡа килеүен бик ихлас яратып ҡаршылай. Төркөмдөң иң тәүге репертуары ла фәҡәт патриотик, көслө рухлы йырҙарҙан тора. "Ҡайтығыҙ, башҡорттарым!", "Ҡараһаҡал", "Шағәли Шаҡман быуындары" һәм башҡалар. "Каруанһарай" төркөмө егеттәренең маҡсаты ла репертуарҙы рухлы халыҡ йырҙарынан төҙөү була. Талантлы һәм рухлы егеттәрҙән торған "Каруанһарай" төркөмө тәүге йылдарҙан уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә. 1991 йылда Гудермес ҡалаһында "Йәшлектең гумс-парады" Бөтә Рәсәй конкурсында I дәрәжә дипломға лайыҡ була, 1992 йылда Алматыла үткәрелгән "Азия тауышы" фестивалендә дипломант исемен яулай, Төркиәлә студенттарҙың Бөтә донъя төрки телле йәштәр фестивалендә ҡатнаша. Ансамбль ағзалары 1995 йылдан башлап Башҡортостан дәүләт филармонияһында эшләйҙәр. "Каруанһарай" төркөмөнөң репертуары һирәк ишетелгән халыҡ йырҙары иҫәбенә лә, егеттәрҙең үҙ авторлығындағы йырҙар менән дә байый бара. Аҙаҡтан Артур Туҡтағолов менән Миңзифа Исҡужина "Далан" тигән яңы төркөм ойоштора. Әммә "Каруанһарай" тарҡалмай. Йәш таланттар иҫәбенә тулыланып тора. Яңы ағзалар өҫтәлә, әммә ҙур сығыштарҙа нигеҙ һалған тәүге төркөм тотош йыйыла. Тәү башлап нигеҙ һалыусы егеттәр үҙ аллы концерттар менән сығыштар яһай, сит илдәргә сығалар. Ҡурайсы, йырсы Рәсүл Ҡарабулатов мәшһүр ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаев йөрөгән юлдар буйлап сәйәхәт итеп ҡайта. Франция, Германия, Польша, Бельгия, Голландия сәхнәләрендә тамашасыларҙы ҡурай моңо менән әсир итә. == МИЛЛИ СИМФОНИК ОРКЕСТР== ===ОРГАН ҺӘМ ОРГАНСЫЛАР=== Өфөлә 1992 йылда яңы оркестр тыуа. Халыҡтың күптәнге хыялы тормошҡа аша. Милли симфоник оркестрҙы ойоштороуҙа Таһир Камаловтың роле ҙур була. Таһир Тәүзәхович Камалов бик бәләкәй сағынан уҡ дирижер булырға хыяллана. Ошо хыялын тормошҡа ашырыу өсөн Өфө сәнғәт училищеһына уҡырға инә. Баян класы буйынса уҡый. Шунан Рәсәй музыка академияһында белем алыуын дауам итә. Әммә дирижер булыу хыялын ташламай һәм Ҡазан консерваторияһына опера-симфоник дирижерлыҡҡа уҡырға инә. Уны тамамлағас, Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында дирижер булып эш башлай. Әммә үҙ оркестрын булдырыу хыялы тынғы бирмәй. Ниһайәт, ул Милли симфоник оркестр ойоштороуға өлгәшә һәм уның дирижеры була. Был бик юғары профессиональ оркестр. Уның һәр сығышын халыҡ көтөп ала. Рәсәй, сит ил музыканттары килеп был оркестрҙа уйнау мөмкинлеге алалар. Әйтәйек, Рәсәй Федерацияһының халыҡ артисы профессор Рауил Мартынов, АҠШ-тың Теннесси штатынан симфоник оркестрҙың баш дирижеры Джон Додсон, Амстердамдан (Нидерландтар) Александр Вакульский һәм шулай уҡ Ҡазан, Мәскәү ҡалаларынан байтаҡ ҡына музыканттар килеп уйнай. Килгән береһе оркестрҙа уйнаусыларҙы һәм бигерәк тә Таһир Камаловтың оҫталығына һоҡланыуҙарын әйтәләр. Оркестр башҡорт, рус, сит ил композиторҙарының әҫәрҙәрен башҡара. Өфө сәнғәт училищеһының концерт залы һәр ваҡыт халыҡ менән тулы була. Бөгөнгө көндә был оркестр Рәсәй күләмендә иң яҡшыларҙан иҫәпләнә. Ул тәүге көндәрҙән үк зауыҡлы музыка пропагандалауҙы маҡсат итеп ҡуя һәм шуға өлгәшә. Таһир Камалов "Башҡорт симфоник музыкаһы антологияһы "ның авторы. Илебеҙҙәге башҡа симфоник оркестрҙар менән сағыштырғанда яңы ойошторолоу ына ҡарамаҫтан, йәшәүе дәүерендә был оркестр тыңлаусыларҙың һөйөүен яулай һәм баш ҡалала иң популяр оркестрға әйләнә. Орган һәм органсылар. Клавишалы-тынлы музыка инструменты ул орган. Уны 1987 йылда Башҡорт дәүләт филармонияһының Кесе залында "Зауэр" немец фирмаһы ҡороп ҡуя. Беренсе башҡарыусылар сит илдәрҙән саҡырыла. 1988 йылда республикабыҙҙың үҙ органсыһы — Вячеслав Мортазин махсус белем алып ҡайта. ==РЕСПУБЛИКА КҮЛӘМЕНДӘ ҮТКӘРЕЛГӘН КОНКУРСТАР== "һылыуҡай" конкурсы, "Урал моңо", "Йәшлек-шоу", "Гәлсәр һандуғас" фестиваль-конкурстарҙың режиссеры Линара Таһирова. Линара Таһирова Республика халыҡ ижады үҙәгендә режиссер вазифаһы башҡара. 1976 йылда Өфө ҡалаһында тыуа. Линара мәктәптә уҡыған сағында уҡ бәләкәй генә театр яһап, ҡурсаҡтарын уйната. Пьесалар, шиғырҙар, әкиәттәр яҙа. Театр тураһындағы хыялы шул тиклем көслө була, ул БДПИ-ның икенсе курсында уҡып йөрөгән еренән сәнғәт институтына инә. Линара аҙ ғына ваҡыт эсендә үҙен һәләтле режиссер итеп күрһәтә. ==="Алтын ай"=== Башҡортостан Республикаһының Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы, республиканың Театр эшмәкәрҙәре союзы тарафынан "Алтын ай” республика премияһы булдырыла. Республикала Арыҫлан Мөбәрәков, Бәҙәр Йосопова исемендәге премиялар ҙа бар. Әммә улар актерҙар оҫталығы өсөн генә бирелә ине. "Алтын ай" республикалағы бөтөн театр эшмәкәрҙәренең оҫталығы, айырыуса ҙур ҡаҙаныштары өсөн тапшырыла. Премия беренсе тапҡыр 2003 йылда тапшырыла. Уға беренсе булып "Иң яҡшы рәссам эше" өсөн Таң Еникеев ("Нәркәс", "Ҡатынымдың исеме Морис" спектаклдәрен биҙәгән өсөн), "Ҡатын-ҡыҙ ролен иң яҡшы башҡарыусы" — Галина Мидзяева (Республика рус драма театры актрисаһы), "Ир-егет ролен иң яҡшы башҡарыусы" — Нәғим Нурғәлин (Милли йәштәр театрының актеры) лайыҡ була. ==АҢЛАТМАЛЫ ҺҮҘЛЕК== '''Адажио''' — һалмаҡ, талғын башҡарылған әҫәр йәки музыкаль әҫәрҙең бер өлөшө. '''Академия''' — грек теленән ингән, өлгөлө дәүләт театрҙарына бирелә торған исем. Башҡорт дәүләт академия драма театры башҡа театрҙарға өлгө тигән һүҙ. '''Аккорд''' — итальян теленән ингән. Бер нисә музыкаль тауыштың гармоник ҡушылышы. '''Ансамбль''' — башҡорт теленә рус теле аша ингән француз һүҙе. 1. Музыкаль, драматик һәм башҡа әҫәрҙәрҙең башҡары- лышындағы төҙөклөк, килешлелек, гармониялылыҡ. 2. Бер ижади коллектив булып сығыш яһаған артистар төркөмө. 3. Төҙөк, килешле бер бәйләнешкә килгән берҙәмлек. Архитектура ансамбле. '''Ария''' — итальян һүҙе. Операла, ораторияла бер генә кеше башҡара торған әҫәр. '''Балет''' — француз телендә "бейейем" тигән һүҙ. Театраль танса сәнғәте. Балет артистары махсус аяҡ кейеме кейеп бейейҙәр. Пуанте тип атала ул. Француз телендә "аяҡ осо" тигәнде аңлата. Пуантеның баш яғы ҡаты итеп эшләнә. Шуға күрә балет артистары аяҡ остарында тора ала. '''Балетмейстер''' — немец теленән ингән, "бейеү оҫтаһы" тигәнде аңлата. Опера һәм опереттала балет, танса, хореография номерҙарының авторы һәм ҡуйыусыһы. '''Баллада''' — хикәйәт йәки әкиәткә нигеҙләнеп яҙылған бәләкәй шиғри әҫәр. '''Декорация''' — француз теленән ингән һүҙ. Сәхнәлә ҡуйыла торған әҫәрҙең йөкмәткеһенән сығып төшөрөлгән яһалма күренеш. ''''''Дирижер''' — француз һүҙе. Оркестр, хор, опера һәм балет спектаклдәренә етәкселек иткән кеше. Драма''' — грек һүҙе. Сәхнәлә башҡарыу өсөн диалог формаһында яҙылған әҙәби әҫәр төрө. '''Ижади портрет''' — сәнғәт әһеленең ижады тураһында ҡыҫҡаса яҙма. '''Камерный''' — яңғыҙ музыкант йәки айырым ансамбль башҡарыуы өсөн тәғәйенләнгән әҫәр йәки ошондай әҫәрҙе башҡарыусы. '''Капелла''' — латин һүҙе. Йырсылар һәм музыканттар ансамбле, хор. '''Квартет''' — итальян һүҙе. Дүрт музыканттан йәки йырсынан торған ансамбль. '''Комедия''' — шаян йәки сатирик йөкмәткеле драматик әҫәр. '''Композитор''' — латин һүҙе. Музыкаль әҫәр ижад иткән кеше. '''Композиция''' — латин һүҙе. Музыкаль әҫәр яҙыу теорияһы. '''Конкурс''' — ҡатнашыусылар араһынан иң лайыҡлыһын һайлап ала торған ярыш. '''Консерватория''' — музыка йүнәлеше буйынса юғары уҡыу йорто. '''Көй эшкэртеү''' — композиторҙар тарафынан көйҙө нотаға һалыу. '''Лауреат''' — латин һүҙе. Фән, сәнғәт һәм әҙәбиәт өлкәһендәге ҙур хеҙмәт өсөн бирелә торған дәрәжә һәм шул дәрәжәне алған кеше. '''Либретто''' — ҙур күләмле музыкаль сәхнә әҫәренең (опера, оперетта) әҙәби тексы. '''Лиризм''' — итальян һүҙе. Сәнғәт әҫәренең хис-тойғо менән һуғарылышы, ихласлыҡ. '''Миниатюра''' — итальян һүҙе. Бик бәләкәй күләмле әҙәби йәки музыкаль әҫәр. '''Нота''' — музыкаль өндөң график һүрәтләнеше. '''Опера''' — итальян теленән алынған һүҙ. Инструменталь һәм вокаль музыканы берләштереп, театрҙа башҡарыу өсөн тәғәйенләнгән музыкаль драма әҫәре. Опера — ул музыкаль спектакль. Унда драма ла, музыка ла, хореография ла, һынлы сәнғәт тә, хәрәкәттәр ҙә бар. Тик драматик пьесаларҙан айырмалы рәүештә, операла һөйләшмәйҙәр, ә йырлайҙар. Опера ла, драма әҫәрҙәре кеүек, айырым бүлектәрҙән тора. Операла геройҙар башҡара торған өлөштәр партия тип атала. Э бөтә партияларҙың бергә теҙеп яҙылғаны — партитура тип атала. Һәм уның менән дирижер етәкселек итә. Композитор көй яҙған саҡта, партияларҙы дөрөҫ тауыштарға бүлергә тейеш. Тауыштарҙың да үҙ атамалары була. '''Сопрано''' — ҡатын-ҡыҙҙар тауышы, сопраноның бер нисә төрө була. Тенор, бас, баритон — ирҙәр тауышы. '''Операла айырым — ария''', ариозо (ҙур булмаған ария) башҡарыуҙан тыш, ҡапма- ҡаршы йырлау — дуэт, өс кеше — терцет, дүрт кеше — квартет һәм башҡа сәхнәләр була. Ә инде иң мөһим шарттарҙың береһе — хор. '''Хор башҡарыуы''' — ул халыҡ, халыҡ фекере, тигәнде аңлата. Ирҙәр хоры, ҡатын-ҡыҙҙар хоры, ҡатнаш хорҙар була. '''Оратория''' — итальян һүҙе. Хор, йырсы, солист һәм оркестр өсөн драматик сюжетта концертҡа тәғәйенләп яҙылған ҙур музыкаль әҫәр. '''Оркестр''' — грек һәм француз һүҙе. Музыкаль әҫәрҙе бергә башҡарған төрлө музыка ҡоралы. Төрлө музыка ҡоралында бер музыкаль әҫәр башҡарған коллектив. Ҡыллы, тынлы инструменттар оркестры, симфоник оркестр, халыҡ инструменттары оркестры, камерный оркестр һәм башҡалар була. '''Партнер''' — берәй эштә, уйында бергәләшкән иптәш. '''Премьера''' — кинофильмдың, пьесаның, балеттың, операның йәки башҡа берәй әҫәрҙең тәүге тамашаһы. ''''''Профессионал''' — берәй эште үҙ һәнәре, профессияһы итеп алған кеше. Профессиональ''' — профессияһы йүнәлешендә бар булған ғәҙәт, оҫталыҡ һ. б. '''Режиссер''' — француз теленән ингән. Спектаклдең, кинофильмдың, радио тапшырыуҙарының һ. б. художество етәксеһе, сәхнәгә ҡуйыусы. '''Репертуар''' — француз теленән ингән. Театрҙа ҡуйыла торған әҫәрҙәр йәки айырым кеше башҡара торған ролдәр, музыкаль әҫәрҙәр йыйылмаһы. '''Романс''' — француз һүҙе. Фортепианоға йәки башҡа музыка ҡоралына ҡушылып йырлар өсөн яҙылған лирик йөкмәткеле йыр. '''Секстет''' — алты кешенән торған ансамбль. '''Симфония''' — грек һүҙе. Төрлө тауыш, төҫ йәки тондарҙың гармоник ҡушылыуы. '''Симфоник әҫәр''' — оркестр өсөн яҙылған ҙур музыкаль әҫәр. '''Солист''' — итальян һүҙе. Яңғыҙ йырлаусы, уйнаусы йәки бейеүсе. '''Студия''' — итальян һүҙе. 1. Рәссам йәки скульптор шөғөлләнгән оҫтахана. 2. Киноға, фотоға төшөрөү йәки телевидение һәм радио тапшырыу эштәрен башҡарған ойошма. '''Сценарий''' — фильм өсөн яҙылған әҙәби драматик әҫәр. Унда персонаждарҙың (ҡатнашыусыларҙың ни эшләргә тейешлеге, телмәре ентекләп яҙыла), шулай уҡ берәй байрамдың, пьесаның планы. '''Сценарист''' — сценарий яҙыусы кеше. '''Театр''' — грек һүҙе, тамаша өсөн урын тигәнде аңлата. Беренсе профессиональ театр Яңырыу (Эпоха Возрождения) осоронда Европала нигеҙләнә. 16—17 быуаттарҙа битлектәр (маскалар) кейгән халыҡ комедияһы була ул. '''Трагедия''' — грек һүҙе. Нигеҙендә ҙур конфликт ятҡан һәм күп осраҡта геройҙың һәләкәте менән тамамланған драматик әҫәр. '''Трио''' — итальян һүҙе. Өс башҡарыусынан торған ансамбль. '''Увертюра''' — операның, балеттың, кинофильмдың һ. б. музыкаль инеш өлөшө. '''Үҙешмәкәрлек''' — сәнғәт әлкәһендә профессиональ булмаған ижади эшмәкәрлек. '''Филармония''' — грек теленән ингән. Концерт биреү, музыкаль сәнғәтте пропагандалау эшен башҡарған ойошма йәки учреждение. '''Хореография''' — грек телендә бейеүҙе яҙам тигәнде аңлата. Бейеү сәнғәте. '''Һәүәҫкәр''' — берәй әлкәлә махсус әҙерлеге булмаған көйө үҙ теләге, ихласлығы менән шөғөлләнеүсе. '''Эстрада''' — француз һүҙе. Сәнғәттең төрлө концерт номерҙарынан торған бәләкәй төрө. ==Йөкмәткеһе== *Үткәндәрҙе -ҡабатлау..........................................................................................3 *Мәҙәниәт һәм сәнғәт тураһында...................................................................3 *Халыҡ араһынан сыҡҡан оҫта йырсылар, музыканттар һәм ҡобайырсылар.........................................................................................................4 *Йырсылар ......................................................................................................6 *Абдулла Солтанов..........................................................................................7 *Мөхәмәтйән Ҡаҙаҡбаев .............................................................................9 *Ҡурайсылар.................................................................................................10 *Йомабай Иҫәнбаев.......................................................................................11 *Кәрим Дияров...............................................................................................14 *Ҡобайыр әйтеүселәр ................................................................................16 *Розалия Солтангәрөева.............................................................................17 *Халыҡ музыка ҡоралдары эшләуселәр.......................................................18 *Ҡурай эшләү оҫтаһы Вәкил Шөғәйепов.............................................19 *Башҡортостанда профессиональ музыка..................................................22 *Башҡорт опера сәнғәтенең тыуыуы һәм уҫеуе .....................................27 *Композиторҙар.....................................................................................................29 *Ғәзиз Әлмөхәмәтов .....................................................................................29 *Заһир Исмәғилев .......................................................................................32 *Хөсәйен Әхмәтов..........................................................................................35 *Хәбибулла Ибраһимов .............................................................................37 *Мәсәлим Вәлиев ..........................................................................................38 *Халиҡ Займов...............................................................................................39 *Камил Рәхимов...................... 40 *Рәүеф Мортазин ..........................................................................................40 *Нариман Сабитов .......................................................................................41 *Рафиҡ Сәлмәнов..........................................................................................43 *Таһир Кәримов............................................................................................44 *Шамил Ҡолбарисов ..................................................................................45 *Башҡорт профессиональ музыкаһын артабан уҫтереуселәр .... 46 *Башҡорт дәуләт опера һәм балет театрында оркестр...................53 *Башҡорттар араһында беренсе дирижер..................................................53 *Опера сәхнәһе оҫталары.....................................................................................55 *Ғабдрахман Хәбибуллин ........................................................................55 *Баныу Вәлиева............................................................................................57 *Мәғәфүр Хисмәтуллин................................................................... 59 *Мәғөфүрә Сөлиғәскәрова...........................................................................61 *Башҡорт опера сәнғәтен артабан уҫтереусе опера йырсылары . . 62 Башҡорт балеты сәнғәтенә нигеҙ һалыусылар.....................................67 *Зәйтүнә Насретдинова .............................................................................67 *Хәләф Сафиуллин............................... 70 *Фәүзи Саттаров............................................................................................70 *Гүзәл Сөләймәнова .....................................................................................71 *Хашим Мостаев ..........................................................................................72 *Тамара Хоҙайбирҙина................................................................................73 *Башҡорт балет сәнғәтен артабан уҫтереусе артистар .................74 *Рудольф Нуриев ..........................................................................................74 *Нинель Юлтыева .......................................................................................75 *Фирҙәүес Нафиҡова ..................................................................................76 *Майя Таһирова............................................................................................76 *Илдус Хәбиров ............................................................................................78 *Леонора Ҡыуатова — Шамил Тереғолов ..........................................78 *Тәүге театрҙар............................................... 80 *Профессиональ театрға нигеҙ һалыусылар ............................................85 *Вәли Мортазин-Иманский ......................................................................85 *Ғиниәт Ушанов........................... 86 *Мәкәрим Мәһәҙиев .....................................................................................87 *Булат Имашев ............................................................................................88 *Ғималетдин Минһажев ...........................................................................89 *Әмин Зөбәйеров............................................................................................90 *Хажи Бохарский..........................................................................................90 *Бәҙәр Йосопова ............................................................................................91 *Таңһылыу Рәшитова ................................................................................92 *Рим Сыртланов............................................................................................93 *Ғәлимйән Ҡарамышев.............................................................................93 *Арыҫлан Мөбәрәков ..................................................................................94 *Зәйтүнә Бикбулатова .............................................................................100 *Рәғиҙә Янбулатова ..................................................................................101 *Хөсәйен Ҡудашев.....................................................................................102 *Зәкиә Арыҫланова менән Ғата Арыҫланов.....................................103 *Профессиональ театрҙы артабан уҫтереусе актерҙар ....................104 *Дәриғә Фәйзуллина ................................................................................104 *Асия Нафиҡова ........................................................................................105 *1959 йылда ГИТИС тамамлап ҡайтыусы артистар ....................105 *Гөлли Мөбәрәкова.....................................................................................105 *Актер, драматург, педагог Илшат Йомағолов ..............................107 *Зинира Атнабаева................................................................................... *Шамил Рәхмәтуллин ............................................................................ *Хәмит Яруллин ...................................................................................... *Роза Кәримова........................................................................................... *Режиссер Әмир Абдразаҡов ............................................................... *Башҡорт академия драма театрының бөгөнгөһө............................ *Таңсулпан Бабичева.............................................................................. *Нурия Ирсаева........................................................................................ *Фидан Ғафаров........................................................................................ *Хөрмәт Үтәшев........................................................................................ *Әхтәм Абушахманов.............................................................................. *Театр режиссерҙары ...................................................................................... *"Нур" татар драма театры .................................................................... *Республика рус драма театры................................................................. *Стәрлетамаҡ башҡорт театры............................................................. *Салауат драма театры............................................................................... *Сибай драма театры ................................................................................... *Туймазы татар театры ............................................................................ *Милли йәштәр театры .............................................................................. *Башҡорт ҡурсаҡ театры ......................................................................... *Венера Рәхимова...................................................................................... *Башҡорт дәуләт филармонияһы ............................................................. *Филармонияның тәуге йырсылары.......................................................... *Хәбир Ғәлимов ........................................................................................ *Сөләймән Абдуллин .............................................................................. *Башҡорт дәуләт филармонияһының данлы традицияһын дауам итеуселәр............................................................................................................ *Рамаҙан Йәнбәков................................................................................... *Зәки Мәхмүтов ........................................................................................ *Ғәлиә Солтанова ...................................................................................... *Мәүлетбай Ғәйнетдинов ...................................................................... *Флүрә Килдейәрова................................................................................ *Ғәли Хәмзин............................................................................................. *Нәзифә Ҡадирова................................................................................... *Иҙрис Ғәзиев............................................................................................. *Тәнзилә Үҙәнбаева ................................................................................. *Халыҡ бейеу коллективтары ................................................................. *Ижадсы яҙмышы................................................................................... *Мөхәммәт Иҙрисов ................................................................................. *Фәйзи Ғәскәров........................................................................................ *Фәйзи Ғәскәров исемендәге Башҡорт Дәуләт академия бейеу ансамбле.................................................................................................. *Рәүилә Хәжиева ...................................................................................... *Хисбулла Зөбөйҙуллин......................................................................... *Рәшиҙә Туйсина ...................................................................................... *Риф Ғәбитов ............................................................................................. *Профессиональ -курайсылар...........................................................................158 *Ғата Сөләймәнов.......................................................................................158 *Ишмулла Дилмөхәмәтов ......................................................................159 *Азат Айытҡолов .....................................................................................161 *Ришат Рәхимов..........................................................................................161 *Юлай Ғәйнетдинов..................................................................................163 *Ҡумыҙсылар .......................................................................................................165 *Роберт Заһретдинов..................................................................................166 *Баянсылар...........................................................................................................167 *Миңлеәхмәт Ғәйнетдинов.............................. 168 *Ридик Фәсхетдинов..................................................................................168 *Нәфис һуҙ оҫталары.......................................................................................169 *Башҡорт дәуләт филармонияһы хоры.....................................................169 *Шамил Ибраһимов..................................................................................169 *Башҡортостан Республикаһының хор капеллаһы ...........................170 *Башҡорт халык музыка -коралдары оркестры...................................171 *Тәүге башҡорт эстрадаһы, коллективтары,..........................................171 *Фәриҙә Ҡудашева — Бәхтиғәни Ғайсин ........................................172 *Наил Ғәлиев...............................................................................................173 *Мәғфирә Ғәлиева — беренсе эстрада артисткаһы ......................174 *Халыҡ араһында дан ҡаҙанған фольклор ансамблдәре....................176 *Милли симфоник оркестр. Орган һәм органсылар ..............................180 *Республика күләмендә үткәрелгән конкурстар.....................................181 *Аңлатмалы һүҙлек..........................................................................................183 БАШКИРСКАЯ КУЛЬТУРА (Уроки жизни) учебник для VIII класса (на башкирском языке) '''Бураҡаев И. Д., Бураҡаева М. С., Юлмөхәмэтов М. Б. Б 83 Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): 8 синыф өсөн дәреслек. — Өфө: Китап, 2004. — 192 бит. ISBN 5-295-03409-7''' [[Категория:Тормош һабаҡтары]] 36k6t82tm2m9yofbxful60dihnz3pqa 0 4298 20100 20095 2020-01-21T19:07:02Z ZUFAr 381 /* Ашай торған үҫемлектәр */ 20100 wikitext text/x-wiki '''Тормош һабаҡтары.Башҡорт мәҙәниәте.9 класс''' ==БАШҠОРТ ХАЛЫҠ СӘНҒӘТЕ ТУРАҺЫНДА== Башҡорт халҡының мәҙәниәте, сәнғәте тураһында һүҙ алып барғанда, нигеҙҙә, иң элек төрлө-төрлө биҙәкле көнкүреш әйберҙәре күҙ алдына баҫа. Ысынлап та, халҡыбыҙҙың беҙҙең көндәргә саҡлы һаҡланып ҡалған төп ҡиммәттәре — ауыҙ-тел ижады менән биҙәктәр. Баһалап бөткөһөҙ ошо байлыҡты һаҡлаусы зиһенле кешеләребеҙ башҡорт халҡының киләсәге өсөн рухи байлыҡ һәйкәле ҡойған. Башҡорт халҡының этник тарихы, тимәк, сәнғәтенең формалашыу юлы ла ғәйәт ҡатмарлы. Уның ижадына илен арҡыры ла, буй ҙа үтеп китеүселәрҙең дә, баҫҡынсьң ларҙың да йоғонтоһо ҙур булған. Биҙәктәрҙә Себерҙә, Урта Азияла, Волга буйында ижад ителгән һыҙаттар ҙа, төрки, иран телле, фин, уғыр халыҡтарының традициялары ла төҫмөрләнә. Һуңғы йылдарҙа иһә көнсығыш славян биҙәү сәнғәтенең дә йоғонтоһо тойола. Әммә башҡорт халҡының сәнғәте үҙенә генә хас төп сифаттарын һаҡлап ҡала алған. Халыҡ ижадының һәр төрөндә — фольклормы, туҡыу, сигеү, ағас семәрләү, ювелир-биҙәүме, күнгә һалынған биҙәктәрме — һәр береһендә үҙҙәренә генә хас орнаменттары һаҡланған. Ә был биҙәктәр — үҙе бер донъя. Сәнғәт йәки ғилем юлынан китергә теләгән һәр кем халыҡ ижадын яҡшы белһә, иғтибар менән өйрәнһә, үҙе һайлаған һәнәр буйынса таянырлыҡ ҡиммәтле мәғлүмәттәр таба ала. Бөгөнгө көндә башҡорт архитектураһын, металға һәм күнгә биҙәк һалыу һәнәрен, ҡатын-ҡыҙҙарҙың дауала- ныу-биҙәнеү әйберҙәре әҙерләү ысулдарын һәм башҡа шундай онотолоп барған ҡиммәтле оҫталыҡтарҙы аяҡҡа баҫтырып була. Боронғо сәнғәтте аяҡҡа баҫтырыу замандан артта ҡалыу түгел. Халыҡ үҙ ижадында иҫ китмәле юғары ҡаҙаныштарға өлгәшкән. Уларҙы өйрәнеү, заманға яраҡлаштырыу беҙҙең артабанғы үҫешебеҙ өсөн мәртәбә генә булыр. ==ҮТЕЛГӘНДӘРҘЕ ҠАБАТЛАУ== Беҙ 8-се синыфта «Башҡорт мәҙәниәте» предметы буйынса Башҡортостан Республикаһының сәнғәтенө, мәҙәниәтенә нигеҙ һалыусылар һәм артабан үҫтереүселәр, Башҡорт драма театрын һәм филармонияһын ойоштороусылар тураһында белдек. Быйыл республикабыҙҙағы һынлы сәнғәт, скульптура һәм архитектура менән таныша башлағанға тиклем үткәндәрҙе иҫкә төшөрәйек. # Халыҡ музыкаһы һәм профессиональ музыка ни яҡтары менән айырыла? # Халыҡ араһынан танылған йырсыларҙан кемдәрҙе беләһегеҙ? # Халыҡ йырҙарын башҡарыусы дан ҡаҙанған артистарҙан кемдәрҙе беләһегеҙ? # Сит ил сәхнәләрендә сығыш яһаусы беренсе ҡурайсыбыҙ кем? # Профессиональ ҡурайсыларҙан кемдәрҙе беләһегеҙ? # «СССР-ҙың халыҡ артисы» тигән исемгә кемдәр лайыҡ булған? # Опера театрының беренсе «ҡарлуғастары» кемдәр? # Беренсе башҡорт дирижеры кем? # Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбленә кем нигеҙ һалған? # Ансамбль етәкселәренән һәм бейеүселәрҙән кемдәр Салауат Юлаев премияһына лайыҡ булған? # Тәүге эстрада ансамбленә кем нигеҙ һалған һәм иң беренсе эстрада йырсыһы кем? # Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театрына кем нигеҙ һала һәм башҡорт төркөмөнөң етәксеһе кем була? # Милли симфоник оркестр менән халыҡ инструменттары оркестры нимә менән айырыла? # Халыҡ инструменттары оркестрына кем нигеҙ һала? Уның составында ниндәй музыка ҡоралдары бар? == БАШҠОРТОСТАНДА КИНО == (''Байҡау яһау'') Башҡортостанда тәүге кинотаҫмаларҙы Мәскәү һәм Екатеринбургтан килгән студиялар төшөрә һәм улар, нигеҙҙә, этнографик характерҙа була. 1909 йылда — «Урал күренештәре», 1910 йылда «Ырымбур», «Алтын приискыларын эшкәртеү» тигән ҡыҫҡа метражлы фильмдар төшөрөлә. 1915 йылда «Ҡымыҙ» исемле фәнни-популяр фильм («Гомон» француз фирмаһының Мәскәү бүлексәһе), ә 1916 йылда — «Ҡылғанлы дала» (А. Ханжонков фирмаһы) донъя күрә. 1915 йылда режиссер В. Гардин Л.Н. Толстойҙың «Кешегә күпме ер кәрәк?» хикәйәһен экранлаштыра. Граждандар һуғышы осоронан байтаҡ ҡына документаль-хроникаль фильмдар һаҡланған. Артабан «Өфөлә 1 Май», «Һабантуй» (1925), «Ҡыҙыл Башҡортостан» (1929), «Азия сигендә», «Совет әкиәте», «Башҡорт ҡыҙы» (1930), «Данлы юбилей» (1939), «Икенсе Баку» (1940) тигән документаль фильмдар төшөрөлә. 1937 йылда «Ленфильм»дан режиссер П. Петров-Бытов Башҡортостанда «Пугачев» фильмының ҡайһы бер күренештәрен төшөрә. Салауат Юлаев ролен К. Мөхөтдинов башҡара. 1940 йылда режиссер Яков Протазанов төп ролдә Арыҫлан Мөбәрәков уйнаған «Салауат Юлаев» фильмын эшләй. 1959—1960 йылдарҙа Свердловск киностудияһы «Сыңрау торна» фильм-балетын экранлаштыра. 1959 йылдан башлап Башҡортостан телевидениеһы эшләп килә. Уның кино төркөмө байтаҡ фильмдар ижад итә. Улар араһында «Башҡорт балы» (сценарий авторы А. Филиппов), Заһир Исмәғилевтең кинопортреты булған «Тыуған моңдар» фильмы (режиссеры Ғ. Ҡудашев) иң уңышлы эштәрҙән һанала. ===Кино=== 1990 йылда «Башҡортостан» дәүләт киностудияһы ойошторола. Уның директоры итеп билдәле режиссер Әмир Абдразаҡов тәғәйенләнә. «Ишмулла», «Зәки Вәлиди Туған» (режиссеры Әмир Абдразаҡов), «Аксаков һәм Башҡортостан» (режиссеры Малик Яҡшымбәтов), «Инештәр», «Ғәскәров» (режиссеры Вил Кәримов), «Мин — Салауат» (режиссеры Г. Шеверов), «Азатлыҡ ҡапҡаһы» (режиссеры Малик Яҡшымбәтов) һәм башҡа байтаҡ фильмдар төшөрөлә. Режиссер Әмир Абдразаҡов яҙыусы Яныбай Хамматов романдары буйынса «Бөртөкләп йыйыла алтын» тигән 4 сериялы нәфис фильм ижад итә. Тулы метражлы нәфис фильмдар төшөрөүҙә лә ярайһы уҡ уңыштар бар. Режиссер Булат Йосоповтоң «Быяла юлсы», «Ауыл өҫтөндә йәйғор», «Сөмбөлдөң етенсе йәйе» исемле фильмдары экрандарға сыҡты. «Башҡортостан» телерадиокомпанияһында «Ай ҡыҙы» исемле телевизион күп сериялы фильм төшөрөлдө. Был — 33 сериялы беренсе башҡорт сериалы. Режиссеры — Әнүәр Әбүбәкер улы Нурмөхәмәтов. Сценарий авторы — драматург Флорид Бүләков. Төп ролдәрҙә драма театры артистары — Эльмира Юлдашева, Эльмира Саматова (Айһылыу), Азат Йыһаншин (Ғайсар), Ғаяз Алтыншин (Ғаяз), Эльвира Юнысова (Рәшиҙә), Сара Буранбаева (Ғәҙилә), Гүзәл Маликова (Йәмилә) уйнаны. Ә. Ә. Нурмөхәмәтов оҙаҡ йылдар буйы Салауат башҡорт драма театрында баш режиссер булып эшләй. Унан һуң Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрында бер нисә спектакль ҡуя. Башҡортостан телевидениеһы студияһында эшләү дәүерендә Әнүәр Әбүбәкер улы Талха Ғиниәтуллин әҫәре буйынса «Миҙал» нәфис фильмын, «Президент бүләге» тигән ҡыҫҡа метражлы фильм, ике сериялы «Һарығолаҡ» нәфис фильмын (яҙыусы Рамаҙан Өмөтбаев әҫәре буйынса) төшөрә. == Һынлы сәнғәт == === ҺЫНЛЫ СӘНҒӘТ, СКУЛЬПТУРА, АРХИТЕКТУРА === ==== Һынлы сәнғәт һәм рәссамдар ==== Башҡорт милли сәнғәтендә һынлы сәнғәт (изобразительное искусство), төҫлө һүрәт (живопись) айырым бер әһәмиәтле урын тота. Сөнки был өлкәләге ҡаҙаныштар профессиональ оҫталарҙа ла һоҡланыу тыуҙыра. Уны өйрәнәләр, унан өйрәнәләр. Ағас һырлау, күнгә биҙәк һалыу, биҙәнеү әйберҙәре кеүек нескә зауыҡ талап иткән әйберҙәр эшләү, сигеү-ҡайыу, нағышлау, ҡорама ҡорау, келәм-балаҫ һуғыу, селтәр һәм дебет шәлдәр бәйләү — былар бөтөнөһө лә күңел матурлығы, бик ентекләп, тәфсирләп эшләүҙе талап иткән оҫталыҡ. Мәҙәниәттең бөтөн тармаҡтары кеүек үк, XIX быуаттың 20—30 йылдарында һынлы сәнғәт, төҫлө һүрәт, сәнғәт төрө булараҡ, ныҡлы үҫеш ала башлай. Илдәге революцион үҙгәрештәрҙән һуң был йүнәлеш ғилми нигеҙҙә алға китә. Һынлы, төҫлө һүрәт ғилеме үҫешенә, әлбиттә, халыҡтың фекерләүе һәм ғәмәли эштәре нигеҙ була. Был йылдарҙа Өфөлә бик күп сәнғәт оҫтаханалары барлыҡҡа килә. Тимер юлсылар клубы эргәһендә — А.П. Лежнев ҡулы аҫтында, ә В.И. Ленин исемендәге клуб эргәһендә Ҡ.С. Дәүләткилдеев етәкселегендә изостудиялар эшләй башлай. Башҡорт һынлы сәнғәтенең формалашыуында рәссам Д.Д. Бурлюктың йоғонтоһо көслө була. 1919 йылда Пролетариат художество музейы (М.В. Нестеров исемендәге Художество музейы) асыла. Ундағы картиналарҙы башҡорт рәссамдары өсөн оҫталыҡ мәктәбе тип һанап та була. Башҡортостан рәссамдары 1927—1928 йылдарҙа Мәскәүҙә күргәҙмәләрҙә ҡатнаша. Улар шулай уҡ республиканың райондарына ижади командировкаларға сығалар. Командировкаларҙың халыҡ тормошон өйрәнеүҙәге әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ була. Драма, опера һәм балет театрҙары өсөн сәхнә биҙәү сәнғәте барлыҡҡа килә. Сәхнә биҙәү сәнғәте — айырым бер тармаҡ. Бөгөнгө көндә республикабыҙҙа театрҙар байтаҡ. Өфө дәүләт сәнғәт академияһының һынлы сәнғәт факультетында театр өсөн махсус рәссамдар әҙерләнә. М.Н. Арыҫланов, Ғ.Ш. Имашева, С.Н. Яҡшыбаев, Мөхәммәт Арыҫланов, С.И. Никандровтар тәүге театр рәссамдары була. Артабан улар сафына сәхнә биҙәү буйынса оҫталар Р. М. Арыҫланов, Н. Ғ. Байбурин, Т. Ғ. Еникеевтар өҫтәлә. === Мөхәммәт Нуриәхмәт улы Арыҫланов (1910—2003) === Мөхәммәт Арыҫланов башҡорт театр сәхнә биҙәү сәнғәтенә нигеҙ һалыусы булып иҫәпләнә. Ул Кушнаренко районының Мәмәк ауылында тыуа. Урта мәктәптән һуң Өфө сәнғәт техникумын тамамлай ҙа үҙ тырышлығы менән Санкт-Петербургтың И. Е. Репин исемендәге живопись, скульптура һәм архитектура институтына уҡырға инә. 1934—1936 йылдарҙа Баймаҡ колхоз-совхоз театрында, 1936—1944 йылдарҙа Башҡорт академия драма театрында, 1938—1980 йылдарҙа Башҡорт опера һәм балет театрында баш рәссам булып эшләй. 200-ҙән ашыу спектаклде биҙәй ул. Бер үк ваҡытта Өфө сәнғәт училищеһында һәм Өфө дәүләт сәнғәт институтында рәссамдар әҙерләү бүлегендә дәрестәр алып бара. Ул сәхнәгә ҡуйыласаҡ әҫәрҙәрҙең йөкмәткеһен, идея йүнәлешен тәрән тойоп, күңеле менән һиҙеп ижад итә һәм әҫәр йөкмәткеһен асыуға тос өлөш индерә. Уның биҙәү оҫталығы бик юғары баһалана. Ул режиссерҙар менән һәр ваҡыт фекерҙәш булып эшләй. Заһир Исмәғилевтең «Салауат Юлаев» (1955), «Шәүрә» (1963), Халиҡ Займов менән А. Б. Чугаевтың «Ҡара йөҙҙәр» (1965), Лев Степановтың «Сыңрау торна» (1953) милли музыкаль спектаклдәрен, А. П. Бородиндың «Кенәз Игорь», П. И. Чайковскийҙың «Мазепа», Дж. Вердиҙың «Аида» һәм башҡа бик күп спектаклдәрҙе биҙәү эше юғары баһалана. Һәр эше миҙал менән билдәләнә. Мөхәммәт Нуриәхмәт улы үҙ һәнәре тураһында былай тип яҙа: (Жизнь в искусстве. — «Ватандаш» журналы. 2001, № 11.144— 153-сө биттәр). «1943 йылда Башҡортостан хөкүмәте опера театры фойеһын биҙәү бурысы йөкмәтте. Фойеның баҫҡыстарының өҫ яғында киң ҡоласлы панно төшөрөргә кәрәк булды. Миңә бик ҙур оҫтахана бирҙеләр. Бөгөнгө көндә унда театр музейы урынлашҡан. Мин ең һыҙғанып эшләй башланым. Минең эргәмә эш араһында ваҡыт арттырып Арыҫлан Мөбәрәков ингеләп сыҡты. Мин Салауат Юлаев образын уға ҡарап ижад иттем. Булат Имашев, Хәләф Сафиуллин, Фәйзи Ғәскәров, Хажи Бохарскийҙар эшем менән ҡыҙыҡһынып, хуплап торҙолар. Оҫтаханамда Александр Тюлькин менән Анатолий Лежневты һәр саҡ ихлас көтөп алдым. Улар ҙа мине илһамландырҙы, файҙалы кәңәштәр бирҙе. Скульптор Сосланбәк Тавасиев та йыш килде. Ул Салауат Юлаевҡа һәйкәл эшләү хыялы менән яна ине. Беҙ уның менән Художество академияһында танышҡайныҡ. Эштән һуң беҙ Өфө янындағы Сиған туғайы тип аталған аҡланға барып, Өфөгә һоҡлана һәм шул уҡ ваҡытта Салауат Юлаевҡа буласаҡ һәйкәлде урынлаштырыу өсөн урын һайлай торғайныҡ. Беҙ сәнғәт тураһында ла, Емельян Пугачев етәкселегендәге Крәҫтиәндәр һуғышы хаҡында ла туҡтауһыҙ әңгәмә алып бара инек. Мәскәүҙән эвакуацияланған рәссамдарҙан төҙөлгән ҡабул итеү комиссияһы эшемде яҡшы баһаланы. Паннола Пугачев етәкселегендәге Крәҫтиәндәр һуғышы менән Бөйөк Ватан һуғышы күренештәре аша башҡорт менән рус халыҡтарының тарихи яҙмыштарының айырылғыһыҙ булыуын сағылдырғайным... ...Миңә 90 йәш. Үткән юлыма ҡайырылып ҡарайым да, күңелемде ҡыуаныс тойғоһо солғап ала. Мин ысынлап та бәхетлемен. Ижадымдың яратҡан илемдең сәнғәтенә тос өлөш индереүе өсөн дә, улым менән ейәнсәремдең минең юлымдан китеп, сәнғәткә хеҙмәт итеүҙәренә лә, заман йәштәренең юғары сәнғәткә ынтылыуҙары, халҡыбыҙҙың тарихы, мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһыныуҙарына ла ҡыуанам. Тимәк, мине лә, минең ижадымды ла онотмаҫтар, иҫләрҙәр. Мин бөтөн булмышым менән сәнғәткә хеҙмәт иттем». Мөхәммәт Арыҫланов — республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, БАССР-ҙың һәм РСФСР-ҙың халыҡ рәссамы. Уның улы Рифҡәт тә атаһының юлын дауам итә һәм, Мәскәүҙә В.И. Суриков исемендәге Художество институтының театр биҙәү бүлеген тамамлағандан һуң, Башҡорт опера һәм балет театрында эшләй. === Ғәлиә Шакир ҡыҙы Имашева (1914—1995) === Ғәлиә Имашева — башҡорт профессиональ театр декорацияһы сәнғәтенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Ул башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары араһынан беренсе профессиональ рәссам. Ғ.Ш. Имашева Алтай крайы Камень ҡалаһында тыуа. Өфө сәнғәт техникумында Ҡ. С. Дәүләткилдеев һәм А. Э. Тюлькин класында уҡый. Ул бәләкәйҙән сәнғәт донъяһына ғашиҡ була. Шуның өсөн дә техникум тамамлағас та Өфө художество музейында экскурсовод булып эшләй башлай. Музейҙа бер кем юҡ саҡта ла рәссамдарҙың һүрәттәре янына килеп оҙаҡ-оҙаҡ һоҡланып ҡарап тора. Музей директоры Ю. Блюменталь быға иғтибар итә һәм Ғәлиәгә сәнғәт белгесе булырға тәҡдим итә. Әммә йәш рәссам Ғәлиә сәхнә биҙәү хыялы менән яна. Шуның өсөн дә 1934 йылда Баймаҡ колхоз-совхоз театрына эшкә барырға тәҡдим иткәс, икеләнмәйенсә унда китә. Күп тә үтмәй уны баш ҡала театрына эшкә күсерәләр. 1936 йылдан башлап Башҡорт академия драма театрында эшләй. Ул биҙәгән әҫәрҙәрҙә осош, шиғриәт, юғарылыҡ тойола. Рәссам сәхнә әҫәрҙәренең йөкмәткеһенә, милли психологияһына, идея йүнәлешенә тәрән төшөнөп эш итә. Шуға күрә лә ул биҙәгән сәхнә әҫәр йөкмәткеһен асыуҙа, тамашасыға йоғонтололоғон көсәйтеүҙә әһәмиәтле роль уйнай. X. Ибраһимовтың «Башмағым», Мирхәйҙәр Фәйзиҙең «Ғәлиәбаныу», Мәжит Ғафуриҙың «Ҡара йөҙҙәр», Баязит Бикбайҙың «Ҡарлуғас», Мостай Кәримдең «Ай тотолған төндө», «Салауат» трагедиялары, Илшат Йомағоловтың «Нәркәс», А. Чеховтың «Дядя Ваня», Вольтерҙың «Мөхәммәт» һәм башҡа тиҫтәләгән сәхнә әҫәрҙәрен биҙәү эштәре юғары баһалана. Ул Башҡорт опера һәм балет театрында ла байтаҡ ҡына әҫәрҙәрҙе биҙәй, Башҡорт дәүләт халыҡ бейеүҙәре ансамбле өсөн костюм эскиздары әҙерләй. «Ғәлиә Имашева кеше кисерештәрен яҡшы аңлай. Әҫәр геройҙарының кейемен, кейем төҫөн, улар йәшәгән мөхитте оҫта сағылдыра. Мин күп кенә геройҙарымдың образы өҫтөндә эшләгән саҡта, уның кәңәштәренә ҡолаҡ һалдым», — ти СССР-ҙың халыҡ артисткаһы Гөлли Мөбәрәкова. Рәссамдың үҙ тормошон да тетрәнеүҙәр урап үтмәй. Учалы драма театрын башлап ебәреү өсөн эшкә ебәрелгән саҡта, ире, башҡорт сәнғәтендә яҡты эҙ ҡалдырған ҡүре- некле режиссер Булат Имашев, фажиғәле вафат була. Ғәлиә Имашева ике бәләкәй улы, ауырыу әсәһе менән япа- яңғыҙ тороп ҡала. «Юғалтыу ҡайғыһын баҫырға ижадым ярҙам итте», — ти ул. Ауыр ҡайғыны ижад менән еңерлек көс табыу — үҙе үк оло батырлыҡ. Ижадта ла, шәхси тормошта ла рухи ныҡлыҡҡа, ихтыяр көсөнә эйә булған рәссам Ғәлиә Имашева илһам сығанағын халҡын һөйөүҙә һәм халҡының һөйөүендә таба. Ғәлиә Имашева — К.С. Станиславский исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты, БАССР-ҙың һәм РСФСР-ҙың халыҡ рәссамы. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Башҡортостандың һынлы сәнғәтендә байтаҡ үҙгәрештәр була. Күп кенә рәссамдар фронтҡа китә, башҡа яҡтарҙан эвакуацияланып байтаҡ рәссамдар, скульпторҙар килә. Өфөлә шундай скульпторҙарҙан А.А. Шовкуненко, Л.По һәм бөгөнгө көндә киң билдәле С.Д. Тавасиев эшләй. 1941—1943 йылдарҙа Мәләүез районының Воскресенка ауылына Мәскәүҙең В.И. Суриков исемендәге дәүләт художество институты ҡарамағындағы Мәскәү художество урта мәктәбе эвакуациялана. Мәскәү рәссамдары башланғысы менән Воскресенка художество галереяһына нигеҙ һалына. 1922 йылда Өфөлә асылған Башҡорт музыка техникумы (1960 йылдан — Өфө сәнғәт училищеһы) 1926 йылда Башҡорт дәүләт сәнғәт техникумы тип үҙгәртелә. Әлбиттә, был уҡыу йортоноң исеме генә үҙгәрмәй, ә ул һынлы сәнғәт үҫешенә белгестәр әҙерләү буйынса тос өлөш индерә. Был техникум профессиональ рәссамдар әҙерләй. Унда күренекле рәссамдар Ҡасим Дәүләткилдеев, Александр Тюлькин дәрес бирә. Уларҙың класында байтаҡ һәләтле рәссамдар уҡып сыға. Башҡорт һынлы сәнғәтен формалаштырыуҙа М.В. Нестеров, А.Э. Тюлькин, Ҡ.С. Дәүләткилдеев, М.Н. Елгаш- тина, А.П. Лежнев, В.С. Сыромятников, И.И. Урядов- тарҙың өлөшө тос була. ===Рус рәссамы Михаил Васильевич Нестеров (1862— 1942)=== Башҡортостанда тыуа һәм шунда ижад юлын башлай. Мәскәү һынлы сәнғәт училищеһында белем алып ҡайтҡандан һуң, иң тәүге рәсемдәрен Өфөлә төшөрә. «Видение отроку Варфолемею» («Үҫмер Варфоломей алдында илаһи йәндең пәйҙә булыуы»), «Пустынник» («Сәхрә дәрүише»), «Чудо» («Мөғжизә»), «Зимой в скиту» («Ҡышҡыһын скитта»), «Родина Аксакова» («Аксаков- тың тыуған төйәге») тигән картиналары тыуған яҡҡа оло һөйөүе тураһында һөйләй. Ул тәбиғәтте һүрәтләү өсөн сағыу, асыҡ төҫтәр һайлай. Уның әҫәрҙәренән ихласлыҡ бөркөлә. ===Давид Давидович Бурлюк (1882—1967)=== Башҡортостан һынлы сәнғәте өлкәһендә онотолмаҫ эҙ ҡалдыра. 1915—1918 йылдарҙа Иглин районында йәшәй. Ул Башҡортостанда оҙаҡ булмай. Ҡазан, Одесса художество мәктәптәрендә, Мәскәү живопись, скульптура һәм архитектура училищеһында, сит илдәрҙә, Мюнхен, Париж һәм Бавариялағы шәхси студияларҙа оҫталыҡҡа өйрәнеп килгән был һәләтле рәссамдың ҙур тәжрибәһе Өфө сәнғәт донъяһында әһәмиәтле роль уйнай. Ул 1910 йылдан алып Рәсәй һәм Европаның рәссамдар даирәһендә футуризм йүнәлешенең вәкиле булып таныла. Башҡортостанда йәшәгән аҙ ғына осорҙа ла 150-гә яҡын картина төшөрә. Өфө рәссамдары А.Э. Тюлькин, П.М. Лебедев, Ҡ.С. Дәүләткилдеев менән таныша. Сит илдәргә сығып киткәс тә М.В. Нестеров исемендәге Художество музейы һәм рәссам Александр Тюлькин менән хат алышып тора. Музейҙа уның уникаль әҫәрҙәр коллекцияһы һаҡлана. «Йәш башҡорт портреты», «Ҡыҙыл төшлөк», «Татар ҡыҙы», «Нуңғы ҡар», «Көҙгө кис», «Татар ауылы» тигән әҫәрҙәренән, Башҡортостан тәбиғәте күренештәренән ул йәшәгән йылдар һулышы килгәндәй. ===Василий Степанович Сыромятников (1885—1979)=== Миәкә районының Елдәр ауылында тыуа. Ҡазан художество мәктәбен тамамлай ҙа шул уҡ 1912 йылда Өфөгә ҡайта һәм ғүмере буйы Өфөлә эшләй. Ҡ. Дәүләткилдеев, Л. Тюлькин, А. Храмов, Ю. Блюменталь менән бергә Башҡортостан буйынса бик күп экспедицияларға йөрөй, ерле халыҡ тормошон өйрәнә. Экспедициянан һәр ваҡыт бик ҙур ижади хыялдар менән ҡайта. Башҡорт тормошон яратып өйрәнә. «Башкирка» («Башҡорт ҡатыны»), «Гости на женской половине» («Ҡатындар яғында ҡунаҡ һыйлау»), «Улица в кочевье» («Йәйләүҙәге урам») тигән һүрәттәре уның башҡорт халҡы тормошон ентекле өйрәнеүен һәм ихлас сағылдырыуын күрһәтә. Милли кейемдәге башҡорт ҡатындарының һөйкөмлөлөгө, хәрәкәттәренең һығылмалылығы, үҙ-ара мөнәсәбәттәге йылылыҡ, өй йыйыштырыуҙағы ғәжәйеп оҫталыҡ, шаршауҙағы, кейем-һалымдағы һәр биҙәк, һәр нағыш, һуғылған балаҫтарҙағы орнаменттар тәрән һөйөү менән ентекле сағылдырылған. Юлий Юльевич Блюменталь (i870—1944) Ҡазанда тыуа. 1915—1935 йылдарҙа Өфөлә йәшәй һәм эшләй. Башҡорт дәүләт художество музейы директоры була. «Всадник-башкир» («Ьыбайлы башҡорт»), «За стрижкой овец» («Карыҡ ҡырҡҡанда»), «Вид башкирской кочевки» («Йәйләү күренеше»), «Шамсинур» («Шәмсинур»), «Тип башкира» («Башҡорт»), «Молодая баба-башкирка» («Йәш башҡорт ҡатыны»), «Башкирское крыльцо» («Башҡорт тупһаһы») һүрәттәре М.В. Нестеров исемендәге художество музейында һаҡлана. ===Александр Эрастович Тюлькин (1888—1980)=== Башҡортостанда һынлы сәнғәткә нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Ул Өфө ҡалаһында тыуа. Ҡазан художество мәктәбен тамамлағас, Өфөгә ҡайта. Уның ижадына Бур- люктың йоғонтоһо ҙур була. 20-се йылдарҙа Башҡортостан райондарында сәйәхәттә йөрөй. Ул үҙ тыуған яғына мөкиббән ғашиҡ рәссам. Тыуған Өфө ҡалаһы, Башҡортостан тәбиғәте, Уралтау образы — уның төп темаһы. «Даналағы өй», «Башҡорт тыҡрығы», «Иҫке Өфө», «Гортензиялар», «Нестеровтың тыуған яғында», «Ағас мәсеттең эсе», «Яр ситендәге өйҙәр», «Пушкин башҡорттар араһында» тигән һәм башҡа бик күп әҫәрҙәрен халыҡ йылы ҡаршы ала, хөкүмәт тарафынан да тейешле баһалана. Ул — БАССР-ҙың халыҡ рәссамы. Республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты. ===Рәссам Иван Иванович Урядов (1893—1962)=== Үҙенең бөтөн ижади ғүмерен художество училищеһы менән бәйләй. Ҡазан художество мәктәбен тамамлағас, Сызрань, Куйбышев, Ульяновск ҡалаларының уҡыу йорттарында эшләй, 1929 йылда Өфөгә килә һәм художество училищеһы асыу эшен башлай. 400-гә яҡын рәсем яҙа. «Чапаев дивизияһының Ҡыҙыл яр эргәһендә Ағиҙелде кисеп сығыуы» тигән һүрәте менән генә лә исемен тарихҡа яҙыр киң ҡоласлы һәләтле рәссам ул. ҺОРАУҘАР. #Нимә ул һынлы сәнғәт? #Башҡорт профессиональ һынлы сәнғәте нисек формалаша? #Башҡортостандың күренекле рәссамдарынан кемдәрҙе беләһегеҙ? #Театр сәхнә биҙәү сәнғәтенә нигеҙ һалыусылар кемдәр? Уларҙың әҫәрҙәрен атағыҙ. #Башҡортостан тәбиғәтен иң күп төшөрөүсе рәссам кем тип уйлайһығыҙ? Яуаптарығыҙҙы миҫалдар менән дәлилләгеҙ. ===Ҡасим Сәлиғәскәр улы Дәүләткилдеев (1887—1947)=== Исеме легендаға әйләнгән рәссам Ҡ.С. Дәүләткилдеев Благовар районы Күгел (Марьино) ауылында тыуған. 1914 йылда Санкт-Петербургта В.И. Мухина исемендәге Юғары художество-промышленность училищеһын тамамлай. 1914—1916 йылдарҙа шунда уҡыта. 1916—1917 йылдарҙа Художество академияһының ирекле тыңлаусыһы. 1917 йылда Өфөгә ҡайта. Ҡайтҡас, бер төркөм рәссамдар (Ю.Ю. Блюменталь, II.M. Лебедев, Б.А. Васильевтар) ойошторған Һынлы сәнғәт һөйөүселәр йәмғиәтенә инә. Был осорҙа А.Э. Тюль- кин, М.Н. Елгаштина, Д.Д. Бурлюк кеүек билдәле шәхес булып китәһе рәссамдар ҙа Өфөгә килә. Улар сәнғәттең киләсәге тураһында әңгәмәләр алып баралар, күренекле рәссамдарҙың күргәҙмәләрен ойошторалар. 1919— 1921 йылдарҙа байтаҡ ҡына студиялар барлыҡҡа килә. Хәҙерге Авиация техникумы бинаһында Ҡасим Дәүләткилдеев художество студияһы аса. Ғ. Имашева, Г. Мостафин, Р. Ишбулатов, Р. Ғүмәров, Р. Усманов, В. Андреев кеүек оҫталарҙы уҡытып сығара. Рәсем төшөрөүгә өйрәткән саҡта Санкт-Петербургта алған белемен дә уҡыусыларына бирергә тырыша, бөйөк рәссамдар хаҡында һөйләй. 1924 йылда Башҡортостан Наркомпросы рәссамдар Ҡ.С. Дәүләткилдеев, А.П. Лежнев, И.Н. Самарин, А.Э. Тюлькин, Г.П. Черкашенинов төркөмөнән художест- во-техник студия ойоштороу тураһындағы үтенесте ыңғай хәл итә. Аҙаҡ был студия Башҡорт сәнғәт техникумының художество бүлегенә әйләнә һәм Ҡасим Дәүләткилдеев оҙаҡ йылдар унда уҡыта. Башҡорттарҙың биҙәү-ҡулланма әйберҙәрен йыйыу өсөн бер нисә тапҡыр экспедицияға сыға. Баймаҡ, Бөрйән, Белорет райондары буйлап йөрөй. Был экспедицияларынан «Яңы Усман ауылы», «Түбә руднигы», «Баймаҡ заводының дөйөм күренеше», «Башҡорт өйөнөң күтәрмәһе» һәм башҡа байтаҡ һүрәттәр төшөрөп алып ҡайта. Республикабыҙ райондары буйлап йөрөгән мәлдәрендә, халыҡтың зауыҡлы итеп һуғылған балаҫтары, нағышланған һөлгө-таҫтамалдарының, алъяпҡыс итәктәренең, бәйләмдәрҙең һоҡланғыс биҙәктәрен өйрәнә, ҡашығаяҡтағы биҙәктәрҙе төшөрөп ала, күнгә һуғылған һыр-биҙәкте өйрәнә. Шуның өсөн дә уның һүрәттәрендә — «Зәңгәр күлдәкле башҡорт ҡыҙы»ндамы, «Башҡорт Ибраһимы»ндамы, «Һунарсы башҡорт»тамы — һәр береһендә халыҡтың милли һулышы тойола. 1980 йылда Художество музейы хеҙмәткәрҙәре Ҡ. Дәүләткилдеев ҡатнашлығындасы 1928 йылғы экспедиция эҙҙәре буйлап йөрөп сыға. Шул саҡта улар Белорет районында «зәңгәр күлдәкле ҡыҙҙы» табалар. Ул Мәрйәм Йомағол ҡыҙы Мостафина булып сыға. «Усманғәли ауылында йәшәй инек. Беҙгә ике ағай килеп инде. Береһе ҡаҡса, оҙон буйлы. Икенсеһе — тәпәшәгерәк буйлыһы, башҡортса һөйләшә ине. Улар, һине һүрәткә төшөрәбеҙ тигәс, мин ҡаушап ҡалдым. Шунан ризалаштым да, ма- тур күлдәгемде кейеп ултырҙым. Бик тартынып ҡына, тик кенә ултырҙым. Бүрәттә лә шулай сыҡҡанмын», — тип һөйләй ул. Ҡ. Дәүләткилдеев һәр матурлыҡҡа һиҙгер һәм бик һаҡ мөнәсәбәттә була. Уның һүрәттәрендә ябай башҡорт ауылы тормошона ысын ғашиҡ булыуы, тәрән һөйөүе күренә. «Башҡорт өйөнөң күтәрмәһе» тигән һүрәткә генә иғтибар иткән саҡта ла рәссамдың һәр һыҙатҡа, һәр биҙәккә оло һөйөүе сағыла. Әйтерһең дә, елгә елпелдәп торған таҫтамалға ла, кәртәләрҙә элеүле балаҫҡа ла, юрғанға ла, ҡояшҡа ялтырап торған һауыт-һабаға ла эҫе ҡояш нурҙары менән бергә рәссамдың күңел йылылығы һирпелгән. Әммә эшләргә шарт, рәсемдәрен һаҡларға урын булмағанлыҡтан, байтаҡ әҫәрҙәре юғала, ә үҙенең һуңғы ғүмер йылдары аяныслы тамамлана. Ғаиләһе булмай. М.Н. Елгаштина аҙаҡ былай тип яҙа. «Тағы бер һәйбәт кеше яҡты донъянан китте. Нескә күңелле, тәрән хисле кеше... Уның ғүмерен һаҡлап ҡалыу, уны йәшәтеү өсөн бик аҙ, хатта бөтөнләй бер ни ҙә эшләмәгәнлеген уйлаһаң, күңелгә бик ауыр булып китә. Ьуңғы юлға оҙатҡан саҡта, халыҡ күп булды, рәссамдарҙың барыһы ла тиерлек бар ине. Ләкин уны оҙатыуға рәсми төҫ биреүсе бер кем дә булманы...» 1970 йылда башҡорттарҙан тәүге профессиональ рәссамдың беренсе шәхси күргәҙмәһе ойошторола. Уның хаҡында бик йылы итеп хәтергә алалар. Рәссам А.Э. Тюль- кин уға мотлаҡ рәүештә һәйкәл ҡуйырға кәрәклеге тураһында фекер әйтә. Билдәләп китергә кәрәк, Тюлькин менән Дәүләткилдеев яҡын фекерҙәш дуҫтар була. Улар бергәләшеп «Пушкин башҡорттар араһында» тигән бик ҙур эш башлайҙар. Әммә Ҡасим Сәлиғәскәр улының ауырыуы арҡаһында ул тамамланмай ҡала. Ҡасим Дәүләткилдеевтең йәшәү һәм ижад итеү шарттары бик насар булғанлыҡтан, һүрәттәре лә, шәхси әйберҙәре лә һаҡланмаған. Тик, күңелдә үкенес тойғоһо ҡалдырырлыҡ, шул уҡ ваҡытта күренекле һәм талантлы рәссамдың тормошо хаҡында өҫтәмә дәлил булырлыҡ бер генө документ — уның үҙ ҡулдары менән яҙылған автобиографияһы һаҡланған. Был ҡомартҡы М.В. Нестеров исемендәге Башҡортостан художество музейында һаҡлана. '''1941 йылдың 23 февралендә яҙылған автобиографиянан өҙөк килтерәбеҙ.''' «...Башҡа рәссамдар менән бергә Америкала (Калифорния штаты, Сан-Диего ҡалаһы) күргәҙмәлә ҡатнаштым, Мәскәүҙә өс тапҡыр күргәҙмәлә булдым... Өфө художество музейында, Край һәм Революция музейҙарында , ябай ғына хеҙмәттәрем һаҡлана. Йәш кадрҙар һәм рәссамдар әҙерләү буйынса эшләнем, башҡорт халыҡ сәнғәте әйберҙәре (көнкүреш-биҙәү әйберҙәре) йыйыу буйынса Наркомпрос һәм Художество • музейы тарафынан ойошторолған эштәрҙә ҡатнаштым. Сәнғәт хаҡында лекциялар уҡыным һәм әңгәмәләр үткәрҙем. Октябрь революцияһына тиклемге һәм Октябрь революцияһы йылдары осоронда башҡорттар һәм татарҙар араһында һынлы сәнғәт әлкәһендә профессиональ рәссамдарҙан беренселәрҙән булып иҫәпләнәм. (Ошо һөйләмдә башҡорттар менән татарҙар араһында тигән һүҙҙәр аҫтына рәссам үҙенең фекерен өҫтәп ҡуйған. «Ҙур әҫәрҙәр ижад итә алманым, шуның өсөн үҙ хеҙмәттәремә ҡарата әрнеткес ғазапланыу кисерәм».) Ҡасим Дәүләткилдеев профессиональ һынлы сәнғәт үҫтереүгә сағыштырғыһыҙ ҙур өлөш индерә. Уның исемен мәңгеләштереү маҡсатында эштәр башланды. Өфөләге Нынлы сәнғәт гимназияһы Ҡасим Дәүләткилдеев исемен йөрөтә, баш ҡалалағы бер урамға уның исеме бирелде. (Галлямова Л. Краски Башкирии. Уфа, «Китап». 1997). ===СССР-ҙың халыҡ рәссамы Әхмәт Лотфуллин(1928)=== Әхмәт Лотфуллиндың ижады сағыу, ихлас. Уның һүрәттәренә бер генә күҙ ташлау менән тамырҙарының ҡайҙа барып тоташҡанлығын белеп була. Ысын-ысындан тәбиғәт балаһы булған рәссам ҡулына ҡәләм алыу менән кем һәм ни тураһында яҙырын белә. Тәбиғәт, тыуған яҡ, уның тауҙары-урмандары, йәнтөйәгенең кешеләре, уларҙың көндәлек тормошо рәссамдың булмышына һеңгән, күңелендә йәшәй. Уның тураһында сәнғәт белгестәре былай ти: «Ябай ғына ауыл өйөнә барып инә лә башҡалар бөтөнләй иғтибар итмәгән нәмәләргә күҙ һала һәм шундай итеп йән өрөп ебәрә, аҙаҡ, ә мин нисек уға иғтибар итмәнем икән, тип, аптырап ҡалаһың. Ябайлыҡтан матурлыҡ табыу ошо өйҙәрҙә, ошо мөхиттә йәшәгән халыҡты тәрән һөйөүҙән, ихтирам итеүҙән киләлер». Ул Ленинград (хәҙерге Санкт-Петербург) архитектура- художество училищеһында, Өфө театр-художество училищеһында, Литва Дәүләт художество институтында белем ала. Әхмәт Лотфуллин, башҡорт һынлы сәнғәте ҡолас ташлап үҫеш юлына баҫҡан мәлдә, 50-се йылдарҙа бер төркөм йәш рәссамдар Александр Пантелеев, Борис Домашников, Александр Бурзянцев, Алексей Кузнецов, Рәшит Нурмө- хәмәтовтар менән бергә ижад юлына аяҡ баҫа. Был рәссамдарҙың бөтөнөһө лә, шулай уҡ Әхмәт Лотфуллин да, үҙенсәлекле ҡәләм оҫталары булып камиллаша, башҡорт һынлы сәнғәтендә ҡабатланмаҫ нур булып балҡый Рәссам үҙенең ижад ғүмерендә ҡәләмгә тотонған мәлендәге үҙенсәлеген юғалтмай, халыҡтың быуаттар буйы камиллаша, байый килгән традицияларын дауам итеү генә түгел, ишәйтеүгә лә тос өлөш индерә. Әммә Әхмәт Лотфуллин ни тиклем милли рәссам булһа, шул тиклем үк киң ҡоласлы интернациональ ижадсы ла. Уның әҫәрҙәре, образдары һәр кешегә, һәр халыҡҡа аңлайышлы. Ул дөйөм кешелек донъяһы кимәлендә фекерләй, һәр милләттең күңелендә йөрөгән уй- фекерен, хыял-теләктәрен, ынтылышын үҙ халҡы образдары аша бирә ала. Ысын рәссамдың көсө тап ошонда ла инде. Шуға ла рәссам 1989 йылда «СССР-ҙың халыҡ рәссамы» тигән исемгә лайыҡ була. Әммә был юғары исем алғанға тиклем үк уны халыҡ үҙ рәссамы итеп ҡабул итә. Үҙе лә: «Мин рәсемдәремә халыҡ үҙ йырҙарын ижад иткән кеүек көс-ҡеүәт, моң, тантана һалғым килә. Улар бер сәғәтлек, бер көнлөк кенә тәьҫир ҡалдырмаһын ине», — ти һәм ошо фекеренә тоғро ҡала. Рәссамдың үҙ эштәрен халыҡ йырҙарының классик бейеклегенә күтәрергә ынты- лыуы нигеҙһеҙ түгел. Халыҡ тормошондағы иң әһәмиәтле ваҡиғаларҙы һүрәтләгән картиналарынан «Беренсе май», «Һабантуй» төшөрөлгәс, ваҡытлы матбуғатта: «Республикабыҙ һынлы сәнғәте тарихында иң әһәмиәтле ваҡиғаларҙың береһе — сағыу, үҙенсәлекле милли рәссам Әхмәт Лотфуллиндың башҡорт халҡы тураһында картиналары», — тип яҙҙылар. Нисек өлгәшкән ул бындай юғарылыҡҡа? Әлбиттә, уға һәләт тәбиғәтенән, булмышынан килә. Әммә кеше бәләкәйҙән үк ни тиклем генә һәләтле булмаһын, тырышлыҡ булмаһа, ҡара тирең аҡҡансы эшләп хеҙмәтең һалынмаһа, уңышҡа өлгәшеүе үтә лә ҡыйын. Әхмәт Лотфуллинға ла дан еңел бирелмәй. Әхмәт Фәтҡулла улы Лотфуллин Әбйәлил районының Ишҡол ауылында тыуған. Уның бала сағы, үҫмер йылдары Асҡар, Абҙаҡ ауылдары менән бәйле. Был яҡтарҙа әле лә башҡорттоң боронғо сәнғәтенең эҙҙәре һаҡланған. Биҙәкләп баҫылған кейеҙ, сүпләп һуғылған балаҫ, сигеүле һөлгө-таҫтамал баштары, күҙ яуын алып торорлоҡ йөн келәмдәр, ҡушъяулыҡтар, иҫ китмәле зауыҡ менән тегелгән өҫ кейемдәре, йөҙәр йылдар элекке тәңкә аҡсалар тағылған яғалар, ҡашмауҙар, сәсмауҙар, күнгә һалынған биҙәктәр... Бөтөнөһө лә Әхмәт Лотфуллиндың иғтибар үҙәгендә, бөтөнөһө лә уның күңеленә уйылған. Әммә тәбиғәттән һалынған һәләт, ғәҙәттә, бер яҡлы ғына булмай. Кеше күңеленә матурлыҡ ижад итеү тигән һәләт һалына икән, ул, ғәҙәттә, музыкаға ла, шиғриәткә лә, һынлы сәнғәткә лә маһир була. Әммә кеше ҡоласы уның һәр береһен дә иңләй алмай. Баштан уҡ бер йүнәлеште һайлай белергә, ә башҡа һәләттәр төп йүнәлешкә ярҙам итергә тейеш. Юғиһә кеше ни тиклем генә һәләтле булмаһын, үҙенең төрлө яҡлылығы арҡаһында юғалып ҡалыуы һәм тос ҡына уңышҡа өлгәшә алмауы ихтимал. Әхмәт Лотфуллин да ғәжәп моңло тауышҡа әйә, мандолинала ла оҫта уйнай. Тәүҙә ул үҙен музыкант итеп күҙ алдына килтерә. Һуғыштан алда уны Башҡортостан дәүләт филармонияһына халыҡ инструменттары ансамбленә әшкә алалар, радио аша сығыштар яһай, Мәскәүҙә үтергә тейешле декадаға әҙерләнә башлай, тик һуғыш башланыу арҡаһында бара алмай ҡала. Музыкаға һәләт уға нәҫелдән күсә. Атаһы башҡорт халыҡ йырҙарын оҫта башҡара, әсәһе әкиәт оҫтаһы булып дан ала, атаһы яғынан инәһе үҙе йырҙар ижад итә, ә Ғәйнулла исемле ағаһы Әхмәтте ҡурайҙа уйнарға өйрәтә, йырҙарҙың легендаларын һөйләй. Шуның өсөн балалыҡ йылдарының иң матур көндәрен хәтерләткән ҡурайы, эш араһында моңландырып сиртеп-сиртеп алған мандолинаһы бөйөк рәссамға төп илһам биреүсе булып ҡала. Улар аша ул моң тойорға, матурлыҡты аңларға өйрәнә һәм ошо хистәрен рәсемдәре аша халыҡҡа еткерә. Тәбиғәт һәм яҡташтары, моң һәм күңел матурлығы — бына уның төп темалары. «Ауылда байрам. 1930-сы йылдар», «Фронтҡа оҙатыу», «Һабантуй», «Өмөт. 1941 йыл». Бындай киң ҡоласлы һүрәттәрҙә тыуған яҡ менән кеше яҙмышы тығыҙ үрелеп бара. Ә ҡатын-ҡыҙҙар образы, ҡатын-ҡыҙ яҙмышы — уның иң уңышлы темаларының береһе. «Әсәйем портреты», «Ишбикә апай», «Өс ҡатын», «Ҡыҙыл яулыҡлы башҡорт ҡатыны» — тотош бер серия тәшкил иткән инәйҙәр һүрәттәре. «Колхозсы Рәжәптең ғаиләһе», «Профессор Ҡоҙаяров», «Яҙыусы Һәҙиә Дәүләтшина портреты. 1958», «Зәйнәб Биишева», «Дирижер Ғ. Моталов портреты. 1959» һәм башҡа тиҫтәләрсә портреттарға рәссам, һис шикһеҙ, үҙенең эске кисерештәрен, уй-хыялын да ҡушҡан. «Һүрәт тураһында һөйләмәйҙәр, уны ҡарайҙар, тоялар, уйланалар», — ти рәссам үҙе. Уйланалар. Ысынлап та, йөрәгендә тәрән моң йөрөткән рәссам ғына уйланыр- лыҡ һүрәттәр ижад итә алалыр. Әхмәт Лотфуллинды «уйсан рәссам», «моңсан рәссам», «кешелекле рәссам» тип тә атап булыр ине. Ул халыҡ күңелен, ундағы үҙгәрештәрҙе тәрән тоя, киҫкен боролошло ваҡиғаларҙы дөрөҫ һүрәтләй. Уның уҡытыусыларының береһе А. Тюлькин: «Һин башҡорт ауылын яҡшы беләһең. Ошо темаға тотош композиция эшләһәң, нисек булыр?» — тигән фекер-теләк белдерә. Әхмәт Лотфуллиндың ижадын байҡаһаң, укытыусыһының фекеренә ҡолаҡ һалғанлығын күрәһең. Аҙаҡ ул портрет эшләүгә әүәҫләнә. «Мин бала сағымдан уҡ Башҡортостанда йәшәйем, башҡорттар менән аралашам, әммә уларҙы Әхмәт Лотфуллин кеүек күреү һәләтенә эйә түгелмен. Ул үҙ геройҙарының эске донъяһын тоя», — ти СССР-ҙың халыҡ рәссамы Борис Федорович Домашпиков. ===Домашников Борис Федорович (1924—2003)=== Борис Федорович Домашниковҡа яратҡан уҡытыусыһы Александр Эрастович Тюлькин үҙе эшләгән һүрәтен бүләк итеп: «Яратҡан эшеңә арнаған ғүмер генә мәғәнәле була һәм кешене бәхетле итә ала», — тигән һүҙҙәр яҙа. Б.Ф. Домашниковтың ғүмере мәғәнәле лә, бәхетле лә. Ул үҙенең бар ғүмерен күңеленә ятҡан эшкә арнай. Борис Федорович Иваново өлкәһендә тыуа. Фәҡәт 26 йәшендә генә Өфө театр-художество училищеһын тамамлай. Уны рәссамлыҡҡа тәбиғәткә сикһеҙ һөйөүе килтерә. Ул Башҡортостан, Рәсәй тәбиғәтенә мөкиббән ғашиҡ кеше. «Ҡала ситендәге ҡыш» һүрәте иң тәүге ҙур әҫәрҙәренән иҫәпләнә. Был һүрәт юғары баһалана һәм данлыҡлы Третьяков галереяһына алына. «Май айы. Ҡайынлыҡ», «Апрель ҡайынлығы» тигән һүрәттәре халыҡ күңелендә яҡты, нескә хистәр уятырлыҡ әҫәрҙәр. Б.Ф. Домашниковтың тағы бер яратҡан темаһы — рус архитектураһы ҡомартҡылары. «Новгород», «Псков. Троица соборы», «Псковщина», «Ҡыҙыл майҙанда» һәм башҡа һүрәттәр уның боронғо ҡомартҡыларға тәрән һөйөүенең сағылышы. Күргәҙмәләрҙә һүрәт янынан халыҡ өҙөлмәй, иң юғары маҡтау һүҙҙәре әйтелә. Башҡортостан тәбиғәтенә мөкиббән ғашиҡ рәссам Наркомпрос һәм Художество музейы тарафынан ойошторолған экспедицияға оло ихласлыҡ менән сыға һәм Урал тәбиғәтенә арналған байтаҡ эскиздар алып ҡайта. «Ҡариҙел», «Тынлыҡ» һәм Өфө урамдарын сағылдырған картиналары рәссамдың тотош ижадында төп тема булып ҡала. ===Рәшит Нурмөхәмәтов=== Уның һүрәттәрен ҡарағандан һуң, ул тиклем илһам кешегә ҡайҙан килә икән, тигән һорау тыуа. Был һорауға, рәссамдың эштәре, тыуған илемдән, тип яуап ҡайтарған кеүек. Борис Домашниковҡа тәүге уҡытыусыһы П.М. Лебедев: «Һыҙыҡтарыңдың ҡайҙа бөгөлгәнен ҡара ла уларҙың моңон тыңла», — тип, ысын ижад серенә төшөндөрә. Училищела уҡыған саҡта, Борис Домашников үҙ эштәрен күрһәтергә тартына, уҡытыусылар күҙенән йәшеренеп кенә төшөрөргә ынтыла. Бер саҡ А.Э. Тюлькин уның төшөрә башлаған һүрәтенә иғтибар итә лә: «Һин һынлы сәнғәтте аңлайһың бит!» — тип ихлас ҡыуана. Ошо һүҙҙәр буласаҡ талантҡа ғүмерлек ышаныс өҫтәй. Академик Б. Домашников 1982 йылда «СССР-ҙың халыҡ рәссамы» тигән оло исемгә лайыҡ була. Республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты. ===Рәшит Мөхәмәтбарый улы Нурмөхәмәтов (1925—1986)=== БАССР-ҙың халыҡ рәссамы Рәшит Мөхәмәтбарый улы Нурмөхәмәтов Өфөлә тыуып үҫә һәм ғүмеренең һуңғы көндәренә тиклем Өфөлә йәшәй. Өфө художество училищеһын, Мәскәүҙең В.И. Суриков исемендәге Художество институтын тамамлай. Уның геройҙары — республикабыҙҙың билдәле, күренекле кешеләре, сәнғәт, әҙәбиәт әһелдәре: йырсы Баныу Вәлиева, яҙыусы Сәғит Агиш, композитор Заһир Исмәғилев, скульптор Мансур Яҡубов, балерина Зәйтүнә Насретдинова, шағир Мостай Кәрим һәм башҡалар. Уларҙың портреттарын ҡарағандан һуң, авторҙың үҙ геройҙарының эске донъяһын, илһамлы ижадҡа маһир булмыштарын тәрән аңлап сағылдырғаны күренә. Уның «Ҡара йөҙҙәр» повесы буйынса төшөрөлгән иң билдәле әҫәрҙәренең береһе — «Шәриғәт ҡорбандары» картинаһында Ғәлимә һәм өнһөҙ халыҡ образы шул тиклем оҫта сағылдырылған, хатта әҫәр йөкмәткеһен белмәгән кешегә лә шул замандың һулышы ===Әҙиә Ситдиҡова=== тойомлана һәм Ғәлимәнең яҡты күңел донъяһы аңлашыла. Тәбиғәткә арналған картиналарынан «Ҡариҙелдә эңер», «Уралда көҙ» киң билдәле. Рәссам тыуған Уралы тәбиғәтен, хеҙмәт кешеләрен яратып төшөрә. Картиналарының исемдәрен генә атап үтеү ҙә ошо хаҡта һөйләй. «Нефтле төбәктә», «Быраулаусы Ғәфүр», «Бауынсы Рыҫ- ҡолова», «Самауыр янында», «Етеш ҡартлыҡ», «Тәслимә»... Халыҡ күңелендә урын алырлыҡ, иҫтә ҡалырлыҡ әҫәр ижад итеү өсөн иң элек үҙеңдә халыҡҡа ҡарата оло һөйөү йөрөтөргә кәрәк. Рәссам Нурмөхәмәтовтың күргәҙмәләрендә булған бик күп кеше рәссамдың был сифатҡа тулыһынса эйә булыуы тураһында фекер әйтә. Р.М. Нурмөхәмәтов иң беренселәрҙән Салауат Юлаев исемендәге Республика дәүләт премияһына лайыҡ булды. ===Әҙиә Хәбибулла ҡыҙы Ситдиҡова (1913—2003)=== Эҙиә Хәбибулла ҡыҙы Ситдиҡованың ижад юлы ғәжәп үҙенсәлекле. Ул 45 йәшендә генә рәсем эшенә тотона. Сәнғәткә бик-бик ҡатмарлы юлдар аша килә. Ьуңлап булһа ла башланған ҡатмарлы ижад юлы рәссамды танылыу, данға күмелеү тантанаһына килтерә. Ул Татарстандың Әгерже районы Мардва ауылында тыуған. 1934 йылда ире һәм бәләкәй улы менән Өфөгә күсеп килә лә художество оҫтаханаһында йыйыштырыусы булып эш башлай. Ошо оҫтаханала үҙ алдына һүрәт төшөрөп өйрәнә. Ә. Ситдиҡова натюрморт һәм интерьер оҫтаһы булып танылыу таба. Ул милли сигеү һәм туҡыу үҙенсәлектәренең нескәлеген тойоп, шуны үҙ сәнғәте менән тамашасыларына еткерҙе. Әҙиә Хәбибулла ҡыҙының ижад мөхите — ғәжәп үҙенсәлекле, наҙ менән тулы бер донъя ул. «Алтын туй алдынан», «Төпкөлдәге башҡорт ауылы», «Батыр ҡоралы», «Сәк-сәк», «Башҡорт игенселәренә», «Башҡорт музыка ҡоралдары» кеүек әҫәрҙәре менән республикала, илдә генә түгел, байтаҡ ҡына сит ил күргәҙмәләрендә лә юғары баһа ала. ҺОРАУҘАР. #Ҡасим Дәүләткилдеев һынлы сәнғәт үҫешенә ниндәй өлөш индерә? #Әхмәт Лотфуллиндың төп ижади темаһын билдәләгеҙ. #Б. Домашниковтың иң яратҡан темаһы ниндәй булған? #Р. Нурмөхәмәтовтың ниндәй әҫәре әҙәбиәт дәресендә файҙаланыла? #Ә. Ситдиҡова ижадының үҙенсәлеге нимәлә? Рәссамдарҙың төп картиналарын атағыҙ. ==Башҡорт һынлы сәнғәтенең артабанғы үҫеше (Байҡау яһау )== Сәнғәттең бөтөн тармаҡтары ла заман талаптарына яуап бирерлек итеп ижад итеүҙе талап итә. Донъя кимәлендә киң ҡоласлы аралашыу, сит илдәрҙәге ҡаҙаныштарҙы өйрәнеү ижад кешеләренең фекерләү ҡеүәһен арттыра, яңы алымдар, яңы ағымдар барлыҡҡа килә. Шуның өсөн һуңғы йылдарҙа һынлы сәнғәттә классика менән бер рәттән реалистик булмаған ағымдарҙың да барлыҡҡа килеүе ғәжәп түгел. 1960 йылдарҙа А.Э. Тюлькин- дың оҫтаханаһы сәнғәттә яңы идеялар мәктәбенә әүерелә. 80-се йылдарҙа «Кары бейә» төркөмө барлыҡҡа килә. Уны ойоштороусылар — рәссамдар Михаил Назаров һәм Николай Пахомовтар. Был төркөмгә С.А. Лебедев, М. Дәүләтбаев, Д. Ишемғолов, Н. Латфуллин, И. Ғәзизуллиндар берләшә. 1993 йылда уларға бик үҙенсәлекле рәссам Фәрит Ерғәлиев ҡушыла һәм «Нары бейә»нең етәксеһе була. Ошо йылдарҙа авангардлыҡ йүнәлеше алған «Март», «Инйәр», «Артыш» төркөмдәре барлыҡҡа килә. 1990 йылда «Сыңғыҙхан» төркөмө ойоша. Ул да авангард төркөмдәрҙән һанала. Етәксеһе — Наил Латфуллин. Был төркөмгә Вәсил Ханнанов, Рәсих Эхмәтвәлиев һәм башҡалар инә. Улар төрки мәҙәниәте нигеҙендә заманса ижад итеүҙе маҡсат итеп ҡуя. Метафорик образлылыҡҡа мөрәжәғәт итеүсе рәссамдар ҙа бар. Рәссамдарҙың «Артыш» ижади берекмәһе күргәҙмәләре Өфө, Магнитогорск, Сибай, Ҡазан, Яр Саллы ҡалаларында ҙур уңыш менән үтә. Улар боронғо һәм хәҙерге, үткән һәм бөгөнгө башҡорт донъяһына мөрәжәғәт итәләр. Был төркөмдә исемдәре билдәлелек яулай барған Рәшит Заһиҙуллин, Ринат Атауллин, Әмир Мәзитов, Хатип Фазылов, Рәсим Нәсибуллин, Йәлил Сөләймәнов, Дамир Ишемғолов, Рафаэль Бураҡанов, Муллаян Дәүләтйәровтар инә. Һуңғы йылдарҙа Әхмәт Лотфуллин, Борис Домашниковтарҙан ҡала өсөнсө академик Сергей Красновтың исеме киң билдәлелек ала. «Осоп барған утрауға ода» («Ода взлетевшему острову») һүрәте киң танылыу таба. М. Спиридонов, С. Игнатенко, А. Буганиндарҙың ижадтары ла һынлы сәнғәт һөйөүселәрендә һөйөү яулай. Бөгөнгө көндә башҡорт рәссамдарынан өлкән быуын вәкилдәре Әхмәт Лотфуллин, Ләбиб Мөхтәбәров, Рәшит Зәйнетдинов, Эрнст Сәйетовтар менән бер рәттән урта һәм йәш быуын рәссамдары Риф Абдуллин, Ринат Атауллин, Рифҡәт Арыҫланов, Айрат Баймөхәмәтов, Рафаэль Бураҡанов, Фәрит Ерғәлиев, Рәшит Заһиҙуллин, Фәйзрахман Исмәғилев, Дамир Ишемғолов, Зәйнулла Латфуллин, Урал Мәсәлимов, Рәсим Насибуллин, Ләйсән Рәхмәтуллина, Хатип Фазылов, Фәнил Шәймөхәмәтов, Тимерхан Сиражетдинов, Рафаэль Сәлимгәрәев, Азамат Байрамғолов, Ренат Вәлиуллин, Земфира Ғәлимова, Хаммат Исмәғилев, Таһир Иҙрисов, Әмир Мәзитов, Рафил Фәтихов, Рим Юнысов, Йәлил Сөләймәнов, Юлай Басареевтарҙы әйтеп китергә мөмкин. ==СКУЛЬПТУРА== Башҡортостанда скульптура сәнғәтенең үҫеүе С.Д. Тавасиев, Лина По, В.Г. Морозова, Т.П. Нечаева исемдәре менән бәйле. (Скульптура — рус теле аша килеп ингән латин һүҙе. Юныу, ҡырҡыу тигән мәғәнәне бирә.) Республикала тәүге скульптура әҫәрҙәре 50-се йылдарҙа күренә башлай. 1945 йылда артист Ғ. Минһажев бюсы (гипс — авторы В.Г. Морозова), 1947 йылда С.Т. Аксаков бюсы (гипс — авторы Т.П. Нечаева) — иң тәүге скульптураларҙан иҫәпләнә. Бынан һуң тәүге ике монумент яһала: 1951 йылда революционер Иван Якутов һәм Салауат Юлаев һәйкәлдәре (бронза, гранит — авторы Т. Нечаева). Был өлкәлә Т. Нечаева менән Б. Фузеев айырыуса уңышлы эшләй. Тамара Нечаева генерал Шайморатов (гипс, тон — 1952), шағир Мостай Кәрим (мәрмәр — 1961), композитор Заһир Исмәғилев (ҡарайтылған алюминий — 1967) скульптураларын эшләй. Б. Фузеев «Хоҙайбирҙин бабай» (гранит — 1963), «Башҡорт ҡыҙы» (сүкелгән еҙ), «Ҡыҙыл башҡорт» (ағас — 1969) скульптураларын ижад итә. Ишембайҙа башҡорт нефтен башлап асыуға арнап таштан яһалған һәйкәл ҡуйыла. Уның авторы — Лев Васильевич Хихлуха. Өфөлә Матбуғат йорто алдында 1981 йылда күренекле дәүләт эшмәкәре Шәһит Хоҙайбирҙинға граниттан һәйкәл ҡуйыла. Уны ла билдәле скульптор Тамара Нечаева ижадташы скульптор Б.Д. Фузеев менән берлектә эшләй. Артабан скульпторҙар һаны арта бара. Бөрө ҡалаһында Ғ. И. Мөхәмәтшиндың «Һәҙиә Дәүләтшина» (тональ гипс), Н.А. Калинушкиндың «М.В. Нестеров» (бронза) исемле әҫәрҙәре барлыҡҡа килә. 1960 йылдарҙа башҡорт скульптураһы Бөтөн Рәсәй күргәҙмәләрендә ныҡлы урын биләй. Яңы йәш көстәр өҫтәлә. Улар ижадтың был төрөнә яңы һулыш өрә. Скульптор З.Ғ. Басиров героик тема өҫтөндә эшләй. Советтар Союзы Геройы X. Әхмәтғәлинга арнап бюст-һәйкәл (Учалы районы, Сәфәр ауылында), «Комдив Бәхтизин» һәм башҡаларҙы ижад итә. Ул шулай уҡ ҡатын-ҡыҙҙар портреттарын эшләү буйынса ла үҙенсәлекле талант эйәһе. С.А. Шутовтың «Башҡорт кәләше» тигән (таштан эшләнгән) әҫәре айырыуса иғтибарға лайыҡ. Был — дөйөмләштерелгән милли образ. Л.В. Кузнецов әҫәрҙәрендә тарихи-революцион тема киң яҡтыртыла. Уның «Һыбайлылар», «Ҡыҙыл башҡорт» тигән әҫәрҙәрен телгә алыу ҙа етер ине. Әммә революция һәм граждандар һуғышы геройҙарына арналған бронзанан эшләнгән һәйкәл был һәләтле скульпторҙың бөтөн ижадына йомғаҡлау яһаған кеүек. Ғәжәп был һәйкәл Өфө ҡалаһында Октябрҙең 50 йыллығы урамында урынлаштырылған. Тотош һәйкәлдең мөһабәтлеге, шул уҡ ваҡытта һәр образ характерының оҫта сағылдырылыуы Л. Кузнецовтың оло талант эйәһе икәнлеген билдәләй. 1980 йылдарҙағы ижтимағи-сәйәси үҙгәрештәр, әлбиттә, һәр ижад кешеһенең әҫәренә йоғонто яһамай ҡалманы. Ижади иреклек алып килде был йылдар. Ә ижад кешеһе өсөн иреклек — ул илһам сығанағы, ҡолас киңлеге, фекерләү осошо. Был скульпторҙарҙың композицион алымдарына яңылыҡ индерә, форма төрлөлөгөнә килтерә. 80-се йылдарҙа сәнғәттең был төрө айырыуса күтәрелеш кисерә. Ижтимағи-сәйәси үҙгәрештәр һөҙөмтәһендә сәнғәт яңы һулыш ала. Ҡала төҙөлөшөнөң үҫеше биналар һәм архитектура ансамблдәре биҙәү бурысын ҡуя. Монументаль һынлы сәнғәт үҫеш ала. Ул тәғәйен төҙөлөш эше өсөн ижад ителә. Институт биналары, спорт залдары, ял йорттары, санаторий корпустары, театр биналары өсөн панно, мозаика, биҙәкләү, витраждар һәм башҡа шундай эштәр башҡарыла. Башҡорт дәүләт университетының филология факультеты интерьеры өсөн, башҡорт халҡының рухи сығанаҡтарына таянып, «Мираҫ», «Ер рухы», «Ҡымыҙ» (1995 йыл) тигән триптих ижад ителә. Авторҙары — Рәшит Сәйфетдин улы Зәйнетдинов һәм Георгий Ғиниәхмәтович Калитов. Ошо киң ҡоласлы, фәлсәфәүи йөкмәткеле эштәре өсөн авторҙар республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына лайыҡ булды. Хәҙерге скульптура сәнғәте матур традицияларҙы дауам итә һәм заман талаптарынан да артта ҡалмаҫҡа тырыша. Күп яҡлы талант эйәһе рәссам М.Ҡ. Яҡуповтың да скульптура өлкәһендә ҙур уңыштары бар. Уның әҫәрҙәре халыҡ ижады менән ауаздаш. «Ҡарт яугир», «Шүрәле» әҫәрҙәре башҡорт һынлы сәнғәте үҫешендә тос өлөш индерә. Е.М. Цибульскийҙың «Рая» (ағас), «Йоҡо» (мәрмәр), Б. Фузеевтың «Нефтсе И. Ғәзиев» (суйын), 3. Басировтың «Раушания» (ағас). Ғ.И. Мөхәмәтшиндың башҡорт мәҙәниәте эшмәкәрҙәренең портреттарынан «М. Ғафури» (тональ гипс), «Ь. Дәүләтшина» (тональ гипс), Р.Я. Сәфәргәлиева, Х.М. Хәбибрахманов, Е.А. Лукин, В.Г. Кузнецова һәм башҡа күп кенә һәләтле скульпторҙарҙың уңышлы эштәре был өлкәләге ижадтың үҫә барыуын күрһәтә. Н.А. Калинушкин тотош ижад мәктәбен барлыҡҡа килтерә. Уның мәктәбен тамамлаған оҫталар Й.М. Әхмәтов, М.Р. Хәлилов, И.Ғ. Ғиләжев, В.Г. Лобанов, Ф.С. Нуриәхмәтовтар башҡорт скульптура сәнғәтенә үҙенсәлекле тос өлөш индерәләр. ===Сосланбәк Дафаевич Тавасиев (1894—1974)=== Төньяҡ Осетияның Дигорский районында Фаснал тигән ауылда тыуа. Санкт-Петербургта Художество академияла уҡый. СССР Рәссамдар союзы ағзаһы була. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, Өфөгә эвакуациялана. 1941 йылдан алып 1946 йылға тиклем Башҡортостанда йәшәй. '''С. Тавасиев менән осрашыу (М. Бураҡаева иҫтәлегенән)''' Салауат Юлаев һәйкәленең скульпторы Сосланбәк Тавасиевҡа әле батырыбыҙ торған урын ғәжәйеп һәйкәл тураһында хыял ярала башлаған саҡта уҡ оҡшай. Поезда барыусыларға ла, йылға буйлап пароходта йөҙөүселәргә лә, автобус менән килеүселәргә лә сәләм биреп торасаҡ,тип дәртләнеп, күңелендә был образды тыуҙыра башлай. Әммә етәкселектә ҡаршы булыусылар табыла. Шәхси йорттарҙың күп булыуына, уларҙы күсереү, яңы квартиралар биреү үтә ҡиммәткә төшәсәк тип, һылтау табып, һәйкәлде Октябрь проспектына ҡуйыу өсөн эшләргә тәҡдим итәләр. С. Тавасиев бирешмәй. Мәскәүҙә Өфө төҙөлөшөнөң генераль планы менән таныша. Өфөнөң киләсәкке архитектураһы буйынса был йорттарҙың күсереләсәген асыҡлай һәм дәртләнеп эшкә тотона. Шулай ҙа Салауаттың әлеге урыны өсөн көрәш дауам итә. Өфөгә ҡабат-ҡабат килергә тура килә уға. Ошондай сәйәхәттәренең береһендә беҙ, Башҡорт дәүләт университетының башҡорт-рус бүлегендә уҡыусы бишенсе курс студенттары, уны осрашыуға саҡырҙыҡ. Осрашыу ихлас үтте. Бик күп һорауҙарға яуап алдыҡ. «Салауатҡа һәйкәл эшләүгә ике нәмә сәбәп булды. Беренсенән, — тине Сосланбәк Дафай улы, — мин һуғыш ваҡытында Башҡортостанда йәшәнем. Райондарҙың береһенә командировкаға килгән мәлдә, егеттәрҙе фронтҡа оҙатҡан саҡҡа тура килдем. «Салауат батыр улдары икәнлегегеҙҙе онотмағыҙ! Салауат йөҙөнә тап төшөрмәгеҙ! Салауат һымаҡ булығыҙ!» — тип оҙаталар ине улдарын атай-олатайҙар. Мин эргәмдә торған бер ирҙән: «Кем ул Салауат?» — тип һорағайным, ул яуап бирмәне, тик шундай итеп ҡараны миңә: «Салауатты белмәгән кеше лә бармы ни донъяла?» — ти ине был ҡараш. Был ҡараштан һуң мин тағы кемдәндер был хаҡта һорашырға оялдым һәм Өфөгә ҡайтҡас, китапханаға инеп, Салауат тураһында әҫәр бирегеҙ әле, тип һораным. Китапханасы шунда уҡ Степан Злобиндың «Салауат Юлаев» тигән романын бирҙе. Мин Салауаттың тормошон бик ентекләп өйрәндем. Халыҡҡа үҙ батырын үҙенә ҡайтарайым, тип уйланым. Эвакуацияла саҡта башҡорттарҙы бик яратып өлгөрҙөм. Быныһы — беренсе сәбәп. Салауат һәйкәле эшләүгә тотоноуымдың икенсе сәбәбе — кеше азатлығы, рух азатлығы өсөн көрәшсе образын аҙ һанлы осетин халҡы вәкиле булған мин эшләй аласаҡмын, сөнки ғүмере буйы рух азатлығы өсөн көрәш алып барыусы, азат күңелле, буйһонмаҫ йөрәкле башҡорт халҡының уй-хыялдарын, ошондай уҡ рухлы халыҡ вәкиле булараҡ, мин бик яҡшы аңлайым, тип уйланым», — тип һөйләне Тавасиев. Беҙҙең ихласлыҡты күреп, ул шул тиклем ҡыуанды һәм: — Салауатҡа һәйкәл ҡуйылғас, һәр башҡорт өйөндә мине үҙ туғаны кеүек йылы ҡабул итеүҙәренә иманым камил, — тине. Сосланбәк Тавасиев халҡыбыҙ традицияһын өйрәнгәндән һуң, ошондай һығымта яһаған: халыҡтың һәр айырым вәкиленең рухи көсөн берләштереп, ҡеүәтле көскә әйләндереүсе уртаҡ рухи байраҡ булыуы шарт. Бындай рухи байраҡ бөтөн халыҡтың рухи көсөн арттыра. Башҡорт халҡының рухи байрағы — Салауат Юлаев. Сосланбәк Тавасиевҡа 1967 йылда Башҡорт АССР-ы- ның халыҡ рәссамы тигән исем бирелә. ===Нечаева Тамара Павловна (1922—2003)=== Башҡортостандың халыҡ рәссамы Т.П. Нечаева Ленинград художество студияһын тамамлай һәм 1941 йылда Өфөгә килә, шунан бирле баш ҡалабыҙҙа йәшәй һәм ижад итә. Тамара Павловна ижадының формалашыуына ағаһы Башҡортостан рәссамы А.П. Лежнев йоғонто яһай. Т. Нечаева күп яҡлы талант. Ул үҙ көсөн живопистә һынай башлай. Әммә үҙен скульптура сәнғәтендә таба. Республикала беренселәрҙән булып скульптурала психологик портреттар йүнәлешен үҫтерә. Төп эштәренән Салауат Юлаев һәйкәлдәре — Өфөлә (бронза, 1952), Эстония- ның Палдиски ҡалаһында (сүкелгән еҙ, гранит, 1989), Ш. Хоҙайбирҙин һәйкәле (гранит, 1981, Б. Фузеев ме.нән берлектә), С. Аксаков һәйкәле (бронза, 1959), А. Мөбәрәков һәйкәле (сүкелгән бронза, Белорет районы, Ассы ауылы), Мостай Кәрим (мәрмәр, 1961), 3. Исмәгилев (алюминий, 1967), «Өс туган бейеүе» (фарфор, 1955), «Башҡорт һылыуы» (фарфор, 1956) һәм башҡа бик күп ҡиммәтле скульптуралар. Байтағы М.В. Нестеров исемендәге Художество музейында һаҡлана. Башҡортостанда монументаль скульптураға Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында нигеҙ һалына. Шул осорҙан башлап республикабыҙҙа байтаҡ һәйкәлдәр ҡуйыла. Ҡырмыҫҡалы районында Биштәкә ауылында Генерал Шайморатовҡа һәйкәл (суйын, мәрмәр — 1963, Б.Д. Фузеев), Дуҫлыҡ монументы (1965, М.Ф. Бабурин, Г.П. Левицкая, арх. Г.И. Гаврилов, Е.И. Кутырев), Салауат районының Малаяҙ ауылында Салауат Юлаев музейы янындағы комплекс (баҡыр — 1984, скульпторы Х.М. Хәбибрахманов). Республика ҡалаларында биналар үҙенсәлекле итеп биҙәлә, тиҫтәләрсә йылдар буйы килгән бер төрлөлөккә, ижад талпыныуын ҡыҫыуға аҡрынлап сик ҡуйыла. Ҡала йөҙө күҙгә күренеп матурлана. Йәш белгестәр ҙә үҙ республикабыҙ вуздарында әҙерләнә башлай. Был йәһәттән уҡытыусы рәссам Н.А. Калинушкин әҙерләгән белгестәр үҙ йүнәлештәре, ижади ҡараштары менән айырылып тора. Башҡортостанда графика Ҡ.С. Дәүләткилдеев, М.Н. Елгаштина, Ю.Ю. Блюменталь исемдәре менән бәйле. Графика — ул гравюра, литография, офорт һәм башҡаларҙы үҙ эсенә алған, нескә зауыҡ талап иткән һынлы сәнғәт төрө. Башҡортостанда ул йылдам үҫеш ала һәм байтаҡ билдәле әҫәрҙәр ижад ителә. А.П. Лежневтың рәсемдәре, П.М. Лебедевтың акварель менән яҙылған тәбиғәт күренештәре һәм портреттары, Ш. Чанышевтың тәбиғәт күренештәре, А.Г. Королевскийҙың «Беренсе нефть. 1936» (пластикала гравюра), Э.М. Сәйетовтың «Ауыл осо» (1979, офорт), З.Ғ. Ғаяновтың «Көҙ һулышы» (1981, акварель), «Айғыр йылғаһы», «Ураҡ өҫтө», И. Ки- бальниктың «Ҡараяр ауылы» (лингравюра), Р. Агишев- тың башҡорт музыкаһына һәм театр сәнғәтенә бағышланған «Балериналар», «Башҡорт балеты» һәм башҡа шундай эштәре барлыҡҡа килә һәм башҡорт һынлы сәнғәте уңышын арттыра. ===Китап графикаһы=== Китап биҙәү эше 40-сы йылдарҙа башлана. Был эшкә иң тәүгеләрҙән Р.Ғ. Ғүмәров тотона. «Ҡояш хазиналары» (1944, Пришвин буйынса), «Урман әкиәттәре», «Башҡорт халыҡ әкиәттәре» тигән китаптарҙы зауыҡ менән биҙәй. Аҙаҡ рәссамдар А.А. Астрханцев, В.Д. Дианов, Б.Б. Хәйбуллин, А.А. Штабель, У.Н. Ғәйфуллин, М. Королевский, И.С. Фәйрушин, М. Биишев, А.А. Костиндар был йүнәлештә уңышлы эшләй. Һуңғы йылдарҙа Азат Мөхтәруллин, Фазлетдин Ислаховтарҙың биҙәү эштәре иғтибарға лайыҡ. 2000 йылдарҙа аҡрынлап компьютерҙа һүрәт, коллаж төшөрөүгә күсә башланылар. ===Архитектура=== Китап биҙәү айырым бер һәләт талап иткән яуаплы эш. Унда үҙ ижадың, үҙ фекерең генә түгел, ә биҙәгән әҫәр йөкмәткеһен уҡыусыға еткереү кеүек яуаплы бурысты ла үтәргә кәрәк. '''ҺОРАУҘАР'''. #Скульптура нимә ул? #Скульпторҙарҙан кемдәрҙе беләһегеҙ? Уларҙың эштәрен һанап үтегеҙ. #Графика, китап графикаһы һәм китап биҙәүселәр тураһында өҫтәмә материал эҙләгеҙ. «Китап» нәшриәтендә сыҡҡан китаптарҙың рәсемдәрен ҡарағыҙ һәм биҙәлеш буйынса үҙ фекерегеҙҙе әйтегеҙ. ==АРХИТЕКТУРА== '''Архитектура''' — рус теле аша килеп ингән латин һүҙе. Йорттарҙы, биналарҙы, ҡоролмаларҙы проектлау, төҙөү, биҙәү сәнғәте тигәнде аңлата. Башҡорттарҙың ҡала архитектураһы хаҡында һүҙ алып барыуы ауыр мәсьәлә. Археологтарҙың һәм тарихсыларыбыҙҙың фекеренсә, боронғо ҡалаларыбыҙ булған, әммә ҡыйратылған, ер йөҙөнән юҡ ителгән. Ҡаҙылма ҡалалар һәм көнкүреш әйберҙәре генә табыла. Башҡортостан ере ағасҡа бай булғанлыҡтан, йорт-ҡоролмаларҙың ағастан ғына төҙөлөүе һәм һаҡланмауы ихтимал. Шулай булғас, башҡорттарға ғына хас милли архитектура тураһында һүҙ алып барып булмай. Ә шулай ҙа Ырымбур ҡалаһындағы Каруанһарай тарихи-архитектура комплексын халыҡ үҙ зауығына тура килгән ҡоролма тип ҡабул итә. Тимәк, архитектор А.П. Брюллов, халыҡтың һорауын иҫәпкә алып, ғәҙәти башҡорт ауылы күренешен һәм үҙенсәлектәрен сағылдыра алған. Башҡорт халҡының һынлы сәнғәте бик бай һәм уның өлгөләре әлегәсә һаҡланған. Һуңғы йылдарҙа ошо сәнғәтте, тирмә ҡоролошон һәм йыһазландырыу оҫталығын иҫәпкә алып проектланған биналар төҙөлә башланы. Мәҫәлән, Салауат районы Малаяҙҙа Салауат Юлаевтың Мемориаль музейы (Х.М. Хәбибрахманов), Күгәрсен районы Туйөмбәт ауылында Зәйнәб Биишева музейы (авторҙары Рудоль Авса- хов, Наил Ғәлиев) тирмә формаһындараҡ, шул уҡ ваҡытта заманса зауыҡ менән төҙөлгән. Тимәк, башҡорт милли үҙенсәлектәрен яҡшы белгән, уларҙың мәғәнәһенә төшөнгән йәштәр үҫеп, архитекторлыҡ белеменә эйә булһалар, башҡорт архитектураһы сәнғәте артабан камиллашыр һәм заманса яңғыраш табыр. ==Архитектор Барый Кэлимуллин (1907—1989)== Башҡорт милли архитектураһын формалаштырыуға башланғыс һалған архитекторҙарҙан шәхестәребеҙ Барый Ғибат улы һәм Сәмиғулла Ғибат улы Кәлимуллиндарҙы билдәләп үтергә кәрәк. Ағалы-ҡустылы был архитекторҙар Мәсетле районының Дыуан-Мәсетле ауылында тыуып үҫәләр. Икеһе лә Новосибирск ҡалаһының В.В. Куйбышев исемендәге инженер-төҙөлөш институтын тамамлаған. Был өлкәлә Б.Ғ. Кэлимуллин айырыуса әүҙем эшләй. Уның инициативаһы менән Өфө нефть институтында «Архитектура» белгеслеге асыла, Башҡортостан Республикаһында Архитекторҙар Союзы ойошторола. Сәнғәт өйрәнеү буйынса фән докторы, профессор Б.Ғ. Кәлимуллин башҡорт халыҡ төҙөлөш сәнғәтен ентекләп өйрәнә һәм беренсе башлап Каруанһарай тураһында ҙур хеҙмәтен нәшер итә. Ул 1966 йылда Мәскәү ҡалаһында «Сокровища зодчества народов СССР» тигән серияла «Караван-сарай в г. Оренбурге» тигән исемдә сығарыла. Башҡорт архитектураһы фәненә нигеҙ һалыусы Б.Ғ. Кәлимуллиндың «Стәрлетамаҡ», «Архитектурные памятники Башкирии», «Салават. Планировка и застройка города», «Башкирское народное зодчество», «Деревянная резьба в народной архитектуре Башкирии» тигән китаптары билдәле. (Каруанһарай тураһындағы китабы бик аҙ ғына данала һаҡланған. Бәхеткә күрә, ғалимдың улы Фуат Барый улы Кэлимуллин атаһының яҙмалары нигеҙендә киңәйтеп, тулыландырып «Караван-сарай» исемле китап баҫтырып сығарҙы.) Барый Калимуллин Каруанһарайҙың төҙөлөшөн өйрәнеүгә айырыуса ныҡ иғтибар бүлә. Каруанһарайҙың барлыҡ ҡаралтылары, архитектура ҡоролмаһы булараҡ, бер бөтөндө тәшкил итә. Тәүҙә бында башҡорт балалары өсөн училище асыу күҙҙә тотола. Биналар ябай һәм оҫта итеп планлаштырыла. Эске ихата яғынан ун өс ишек эшләнә. Бер ҡараһаң, Каруанһарай йәйге ауылды хәтерләтә. Ул үҙенсәлекле тирмә кеүек, мәсеткә ҡарап торған төп бина ғәҙәттәге башҡорт ауылына оҡшаш. Каруанһарайҙың тура мөйөшлө эске ихатаһында мәсет бөтә яҡтан да һәйбәт күренә. Уға инеү менән, иркен зал һуҙылып китә. Көмбәҙ интерьеры мауыҡтырғыс итеп яһалған. Орнаменттарҙың ҡоролошо, уларҙың урынлашыуы, ҙурлығы һәм өлөштәре архитектор Брюлловтың халыҡ ижады өлгөләрен ҙур оҫталыҡ менән сағылдыра алыуын күрһәтә. Б.Ғ. Кәлимуллин Каруанһарайҙың төҙөлөшөн өйрәнеп, Брюлловтың халыҡ ижадын, традицияларын оҫта файҙа- ланғанлығын асыҡлай һәм, халыҡ традицияһы нигеҙендә уның архитектура ҡомартҡыларын, архитектура ғилемен ҡайтарып була икән, тигән һығымта яһай. Ул үҙе лә ҡала төҙөлөшөнә байтаҡ ҡына үҙгәрештәр индерә. Б.Ғ. Кәлимуллин Башҡортостандағы кәшәнәләрҙе лә тикшерә. Шишмә районының Түбәнге Тирмә ауылы янындағы таш кәшәнәнең төҙөлөшөн, урынлашыуын ентекләп өйрәнә. Бында Оло кәшәнә һәм Кесе кәшәнә, шулай уҡ башҡа ҡоролмалар булыуын һәм уларҙың урынлашыуы ла башҡорттоң йәшәү урыны һайлау традицияларына тап килеүен асыҡлай. Б.Ғ. Кәлимуллин — республикала ҡала төҙөлөшө, башҡорт халыҡ төҙөлөш сәнғәте, ауылдарҙы планлаштырыу өлкәһендәге ғилми тикшереүгә нигеҙ һалыусы. Башҡорт дәүләт университеты бинаһының төп корпусын һәм Өфө авиация техник университетының төп корпусын проектлауҙа, шулай уҡ Стәрлетамаҡ, Баймаҡ, Белорет, Ишембай ҡалаларының генераль планын эшләүҙә ҡатнаша. Иғтибар итһәгеҙ, был ҡалаларҙа кирбес йорттарҙың биҙәлешендә башҡорт биҙәү сәнғәте ҡулланылған. Б.Ғ. Кәлимуллиндың хеҙмәттәренә ҡарағанда, башҡорттарҙың традицион төҙөлөш сәнғәте тип, байҡау яһар- лыҡ өлгөләр бар. Әйтәйек, ғәҙәттәге башҡорт өйө — дүрт мөйөшлө, соланлы булған. Солан яғынан төкәтмә итеп ҡуш йорт та һалынған. Бер яғы аш-һыу әҙерләү, көндәлек мәшәҡәттәр бүлмәһе булһа, икенсе яғы — ҡунаҡ яғы. Ул һәр ваҡыт йыйыштырылған, ҡунаҡ көткәндәге кеүек иң матур, затлы әйберҙәр менән биҙәлгән бүлмә. Башҡорттар йәшәгән төбәк урман да, дала ла, таулы-ташлы ерҙәр ҙә. Йәшәү шартына ҡарап, төҙөлөш материалдары ла төрлөсә булған. Ағас өйҙәр, саман өйҙәр, мүкләп күтәрелгән йорттар, һылап-ағартылған йорттар. Әммә өйҙәр нисек кенә төҙөлмәһен, башҡорт халҡы төп төҙөлөш үҙенсәлеген ойотмаған — ишек-тәҙрә яҡтарын, кәрниздәрҙе семәрләп, матурлап ҡуйырға тырышҡан. Шулай итеп, биҙәү өлгөләре һәм традицияһы бөгөнгәсә һаҡлана килгән. Буңғы йылдарҙа юлдарҙың яҡшырыуы, йөк ташыу мәсьәләһенең сағыштырмаса еңел хәл ителеүе йорттар һалыуға үҙгәреш индерҙе. Әммә халыҡтың традиция буйынса күсә килгән зауығы һаҡлана. Йорт хужалары милли орнамент, милли биҙәк һалырға тырыша. Хатта ҡайһы бер төбәктәрҙә биҙәү эштәрендә үҙҙәренең ырыу тамғаһын файҙаланған оҫталар ҙа бар. ==Архитектура ҡомартҡылары== 1990 йылда БАССР Мәҙәниәт министрлығы эргәһендә тарихи һәм мәҙәни ҡомартҡыларҙы һаҡлау һәм файҙаланыу буйынса фәнни-производство үҙәге булдырыла. Уның маҡсаты — архитектура ҡомартҡыһы булған йорттарҙы, биналарҙы һаҡлап алып алыу һәм тәү ҡиәфәтен ҡайтарыу өсөн реставрация эштәре үткәреү. ===Верхотор баҡыр иретеү заводы=== 1759 йылда Тор йылғаһы буйында (Нөгөш йылғаһының ҡушылдығы) Сембер сауҙагәрҙәре И.Б. Твердышев менән И.С. Мясников һалдыра. Ерҙе Нуғай даруғаһы Бошман-Ҡыпсаҡ, Тамъян һәм Юрматы улустары башҡорттарынан һатып алғандар. Был — Башҡортостан территорияһында иң тәүге заводтарҙың береһе. 1759 йылдарҙан башлап завод территорияһында завод корпустарынан тыш дамбалы быуа, тирмән, мәктәп, балалар йорто, кирбес фабрикаһы, тимерлек, кирбес яндырыу өсөн мейес һәм госпиталдән торған архитектура ансамбле төҙөлә. 1788 йылда алпауыт А.И. Дурасова булышлығында таштан Ҡазан Илаһи Әсә сиркәүе һалына. ===Дмитрий Солунский сиркәүе (Бәләбәй районы, Надеждино ауылы)=== Төҙөү ваҡыты 1776—1780 йылдар. Яҙыусы С.Т. Аксаковтарҙың нәҫелдән нәҫелгә күсә килгән биләмәһендә һалынған. Сиркәү эргәһендә сиркәү-приход мәктәбе булған. 1991 йылда сиркәү реставрацияланды һәм эшләй башланы. Аксаковтар музейы асылды. ===Николай сиркәүе (Краснокама районы, Николо-Березовка ауылы)=== Республикала иң бейек табыныу ҡоролмаһы. Сиркәү иғәнә иҫәбенә һалынған. 60 метр бейеклектәге күп ҡатлы колокольня тирә-яҡта ныҡ айырылып тора һәм күркәмлек бирә. Сиркәү 1930 йылда ябылған. ===Сауҙа рәттәре=== Өфөнөң Үрге сауҙа майҙанында урынлашҡан. 1826—1836 йылдарҙа профессор А. И. Мельников проекты буйынса төҙөлгән. Куңғы йылдарҙа реставрацияланды. Килем һарайы (Бүздәк районы, Килем ауылы). Мәсет, Түбәнге һәм Үрге парктарҙан тора. Усадьба А. И. Тевкелев нәҫеле вәкилдәренеке булған. Хәҙерге ваҡытта урта мәктәп урынлашҡан. *Губернатор йорто (Өфө, Туҡай урамы, 23).XIX быуаттың 40—50-се йылдарында төҙөлгән. Проекттың авторы — А. А. Гопиус. *Дворяндар йыйылышы Депутаттар бинаһы (Өфө, Ленин урамы, 14, хәҙерге Өфө дәүләт сәнғәт академияһы).1856 йылда төҙөлгән. Проект авторы — А. А. Гопиус. *Өфө шәхси хеҙмәткә үҙ-ара ярҙам итеү йәмғиәте клубының бинаһы (Өфө, Социалистик урамы, 38). *Сауҙагәр П. А. Алексеев усадьбаһы (Өфө, Аксаков урамы, 56) 1878—1890 йылдарҙа төҙөлгән. *Ногарев йорттары. Өфө миллионеры төҙөткән. (Ленин урамы, 10 — «Метрополь» ҡунаҡханаһы, Пушкин урамы, 104 — ашнаҡсылар әҙерләү мәктәбе.) *Е. А. Поносова-Молло йорто (Өфө, К. Маркс урамы, 6). Хәҙер БР ФА президиумы бинаһы. *Сауҙагәр М. А. Лаптевтың айырым йорто (Гоголь урамы, 27). Хәҙер М. В. Нестеров исемендәге музей бинаһы. *Крәҫтиән ер банкыһы (Өфө, Совет урамы, 14). БР-ҙың милли музейы бинаһы. *Хәкимов мәсете (Өфө, Социалистик урамы, 11). *П. И. Костерин йорто (Пушкин урамы, 86). Малсылыҡ 1шм мал аҙығы етештереү институты бинаһы. *Покров сиркәүе (Көйөргәҙе районы, Ира ауылы). '''ҺОРАУҘАР.''' #Башҡорт архитектураһына нигеҙ һалыусы архитектор кем? #Ниндәй бинаны башҡорт архитектураһы ҡомартҡыһы тип атап була? # Боронғо архитектура ҡомартҡыларын һаҡлауҙың ниндәй әһәмиәте бар? ==ИЖАДИ СОЮЗДАР== Ижад кешеләрен әш урындары, әйтәйек, редакция, театр, филармония һымаҡ урындар ғына түгел, ә һәр тармаҡ буйынса союздар ҙа берләштерә. Теге йәки был йүнәлештә ижад иткән әһелдәребеҙ союз ағзаһы булып торалар, уның эшендә әүҙем ҡатнашалар, заман талаптары, ижади пландар менән танышалар, фекер алышалар, үҙҙәренең уй-теләктәре менән уртаҡлашалар. Союз үҙе иһә ағза булып торған ижади кешеләрҙең мәнфәғәттәрен яҡларға, мөмкин тиклем ижад һәм көнкүреш шарттарын яҡшыртыу хәстәрлеге күрергә, уларҙың ялын ойоштороу, ижадын пропагандалау, исемен мәңгеләштереү өҫтөндә эшләргә тейеш. Башҡортостанда байтаҡ ҡына ижади союздар ойошторолған. *'''Яҙыусылар союзы''' 1920 йылда ойошторола. '''Рәйестәре''' — Афзал Таһиров, Төхфәт Йәнәби, Йософ Гәрәй, Нәжип Ҡәрип, Баязит Бикбай, Сәйфи Ҡудаш, Әхнәф Харисов, Мостай Кәрим, Назар Нәжми, Хәким Ғиләжев, Әсғәт Мирзаһитов, Динис Бүләков, Рауил Бикбаев. 1937—1938 йылдарҙа Ғабдулла Амантай, Мөхәмәтша Буранғолов, Ғөбәй Дәүләтшин, Ьәҙиә Дәүләтшина, Булат Ишемғол, Имай Насыри, И. Недолин, Афзал Таһиров, Бәшәр Хәсән, Дауыт Юлтый, Төхфәт Йәнәби репрессияға эләгә. Бөйөк Ватан һуғышы фронттарында Сәғит Мифтахов, Мөхәмәтйәров Хәй, Мәлих Харис, Али Карнай, Хөсәйен Ҡунаҡбай, Нәжип Ҡәрип һәләк була. *Рәссамдар союзы 1934 йыл ойошторола. Төрлө йылдарҙа М.Д. Усманов, А.П. Лежнев, К.И. Герасимов, В.П. Андреев, И.И. Урядов, А.Э. Тюлькин, Р.У. Ишбулатов, М.Н. Арыҫланов, Т.П. Нечаева, Ғ.Ш. Имашева, Б.Д. Фузеев, Р.М. Нурмөхәмәтов, З.Р. Басиров, И.И. Фартуков, А.А. Холопов, Н.А. Калинушкиндар эшләгән. *'''Архитекторҙар союзы''' 1935 йылда ойоштороу комитеты төҙөлә. Уның рәйестәре — Б.Ғ. Кәлимуллин, И.И. Мироненко, Ф.И. Рехмуков, Л.В. Хихлуха, И.Ф. Минкин, Р.Ш. Исламов, Р.Р. Әүсәхов, А.В. Клемент була. *'''Театр эшмәкәрҙәре союзы'''. 1938 йылда нигеҙ һалынған. Рәйеслек вазифаларын Г.С. Егиазаров, И.К. Глуша- рин, Ғ.С. Саттаров, Б.Ә. Йосопова, З.И. Бикбулатова, 0.3. Ханов, Ә. Әбүшахмановтар алып бара. *Композиторҙар союзы. 1940 йылда ойошторола. Беренсе рәйесе Мәсәлим Вәлиев була. Унан һуң Хөсәйен Әхмәтов, Халиҡ Займов, Заһир Исмәғилев, Роберт Ғәзизов, Р.Н. Сабитовтар союзды етәкләй. *'''Журналистар союзы'''. 1958 йыл ойошторола. Беренсе рәйесе шағир һәм ғалим Ғилемдар Рамазанов, унан һуңғы йылдарҙа Абдулла Исмәғилев, Римил Дашкин, Вилләр Дауытов, Тәлғәт Сәғитов, Динис Бүләков, Ризуан Хәжиев, Марсель Сәлимовтар. *Фоторәссамдар союзы. 1994 йылда булдырыла. Рәйесе — Р.И. Килмәмәтов. ==РЕСПУБЛИКАНЫҢ САЛАУАТ ЮЛАЕВ ИСЕМЕНДӘГЕ ДӘҮЛӘТ ПРЕМИЯҺЫ ЛАУРЕАТТАРЫ== Әҙәбиәт, сәнғәт һәм архитектура өлкәһендәге иң яҡшы әҫәрҙәр өсөн 1967 йылда БАССР-ҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһы булдырыла. 1992 йылдан алып ул башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы тип атала. ===Яҙыусылар=== *Әҙәбиәт әлкәһендә лауреатлыҡҡа иң тәүгеләрҙән булып Көнсығыш ҡатын-ҡыҙ яҙыусылары араһында беренсе роман яҙыусы Һәҙиә Дәүләтшина (үлгәндән һуң) («Ырғыҙ» романы өсөн). *Мостай Кәрим (Һайланма әҫәрҙәренең I томы өсөн) 1967 йылда лайыҡ була. *Икенсеһенә — Көнсығыш әҙәбиәтендә ҡатын-ҡыҙҙарҙан беренсе трилогия авторы Зәйнәб Биишева («Кәмһетелгәндәр» һәм «Уяныу» романдары өсөн) 1968 йылда лайыҡ була. *1970 йылда — Баязит Бикбай (Ьайланма әҫәрҙәренең I томы өсөн, үлгәндән һуң) менән Фәрит Иҫәнғолов («Арыш башағы» романы өсөн) *1972 йылда — тәнҡитсе Ким Әхмәтйәнов («Әҙәбиәт теорияһы» исемендәге ҙур күләмле хеҙмәте өсөн) менән шағир Назар Нәжми («Ҡарҙар яуа» исемле шиғырҙар йыйынтығы өсөн) *1973 йылда — шағир һәм прозаик Хәким Ғиләжев (Кайланма әҫәрҙәренең I томы өсөн), *1974 йылда — балалар яҙыусыһы Әнүәр Бикчәнтәев («Лебеди остаются на Урале», «Я не сулю тебя рая», «Прощайте, серебристые дожди!» тигән рус телендә Мәскәүҙә баҫылған әҫәрҙәре өсөн) *1975 йылда — башҡорт әҙәбиәтендә тәүге роман авторы Сәғит Агиш (Һайланма әҫәрҙәр. Хикәйәләр, I том өсөн, үлгәндән һуң) *1976 йылда «Әсәләр көтәләр улдарын» спектакле өсөн ижади төркөм, шул иҫәптән драматург Әсхәт Мирзаһитов; шулай уҡ яҙыусы, публицист Рәмил Хәкимов (Мәскәүҙә рус телендә сыҡҡан «На семи дорогах» исемле әҫәре өсөн) *1978 йылда — яҙыусы прозаик Рәшит Солтангәрәев («Йылы ямғыр» һәм ошо уҡ әҫәрҙең Мәскәүҙә баҫылған рус телендәгеһе өсөн) *1979 йылда — шағир Муса Ғәли («Өмөт йондоҙҙары» һәм Мәскәүҙә рус телендә «Липы цветут» әҫәрҙәре өсөн) *1980 йылда — тәнҡитсе, ғалим Ғайса Хөсәйенов («Заман. Әҙәбиәт. Яҙыусы» исемле әҙәбиәт тарихы һәм теорияһы буйынса яҙылған хеҙмәте өсөн) *1982 йылда — шағир, тәнҡитсе Ғилемдар Рамазанов (Мәскәүҙә рус телендә нәшер ителгән «Мажит Гафури» һәм «Многоцветье» исемле хеҙмәттәре өсөн) *1983 йылда — «Ҡыҙыл паша» спектакле өсөн ижади төркөм, шул иҫәптән драматург Нәжиб Асанбаев; шулай уҡ яҙыусы Ғәли Ибраһимов (башҡорт һәм рус телдәрендә нәшер ителгән «Кинйә» романдары өсөн) *1984 йылда Әхиәр Хәкимов («Ҡуштирәк» һәм «Һауыр ҡумта» романдары өсөн) *1985 йылда — шағир Сәйфи Ҡудаш «Шиғырҙар һәм поэмалар» йыйынтығы өсөн) *1987 йылда — «Башҡорт халыҡ ижады» томдары өсөн редколлегия ағзалары Әхнәф Харисов, Нур Зарипов, Лев Бараг, Фәнүзә Нәҙершина, Мөхтәр Сәғитов, Әхмәт Сөләймәнов һәм тыуған төйәк тикшеренеүсеһе Юрий Узиков *1988 йылда — Рәми Ғарипов (һуңғы йылдарҙа ижад ителгән әҫәрҙәре өсөн, үлгәндән һуң) *1989 йылда — шағир Рауил Бикбаев («Яҙмышым» китабы һәм «Һыуһаным, һыуҙар бирегеҙ» поэмаһы өсөн) *1990 йылда — Булат Рафиҡов («Ҡараһаҡал» романы өсөн) *1991 йылда — шағир Абдулхаҡ Игебаев («Әйтелмәгән һүҙҙәрем бар» шиғырҙар һәм поэмалар йыйынтығы өсөн), яҙыусы Ноғман Мусин (Мәскәүҙә нәшер ителгән «Белый олень на Синь-rope» исемле романы һәм «Разговор по душам» китабы өсөн) *1992 йылда — Ғәзим Шафиҡов («И совесть, и жертвы эпохи» китабы өсөн) *1993 йылда — яҙыусы Динис Бүләков («Ғүмер бер генә» романы өсөн) *1994 йылда — яҙыусы Яныбай Хамматов («Бөртөкләп йыйыла алтын», «Аҡман-тоҡман», «Йәшенле йәй», «Юрғашты», «Һары таш» романдарынан торған пенталогияһы өсөн) *1995 йылда — шағирә Факиһа Туғыҙбаева («Фатихамды бирәм һиңә» тигән шиғырҙар һәм поэмалар йыйынтығы өсөн), 1996 йылда — драматург һәм прозаик Ибраһим Абдуллин («Ҡояш байымай ҙа байымай» романы өсөн) менән шағир Ҡәҙим Аралбаев («Рух яҙыуы» исемле шиғырҙар һәм поэмалар йыйынтығы өсөн) *1997 йылда — тәнҡитсе һәм прозаик Роберт Байымов («Сыбар шоңҡар» исемле романы өсөн) *1998 йылда шағир Йосопов Тимербай Йосоп улы «Беште ер еләккәйҙәре» тигән шиғырҙар йыйынтығы өсөн *2000 йылда шағир Хәсән Назарға «Асманға ашыу» тигән шиғырҙар йыйынтығы өсөн бирелде '''Салауат Юлаев исемендәге премияға лайыҡ булған яҙыусылар һәм шағирҙар тураһында башҡорт әҙәбиәте дәреслектәренән уҡырһығыҙ. Сәнғәт, мәҙәниәт һәм фән өлкәһендәге лауреаттар хаҡында ҡыҫҡаса мәғлүмәттәр менән танышайыҡ.''' ===Композиторҙар=== *Был оло премияға композиторҙарҙан беренсе булып, 1967 йылда, Заһир Ғариф улы Исмәғилев лайыҡ булды. Иҫ китмәле опералар һәм йөрәккә үтеп инмәле халыҡсан йырҙар яҙған композиторҙың «Яңы йырҙар» йыйынтығы бик йылы ҡаршыланды. *Хөсәйен Фәйзулла улы Әхмәтов 1968 йылда Баязит Бикбай һүҙҙәренә «Уралым» һәм Ш. Бабич һүҙҙәренә «Халҡым өсөн» һәм башҡа әҫәрҙәре өсөн лайыҡ булды. Хөсәйен Әхмәтовтың Рәшит Назаров, Михаил Лермонтов, Сергей Есенин шиғырҙарына вокал циклдар яҙыуы композиторҙың үҙенең дә ошо шағирҙар кеүек романтик рухлы булыуын күрһәтә. X. Әхмәтовтың үҙ йырҙары ла, романстары ла матурлыҡҡа, аҡылға, юғары аңлылыҡҡа дан йырлауҙан тора. *Композитор Нариман Сабитов (үлгәндән һуң) «Айгөл иле» балеты һәм йырҙар, романстар йыйынтығы өсөн 1972 йылда лайыҡ булды. Композиторҙың ижады бик ҙур. Ул әҫәрҙәр ижад итеү менән бергә дирижерлыҡ эше менән дә шөғөлләнә. Нариман Сабитовты Башҡортостанда фортепиано сәнғәте үҫешенә ==тос өлөш индереүсе композитор тип иҫәпләйҙәр. *1990 йылда композитор Рәүеф Әхмәт улы Мортазин башҡорт симфоник музыкаһын үҫтереүҙәге ҡаҙаныштары өсөн Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһына лайыҡ булды. ===Бейеүселәр=== *Бейеүселәр һәм Фәйзи Ғәскәров исемендәге Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле Республика йәмәғәтселеге 1967 йылда Башҡорт бейеү һәм йыр ансамбленә нигеҙ һалыусы Фәйзи Әҙһәм улы Ғәскәровты Салауат Юлаев премияһына тәҡдим итеүҙе хуплап ҡаршы алды. Ул премияға «Төньяҡ амурҙары», «Дуҫтарҙа ҡунаҡта», «Яҙғы ташҡын» бейеүҙәре өсөн лайыҡ булды. Уның башҡорт бейеүҙәрен бөтөн донъяға сығарыуҙағы өлөшө баһалап бөткөһөҙ. *Бейеүселәрҙән беренсе булып «ансамблдең йөҙөк ҡашы» тип йөрөтөлгән Рәшиҙә Ғилметдин ҡыҙы Туйсина 1974 йылда был оло премияға лайыҡ булды. Рәшиҙәгә бейеү оҫталығы тәбиғәттән һалынған, һәм ул ғәжәп эш һөйөүсән һәм үҙенә талапсан. Өҫтәүенә, ул бейеүҙәрҙе иҫ китмәле халыҡсан итеп башҡара. Бейеүсенең юғары про- фессионаллеккә эйә булыуы һәм халыҡсан башҡарыу оҫталығы юғары баһалана. Башҡорт профессиональ хореографик сәнғәтен пропагандалағаны һәм юғары башҡарыу оҫталығы өсөн, 1990 йылда Фәйзи Ғәскәров исемендәге Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле Салауат Юлаев исемендәге юғары премияға лайыҡ була. *1995 йылда был ансамблдең тағы бер маһир бейеүсеһе Риф Фәтих улы Ғәбитовҡа «Еҙ үксә», «Башҡорт краковя- гы», «Көтөүсе йыры» тигән бейеүҙәр һалғаны өсөн ошо оло премия бирелә. ===Йырсылар=== *«Башҡортостан һандуғасы» тип йөрөтөлгән йырсы Мәғәфүр Хисмәтулла улы Хисмәтуллинға был премия башҡарыу оҫталығы өсөн 1969 йылда бирелә. Иҫ китмәле моң, ҡабатланмаҫ тәбиғи һәләт эйәһе Мәғәфүр Хисмәтуллин — халыҡтың яратҡан йырсыларының береһе. *Башҡорт опера һәм балет театры йырсыларының тағы бер ғәжәйеп моңло йырсыһы һәм оҫта башҡарыусыһы Флүрә Әхмәтша ҡыҙы Килдейәрова йырсыларҙан икенсе булып 1985 йылда был юғары баһаға лайыҡ була. Был йырсыларҙың икеһенә лә башҡорт йырҙарын белеп кенә түгел, ә тойоп, күңелдәре аша үткәреп башҡарыу хас. Флүрә Килдейәроваға ла башҡарыу оҫталығы һәм халыҡ йырҙарын пропагандалауы өсөн бирелде был премия. Ул халыҡ йырҙарын башҡарыу оҫталығын тағы ла юғарыраҡ күтәрҙе. Йырсы үҙенең иң бөйөк уҡытыусыһы тип халыҡ йырсыһы Абдулла Солтановты һанай. *Тәбиғәт улы, тәбиғәт йырсыһы Абдулла Солтанов та 1992 йылда профессиональ йырсы Салауат Асҡаров менән бергә ошо уҡ юғары баһаға лайыҡ булды. *1994 йылда башҡарыу оҫталығы өсөн йырсы Нәзифә Жәүәт ҡыҙы Ҡадырова ла республикабыҙҙың юғары наградаһына лайыҡ булды. Башҡорт дәүләт филармонияһында эстрада йырҙарын оҫта башҡарыусыларҙан иң үҙенсәлекле йырсы тип баһалайҙар уны. Эстрада сәнғәтенә Рим Хәсәновтың «Мандолина» йыры менән килеп ингән йәш йырсы бөгөнгө көндә лә йәштәрсә ижад итә, яңынан-яңы йырҙар башҡара. Уның һәр сығышы тамашасы өсөн оло бер байрам. *Башҡорт йырын пропагандалауҙа иҫ киткес ҙур өлөшө булған, «Йәдкәр» ансамблен ойоштороуға иң тос өлөш индергән йырсы Ғәли Ғаббас улы Хәмзиндең эшмәкәрлеге был юғары премия менән 1997 йылда билдәләнә. Ул етәкселек иткән «Йәдкәр» ансамбле халыҡтың иң яратҡан коллективтарының береһенә әйләнде. Был ансамбль республикабыҙҙың һәр ауылында тип әйтерлек сығыш яһаны. Уны республикабыҙҙан тыш башҡорттар йәшәгән төбәктәрҙә лә һағынып ҡаршылайҙар. *1997—1998 йылдарҙағы концерт программаһы өсөн йырсы Иҙрис Мөҙәрис улы Ғәзиев 1998 йылда республикабыҙҙың юғары наградаһына лайыҡ булды. Уның репертуары бик бай. Башҡорт халыҡ йырҙарын да, татар халыҡ йырҙарын да, композиторҙар әҫәрҙәрен дә берҙәй үк яратып, ихлас күңелдән башҡара. ===Ҡурайсылар һәм музыканттар=== Башҡарыу оҫталығы өсөн генә түгел, ә ҡурайҙы пропагандалағаны өсөн иң мәшһүр ҡурайсыларыбыҙ Ғата Сөләймәнов (1971 йылда) менән Ишмулла Дилмөхәмәтов (1974 йылда) Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаттары булды. Үҙ халҡын бөтөн булмыштары менән һөйгән, ҡурайҙың киләсәге өсөн борсолған был ике ғәжәйеп талант эйәһе ошо премияға лайыҡлыларҙың да лайыҡлылары булды. Тап уларҙың исем-шәрифтәре алдынан Салауат исеме килеүе был таланттар өсөн ысын- ысындан мәртәбә. Уларҙың хәстәрлеге, уларҙың ныҡышмалылығы арҡаһында ҡурай үҙенең икенсе һулышын алды һәм мәңгелек ғүмерен дауам итте. *1991 йылда башҡорт музыка сәнғәтенә баһалап бөткөһөҙ ҙур өлөш индергән, үҙенең оҫталығы менән тамашасыларҙы хайран иткән баянсы Миңнеәхмәт Ғәйнетдиновҡа Салауат Юлаев исемендәге премия бирелеүе бөтөнөһөн дә шатландырҙы. «Уның бармаҡтары гына уйнамай, ул бар булмышы менән моңға сума», — тиҙәр уның тураһында. Ул илебеҙ күләмендә үткәрелгән Салауат Юлаев премияһы лауреаттары. байтаҡ ҡына конкурстарҙа ла еңеп ҡайта. Уның иң юғары ҡаҙаныштарының береһе — ҡурай менән ҡушылып уйнауы. Мәшһүр ҡурайсылар Юлай Ғәйнетдинов, Ришат Рәхимов, Азат Айытҡолов, Ишморат Илбәковтар менән ғәжәп матур дуэт булдырҙы ул. *Халҡыбыҙ сәнғәтен бәләкәй генә музыка ҡоралы менән күҙ күреме етмәҫ киң донъяға алып сығыусы, донъяла иң оҫта ҡумыҙсы исеменә лайыҡ булыусы Роберт Заһретдиновтың сәнғәткә һалған тос өлөшө лә юғары баһаланды — 1993 йылда республикабыҙҙың Салауат Юлаев премияһы тапшырылды. Роберт Абдрахман улы башҡарыу оҫталығынан тыш бик күп уҡыусыларын да өйрәтә. Үҙе лә туҡтауһыҙ камиллаша. 1992 йылда Тувала «Хоомей-92» Халыҡ-ара өзләүселәр фестивалендә өзләү оҫтаһы тип баһаланды һәм лауреат исеме алды. Оҫта ҡумыҙсы симфоник оркестрға ҡушылып та уйнай. *Ҡурай моңона донъя халҡын таң ҡалдырыусылар традицияһын лайыҡлы дауам иткән Азат Миңлеғәли улы Айытҡолов башҡарыу оҫталығы һәм һуңғы йылдарҙағы репертуар байлығы өсөн 2000 йылғы премияға лайыҡ булды. *«Башҡортостан» дәүләт телерадиотапшырыуҙар компанияһының «Хазина» ижади берекмәһе етәксеһе Юлай Ишбулды улы Ғәйнетдиновтың республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына тәҡдим ителеүен дә йәмәғәтселек ихлас хупланы һәм 2002 йылда уға был оло исем бирелде. ===Рәссамдар=== Рәссамдарҙың бер нисәһе менән танышҡайныҡ. Рәшит Нурмөхәмәтовтың (1969 йылда), Мөхәммәт Арыҫланов- тың (1973 йылда), Александр Тюлькиндың (1975 йылда), Борис Домашниковтың (1977 йылда), Әхмәт Лотфуллиндың (1982 йылда) ижадтары һәм күрһәтелгән йылдарҙа Салауат Юлаев премияһы лауреаттары булыуҙары хаҡында һөйләгәйнек. Ә бына ошо юғары исемгә лайыҡ булған рәссам Лев Кузнецов, Ильис Ямалетдинов, Александр Бурзянцев, Әҙиә Ситдиҡова, Рәшит Зәйнетдинов менән Георгий Ка- литовтар менән аҙыраҡ таныштырып үтергә кәрәк булыр. *Лев Владимирович Кузнецов сәнғәттә граждандар һуғышы темаһын яҡтыртыу тураһында хыяллана. Әммә Бөйөк Ватан һуғышында контузия алып ҡайта, Репин исемендәге Ленинград живопись, скульптура һәм архитектура институтына инеп ҡарай — инә алмай. Бик һуңлап ҡына тормошҡа аша уның хыялдары, институтҡа инә һәм ҡырҡ йәше тирәһендә генә тамамлай. Институттан һуң Өфөгә килеп бик ҙур ауырлыҡтар менән булһа ла үҙ хыялын тормошҡа ашыра башлай. «Ҡыҙыл башҡорт», «Һыбайлылар» һәм башҡа эштәре граждандар һуғышы темаһына арналған. Октябрь революцияһы һәм граждандар һуғышы яугирҙары иҫтәлегенә арналған композицияһы өсөн 1978 йылда Салауат Юлаев премияһына лайыҡ була. *Ильис Миңнеәхмәт улы Ямалетдиновҡа был юғары исем Халыҡтар дуҫлығы орденлы Башҡортостан «Ағиҙел» художество промыслалары производство берекмәһендә етештерелгән сәнғәт әйберҙәре өсөн бирелде. Билдәле булыуынса, «Ағиҙел» берекмәһе һынлы сәнғәт әйберҙәре, туҡыманы биҙәкләү, ҡайып тегеү, келәм һуғыу, һөлгө баштары сигеү кеүек зауыҡлы эштәр менән шөғөлләнә. Был берекмә етештергән әйберҙәр, халыҡ-ара күргәҙмәләрҙә ҡатнашып, бик югары баһалар ала. Ильис Ямалетдинов уның баш рәссамы булып эшләне. 1985 йылда Халыҡтар дуҫлығы орденлы «Ағиҙел» художество берекмәһендә уның етәкселегендә етештерелгән халыҡ һынлы сәнгәте әйберҙәре өсөн баш рәссам Ильис Ямалетдинов республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына лайыҡ була. *Александр Данилович Бурзянцев матур тәбиғәтле Йылайыр районында тыуған. Бәләкәйҙән тәбиғәт матурлығына һоҡланып үҫкән рәссам тыуған төйәген, гүзәл Башҡортостанды сағылдырған байтаҡ һүрәттәр ижад итә. Тәбиғәткә дан йырлаған картиналары өсөн 1986 йылда юғары исемгә лайыҡ була. *Әҙиә Хәбибулла ҡыҙы Ситдиҡова — натюрморт һәм интерьер оҫтаһы. Милли сигеү һәм туҡыу нескәлеген оҫта биреүсе рәссам. Ошо йүнәлештә үҙ художество алымын барлыҡҡа килтерә. Сит ил күргәҙмәләрендә ҡатнашып, юғары баһа алып ҡайта. Ул төҫтәрҙе оҫта һайлай. Нигеҙҙә, сағыу төҫтәр менән эш итә. Уның көнкүреште сағылдырған ябай ғына эштәрендә иҫ китмәле нескә зауыҡ менән халыҡ традицияларына дан йырлана. Рәссамдың хеҙмәте юғары баһалана. 1989 йылда Салауат Юлаев премияһы лауреаты була. *Скульптор Тамара Павловна Нечаева ижады менән танышһығыҙ. Салауат Юлаев исемендәге премия уға 1991 йылда батырыбыҙ скульптураһы өсөн бирелә. Скульптура Эстонияның Палдиски ҡалаһында ҡуйылды. *1993 йылда рәссам Владимир Павлович Пустарнаков республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһына лайыҡ булды. Уның «1942 йыл» тип аталған киң ҡоласлы триптихында Ҡыҙыл майҙандағы парад сағылдырылған. Һуғыш емеректәре, ҡыйралыш ваҡытында илдең генә түгел, ә афәттең бөтөн ауырлығын үҙ өҫтөнә алып, донъяның таянысына әйләнгән баш ҡалабыҙ Мәскәү янындағы һуғыш ғәрәсәте һәм парад ышандырырлыҡ оҫта һүрәтләнгән. Рәссам тәбиғәт күренештәрен дә ғәйәт матур тасуирлай. *Салауат Юлаев исемендәге премияға 1995 йылда рәссамдар Рәшит Сәйфетдин улы Зәйнетдинов менән Георгий Ғәйниәхмәт улы Калитовтар «Аманат», «Ер рухы», «Ҡымыҙ» тигән картиналар серияһы өсөн лайыҡ булдылар. *Рәшит Зәйнетдинов та, Георгий Калитов та портреттар оҫтаһы булып танылыу алған рәссамдар. Шуның өсөн дә премияға лайыҡ булған был сериялағы картиналарҙа шәхестәребеҙҙең эске рухи донъяһы оҫта сағылдырыла. Улар һәр береһе үҙенсәлекле, шул уҡ ваҡытта бөтөнөһөн дә бер рух берләштерә. «Ерҙән алған рух — киләсәктәргә ҡалырға тейеш, ә беҙ үткәндәр һәм киләсәкте тоташтырыусы ныҡлы рух ҡалдырабыҙ», — тигәндәй улар. *1997 йылда был оло премия рәссамдар Камил Ғөбәй улы Ғөбәйҙуллинға һәм Рафаэль Рәшит улы Ҡадировҡа «Юрматы ере» исемле полиптихтары өсөн бирелде. ===Балет артистары=== *Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры бөтөн донъяға билдәле. Унда ҡуйылған балеттарҙы республикабыҙ һәм сит ил тамашасылары яратып ҡаршы ала. Шуның өсөн дә иң оҫта, нескә зауыҡлы балериналарҙың береһе Фирҙәүес Мөхәмәтвәли ҡыҙы Нафиҡованың Салауат Юлаев исемендәге премияға лайыҡ булыуы (1977 йылда) республика халҡында хуплау тапты. Ул «Кармен-сюита»лағы ғорур Кармен образын үҙенә генә хас алымдар менән ҡабатланмаҫ итеп сәхнәгә сығарҙы. *Шулай уҡ балет артистары Леонора Ҡыуатова менән Радик Зарипов та (1988 йылда) башҡорт балеты традицияларын лайыҡлы дауам иткәндәре һәм сағыу образдар ижад иткәндәре өсөн ошо премияны алдылар. ===Скульпторҙар һәм архитекторҙар=== *Мәжит Ғафуриҙың скульптур фигураһы өсөн Лев Ефимович Кербель менән Лев Васильевич Хихлуха — 1979 йылда; *Салауат районы Малаяҙ ауылында Салауат Юлаев музейы бинаһы өсөн — Александр Васильевич Клемент, Михаил Гаврилович Старцев һәм Хәниф Мирзаһит улы Хәбибрахмановтар — 1992 йылда; *«Ләлә-Тюльпан» мәсете өсөн архитектор Дәүләтшин Вәкил Вәғиз улы 1998 йылда; архитекторҙар Сергей Анатольевич Голдобин, Светлана Борисовна Голдобина, Андрей Владимирович Давиденколар 2000 йылда «Ҡунаҡһарай» комплексы өсөн республикабыҙҙың юғары премияһына лайыҡ булдылар. ===Сәхнә оҫталары=== *Башҡарыу оҫталығы өсөн Башҡорт ҡурсаҡ театры артисткаһы Венера Тимерхан ҡыҙы Рәхимова оло премияға лайыҡ булды. С. Айытматовтың «Аҡ пароход» повесы буйынса ҡуйылған спектаклдә Малай, «Ҡара йөҙҙәр»ҙә — Ғәлимә, «Буратино мажаралары »нда — Буратино образдарын тыуҙырғаны өсөн уға 1984 йылда Салауат Юлаев исемендәге премия тапшырылды. Ҡурсаҡ театрында кем генә, нимә генә булып уйнамаһын, ҡошмо, әтәсме, хайуанмы — Венера Рәхимова берҙәй килештерә. Ул бәләкәй тамашасыларҙың иң яратҡан артистарының береһенә әйләнде. *Башҡорт дәүләт циркы артистары ирле-ҡатынлы Гүзәл менән Юнир Ғәзизовтар 1986 йылда Салауат Юлаев исемендәге республика премияһына лайыҡ булалар. Уларҙың юғары оҫталығы Латин Америкаһы, Ҡытай, Япония, Египет, Польша, Монголия, Голландия һәм Бельгия тамашасыларын таң ҡалдыра. Таң ҡалдырыу ғына түгел, 1997 йылда уларҙы Италияға контракт буйынса эшкә саҡырҙылар. Әлеге көндә улар Мәскәү ҡалаһында эшләйҙәр. *Мәшһүр артисыбыҙ Арыҫлан Ҡотләхмәт улы Мөбәрәков 1989 йылда (үлгәндән һуң) Салауат Юлаев исемендәге премияға лайыҡ булды. Кинофильмда ла, театр сәхнәләрендә лә Салауат образын ҡабатланмаҫ итеп тыуҙырған атаҡлы артистың был премияға лайыҡ булыуы халҡыбыҙҙа тәрән ҡәнәғәтлек һәм хуплау тыуҙырҙы. *Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры артисы Хөрмәтулла Ғаззали улы Үтәшев «Шайморатов генерал» спектаклендә (Флорид Бүләков) — Шайморатов, «Сыңғыҙхандың һуңғы төйәге» спектаклендә (Н.Д. Абдыҡадиров) — Темуджин, Илшат Йомағоловтың «Нәркәс» трагедияһында — Сынтимер, «Минең ҡатынымдың исеме Морис» комедияһында (Раффи Шарт) — Труабаль образдарын тыуҙырғаны өсөн 2002 йылда Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы лауреаты булды. ===Премияға лайыҡ булған коллективтар=== *Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры. Драматург Әсхәт Мирзаһитовтың «Әсәләр көтәләр улдарын» спектакле өсөн 1976 йылда драматург Әсғәт Мирзаһитовҡа, режиссер Рифҡәт Исрафиловҡа, Бибисара ролен башҡарғаны өсөн артистка Зәйтүнә Бикбулатоваға һәм Хафаса роле өсөн артистка Гөлли Мөбәрәковаға Салауат Юлаев исемендәге Республика премияһы бирелде. *1981 йылда театрҙың тағы бер эше юғары награда менән билдәләнде. Уны «Яҙмыштарҙан уҙмыш юҡ» спектакле өсөн артистар Нурия Ирсаева, Таңсулпан Бабичева, Заһир Вәлитов, Олег Ханов һәм Фидан Ғафаровтар алды. *1983 йылда был оло исем Нәжиб Асанбаевтың «Ҡыҙыл паша» спектакле өсөн режиссер Лек Вәлиевҡа һәм төп ролде — Кәрим Хәкимовты башҡарыусы Әхтәм Абушах- мановҡа бирелде. *Ошондай уҡ юғары баһалауға Стәрлетамаҡ театрының башҡорт бүлеге лә лайыҡ булды. Был коллективтың «Онотолған доға» спектакле өсөн 1994 йылда авторы Флорид Бүләков, режиссеры Гөлдәр Ильясова һәм бейеүҙәр менән биҙәүсе Ирина Филиппова алды. *Коллектив менән лауреат булыу бәхете 1990 йылда Фәйзи Ғәскәров исемендәге Башҡорт дәүләт академия халыҡ бейеүе ансамбле өлөшөнә тейҙе. Был ансамбль республикабыҙҙа гына түгел, ә донъяның бик күп илдәрендә башҡарыу оҫталығы һәм репертуарының байлығы менән дан алды. *1994 йылда тағы бер коллективҡа оло премия тапшырылды. Улар — башҡорт телендә «Ҡөрьән Кәрим» әҙерләп нәшер итеүгә тапшырыусылар. 1896 йылда тыуған Дан Кинельский бөтөн ғүмерен уҡытыусылыҡ эшенә бағышлай. Хаҡлы ялға сыҡҡас, ғәрәп теленән башҡортсаға «Ҡөрьән Кәрим»де тәржемә итә. Әммә дин тотоу тыйылған саҡтарҙа, был оло хеҙмәткә донъя күреү насип булмай. Илдә демократик елдәр иҫеп, халыҡҡа дин яңынан ҡайтарылғас, Дан Кинельскийҙың ҡыҙы Ләлә Кинель- ская «Урал» башҡорт халыҡ үҙәгенә ошо тәржемә хаҡында хәбәр итә. 1991 йылдан башлап был эшкә ғалим Фәнил Нафиҡ улы Баишев, журналист Дәүләткирәй Дәүләтбай улы Мәһәҙиев, Нурмөхәмәт Әлибай улы Нөйәрғоловтар тотона һәм эште еренә еткереп тамамлап ҡуялар. 1993 йылда «Ҡөрьән Кәрим» нәшер ителә. Бер төркөм зыялыларҙың был ғәйәт оло хеҙмәте лайыҡлы баһалана, 1994 йылда Салауат Юлаев исемендәге премия бирелә. ===Кино сәнғәте өлкәһендә=== *«Мосфильм» киностудияһы режиссеры Василий Никитич Журавлев башҡорт легендалары нигеҙендә һәм башлыса башҡорт артистары ҡатнашлығында «Алтын атлы һыбайлы» исемле фильм төшөрҙө. Фильмды тамашасылар бик яратып ҡабул итте. Был фильмда башҡорт халҡының көнкүреше бик дөрөҫ яҡтыртылған, халыҡтың рухи матурлығы, рухи көсө дөрөҫ сағылдырылған. Режиссерҙың был оло хеҙмәте юғары баһалана, 1981 йылда фильм республикабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге премияһы менән билдәләнә. ===САЛАУАТ ЮЛАЕВ ОБРАЗЫ ҺЫНЛЫ СӘНҒӘТТӘ ҺӘМ МУЗЫКАЛА=== Салауат Юлаев образы бик күп сәнғәт әһелдәрендә ҡыҙыҡһыныу уята. Уның исеме менән Башҡортостанды өйрәнгән тарихсылар ҙа, халыҡ ижады йыйыусылар ҙа, сәйәхәтселәр ҙә ҡыҙыҡһына. Салауат Юлаев бюсын беренсе булып Фрих-Хар тигән скульптор ағастан юнып эшләгән. Был скульптура Өфөлә М.В. Нестеров исемендәге Художество музейында һаҡлана. Фрих-Хар Мәскәү эргәһендәге бер ауыл мәктәбендә һынлы сәнғәттән уҡыта һәм халыҡ азатлығы өсөн көрәшкә күтәрелгән тарихи шәхестәрҙең скульптураларын эшләй. Беренсе эше Салауат Юлаев бюсы, артабан Е. Пугачев, С. Разин, С. Халтурин һәм башҡалар. Башҡортостандың Мәскәүҙәге вәкиллеге аша Салауат Юлаев бюсы 1926 йылда Өфөгә алына. Башҡортостанда рәссам Анатолий Петрович Лежнев (1888—1956) милли-азатлыҡ көрәшкә арналған һүрәттәр төшөрә. Уның «Штурм Уфы пугачевцами» (1928), «Бой Салавата с авангардом Михельсона», «Князь Чики Зарубина» (1930 йылдар) тигән һүрәттәре Башҡортостан төҫлө һүрәтендә яңы, тарихи жанрға башланғыс була. Улар араһында иң уңышлыһы — «Поимка Салавата» («Салауатты ҡулға алыу») тигән һүрәт. Салауат яңғыҙ. Дошмандар берәм-һәрәм урман, тау араларынан килеп сыҡҡан. Әммә Салауатҡа ҡышын да йәшеллеген юғалтмаған төп- төҙ шыршылар, түбәһен ҡар ҡаплай алмаған тауҙар көс- ҡеүәт бирә. Улар — халыҡ ҡеүәтен сағылдыра. 1955 йылда йәмәғәтселек Алексей Александрович Кузнецовтың «Салауаттан һорау алыу» тигән һүрәтен йылы ҡаршы алды. Салауаттан һорау алыу Өфө ҡалаһының Троицк сиркәүендә лә бара. Троицк сиркәүе хәҙер юҡ, уның урынында Дуҫлыҡ монументы ҡалҡып сыҡты. Һүрәттә ҡаҡшамаҫ рухлы, үҙ эштәренең хаҡлы булыуын аңлаған, Крәҫтиән һуғышының баҫтырылыуы халыҡтың рухи еңелеүе түгеллеген тойған Салауат образы сағылдырылған. А. Кузнецов Салауат образы өҫтөндә бик ентекле эшләй. Иң элек Степан Злобиндың романын уҡып сығып, Салауатты ихлас ярата. Шунан һуң Салауат менән Пугачев тураһындағы тарихи материалдарҙы өйрәнә башлай. Салауаттың эске тойғоларын, рухи көсөн күҙ алдына баҫтырыу өсөн Петропавловск крепосының бер камераһында бикләнеп ултыра. Ошондай эҙләнеүҙәр аша тыуғанға ла был һүрәтте халыҡ бик яратып ҡаршы ала. Салауаттың ғорур ҡиәфәте, ҡыйыу ҡарашы аша ғына түгел, ә батша чиновниктарының ығы-зығыһы, батырҙың булмышы алдында аптыранып ҡалыуҙары, төҫтәрҙең оҫта һайланыуы ла Салауаттың рухи батырлығын көсәйтә. 1955 йылда Мәскәүҙә Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте декадаһы көндәрендә был һүрәт бик юғары баһалана һәм «Почет билдәһе» ордены менән наградлана. 1959 йылда рәссам Алексей Кузнецов Салауат темаһына тағы әйләнеп ҡайта. Степан Злобин романында Салауаттың үҫмер сағы бик матур һүрәтләнгән. Шул матурлыҡты, Салауаттың үҫмер сағын сағылдырыу хыялы тынғы бирмәй рәссамға. «Легенда о курае» («Ҡурай тураһында легенда») һүрәте менән ошо теманы яҡтырта. Ғәжәп бай Урал тәбиғәте, яҙғы ҡояшлы көн, ҡулына ҡурай тотҡан үҫмер егет. Шағир, ҡурайсы Салауаттың күңел байлығы формалашыуын шулай кәүҙәләндерә рәссам. Рәссам Әмир Солтан улы Арыҫланов 1959 йылда «Салауат Юлаев» тигән һүрәт ижад итә. Ул халыҡ батырын күк юртаҡҡа атландырған. Скульптор Т.П. Нечаева Салауат образын скульптураларҙа һынландыра. Был темаға ул 1945 йылдарҙан башлап тотона. 1952 йылда батырға беренсе һәйкәл-бюст эшләнә һәм Салауат районында батырҙың тыуған төйәгенә ҡуйыла. Ҡаҡшамаҫ рухлы, ғорур һынлы, мәңгелеккә төбәлгән ҡарашлы Салауат мөһабәт артисыбыҙ Арыҫлан Мөбәрәковты хәтерләтә. Сөнки тап ошо йылдарҙа «Салауат Юлаев» фильмы ҙур уңыш менән бара. Билдәле булыуынса, 1940 йылда режиссер Яков Протазанов Степан Злобин романы буйынса «Салауат Юлаев» фильмы төшөрә һәм унда Салауат ролен Арыҫлан Мөбәрәков уйнай. Бынан тыш Башҡорт драма театры сәхнәһендә лә Арыҫлан Мөбәрәков алмаштырғыһыҙ Салауат була. Скульптор Тамара Нечаева башҡорт халҡының милли батырын тап А. Мөбәрәков һынлы һәм йөҙлө итеп күҙ алдына килтергәндер. 1989 йылда Эстонияның Палдиски ҡалаһында ҡуйылған бюстың авторы ла Т. Нечаева. Әйтергә кәрәк, Т. Нечаева тыуҙырған Салауат образдары ҡыйыу, бөркөт ҡарашлы яугир генә түгел, ә күңеле хис- тойғолар менән тулы шағир ҙа. М.В. Нестеров исемендәге Художество музейына ҡуйылған фарфор статуэткалағы Салауат, «Пугачев менән Салауат» тигән керамик паннолағы Салауат батырҙың яугирлығын ғына түгел, шағирлығын да асыҡ сағылдыра. Кеше азатлығы өсөн яуға күтәрелгән халыҡ батыры образын скульптор С.Д. Тавасиев мөһабәт һәйкәл итеп халыҡҡа ҡайтара. Рәссамдар Салауат образын асыу өсөн тәбиғәт күренештәре һәм төрлө төҫтәр һайлаһа, С. Тавасиев Салауатты Урал тәбиғәтенең иң күркәм ерендә — тәбиғи шарттарҙа, тәбиғәттең төрлө күренештәрендә, төрлө миҙгелдә һәм көндәрҙең төрлө мәлдәрендә күрһәтеүгә өлгәшә. Салауат темаһын Г. Мостафин «Салауат», Р. Ишбулатов «Буйһонмаҫ ихтыяр», Ф. Ерғәлиев «Салауат йорто» тигән картиналарында яҡтырта. Салауат батыр тураһында риүәйәттәр, легендалар халыҡ араһында киң таралған. Иң ныҡ таралғаны, әлбиттә, йырҙар һәм ҡобайырҙар. Батша хөкүмәте уның тураһында йырҙар башҡарыу түгел, исемен телгә алырға һәм хатта балаларына ҡушырға тыйһа ла, янаһа ла, халыҡ күңелендә Салауат һаҡлана. Төрлө-төрлө йыр булып һаҡлана батыр халыҡ күңелендә. Ә Октябрь революцияһынан һуң башҡорт халҡы профессиональ сәнғәт юлына аяҡ баҫҡас, Салауат темаһы һынландырыла, яҡтыртыла башлай һәм, әлбиттә, халыҡтың быуаттар буйы һаҡлап алып килгән изге хазинаһы файҙаланыла. Композитор Александр Ключарев «Салауат» симфоник поэмаһында, Заһир Исмәғилев «Салауат Юлаев» операһында һәм симфоник увертюраһында, Нариман Сабитов симфоник поэмаһында, Арам Хачатурян «Салауат Юлаев» кинофильмына яҙған музыкаһында, Хөсәйен Әхмәтов яҙыусы Баязит Бикбайҙың «Салауат» пьесаһына яҙған көйөндә, Хәбибулла Ибраһимов «Салауат маршы»нда ошо йырҙарҙы файҙаланалар. Салауат Юлаев бик һирәк тыуа торған шәхестәрҙең береһе. Уның менән ҡыҙыҡһыныу артҡандан-арта бара. Иҫ китмәле әҫәрҙәр тыуырына, яратҡан, һоҡланған һәм рухи көс алған Салауатыбыҙҙың сәнғәт әҫәрҙәрендә ҡабат- ҡабат ҡайтыуына ышаныс ҙур. ===ЭШ=== *А. Кузнецовтың «Салауаттан һорау алыу» тигән һүрәте буйынса үҙегеҙҙең уй-тойголарығыҙҙы сағылдырып инша яҙығыҙ ==ИҪТӘЛЕКЛЕ ДАТАЛАР, ЮБИЛЕЙҘАР== Юбилей — латин һүҙе. Башҡорт теленә рус теле аша ингән. Берәй ваҡиғаның, кеше ғүмеренең, уның эшмәкәрлегенең, учреждениеның, ҡаланың, райондың һәм ауылдың йәшәүенең түңәрәк һан менән иҫәпләнгән йыллығы. Ғәҙәттә 10, 50, 100, 250 һәм башҡа түңәрәк һандарға, шулай уҡ 75, 85, 95, 125 кеүек, 5-кә тамамланған һандар менән иҫәпләнгәндәрен билдәләйҙәр. Тотош донъя күләмендә әһәмиәтле ваҡиғалар була. Әйтәйек, *Халыҡ-ара Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы көнө — 24 октябрь; *Фашизм ҡорбандарын халыҡ-ара иҫкә алыу көнө — 13 сентябрь; *Ядро ҡоралын тыйыу өсөн халыҡ-ара хәрәкәт көнө — 6 август; *Халыҡ-ара балаларҙы яҡлау көнө — 1 июнь; *Бөтөн донъя тирә-яҡ мөхитте һаҡлау көнө — 5 июнь; *Бөтөн донъя Ҡыҙыл Тәре һәм Ҡыҙыл Ярым ай көнө — 8 май; *Бөтөн донъя сәләмәтлек көнө — 7 апрель; *Фашистик концлагерҙар тотҡондарын халыҡ- ара азат итеү көнө — 11 апрель; *Авиация һәм космонавтика көнө — 12 апрель; *Сәйәси золом ҡорбандарын иҫкә алыу көнө — 30 октябрь һәм башҡа даталар билдәләнә. Әгәр һеҙ мәктәптә уҡыған саҡта ошондай юбилейҙарҙың берәйһенә тура килһәгеҙ, уны ойоштороу буйынса яуаплылыҡты үҙ синыфығыҙға алығыҙ. Айырым ваҡиғаларға арналған юбилейҙарҙы үткәреү өсөн уҡыусылар араһынан махсус докладсылар билдәләнә. Улар бер нисә тема буйынса сығыш әҙерләй. Бөгөнгө көндә информациялар табыу ауыр түгел. Хатта иң төпкөл тип йөрөтөлгән ауылдарҙа ла гәзит-журналдар алдыралар, ул ғына түгел, заманыбыҙҙың иң һуңғы ҡаҙаныштарынан һаналған компьютерҙар бар һәм уның аша интернетҡа сығып, төрлө илдәр менән бәйләнешкә инеүселәр ҙә бихисап. Әммә заман тиҙлеге етеҙ. Уның артынан ҡыуа барыуы еңелдән түгел. Шуның өсөн, күмәкләшеп бер булып, төрлө информациялар алышыу һеҙҙе мәғлүмәтле заман йәштәре итеп үҫтереүгә ярҙам итәсәк. Уҡыусылар! Ниндәй генә ваҡиғаға ҡарата сығыш әҙерләһәгеҙ ҙә алдан туплана барған мәғлүмәттәр бик файҙалы булыр. Бөгөнгө менән генә йәшәргә ярамай. Көнө менән иҫтә ҡалыр кеүек ваҡиғалар ҙа ваҡыт үтеү менән онотола. Э туплана барған мәғлүмәттәр — ҡиммәтле хазина ул. Кәрәк саҡта, тормош һабаҡтары кабинетына инеп, альбомды ғына асып ҡарайһың да — бөтөнөһө лә хәтергә килә. Бик бай мәғлүмәттәр туплаған мәктәптәр бар. Шуның өсөн тәүге көндән һәр төрлө мәғлүмәт туплай барығыҙ. ===Илебеҙ эсендә билдәләнгән юбилейҙар=== Тотош илебеҙ халҡы өсөн әһәмиәтле ваҡиғалар ҙа күп. Әйтәйек, *Белем көнө — 1 сентябрь; *Уҡытыусылар көнө — октябрь айының тәүге йәкшәмбеһе; *Әсә көнө — 30 ноябрь; *Ватанды һаҡлаусылар көнө — 23 февраль; *Ил сиге һаҡсылары көнө — 28 май; *Рәсәй флагы көнө — 22 август; *Бородино яланындағы алышҡа, *Парижға инеү көнөнә арналған, *Бөйөк Ватан һуғышында Еңеү көнө, *шулай уҡ Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында әһәмиәтле еңеүҙәрҙән Мәскәү эргәһендәге, Сталинград, Орел-Курск дуғаһындағы еңеү, *Ленинград блокадаһын йырып сығыу һәм башҡа шундай ваҡиғаларҙың йыллыҡтары билдәләнә. *Рәсәй көнө, Рәсәй Конституцияһы һәм башҡа шундай даталар бар. Бынан тыш ил кимәлендә әһәмиәтле ҡалаларға нигеҙ һалынған көндәр, бөйөк зыялыларҙың, күренекле дәүләт эшмәкәрҙәре, яҙыусылар, композиторҙар, артистар, рәссамдар һәм башҡа шундай ижад кешеләренең юбилейҙары ил күләмендә үткәрелә. ===Республика эсендә билдәләнгән юбилейҙар=== Юбилейҙарға күренекле шәхестәрҙең, әйтәйек, Салауат Юлаев, Зәки Вәлиди, Таһир Күсимов, Муса Мортазин, Муса Гәрәев, Даян Мурзин һәм ил, республика күләмендә билдәле шәхестәрҙең, яҙыусыларҙың, дәүләт эшмәкәрҙәренең, ғалимдарҙың, артистарҙың, рәссамдарҙың һәм башҡа күренекле әһелдәрҙең түңәрәк йәштәре тулыу көнөн билдәләү инә. ===Яҡташ шәхестәрҙең юбилейҙары=== Республика күләмендә билдәләнгән юбилейҙарҙан тыш яҡташ-шәхестәрҙең һәм шулай уҡ район, ауыл йәки хатта үҙ мәктәбең кимәлендә лә абруйлы шәхестәрҙең юбилейҙарын билдәләү — бик изге, маҡтауға лайыҡлы сара. Әйтәйек, Советтар Союзы Геройҙары, Социалистик Хеҙмәт Геройҙары, Дан ордендары кавалерҙары, ижад әлкәһендә билдәле булған рәссам, композитор, яҙыусы, артист яҡташтарҙан тыш, абруйлы, ихтирамлы уҡытыусы, ауылдаш, хатта мәктәптәштең юбилейын билдәләү ҙә мөһим. ===Ваҡиға=== Бер мәктәптә ҡасандыр ошо мәктәп уҡыусыһы булған һәм оҙаҡ йылдар колхозда эшләгән, иң ауыр йылдарҙа ауылдаштарына ихтирамлы, ярҙамсыл кешенең, өлкән йәштәге колхозсы ағайҙың юбилейын билдәләнеләр. Матур әҙерләнгәйнеләр. Ағайҙың Бөйөк Ватан һуғышында күрһәткән батырлыҡтары, тыныс тормош ваҡытында ауылдағы фиҙакәр эшмәкәрлеге яҡтыртылған гәзит сығарғандар. Уның тураһында иҫтәлектәр, төрлө фәһемле ваҡиғалар, шулай уҡ тормошонан мәҙәктәр йыйылған. Йәш саҡтағы фотоларын матурлап теҙеп элгәндәр, ғаилә ағзаларының бөтөнөһөн дә ҡунаҡҡа саҡырғандар. Ауылдаштары араһынан теләгән береһе сығып уның хаҡында матур иҫтәлектәр һөйләне, ихлас ҡотланылар. Кисәнән алда мәктәп уҡыусыларының көсө менән хужалыҡ бүлгән аҡсаға ул ағайҙың йорт-ҡураһын ипкә килтереп ҡуйғандар. Бик тә ихтирамлы өлкән кешене шулай ҙурланылар. Ул күҙҙәрендәге йәш бөртөктәрен һөртә- һөртә: «Мин һуғыш ваҡытында Еңеү көнөндә бер иланым. Һуғыштан һуң, тыуған ауылым тупрағына аяҡ баҫҡас, иланым. Эле һеҙ ҡыуаныстан илатаһығыҙ, балалар. Ошо шатлыҡ йәштәрем һеҙгә рәхмәтем булһын!» — тине был юбилейҙы әҙерләгән, ойошторған уҡыусыларға. Бик тулҡынландырғыс, ихласлыҡ һәм йылылыҡ бөркөлөп торған фәһемле кисә булды был. Юбилейҙар билдәләгән саҡта, шәхестәрҙең уңыштарын һанап сығыу менән генә сикләнмәгеҙ, ә уның көрәш юлдары хаҡында күберәк мәғлүмәт йыйығыҙ. Иҫәндәрҙең тантанаһын билдәләгән саҡта, үҙенән дә шул хаҡта һөйләтегеҙ. Юбилейҙар шуныһы менән әһәмиәтле. ===ЭШ=== *Дәрестә берәй юбилейға арнап кисә үткәрегеҙ. Сценарий төҙөгөҙ. Ҡотлау һүҙе яҙығыҙ. Юбиляр хаҡында мәғлүмәт туплағыҙ. Ҡанатлы һүҙҙәр, мәҡәлдәр яҙып әлегеҙ. ==Мәҡәлдәр== *Алтынға тут төшмәй. *Дан килер ҙә китер, яҡшы исем атанан улға етер. *Кешенең хөрмәте үҙ ҡулында. ==БАШҠОРТТАРҘА КҮҘӘТЕҮСӘНЛЕК ҺӘМ ҒИЛЕМ== Башҡортостан ғәжәйеп үҙенсәлекле ерҙәрҙе биләй. Республикабыҙ көньяҡтан алып төньяҡҡа тиклем 550 километр оҙонлоҡҡа һуҙылһа, көнбайыш менән көнсығыш сиктәрен тоташтырһаң, 400 километр була. Ошо араларҙың майҙаны 1430600 кв. км-ҙы тәшкил итә. Майҙан уртаһынан 2 мең километрға һуҙылған Урал тауҙары үтә. Беҙҙең даныбыҙ, ғорурлығыбыҙ булған был тау бик олпат, боронғо. Ошо тау Европа менән Азияны тоташтыра. Донъяның ике ҡитғаһы араһында торған Уралтауҙың тәбиғәте, йәнлектәр донъяһы ғәжәйеп үҙенсәлекле. Башҡорттарҙың милли һыҙаттарынан, әйтәйек, сәнғәтенең, йыр-моңоноң, ижадының байлығы, халыҡтың йор һүҙле, шаян, шуҡ булыуы, ҡунаҡсыллығы тәбиғәтебеҙҙең байлығына, һоҡланғыс матур төбәктәрҙең күплегенә, ерҙең уңдырышлы булыуына бәйле. Башҡортостан ере яу менән килгәндәрҙең дә, донъяның бер тарафынан икенсе тарафына үтеүселәрҙең дә юлында ята. Халҡыбыҙҙың ижади тормошон байытыуҙа уларҙың да йоғонтоһо булмай ҡалмай, әлбиттә. Зирәк аҡыллы, һәр гүзәллеккә иғтибарлы һәм отҡор башҡорт халҡы үҙ ере аша үткән ят кешеләрҙән төрлө һәнәрҙәргә өйрәнеп ҡалыр булған. Һундар ҙа, оғуздар ҙа, болғарҙар ҙа, себер һәм нуғай хандары ла, монгол төмәндәре лә йоғонто яһамай ҡалмаған башҡорттарға. Шуға халҡыбыҙҙың тарихы ла, мәҙәниәте лә, донъяға ҡарашы ла, фәлсәфәһе лә күп яҡлы, фәһемле. Төрлө фәндәргә, ғилемгә ынтылышлы ла, маһир булыуы ла аралашыу ҡоласының киңлегенә бәйләнгән. Үкенескә ҡаршы, фәндең төрлө өлкәһендә эшләгән ғалимдарыбыҙҙың күбеһе, туған телен белмәгәнлектән, үҙ халҡының ғилеменә иғтибар итмәй. Был йәһәттән геолог- ғалимдар Миңнеәхмәт Моталов менән Диҡҡәт Бураҡаев һәм медик-ғалим Вәрис Ғүмәров, философ Дамир Вәлиев, биолог Сәфәр Йәнтүрин ғына бер аҙ байҡау яһаған. Бәлки һеҙ, уҡыусылар, үҙ халҡыбыҙ ғилемен ныҡлап тикшерерһегеҙ. Ундай хеҙмәттең башҡорт халҡы өсөн генә түгел, ә кешелек донъяһы өсөн дә файҙалы яҡтарын табып, донъя кимәленә күтәрерһегеҙ. Әле был дәреслектә башҡорт халҡының күҙәтеүсәнлеге һәм ғилеме хаҡында ҡыҫҡаса ғына мәғлүмәттәр бирәбеҙ. Тәрән мәғлүмәттәр өсөн белгес булырға һәм махсус уның менән шөғөлләнергә кәрәк. Был мәғлүмәттәребеҙ һеҙҙең иғтибарығыҙҙы йәлеп итеү һәм башлап йүнәлеш биреү өсөн килтерелә. ===Йолаларҙа ғилми фекерләү сағылышы=== Ҡайһы бер ғалимдар, йолалар тәбиғәт алдындағы көсһөҙлөктән килеп сыҡҡан, тип фараз итәләр. Беҙҙең фекеребеҙсә, киреһенсә булырға тейеш. Әгәр халыҡ үҙенең йолалары менән тәбиғәт күренешенә үҙгәреш индерергә, бәләгә тарыусыларға ярҙам итергә, ауырыуҙарҙы һауыҡтырырға ысулдар таба икән — ни эшләп ул үҙен тәбиғәт алдында көсһөҙ тойһон? Киреһенсә, тәбиғәт серҙәрен аңлап, уның менән элемтәгә инмәйме икән? *Мәҫәлән, «Ямғыр теләү» йолаһы. Был йола ярайһы уҡ ҡатмарлы башҡарыла. Оҙаҡ ваҡыт әҙерлек талап ителә. Ололарҙың раҫлауынса, ысынлап та, ошондай йоланан һуң ямғыр яуыр булған. 1993 йылда Ейәнсура районында «Тормош һабаҡтары» предметын уҡытыу буйынса конференция үткәрелде. Сирғол урта мәктәбе уҡыусылары яланға сығып, сағыштырмаса ябай ғына итеп Ямғыр теләү йолаһы башҡарҙы. Шул ваҡытта, ысынлап та, ямғыр яуып ебәрҙе. Ямғыр теләү йолаһы, ғәҙәттә, йылдың ҡоро килгән саҡтарында, оҙаҡ ваҡыттар ямғыр яумай, ер һыуға сарсап, мал-тыуар, ҡош-ҡорт йонсоп, кешеләр интегеп киткән саҡтарҙа, аҡһаҡалдарҙың хәл итеүе буйынса үткәрелгән. Ямғыр теләү йолаһына сығыр алда, әҙерлек осоронда сабыйҙарҙы имеҙеүҙән ташлатыу, быҙауҙарҙы, бәрәстәрҙе инәһенән айырыу сараларын шул көнгә тура килтерәләр. Ауылда усаҡ-мейестәрҙең утын һүндерәләр. Мөрйәләрҙе тығалар. Ҡырға бөтөн ауыл сыға. Мал салалар, ҡанын ергә һибә-һибә: Ямғыр булып ҡайт! Ямғыр булып ҡайт! Ямғыр булып ҡайт! —тип һамаҡлайҙар. Бабайҙар, әбейҙәр намаҙ уҡый. Тәңренән, Аллаһы Тәғәләнән ямғыр һорайҙар. Ҡорбан ите ашағас, һөйәктәрен, эт теше теймәҫ элек, ергә күмәләр. Йәштәр, үҫмерҙәр итәк-итәк таш килтереп һыуға ырғыталар ҙа былай тиҙәр: Ямғыр, яу, яу; Беҙгә аслыҡ килмәһен, Астан халыҡ үлмәһен, Ваба кеүек сирҙәрҙе Халыҡ һис бер күрмәһен! Яу, яу, ямғырым! Ташып сыҡһын ярҙарҙан Юлаҡ аҡһын юлдарҙан, Ямғыр, яу, яу! Был ваҡытта малайҙар әсе итеп һыҙғырып, һамаҡлауҙы дауам итә: Яу, яу, ямғырым, Балыҡ башы бирермен. Балыҡ башы алмаһаң, Тәкә башы бирермен. Тәкә башы алмаһаң, Тана башы бирермен. Һыу буйындағыларҙың бөтөнөһө лә йылғанан һыу һибешәләр, ҡысҡырышалар, көлөшәләр йәки күмәкләшеп һамаҡлайҙар. Күҙ алдына килтерәйек әле. Бабайҙар, әбейҙәр намаҙ уҡый. Имеүҙәрен ташлатҡан сабыйҙар илай. Инәләренән айырған бәрәстәр, быҙауҙар баҡырыша. Һөйәктән мәхрүм ҡалған эттәр, ҡан еҫен тойоп, сыйнай. Үҫмерҙәр, йәштәр, һыу һибешеп, ҡысҡырышалар. Малайҙар әсе итеп һыҙғыра. Ошо ғәҙәти булмаған тауыш, бәлки, ысынлап та, йолалар тәбиғәткә тәьҫир итәлер. Был йола, бәлки, ысынлап та, тәбиғәттең берәй серен белгәнгә башҡарылалыр һәм болот тартыу, ямғыр яуҙырыу көсөнә эйәлер? Юғиһә, ул йола киң таралмаҫ һәм әлегәсә башҡарылмаҫ ине. *Өй туйлаусыға алғыш. Кеше күңелендәге ихласлыҡ, яҡшы теләк, күңелгә ятышлы татлы һүҙҙәр ыңғай тәьҫир итә. Оло быуын кешеләренең раҫлауынса: «Кеше күңелендәге ихласлыҡ, изге нур булып, кешенең булмышынан, бигерәк тә күҙҙәренән, һирпелеп, бөркөлөп торор, ти. Ул күҙгә күренмәҫ, әммә йылылығы тойолор нур булып тирә- йүнгә таралыр, ти. Күңел яҡтылығы менән тулған ерҙәрҙән ҡара нурҙар ҡурҡып ҡасыр, ти». Шуның өсөн һәр яңы нәмәне ҡотлатырға тип, изге күңелле кешеләрҙе саҡырып алыр булғандар. Яңы йорт һалып сыҡҡас та ошо йола башҡарылған. Йорт хужаһы ҡунаҡтарҙың ихласлығынан һуң үҙе лә тыныслана, ҡәнәғәт була, йортонда яҡты нурҙар балҡып торорона инана. Ә кеше йәшәйеше һәм сәләмәтлеге өсөн күңел тыныслығынан да ҡиммәтерәк шифа юҡ. Ҡотло булһын йортоғоҙ, Баллы булһын ҡортоғоҙ, Бөтмәҫ булһын балығыҙ, Үрсеп торһон малығыҙ. Имен донъя көтөгөҙ, Ипле тормош көтөгөҙ, Һау-сәләмәт булығыҙ, Бала-саға, көллөгөҙ! Халыҡ өй урыны һайлауға айырым иғтибар бүлгән. Әйтәйек, буласаҡ өй нигеҙенә бесәй ебәреп ҡарағандар, йә булмаһа ат етәкләп үткәндәр унан. Ҡотһоҙ урындан бесәй урап үткән, ат та ул яҡҡа ыңғайламаған. *Ҡот ҡойоу. Кеше берәй нәмәнән ныҡ ҡурҡһа, ҡаты ҡайғы баҫһа, һағынһа, яуапһыҙ мөхәббәт утында янһа, «йөрәге тая» тигәндәр боронғолар. «Тайған йөрәкте» урынына кире ҡайтармаһаң, кешенең ауырыуға һабышып китеүе ихтимал. Шуның өсөн, мотлаҡ ҡот ҡойоп, ҡот ҡайтарырға кәрәк тигәндәр. Ҡот ҡойоу тәртибен тотош шартына килтергәндәр. Ә тәртип былай булған: Өйҙәге тишек-тошоҡ урындарҙы тотош ҡаплағандар, мейес йүшкәһен тыҡҡандар, тәҙрә ҡормаларын ҡорғандар. Ҡот ҡойғанда, кеше инеп ҡамасаулап йөрөмәһен һәм ҡото осҡан кешенең иғтибары ситкә йүнәлмәһен, тауыш- фәлән ишетелмәһен өсөн, шундай саралар күрелгән. Ауырыуҙың өҫтөнә, тотош кәүҙәһен ҡапларлыҡ итеп, аҡ сепрәк бөркәгәндәр. Калҡын һыу һалынған һауытҡа табала иретелгән аҡ ҡурғашты уттан алған көйө генә ҡойоп ебәрәләр. Шомло тынлыҡта ниҙер көтөп ултырған ауырыу шыж-ж-ж иткән тауышҡа ҡапыл тертләп китә. Сөнки ҡот ҡойоусы уны көтөлмәгәндә башҡара. Шыжлау тауышының ҡасан ишетелерен ауырыу белмәй ҡалһын өсөн, ҡот ҡойоусы былай тип һамаҡлап тора: Бисмиллаһи-рахмани-рахим. Ҡорайт, ҡотом, ҡорайт, ҡотом! Кил, ҡотом, кил, ҡотом! Илдән осһаң, илдән кил! Эттән осһаң, эттән кил! Малдан осһаң, малдан кил! Ҡоштан осһаң, ҡоштан кил! Быуҙан осһаң, һыуҙан кил! Кил, ҡотом, кил, ҡотом! Ағын һыуҙай ағып кил! Аҡ балыҡтай йөҙөп кил! Кил, ҡотом, кил, ҡотом! Айғыр булып кешнәп кил, Ҡолон булып сыңрап кил, Үгеҙ булып үкереп кил! Һыйыр булып мөңрәп кил! Ҡарға булып ҡарҡылдап, Сәүкә булып сәркелдәп, Ҡоҙғон булып ҡорҡолдап Кил, ҡотом, кил, ҡотом! Ағын һыуҙы йөҙөп сыҡ, Бөтәһен дә уҙып сыҡ! Ишектән дә кил, ҡотом! Тишектән дә кил, ҡотом, Кил, ҡотом, кил, ҡотом! Был дауалау юлы элек-электән файҙаланылған. Ҡурҡыуҙы яңынан тертләтеү юлы менән дауалау ыңғай һөҙөмтә биргән. Инаныу, ышаныс, әлбиттә, сирҙе еңергә ярҙам иткән. Ауылығыҙҙағы йәки яҡын-тирәләге халыҡ табибынан берәй дауалау ысулы ҡарағыҙ. Үҙегеҙҙең арала мейе төшөрткән, быуын ултырттырған кешеләр бармы? Халыҡ табиптары булһа, ундай оҫталыҡтың кемдән мираҫ булып ҡалғанын һорашығыҙ. ===Мәҡәл=== *Арбауын белһәң, ҡара йылан да ҡарышмай. ==Башҡорт халыҡ медицинаһы== Башҡорт халыҡ медицинаһына халыҡ традицияһын өйрәнеүсе ғалимдар ҙа, тарихсылар ҙа, Башҡортостан ерендә тыуып-үҫкән йәки уны өйрәнгән яҙыусылар ҙа иғтибар иткән. Башҡорт халыҡ медицинаһы тураһында тәүге мәғлүмәттәр П.С. Паллас (1773), И.Г. Георги (1779), И.И. Лепехин (1802) хеҙмәттәрендә бар. Табиплыҡ менән, нигеҙҙә, ҡатын-ҡыҙҙар шөғөлләнгән. Халыҡ араһында дауалау хеҙмәтен быуын ултыртыусылар, үлән менән дауалаусылар, имсе-бағымсылар, сөннәткә ултыртыусылар, кендек әбейҙәре күрһәткән. Улар үҙҙәренең белемен, тәжрибәһен быуындан быуынға тапшырған. Күп ауырыуҙарҙың сәбәбе дөрөҫ туҡланмау, һыуыҡ тейҙереү, көс төшөү, кеше башына төшкән ҡайғы- хәсрәт арҡаһында килеп сыға, тип аңлатылған. Нәҫелдән килгән һәм төрлө йоғошло ауырыуҙар тураһында ла халыҡҡа билдәле булған. Халыҡ медицинаһы менән дөрөҫ дауалау өсөн ауырыу кешене тәрбиәләүгә (туҡлыҡлы аш ашатыуға, торлаҡтың йылы булыуына, йылы мөнәсәбәткә) ҙур әһәмиәт бирелгән. Ауырыу кеше янына, бигерәк тә сабый бала эргәһенә ят кешене ебәрмәгәндәр, күҙ тейеүҙән һаҡлағандар. Дауалау төрөнә инандырыу, ышандырыу, өшкөрөү, доға уҡытыу, ырымлау һәм башҡалар ингән. Шифалы үҫемлектәрҙе (100-гә яҡын төрө булған) файҙаланғандар. Андыҙ, мәтрүшкә, ирәүән, кейәү үләне һәм башҡалар киң таралған. Ҡымыҙ, ҡорот, бал, һары май, йылҡы ите, ҡаҙ майҙары, бурһыҡ ите һәм майы ҡулланылған. Баш әйләнеү, ҡолаҡ шаулау, баш ауыртыу кеүек оҙайлы ауырыуҙарҙы дауалау өсөн һөлөк ҡулланғандар. Халыҡ медицинаһында аҡ һәм ҡыҙыл балсыҡ, әсеүташ, күк таш, аҡбур, кальцит, ләм, нефть, көкөрт һәм башҡа нәмәләр файҙаланылған. Май-июнь айҙарында үлән төнәтмәһенә ултырыу, йылы ҡомға күмелеү киң таралған. Ошолар менән бер рәттән тән һылау (массаж) башҡарылған. Янғантау, Красноусол, Ассы шифаларын халыҡ элек-электән белгән, файҙаланған. Киптереп онталған кейәү үләне, мәтрүшкә, имән ҡайыры, яңы өҙөлгән юл япрағы, йод үләне менән яра-йәрәхәтте эшкәрткәндәр. ===Аш-һыу менән дауалау=== Башҡорт халҡы тәбиғи ысул менән дауаланған. Бындай дауалау ысулына аш-һыу ҙа инә. *'''Йылҡы ите''' — башҡорт халҡының иң яратҡан ите. Әйтеп үтеүебеҙсә, башҡорт халыҡ медицинаһын медик- ғалим Вәрис Ғүмәров өйрәнә. Ул, мәҫәлән, былай тип яҙа: «Аҡһаҡалдарҙың фекеренсә, һимеҙ йылҡы ите менән дауамлы туҡланған кеше һыуыҡ тейеүгә бирешеп бармай, өшөмәй. Һуңғы йылдарҙа үткәрелгән ғилми тикшеренеүҙәр шуны күрһәтә: йылҡы итендә һәм майында май кислоталары башҡа хайуан майҙарынан ныҡ айырыла, улар тиҙерәк үҙләштерелә. Тимәк, йылылыҡ та, энергия ла күберәк бүленә. Ошо хәл кешене һыуыҡҡа сыҙамлыраҡ итәлер ҙә. Әлбиттә, халыҡтың был күҙәтеүен тәрәнерәк өйрәнеү кәрәктер. «Әгәр иҫбат ителә ҡалһа, йылҡысылыҡты арттырып, илебеҙҙең үтә һалҡын региондарында эшләүселәрҙе йылҡы ите менән тәьмин итеү тураһында уйларға мөмкин булыр ине». Медицина фәндәре кандидаты Вәрис Ғүмәровтың «Башҡорт халыҡ медицинаһы»* тигән хеҙмәтендәге ҡиммәтле фекерҙәргә иғтибар итерҙәрме-юҡмы, әммә халҡыбыҙҙың йәшәү рәүеше йылҡы итенең был үҙенсәлеген күптән иҫбат иткән. Ҡан баҫымы юғары булһа, йылҡы ите ашатҡандар, йылҡы һурпаһы эсергәндәр. Баланың буйға үҫеүе тотҡарланһа, йылҡы итенең елек майын ашатҡандар. Әммә үтә һимеҙ итте лә хупламағандар, күҙ күреүенә кире тәьҫир итә тигәндәр. Йылҡы ите яҡшы үҙләштерелһен өсөн, һурпаны мотлаҡ ҡоротлап эскәндәр. *'''Ҡымыҙ'''. Был ғәжәп эсемлектең файҙаһы тураһында тиҫтәләрсә хеҙмәт баҫылып сыҡты. Уны һаман өйрәнәләр. Күренекле ғалим, яҙыусы һәм врач Владимир Даль: «Ҡымыҙҙы алмаштырырлыҡ башҡа бер ниндәй ҙә эсемлек тә, ашамлыҡ та табыу мөмкин түгел», — тип яҙа. Бөйөк рус яҙыусылары Л.Н. Толстой, В. Даль һәм башҡа бик күптәр үҙҙәренең һаулыҡтары менән ҡымыҙға бурыслылар, тип әйтеү һис тә яңылыш булмаҫ. *'''Кәзә һөтөнән яһалған ҡымыҙ''' ҙа файҙалы. Ғалимдарҙың фекеренсә, әсә һөтөнә иң яҡыны — бейә һөтө менән кәзә һөтө. *'''Һары май'''. Бары май менән дауалау ысулы ла халҡы- быҙҙа борон-борондан килә. Әйтәйек, күҙ йәшкәҙәй башлаһа, уймаҡҡа иретелгән май һалып лепкә тапҡырына ҡаплағандар. Йүткергән саҡта, иртән ас ҡарындан иретеп май бирер булғандар. Тән боҙолһа, май иретеп, йылылай ғына һөрткәндәр. Эс ҡатҡанда йәки газ-колика йонсотҡанда ла, эсәктәрҙә паразит селәүсәндәр килеп сыҡҡанда ла һары май менән дауалағандар. *'''Ҡороттоң файҙаһы''' ныҡлап тикшерелмәгән. Башҡорттар уны бик киң ҡулланған. Эренле яраны, ҡутырҙы ҡорот йәки эркет өҫтөндәге үңеҙ йәки ҡаҫмаҡ һөртөп бөтөргәндәр. Ҡорт, йылан саҡҡан урынға ла, йәш баланың кендеге уңалмаһа ла, ауыҙы ҡутырлаһа ла ҡорот һөрткәндәр. Һыуыҡ тейгәндә һурпаға йәки ҡайнар һыуға ҡорот татытып әсеүҙән дә яҡшыраҡ дарыу булмаған. Тамаҡҡа аш бармағанда, имеҙеүсе әсәнең һөтө кәмеһә лә ҡорот һыулап биргәндәр. *'''Күбекмай'''. Ашҡаҙаны ауыртҡан, ашауҙан яҙған кешегә, йәш балаға күбекмай ашатҡандар. Күбекмайҙың дауалау үҙенсәлеге бөтөнләй тикшерелмәгән. *Яңы һауылған һөт. Яңы һауылған һөт эсереп дауалау ҙа киң таралған. Ныҡ ябыҡҡанда, берәй төрлө ауырыуға бирешкән осраҡта, дауамлы сире булғанда, үҙәк көйгәндә, ағыуланғанда, буйға үҫеү тотҡарланғанда, һөт эсергәндәр. Һалҡын тейгән осраҡта бал ҡушып һөт эсергәндәр. *'''Ҡатыҡ''' ашҡаҙанды таҙарта. Туҡлыҡлы ла, файҙалы ла. Аҙ ғына әсеңкерәгән ҡатыҡтан айран яһап эсеү һыуһынды ла ҡандыра, туҡлыҡлы ла була. *'''Эркет һыуы''' (ҡорот һарҡытҡандан һуң ҡалған ҡатыҡ һыуы) менән баш йыуыу файҙалы. Борон башҡорттарҙың сәстәре бик ҡуйы, ә ҡатын-ҡыҙҙарыныҡы оҙон булған. Эркет шулай уҡ ашҡаҙан ауырыуын да дауалай. Ашауҙан яҙған кешеләргә лә аҙлап ҡына эркет эсереп дауалағандар. Эркет һыуының файҙаһы ҙур, әммә тикшерелмәгән. Был ашамлыҡтарҙың бөтөнөһөн дә фәнни күҙлектән ныҡлап тикшерергә һәм халыҡҡа еткерергә кәрәк. Вәрис Ғүмәров үҙенең китабында түбәндәге ашамлыҡтар хаҡында ла яҙа: «Йүткереү йонсотҡанда, йылҡы, һарыҡ, ҡаҙ майы иретеп эскәндәр, ә дауамлы үпкә ауырыуы йонсотҡанда, бурһыҡ һәм айыу майы ла ҡулланылған. Тын юлдары, үпкә ауырыуында ошо майҙың береһен күкрәк тирәһенә һөртөп, массаж да яһағандар. Баш ауырыуы ныҡ йонсотҡанда, лепкә тапҡырына тауыҡтың эс майын ҡаплап яулыҡ бәйләгәндәр. Күк йүтәл менән йонсоған балаға күгәрсен ите ашатҡандар. Үт ташы ауырыуы йә гастрит булғанда, тауыҡ ашҡаҙанындағы лайлалы тиресәһен киптереп, онтап ашағандар. Һары ауырыуынан һауығыу өсөн йомортҡа һарыһы, һарғылт төҫтәге табан балығы ашарға кәңәш иткәндәр.(Ғумәров В. Башҡорт халыҡ медицинаһы. Өфө, 1991). *'''Ыумас'''.Ашҡаҙаны ауыртҡан кешегә ыумас эсергә кәңәш иткәндәр. Ыумасты ҡоротлап эсеү айырыуса файҙалы. Аш үтмәй ауырыған кешегә лә шулай ашарға кәңәш ителгән. Аш-Һыу менән дауалау иң дөрөҫ дауалау юлдарынан һаналған. Сөнки һәр халыҡтың үҙ милли ашы була. Кеше организмы быуаттар буйы уға өйрәнә, күнегә. Төрлө ауырыуҙарға ҡаршы сынығыу ҙа шул ризыҡтан алынған файҙалы матдәләр аша бара. Кеше үҙ мөхите ризығынан йәшәү сығанағы ала. ===Ваҡиға=== *Билдәле булыуынса, Кавказ халҡы оҙон ғүмерле. Шул уҡ Кавказда бер ауылда өсөнсө быуын рустар йәшәй. Кавказ халҡы кеүек туҡланалар, улар йәшәгән шарттарҙа йәшәйҙәр. Әммә ғүмерҙәренең оҙонлоғо 60—70-тән артмай. Сөнки был йәшәү, ашау, мөхит уларҙың борондан килгән булмышына хас түгел. *Икенсе миҫал. Илебеҙҙең төньяҡ-көнсығыш төбәктәрендә йәшәгән халыҡтар араһына рустар күпләп күсә башлағас, интернаттар, балалар баҡсалары асылып, ненец, чукча, яҡут һәм башҡа милләт балалары ла рус балалары менән бергә ошо балалар учреждениеларына йөрөй башлай. Уларҙы балалар баҡсаһы балалары өсөн төҙөлгән ғәҙәттәге меню буйынса ашаталар. Әммә рус балаһы һап- һау, ә ерле халыҡ балалары бик йыш ауырый башлай. Уларға ят ризыҡ килешмәй. Күренекле ғалим-врач, халыҡ медицинаһын өйрәнеүсе Д.С. Джарвис (АҠШ, Вермонт) «...халыҡ медицинаһының төп дауалау принцибы — һәр кеше үҙенең милли үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып туҡланырға тейеш, тип иҫәпләй», — тип яҙа үҙенең хеҙмәтендә. Тимәк, башҡорт халҡы ауырыуҙарҙы үҙ ризығы менән дауалау юлын дөрөҫ уйлап тапҡан, тип әйтергә була. Башҡорт халҡының дауалау төрҙәренең ҡайһы берҙәрен профессиональ медицина терминдары менән атағанда түбәндәгесә булыр ине: *'''көнкүреш физиотерапияһы''' — ыуыу, һылау (массаж), йылытыу, ҡыҙыныу, ләм, шифалы батҡаҡ, тирләтеү, бил тапатыу, үлән мунсаһы; *'''хирургик ярҙа'''м — мейе ултыртыу, һөйәк һыныуын уңалтыу, быуын ултыртыу, тән бешеүҙән дауалау; *'''гинекологик ярҙам''' — бала тапҡан саҡта ярҙам күрһәтеү, бала тапҡанда, бала тапҡандан һуң ярҙам күрһәтеү, балаға уҙа алмаған ҡатындарға ярҙам итеү; *'''фитотерапия''' — шифалы үҫемлектәр менән дауалау; *'''психотерапия''' — өшкөрөү, ышандырыу, инандырыу. Быларҙан тыш, иң мөһиме — башҡорт халҡы балаларын бәләкәйҙән төрлө күнекмәләр менән сыныҡтырыу яйын ҡараған. Ырымбур губернияһындағы йәшәгән халыҡтарҙың көнкүрешен яҡшылап өйрәнгән ғалим Василий Макарович Черемшанский (1821 —1869) башҡорттар тураһында былай тип яҙа: «Башҡорттар мыҡты кәүҙәле, эре һөйәкле, күбеһе киң яурынлы һәм иң ауыр шарттарҙы ла еңеп сығыуға һәләтле: киң таралып киткән ауырыуҙарҙы еңел үткәрәләр; был яҡтарҙа йәшәгән башҡа халыҡтар менән сағыштырғанда, мәҫәлән, тапма йәки шундай рус халҡы араһында ғәҙәттәге күренешкә әйләнгән һыуыҡ тейеүҙән башланған ауырыуҙарға бирешмәйҙәр. Был, күрәһең, уларҙың ауыр шарттарҙа йәшәүҙәренән киләлер, улар тәбиғәттең аяуһыҙлығын еңел үткәреп өйрәнгәндәрҙер». Бик күп авторҙар башҡорттарҙың сыҙамлылығы, оҫталығы төрлө күнекмәләргә бәләкәйҙән өйрәнеүҙән, халыҡ медицинаһын оҫта файҙалана белеүҙән киләлер, тигән фекер әйтәләр. ==Ит әҙерләү тәртибе== Башҡорт халҡы малды мөмкин тиклем тертләтмәй, үҙенә һиҙҙермәй, мал күҙенә ҡарамай салған. Салыу ҡанын ағыҙған. Шул саҡта ит йомшаҡ, татлы була. Иттән талаҡ һәм лимфатик төйөрҙәр алып ташланған. Был дөрөҫ, сөнки улар һаҡлағыс (барьер) функцияһын үтәй һәм уларҙа микробтар, башҡа зарарлы матдәләр тупланыусан. Малдың арҡа мейеһен һәм тауыҡ мейеһен ашамағандар. Бының да үҙ ғилләһе барҙыр. Эгәр ауылығыҙҙа был хаҡта берәйһе белһә, ни өсөн икәнлеген яҙып ебәрегеҙ. ==Көнкүреш тәрбиәһе== Башҡорт халҡының тормошона ҡағылған яҙмаларҙа уларҙың таҙа, бөхтә йәшәүе тураһында фекерҙәрҙе йыш ҡына осратырға мөмкин. Яҙыусы Лев Толстой оҙаҡ ваҡыттар башҡорттар араһында йәшәгеләп, дауаланып алған, М.В. Авдеев ҡымыҙ эсергә килгеләгән. Улар ҙа, башҡалар ҙа башҡорттарҙың йорт-ҡураһының, ишек алдарын, түшәнер-яҫтаныр ҡаралтыһын таҙа тотоуҙары тураһында яҙып ҡалдырғандар. Сүпте бер ваҡытта ла урамға ташламағандар, киреһенсә, йорт тапҡырын таҙартып, һепереп алғандар. Кер һыуын, йыуынты һыуҙы яҡын-тирәгә, асыҡ урынға түкмәгәндәр. Йылғала әйбер йыумағандар. Йылға буйында һыуҙы ситкә алып ҡына йыуыр булғандар. Ғалим Вәрис Ғүмәровтың '''«Башҡорт халыҡ медицинаһы'''» тигән хеҙмәтендә '''«Халыҡ гигиенаһы»''' тигән махсус бүлек бар. Һеҙгә был мәҡәләне тәҡдим итәбеҙ. Торлаҡ гигиенаһы. Башҡорттар йәшәр өсөн урынды, елдәр йүнәлешен иҫәпкә алып, ҡалҡыуыраҡ ерҙән һайлаған. Ундай урын йышыраҡ бейек яры булған йылға буйҙарына тура килә. Бындай һайлауҙа гигиеник мәғәнә булғанлығына шик юҡ. Сөнки яҡшы микроклимат тәьмин ителгән: һауа дымлы булмаған, тимәк, тапма биҙгәге (малярия) кеүек ауырыуҙар һирәк күҙәтелгән. Йәшәр өсөн урын һайлағанда, эстетик яҡ та иҫәпкә алынған. Л.Н. Толстой, Д.Н. Мамин-Сибиряк, башҡорттар йәшәү өсөн тәбиғәттең матур урынын һайлай, тип яҙғандар. Башҡорт халҡы тормошон яҡшы өйрәнгән күренекле музыка белгесе С.Г. Рыбаков: «Башҡорт рухы менән ҙур шағир», — тигән. Йәшәр өсөн тәбиғәттең иң гүзәл урынын һайлауы, йәйләү алдарында тау итәге йәйелеп китеүен дә билдәләп үтә ул. Йәшәү урыны һайлағанда, ғәмәли яҡты ла күҙҙән ысҡындырмағандар. Ҡалҡыуыраҡ ерҙән тирә-яҡта туйынып йөрөгән малды күҙәтеүе уңайлыраҡ булған. Башҡорт халҡында торлаҡтың ике (даими һәм ваҡытлы) төрө билдәле. Ваҡытлы торлаҡ йылы миҙгелдә йәйләүҙә төҙөлгән. Тирмә, япмалы арба, ҡыуыш йәйләүҙә ваҡытлы торлаҡ булған. Мал инмәһен өсөн, торлаҡ кәртә менән уратып алынған. Ә ҡышҡы өйҙәр төҙөү өсөн материал булып — ағас, ә урманға ярлы ерҙә саман һәм тупраҡ хеҙмәт иткән. Элек башҡорт халҡының торлағы бүлмәләргә бүленмәгән. Боронғолар фекеренсә, торлаҡ иркен булырға тейеш. Өйҙө ҡойма менән уратыу һәм бейек ҡапҡа ҡуйыу ҙа һирәк булған. Бында халҡыбыҙҙың быуаттар буйы бер ни менән дә сикләнмәгән күсмә тормошта йәшәүенең сағылышы барҙыр. Башҡорт ауылдарында элек ағас үҫтермәгәндәр. Быны аңлап була. Йылдың байтаҡ өлөшөн — яҙ менән йәйҙе йәйләүҙәрҙә, бай тәбиғәт ҡосағында үткәргән, шуға ла ауылда ағас ултыртып тормаған. Йылы миҙгелдә йәйләүҙә йәшәүҙең тағы бер ыңғай яғы бар: был осорҙа башҡорт ауылдары биологик яҡтан таҙарыу кисергән. Йәйге кухняны ишек алдына төҙөгәндәр. Гигиеник яҡтан ҡарағанда, был, әлбиттә, ыңғай күренеш булған, өйҙә таҙалыҡ һаҡлауға ярҙам иткән, себен-тараҡан үрсеүгә сик ҡуйылған. Халыҡ зиһене һикене (урындыҡты) өҫтөн күргән, үҙенә күрә рациональ яҡтарҙы тапҡан. Аҡһаҡалдар фекеренсә, һике бөгөлөп-һығылып тормай, шуға күрә унда йоҡлауы уңайлыраҡ — бил талмай. Быны балалар өсөн дә уңайлы тип иҫәпләгәндәр, сөнки умыртҡа бағанаһының кәкрәйеүенә юл ҡуйылмай. Йәнә шул иҫәпкә алынған: белеүебеҙсә, һалҡын һауа аҫтан иҙән буйлап йөрөй. Ә һикелә аяҡтарҙы бөкләп ултырғанлыҡтан, табандан һыуыҡ теймәй. Ашағанда был бигерәк тә файҙалы. Сөнки ашағанда тән йылына, һыуыҡ тейҙереү ҡурҡынысы арта. Ә аяҡ бөкләп ултырғанда, был хәүеф юҡ. Нәҡ ошо сәбәпле Баймаҡ, Хәйбулла, Әбйәлил райондарында һәм ҡайһы бер бүтән райондарҙа оло йәштәгеләр заманса торлаҡтарында ла һике менән хушлашырға теләмәй. Һикенән башҡа тағы ла бер ятыу урыны — мейес артында һәндерә яһағандар. Ул үҙенә күрә дауалау урыны ла булған. Унда һыуыҡ тейгәндә, сирләберәк торғанда менеп ятҡандар. Элек башҡорт өйөндә, ғәҙәттә, форточка булмаған, кәрәк саҡта торлаҡты ишек асып йәки мейес аша елләткәндәр. Форточканы, һалҡын миҙгелдә йылы әрәм булмаһын өсөн, эшләмәгәндәр. Башҡорт халҡында торлаҡ эсендә эт тотоу ғәҙәте булмаған, сөнки уны йоғошло ауырыу сығанағы тип иҫәпләгәндәр. Бик дөрөҫ ҡараш. Ысынлап та, эт-бесәй аша кешеләргә тиҫтәләрсә йоғошло һәм паразит ауырыуҙарҙың (ҡотороу сире, ҡырҡылсан тимерәү, ҡорсаңғы һ. б.) йоғоуы ихтимал. Торлаҡтағы һауаны яҡшыртыу маҡсатында халыҡ үҙенсәлекле таҙартыу юлы тапҡан: артыш ботағы, кейәү үләне, мәтрүшкә төтәткәндәр. Ғаиләнең берәй ағзаһы ҡаты сирләгәндән йәки вафат булғандан һуң, бындай сафландырыу мотлаҡ булған. Был осраҡта һике, стеналар, иҙән һабынлап йыуылған, керҙе һелтелә ҡайнатып алғандар, кейем-һалымды яҡшылап елләтеп, ҡаҡҡандар. Башҡорт халыҡ санитарияһында ла йорт бөжәктәре менән көрәшеү ысулдары булған. Себен булмаһын өсөн, тәҙрәләргә пәрҙә элеп, торлаҡты ҡараңғылағандар. Унан, үрҙә әйтелгәнсә, йәй аш ишек алдындағы аласыҡта, ә йәйләүҙәрҙә асыҡ һауала әҙерләнгән. Тараҡанды бөтөрөү өсөн, уны ҡышҡы һыуыҡтарҙа ҡатырғандар, йәғни бер-ике көн күршеләрҙә йәки туғандарҙа йәшәп тороп, өйгә яҡмағандар. Ҡандала юҡ итеү маҡсатында торлаҡты аҡ әрем яндырып төтәткәндәр. Унан йоҡлай торған ҡаралты тирәһенә аҡ әрем түшәгәндәр. Өй аҡлағанда, эзбизгә кәрәсин өҫтәлгән. Ҡандала ныҡ эйәләгән урынға кәрәсин менән аш тоҙонан эшләнгән «бутҡа» һөрткәндәр. Уны әҙерләү өсөн бер стакан кәрәсингә шул сама тоҙ һалынған. Түбәндәге ысул иғтибарға лайыҡ: йәйләүгә сығыр алдынан торлаҡтың бер мөйөшөнә ҡырмыҫҡа иләүе һалынған. Йәйге осорҙа ҡырмыҫҡа ҡандалаларҙы ашап бөтөргән. Йыландан һаҡланыу сараһы ла иғтибарға лайыҡ. Ҡыр-урманда ҡунырға тура килгәндә, ятыр урынды уратып ҡамыт, йүгән, дилбегә һалынған. Аҡһаҡалдар һөйләүенсә, йылан ат тире еҫенән ҡаса һәм йоҡлаған кеше эргәһенә килмәй. Халыҡтың ошо тәжрибәһенән сығып, ат тире еҫенә оҡшаш парфюмер шыйыҡса әҙерләү кәрәктер. Уның менән геологтар, ауыл хужалығы эшсәндәре, туристар ҡырҙа ҡунғанда файҙаланыр ине. ===Тән гигиенаһы=== Башҡорт халҡында тән гигиенаһына иғтибар ҙур булған. Йыуынғыстар һирәк ғаиләлә булған, ә күпселек халыҡ ҡомған файҙаланған. Байҙар баҙарҙан һатып алған һабындарҙы ҡулланғандар. Ә күпселек халыҡ һабынды үҙе әҙерләгән, малдың туңмайын ағас көлө һелтеһенә һалып ҡайнатҡан. Һабын өсөн ҡарағас һәм уҫаҡ көлө һелтеһе яҡшыраҡ тип иҫәпләнгән. Аҙнаға бер тапҡыр мунса инергә тырышҡандар. Ҡәҙерле ҡунаҡ килгәндә, мунса яғыу ғәҙәте булған. Нигеҙҙә, ҡара мунса төҙөгәндәр. Аҡһаҡалдар фекеренсә, аҡ мунсаға ҡарағанда ҡара мунсала башҡа еҫ тейеү ихтималлығы аҙыраҡ. Йәйләүҙәрҙә дөйөм йыуыныу өсөн кейеҙ менән ҡапланған ҡыуыштан файҙаланғандар. Йылға, күлдәрҙә һыу инеү ҙә ниндәйҙер кимәлдә тән гигиенаһын һаҡларға ярҙам иткән. Ҡатын-ҡыҙҙар башты йыуыр өсөн һәр саҡ йомшаҡ һыуҙан — ҡар йәки ямғыр һыуынан файҙаланған. Сөнки, боронғолар фекеренсә, йомшаҡ һыу ҡулланғанда, сәс яҡшыраҡ һәм ҡуйыраҡ булып үҫә, ҡысытыу, ҡауаҡланыу һымаҡ күренештәр күҙәтелмәй. Хәҙерге медицина фәне лә быны раҫлай. Башты йыуыр өсөн һабын түгел, ә нигеҙҙә, һелте, ҡатыҡ йәки ҡорот һыуы — эркет ҡулланылған. Уларҙан файҙаланыу ҙа сәсте таҙартыуға һәм сәс үҫеүгә ярҙам иткән. Һелтене шулай ҡулланғандар: сәс һәм сәс төбөн һелте менән ныҡлап сылатҡандар, шунан бер нисә тапҡыр һелте менән йыуғандар. Әсе ҡатыҡ файҙаланыуҙың да үҙенсәлеге булған. Башта шулай уҡ сәс һәм сәс төбөнә ҡатыҡ һөрткәндәр, шунан 15—20 минутҡа башҡа яулыҡ бәйләгәндәр. Шунан тәүҙә йылымыс һыу менән, артабан эҫелеге арттырыла барылған һыу менән йыуып алғандар. Эркет файҙаланыу ҙа шулай уҡ башҡарылған. Аҡһаҡалдарҙың әйтеүенсә, ошондай тәрбиә арҡаһында, башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының сәстәре оҙон һәм ҡуйы булған. Ирҙәр сәстәрен оҙон итеп үҫтермәгән, ҡырып торғандар. Ҡыҫҡа сәсте тәрбиәләү ҙә еңелерәк, эшләгән саҡта ҡамасауламай ҙа, ҡырып алып торған сәс ҡуйыраҡ та була, тигәндәр. Төшкән, ҡойолған сәсте ташламағандар, яндырғандар. Шулай итмәгәндә, кеше баш ауырыуы менән яфалана, тип аңлатҡандар. Еткән тырнаҡ ҡайсы менән түгел, махсус үткер бәке-бысаҡ менән ҡырҡылған. Һалҡын көндәрҙә юлға сығыр алда, биткә ҡаҙ йәки йылҡы майы һөрткәндәр. Был туңыуҙан, елһенеүҙән һаҡлаған. Оҙаҡ ваҡыт физик эш менән шөғөлләнгәндә, тән ҡатып китә. Был осраҡта мунса ингәндәр, йыуыныр алда тәнгә һары май йәки йылҡы майы һөрткәндәр. Шунан тирләп сабынып алғандан һуң, һабынлап йыуынғандар. Был гигиеник саранан һуң тән йомшара, һығылмалы була. Ауыҙ тәрбиәләү шунан ғибәрәт: ашағас, йоҡонан торғас, яҡшылап сайҡау, тештәрҙе онталған ағас күмере менән йәки ваҡ аш тоҙо менән таҙартыуҙан торған. Ҡайһы бер урындарҙа тештәр сөпрә (әсетке) менән таҙартылған. Тештәрҙе таҙартыу өсөн терпәкәй үләне тамыры менән ышҡығандар. Ауыҙҙан еҫ сыҡмаһын өсөн, мәтрүшкә ҡайнатмаһы менән сайҡағандар. Элек ҡатын-ҡыҙҙар, бала-саға араһында һағыҙ сәйнәү ғәҙәте ныҡ таралған. Һағыҙҙы ылыҫлы ағас сайырынан йәки ҡайын туҙынан ҡайнатҡандар. И. И. Лепехин яҙыуынса (1802), башҡорттар ҡарағас сайырынан әҙерләнгән һағыҙҙы сәйнәүҙе файҙалы тип иҫәпләй: теш ҡаҙнаһы нығый, тештәр бер аҙ ағара. Унан тештәр ауырыуға бирешеп бармай, ауыҙ эсе таҙарып ҡала, еҫ килмәй. Билдәле булыуынса, сайыр төрлө актив биологик матдәләргә, шул иҫәптән, микробтарға ҡаршы тора алғандарына, бик бай. Шуға ла уны сәйнәү файҙалы булған. Тик ҡайын туҙынан әҙерләгәнен оҙайлы ваҡыт сәйнәргә ярамай. Сөнки бындай һағыҙҙа аҙ миҡдарҙа булһа ла канцероген (яман шеш барлыҡҡа килтереүсе) матдәләр бар. Һағыҙ әҙерләү түбәндәгесә булған: йәш ҡайын туҙын һыҙырып бик ваҡ ҡына итеп бүлгеләйҙәр ҙә яҡшылап майлайҙар. Майланған туҙҙы ҡалай кәнсиргә йәки суйынға тултыралар һәм талғын утта ҡайнаталар. Ҡара төҫкә ингән ҡатнашманы эҫе көйө һалҡын һыуға һалалар. Ҡатҡан һағыҙ ваҡ киҫәктәргә бүлгеләнә. (Һағыҙ ҡайнатыу ысулы «Ҡыңғырау» студияһы төшөргән 4-се видеокассетала бар — авт.) Һуңғы йылдарҙа йәштәр резинка сәйнәү менән мауыға. Ул синтетик компоненттарҙан әҙерләнә. Уның зыяны бик ҙур. Башҡорттар теш араһын таҙартыу өсөн артыш йәки селек һабағынан ҡулайлама яһағандар. Башҡорт халыҡ медицинаһында косметик саралар ҙа билдәле. Битте һипкел ҡаплаһа, кисен ятыр алдынан 10—15 минутҡа әсе ҡатыҡ һөрткәндәр, шунан йылы һыу менән йыуып алғандар. Быны бер нисә көн ҡабатлау ыңғай һөҙөмтә бирә. Керпек менән ҡашты ағас күмере менән буяғандар. Тырнаҡтарға ҡына гөлөнән әҙерләнгән алһыу төҫлө буяу һалынған йәки төнгөлөккә гөл тажы һалынған. Гөлдөң япрағы менән сәскәһен, дегәнәк япрағына төрөп, төнгөлөккә әсетергә һалып ҡуйып та ҡулланғандар. <!— — > ===Туҡланыу гигиенаһы=== *Элек башҡорттарҙа аш әҙерләү өсөн шишмә һыуы иң яҡшы һыу тип иҫәпләнгән. Ул булмағанда, иртән иртүк алынған йылға һыуы ҡулланылған. Ҡышҡы осорҙа ҡар һыуынан файҙаланыу ҙа билдәле. Аҙыҡ әҙерләүгә тотонолған һыуға ҡарата төп талап — уның таҙа булыуы, ят тәм-еҫтең юҡлығы. Билдәле булыуынса, йылҡы малы теләһә ниндәй һыу әсмәй. Малдың ошондай ғәҙәтен белгәнгә күрә, ат эсмәгән һыуҙы кешеләр ҙә файҙаланмаҫҡа тырышҡан. Сәй ҡайнатыр өсөн йомшаҡ һыу ҡулланылған. Боронғолар фекеренсә, үтә татырлы һыу ашҡаҙан өсөн зарарлы. Татыр ашҡаҙан тиресәһенә ултыра, ауырыуға килтерә. Йомшаҡ һыуҙан ҡайнатылған сәй тәмлерәк була. *Халыҡ ағым һыуҙың үҙенән-үҙе таҙарыу һәләтен, йылға тамағындағы һыуҙың таҙалығы шикле булыуын яҡшы белгән — эсәр һыуҙы йылға тамағынан алмаған. Башҡорт борон-борондан балаларҙа һыуға ҡарата ихтирамлы ҡараш тәрбиәләгән. Һыу бысратыу иң ҙур әҙәпһеҙлек һаналған. *Йәй көнө ашарға яраҡлы төрлө ҡыр йәшелсәһе — балтырған, ҡуҙғалаҡ, ҡымыҙлыҡ, йыуа, һарына менән туҡланғандар. Уларҙың балтырғандан башҡаларын сей килеш ашағандар. Өлгөргәс, төрлө ҡыр еләк-емеше: ҡара һәм ҡыҙыл ҡарағат, сейә, муйыл, балан, ер һәм ҡайын еләге, ҡурай еләге һәм башҡалар ҡулланылған. Бына шулай тәбиғәт байлығынан мул файҙаланыу арҡаһында оҙон ҡышҡы миҙгелдә организмда витаминдар, ферменттар, микроэлементтар һәм башҡа биологик актив матдәләр етешмәү күҙәтелмәгән. *Көҙгө-ҡышҡы осорҙа гиповитаминоздан һаҡланыуҙа ниндәйҙер кимәлдә ит, һөт ашамлыҡтары һәм үҙенсәлекле консерваланған үҫемлек аҙыҡтары ярҙам иткән. Бөтә ошо әйткәндәрҙән ерле халыҡта зәңге (цинга) ауырыуының ни өсөн таралмағанлығы аңлашылып тора. Ошо урында өҫтәп шуны әйтергә кәрәк, башҡорт халҡы ризыҡты айырым-айырым ашаған. Бергә һалып бутамаған. Бер ризыҡтың икенсеһенә зыян итеүе ихтимал тигәндәр. Әйтәйек, ит менән сөсө һөт аҙыҡтарын ҡатнаштырмағандар. Ит, һурпа булғанда, фәҡәт әсе ҡорот йә ҡатыҡ файҙаланғандар. Бөгөнгө көндә төрлө салаттар яһарға әүәҫләнеп киттеләр. Әммә бик күп салаттар ризыҡтарҙың тап килмәүе арҡаһында ашҡаҙанға зыян. Ҡайһы аҙыҡ ҡайһыныһы менән яраша — был хаҡта яҡшы белергә кәрәк. Ә иң яҡшыһы — ризыҡты бутамау. ===Туҡланыу тәртибе=== Тәүлек рацион өс ашауҙан торған. Ашағанда яҡшы сәйнәргә, ашыҡмаҫҡа, сама белергә кәңәш ителгән. Сама белмәү, талымһыҙлыҡ (ни булһа ла ашау) ныҡ тәнҡитләнгән. Аҡһаҡалдар фекеренсә, күп кенә ауырыуҙар шул арҡала барлыҡҡа килә. Кимеҙ ит ашау күҙгә, күреү һәләтенә зыян итә тигәндәр. Был да фәнни яҡтан өйрәнелмәгән. Аш-Һыу әҙерләгәндә тәртип-таҙалыҡ талап ителгән. Аш-Һыу эргәһенә ҡатын-ҡыҙ алъяпҡыс һалып, башына яулыҡ бәйләп кенә ингән. Башҡорт халҡында, ғәҙәт буйынса, аш-һыу ҙа, һауыт- һаба ла һәр саҡ ябыҡ тотолған. Кауыт-һаба ябылмаһа, ҡаплап (түңкәреп) йәки элеп ҡуйылған. '''Иҫегеҙҙә тотогоҙ.''' Башҡорт халҡы икмәкте иң оло аҙыҡ тип һанаған. Уның өҫтөнә әйбер ҡуйыу ҡәтғи тыйылған. Ҡунаҡтарҙы ул эсемлек — ҡымыҙ, буҙа, айран менән ҡаршылаған. Һуңғы йылдарҙа ҡунаҡтарҙы икмәк өҫтөнә тоҙ ҡуйып ҡаршы алыу киң таралды. Был — халҡыбыҙҙың борондан килгән йолаһына ҡаршы килеу. Мәктәп кабинеттарында, бәләкәй музейҙарҙа йәки балалар баҡсаларында «Башҡорт тирмәһе» йәки «Башҡорт мөйөшө» яһайбыҙ тип, арҡыс-торҡос ағастан тирмә яһайҙар йәки һике (урындыҡ) урынына таҡта һалып, һәлендереп балаҫ ябып ҡуялар. Башҡорт тирмәһенең формаһына оҡшамаһа, әҙәм көлдөрөп, ары-бире эшләргә ярамай. Ә урындыҡҡа балаҫ ҡаплап йәйеү башҡорт ғәҙәтендә булмаған. Башҡорттар урындыҡтың йөҙлөгөн һырлап-семәрләп яһағандар ҙа балаҫты йәки кейеҙҙе шул йөҙлөк күренеп ятырлыҡ итеп йәйгәндәр. Йөҙлөгөн көл менән һап-һары итеп йыуа торған булғандар. Ә һике аҫтына бер ни ҙә ҡуймағандар. Борон мейес тә, һандыҡ та, түшәк-ҡаралты йыйып ҡуя торған урын да тояҡлы итеп эшләнгән, семәрләп-һырлап яһалған, йәш килендәр, ҡыҙҙар уларҙы көлләп тап таҙа итеп йыуып тотҡан. Курәһегеҙ, башҡорт халҡы таҙалыҡҡа ныҡ иғтибар иткән. '''ЭШ.Уҡыусылар!''' #«Көнкүреш тәрбиәһе» тигән бүлектән ғилемгә ҡагылган, әммә ғилми күҙлектән өйрәнелмәгән фекерҙәрҙе яҙып алығыҙ. #Ауылығыҙҙа боронғо башҡорт дауалау ысулын — үлән мунсаһы йәки ҡомға күмелеп ятыу ысулын белгән кеше булһа, оҫталығын ҡарағыҙ. Йәки үҙен саҡырып һөйләтегеҙ. ==Мәҡәлдәр== *Итте аҙ ашаһаң — дарыу, күп ашаһаң — ағыу. *Аш ашау менән түгел, аш булып үтеүе менән. *Самалы ашаған һау булыр. *Тән сырхауы — күп ашау. *Тыныс йәшәргә теләһәң, телеңде тый, оҙаҡ йәшәргә теләһәң, ауыҙыңды тый. *Эсең ауыртһа, ауыҙыңды тый, күҙең ауыртһа, ҡулыңды тый. *Аҡ ашаған — арымаҫ. *Аҙ аша — йыш аша. *Ит — иткә, майы — елеккә, һурпаһы — биткә. *Май ашағандың йөрәге талмай. *Татыу аш татлы булыр. *Сәләмәт тәндә — яҡшы аҡыл. *Күп йоҡо йөҙҙө һарғайтыр. *Теше һауҙың — тәне һау. ==Шифалы үҫемлектәр=== Башҡорт халҡының ҡиммәтле эпостарының береһе «Ҡуңыр буға»ла былай тип яҙылған: «Таңдысаның атаһы Өлкәр ун ике йәштән алып утыҙ йәшкә тиклем ятлап һабаҡ алған. Таһранда (Тегеран) табиблыҡҡа уҡып ҡайтҡан ғилемле кеше. Уралдағы төрлө үләндәрҙән дауа эшләп, халыҡты дауалап, ауырыуҙарҙы йүнәлтер, һауыҡтырыр ине. Таңдыса: «Барып етһәм, ярылған табанымды, һыҙырылған балтыр, йөҙлөктәремде атайым дауалар, ярама яр (юл. — авт.) япрағы һалып, йөнтәҫ япраҡтың (йодалы үлән) ҡыҙыл-көрән һутын һығып алып дауалар ине», — тип уйлай. Үҙе йырлап та ала: Ирәүән барҙа ир үлмәҫ, андыҙ барҙа ат үлмәҫ. Һыҙланыуҙан бер дауа — ҡырмыҫҡаның майы». Шифалы үләндәр менән дауаланыу халҡыбыҙҙа киң таралған. Был хаҡта ғалим Вәрис Ғүмәров та яҙа. Уның яҙыуынса, халҡыбыҙ йөҙ төрлөгә яҡын үлән ҡулланған. Әйтеп үтергә кәрәк, хәҙерге медицинаның билдәләүе буйынса, организмда йод етешмәүе байтаҡ ауырыуҙарға килтерә һәм ул тәбиғи йоданың яҡшыраҡ үҙләштерелеүен дә әйтә. Тәбиғәттә йодлы үлән аҙайғандан-аҙая. Уны һаҡлауға алып, күп итеп үҫтереү яҡшы булыр ине. Ҡырмыҫҡа майы йәки ҡырмыҫҡа һуты менән дауаланыу халыҡта айырыуса ныҡ таралған. Ҡырмыҫҡа иләүен файҙаланып, бик файҙалы битмай яһай белгән башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары. Уны һөрткәндән һуң бит йомшаҡ ҡына булып, төрлө һытҡы-сабыртҡылар бөткән. Һауа сафландырып тау биттәрен ҡаплап үҫкән артышы ла, күҙ ҡамаштырырлыҡ ҡара ҡарағаты ла, әлмороно ла, бөрлөгәне лә, ҡайын еләге лә, япраҡ аҫтарына боҫоп ҡына үҫкән ер еләктәре лә, аспириндарыңдан артыҡ мәтрүшкәһе, шалфейе, ҡан баҫымын түбәнәйтеү өсөн ҡулланылған ҡара миләш (мышар), баланы, еҫ тейеүен «һә» тигәнсе ала торған ҡыҙыл миләше, быуын һыҙлауҙарына шифа булыр тау йыуаһы һәм тағы һанап бөткөһөҙ шифалы үҫемлектәре күп Уралдың. Уралды үҙ төйәге иткән башҡорт халҡы уны файҙалана белгән. Бөгөнгө көндә утыҙар-иллешәр төр үләндән яһалған бальзам киң танылыу тапты. Ғәҙәттә иғтибар итмәгән бер-нисә үҫемлектең шифаһы хаҡында телгә алып үтәбеҙ. '''Кесерткән.''' Был үҫемлекте белмәгән кеше юҡтыр. Белмәгән кешене лә, белергә теләмәгәнен дә сәнскеле уҫал япраҡтары ярҙамында ул үҙен генә танырға мәжбүр итә. Баҡсаларҙа, ташландыҡ урындарҙа, бигерәк тә органик ашламаларға бай тупраҡта, үҫергә ярата ул кесерткән. Кесерткәнде (крапива двухдомная) бер ҡарамаҡҡа сүп үләне тип иҫәпләргә мөмкин. Уға тик һуңғы йылдарҙа ғына ауыл хужңлығы белгестәре баһа бирә башланы. Был белгестәр кесерткәндең витаминға бик бай булыуын билдәләйҙәр. Башҡорт халҡы, һәр кеше бер йылда кәмендә өс тапҡыр кесерткән ашы ашарға тейеш, тип һанаған. Кесерткән С витаминына ифрат бай. Уны аш бешеп сыҡҡас ҡына һалалар. '''Ҡайын еләге''' урманда, ҡыуаҡтар араһында, ағас ҡырҡылған ерҙә үҫә. Уның емеше формаһы менән йомортҡаға оҡшаған. Еләк эргәһендәге япрағы өҫкә ҡайырылып тора. Емеше ҡыҙыл төҫтә. Ул тәмле һәм хуш еҫ бөркөп тора. '''Ер еләге''' яланда, асыҡ тау битендә, урман аҡланында үҫә. Емеше йәшкелт-ҡыҙыл төҫтә. Емештәре бик файҙалы. Әммә япраҡтарында файҙалы матдәләр күберәк, шуның өсөн халыҡ уны сәй итеп файҙаланған. Ҡан баҫымын төшөрөү, бауыр ауыртыуын баҫыу, эҫе һуҡҡанда ярҙам итеү өсөн ҡайын еләгенең емешен дә, япраҡ сәйен дә файҙаланғандар. Косметикала ла уңышлы ҡулланыла. Һытҡыларҙы бөтөрөү һәм пигмент таптарын юҡ итеү өсөн ҡайын еләге һутын файҙаланалар. === Ашай торған үҫемлектәр === Ҡурай еләге, балан, ҡарағат, ҡыҙыл һәм аҡ ҡарағат, миләш (мышар), муйыл, ҡара бөрлөгән, ҡыҙыл бөрлөгән, еҙәй (йөҙәй, энәлек), ер еләге, ҡайын еләге, сейә, әлморон, көртмәле, артыш тубырсығы һәм башҡалар. Ҡуҙғалаҡ, йыуа, ҡуян тубығы, балтырған, әтмәкәй, тау йыуаһы, кесерткән, ҡаҡы, ҡымыҙлыҡ, ат ҡолағы, дегәнәк тамыры һ. б. === Буяу өсөн файҙаланылған үҫемлектәр === Башҡорттар борон-борондан буяу өсөн тәбиғи үҫемлектәрҙе файҙаланған. Киндер, йөн,ағас буяған. *'''Ҡыҙыл төҫ''' — мәтрүшкә үл эненән, *'''ҡуйы ҡыҙыл төҫ''' — әлморондан, сөйәл үл эненән, *'''һары буяу''' — өйәңке ҡайыры, артыш орлоғо, аҡ тирәк ҡайыры, эт муйылы ҡайыры, кесерткән, дегәнәктән. Ҡайһы бер төбәктәрҙә ҡарға күҙе тигән үлән бар. Һары буяуҙы ошо үләндән дә алалар. *'''Ҡуйы к үк төҫ''' — көртмәле, андыҙ тамыры, күк сәскәнән. *Ҡара буяу — һарына, ирәмәл, йылан тамыры, мәтрүшкә һабағынан алына. Бындай буяуҙар яһалма буяуҙан күпкә сифатлы, уңмай. Йөндән һуғылған балаҫ, сүпләп һуғылған келәмдәр, сепрәк буяп һуғылған буй балаҫтар өсөн ифрат та яҡшы буяу улар. ===Үлән сәйҙәре=== Үлән сәйен халҡыбыҙ элек-электән файҙаланған. Мәтрүшкә, еләк һабағы, еләк япраҡтары, ҡарағат, ҡурай еләге япраҡтары, ҡара бөрлөгән япрағы, йүкә сәскәһе, һары мәтрүшкә, шалфей үләне, ҡыр бөтнөгө (мята), йод үләне — йөнтәҫ үлән, медуница, болан күҙе (ромашка), сейә тамыры иҫ китмәле файҙалы һәм хуш еҫле сәй үләндәре. Өйҙәге насар еҫте бөтөрөү, бүлмә сафландырыу өсөн артыш төтәткәндәр, еҫле гөл үҫтергәндәр, кейәү үләне ыуып һипкәндәр, йүкә сәскәләре, еләк тәлгәштәре йыйып элеп ҡуйғандар. Иҙәнде әрем һепертке менән һепергәндәр, мунса япраҡтарына мәтрүшкә йәки башҡа төрлө еҫле үлән, йүкә сәскәһе ҡушып бәйләгәндәр. Бал менән дауалау. Налҡын тейеүҙән йүткергән саҡта май йәки ҡайнаған һөткә бал ҡушып эсеү һәйбәт. Булһа, аҙ ғына лимон һуты ла тамыҙаһың. Тик балды һөт менән ҡуша ҡайнатырға ярамай. Көттө ҡайнатып, яңы һауған һөт йылылығындай булғас ҡына балды татытаһың. 60 градустан эҫерәк шарттарҙа балдағы файҙалы матдәләр юҡҡа сыға (сама менән 150 грамм һөт, 1 аш ҡалағы бал, 30 грамм аҡ май, бер нисә тамсы лимон һуты). Тын юлдары зарарланғанда кәрәҙле бал ашау һәм кәрәҙен һағыҙ һымаҡ сәйнәү файҙалы. Һалҡын тейгәндә бал менән ҡорот ҡатнашмаһы ғәжәп файҙалы. Ашҡаҙан-эсәк ауыртҡанда, ашҡаҙанда язва ауырыуы булғанда ла ҡайнаған йылы һыуға татытып бал эсергә кәрәк. Иң яҡшыһы — иртәнге аш алдынан сәғәт ярым элек йәки киске аштан һуң 3 сәғәт үткәс эсеү. Оҙаҡ ваҡыт ауырыған кешеләргә лә иң һәйбәте — бал менән дауаланыу. Сөнки бындай осраҡта ҡанға глюкоза кәрәк була. Э укол аша ҡабул ителгән глюкоза бауырҙың эшмәкәрлеген кәметә, бал аша алынған глюкозаның зыяны юҡ. 83 Башҡорттарҙа күҙәтеүсәнлек һәм ғилем Туберкулез менән ауырығандар балды бурһыҡ майы, иретелгән һары май, ҡаҙ майы менән ҡатнаштырып эскәндәр. Йөрәк ауыртыуынан да бал менән дауаланыу яҡшы. Халыҡ медицинаһында тән боҙолғанда ла бал ҡулланғандар. Тән тиреһе янғанда бал һөртөү ыңғай һөҙөмтә бирә. Яра тиҙ уңала. Башҡорт ҡыҙҙары балды биттәренә һөрткәндәр. Йомортҡа һарыһы менән ҡатнаштырып, биткә һөртөп 10— 15 минуттан һуң йыуып алһаң, йөҙ алһыуланып китә, биттәге һытҡылар бөтә, һырҙар ҙа баҫмай. Ҡайнатылған йылымыс һыуға бал татытып битте һөртөп алырға ла мөмкин. Бал ҡортоноң ағыуы менән дауаланыу ҙа киң таралған. Тик ҡорттан саҡтырып дауаланыу өсөн тәүҙә табип менән кәңәшләшергә кәрәк. Сөнки ҡорт сағыу бөтөн кешегә лә килешмәй. Тән боҙолоп, тире ярһып китеү осраҡтары ла булғылай. Күптәр ҡорттан ҡайһы урынды саҡтырырға ла белмәй. Ләкин һәр нәмәлә сама кәрәк. Халыҡта әйтем бар: сама белеп ҡулланмаһаң, хатта бал да бүктерә. Бүгеү генә түгел, артыҡ ҡулланыуҙан зыяны тейеү ҙә ихтимал. '''Бал ҡатнаштырып дауаланыу өсөн рецептар:''' #Ярты литр ҡымыҙ, 4 аш ҡалағы бал, 2 балғалаҡ сүпрәне 4—5 көн әсетеп эсергә. Үтә ныҡ һалҡын тейгән, аш үтмәгән кешеләргә тәҡдим иткәндәр. #400 грамм балды бер йомортҡа менән ныҡ ҡына туҡып ҡатнаштырырға, 120 грамм һөт ҡойорға һәм марля аша һөҙөп эсергә. #Бер стакан һөт, 20 грамм ҡурай еләге һуты һәм бер балғалаҡ балды ҡатнаштырып ашау ҙа һалҡын тейеүҙән дә, аҙ ҡанлылыҡтан да файҙалы. #Бер литр һөт өҫтөнә бер стакан бал ҡатнаштырып, бәләкәй генә ҡағыҙ стакандарға һалып туңдырып ашау ҙа яҡшы. Әлбиттә, тамаҡтарына һалҡын ризыҡ яраған кешеләр өсөн тәҡдим ителә. #Урман сәтләүеге менән бал ҡатнашмаһын буйға үҫеүе тотҡарланған балаларға ашатҡандар. #Эремсеккә бал һалып ашарға ла мөмкин. Ашҡаҙанды таҙарта. #Әлморон төнәтмәһенә бал ҡатнаштырып ас ҡарындан эсеү ҡанда тимерҙе арттыра, ҡанды таҙарта. # Бүрттерелгән дөгө менән бал ашарға мөмкин. Көйәккә тоҙ ултырыуҙан һаҡлай. #Кишер менән сәтләүеккә бал өҫтәп ашау тотош организмды профилактик дауалау өсөн иҫ китмәле сара. #300 грамм яңы йыйылған йәки 50 грамм киптерелгән андыҙ тамырын 20 минут ҡайнатып, һөҙөп, һыуытып, бал менән мүк еләге (клюква) йәки ҡурай еләге һуты ҡушып ғәжәп файҙалы эсемлек яһағандар. #Мәтрүшкә, шалфей (йылан тамыры) сәйенә бал болғатып та һалҡын тейеүҙе дауалап була. Әммә мәтрүшкәне йыш ҡүлланырга ярамай. Ныуыҡ тейгән саҡтарҙа ғына файҙаланыу ыңғай һөҙөмтә бирә. #Балан һыуына бал ҡушып файҙалы эсемлек яһағандар. Балан ҡан баҫымын бик тиҙ төшөрә. Уны иҫтә тоторға кәрәк. '''Иҫкәрмә.''' Бал ҡатнаштырылған ризыҡ ҡулланғандан һуң 1 сәғәт самаһы һалҡынға, елгә сыҡмаҫҡа кәрәк. Сөнки ҡан шыйыҡланған саҡта, һалҡын тиҙ тейеүсән. Ниндәй генә ауырыуҙы дауалайым тиһәң дә, әлбиттә, иң элек табиптар менән кәңәшләшергә кәрәк. '''ЭШ.'''«Етмеш төрлө ауырыуға ерҙең етмеш төрлө дауаһы бар», — тигән мәҡәлде исем итеп инша яҙығыҙ. ==һаулыҡ һаҡлау һағында== ХУШ быуатҡа тиклем Көньяҡ Урал территорияһында дауалау учреждениелары булмай. Ауырыған кешеләр халыҡ табиптары ярҙамы менән файҙалана. XVIII быуат урталарында Өфөлә тәүге госпиталдәр (1791), ә Стәрлетамаҡта (1821) дауаханалар һәм дарыуханалар (аптекалар) асыла. Һәр өйәҙҙә врач вазифаһы булдырыла. XIX быуаттың 50-се йылдарында Ҡазан университетында башҡорт һәм мишәрҙәрҙән 20 врач әҙерләнә. Улар араһында Арыҫлан Собханғолов, Мөхәммәт Батыршин, Садиҡ Ниғ- мәтуллин, Әхмәт Әбдиев һәм башҡалар була. Әхмәт Әбдиев Санкт-Петербургтың медицина хирургияһы академияһына ебәрелә һәм унда медицина докторы дәрәжәһенә диссертация яҡлай. Ырымбур фельдшерҙар әҙерләү мәктәбендә ҡатын-ҡыҙҙарҙан байтаҡ медицина хеҙмәткәрҙәре уҡып сыға. 1919 йылда — сабыртмалы тиф, 1921—1922 йылдарҙа аслыҡ арҡаһында йоғошло ауырыуҙар тарала. Шул арҡала Бәләкәй Башҡортостан менән Өфө губернияһы территорияһында 22 процент халыҡ кәмей. Совет власы тарафынан халыҡ һаулығын һаҡлауға ныҡ иғтибар бүленә. Иң тәүге бурыс итеп туберкулез, сифилис, трахома һәм башҡа ауырыуҙар менән етди көрәш ҡуйыла. 1920 йылда тире-венерология, 1921 йылда туберкулезға ҡаршы диспансер асыла. Әсәлекте һәм балалыҡты һаҡлауға иғтибар көсәйтелә, курорт төбәктәрен үҙләштереү башлана. Тиҙ тарала торған ауырыуҙарға ҡаршы көрәш маҡсатынан прививкалар эшләү йәйелдерелә. 1930 йылдарҙа ваба, сәсәк ауырыуҙарын кәметеүгә өлгәшелә. Кадрҙар проблемаһын хәл итеү уңышлы алып барыла. 1932 йылда Башҡортостан медицина институты һәм бер нисә медицина училищеһы асыла. Бөйөк Ватан һуғышы был эшкә ныҡ тотҡарлыҡ яһай. Шуның өсөн байтаҡ ауырыуҙар менән көрәш (мәҫәлән, трахома) оҙаҡҡа һуҙыла, ул 1962 йылда ғына бөтөрөлә. Бөгөн һаулыҡ һаҡлау буйынса Рәсәй региондары араһында Башҡортостан Республикаһы алдынғы урындарҙың береһен биләй. Байтаҡ йоғошло ауырыуҙар бөтөрөлдө. Тыуым арта бара. Ҡайһы ғына төбәктә булһа ла медицина хеҙмәте күрһәтелә. Ғаиләне, әсәлекте, аталыҡты һәм балалыҡты һаҡлауға иғтибар бик ҙур. ===Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улы(1883—1946)=== 1919 йылда Ғүмәр Ғәлим улы Ҡыуатов етәкселегендә республика һаулыҡ һаҡлау буйынса Халыҡ комиссариаты төҙөлә. Ғ. Ғ. Ҡыуатов Ейәнсура районының Үтәғол ауылында тыуған. 1917 йылда Ҡазан университетының медицина факультетын тамамлап, хирург белгесе булып ҡайта. Республикала дауалау-профилактика эше ойоштора. Сабыртма менән тиф, ваба ауырыуҙарына ҡаршы көрәштә уның хеҙмәттәре айырыуса ҙур. Граждандар һуғышында ҡатнаша. 1930 йылда аспирантураға уҡырға инә һәм 1932— 1941 йылдарҙа Бөтөн Союз эксперименталь медицина институтының өлкән ғилми хеҙмәткәре булып эшләй. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша. Һуғыштан һуң Мәскәүҙә әлкә физиотерапия дауаханаһында баш врач вазифаһын башҡара. 1946 йылда Мәскәү ҡалаһында үлә. Өфөлә Республика клиник дауаханаһы уның исемен йөрөтә. (Әйтергә кәрәк, Ғүмәр Ҡыуатов данлыҡлы башҡорт дворяндары Ҡыуатовтар нәҫеленән. Нәҫел башы — Ҡыуат Кинйәғолов. Был нәҫелдән сыҡҡан Ҡыуатовтар башҡорт балаларын иң яҡшы мәҙрәсәләргә уҡырға ебәрә, Санкт-Петербург, Мәскәү, Ҡазан ҡалаларына байтаҡ егеттәрҙе уҡырға алып баралар, донъяуи милли мәктәптәр асыуҙа ярҙам итәләр.) ==«Урал батыр» эпосында ғилем (Байҡау өсөн)== Халҡыбыҙҙың ғилеме лә, фәлсәфәүи фекере лә айырым өйрәнелеп, яҙып алынмаған, ә «Урал батыр», «Аҡбуҙат», «Бабсаҡ менән Күсәк» кеүек эпик әҫәрҙәрҙә, мифтарҙа, риүәйәттәрҙә, шәжәрәләрҙә һәм башҡа ауыҙ-тел ижадында улар төплө сағылыш таба. Донъя һәм кешеләрҙең барлыҡҡа килеүе, ер өҫтөнөң, йылға-күлдәрҙең бар булыуы, халыҡтарҙың таралыуы, Яҡшылыҡ менән Яманлыҡтың мәңгелек көрәше тураһында фекерҙәр әйтелә был ҡомартҡыларҙа. Ғалимдарыбыҙ, айырып әйткәндә Дамир Жәүәт улы Вәлиев (Валиев Д. Ж. Нравственная культура башкирского народа: прошлое и настоящее. Уфа, 1989.) башҡорт халыҡ ижадына таянып,уның фәлсәфәһен өйрәнеүгә күп көс һалды. Әммә халыҡ ижадын, ғилемдең башҡа тармаҡтарына иғтибар биреп, өйрәнеүсе ғалимдар юҡ кимәлендә. Ғалим геолог Диҡҡәт Бураҡаев башҡорт ғилеме тураһында материалдар йыя һәм мәҡәләләр яҙа торғайны. Мәҫәлән, уның бер мәҡәләһендә шулай тип яҙылғайны: «Урал батыр» эпосында фәнни яҡтан дөрөҫ фекерҙәр байтаҡ. Эпоста, мәҫәлән, хәҙерге Урал тауҙары ятҡан ерҙә элек диңгеҙ булған, тип әйтелә. Был һүҙҙәрҙе әйтеү өсөн ниндәйҙер дәрәжәлә геолог булырға, тауҙарҙа осраған диңгеҙ ҡабырсаҡтарын күреп танырға кәрәк булған. Бындай фекерҙәр хатта боронғо ғалимдарҙың әҫәрендә лә юҡ тиерлек. Хәҙерге күп тауҙарҙың урынында әүәле диңгеҙ булыуы хаҡында боронғо ике бөйөк ғалимдың китаптарында ғына яҙылған. Был ғалимдар — Урта Азия энциклопедистары Әбүғәлисина менән Бируни». Д. Бураҡаев, геолог булараҡ, эпостың геология өлөшөнә нығыраҡ иғтибар иткән, әлбиттә. Ә күпме ҡиммәтле мәғлүмәттәр өйрәнелмәгән! 1960 йылдарҙа республикала уҡытыу рус теленә күсерелә башлағанлыҡтан, байтаҡ ҡына ғалимдарыбыҙ тыуған телдә уҡыманы. Шул сәбәпле халҡыбыҙ ижадына ла иғтибар итмәнеләр. Миҫал өсөн эпостан халыҡтың донъяға фәнни ҡарашын сағылдырған өҙөктәр ҡарап үтәйек: *Донъяла астрономия тигән ғилем барлыҡҡа килгәс, ғалимдар күк есемдәрен өйрәнеп, Айҙың Ҡояштан нур алыуын асалар. Ә башҡорт халҡы был асышҡа борондан уҡ үҙе килгән: Үҙ нурына һуғарған Барығыҙға билдәле Ҡояш тигән әсәм бар. Самрау тигән батшаның Һомай тигән ҡыҙымын. Алтын сәсем тарҡаһам, Нурға илде күмәмен. Көндөҙ ергә нур һибәм, Кисен айға нур бирәм. *Астрономия әлкәһендә фекер йөрөтөүсе ата-бабаларыбыҙ «Етегән» йондоҙлоғоноң Тимер ҡаҙыҡ (Поляр) йондоҙо тирәһендә әйләнеп йөрөгәнен күҙәткән. Билдәле булыуынса, башҡорт халҡы йондоҙҙар өйрәнеүҙе һәр саҡ төп шөғөлдәрҙең береһе тип һанаған: — Аҡбуҙатты алырға, Уға эйәр һалырға. Йә булмаһа, ул атты Был донъянан юйырға Ете дейеү ебәрҙем. Күктә торған буҙ аттың Урынын үҙем күргәҙҙем. Улар барып баҫтырҙы Тота алмағас, яҡшылап, Ат уларға килмәне. *Куҙылып киткән Урал тауын арҡырыға бер йылға ла ағып сыҡмай. Был хаҡта ла эпоста әйтелгән: Һыҙылып килгән тауыңа Гүрең ҡаҙып күмәйем. Изге теләк теләйем. Үҙең сапҡан ҙур юлың Билең һис һыу ҡырҡа алмаҫ. *Донъяла биш материк барлығы ла билдәле булғандыр. Сөнки Урал батырҙың бындай һүҙҙәре лә бар: Үҙем йәп-йәш булһам да, Биш ил барын белдем мин: Береһендә үҙем тыуҙым. Икеһен йөрөп күрҙем мин, Ҡалған тағы икәүһен Күрергә тип килдем мин. *Урал батыр менән Һомайҙың аралашыуында ла ғиллә барҙыр. Ерҙә йәшәгән Урал батырҙың тормошондағы үҙгәрештәрҙе Һомай шунда уҡ һиҙә һәм ярҙамға ашыға. Ғалимдарҙың фекеренсә, Ерҙәге, ер аҫтындағы үҙгәрештәр тотош Йыһан менән бәйле, улар бер-береһенә тәьҫирһеҙ ҡалмай. '''ӨЙГӘ эш.''' *«Урал батыр» эпосында медицинаға ҡағылған фекерҙәр ҙә байтаҡ. *«Ҡуңыр буға» эпосында шифалы үҫемлектәр тураһында мәғлүмәттәр табып була. *Халыҡ ижадынан үҙегеҙ теләгән әҫәрҙе һайлап алып, тәрбиә ҡанундарына, фәлсәфәгә йәки ғилемгә ҡағылған өлөштәрен яҙып алығыҙ. Бер-ике генә миҫал тапһағыҙ ҙа бик хуп. Был иһә һеҙҙең фекерләй һәм һығымта яһай белеүегеҙҙе сағылдырасаҡ. ==БОРОНҒО БАШҠОРТТАРҘА ҠОРАЛ ЯҺАУ== '''(Диҡҡәт Бураҡаевтың «Боронғо башҡорттарҙа дары яһау» мәҡәләһенән. Бураҡаев Д. Н. Мөғжизәләр донъяһына сәйәхәт. Өфө, 1983. 215—231-се биттәр. )*''' ...Уралдың көньяҡ итәгенән ағып сыҡҡан Ләмәҙ йылғаһын белмәгән кеше һирәктер. Был тау йылғаһы Ҡаръяҙы һырты янындағы шишмәләрҙән башланғыс ала, шунан көнбайышҡа табан ҡаялы тауҙарҙы киҫеп үтә, артабан юлын төньяҡ-көнбайышҡа табан үҙгәртә һәм, убалы тигеҙлектәр аша барып, үҙенең көмөштәй саф һыуҙарын Эҫемгә ҡоя. Башҡортостандың хәҙерге Архангель районы ерҙәрендә был йылғаның өс ҡушылдығы ла «Ҡурғашлы» тигән бер үк исем йөрөтә. Был исем ҡайҙан килеп сыҡҡан? Тыуған яғыбыҙҙың күренекле тикшеренеүсеһе профессор Георгий Васильевич Вахрушев, бындағы ҡарттарҙың риүәйәттәренә таянып, борон башҡорттар, батша хөкүмәтенән йәшереп, ошо йылға буйҙарында ҡурғаш иреткән һәм пуля ҡойған, тип һөйләгәйне. Был хаҡта уның республика гәзиттәрендә баҫылған топонимик яҙмаларында ла бер нисә тапҡыр әйтеп үтелде. '''Ниндәй мылтыҡтар өсөн пуля ҡойған башҡорттар? Күренекле этнограф С. И. Руденконың китабында (Руденко С. И. Башкиры. Л., 1925. 88-се бит.былай тип яҙылған:)''' «...Башҡорттар рустарға буйһонғанға тиклем бик күп йылдар элек һөңгө һәм уҡтарының тимер башаҡтарын да, бысаҡ һәм башҡа нәмәләрҙе лә, ә аҙаҡ мылтыҡтарҙы ла үҙҙәре эшләгән». Ләкин миңә, үҙем уҡып сыҡҡан тарихи материалдарҙа, урында мылтыҡ эшләү хаҡында мәғлүмәттәр осратырға тура килмәне. Боронғо башҡорттарҙа был эш үтә йәшерен сер итеп һаҡланған, күрәһең. Шуға күрә рәсми документтарҙа ул хаҡта мәғлүмәттәр осрамай. Ҡоралдарҙы йәшерен яһау батша власының башҡорттарҙа тимерселекте тыйыуы арҡаһында килеп сыҡҡан. XYI быуат аҙаҡтарында уҡ Рәсәйҙең яһаҡ түләй торған халҡына тимерлек тотоу, ә шулай уҡ уларға панцирҙар, шлем һәм ҡылыстар һатыу тыйыла (Из истории Башкирии. Өфө, 1968. 39-сы бит). Был халыҡтар иҫәбенә башҡорттар ҙа ингән. 1675 йылдың 14 мартында батша раҫлаған Грамотала ҡалмыҡтарға, башҡорттарға һәм рус булмаған башҡа халыҡтарға дары, ҡурғаш, пищаль һәм башҡа ҡоралдар һатыу һәм алмаштырып биреүҙе тыйыу тураһында әйтелә. Был тыйыу 1702 йылдың 4 март указында ҡабатлана. 1736 йылдың 11 февраль указы (Полное собрание законов Российской империи. 1736 йыл, 11 февраль. 6887-се закон. 738-се бит) тағы ла ҡатыраҡ була. Унда былай тип әйтелә: «Өфө әйәҙендә һәм башҡорт ауылдарында тимерсе һәм тимерлектәр тотмаҫҡа һәм ҡалаларҙан тимерсе һәм тимер оҫталары ебәрмәҫкә, ә уларҙы фәҡәт ҡалаларҙа ғына, фәҡәт кәрәк тиклем генә тоторға; ә кемгә төрән, салғы, ат сбруйы кәрәк, улар ҡаланан һатып алынырға йәки ҡалала яһатылырға тейеш. Бынан элек сығарылған указдар ҙа үҙ көсөндә ҡала, башҡа өйәҙҙәрҙән мылтыҡ йә дары, ҡурғаш, панцирь, ҡылыс, йәйә, һөңгө һәм уҡ-һаҙаҡтар индереү, һатыу, алмаштырыу ҡәтғи тыйыла. Быны бигерәк тә воеводалар ныҡ ҡарарға һәм ғәйеплеләргә указ буйынса штраф һалырға тейеш». В. Пистоленко архив материалдарына таянып яҙған «Из прошлого Оренбургского края» тигән китабында (Пистоленко В. Из прошлого Оренбургского края. Чкалов, 1989. 75-се бит) 1740 йылғы башҡорт ихтилалы баҫтырылғандан Һуң булған хәлдәрҙе һүрәтләп, былай тип яҙа: «...башҡорттар утлы ҡорал тоторға тейеш булмаған, әгәр инде берәйһендә ул табыла ҡалһа, ғәйепленең аттары ошаҡлаусы файҙаһына тартып алынған». Был инде башҡорттарҙа мылтыҡ булыуы хаҡында һөйләй. Әгәр башҡорттарҙың утлы ҡоралдарын тартып алыу өсөн ошаҡсыларға дәртләндереү саралары ҡулланылған икән, тимәк, уларҙан тартып алыр нәмә булған. Боронғо башҡорттарҙың дары яһау факты ла ошоно раҫлай... ===Мәҡәлә буйынса эш=== Мәҡәләнең был өлөшөндә боронғо башҡорттарҙың үҙҙәре мылтыҡ, һөңгө башы, хәнйәр һәм башҡа ҡоралдар яһауға оҫта булыуҙары хаҡында һөйләнелә. '''Хәҙер бер нисә һорауға яуап эҙләйек.''' #Мылтыҡ яһау өсөн ниндәй металл кәрәк? #Ул металды нисек эшкәртәләр? #Ер ҡуйынында йәшеренгән металды танып-белеү, уны эшкәртеү һәм мылтыҡ яһау оҫталығына өлгәшеү өсөн, бөгөнгө терминдар менән әйткән саҡта, ниндәй фәндәрҙе белергә кәрәк? Шул фән тармаҡтарын атап сығығыҙ — башҡорттарҙың ниндәй фән тармаҡтарына эйө булғанлығын аңларһығыҙ. ===Мәҡәләнең дауамы=== ===...XVIII быуатта башҡорттар селитра сығарғандар һәм уны йәшерен рәүештә дары яһау өсөн ҡулланғандар=== Был хаҡта күренекле академик Петро-Симон Палластың китабында (* Паллас П.-С. Путешествие по разным провинциям Российской империи. I—Шч. Санкт-Петербург, 1773—1788) мәғлүмәттәр бар. Ошо яҙмаларҙан күренеүенсә, П.-С. Паллас экспедицияһы 1770 йылдың 30 майында көнсығышҡа табан барып, Урал тауҙарының түбәһенә артыла һәм төнгө юлға туҡтала. Иртәгеһен отряд Урал һыртының көнсығышына юл ала. Арыған аттарҙы алмаштырырға уйлағас, был эштә ҡатмарлыҡтар килеп тыуа, сөнки башҡорттар йәйләүгә күсеп киткән була. Башҡорттарҙың ҡайҙалығын улар ат утлап йөрөгән ергә ҡарап таба. «...Мурҙаҡ һәм Япар ауылдарынан килеп урынлашҡан тирмәләрҙән үҙебеҙгә кәрәк-яраҡ табып килтерергә ҡуштым. Һуңғы ауылдың башлығы беҙҙе оҙатып ҡуйыу өсөн бер төркөм ҡораллы башҡорттар менән сабып килеп етте, ләкин беҙ уларҙы үҙебеҙ менән алыуҙан баш тарттыҡ, сөнки ҡырғыҙҙар сигендә хәлдәр хәүефле ине. Уралдың был яҡ итәгендә йәшәгән бөтә башҡорттарға ла ҡоралланырға, һөңгөләрен, уҡ-һаҙаҡтарын әҙер тоторға ҡушылғайны». Паллас былай тип өҫтәй: «Уларға утлы ҡорал тоторға рөхсәт ителмәй». (Путешествие ..., 95-се бит.) Был тыйыу батша власының башҡорттарға ла ышанмауын күрһәтә, әлбиттә. Ә быға тиклем, 1770 йылдың 27 майында, Паллас «Шихан йылғаһының Әйгә ҡойған ерендә урынлашҡан Биктуған тигән башҡорт ауылына яҡын ғына ерҙән үткән» (шунда уҡ, 80-се бит) һәм йоҡларға «урта ҙурлыҡтағы Йосоп ауылына туҡтаған». «Бында мин шуны белдем, — тип яҙа Паллас, — Әй янындағы Оло ер ҡултығында Биктуған ауылының ҡайһы бер башҡорттары бик күп селитралы ер алалар һәм унан дары яһайҙар. Ләкин уларҙың береһе лә миңә был ерҙе күрһәтергә теләмәне; ә миңә селитралы ер алыуҙары хаҡында әйтелгән кешеләр беҙҙән алда ҡайҙалыр китеп йәшеренгәйне, уларҙы эҙләп табыу мөмкин дә түгел ине» (91-се бит). Күрәһең, Биктуған ауылының дары оҫталары хөкүмәт вәкилдәренең, йәғни Паллас экспедицияһының, килеүе хаҡында алдан иҫкәртелгәндәрҙер. Палластың «уларҙы эҙләп табыу мөмкин дә түгел ине» тигән һүҙҙәрен ошоноң менән аңлатырға кәрәк. Ул заманда Азия һәм Европаның айырым илдәрендә билдәле булған ҡара дарының ғына етештерелеүе ихтимал. Башҡорттар селитраны ҡайҙан алған? Ҡара дарының төп компоненты селитра бит. Беренсе сиратта, П.-С. Паллас яҙғанса, тупраҡ ҡатламынан — «селитралы ерҙән», әлбиттә. Калий селитраһы — төҫһөҙ минерал. Ул ер ҡатламдарында һәм тау тоҡомдарында туплана. Был минерал сүс һымаҡ матди йәки йоҡа ҡабыҡҡа оҡшаш ваҡ тупланмалар булып ята. Селитра һыуҙа ирей, тупраҡтан дым алып торған үҫемлектәр уны бик тиҙ үҙләштерә. Шуға күрә был минерал тупланып та, шул уҡ ваҡытта тарҡалып та тора. Әммә үҫемлектәр юҡ ерҙә улар туплана ала. Ә ҡайһы саҡта, селитраның үтә күп булыуы сәбәпле, үҫемлек үҙе ҡороп юҡҡа сыға. Ошондай осраҡтарҙа һирәкләп селитра тупланмалары барлыҡҡа килә. Селитра ятҡылыҡтары Һиндостанда күп. Уҙған быуатта (йәғни XIX быуатта — авт.) калий селитраһын сит илдәргә сығарыусы төп ил ул була. Уның тупланмаларының барлыҡҡа килеүен фәнни тикшеренеү был илдә әле лә дауам итә. Ошо хаҡта «Индиан Майне» (1977, 1-се һан) журналында ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәр бар. Баҡһаң, Һиндо- стандың ҡайһы бер штаттарында селитра тупраҡ ҡатламы өҫтөндә «үҫеп сыға» икән. Селитра ҡабығының дүрт миллиметр ҡалынлыҡҡа еткән осраҡтары ла була, ти. Бындай хәлдәр көндәр үтә эҫе торған осорҙа ташландыҡ ауыл урындарында осрай икән. Селитраны ипле генә итеп һыҙырып алыуҙары була, шул уҡ урында ул 8—10 көндән һуң тағы барлыҡҡа килә һәм шунда уҡ тиерлек шул уҡ ҡалынлыҡҡа етә. Бер үк урында селитра сезонына 7— 8 тапҡыр алына. Шулай итеп, уның «уңышы» ҡайтанан яңырып тора. Тупраҡ ҡатламында селитра төньяҡ киңлектәрендә, шул иҫәптән һирәк-һаяҡ Башҡортостанда ла, табылғылай. Боронғо башҡорттар шундай селитраны йыйғандар ҙа инде. Бынан тыш, улар дары яһау өсөн мәмерйә селитраһын да файҙаланғандар. Мәмерйә селитраһы ҡыр йәнлектәре һәм мал ҡалдыҡтарының тарҡалыуынан барлыҡҡа килә. Ул мәмерйәнең иҙәнендә ҡабыҡ йәки төҫө уңған тау тоҡомо һымаҡ булып туплана. Г. А. Максимовичтың мәғлүмәттәренә ҡарағанда, селитра урта Азия мәмерйәләрендә осрай ( Основы карстоведения. 1 том. Пермь, 1963. 257-се бит). Себерҙәге Белый Июсь йылғаһы буйында Селитра исемле мәмерйә бар. Унда селитра боронғо замандарҙа уҡ йыйып алынған. Ул АҠШ-тың мәмерйәләрендә лә билдәле. Мәҫәлән, Индиана штатындағы Вайндотт мәмерйәһен алайыҡ. Ул үткән быуат башында (XIX быуат. — авт.) Селитра мәмерйәһе тип аталған. Унда дары эшләү өсөн селитра сығарылған. Башҡорт дәүләт университеты доценты Ә. 3. Әсфәндиәров Башҡортостандың төньяҡ-көнсығышында Кикеяҙҙың Әйгә ҡойған урынында селитраның элекке ятҡылығы булыуы хаҡында әйтә. 1740 йылда Шайтан-Көҙөй волосы старшинаһы Шығанай Борсаҡов ошо ятҡылыҡты батша власы вәкилдәренә күрһәтеп биргән («Ағиҙел» журналы. 1980 йыл, 11-се һан. 105-се бит). Был мәмерйә П.-С. Паллас телгә алған Биктуған ауылынан Әй буйлап бер нисә тиҫтә километр үрҙәрәк урынлашҡан. Башҡорттар селитраны ошо һәм башҡа мәмерйәләрҙән сығарған булыуы ла ихтимал. Дарының икенсе мөһим компонентының көкөрт икәнен әйтеп үткәйнек инде. XV—XVIII быуаттарҙа Рәсәй өсөн көкөрт бик һирәк осраусы кәрәкле ҡаҙылма һаналған һәм ул бында сит илдәрҙән килтерелгән. Шуның өсөн дә XVIII быуаттағы экспедицияларға көкөрт ятҡылыҡтары табыу бурысы ла йөкмәтелгән. Көкөрт Урал-Волга ерҙәрендә табылған. Мәҫәлән, экспедицияларҙың икенсе етәксеһе академик И. И. Лепехин Башҡортостанда Биктуған һәм Усман ауылдары эргәһендә, Сурғуш йылғаһына яҡын ерҙә, Екатеринбург губернаһында Ключи ауылына яҡын урында һәм башҡа ҡайһы бер ерҙәрҙә көкөрт табылыуы хаҡында яҙа (И. И. Лепехин. Дневные записки путешествия по разным провинциям Российского государства. 1-се бүлек. СПб., 1795; 2-се бүлек. СПб., 1802). П.-С. Паллас әйтеп үткән селитра табыу һәм дары эшләү факты үҙе үк көкөрттөң дә сығарылыуы хаҡында раҫлай. Сөнки дарыны көкөртһөҙ эшләп булмай. Биктуған ауылы тирә-яғы саф көкөрт ятҡылыҡтарына мул булырҙай. Көкөрт бында эзбиз таштарҙа һәм гипстарҙа, айырыуса улар эргәләш ятҡан урындарҙа осрай. Ҙур ятҡылыҡтар унда юҡ, әммә XVIII быуатта башҡорттар бында үҙҙәренә дары яһау өсөн етерлек көкөрт сығарғандар, әлбиттә. П.-С. Паллас яҙмаларындасы башҡорттарҙың дары эшләүе хаҡында килтерелгән мәғлүмәттәр «Документы ставки Е. И. Пугачева, повстанческих властей и учреждений» тигән китапта мәғлүмәттәргә иғтибарҙы тупларға мәжбүр итә ( Документы ставки Е. И. Пугачева, повстанческих властей и учреждений. М., Наука. 1975). Унда Өфө әйәҙе башҡорто — дары яһау оҫтаһы Изге Әйүпов тураһында мәғлүмәттәр бар. Ул баш күтәреүселәр ғәскәрендә хеҙмәт иткән. Шулай итеп, XVIII быуаттың 70-се йылдарында башҡорттарҙың дары эшләүе ғилми яҙмалар һәм документтар менән раҫлана. Ә уға тиклем дары яһалғанмы башҡорттарҙа? Тарихи мәғлүмәттәргә күҙ һалайыҡ. *Билдәләп үтелеүенсә, 1740 йылда старшина Шығанай Борсаҡов батша власы вәкилдәренә селитра булған мәмерйәне күрһәткән. Был нимә тураһында һөйләй? *Ул ваҡыттарҙа селитраның фәҡәт ике генә маҡсатта ҡулланылыуы ихтимал: ер ашлау һәм дары яһау. ===ҺОРАУҘАР=== Яҙмаларҙың был өлөшөнән күренеүенсә, башҡорттар араһында дары яһаусылар булған. #Дары яһау өсөн ниндәй ҡатнашмалар кәрәк? Ундай ҡаҙылма байлыҡтарҙы (бөгөнгө термин менән әйткәндә) ниндәй профессия кешеләре, кем тип аталған белгестәр эҙләп таба? Яҙығыҙ һәм һығымта яһағыҙ: боронғо атай-олатайҙарыбыҙ араһында ниндәй белгестәр булған? #Дары яһау өсөн кәрәкле ҡатнашмалар составын белеү һәм уларҙың нисбәтен иҫәпләп сығарыу өсөн, бөгөнгө көн термины менән әйткәндә, ниндәй фәнгә эйә булырға кәрәк? #Ниндәй һығымта яһап була? Яҙып ҡуйығыҙ. ===Мәҡәләнең дауамы=== ===XVIII быуаттың икенсе яртыһында иген игеү башҡорттар хужалығында үҫешкән тармаҡ булыуы хаҡында тарихи мәғлүмәттәр бар=== Мәҫәлән, 1675 йылда башҡорт волостарына ебәрелгән хеҙмәткәр кешеләр шулай хәбәр итә. «.. .ул Нуғай юлында бөтә башҡорттар үҙҙәренең элекке ҡышлауҙарында ер һөрәләр, иген сәсәләр һәм күп бүлмәле ҙур йорттар (хоромдар) төҙөйҙәр»(Материалы по истории Башкирской АССР. 1936. 204-се бит). Өршәк йылғаһы бассейнындағы Байымбәт ауылында 1700 йылда йәшәгән башҡорттарҙың яланда урылмаған игене, элекке йылдарҙа һуғылған ашлығы һәм соҡорҙарҙа күмеп һаҡланған запас ашлығы була (шунда уҡ, 101-се бит). «Башҡорт халҡы ихтилалдарының баҫтырылыуы, хужалыҡтарҙың емерелеүе урман-дала башҡорттарында игенселек эшен туҡтатты, ә урыны менән уны кире яҡҡа йүнәлтте. XVIII быуаттың икенсе яртыһындағы сығанаҡтарҙа уларҙың игенселеккә ҡарағанда күберәк малсылыҡ менән шөғөлләнеүе хаҡында йышыраҡ ишетелә», — тип яҙа С. В. Кириков (Человек и природа Восточно-Европейской лесостепи в X — вначале XIX в. М., «Наука». 1979. 124-се бит.). Завод һалдырыусылар башҡорттарҙың ерҙәрен тартып ала башлағас, малсылыҡ өсөн — ер, солоҡсолоҡ өсөн урман наҡыҫ ҡалған, был саҡта инде игенселек элеккесә киң ҡоласлы булмаған. Әлбиттә, башҡорттарҙа бик борондан килгән ер эшкәртеү системаһы йәшәгән. Улар, сәсеүлектәренең уңдырышлылығы кәмей башлағас та, яңы сиҙәм ерҙәр эшкәрткән. Уныһын бер нисә йыл файҙаланғас, яңынан сиҙәм ерҙәр үҙләштергән. Ә шунан элекке «ял иткән» ерҙәргә кире ҡайтҡандар. Шуға күрә башҡорттар ер ашлау өсөн селитралы ерҙәр ҙә, мал тиҙәге лә файҙаланмаған, тип уйларға нигеҙ бар. Шулай итеп, Кикеяҙ тамағындағы мәмерйә селитраһын башҡорттарҙың фәҡәт дары өсөн ҡулланыуҙарына шик булыуы мөмкин түгел. Бында дарыны 1736— 1740 йылдарҙағы ихтилал ваҡытында етештереүҙәре лә, бәлки, иртәрәк файҙалана башлауҙары ла ихтимал. Әйтеп үтелгәндәрҙән шундай һығымта яһарға мөмкин: баш күтәреүселәр 1662 йылда туптарҙы (пушкаларҙы) фәҡәт үҙҙәре Башҡортостанда етештергән дары нигеҙендә генә ҡуллана алғандар. Ошо логик фараздарҙан сығып, башҡорттарҙың дары етештерә башлауын беҙ XVII быуат урталарына ҡайтарып ҡалдырабыҙ. Мәҡәләнең был өҙөгөндә яҙылғандарҙан ниндәй һығымта яһап була? Тимәк, халҡыбыҙ йәйләүҙән йәйләүгә күсеп, бары тик ит ашап, ҡымыҙ эсеп йырлап-бейеп кенә йөрөмәгән. Ә фән нигеҙҙәре менән дә шөғөлләнгән. Ғилем йәһәтенән килгәндә, ул йәшәйеш өсөн үҙенә кәрәк мәғлүмәттәрҙе белгән. ===Д. Бураҡаевтың архив материалдарынан=== Башҡорттоң булат ҡылысы тураһында «Урал батыр» эпосынан башлап, башҡа күп кенә ижад ҡомартҡыларында телгә алына. Әммә эпоста әйтелгәнсә, «утҡа ҡаршы — ут булыр, һыуға ҡаршы — һыу булыр, йөҙөн тут алмаҫ, үткерлеге кәмемәҫ» булаттың ҡайһы халыҡ уйлап сығарыуы һәм нисек эшләнеүе хаҡында байтаҡ ваҡыт бәхәс бара. Ҡайһы халыҡҡа гына ҡайтарып ҡалдырмайҙар уны. Тик башҡорттар тураһында ғына телгә алмайҙар. Ниһайәт, Златоуст ҡалаһында Амосов фамилиялы ябай рус инженеры булат ҡылыстың углеродтың билдәле бер температурала иретелеп, яңынан һыуытылғанын асҡан. Ә бит графит менән алмас та шул уҡ углеродтан барлыҡҡа килгән. Тимәк, яһалма алмас яһау ысулына ла яҡын торған башҡорт ирҙәре. '''Башҡорт халҡының «Заятүләк менән һыуһылыу» эпосында''' Тауҙы тауға оҡшатып, Тимер менән ҡоршатып, — тигән юлдарҙы уҡығандан һуң, тимер хаҡында ла белгәндәр, тигән фекер ҡала. «Наука и жизнь» журналында (1973 йыл, 6-сы һан.) А. Лакермандың «Рус алтынының сере» тигән мәҡәләһендә былай тип яҙылған: «Петр борон заманда алтын һәм көмөштө ҡайҙан алыуҙары менән ҡыҙыҡһынды. Архивта монах Лоттың батшаға аңлатмаһы һаҡланған. Ул башҡорттарҙың Өфө, Яйыҡ, Исет йылғалары буйында алтын рудаһы барлығын белеүе һәм унда ҡаҙылған соҡорҙар, иретергә ҡулайлаштырылған мейестәр күреүе хаҡында яҙа». Академиктар Лепехин, Рычков, Паллас һәм башҡаларҙың Көньяҡ Уралда тау эшенең бик борондан башланыуы хаҡындағы мәғлүмәттәре лә бар. Ғалимдар А. А. Берс менән П. А. Дмитриев фекеренсә, был тирәлә тау эштәре менән шөғөлләнеүселәрҙең башҡорттар булыуы ихтимал, сөнки ғалим Г. Ф. Денбецтың антропологик өйрәнеүҙәренән шундай һығымта яһала: тикшерелгән баш һөйәктәре беҙҙең эраның III—V быуаттарына ҡарай һәм хәҙерге башҡорттарға оҡшай. Тимәк, Көньяҡ Уралда алтын, көмөш, баҡыр табып эшкәртеүселәрҙең беҙҙең атай-олатайҙарыбыҙ булыуы бик тә ихтимал. Д. Бураҡаевтың архив материалдарында боронғо башҡорттарҙың ҡоралдары һәм ҡорал эшләү оҫталыҡтары тураһында ла, башҡорт уғының, йәйәнең һәм йәйә эшләү өсөн елемдең (келәйҙең) нисек эшләнеүе хаҡында ла мәғлүмәттәр бар. Был мәғлүмәттәр буйынса, башҡорттар елемде кәзә һөтөнән дә, балыҡ ыуылдырығынан да яһағандар. ==ХАЛЫҠ МӘҒАРИФЫ ҮҪЕШЕ== Тәрбиә тигән төшөнсә кешелек донъяһы менән бергә бар булған. Һәр быуын үҙен алмаштыраһы быуын хаҡында хәстәрлек күргән: кешелек донъяһы алға барһын, киләсәк быуын аҡыллыраҡ, зиһенлерәк, белемлерәк, һәр яҡлап камилыраҡ, сәләмәтерәк үҫһен, тәрбиәләнһен өсөн тырышҡан, бар көсөн һалған. Шулай булмаһа, беҙҙең быуын бөгөнгө көндә Йыһанды өйрәнә башламаҫ, йәки компьютер аша ғына ҡитғаның төрлө төбәктәре менән хәбәрләшә алмаҫ ине. Заманға ҡарап, тәрбиә алымдары ла үҙгәрә бара. Әммә һәр халыҡтың үҙенә генә хас тәрбиә алымдары булған һәм ул, замандар үҙгәреүенә ҡарамай, төп нигеҙ булып килә. Бына шуның өсөн дә һуңғы йылдарҙа башҡорт халҡының тәрбиә ҡанундарын өйрәнеүсе ғалимдарыбыҙ ҙа арта бара. Был — заман талабы. Был йүнәлештә эшләйһе эшебеҙ хәтһеҙ. Халҡыбыҙҙың тәрбиә ҡанундары ижадыбыҙҙа, йолаларыбыҙҙа, ғөрөф-ғәҙәтебеҙҙә, уйындарҙа, балалар уйындарында һаҡланған. Беҙ был хаҡта байтаҡ белдек. Халыҡ, үҙ фекерен үҙгәрттермәй генә, һәр ҡиммәтле аманатын ҡәҙерләп киләһе быуынға еткерер өсөн, бик күп эпостарын шиғри ҡалыпҡа һалып ижад иткән. Һуңғы йылдарҙа ҡобайырҙарыбыҙға, бигерәк тә «Урал батыр» эпосына, иғтибарҙың артыуы — ҡыуаныслы хәл. Мәғрифәтселәребеҙ халыҡтың тәрбиәүи ҡанундары менән элек-электән ҡыҙыҡһына килгәндәр. Әммә халыҡтың тәрбиә мәктәбе әлегәсә ныҡлап өйрәнелмәгән. Әйтәйек, Башҡортостанда белем биреү мәктәптәренең тәү башлап асылыуын ислам диненең инеүе һәм мәсеттәр эргәһендә тәрбиә һәм белем биреү учреждениеларының барлыҡҡа килеүе менән бәйләйҙәр. Әммә халыҡ мәктәптәр булмаған осорҙа ла киләһе быуынды тәрбиәләү, уға үҙ белгәндәрҙе өйрәтеү, ғилемле, уҡымышлы абыздарҙан белем алыу тураһында хәстәрлек күргән. Башҡорт халҡының тарихы ислам дине ингәс кенә башланмаған. Ә халыҡ милләт булып ойошҡан икән, уның тәрбиә ҡанундары ла барлыҡҡа килгән тигән һүҙ. Тик ниндәй булған халҡыбыҙҙың белем биреү усаҡтары? Был йәһәттән дә тикшерәһе, өйрәнәһе, халыҡҡа еткерәһе асыштар байтаҡ әле. Мәсеттәр төҙөлөү менән бергә ғәрәп яҙмаһы, Ҡөрьән һәм шәриғәт нигеҙҙәрен өйрәтеү өсөн мәктәптәр ҙә асыла. Башҡорттар араһынан үҙ уҡымышлылары үҫә башлай. Алдынғы мәҙрәсәләр барлыҡҡа килә. Стәрлебаш, Ҡарғалы ауыл мәҙрәсәләре иң ҙур һәм тирә-яҡта дан алған мәҙрәсәләрҙән һанала. 1865 йылда Көньяҡ Уралда башҡорт һәм татар ауылдарында 600 мәктәп һәм мәҙрәсә асыла, ә уҡыусылар һаны 20 меңдән ашыу була. XVIII быуаттың 20-се йылдарында рус телле уҡыу йорттары, өйәҙ училищелары асыла башлай, китапханалар ойошторола, китаптар күсереп яҙыу эше йәйелдерелә. XIX быуат баштарында ҡатнаш мәктәптәр: рус-башҡорт, рус-татар, рус-сыуаш мәктәптәре асыла һәм мәҙрәсәләрҙә донъяуи дисциплиналар (бөгөнгө беҙ өйрәнгән фәндәр) индерелә башлай. Бөтөн мосолман ижтимағи-сәйәси тормошонда билдәле булған дин әһеле, яҙыусы, публицист, ғалим-мәғри- фәтсе Ризаитдин Фәхретдиновтың, мәғрифәтсе-шағир, ғалим, башҡорттарҙан беренсе булып илде өйрәнеүсе Мөхәммәтсәлим Өмөтбаевтың, врач-мәғрифәтсе, башҡорт филологы Мстислав (Мөхәммәтхан) Ҡулаевтың, Әлмөхәмәт Ҡыуатовтың һәм башҡа зыялыларҙың был йәһәттән байтаҡ хеҙмәттәре билдәле. Улар үҙ заманында мәғрифәтселек менән ихлас шөғөлләнгәндәр. Мәғрифәтселек идеяларын Әлмөхәмәт Ҡыуатов әүҙем күтәреп сыға. Ул үҙе 1827 йылда Ҡазан университетының философия факультетының тел бүлексәһен тамамлай. Донъяуи милли мәктәптәр асырға булышлыҡ итә. Ырымбур генерал- губернатор канцелярияһында тәржемәсе булып эшләй. 1867 йылда генерал-губернатор Н. А. Крыжановскийға «Башҡорт халҡының фәҡирлеккә төшөү сәбәптәре» тигән яҙма тапшыра. Төп сәбәптәрҙең береһен ул наҙанлыҡта күрә һәм донъяуи фәндәр уҡытылған мәктәптәрҙе арттырыу тураһында ла фекерен әйтә. 1917 йылда инде мәғариф системаһында бик ҙур үҙгәрештәр башлана. Мәктәп менән сиркәү айырыла. 1921 йылда грамотаһыҙлыҡты бөтөрөү, мәжбүри уҡытыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Ликбез (ликвидация безграмотности) пункттары асыла, ауылдарға уҡытыусылар ебәрелә. Был бик оҙайлы эш була. Ошо осорҙа йәҙитселек тәғлимәттәре тарала башлай. Йәҙитселәр дини фанатиктарҙы тәнҡитләйҙәр. Фән менән мәҙәниәтте үҫтереү өсөн көрәшәләр, гәзиттәрҙе туған телдә сығарыу, мәҙәни-ағартыу учреждениелары асыу мәсьәләһен күтәрәләр. 1890 йылдарҙа Хөсәйениә, Ғосманиә, Рәсүлиә мәҙрәсәләрендә донъяуи фәндәр уҡытыла һәм профессиональ уҡытыусылар әҙерләү эше башлана. 1920 йылдарҙа ғәрәп графикаһынан латинға (яңы әлиф) күсеү башлана. 1939 йылда инде БАССР Юғары Советы Президиумы Указы менән кириллицаға күсеү башлана. Күсеү осоро бер юлы ғына, береһен юҡ итеп, икенсеһен таратыу юлы менән бармай. Гәзиттәр ике графика нигеҙендә баҫыла. Мәктәптәрҙә лә шулай уҡ уҡытыу ике графика нигеҙендә алып барыла. (Кириллица графикаһы нигеҙендә белем алыусы башҡорттар ғәрәп һәм латин графикаһы менән яҙылған ҡомартҡыларҙан, тарихыбыҙҙан айырыла.) 1930 йылдарҙа уҡытыусылар әҙерләү өсөн педтехникумдар асыла башлай. 1920 йылда төҙөлгән Халыҡ мәғарифы практик институты 1929 йылда К. А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институтына үҙгәртелә (бөгөн ул Башҡорт дәүләт университеты). 1933 йылда Башҡортостан мәғариф хеҙмәткәрҙәренең квалификацияһын күтәреү институты ойошторола. ===Һығымта яһайыҡ=== *Башҡорттар уҙ йәшәйештәрендә мөһим булған бар нәмәне лә тиерлек уҙ ҡулдары менән эшләгән. Киндер ебенән, кәзә дебетенән, һарыҡ йөнөнән, тиренән кейем- һалым етештереүҙән башлап, яу өсөн ҡоралды ла, дарыны ла үҙҙәре эшләгән. *Үҙенсәлеген белмәгән үләне булмаған, ризыҡ менән дауаланыу бик юғары кимәлдә торған. Металл эшкәртә алғандар, булат ҡойғандар. *Бынамын тигән уңмаҫ буяу ҡайнатҡандар. *Музыка ҡоралдары яһағандар. *Уҡымышлы кешеләр ҙә байтаҡ булған. *Халыҡ ижадын йыйыу менән шөғөлләнгәндәр. *Тарих өйрәнгәндәр, шәжәрә алып барғандар. XVIII быуатта башҡорт Исмәғил Тасимов Санкт-Петербургта Тау академияһына нигеҙ һала, аталы-уллы Уразмәтовтар нефтте фәнни нигеҙҙә өйрәнеү тураһында мәсьәлә күтәреп сығалар. Данлыҡлы дворян Ҡыуатовтар башҡорт егеттәрен уҡытыу хәстәрлеген үҙ өҫтәренә алалар. Ҡыҫҡаһы, башҡорт халҡының ғилемгә, белем алыуға, төрлө фәндәрҙе өйрәнеүгә ынтылышы элек-электән көслө булған. ==БАШҠОРТОСТАН ФӘНДӘР АКАДЕМИЯНЫ== ==Башҡортостан ғалимдары== Башҡортостанда 1930 йылдарҙа фән эре аҙымдар менән алға китә. Башҡортостан комплекслы ғилми-тикшеренеү институты асыла, ә 1931—1932 йылдарҙа бер нисә ғилми үҙәк: Башҡортостан ауыл хужалығын үҙгәртеп ҡороу ғилми-тикшеренеү институты, Тупраҡ-ботаник институт, Башҡортостан милли мәҙәниәт ғилми-тикшеренеү институты, Марксистик-ленинсы педагогика институты, Промышленность ғилми-тикшеренеү институттары барлыҡҡа килә. 1951 йылда СССР Фәндәр Академияһының Башҡортостан филиалы булдырыла. Ул Тау-геология институтын, Биология институтын, Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтын, Органик химия һәм экономик тикшеренеүҙәр институттарын берләштерә. Башҡортостан ғалимдары ер аҫты байлыҡтары тикшереү, тупраҡ өйрәнеү, нефть, газ һәм руда ятҡылыҡтарын тикшереү, юғары уңдырышлы иген культуралары булдырыу, үҫемлек биологияһын өйрәнеү һәм шулай уҡ гуманитар фәндәр өлкәһендәге эҙләнеүҙәре, тикшеренеүҙәре менән байтаҡ алға киттеләр. Башҡорт халҡы фәндең төрлө тармаҡтары буйынса бик күп һәләтле ғалимдар үҫтерҙе. ===Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзалары=== *'''Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы'''. Теоретик һәм клиник медицина өлкәһендә белгес. 1995 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Вәхитов Венер Абсатар улы'''. Молекуляр биология өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Ғатауллин Наил Ғәйнәт улы'''. Клиник медицина өлкәһендә белгес. 1995 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Ғимаев Рәғиб Насретдин улы'''. Техник химия өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Ғосманов Үзбәк Ғосман улы'''.Иктисад өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Ғүмәров Әсғәт Ғәлимйән улы'''. Механика өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Имашев Урал Булат улы'''. Химия өлкәһендә белгес. 1995 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Йәмилев Өҫәйен Мәмәт улы (Джемилев Усеин Мәмәт улы)'''. Нефть химияһы һәм катализ өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Казанцева Тамара Тимофеевна'''. Теоретик геология өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Кайбышев Оскар Әкрәм улы'''. Машиналар эшләү өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Камалетдинов Морат Абдулхаҡ улы'''. Геология өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Кузеев Раил Ғүмәр улы'''. Тарих өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Мағазов Риза Шәйехйән улы'''.Микробиология өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Минскер Карл Самойлович'''. Техник химия өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Мәхмүтов Әнәс Хөсәйен улы'''. Иктисад, философия, хоҡуҡ өлкәһендә белгес. 1995 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Напалков Валентин Васильевич'''. Математика өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Рахманҡолов Дилүс Лотфулла улы'''. Органик химия өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Ураҡсин Зиннур Ғәзиз улы'''. Лингвистика өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. *'''Фәйзуллин Фәнил Сәйет улы'''. Философия һәм социология өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. һәм социология *'''Хөсәйенов Ғайса Батыргәрәй улы'''. Әҙәбиәт теорияһы һәм тарихы өлкәһендә белгес. 1991 йылдан Башҡортостан Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы. ===Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы=== Күҙ ауырыуҙары буйынса иң атаҡлы белгестәребеҙҙең береһе — врач-офтальмолог, медицина фәндәре докторы, профессор Марат Тәлғәт улы Аҙнабаев. Ул етәкселек иткән Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми- тикшеренеү институты — Башҡорт дәүләт медицина университетының уҡыу базаһы. Бында М. Т. Аҙнабаевтың фәнни мәктәбе эшләй. Институт балалар офтальмологияһының ; фәнни нигеҙҙәрен өйрә- нә, күреү органы зарарланған кешеләрҙе комплекслы дауалау һәм һауыҡтырыуҙы ғәмәлгә ашыра. Ил күләмендә беренселәрҙән булып тыумыштан ҡара ҡылау (катаракта) менән ауырыған сабый балаларға, тыуғандың тәүге көндәренән үк микрохирургик операция яһауҙың эффектлылығы һәм операциянан һуң 6—7 көнгә йомшаҡ контактлы линзалар ҡулланыу мөмкинлеге иҫбатланды. Ғалим М. Т. Аҙнабаев офтальмохирургия өсөн микроинструменттар эшләүгә, балалар офтальмологтарының ғилми мәктәбенә нигеҙ һала. Ғалим үҙ инициативаһы менән илебеҙҙең Урал һәм Көнбайыш Себер төбәктәрен хеҙмәтләндереүсе Өфө өлкә-ара күҙ микрохирургияһы үҙәгенә етәкселек итә. Республикабыҙҙың иң алыҫ райондарына, республикабыҙҙан ситтә йәшәүсе милләттәштәребеҙгә медицина ярҙамы күрһәтә. Ул Бөтөн донъяға данлыҡлы күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшеренеү Бараккер институтының (Барселона ҡалаһы) почетлы ағзаһы. <!— — > ===Башҡортостан һәм башҡорттарҙы өйрәнеүсе Рәсәй һәм сит ил һәм рус ғалимдары, яҙыусылары, илселәре=== *'''Алтон Стюарт Донелли.''' Уның «Завоевание Башкирии Россией в 1552—1740 гг.» исемле китабы 1968 йылда АҠШ-та нәшер ителә. *П. И. Рычков, П. С. Даллас, И. И. Лепехин, С. Т. Аксаков, Р. Г. Игнатьев, С. И. Руденко, И. Н. Георги, И. П. Фальк, Н. П. Рычков, В. И. Даль, В. И. Филоненко, С. Р. Минцлов, И. М. Гвоздикова, С. Шитова, Е. В. Кучеров һәм башҡа бик күптәр башҡорт иле һәм башҡорт халҡы менән ҡыҙыҡһынып, төрлөһө төрлө өлкәлә тикшеренеүҙәр алып барған, үтә лә ҡиммәтле мәғлүмәттәр ҡалдырған. Уларға беҙ рәхмәтле булырға тейешбеҙ. Юғиһә, үҙ тарихыбыҙҙы ла ныҡлап белмәҫ көйө һәм «башҡорттоң яҙмаһы ла, ғилеме лә булмаған» тигән фекергә ышанып, үҙебеҙҙе үҙебеҙ кәмһетеп йәшәр инек. *Сит ил архивтарында һәм китапханаларында бик күп мәғлүмәттәр һаҡланыуы билдәле. Бер нисә сит тел белгән йәш тарихсы ғалим Салауат Ғәлләмов шул материалдарҙы өйрәнеү мөмкинлеге табып, байтаҡ ҡына фәнни хеҙмәт баҫып сығарҙы. Беҙҙең арағыҙҙан телдәр өйрәнеүгә маһир ғалимдарыбыҙ үҫеп сығып, үҙ халҡыбыҙ хаҡында өҫтәмә мәғлүмәттәр табып, бөгөнгө ғилеме- беҙҙе, мәҙәниәтебеҙҙе донъя кимәленә алып сығырлыҡ асыштар яһаһа, халҡыбыҙҙың ҙур мәҙәниәтле, ғилемле, һәнәрле булыуын иҫбат итеп, мәртәбәһен арттырыр ине. Башҡорт ғалимдарының бөтөнөһө лә тиерлек ғилми хеҙмәттәренән тыш фәнни-популяр әҫәрҙәр яҙыуға маһирҙар. Уларҙың хеҙмәттәре айырым китап булып та нәшер ителде, гәзит-журналдарҙа ла баҫыла. *Ҡадир Тимерғазин, Миңнеәхмәт Моталов, Диҡҡәт Бураҡаев — геология, Вәрис Ғүмәров, Марат Аҙнабаев, Марат Мырҙанов, Ибраһим Рәхмәтуллин, Вәсилә Ваһапова, Мәхмүзә Ғәйнуллина — медицина, Мазһар Иҫәнбаев — иҡтисад, Әнүәр Әсфәндиәров, Марат Ҡолшәрипов, Рим Йәнгужин, Ирек Аҡманов, Роза Буканова, Диас Йәнтурин — тарих, Нәжип Вәлитов — химия, Дамир Вәлиев, Зөһрә Рәхмәтуллина — философия, Наил Бикбулатов — этнография, Зиннур Ураҡсин — лингвистика, Рәшит Шәкүр — топонимика, Әхмәт Сөләймәнов, Салауат Галин — фольклористика, Нияз Мәжитов, Әлфиә Солтанова, Ринат Йосопов — археология, Барый Кәлимуллин — архитектура, Өлфәт Ҡобағошов — скульптура, Вадим Сафин, Гөлшат Үҙбәкова — психология, Рим Вәлиәхмәтов — социология, Лидия Нагаева, Әлмира Йәнбухтина һәм башҡаларҙың сәнғәт тураһында яҙылған популяр хеҙмәттәре халыҡтың төрлө әлкәлә мәғлүмәтен күтәреүҙә, мәғрифәтселек эшендә ныҡ ярҙам итә. ===ЭШ=== #Һанап үтелгән ғалимдарҙың береһенең, һайлап алып, фәнни-популяр әҫәрен өйрәнегеҙ. Әҙәби әҫәр менән фәнни- популяр әҫәрҙең һәм фәнни-популяр әҫәр менән фәнни әҫәрҙең айырмаһын әйтегеҙ. #Фәнни-популяр мәҡәләләр яҙыуҙың ниндәй әһәмиәте бар? ==УҠЫУ ЙОРТТАРЫ== *'''Башҡорт дәүләт медицина университеты.''' Өфөлә был уҡыу йорто 1932 йылда эшләй башлай. 1995 йылға тиклем институт, шунан университет итеп үҙгәртелә. Юғары уҡыу йортонда 5 факультет бар: педиатрия, юғары белемле шәфҡәт туташтары әҙерләү, дауалау, стоматология, фармацевтика. *'''Башҡорт дәүләт педагогия университеты'''. 1967 йылда асыла. Филология, физика-математика, сит ил телдәре, тарих, тәбиғәт-география, художество-графика, педагогика һәм мәктәпкәсә йәштәге балалар психологияһы, физкультура, башҡорт филологияһы факультеттары эшләй. Университет составына Сибайҙағы филиал, социология лаборатор иҫәпләү үҙәге, агробиостанция инә. *'''Башҡорт дәүләт университеты.''' 1929 йылда Өфөлә К. А. Тимирязев исемендә Башҡорт дәүләт педагогия институты асыла. 1957 йылда ошо институт ерлегендә Октябрҙең 40 йыллығы исемендәге Башҡорт дәүләт университеты ойошторола һәм Башҡортостан Республикаһының фән һәм мәҙәниәт үҙәктәренең береһенә әйләнә. Университетта 12 факультет бар: математика, физика, химия, биология, география, иҡтисад, тарих, юридик, дөйөм техник, филология, башҡорт филологияһы һәм журналистика, роман-герман филологияһы. *'''Башҡортостан дәүләт аграр университеты'''. 1930 йылда институт булараҡ асыла. 7 факультет эшләй: иҡтисад, урман хужалығы, тәбиғәтте төҙөкләндереү, ауыл хужалығын механизациялау, агорономия, зооинженерия, ветеринария. Уҡыу-тәжрибә хужалығы, урман хужалығы, тәжрибә баҫыуы, уҡыу-өйрәнеү умарталығы һәм машиналар паркы бар. Белгестәр 10 йүнәлештә әҙерләнә. Агрономия, зоотехния, ветеринария, ауыл хужалығын механизациялау, бухгалтер иҫәп-хисабы һәм аудит, иҡтисад һәм аграр производствоға идара итеү, территория тәбиғәтен һаҡлау һәм төҙөкләндереү, урман һәм урман паркы хужалығы, ауыл хужалығын электрлаштырыу һәм автоматлаштырыу, мелиорация, рекультивация һәм ерҙе һаҡлау. *'''Өфө дәүләт авиация техник университеты.''' Был юғары уҡыу йорто Рыбинскиҙа авиация институты була һәм, Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, 1941 йылда Өфөгә күсерелә. 1942 йылдан Серго Орджоникидзе исемендәге Өфө авиация институты тип йөрөтөлә. Көндөҙгө бүлектә 7 факультет эшләй. Авиация двигателдәре, авиация технологияһы, авиация приборҙары эшләү системалары, иҡтисад, информатика һәм робот техникаһы, гуманитар белем биреү, дөйөм ғилем кафедраһы факультеттары, ә Өфө моторҙар эшләү производство берекмәһе, Күмертау авиация производство предприятиеһы, Ишембай транспорт машиналары эшләү заводы эргәһендәге киске бүлексәләрҙә 3 факультет эшләй. *'''Өфө дәүләт нефть техник университеты'''. 1941 йылда И. М. Губкин исемендәге Мәскәү нефть институты филиалы эвакуациялана. 1948 йылда ошо филиал базаһында айырым институт ойошторола. 1993 йылдан башлап Өфө дәүләт нефть техник университеты итеп үҙгәртелә. 6 факультеты бар: тау-нефть, технология, үткәргес торба транспорты, иҡтисад һәм производствоны автоматлаштырыу, геология-геофизика, төҙөлөш-архитектура. Салауат, Стәрлетамак, Октябрьский ҡалаларында 3 филиалы эшләй. *'''Өфө дәүләт сәнғәт академияһы'''. 1968 йылда асыла. 2003 йылда академия исеме бирелә. Бөгөнгө көндә институтты ойоштороусы һәм тәүге ректоры композитор Заһир Исмәғилев исемен йөрөтә. 3 факультет эшләй. Музыка, театр һәм художество. Академия башҡарыусы музыканттар, композиторҙар, йырсылар, актерҙар, театр һәм кино режиссерҙары, педагогтар, методистар, ижади тикшеренеү эшмәкәрлеге менән шөғөлләнеүсе белгестәр, рәссамдар, дизайнерҙар, сәхнә биҙәү рәссамдары әҙерләй. *'''Өфө технология сервис институты.''' 1971 йылда Мәскәү технология институтының Өфө филиалы асыла. 1994 йылдан башлап ул Өфө технология сервис институтына әйләнә. 7 факультеты бар. Механик-технология, кейем технологияһы һәм дизайны, финанс, химик-технология, хеҙмәт күрһәтеү сфераһы иҡтисады, киске һәм ситтән тороп уҡыу, белгестәрҙе әҙерләү буйынса махсус факультет бар. *'''Өфө юридик институты'''. Был институт Рәсәй Федерацияһының Эске эштәр министрлығына ҡарай. 1971 йылда Өфө махсус урта мәктәбе асыла. 1992 йылда РФ МВД-һының Өфө юғары мәктәбе итеп үҙгәртелә, 1996 йылдан алып хәҙерге исем менән атала. Холоҡ төҙәтеү органдары системаһында эшләү, енәйәтселек менән көрәшеү өсөн белгестәр әҙерләй. *'''Өфө сәнғәт училищеһы'''. Башҡортостан сәнгәтен үҫтереүҙә Өфө сәнғәт училищеһының роле бик ҙур. Сәнғәт йүнәлешендә юғары уҡыу йорто асылмаған саҡта уҡ, беҙҙең данлыҡлы рәссамдарыбыҙ, музыка әһелдәре, йырсыларыбыҙ, музыканттарыбыҙ, хатта композиторҙарыбыҙ ҙа ошо училищела белем алған. *'''1922 йылда Башҡорт музыка техникумы''' итеп асыла. 1926 йылда Башҡорт дәүләт сәнғәт техникумы итеп үҙгәртелә. 1960 йылдан башлап Өфө сәнғәт училищеһына әйләнә. Училищеның музыка һәм художество бүлексәләре бар. Белгеслек бүлеге 10: фортепиано, вокал, ҡыллы, тынлы, халыҡ музыка инструменттары, хор-дирижер, музыка теорияһы, башҡорт халыҡ инструменттары, эстрада музыка сәнғәте, художество. 600 урынлыҡ концерт залы бар. Училищены тамамлаусыларға балалар музыка мәктәбе уҡытыусыһы, хор, ансамбль, оркестр артисы, ижади коллектив етәксеһе, концертмейстер, рәссам, скульптор, дизайнер, декоратив-ғәмәли сәнғәт рәссамы, театр һәм кино рәссамы, рәссам-бутафор квалификациялары бирелә. *'''Хореография училищеһы.''' Был училище Өфөлә 1986 йылда асыла һәм аҙ ғына ваҡыт эсендә бик юғары уңыштарға өлгәшә. Классик һәм халыҡ бейеүҙәре бүлексәләрен тамамлаған йәштәр илебеҙҙең төрлө сәхнәләрендә сығыш яһайҙар. Уларҙы хатта сит илдәргә лә саҡыралар. Училищела республикабыҙҙың күренекле балет артистары Л. Ҡыуатова, Ф. Нафиҡова, Р. Абсатарова, В. Ғәлимова, Ш. Тереғолов, Ю. Ушанов, Л. Шапкиналар йәш һәләттәр әҙерләүгә үҙ оҫталыҡтарын, маһирлыҡтарын йәлләмәй, йөрәк йылыһы биреп эшләйҙәр. *'''Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты.''' 1954 йылда Стәрлетамаҡ уҡытыусылар институты нигеҙендә ойошторола. Филология, физика-математика, тарих, технология-иҡтисад, педагогика һәм башланғыс белем биреү методикаһы факультеттары эшләй. '''Бөрө дәүләт педагогия институты'''. 1952 йылда Бөрө уҡытыусылар институты (1939) нигеҙендә барлыҡҡа килә. Институтта 6 факультет эшләй: физика һәм математика, рус теле һәм әҙәбиәте, биология һәм химия, сит ил телдәре, мәктәпкәсә йәштәге балалар педагогикаһы һәм психологияһы, педагогика һәм башланғыс класс уҡытыу методикаһы. *Быларҙан тыш бик күп училище, техникумдар, Мәскәү юғары уҡыу йорттарының филиалдары, Өфөләге юғары уҡыу йорттарының башҡа ҡалаларҙағы филиалдары эшләй. М. Н. Арыҫланов (1910-2003) В.Э. Меос (1940) А.Д- Бурзянцев (1928-2003) Ҡ.С. Дәүләткилдеев (1887- 1947) Б. Ф. Домашников (1924-2003) Ғ. Ш. Имашева (1914- 1995) А.А. Кузнецов (1920- 1990) А.П. Лежнев (1885- 1956) Ә.Ф. Лотфуллин (1928) Р. М. Нурмөхәмәтов (1925- 1986) М. В. Нестеров. Автопортрет М.В. Нестеров. Наташа Нестерова (баҡсала) Ҡ.С. Дәүләткилдеев. Башҡорт өйө күтәрмәһе Ә.Х. Ситдикова. Башҡорт балы В.С. Сыромятников. Ҡатындар яғында ҡунаҡ һыйлау. 1930 Б. Ф. Домашников. Ҡоштар китте. 1969 Р.Г. Ғүмәров. «Мәрхәмәтле ҡуян» В.Д. Дианов. Йыр. I өлөш. 1968. Монотипия окиәтенә иллюстрация. 1967 В.Д. Дианов. Йыр. II өлөш. 1968. Монотипия А.А. Кузнецов. Салауаттан һорау алыу. 1955 Р. Нурмөхәмәтов. Алжир төнө. Ә. Лотфуллин. Башҡорт өйө. һике. r А.П. Шутов. Башҡорт килене. 1969 Б.Д. Фузеев. Ш. Хоҙайбирҙин портреты. 1964 Ю. С. Грушевский Айыу алыу. 1969 М. Якубов. Быуат. 1968 Г.Г. Пронин. Панно. «Сәнғәт». 1969 М.Н. Арыҫланов. Биҙенең «Кармен» операһына декорация эскизы. 1968 Ғ.Ш. Имашева. М. Кәримдең «Ай тотолған төндө» спектакленә декорация эскизы Хөсәйен Әхмәтов (1914- 1993) Ғәзиз Әлмөхәмәтов (1895- 1939) Заһир Исмәғилев (1917-2003) Таһир Кәримов (1912- 1978) ■ Рәүеф Мортазин Камил Рәхимов (1910- 1994) (1900- 1978) Нариман Сабитов (1925- 1971) Халиҡ Займов (1914- 1977) ==БАШҠОРТОСТАН МАТБУҒАТЫ== Өфөлә 1838 йылда тәүге рәсми аҙналыҡ баҫылып сыға. Ырымбур менән Өфө бер губерна булғанлыҡтан, гәзит «Оренбургские губернские ведомости» тип атала. 1865 йылда губерналар бүленгәс, ул гәзит «Уфимские губернские ведомости» тип исемләнә башлай. «Уфимский листок объявлений» тигән хосуси гәзит тә сығарыла. 1879 йылдан башлап «Уфимские епархиальные ведомости» тигән журнал нәшер ителә башлай ҙа 1917 йылда туҡтатыла. (1991 йылдан башлап ошо исемдә гәзит яңынан тергеҙелә.) Октябрь революцияһынан һуң партия гәзиттәре өҫтәлә. 1920 йылдан башлап Крәҫтиән депутаттарының губерна Советы рус телендә «Крестьянский депутат», ә төрки телендә «Ауыл халҡы» тигән гәзит сығара. Ошо йылдарҙа милли матбуғат тыуа. Өфөлә һәм Ырымбурҙа төрки телендә 10 гәзит һәм журнал сығарыла. Ырымбурҙа сатирик гәзиттәр, 1908 йылда «Шура», 1915—1917 йылдарҙа «Ҡармаҡ» һәм башҡа сатирик журналдар нәшер ителә. Троицк ҡалаһында Мифтахетдин Аҡмулла иҫтәлегенә «Аҡмулла» тип аталған һүрәтле юмористик журнал нәшер ителә башлай. Шәйехзада Бабич үҙенең тәүге шиғырын ошо журналда баҫтыра. Ырымбурҙа — «Ваҡыт» (1906—1908), Троицкиҙа — «Сибирия» (1912), Өфөлә — «Тормош» (1913—1918), Ырымбурҙа «Урал» гәзиттәре нәшер ителә һәм киң тарала, «Урал» гәзитенең тиражы хатта 4 меңгә етә, 1905— 1907 йылғы революция еңелгәндән һуң ябыла һәм фәҡәт 1917 йылдан һуң ғына Ырымбур ҡалаһында «Яңы ваҡыт» гәзите сыға башлай. 1917 йылда «Башҡорт иттифаҡи бюроһының мөхбире» нәшер ителә һәм июль айында «Башҡорт» тип үҙгәртелә. Ырымбур һәм Силәбе ҡалаларында сығарылған был гәзит башҡорттарҙың тәүге баҫма органы була һәм берҙәмлек идеяһын пропагандалай. 1918 йылда Башҡортостандың ваҡытлы революцион Советы органы булған «Башҡортостан» гәзите сығарыла, Бәләбәйҙә — «Ярлы тауышы», Ырымбурҙа «Башҡорт тауышы» тигән һәм башҡа бик күп большевистик гәзиттәр ҙә, революцияны яҡлаусы һәм уға ҡаршы фекерҙә булғандары ла баҫыла. Ҡыҫҡаһы, 1917—1918 йылдарҙа 40-ҡа яҡын төрлө гәзит һәм журнал донъя күрә. 1919 йылдан башлап Өфө һәм Бәләкәй Башҡортостандағы ваҡытлы матбуғат партия һәм хөкүмәт органдарына күсә. Өфөлә 1919 йылда «Красный стрелок», «Большевик», «Ҡыҙыл юл», һуңынан «Шәреҡ ярлылары», «Урал» гәзиттәре сыға. Башҡорт хөкүмәте Совет яғына күскәндән һуң «Башҡортостан хәрби инҡилабы комитетының мөхбире», 1919 йылдан — Стәрлетамаҡ ҡалаһында «Башҡортостан хәбәрҙәре», «Ҡыҙыл батыр», «Ҡыҙыл һабансы», «Ҡыҙыл ҡурай», 1921 йылдан — «Мәғариф эштәре» журналы сыға башлай. Петроградта Башҡортостандың сәйәси бүлеге «Салауат» гәзитен нәшер итә (1919—1920), 1921 йылда тәүге тапҡыр ҡатын-ҡыҙҙар өсөн башҡорт телендә «Азат ҡатын», йәштәр өсөн «Йәш йөрәк» һәм «Ҡыҙыл Урал» (Темәстә) гәзиттәре баҫыла. Оло Башҡортостан ойошторолғандан һуң, гәзиттәр берләштерелә. 1922 йылда «Башҡортостан» гәзите, «Бабич» журналы, 1923 йылда «Яңы юл» әҙәби-нәфис һәм ижтимағи-сәйәси журналы, йәштәр өсөн төрки телендә «Йәш юҡһыл», 1925 йылдан «Ьәнәк», «Кабан», республика тарихы, этнографияһы, географияһы буйынса материалдар баҫыусы «Башҡорт аймағы» гәзите (1929 йылға тиклем), йәштәр өсөн башҡорт телендә «Башҡортостан йәштәре» (1929—1941) гәзите сыға. 1929 йылда ҡатын- ҡыҙҙар өсөн журнал сығарыу аяҡҡа баҫтырыла («Яңы юлда» тип атала), балалар өсөн «Керпе», аҙаҡ «Пионер» һәм «Аманат» журналы сығарыла. 1930 йылдарҙа райондар ойошторола башлағас, район гәзиттәре сығарыла башлай. Башҡорт телендә — 9, рус телендә — 8, татарса — 8, башҡа телдәрҙә — 2, ә инде 1933 йылдарҙа сыуаш, мари, удмурт телдәрендә лә гәзиттәр нәшер ителә башлай. Бөгөнгө көндә 270-кә яҡын ваҡытлы матбуғат баҫмалары сығарыла. ===Башҡорт телендә нәшер ителгән журналдар һәм гәзиттәр=== *'''«Ағиҙел'''» журналының беренсе һаны 1923 йылдың мартында «Яңы юл» исеме менән сығарыла ла артабан бер нисә тапҡыр үҙгәртелә: 1927 йылдан — «Сәсән», 1930 — «Октябрь», 1949 — «Әҙәби Башҡортостан», 1961 йылдан «Ағиҙел» исемендә сыға. *'''«Аманат'''» — мәктәп йәшендәге балалар һәм үҫмерҙәр өсөн башҡорт телендә ай һайын сыға торған нәфис-публи- цистик журнал. 1929 йылдың мартынан «Керпе» исеме менән сыға башлай. 1936 йылдан — «Пионер» һәм 1991 йылдан — «Аманат» тип атала. Ойоштороуҙы башлаусы һәм тәүге мөхәррире — шағир М. Хәй. *'''«Һәнәк»''' журналы. Айына ике тапҡыр баҫыла торған сатирик-юмористик журнал. 1925 йылдан алып нәшер ителә. 1937 йылда ябыла ла 1956 йылда яңынан сыға башлай. *'''«Башҡортостан уҡытыусыһы»''' журналы. Ай һайын сыға торған ғилми-педагогик һәм методик журнал. *1920 йылда — «Мәғариф эштәре» исеме менән баҫыла башлай ҙа 1924 йылда «Белем», 1931 йылдан — «Культура революцияһы», 1936 йылдан башлап «Башҡортостан уҡытыусыһы» булып сыға. *1968 йылдан башлап ҡатын-ҡыҙҙар өсөн «'''Башҡортостан ҡыҙы»''' әҙәби-нәфис журналы сығарыла башланы. *'''«Аҡбуҙат»''' — мәктәпкәсә һәм кесе йәштәге мәктәп балалары өсөн башҡорт телендә 1991 йылдан башлап сығарылған журнал. *'''«Шоңҡар»''' — йәштәр өсөн беренсе ижтимағи-сәйәси журнал. 1993 йылдан алып ике айға бер тапҡыр сығарыла. *'''«Ватандаш'''» — ижтимағи-сәйәси, фәнни-популяр һәм нәфис айлыҡ журнал. 1996 йылдан башлап сыға. *'''«Тамаша»''' — 1995 йылдан башлап нәшер ителә. Мәҙәниәт һәм сәнғәт журналы. *'''«Башҡортостан» гәзите'''. Көн һайын сыға торған ижтимағи-сәйәси гәзит. 1919 йылда Стәрлетамаҡ ҡалаһында «Башҡортостан хәбәрҙәре» булып сығып килгән гәзит 1922 йылдан башлап башҡорт һәм татар телдәрендә «Башҡортостан» исеме менән, 1924 йылдан башҡорт телендә генә, 1937 йылдан башлап — «Ҡыҙыл Башҡортостан», 1951 йылдан «Совет Башҡортостаны» һәм 1990 йылдан башлап тағы «Башҡортостан» исеме менән сыға. *'''«Йәшлек»''' — аҙнаһына өс тапҡыр сыға. Йәштәр өсөн ижтимағи-сәйәси гәзит. 1923 йылдан «Йәш юҡһыл» (юҡһыл — иҙелгән, ярлы кеше тигән һүҙ), 1930 йылдан алып — «Йәш коммунар» исеме менән сыға. Бөйөк Ватан һуғышы һәм һуғыштан һуңғы йылдарҙа нәшер ителмәй. 1951 йылда рус һәм башҡорт телдәрендә «Ленинең» — «Ленинсе» исеме менән яңынан донъя күрә башлай. 1990 йылдан башлап «Йәшлек» исеме менән үҙ аллы баҫма булып сыға. *'''«Йәншишмә»''' — балалар һәм үҫмерҙәр өсөн сығарылған республика гәзите. 1930 йылдан башлап латин хәрефтәре менән «Йәш төҙөүсе» исеме менән сыға башлай ҙа Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында һәм һуғыштан һуң байтаҡ ваҡытҡа туҡтатыла. 1959 йылдан — «Башҡортостан пионеры», 1991 йылдан «Йәншишмә» тигән исем менән сыға. * «'''Киске Өфө»''', нигеҙҙә, баш ҡала халҡы өсөн тәғәйенләнгән, шулай уҡ республика халҡы тормошо ла сағылдырылған гәзит. 2002 йылда нәшер ителә башлай. ===ЭШ=== *Мөмкинлектән сығып, баш ҡала йәки район үҙәгенә редакция һәм типографияға экскурсияға барыу, журналистарҙың һәм полиграфистарҙың эше менән танышығыҙ. *Редакция хеҙмәткәрҙәре менән осрашыу үткәрегеҙ. *Район гәзитенең тарихы менән ҡыҙыҡһынығыҙ. ==БАШҠОРТОСТАНДЫҢ БӨГӨНГӨ ЙӘШӘЙЕШЕ== ===Башҡортостандың сәйәси хәле=== Кешелек донъяһында бер нәмә лә, шул иҫәптән, милләттәр ҙә үҙгәрешһеҙ тормай. Сифат яғынан да, һан яғынан да үҙгәреш кисерә ул. Барлыҡҡа килә, юғала, ҡатнаша, йотола. Әммә һуңғы йылдарҙа был күренеш йылдамыраҡ бара, сөнки иҡтисади бәйләнештәр, мәҙәни аралашыуҙар киңәйгәндән-киңәйә. Әйтәйек, XX быуат башында 6 меңгә яҡын этнос йәшәһә, бөгөнгө көндә йөҙәрләп юғала. Улар араһынан мәҙәни яҡтан иң ныҡ үҫешкән милләттәр, әлбиттә, бирешмәй. Мәҙәни үҫешкә тотош милләттең һәм милләттең айырым вәкиленең дә аң кимәле йоғонто яһай. Ьәр халыҡ үҙ йөҙөн, үҙен һаҡлап алып ҡалыу өсөн үҙе сара күрергә тейеш. Башҡортостан Республикаһы бик үҙенсәлекле, айырым иғтибарға лайыҡ төбәктәрҙең береһе. Иң элек ул күп милләтле булыуы менән айырыла. Милли составының төрлөлөгө уның милли сәйәсәтенә лә йоғонто яһай. Төрлө милләттәрҙең мәнфәғәте дәүләттең һәр саҡ иғтибар үҙәгендә: һәр милләттең үҫешен, тулы ҡанлы йәшәйешен тәьмин итеүгә ынтылыш һөҙөмтәһендә республикабыҙҙа тотороҡлолоҡ һаҡланып килә. Рәсәйҙең иң үҙәгендә урынлашҡан республикабыҙҙа мәҙәни һәм дини яҡтан төрлө- төрлө халыҡтар бер туғандай татыу йәшәй. Башҡортостан Республикаһы үҙенең тотороҡло йәшәйеше менән Рәсәй кимәлендә генә түгел, донъя кимәлендә лә киң билдәле. Илдең ҡайһы бер төбәктәрендә тайпылыштар, сыуалыштар, аңлашылмаусанлыҡтар булған саҡта ла Башҡортостан үҙ ерендә именлекте, татыулыҡты һаҡлап алып ҡала килә. Башҡортостанда милләт-ара татыу йәшәүҙең быуаттарға һуҙылған традицияһы бар. Башҡорт халҡы борон-борондан татыу йәшәүҙе, үҙ-ара һәйбәт мөнәсәбәтте өҫтөн ҡуйған. Уның тарихында илгә баҫып инеү, башҡаларҙың именлегенә ҡул һуҙыу тигән осраҡ юҡ. Ул үҙ бәҫен һаҡлаған, әммә башҡаларҙың мәнфәғәтенә ҡул һуҙмаған. Быуаттар буйы күсә килгән был ҡиммәт, әлбиттә, бөгөнгө көндә республикабыҙҙың сәйәси тормошона ла ҙур йоғонто яһай. Республика етәкселегенең төп маҡсаты — Кеше мәнфәғәте. Кешенең матди ихтыяжы менән бер рәттән рухи үҫешен ҡәнәғәтләндереүгә лә ныҡ иғтибар ителә. Республикабыҙҙа 11 башҡорт, рус һәм татар театры бар. 8 телдә гәзит һәм журнал нәшер ителә. 15 төрлө милләт балалары мәктәптәрҙә үҙ телен өйрәнә. Радио тапшырыуҙар башҡорт, рус, татар телдәрендә даими алып барыла, шулай уҡ сыуаш, мари, удмурт, украин, мордва телдәрендә лә тапшырыуҙар бар. Бөтөн республикала башҡорт телендә 37 гәзит һәм журнал нәшер ителһә, татар телендә улар — 28. Әммә шул уҡ ваҡытта республикаға исем биргән, уның үҙаллылығын һаҡлап торған башҡорт халҡының артабанғы яҙмышы ла республика етәкселеге күҙ уңынан ысҡынмай. Сөнки тупланып йәшәү, үҙ төйәктәрендә ҡалыу һәм социаль үҫеш буйынса башҡорттар республикабыҙҙа йәшәгән башҡа халыҡтарҙан арттараҡ ҡала. Юғары белем алыу буйынса ла, етәкселек вазифаһы биләү яғынан да маҡтанырлыҡ түгел. Халҡыбыҙҙың күп өлөшө ауыр физик хеҙмәт менән мәшғүл. Кеше ауыр физик хеҙмәт менән күберәк шөғөлләнгән һайын, белемен үҫтереүгә ваҡыты ла, хәле лә, теләге лә ҡалмай. Бындай йәшәү айырымлыҡҡа, үҙ мәнфәғәтеңде генә ҡайғыртыуға килтерә. Ә халыҡта дөйөм маҡсат, уртаҡ идеал, уртаҡ мәнфәғәт юғала барған һайын, ойошҡанлыҡ та ҡаҡшай. '''Быларҙы һеҙ йәштән белеп үҫергә тейешһегеҙ.''' Тарҡау халыҡ бер-береһенә ярҙам ҡулы һуҙмай, уның һәр вәкиле фәҡәт үҙ мәнфәғәтен генә нығыраҡ хәстәрләй башлай. Тарҡаулыҡ мәҙәни яҡтан артталыҡҡа килтерә, сөнки мәҙәни ҡаҙаныштар — халыҡты туплап, тарҡатмай тороусы төп шарттарҙың береһе. Бигерәк тә республикабыҙҙан ситтә йәшәүсе башҡорттарҙы туплаусы төп шарт — ул мәҙәни уртаҡлыҡ. Заман тиҙлеге етеҙ. Күҙ асып йомған арауыҡта үҙгәреп тө ҡуйҙы: яңы ғына үҙаллылыҡ яуланды, тип тантана итһәк, бөгөн килеп ул ҡаҡшай башланы. Суверенлыҡтың ҡаҡшатылыуының төрлө кире күренештәргә килтереүе ихтимал. Әйтәйек, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының беренсеһе ныҡлы суверенлыҡ яулау шарттарында үтһә һәм Башҡортостан менән Рәсәй Федерацияһы мөнәсәбәттәре тормошсан демократик идеялар һәм федератив принциптар нигеҙендә (тимәк, республикабыҙ Рәсәйгә үҙ аллы дәүләт кеүек) ҡушылһа, Икенсе ҡоролтай иһә бөтөнләй башҡа тарихи, сәйәси һәм социаль шарттарҙа үтте. Ә бары тик ете йыл ғына ара. Был хәл беҙҙе уйландырырға тейеш. Беҙ үҙебеҙҙең мәҙәниәтебеҙҙе, телебеҙҙе, йолаларыбыҙҙы, традицияларыбыҙҙы юғалтабыҙ икән — халыҡ булараҡ тарҡаласаҡбыҙ һәм башҡа традицияларҙың ҡолона әйләнәсәкбеҙ. Фәҡәт тупланғанлыҡ, ойошҡанлыҡ ҡына беҙҙе халыҡ итеп һаҡлап алып ҡаласаҡ. Халыҡтың аң кимәле уның зыялыларының аң кимәленә бәйле. Аҡыллы, белемле, ғилемле әһелдәребеҙ ни тиклем әүҙем булһа, халыҡ хәстәрлеге менән нығыраҡ янһа, һәм ғәмәли эш башҡарһа, халҡыбыҙ ҙа шул тиклем татыуыраҡ, аңлыраҡ, әүҙемерәк буласаҡ. ===ҺОРАУҘАР=== #Халыҡты туплау өсөн ниндәй шарттар кәрәк? #Илдәге ҡоролош ҡайһылайта табан үҙгәрһә лә үҙебеҙҙе милләт булараҡ һаҡлап ҡалыу өсөн ниндәй шарттар кәрәк? #Республикабыҙҙа йәшәгән төрлө милләттәр араһындағы тотороҡло мөнәсәбәттең һаҡланыуын ни менән аңлатырһығыҙ? ==Башҡортостандың иҡтисади хәле== Илдәге именлек — иҡтисадты, мәҙәниәтте артабан үҫтереү өсөн ныҡлы нигеҙ ул. Республикабыҙ бик күп илдәр менән сауҙа-иҡтисад килешеүҙәре төҙөй. Ҡалалар матурлана, йәмләнә. Ауыл йөҙө ныҡ үҙгәрә. Ауылдарға газ индереү, юлдар һалыу, әлбиттә, халыҡтың йәшәү рәүешенә һәм мәҙәни үҫешенә ныҡ йоғонто яһай. Рәсәйҙә йәмғеһе 89 субъект иҫәпләнә. Башҡортостан — Рәсәйҙә иң ҙур төбәктәрҙең береһе. Шуның өсөн тотош ил кимәлендәге иҡтисад әлкәһендә уның өлөшө тос. Рәсәй төбәктәре араһында республикабыҙ етештереү буйынса тәүге өсөнсө-унынсы урындарҙы биләй. Нефть эшкәртеү,химия һәм нефтехимия әлкәһендә беренсе урындарҙа бара. Иген етештереү, сеймал етештереү буйынса алдағы урындарҙың береһендә килә. Үҙгәртеп ҡороуҙарға тиклем республикабыҙ, нигеҙҙә, сеймал сығанағы булды. Һуңғы йылдарҙа ғына үҙ сеймалын үҙе эшкәртә башланы. Шәхси эшҡыуарлыҡ йылдам үҫә. Республикала халыҡ тормошон ышаныслы яҡшыртыу өсөн иҡтисади хәүефһеҙлеккә ынтылырға тейешбеҙ. Нимә ул иҡтисади хәүефһеҙлек? '''Иҡтисади хәүефһеҙлек''' — халыҡтың тулы ҡанлы йәшәүен тәьмин итеү һәм ниндәй генә кире күренештәр килеп тыуһа ла бирешмәү. Тәбиғи шарттар буйынсамы, ҡоролош үҙгәреүеме, эске ҡаҡшаумы, башҡа тайпылыштармы — халыҡтың йәшәйешенә һиҙелерлек йоғонто яһамаҫлыҡ кимәлгә етеү. Иҡтисади яҡтан тотороҡло һәм хәүефһеҙ булыуҙы нигеҙҙә ун күрһәткес буйынса билдәләйҙәр. #Һәр йән башына сәнәғәт тауары етештереү. #Ауыл ерҙәрендә йән башына етештереү менән бәйле булмаған төп фондтарҙың тупланыу кимәле. #Халыҡтың торлаҡ менән тәьмин ителеше (уртаса кимәл менән). #Эшһеҙҙәр һаны кимәле. (Эшкә яраҡлы кешеләргә ҡарата.) #Уртаса эш хаҡы. #Халыҡ хужалығының төп фондтарының 1 кеше иҫәбенә тупланыу кимәле. #Тотош республикала халыҡ хужалығының төп етештереү фондтарының тупланыу кимәле. #Мәктәпкәсә йәштәге балаларҙың балалар учреждениелары менән тәьмин ителеүе. #Һәр тор белгес врачтар менән тәьмин ителеү. #Йән башына киң ҡулланыу тауарҙары етештереү. '''Ошо күрһәткестәр буйынса райондар түбәндәге тәртиптә килә''': #Әлшәй, Ауырғазы, Бәләбәй, Бөрө, Дүртөйлө, Йәрмәкәй, Илеш, Ҡырмыҫҡалы, Стәрлетамаҡ, Туймазы; #Баҡалы, Благовещен, Бүздәк, Дәүләкән, Кушнаренко, Көйөргәҙе, Мәләүез, Миәкә, Стәрлебаш, Өфө, Саҡмағош, Шишмә, Федоровка, Яңауыл. #Архангель, Асҡын, Баймаҡ, Балтас, Балаҡатай, Борай, Ғафури, Дыуан, Ейәнсура, Иглин, Ишембай, Ҡалтасы, Ҡыйғы, Краснокама, Күгәрсен, Мәсетле, Мишкә, Нуриман, Салауат, Тәтешле, Хәйбулла, Шаран. #Әбйәлил, Белорет, Бишбүләк, Бөрйән, Йылайыр, Ҡариҙел, Учалы. (Иҫкәрмә. Был күрһәткестәр 2002 йылдың 14—15 июнендә үткәрелгән Икенсе Ҡоролтайҙың Стенографик отчетынан алынды. Ҡоролтайҙан һуңғы йылдарҙа үҙгәрештәр булыуы ихтимал.) Артта ҡалған райондарҙа үҫеш кимәлен тәьмин итеү өсөн, бығаса киң файҙаланылмаған әлкәләрҙә, әйтәйек, минераль, урман, ауыл хужалығы сеймалын эшкәртеү һәм боронғо халыҡ һөнәрселеген аяҡҡа баҫтырыу буйынса эште киң йәйелдерергә кәрәк. Был мәсьәләне йәштәр хәл итә ала. Улар ҙур-ҙур ҡалаларға йәки республикабыҙҙан ситтә ятҡан яҡтарға китергә ынтылғансы, үҙ төйәктәренең йәшәү шартын яҡшыртыу яғын хәстәрләһәләр, күпкә отошло булыр ине. Сөнки донъяла бер генә ҙур ҡала ла бер юлы төҙөлмәгән, бер генә ҡала урыны ла тәбиғәт тарафынан алдан билдәләп ҡуйылмаған. Эш урындары булған һәм йәшәү шарттары уңайлы төбәккә ынтыла халыҡ. Йәшәү өсөн ҡулайлы урын, торлаҡ эҙләп ярты ғүмереңде сарыф иткәнсе, үҙ төбәгеңде хәстәрләү күпкә отошлораҡ. «Ҡайҙа барһаң да бер ҡояш, әйләнә лә кис була», «Ағиҙелдең аръяғында бер энәгә бер һыйыр» тигән мәҡәлдәр юҡҡа сығарылмағандар. ===Мәҡәлдәр=== *Тыуған илгә ни етә, ҡәҙерен белгән кешегә. *Айғыр өйөрөн ташламаҫ. *Берҙә түгел, илдә көс. *Ерҙең даны ирҙән. *Иленән биҙгән ир уңмаҫ, күленән биҙгән ҡаҙ уңмаҫ. ===ЭШ=== *Үҙ төбәгеңдә йәшәүсе оло кешеләрҙән борон халыҡтың ни менән шөғөлләнеүе тураһында һорашығыҙ. *Бөгөн эшмәкәрлектең шул тармағын аяҡҡа баҫтырыу отошло булмаҫ инеме? *Шул хаҡта уйланығыҙ. Башҡорт халыҡ ижадынан боронғо шөғөлдәр тураһында мәғлүмәттәр табығыҙ. Иғтибар менән уҡыһаң, уларҙы табып була. Әйтәйек, «Әбйәлил» әкиәтендә Әбйәлил һалабаш һалған, йүкә һуйған, септә һуҡҡан, арҡан ишкән. *Ә ниндәй аҙыҡ әҙерләгәндәр? «Алдар батыр менән Зөһрә» эпосында, «Ҡуңыр буға»ла бындай мәғлүмәттәр күп. Дәфтәрегеҙгә күсереп яҙып алып килегеҙ. *Үрҙә бирелгән һорау буйынса синыфташтарығыҙ менән әңгәмә үткәрегеҙ. Әңгәмәгә хужалыҡ етәксеһен йәки берәй эшҡыуарҙы саҡырырға мөмкин. *Буш ятҡан тау битләүҙәрендә сейә йәки ҡарағат баҡсаһы үҫтереп, ҡайнатмалар яһап, һатып булмаймы? *Һыйыр ағынан традицион аҙыҡты эшләп булмаймы? һәм башҡа шундай мәсьәләләр буйынса һөйләшегеҙ. Ошо хаҡта белешмәләр йыйығыҙ. *Яҙма эш башҡарығыҙ һәм ул эштәрегеҙҙе «Башҡорт мәҙәниәте» бүлмәһендә ҡалдырығыҙ. Ул — тарих. Йылдар үткәс, һеҙҙең быуын үҫмерҙәренең йәшәйеше ҡыҙыҡһыныусыларға кәрәк булыр. *Түбәндәге көләмәскә аңлатма бирегеҙ. Хужа Насретдиндан: «Ерҙең уҙэге ҡайҙа?» — тип һорағандар икән, ул: «Бына, мин баҫып торган ерҙә», — тип яуап ҡайтарған. ===ЭШ=== *Демократик үҙгәрештәр республикабыҙҙың сәйәси, иҡтисади хәленә ныҡ йоғонто яһаны. Ҡала ерҙәрендә генә түгел, ауылдарҙа ла ҡырҡа үҙгәрештәр булды. Ниндәй үҙгәрештәр улар? *Республикабыҙҙа, районда, йәшәгән ҡалағыҙҙа йәки ауылығыҙҙа барған үҙгәрештәр хаҡында администрация етәкселәренең береһен йәки берәй депутатты саҡырып һөйләтегеҙ. Уларҙың һөйләгәнен яҙа барығыҙ. *Әгәр һүҙ хәл ителмәгән проблемалар тураһында барһа, үҙегеҙҙең тәҡдимегеҙҙе яҙығыҙ, бергәләшеп фекер алышығыҙ. ===Башҡорт халҡының ижтимағи-сәйәси хәрәкәте=== «Торғонлоҡ», «үҙгәртеп ҡороу осоро» һәм башҡа шундай осорҙарҙа аҙ һанлы милләт вәкилдәре үҙ халҡының киләсәге өсөн тәрән борсолоу кисерҙе. Сөнки илдә «бер теллелеккә күсеү» сәйәсәте ваҡыты-ваҡыты менән әүҙемләшеп йә һүлпәнәйеп, ғәмәлгә ашырыла ине. Шуның өсөн дә 1985 йылда башланған үҙгәртеп ҡороу осоронда, башҡа милләт интеллигенцияһы вәкилдәре кеүек үк, башҡорт халҡының алдынғы ҡарашлы әһелдәре лә ижтимағи-сәйәси хәрәкәтте йәнләндереп ебәрҙе. 1989—1990 йылдарҙа «Урал» Башҡорт халыҡ үҙәге, Башҡортостан халыҡтары партияһы, Башҡорт йәштәре иттифағы, «Аҡ тирмә» республика мәҙәниәт үҙәге, Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәте һәм башҡа ойошмалар барлыҡҡа килде. Был ойошмалар йәшәйешебеҙҙә хәл ителмәгән проблемаларҙың күп булыуы арҡаһында килеп сыҡты, иғтибарҙан ситтә ҡала барған күп кенә мәсьәләләрҙе мотлаҡ, кисектермәҫтән хәл итмәгән осраҡта халҡыбыҙҙың бөтөнләй һәләкәткә килеү хәүефе бар ине. Ойошмаларға башҡорт халҡының зыялылары тупланды. Башҡортостандағы ижтимағи-сәйәси хәлгә уларҙың йоғонтоһо көслө булды. 1989 йылдың декабрендә төҙөлгән «Урал» Башҡорт халыҡ үҙәге халыҡ араһында тиҙ арала абруй яуланы. Суверенлыҡтың ниндәй булыуын, республикабыҙ киләсәген ниндәй үҙгәрештәр көтөүен, үҙаллылыҡтың башҡорт халҡы өсөн генә түгел, ә республикабыҙҙа йәшәгән башҡа милләт вәкилдәре өсөн дә ыңғай күренеш буласағын аңлатыуҙа ул үҙәктең роле ҙур булды. Рәсәй хөкүмәте етәкселегенә лә, Башҡортостан етәкселәренә лә байтаҡ мәсьәләләрҙе хәл итеүҙе һорап хаттар яҙылды, айырым брошюра сығарылды. '''Ул мәсьәләләр ҡыҫҡаса алғанда шулар:''' *башҡорттар күпләп йәшәгән төньяҡ-көнсығыш һәм Урал аръяғы төбәктәренең социаль-иҡтисади үҫеш йәһәтенән артта ҡалыуы; *башҡорттарҙың үҙ республикаһында һан яғынан аҙ ҡалыуы; *эш эҙләп ситкә киткән башҡорттарҙы ҡайтарыу зарурлығы; *башҡорт теленә дәүләт статусы биреү мөһимлеге; *республикабыҙҙа ер һәм тәбиғәтте һаҡлау мәсьәләһенең киҫкен тороуы; *туған телдә уҡытыу һәм тәрбиә биреүҙең тейешле кимәлдә булмауы; *халыҡтың рухи зәғифләнеүе, эскелек ҡолона әүерелә барыуы; *кадрҙар мәсьәләһенең хәл ителмәүе; *Башҡортостандан ситтә йәшәгән ҡәрҙәштәребеҙҙең милли, мәҙәни, рухи ихтыяждарының ҡәнәғәтләнерлек кимәлдә хәл ителмәүе; *Урал аръяғы төбәктәре өсөн юғары уҡыу йорттары (атап әйткәндә, Сибай ҡалаһында) булдырыу; *боронғо кәсептәрҙе аяҡҡа баҫтырыу; *элекке педагогия училищеларын яңынан тергеҙеү; *башҡорт халҡы аҡсаһына һәм улар өсөн тәғәйенләп төҙөлгән Каруанһарайҙы кире ҡайтарыу... Һәм башҡа бик күп мәсьәләләрҙе хәл итеү тәҡдим ителә. Әммә хат яҙыу менән генә халҡыбыҙ алдындағы мәсьәләләрҙе хәл итеү мөмкин түгел. Шуның өсөн башҡорт милли хәрәкәте етәкселәре халыҡ йыйыны үткәрергә ҡарар итә. Әйтергә кәрәк, күренекле йәмәғәт эшмәкәре, башҡорт милли хәрәкәтенең башында тороусы тарихсы- ғалим Марат Ҡолшәрипов XX быуаттың 80-се йылдар аҙағын 1917 йыл осоро менән хаҡлы рәүештә сағыштыра. Сөнки ул йылдарҙа ла халҡыбыҙ яҙмышы хәл ителде. Милләтебеҙҙе тергеҙеү һәм артабан үҫтереү, уның үҙбилдәләнешкә, үҙ аллы сәйәси, социаль-иҡтисади һәм хоҡуҡи нигеҙҙәрҙә заманса демократик дәүләт төҙөүгә хоҡуҡтарын билдәләү өсөн хәл иткес аҙымдар яһала. «Урал» башҡорт халыҡ үҙәге 1989 һәм 1991 йылдарҙа йыйындар саҡыра. Артабан бындай йыйындарҙың хөкүмәт кимәлендә, бөтөн донъя башҡорттарын саҡырып үткәреү зарурлығы килеп тыуа һәм Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы саҡырыла. ==I Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы== 1995 йылдың 1—2 июнендә Бөтә донъя башҡорттарының беренсе Ҡоролтайы була. Ҡоролтайҙа 609 делегат ҡатнаша. Үҙенең тарихи тыуған иленә донъяның бөтөн төбәктәренән дә тиерлек башҡорттар йыйыла. Венгриянан, Гонконгтан, Ҡытайҙан, Латвиянан, Перуҙан, Полынанан, Америка Ҡушма Штаттарынан, Финляндиянан, Төркиә Республикаһынан, Италиянан, Швейцариянан, Япониянан, Германия Федератив Республикаһынан, Франциянан һәм Көньяҡ Африка Республикаһынан, Ҡаҙағстандан, Үзбәкстандан, Украинанан, Тажикстандан, Молдованан, Ҡырғыҙстандан, шулай уҡ Дағстан, Ингушетия, Коми, Мари Эл, Саха, Удмурт, Сыуаш, Татарстан республикаларынан, Силәбе, Ырымбур, Свердловск, Пермь, Һарытау, Иркутск, Кемерово, Киров, Ленинград, Магадан, Мәскәү, Мурманск, Омск, Ульяновск, Төмән, Чита әлкәләренән, Мәскәү, Санкт-Петербург ҡалаларынан килделәр. Ҡоролтайҙа РФ Федераль Йыйылышының Федерация Советы Рәйесе Владимир Филиппович Шумейко, Ингушетия Президенты Руслан Солтанович Аушев, Төркиәнән халҡыбыҙҙың бөйөк улы Зәки Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған, Төркиә Президенты кәңәшсеһе Намыҡ Кемаль Зейбек, Али Хикмет Япарлар, Ибраһим Демирил, Германия Федератив Республикаһынан Маргарет Эрсен-Раш, Япониянан Хирома Охара, Америка Ҡушма Штаттарынан — профессорҙар Малик Хафиз һәм Элтон Донелли, Венг- риянан Собени Йожев һәм башҡа абруйлы ҡунаҡтар ҡатнаша. Ҡоролтай башланғанға тиклем үк Өфө халыҡ-ара фәнни конференцияла ҡатнашыусылар өсөн «Икенсе Зәки Вәлиди уҡыуҙары» үткәрелә. Уҡыуҙар эмиграциялағы башҡорт галимдарының: Әхмәтзәки Вәлиди, Әбделҡадир Инан, Ғәлимйән Туғандың ғилми мираҫына бағышлана. Унда Зәки Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған, Истанбулдың «Баязит» университеты профессоры Хәлил Асыҡкүҙ, Мәскәү профессоры И. И. Мусаев, Ҡаҙағстан Фәндәр Академияһының ағза-корреспонденты И. Л. Кизлаев, Ҡаҙандан академик Мирфәтих Зәкиев, Берлиндың Азатлыҡ университеты профессоры Маргарет Эрсен-Раш ҡатнашты. Әйтергә кәрәк, Маргарет Раш саф башҡорт телендә сығыш яһаны. Венгриянан килгән ғалим Йожеф Торма ла трибунанан башҡортса һөйләне. Шуныһы иғтибарға лайыҡлы — Украинанан килгән ҡунаҡтар араһында Башҡортостандың халыҡ шағиры Рәшит Ниғмәтиҙең улы, Украинаның Атом энергияһын файҙаланыу буйынса комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары Нур Ниғмәтуллин да булды. Форумды ҡыҫҡа доклад менән күренекле дәүләт эшмәкәре Зекериә Шәрәфетдин улы Аҡназаров асты, төп докладты Башҡортостан Республикаһының беренсе Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов яһаны. Уның доклады «Беҙҙең маҡсатыбыҙ — татыулыҡ, яңырыу, алға барыу» тип аталды. Президент үҙенең сығышында башҡорт халҡы яҙмышында булып үткән иң мөһим ваҡиғаларға туҡталды. Мортаза Рәхимов беренсе мең йыллыҡ урталарында донъя аренаһында үҙен Көньяҡ Уралда башҡорт тип танытҡан халыҡтың сәйәхәтселәр һәм тарихсыларҙың юлъяҙмаларында, тарихи хеҙмәттәрендә кемдәр тарафынан телгә алыныуынан башлап иң киҫкен ваҡиғалар, ҡырҡа боролошло үҫеш юлдары, ихтилалдар, ихтилал сәбәптәре һәм уларҙың етәкселәре, беренсе автономия һәм уға этәргес биреүсе Зәки Вәлиди сәйәсәте һәм бөгөнгө көн хаҡында сығыш яһаны. Беренсе ҡоролтай үткән йылдар — илебеҙҙә суверенлыҡтың сәскә атҡан, тәүге аҙымдарында уҡ уңыштарға өлгәшә башлаған һәм бығаса үҙ хеҙмәтенең, үҙ ере байлығының емешен үҙе күрә, татый, файҙалана алмаған халыҡтың, ниһайәт, иркен тын алып ҡалған мәле. Сығыш яһаусылар оло ышаныс менән алға пландар, тәҡдимдәр яһай, йылдар буйы күңелдәрендә төйөн булып ултырған әсенеүҙәрен һөйләйҙәр, хәл ителмәгән мәсьәләләрҙе көнүҙәккә ҡуйыуҙы талап итеп, резолюцияларға индертәләр. Ҡоролтайҙа бөтәһе ун секция эшләне. Уларҙа халҡының киләсәк яҙмышы өсөн борсолоусы вәкилдәр сығыш яһай, резолюциялар ҡабул ителә. Резолюцияларҙың ҡыҫҡаса йөкмәткеһе менән таныштырабыҙ. *Республика етәкселегенең, уның Президентының Рәсәй Федерацияһы составында Башҡортостан Республикаһының суверенитетын артабан үҫтереүгә йүнәлтелгән сәйәсәтен хупларға. *Башҡорт теленә рус теле менән бер рәттән дәүләт статусы бирергә. *Ҡурған әлкәһенең Сафакүл һәм Элмән райондарын бергә ҡушып, Ялан автономиялы округы төҙөргә. (1927 йылға тиклем Башҡортостанда Ялан кантоны булған.) *1924 йылға тиклем Башҡортостанға ингән Туҡсо- ран кантоны ерендә Туҡсоран кантоны төҙөргә. *Екатеринбург, Пермь, Ьамар, Ьарытау әлкәләрендә милли райондар төҙөргә. *Ырымбур әлкәһендә Башҡортостанға сиктәш булған башҡорт ауылдарын киренән Башҡортостанға ҡушырға. *Ырымбурҙағы Каруанһарайҙы башҡорт халҡына кире ҡайтарырға. *Республиканан ситтәге әлкәләрҙә башҡорт телендә матбуғат, нәшер итеү мәсьәләһен хәл итергә. *Башҡорт мәктәптәре һанын арттырырға. *Фрунзе урамын Салауат Юлаев исемендәге урамға алмаштырыуҙы тәҡдим итергә. Ьәр секцияла тиҫтәләрсә резолюция ҡабул ителә. Ҡоролтай эше йомғаҡтары буйынса йыйынтыҡ баҫтырылып сығарыла. Беренсе тапҡыр үткәрелгән Бөтә донъя ҡоролтайының әһәмиәте, әлбиттә, ҙур була. *Беренсенән, донъя алдында ул башҡорт халҡының барлығын, көс-ҡеүәтен күрһәтеп кенә ҡалмай, уның алдында ниндәй проблемалар торғанлығын да аса. *Икенсенән, башҡорттар бер-береһен таный, белә, төрлө төбәктә йәшәүсе милләттәштәребеҙ хәл-әхүәл белешә, ярҙам ҡулы һуҙырға мөмкинлектәре булғандары ярҙам итергә әҙер икәнлектәрен белгертә. *Өсөнсөнән, башҡорт халҡының проблемаһы ла башҡа халыҡтарҙыҡы кеүек үк икәнлеге, шуның өсөн дә уларҙы бергәләшеп хәл итеү зарурлығы күренә. Әйтәйек, Силәбе өлкәһендәге фажиғә, йоғошло ауырыуҙарҙың таралыуы, тәбиғәттең бысраныуы арҡаһында үлемдең тыуымға ҡарағанда күберәк булыуы, эскелектең, наркоманияның киң ҡолас алыуы һәм башҡа шундай бихисап проблемалар башҡорттарҙы ғына түгел, бөтөн донъя халыҡтарын да тиң борсой. Шул уҡ ваҡытта башҡорт халҡының үҙен генә борсоған мәсьәләләр ҙә байтаҡ була. Ҡоролтайҙа улар буйынса ла резолюциялар ҡабул ителә. Бөтә донъя башҡорттарының беренсе ҡоролтайында Башҡарма комитет булдырыла. Уның рәйесе итеп ғалим Нияз Мәжитов һайлап ҡуйыла. ===ҺОРАУҘАР=== *һәр районда Ҡоролтай Башҡарма комитетының филиалы эшләй. Һеҙ йәшәгән районда уның етәксеһе кем? Ниндәй эштәр башҡаралар? Белешегеҙ. Дәфтәрегеҙгә яҙығыҙ. *Мөмкин булһа, ул филиалдың идара ағзаларынан берәйһен йәки Ҡоролтай делегатын саҡырып һөйләтегеҙ. ===Мәҡәлдәр=== *Ике кәңәш бер булһа, илле егет бер була. *Кәңәш менән беселгән тунда йөй булмаҫ. *Мең башта мең аҡыл. ===Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы=== Беренсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы үткәрелеүгә ете йыл үткәс, Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы саҡырыла. '''Әйтеп китеүебеҙсә, Беренсе Ҡоролтайҙа байтаҡ резолюциялар ҡабул ителә. Уларҙың ниндәйҙәре үтәлгән?''' *Башҡорт һәм рус телдәренә дәүләт теле статусы бирелә. *Башҡортостан радиостанцияһының ҡеүәте арттырыла. *Күп балалы ғаиләләргә ярҙам ителә. *Башҡорт диаспораһы иҫәбенән балаларҙы югары уҡыу йортона алыу өсөн квота булдырыла. Нигеҙҙә, үҙ республикабыҙ яуаплылығындағы бурыстар үтәлә бара. Әммә республикабыҙҙан ситтә башҡорттар йәшәгән өлкәләрҙә эш бик аҡрын ҡуҙғала. Ҡоролтайҙар үткәреү, концерттар ойоштороу, делегациялар ҡабул итеү һәм беҙҙең республикабыҙға делегациялар ебәреү кеүек көндәлек мәсьәләләр генә хәл ителә. Ә халҡыбыҙ яҙмышына, уның рухи һәм матди донъяһына һиҙелерлек үҙгәреш индереү буйынса сараларҙы ғәмәли үтәү бик һүлпән бара. Был хаҡта II Ҡоролтайға килгән делегаттар ҙур әсенеү менән һөйләй. Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы 2002 йылдың 14—15 июнендә үтә. Ҡоролтайға Австралиянан, Венгриянан, Израилдән, Италиянан, Канаданан, Ҡытайҙан, Монголиянан, Берләшкән Ғәрәп Эмираттарынан, Омандан, Полынанан, Америка Ҡушма Штаттарынан, Төркиәнән, Германия Федератив Республикаһынан, Франциянан, Чехия Республикаһынан, Швейцариянан, Япониянан, Беларусь Республикаһынан, Ҡаҙағстан Республикаһынан, Ҡырғыҙстан Республикаһынан, Латвия Республикаһынан, Тажикстан Республикаһынан, Үзбәкстан Республикаһынан, Украинанан, Эстониянан делегаттар килә. Төп доклад менән республикабыҙ Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы Рәхимов сығыш яһай. Ул Башҡортостан Республикаһының бөгөнгө йәшәйеше тураһында һөйләй. Башҡортостан Республикаһы йөҙгә яҡын ил менән сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәт тота. Европа илдәре, Ғәрәп илдәре, Америка Ҡушма Штаттары, Киндостан, Төркиә, Япония һәм башҡа илдәр менән айырыуса тығыҙ бәйләнештәрҙә йәшәй. Республиканың үҙендә халыҡ-ара аралашыу йәһәтенән байтаҡ саралар үткәрелә. Кеше хоҡуҡтары проблемалары буйынса ла халыҡ-ара форумдар үткәрелә. Төрки телле халыҡтар театрҙарының «Туғанлыҡ» фестивалдәрен Өфөлә үткәреү традицияға әйләнеп китте. Урал һәм Волга буйы халыҡтарының — шиғриәт фестивалдәре, йәштәрҙең — «Урал моңо» Халыҡ-ара фестивале, фин-уғыр халыҡтарының — Региональ-ара фестивале, Халыҡ-ара Аксаков көндәре байрамы, Славян халыҡтары яҙмаһы һәм мәҙәниәте көндәре, милли мәҙәниәт үҙәктәренең берлектәге байрамдары, «Дуҫлыҡ моңо» башҡорт һәм татар йырҙары, «Шапчак сасси» исемле сыуаш йыры, «Мурпеледыш» мари бейеү һәм йырҙары, «Оҙон көй» — башҡорт йыры, «Ирәндек моңдары», ҡурай моңо, йыр һәм бейеү фестивалдәре оло байрамға әйләнә. Кеше матди донъя менән генә йәшәй алмай. Уға рухи аҙыҡ: туған телендә һөйләшеү, йырлау, милли бейеүҙәрен бейеү, ҡыҫҡаһы, үҙ мөхитендә аралашыу кәрәк. Рухи аҙыҡ кешенең сәләмәтлегенә лә ыңғай йоғонто яһай. Башҡортостан етәкселеге был хәҡиҡәтте яҡшы аңлай һәм республикала йәшәүсе бөтөн милләт вәкилдәренә лә үҙ милли традицияларын үҫтереү өсөн киң мөмкинлектәр аса, шарттар тыуҙыра. Ҡоролтайҙа ошо хаҡта ла һүҙ бара. Бөгөнгө көндә республикабыҙ етәкселегенең ошо әш йүнәлеше дөрөҫ тип табыла, сөнки республикабыҙ халҡы үҙ-ара татыу, тыныс шарттарҙа йәшәй. Ҡоролтайҙа йәмғеһе 12 секция эшләй. Унда башҡорт халҡының һәм Башҡортостандың артабанғы үҫеш проблемалары тикшерелә. Алдағы йылдарға бурыстар билдәләнә. ''Төп бурыстарҙан түбәндәгеләрҙе атап китергә кәрәк:'' *йәштәргә патриотик, әхлаҡи һәм хеҙмәт тәрбиәһе биреү һәм бер үк ваҡытта уларҙың социаль проблемаларын, бигерәк тә ауыл ерҙәрендә йәшәйеш проблемаһын хәл итеү, *ысын-ысындан тирә-яҡ мөхит тураһында хәстәрлек күрерлек экологик фекер формалаштырырға, *алкоголизм, наркомания, эскелек һәм башҡа шундай тайпылыштар менән көрәш нигеҙендә уларҙың социаль нигеҙен бөтөрөргә, *демографик хәлде яҡшыртырға, *Башҡортостандың артабанғы үҫешендә күсәгилеш- лелекте һаҡларға, федерализм идеяларын үҫтерергә, *РФ-ның айырылғыһыҙ төбәге булараҡ, БР-ҙа милли сәйәсәт концепцияһын артабан үҫтерергә, *хәҙерге шарттарҙа башҡорт халҡының үҫешен тәьмин итерлек яңы ысул табырға, башҡорт халҡының таралып йәшәүен иҫәпкә алып, XXI быуат ҡаҙаныштарын файҙаланып, информациялар менән тәьмин итергә. ===Бөтә донъя ҡоролтайҙарының әһәмиәте=== Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайҙарында башҡорт халҡының һәм тотош Башҡортостандағы ижтимағи тормоштоң һәр әлкәһенә лә йомғаҡ яһала һәм артабанғы тормошо өсөн бурыстар билдәләнә. ''' Ул бурыстар ниҙән ғибәрәт һуң?''' *Әлбиттә, республиканың төп халҡы башҡорттар өсөн дә, унда йәшәгән йөҙәрләгән милләт вәкилдәре өсөн дә беренсе сиратта тотороҡлолоҡ, һыйышып тыныс йәшәү иң мөһиме. Шуның өсөн дә хөкүмәтебеҙ етәкселәре был мәсьәләгә айырыуса иғтибар итә. Донъя күләмендәме, илдәме, республика сиктәрендәме тыныслыҡ боҙолһа, ығы-зығы, сыуалыш башланһа, артабанғы йәшәйеш өсөн маҡсат билдәләү, бурыстар ҡуйыуҙың мәғәнәһе лә булмау. *Артабанғы маҡсат — республикала йәшәүсе һәр граждандың хоҡуғы һәм азатлығы. Был йәһәттән дә етәкселек ҙур эштәр башҡара һәм үҙенең изге бурысы тип һанай. *Шулай уҡ республикабыҙ Президентының әленән-әле төрлө атамалы һәм маҡсатлы йылдар иғлан итеүе лә кеше хоҡуғын яҡлау сараларының береһе ул. Әсәлек йылы, Балалар йылы, Сәләмәтлек йылы, Йәштәр йылы, Спорт йылы. Былар бөтөнөһө лә Башҡортостан Республикаһының Төп Законы — Конституцияла нығытылған хоҡуҡтарҙың ғәмәли үтәлешенә ҙур йоғонто яһай. Ҡоролтай башҡарма комитеты үҙенең эшендә Ҡоролтайҙарҙа ҡабул ителгән резолюцияларҙың, ҡуйылған бурыстарҙың үтәлешен күҙ уңынан ысҡындырмай, даими тикшерә, ярҙам итә. '''Ҡәҙерле укыусылар!''' Республикабыҙ етәкселеге һәм Ҡоролтай башҡарма комитеты тарафынан ниҙәр генә эшләнелһә лә, һәр кешенец яҙмышы, иң элек, уҙ ҡулында. Һуңгы йылдарҙа һаман киңерәк ҡолас ала барған тайпылыштар: эскеселек, наркомания, аҙғынлыҡ, киләсәккә ҡарата вайымһыҙлыҡ, ғаилә ҡормау, бала ташлап китеу, маҡсатһыҙ йәшәу һәм башҡа шундай кире күренештәр ҡайҙандыр ситтән килмәй кешегә. Ул рухи бушаҡлыҡтан килә. Шуның өсөн уҡыусы саҡтан уҡ ихлас булырға, мәктәп, синыф үткәргән һәр сарала әүҙем ҡатнашырға, маҡсатлы йәшәргә өйрәнегеҙ. Йәмәғәт эштәрендә әүҙемлек — үҙеңде күрһәтеү, маҡтаныу, ярамһаҡланыу түгел. Ә йәшәргә өйрәнеү ул. Заман талабы шундай: фәҡәт әүҙемдәр генә яҙмыш теҙгенен ҡулында тота ала. Әүҙемлек — йәшәргә өйрәнеү, әүҙемлек — заман менән бергә атларға ынтылыш ул. Башҡортостан, бигерәк тә башҡорттарҙың, юғары белем алыуы буйынса, башҡа милләттәр менән сағыштырғанда, артта ҡала (10 мең кеше иҫәбенә ҡарата). Башҡорттар һанының кәмеүе, юғары уҡыу йорттарында аҙ уҡыуы, йәштәрҙең эскелеккә бирелеүе, ҡала йәштәренең, нигеҙҙә, ҡатнаш ғаилә ҡороуы, ә ауыл егеттәренең өйләнмәй йөрөүе, башҡорт йәштәренең сит яҡтарға күсеп китеүе, заман талабына өйрәнеп етә алмауы, әлбиттә, беҙҙең артабанғы яҙмышыбыҙға кире йоғонто яһай. Бына был хатста нытслы уйланырға тейешбеҙ. ===ҺОРАУ=== #Һеҙ йәшәгән төбәктә йәштәр үҙ милләтенең традицияларына ҡарата ҡыҙыҡһыныу һәм әүҙемлек күрһәтәләрме? #Үҙегеҙ халҡыбыҙҙың боронғо традицияларынан ниндәй сифаттарға, шөғөл-һөнәргә эйәһегеҙ? ===Мәҡәлдәр=== *Бер ағас мейестә лә янмаҫ, ике ағас далала ла һүнмәҫ. *Бер ағас яланды матурламай. *Халыҡ барҙа — хаҡлыҡ бар. ===ЯҘМА ЭШ=== *Ҡоролтайҙарҙың әһәмиәте ниҙә? *Беренсе Ҡоролтай менән икенсе Ҡоролтай араһында айырма бармы? *Ҡоролтай ҡарарҙарын ентекләп өйрәнгәндән һуң, үҙ төбәгегеҙҙә барған хәл-ваҡиғалар, ғәмәли эштәр менән сағыштырып ҡарағыҙ — үтәләме? *Ҡоролтай ҡарарҙарын тормошҡа ашырыуҙа үҙегеҙ ниндәй кимәлдә ҡатнашаһығыҙ? ==Үткәндәрҙе барлап, киләсәкте уйлап...== (Шағир Александр Филипповтың мәҡәләһенән) Икенсе бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы ике көн буйы барҙы. Ике көн буйына ҙур һәм емешле әш атҡарылды. Башҡортостандың арҙаҡлы улдары һәм ҡыҙҙары, алыҫ ерҙәрҙә йәшәгән милләттәштәре бергәләп уйланды, кәңәшләште. Бында әйтелгән тәҡдимдәргә нигеҙләнеп ҡабул ителгән Ҡарарҙа әлеге мәртәбәле ҡорҙоң делегаттары һуңғы тиҫтә йылдар арауығында үтелгән тарйхи юлды байҡап, халыҡтың киләсәген күҙалларға тырышты. Барыһының да теләге бер: яҡты, бәхетле яҙмышҡа ирешеү. Ҡоролтайҙа һөйләнгән телмәрҙәрҙә лә фекерҙәшлең, татыулыҡ һәм туғанлыҡ кәйефе ярылып ятты. Делегаттар тик башҡортса ғына һөйләргә хоҡуҡлы булһалар ҙа, Рәсәйҙең дәүләт теленә хөрмәт йөҙөнән русса сығыш яһанылар. Башҡортостан Президенты Мортаза Рәхимов телмәр тотто. Уның эшлекле, йөкмәткеле һүҙҙәре артабанғы сығыштарға ыңғай йоғонто яһаны. Һөр кем үҙендә яуаплылыҡ тойоп һөйләне. Бөгөн нисек йәшәргә, киләсәктә халыҡтың аңын, рухын ҡайҙа йүнәлтергә — шул борсоно делегаттарҙы. Ҡоролтай барышында, ҡабул ителгән документтарҙа бер үҙәк фекер асыҡтан-асыҡ күренеп торҙо. 1917 йылғы революциянан һуң башҡорттарҙың ҙур ауырлыҡ менән автономия ал ыуынан ҡала, суверенитет яулау һәм ике ҡоролтай уҙғарыу ысын мәғәнәһендә бөтә донъя әһәмиәтендәге факт ул. Уҙған быуат башында, туҡтауһыҙ баш күтәреүҙәрҙән һуң, башҡорттар ҡабаттан үҙҙәре тарихи ватандарында хужа булыу тураһында һүҙ күтәргәйне һәм был хәстәрлек әлеге осорҙа ла дауам итә. Ниндәй генә дауылдар үтмәһен, халыҡ һаны ни тиклем генә кәмемәһен, башҡорттар юҡҡа сыҡманы, милли үҙенсәлектәрен, телен, мәҙәниәтен һаҡлап ҡалды. Совет власы Башҡортостанға тиҙ арала иҡтисадын булдырырға форсат бирҙе һәм башҡорттар, СССР-ҙың башҡа халыҡтары кеүек үк, иң яҡшы донъя стандарттары кимәлендә белем алыу мөмкинлегенә эйә булды. Бынан ун йыл элек, федератив Килешеүгә һәм уға Башҡортостан Республикаһынан ҡушымтаға ҡул ҡуйыу көнөндә, ниһайәт Тыуған илебеҙ халыҡтарының быуаттар һуҙымындағы хыялы тормошҡа ашыр — ниндәйҙер кимәлдә иҡтисади ғына түгел, ә сәйәси үҙаллылыҡҡа ирешелер, тигән өмөт уянды. Суверенитет ифрат ҙур роль уйнаны һәм шуға күрә лә Башҡортостан бөгөн Рәсәйҙә бөтә күрһәткестәр буйынса тиерлек алғы урындарҙа бара. Ундарса йылдар йыйылып килгән проблемалар тап суверенитет ҡабул ителгәндән һуң хәл ителде. Э бөтә донъя башҡорттарының беренсе. һәм икенсе Ҡоролтайҙары үҙҙәренең программа документтарында тарихи ваҡиғаның мөһимлеген билдәләне. Башҡорттар республиканың барлыҡ халыҡтарын суверенитет идеяһы тирәһендә тупланырға, дуҫлыҡ һәм татыулыҡ шарттарында уны артабан бойомға ашырырға, еңел булмаған көрәштә яулап алынған азатлыҡты һәм үҙаллылыҡты һаҡлап ҡалырға саҡырҙы. ==СИТ ИЛДӘРҘӘ ҺӘМ РЕСПУБЛИКАЛАРҘА, ӨЛКӘЛӘРҘӘ ЙӘШӘҮСЕ МИЛЛӘТТӘШТӘРЕБЕҘ== ===Уларҙың йәшәйеше, көнкүреше, мәҙәниәте=== Силәбе, Ырымбур, Пермь, Свердловск, Һамар, Ҡурған, Һарытау әлкәләрендә, Ханты-Манси, Ямал-Ненец автономиялы округтарында, Татарстанда һәм Удмуртия- ла, Мәскәү һәм Санкт-Петербург ҡалаларында башҡорт милли-мәҙәни үҙәктәре эшләй. Ошо төбәктәрҙә башҡорттарҙың 40 процент тиклеме йәшәй. *'''Ырымбур өлкәһе'''. Был өлкәлә башҡорт ауылдары, нигеҙҙә, үҙенең тарихи төбәктәрендә (тимәк, борон-борондан ошонда йәшәгәндәр) урынлашҡан. Ҡыуандыҡ, Гай, Красногвардейский, Төйлөгән, Александровский, Һарыҡташ райондарында һәм Ҡыуандыҡ, Медногорск, Ырымбур ҡалаларында 60 меңдән ашыу башҡорт йәшәй. Һуңғы йылдарҙа башҡорт ауылдары бәләкәйләнә, юҡҡа сыға. 1960—1966 йылдарҙа күп кенә ауылдарҙағы башҡорт мәктәптәре йә рус телендә уҡытыуға күсте, йә ябылды. *'''Силәбе өлкәһе башҡорттары''', нигеҙҙә, боронғо башҡорт ауылдарында йәшәй. Унда 200 меңдән ашыу башҡорт иҫәпләнә. Халыҡ туған теленә тәрән һөйөүен һаҡлай һәм йәштәргә, балаларға ошо һөйөүҙе аманат итеп ҡалдырыу теләге менән яна. Мәктәптәрҙә башҡорт теле индерелә, хатта башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса әлкә олимпиадалары үткәрелә. Силәбе дәүләт университетының филология факультетында башҡорт бүлеге бар. *'''Татарстан Республикаһында''' 20 меңгә яҡын башҡорт йәшәй, уларҙың күбеһе — Яр Саллыла. Улар Камаз төҙөргә килгән, урынлашҡан һәм балаларын үҙ телдәренән яҙҙырыу сигендә тороп ҡалған, сөнки башҡорт мөрите лә, мәктәптәре лә юҡ. Нижнекамск ҡалаһында ла башҡорттар байтаҡ. Татарстан Республикаһында йәшәгән башҡорттарҙың күбеһе ҡатнаш ғаилә ҡорған, шуның өсөн башҡорт мәктәптәре асып уҡытырлыҡ балалар юҡ кимәлендә. Э тарихи төбәктәрҙә (Миңзәлә әйәҙендә) йәшәгән башҡорттар күптән ассимиляцияға дусар булғандар. Унда йәшәүселәрҙең бик өлкәндәре генә үҙҙәренең ҡасандыр башҡорт булыуын таныйҙар. Йәштәр был турала бөтөнләй белмәй. ''' *Пермь өлкәһендә''' 60 мең башҡорт йәшәй. Ләкин боронғо тарихи башҡорт ауылдарында ла башлыса татар телендә уҡытылғанлыҡтан, тел онотолған. Балалар үҙ телдәрен бөтөнләй белмәй тиерлек. *'''Удмуртияла''' 10 меңгә яҡын башҡорт йәшәй, әммә улар таралып ултырғанлыҡтан, мәктәп асыу мөмкинлеге юҡ. *'''Ҡурған өлкәһендә''' башҡорт теле предмет булараҡ уҡытыла. Ҡурған ҡалаһында башҡорт телендә «Ҡурай» тигән гәзит сығарыла башлаған. *'''Үзбәкстанд'''а 40 мең самаһы башҡорт йәшәй. Әммә башҡорт мөхите юҡ. Сөнки улар тотош республика буйлап таралғандар. Өйҙәрендә туған телдә һөйләшкәндәре генә балаларында башҡортлоҡ тәрбиәләй алған. *'''Саха (Яҡут) Республикаһында''' 4 меңдән ашыу башҡорт йәшәй. Унда «Яҡташ» тигән милли-мәҙәни үҙәк эшләй. Туған тел өйрәнеү буйынса йәкшәмбе мәктәбе асылған. ===ЭШ=== *'''Уҡыусылар!''' *Гәзит-журналдарҙа сит республикаларҙа йәшәгән милләттәштәребеҙ тураһында мәҡәләләр баҫылып тора. Уларҙы уҡыгыҙ, йыйығыҙ. Уҡыусылар менән хатлашығыҙ. *Әйтәйек, Силәбе әлкәһенең Арғаяш районында Мәтәл, Аҡбаш урта мәктәптәрендә, Ҡоншаҡ районының Бүре, Ғәшер урта мәктәптәрендә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыла. *Башҡортса хаттар яҙышығыҙ. Был беҙҙең милләтебеҙ киләсәге өсөн бәләкәй генә булһа ла өлөшөгөҙ булыр. ===Мәҡәл=== *Ҡан тартмаһа, йән тарта. (Ҡан туған булмаһа ла йән туған, рухи туған, тигәнде аңлата.) ==Мәҙәни бәйләнештәр== ===Башҡортостандың сит илдәр менән мәҙәни бәйләнештәре=== Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы Башҡортостан Республикаһынан ситтә йәшәгән башҡорттарҙы хеҙмәтләндереү буйынса ҙур эш башҡара, сөнки Башҡортостандың Республика халыҡ ижады үҙәге — Ҙур Урал Көнбайыш Себер халыҡ ижады үҙәге Ассоциацияһының ағзаһы һәм был Ассоциацияға Башҡортостан, Силәбе, Ырымбур, Төмән, Пермь, Ҡурған, Свердловск әлкәләре, Ханты-Манси автономиялы округы, Удмурт республикаһы ингәнлектән, даими үҙ-ара ярҙам күрһәтелә, Регио- наль-ара, халыҡ-ара саралар үткәрелә. Төрки телле театрҙарҙың «Туғанлыҡ» фестивале традицияға әйләнде, Урал һәм Волга буйы халыҡтарының шиғриәт байрамдары, төрки телле йәштәрҙең «Урал моңо» Халыҡ-ара фестивале, Халыҡ-ара Аксаков байрамы, Славян яҙмаһы һәм мәҙәниәте көндәре, «Оҙон көй», «Уралым», «Ирәйдек моңдары», «Дуҫлыҡ моңо» кеүек конкурстарҙа ла был өлкәләрҙән әүҙем ҡатнашалар. Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы — «Төрксой» төрки телле халыҡтарҙың мәҙәниәтен һәм сәнғәтен берҙәм үҫтереү буйынса Халыҡ-ара ойошма ағзаһы. «Төрксой» Халыҡ-ара фестивалдәр үткәрелеп тора. Францияның Рәсәйҙәге Илселеге менән Башҡортостан Республикаһының Мәҙәниәт һәм милли сәйәсәт министрлығы араһындағы килешеү буйынса Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге китапханала француз уҡыу залы эшләй. Башҡортостан Республикаһының Рәсәй Федерацияһы Президенты янында Тулы хоҡуҡлы вәкиллеге (Полномочное представительство РБ при Президенте РФ), Санкт- Петербург ҡалаһында БР-ҙың Даими вәкиллеге, БР-ҙың Силәбе әлкәһендә Даими вәкиллеге, БР-ҙың Австрия Республикаһында Вәкиллеге, Беларусь Республикаһының РФ-лағы Илселегенең БР-ҙа бүлексәһе һ. б. бар. Башҡортостан Республикаһы менән ситтә йәшәгән башҡорт төбәктәре араһында дуҫлыҡ бәйләнештәре булдырылған. Әбйәлил районы менән Магнитогорск, Мәсетле районы менән Свердловск әлкәһенең Красноуфимский районы, Күмертау ҡалаһы менән Ырымбур ҡалаһы, Учалы ҡалаһы һәм районы менән Силәбе өлкәһенең Миәс ҡалаһы, Мәләүез районы менән Ырымбур өлкәһенең Александровка, Ишембай районы менән Красногвардейский, Ғафури районы менән Ырымбур өлкәһенең Новосергиевский, Көйөргәҙе районы менән Төйлөгән, Хәйбулла районы менән Гай, Ейәнсура районы менән Ҡыуандыҡ райондары дуҫлыҡ элемтәләре тота. Илселектәр һәм вәкиллектәр шул төйәктә йәшәгән башҡорт халҡының мәнфәғәтен ҡурсалай һәм ул ил йәки төбәк менән Башҡортостан Республикаһы араһындағы мөнәсәбәттәрҙе көйләй. ===ҺОРАУҘАР=== *Республикабыҙҙан ситтә йәшәргә мәжбүр булған һәм үҙ теләктәре менән сит-ят яҡтарға сығып киткән милләттәштәребеҙ хаҡында ниндәй фекерҙәһегеҙ? *Туғандарығыҙ араһында ундайҙар бармы? Булһа, уларҙан һорашып, хәл-әхүәл белешегеҙ. *Сит яҡтарҙан ҡайтҡан берәй яҡташығыҙ менән осрашыу үткәреү, төрлө һорауҙарға яуаптар алыу маҡсатҡа ярашлы булыр. ==БАШҠОРТОСТАН — КҮП МИЛЛӘТЛЕ РЕСПУБЛИКА== ===Башҡорттар=== '''Башҡорт халҡының милли үҙенсәлеге.''' Күп милләтле республикабыҙҙа һәр милләт үҙен ирекле, тулы бәхетле тоя, уның мәҙәниәтен, әҙәбиәтен, сәнғәтен үҫтереүгә киң мөмкинлектәр булдырылған. Сит ил журналистары ла, ҡунаҡтар ҙа республикабыҙҙасы бындай татыулыҡҡа һоҡланалар, үҙ күҙҙәре менән күреп ҡайтып, матбуғат биттәрендә сығыш яһайҙар. «Трансперенси-Интернешнл» коррупцияға ҡаршы тикшеренеү үҙәге һәм «Индем» фонды тикшеренеүҙәре РФ субъекттары араһында Башҡортостан Республикаһының иң тотороҡло төбәк булыуын Һәм халыҡтың үҙ хөкүмәтенә ныҡлы ышанысын билдәләгән. Әлбиттә, республикабыҙ етәкселегенең аҡыллы сәйәсәте иҫ китмәле ҙур роль уйнай. Башҡортостан Республикаһы биләгән ерҙәр тарихи төйәге булған һәм республикаға исем биргән башҡорт халҡының ҡанына һалынған патриотлыҡ һәм интернационаллек тойғоһоноң республикала тотороҡлоҡ һаҡлауҙағы ғәйәт ҙур роле иғтибарға лайыҡ. '''Нимә ул патриотлыҡ (ватансылыҡ)?''' Һүҙҙе шунан башларға кәрәк. '''Патриотес''' — грек һүҙе. Патрис — Ватан, Тыуған ил, тигән һүҙ. Һүҙлектәрҙә патриот һүҙенә былай тип аңлатма бирелә: илен яратҡан, илһөйәр (Башҡорт теленең һүҙлеге, II том, Мәскәү, 1993); үҙ Ватанын һөйгән, үҙ халҡына тоғролоҡ һаҡлаған, үҙ иле мәнфәғәттәре хаҡына йәнен дә, тәнен дә аямаған кеше. Патриотизм — илгә булған яратыу хисе, фиҙаҡәрлек, Ватанға, Тыуған илгә булған һөйөү; быуаттар һәм мең йыллыҡтар менән нығынған иң тәрән тойғоларҙың береһе; үҙ Ватаныңа, үҙ халҡыңа инанғанлыҡ һәм һөйөү; үҙ Ватаның мәнфәғәттәре хаҡына йәнеңде лә, тәнеңде лә ҡыҙғанмау. (Сит ил телдәре һүҙлеге, Мәскәү, 1954. С. Ожегов, Рус теле һүҙлеге, Мәскәү, 1963.) '''Ошо изге тойғо хасмы беҙҙең халҡыбыҙға?''' Уйлап ҡарайыҡ әле. Әлбиттә. Халҡыбыҙҙың боронғо тарихына күҙ һалһаҡ та, традицияларын алһаҡ та, ижадын, патриотик рухтағы йыр-моңон йәш быуындарға еткерә килгәненә иғтибар итһәк тә беҙ атай-олатайҙарыбыҙҙың, әсәй-өләсәйҙәребеҙҙең үҙ ер-һыуын, үҙ моңон, үҙ телен һәм ғөрөф-ғәҙәтен иҫ китмәле ҡайнар һөйөүен күрәбеҙ. Ерен-һыуын һаҡлап күпме ҡан ҡойған, әммә киләсәк быуын алдында таҙа намыҫын һаҡлаған, тыйыуҙар аша батырҙар тураһындағы ҡобайырҙарын, йырҙарын килтереп еткергән халыҡ ул башҡорт. Сәсәндәр, ҡобайырсылар утҡа ташланылған, думбыралары менән бергә ҡулдары һындырылған, әммә атайҙар аманаты һис бер ҡурҡыу белмәй һаман быуындан быуынға ҡалдырыла килгән. Боронғо китаптар утта яндырылған. Әммә халҡыбыҙҙың яҡты зиһене ауыҙ-тел ижады аша күпме ҡиммәтле эпостарыбыҙҙы, йырҙарыбыҙҙы бөгөнгәсә килтереп еткергән! Бына ҡайҙа ул ысын патриотлыҡ! Тимәк, һүҙлектәрҙә бирелгән аңлатма халҡыбыҙҙың йөрәгендәге тойғоларға, ҡанына һалынған тәрбиәгә тулыһынса тап килә. Ә хәҙер интернационаллек тураһында һөйләшәйек. Иң элек тағы һүҙлектәргә күҙ ташлайыҡ. Интернационализм — төрлө милләт һәм расанан торған эшселәр һәм хеҙмәтсәндәрҙең халыҡ-ара берҙәмлеге. Был берҙәмлек хәл һәм мәнфәғәт уртаҡлығын белдерә, психология, идеология һәм сәйәсәттә сағыла. Сит ил телдәре һүҙлегендә лә ошо уҡ аңлатма яҙылған, һәм, латин телендә интер — ара, натионис — халыҡ тигәнде аңлата, тип аңлатма бирелгән. Интернационализм — бөтә халыҡтарҙың азатлығын һәм тиңлеген яҡлау һәм шовинизмға (тимәк, бер милләтте икенсеһенән өҫтөн ҡуйыуға, милләттәр араһында дошманлыҡ, күрә алмаусанлыҡ идеяларын таратыуға) ҡаршы көрәшеү. Ҡыҫҡаһы, бөтөн халыҡтарҙы ла бер күреү, һан яғынан да, сифат яғынан да сорттарға бүлмәү, кәрәк икән, береңдең мәнфәғәтен икенсең яҡлашыу тигәнде аңлата. '''Хәҙер башҡорт халҡының булмышына күҙ ташлайыҡ.''' *Интернационаллек хасмы халҡыбыҙға? Иң элек уның әхлаҡ нормаларына, йәғни тәрбиә ҡанундарына, иғтибар йүнәлтәйек. *Ниндәй ҡанундар менән тәрбиәләгән һәм әле лә тәрбиәләй икән башҡорт атай-әсәйҙәре үҙ балаларын? *Уның тәрбиә ҡанундары үҙ ҡаҙанында ғына ҡайнау өсөн бар ителгәнме, әллә кешелек донъяһының камил тәрбиә ҡанундары юғарылығынан сығамы? Әйтеп үтеүебеҙсә, башҡорт халҡының тәрбиәүи ҡанундары тупланмаһы — ул «Урал батыр» эпосы. '''Урал батыр Һомай ҡыҙҙы осратҡас, былай ти:''' — Үҙем йәп-йәш булһам да, Биш ил барын белдем мин, Береһендә үҙем тыуҙым, Икеһен йөрөп күрҙем мин, Ҡалған тағы икәүһен Күрергә тип сыҡтым мин. Ҡайҙа ғына барһаң да, Кемде генә күрһәң дә, Береһе үҙен баш итә, Икенсеһе баш эйә, Көслө көсһөҙҙө ейә, Теләгәнсә ҡан ҡоя. Башҡорт халҡының идеалы булған Урал батыр ни өсөн ил гиҙеп сығып китә? Байлыҡ эҙләпме? Башҡаларҙың ер-һыуына ҡыҙығып яу асырғамы? Сауҙа уйлапмы? Юҡ, ул ғәҙеллек эҙләй. Ғәҙелһеҙлеккә әсенә. Ул бөтөн кешелек донъяһының именлеген хәстәрләй. '''Урал батыр уландарына, тимәк, беҙгә, киләһе быуынға бына ниндәй васыят әйтеп ҡалдыра:''' Мин әрсегән ерҙәрҙә Кешегә байман табығыҙ; Яуҙа булһа, баш булып, Кешегә ил ҡороғоҙ. Данлы батыр булығыҙ. Олоно оло итегеҙ, — Кәңәш алып йөрөгөҙ; Кесене кесе итегеҙ — Кәңәш биреп йөрөгөҙ. Күҙенә сүп төшөрҙәй, Күҙһеҙ булып ҡалырҙай Еҫерҙәрҙең алдында Күҙенә керпек булығыҙ. Ошо тәрбиә ҡанундары нигеҙендә тәрбиәләнгән, ошондай васыят тәғәйенләнгән уландарыбыҙ ғәмәли тормошта үҙҙәрен ҡайһылайыраҡ тота икән? Рухи азатлыҡ даулап 200 йылдан ашыу көрәш алып барған башҡорттар ихтилалдарҙан һуң ҡырыла, ҡыйратыла, ауылдары яндырыла, балалары һәм ҡатындары тырым-тырағай килә... Ә илгә хәүеф янай башлағас, батша ярҙам һораһа, тағы ҡулына ҡорал алып яуға китә. Башҡорт яугирҙары шведтарға, поляктарға, төрөктәргә ҡаршы яуға саба. Салауат күтәрелешенән һуң күп тә үтмәй — егерме һигеҙ полк туплап, ил һаҡларға Наполеонға ҡаршы ташлана. Ни өсөн? Сөнки башҡорттоң Бәләкәй Ватаны — шул уҡ Оло Ватан, Оло Ватаны — үҙе төйәк иткән Бәләкәй Ватан. Бөйөк Ватан һуғышында ла, барлыҡ башҡа алыштарҙағы кеүек, бөтөн донъяны таң ҡалдырып алышалар. Тарихи йырҙарыбыҙ башҡорт халҡы үҫтергән яугирҙарҙың ысын-ысындан интернационаллеге тураһында асыҡ һөйләй. «Аҡ мәсет», «Һыр» йырҙары 1839 йылғы хәрби поход тураһында сығарылған. '''«Һыр» йырынан бер өҙөк:''' Аршын ғына аршын, ай, аҡ уҡа, Перовский еңе остары. Бары беҙҙең генә башҡорттар шул, Күҙ терәгән әрме көстәре. *'''«Карпат» йыры.''' XIX быуатта башҡорт ғәскәрҙәре, линия хеҙмәтен үтеү менән бергә, күп кенә хәрби походтарҙа ла ҡатнаша. 1828—1829 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышы ваҡытында, мәҫәлән, хәрәкәттәге армия сафына ике башҡорт һәм яртылаш башҡорттарҙан торған ике казак полкы ебәрелә. Был полктар, рус ғәскәрҙәре менән бергә Карпат тауҙары аша үтеп, Болгарияға инә. *'''«Перовский» йыры'''. Ырымбур губернаһының хәрби губернаторы генерал-майор граф В. А. Перовский 1839 һәм 1853 йылдарҙа «Аҡ мәсет» ҡалаһына ике тапҡыр яуға бара. (Был поход хаҡында VII синыф дәреслегендә «Перовский» бейеүенең тарихына ҡағылышлы яҙмала тулыраҡ мәғлүмәт бирелгәйне.) «Аҡ мәсет» һәм «Перовский» йырҙары ошо яуҙар тураһында сығарылған. '''«Балҡан»'''. Был йырҙы ла рус-төрөк һуғышында әсирлектә булған башҡорт егеттәре сығарған . '''«Порт-Артур» йыры'''. 1904—1905 йылдарҙағы рус- япон һуғышы ваҡиғаларына бәйле Һары диңгеҙ буйындағы порт тураһында ижад ителгән. Һүҙҙәренә иғтибар итәйек: Диңгеҙ һыуҙары ҡыҙарған, Өҫтөнән үлек аға; Ирҙәр үлә, башын һала, Балалар етем ҡала. Йыр һүҙҙәренән күренеүенсә, башҡорт өсөн, милләтенә ҡарамай, ирҙәр ҙә, етем ҡалыр балалар ҙа йәл. Шул уҡ ваҡытта хәрби бурыс үтәүҙәге ҡыйыулыҡ та күренә йырҙа: Ат ебәрҙем ҡурпыға, Ҡурпы башын ҡырҡырға. Дошман һигеҙ, беҙ өсәүбеҙ, Ниңә унан ҡурҡырға? 1812 йылда Наполеонға ҡаршы һуғышҡа киткәндә йырланған йырҙарҙың береһе '''«Һай, илкәйем»''': Быуын-быуын үҫкән батырҙарҙың Һүҙен тыңлап, йырын йырлайбыҙ. Илкәйебеҙ өсөн булырбыҙ шаһит, Дошмандарға илде бирмәбеҙ. Ә «ил» тигән төшөнсәлә, бынан алда әйтеп үтеүебеҙсә, тотош Рәсәйҙе күҙҙә тотҡан башҡорттоң сәсән-яугиры:ъ Француздар танынылар, Эрәсәйҙә үҙҙәрен. Рус, башҡорт ҡыҫмаҡлағас, Таба алмайҙар эҙҙәрен. '''(«Любизар»)''' Тарихсы-ғалим Әнүәр Әсфәндиәровтың «Любезные мои...» тигән китабынан бер мәғлүмәт килтерәбеҙ. Был мәғлүмәт «XVI—XVIII быуаттарҙа Рәсәй походтарында һәм һуғыштарында башҡорт полктарының ҡатнашыуы тураһында» тигән баш аҫтында бирелгән. ===Башҡорт полктары=== *1558—1583 йылдарҙағы Ливон һуғышында, *1570—1572 йылдарҙағы Ҡырым һуғышында, *XVIII быуат башында А. С. Алябьев воеводаһы составында поляк-шведтарға ҡаршы һуғышта һәм *1611—1612 йылдарҙа К. Минин һәм Д. Пожарский ополчениеһында, *1695—1696 йылдарҙағы Азов походтарында, *1700—1721 йылдарҙағы Төньяҡ һуғышында ҡатнаша. *1756—1763 йылдарҙағы Ете йыллыҡ һуғышта 2500 башҡорт һәм 500 мишәр ҡатнаша. *1772 йылда Полыиала Барский конфедерацияһына ҡаршы көрәштә 3000 башҡорт була. *1788—1790 йылдарҙа Рус-Швеция һуғышында 3000 башҡорт ҡатнаша. *1811—1812 йылғы Ватан һуғышында 28 полк ҡатнаша. Илем-көнөм, тип ҡулға ҡорал алып яуҙа ҡатнашыу, әлбиттә, иң юғары патриотлыҡ һәм интернационаллек. Был тойғо илебеҙҙә йәшәгән бөтөн халыҡтарға ла хас. Шуның өсөн ужарланып-айбарланып килгән Наполеон да, Гитлер ҙа баҫып ала алмаған илебеҙҙе. Башҡорттарға хас тағы бер сифатты билдәләп үтергә кәрәк. Ул — сәсәндәргә булған хөрмәт. Йәшенә, милләтенә ҡарамай, һүҙ оҫтаһына ҡарата хөрмәте ҙур булған халыҡтың. Борон-борондан сәсәндәргә иң ҙур хөрмәт күрһәтелгән, уның һүҙенә ҡолаҡ һалғандар. Шуның өсөндөр ҙә немец шағиры Гетены барып күргәндәр, уҡ-һаҙаҡ бүләк иткәндәр. Граждандар һуғышы ваҡытында емерек ятҡан Пушкин имениеһын (Михайловка ауылын) ипкә килтереп киткәндәр. Ғалим Әнүәр Әсфәндиәровтың китабынан һеҙҙе ҡыҙыҡһындырырлыҡ яҙма тәҡдим итәбеҙ. Уны Гетеның яҡын дуҫы һәм шәхси секретары Иоганн Петер Эккерман яҙып ҡалдырған. ===П. Эккерман. Гете менән һөйләшеүҙәрҙән...=== '''Гетеның ғүмеренең һуңғы йылдарындағы һөйләшеүҙәренән''' — Ә беләһегеҙме, — тине Гете, серле йылмайып, — миндә бер нәмә һаҡлана. Ул Һеҙҙе, моғайын, шатландырыр. Нисек уйлайһығыҙ, әгәр беҙ хәҙер түбәнгә төшһәк һәм Һеҙҙең ҡулығыҙҙа ысын башҡорт йәйәһе хасил булһа, ни эшләрһегеҙ? — Башҡорт йәйәһе? — тинем мин, ғәжәпләнеүемдән ҡысҡырыбыраҡ. — Ысын башҡорт йәйәһеме? — Әлбиттә. — Әйҙәгеҙ. Беҙ баҡсаға төштөк. Гете бәләкәй генә бүлмәнең ишеген асты. Унда һирәк осрай торған һәр төрлө әйберҙәр күп ине. Өҫтәлдә лә ята, стенала ла элеүле тора ине улар. Башҡаларына ары-бире генә күҙ ташлап, мин йәйәне эҙләнем. — Бына ул, — тине Гете, мөйөштә өйөп һалынған әйберҙәр араһынан йәйәне сығарып. — Ул бөтөнләй үҙгәрмәгән, 1814 йылда нисек булһа, һаман да шулай. Ул саҡта башҡорт отряды етәксеһе миңә был бүләкте тантаналы рәүештә тапшырғайны. Йә, ни әйтерһегеҙ? Ҡулымда яратҡан ҡоралымды тотоуыма бик шат инем. Йәйә йәнселмәгәйне, хатта кереше лә бушамағайны. — Бик һәйбәт йәйә, — тинем мин. — Формаһы бигерәк матур, артабан миңә өлгө буласаҡ был. — Һеҙҙеңсә, ниндәй ағастан эшләнгән ул? — тип ҡыҙыҡһынды Гете. — Күреүегеҙсә, ул тотош туҙ менән ҡапланған, ә ағасы осонда ғына күренеп тора. Өҫтәүенә, ул тоноҡланған, асыҡ ҡына айырып та булмай, имәнме ул, сәтләүек ағасымы — белмәйем. Бәлки ул, ысынлап та, сәтләүек ағасылыр, ә бәлки уға оҡшаған ағастыр, әммә саған түгел, сөнки ул бик ҡаты һәм ярып эшләнгәндер. — Әгәр һеҙ хәҙер атып ҡараһағыҙ, нисек булыр? — тип тәҡдим итте Гете. — Бына уғы. Әммә уҡтың башы тимер, уның ағыулы булыуы ла ихтимал. Беҙ тағы баҡсаға сыҡтыҡ. Мин кереште тарттым. — Нимәгә тоҫҡап атаһығыҙ? — тип һораны Гете. — Тәүҙә һауаға атам, — тип яуапланым мин. — Улай ҙа була, — тип ризалашты Гете... Уҡыусылар, халҡыбыҙға хас патриотизм, интернационализм тураһында белдек. Э үҙ төйәгеңдә башҡалар менән һыйышып тыныс йәшәү өсөн киң күңеллелек тә кәрәктер. Республикабыҙҙағы башҡа милләт вәкилдәренең был ерҙәргә килеү тарихынан ошо хаҡта ла белерһегеҙ. ===ҺОРАУҘАР=== #Нимә ул патриотизм? #Нимә ул интернационализм? #Һуңғы йылдарҙа башҡорт халҡының башҡа илдәргә ярҙам күрһәтеүе хаҡында ниндәй мәғлүмәттәр беләһегеҙ? Гәзит- журналдарҙы күҙәтә барығыҙ һәм республикабыҙҙың тотороҡло тормошо, башҡа илдәрҙең дә быға иғтибар итеүҙәре тураһында баҫылған мәҡәләләрҙе йыя барығыҙ. ===Мәҡәлдәр=== *Бер бөртөк шырпы бөтә ауылды үртәргә етә. *Ҡорал — үҙ эйәһенә лә дошман. *Ҡырмыҫҡа иләүенә таяҡ тыҡма. ===Ҡала башҡорттары=== Башҡорттар, нигеҙҙә, ауыл ерҙәрендә йәшәгән. Быға уның традицион йәшәйеше, шөғөлө лә йоғонто яһай, әлбиттә. Өҫтәүенә, 1735—1740 йылғы ихтилалдан һуң императрица Анна Иоановнаның башҡорттарҙы ҡалаға яҡын ебәрмәҫкә, тигән указы ла эҙһеҙ ҡалмай. Шулай итеп, башҡорттарҙың иң күп өлөшө ауыл ерҙәрендә йәшәгән. Фәҡәт XX быуат башында ғына аҙ-аҙлап ҡалаға тупланыу башлана. Тик ҡалала йәшәгән башҡорттар рус телле халыҡтар араһында юғалып ҡала һәм үҙ телендә һөйләшергә ояла. 1920—1930 йылдарҙа ҡала ерҙәрендә, бигерәк тә Өфөлә, башҡорттар һаны ишәйә башлай. 1950 йылдарҙан башлап Сибай, Баймаҡ, Күмертау, Мәләүез, Салауат, Стәрлетамаҡ ҡалаларына, бигерәк тә Өфөгә, башҡорттар күпләп ағыла. Ошо йылдарҙа ауылдарҙан ҡалаға күсеп килгән башҡорттар ҡала традицияһына аҡрынлап яраҡлаша йәки, икенсе төрлө әйткәндә, ауыл мәҙәниәтен, ғөрөф-ғәҙәтен ҡалаға яраҡлаштыра башлай. Әммә уларҙың балалары һәм яңы күсеп килеүсе икенсе быуын вәкилдәре, тәрбиә һәм уҡытыу башҡорт телендә алып барылмағанлыҡтан, башҡорт балалар баҡсалары, мәктәптәр булмағанлыҡтан һәм башҡорт теле, нигеҙҙә, ғәмәли ҡулланмағанлыҡтан, башҡортса һөйләшмәй, тимәк, үҙ туған мәҙәниәтенән алыҫлаша. Туған теленән, мәҙәниәтенән алыҫлашҡан был балалар үҙҙәре атай-әсәй булғас та балалары менән рус телендә аралашыуҙы өҫтөн ҡуялар. Тик балаларын туған телдә уҡытыуҙың зарурлығын аңлаған бер төркөм зыялылар тырышлығы менән Өфөлә беренсе ҡала башҡорт мәктәбе (20-се һанлы урта мәктәп), унан һуң балалар баҡсаһы асылғас ҡына туған телгә һәм мәҙәниәткә ҡырҡа боролош башлана. Ҡала башҡорттары бергәрәк туплана, бер-береһен күрә-таныша, бер-береһенә ярҙам ҡулы һуҙа. Был осорҙа юғары уҡыу йортон тамамлаған йәштәр, әйтергә кәрәк, техник өлкәләге белгестәр ҙә ҡалала ҡала. Юғары уҡыу йортона килеп тә конкурстарҙан үтә алмаған һәм, «киләсәкһеҙ» тигән исемлеккә индерелеп юҡ ителгән ауылдарҙан ҡалаға килгән йәштәр иҫәбенә эшселәр, төҙөүселәр һаны арта. 1980 йылдарҙан башлап илдә барған демократик үҙгәрештәр ҙә халыҡ фекеренә ыңғай йоғонто яһай. 2000 йыл баштарында баш ҡалабыҙҙа һәм башҡа ҡалаларҙа башҡорт мәктәптәренең күбәйеп китеүенең нигеҙендә асылыңа кире ҡайтыу, милли үҙаң уяныуы ята. Демократик үҙгәрештәр башланып, төрлө үҙәктәр, клубтар, ойошмалар төҙөү мөмкинлеге килеп сыҡҡас та баш ҡала башҡорттары «Аҡ тирмә» мәҙәни клубы тирәһендә берләшәләр, һәм «Нефтяник» мәҙәниәт һарайында һәр йома кисәләр үткәрелә башлай. Ошонда күңел асыу менән бер рәттән башҡорт халҡының артабанғы яҙмышы тураһында һөйләшеү-фекер алышыуҙар үткәрелә, ярҙамға мохтаж булғандарға ихлас ярҙам ителә. Ҡала башҡорт интеллигенцияһы ҡала йәшәйешендә дөйөм мәҙәни ҡаҙаныштарҙан өлгө ала. Көнкүрештә, өй йыйыштырыу, аш-һыу әҙерләү, ҡунаҡ саҡырышыуҙа, ауыл традицияһын һағына-һағына, Европаса йәшәү өлгөһө индерә башлайҙар. Кейем, йорт йыһазы яғынан башҡорт тормошо башҡа милләт кешеләренекенән айырылмай. Тик ауыл менән бәйләнештәре өҙөлмәгән башҡорттарҙың ғына өҫтәлдәрендә ҡорот, тултырма, ҡаҙы, тултырылған тауыҡ күрергә мөмкин. Ҡунаҡ ашы итеп тултырма, бишбармаҡ, бәлеш, бауырһаҡ, ҡоротло һурпа, ләүәш бешереү ғәҙәте һаҡлана. 1980—1985 йылдарҙан башлап ҡала башҡорт йәштәре барлыҡҡа килә. Улар инде башҡорт мәктәбендә уҡып, үҙ мәҙәниәте нигеҙҙәрен, тарихын өйрәнеп, йыр-моңон үҙләштергән башҡорт йәштәре була. Төрлө эстрада ансамблдәре («Каруанһарай», «Ант») барлыҡҡа килә, ҡала башҡорттары араһынан башҡорт йырсылары, композиторҙары үҫеп сыға башлай. ===Эш=== #Ҡала ерҙәрендә уҡыған башҡорт уҡыусылары өсөн. Атай-әсәйҙәрегеҙ ҡасан һәм ниндәй сәбәптәр менән ҡалаға килеп урынлашҡан? Һин үҙеңде ҡала кешеһе тип һанайһыңмы, әллә ауыл традицияһы яҡынмы? Ғаиләгеҙ ауыл менән бәйләнеш тотамы? Өйөгөҙҙә ғаилә тормошо ауылса алып барыламы, Европасамы, әллә башҡорт традицияһы һаҡланған үҙенсәлекле ҡаласамы? #Ауыл мәктәптәрендә уҡыған уҡыусылар өсөн: *Ҡала ерендә туғандарығыҙ бармы? *Йәй көндәре ауылға ҡайталармы? *Балалары туған телдә һөйләшәме? *Ниндәй телдә аралашаһығыҙ? *Ошо хаҡта яҙма эш башҡарығыҙ һәм «Башҡорт мәҙәниәте» кабинетына бирегеҙ. ===Мәҡәл=== *Туған телең — иң ҙур болоң. ===Рустар=== Рус халҡы, илебеҙҙең башҡа әлкәләрендә кеүек, Башҡортостанда ла иң күбе — миллион ярымдан ашыуыраҡ кешене тәшкил итә. Рустарҙың 83 проценттан ашыуы ҡалаларҙа йәшәй (мәғлүмәттәр 1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса бирелә). Уларҙың 99,9 проценты үҙ телен туған теле тип иҫәпләй. Башҡортостанға рустар Рәсәйҙең төрлө төбәктәренән бынан дүрт быуат элек күпләп күсә башлай. Бигерәк тә Пермь, Вятка, Вологда, Камар, Симбирск, Ҡазан, Нижегород губернияларынан күп киләләр. Ә Смоленск, Тверь, Орел, Тула, Рязань, Тамбов, Пенза, Курск, Воронеж әлкәләренән ауылдары-ауылдары менән килеп төйәкләнәләр. Сит яҡтарҙан күсенгән рустар элекке йәшәгән яҡтарына оҡшашыраҡ урынды һайларға тырышҡан. Урмандарҙы ҡырҡып, сәсеүлектәрҙе киңәйтеү башланған. Игенселек менән шөғөлләнгән рустар күбеһенсә арыш сәскән. Аҙаҡ бойҙай киң тарала. Һыйыр, сусҡа аҫрайҙар. Аттарҙы эш көсө итеп кенә тоталар. Пермь һәм Вятка яҡтарынан килгән рустар умартасылыҡ, һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ менән шөғөлләнәләр. Көнкүреш кәрәк-яраҡтарын да үҙ ҡулдары менән эшләйҙәр. Рустар менән бергә сусҡа ите, йәшелсә, бәшмәк ашау, 4 щи бешереү, кәбеҫтә һәм башҡа йәшелсә тоҙлау кеүек яңылыҡтар килә. Пасхаға йомортҡа буяу, арыш ононан кеүәҫ яһау, һыра, брага әсетеү кеүек, башҡорттарға ят аш-һыу, ят ғәҙәттәр инә башлай. Рустар башҡорттарҙан ҡатыҡ ойоторға, айран эшләргә, бәлеш, ҡыҫтыбый, ләүәш бешерергә, украиндарҙан борщ, эремсек билмәне бешерергә өйрәнә. Сиркәүҙәрҙе ағастан йәки таштан һалалар. Ял көндәре яҡын-тирәләге ауылдарҙан поптар, монахинялар шул сиркәүҙәргә йөрөй. Рустар лирик йырҙар, частушкалар (таҡмаҡ), хоровод (әйлән-бәйлән) йырҙары, туй йырҙарына бай була. Частушкаларҙы һәр урында әйтәләр, төрлө милләт йәштәре, рус хороводына ҡушылып, частушкалар әйтергә өйрәнә. Бөгөнгө көндә лә частушкалар байрамы үткәрелгән төбәктәр бар. Мәҫәлән, Балаҡатай районының Емаши ауылы эргәһендә тау итәгендәге ҡайынлыҡта республика күләмендә рус халыҡ йырҙары һәм частушкалары байрамы үткәрелде. Благовещен ҡалаһының «Россияночка»' рус халыҡ йыры ансамбле, Балаҡатай районының «Родные напевы» фольклор ансамбле, Күмертау ҡалаһының «Уральские зори» рус фольклор хоры, Бәләбәй ҡалаһының «Русские звоны» халыҡ хоры, боронғо рус традицияларын һаҡлап, ижади эшләгән коллективтарҙан һанала. Рус мәҙәниәтенең күренекле әһелдәренән С. Т. Аксаков, М. В. Нестеров, М. И. Цветаева, Ф. И. Шаляпин һәм башҡа бик күптәрҙең тормошо һәм ижады Башҡортостан менән бәйле. Бөтөн донъяға билдәле рәссамдарҙан М. В. Нестеровтың һүрәттәре, А. Тюлькиндың «Пушкин башҡорттар янында», А. Лежневтең «Салауат отрядының Пугачев менән осрашыуы», А. Храмовтың «Генерал Шайморатов», Б. Домашниковтың «Урал ҡалаһы», А. Пантелеев- тың «Ирәндек тауҙарында», Ф. Кащеевтың «Башҡорт ҡымыҙы», «Башҡорт балы» һүрәттәре, скульптор Т. П. Нечаеваның башҡорт тормошона арналған эштәре был оҫталарҙың халҡыбыҙ тормошон яҡшы өйрәнеүен, үҙ итеүен күрһәтә. Башҡорт тарихы менән шөғөлләнгән, йырҙарын, ижади ҡомартҡыларын яҙып алған тарихсыларҙы, ғалимдарҙы «Башҡорт мәҙәниәте» («Тормош һабаҡтары») дәреслектәрендә телгә ала барабыҙ. Ьеҙ улар хаҡында яҡшы беләһегеҙ. ===Татарҙар=== Бөтөн Рәсәйҙә татарҙар биш миллион ярымдан ашыу. Улар Украинала, Молдовала, Белоруссияла, Литвала, Латвияла, Эстонияла, Үзбәкстанда, Ҡаҙағстанда, Ҡыр- ғыҙстанда, Тажикстанда, Төркмәнстанда, Грузияла, Әзербайжанда, Әрмәнстанда йәшәй. Шулай уҡ Полынала, Болгарияла, Румынияла, Финляндияла ла, Төркиә һәм Ҡытайҙа ла, Америка Ҡушма Штаттарында, Канадала, Японияла ла барҙар. Башҡортостанда иһә һәр бер районда ҙур-ҙур татар ауылдары төйәкләнгән. Башҡортостанға улар XVI быуаттың икенсе яртыһында күпләп килә башлайҙар. Бигерәк тә, Ҡазан ханлығы ҡолатылғас, татарҙар Башҡортостанға күпләп ағыла. Октябрь революцияһына тиклем татар яҙмаһы ғәрәп графикаһы нигеҙендә була, 1928—1939 йылдар латин яңы әлифенә, унан һуң бөгөнгө көнгә тиклем йәшәп килгән славян шрифтына күсерелә. Башҡортостанда йәшәүсе татарҙарҙың теле үҙенсәлекле, сөнки башҡорт теленең йоғонтоһо менән үҙгәрә. Ҡайһы бер татар ғалимдары хатта Өфө татарҙары йәки Урал- Өфө татарҙары теле тигән төшөнсә индерергә лә тәҡдим итәләр. Башҡортостанда йәшәүсе татарҙарҙың 93 процентҡа яҡыны татарса һөйләшә белә. Татарҙарҙа дин тотоу, дингә ышаныу башҡорттар менән сағыштырғанда көслөрәк. Сөнки Волга буйы болғарҙары һәм ҡыпсаҡтар нигеҙендә татар халҡы ойоша башлаған мәлдә 922 йылдарҙа Ибн Фаҙландың мосолман дине таратыу буйынса миссионерлыҡ эше татар милләтен барлыҡҡа килтереүҙә төп факторҙарҙың береһе була. Татар ғаиләләре күп балалы булған. 8—10 бала тәбиғи һаналған. Татарҙар электән үк иген игеүгә оҫта булған. Ювелир эштәр, туҡыма туҡыу, күн, металл, ағас эшкәртеү һәнәрҙәре Башҡортостанға килгәс ныҡ үҫеш алған. Башҡортостан татарҙары һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ, хатта йылҡысылыҡ менән дә шөғөлләнә башлай, ҡымыҙ ҙа яһайҙар. Ҡайһы бер төбәк татарҙары солоҡсолоҡ менән дә шөғөлләнә. Татар ҡатын-ҡыҙҙары сигеүгә, нағышлауға, мәрйен теҙеүгә һәм бешеренеүгә бик оҫталар. Уларҙың сигеүле алъяпҡыстары, мәрйен сүпләп эшләнгән ҡалпаҡтары күҙ яуын алырлыҡ матур булған. Әле лә был традиция быуындан быуынға күсә килә. Ҡазан, Ырымбур, Өфө татарҙары сауҙагәрлек менән шөғөлләнгән, ҡырҡтартмасылар ҙа ваҡ көнкүреш әйбер- ҙәре менән һатыу иткән. Бөгөнгө көндә, әлбиттә, боронғо шөғөлдәр юҡ. Илебеҙҙә йәшәгән бөтөн халыҡтар ҙа заманса йәшәй, заманса эш менән мәшғүл. Өфөлә йәшәгән күренекле сауҙагәрҙәр элек-электән татар интеллигенцияһын үҫтереү һәм мәҙәниәт, сәнғәт, фән, мәғрифәтселекте күтәреү хаҡында хәстәрлек күргәндәр. Өфөлә «Хакимиә», «Хөсәйениә», «Ғәлиә» мәҙрәсәләрендә белем бирелә. . 1912—1922 йылдарҙа Өфөлә беренсе татар театры эшләй. Был профессиональ труппаның етәксеһе И. Б. Ҡудашев-Ашҡаҙарский була. Артабан татар театры бер нисә колхоз-совхоз театрҙарына бүленә. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, улар тарҡала. Фәҡәт 1990 йылдар башында ғына Өфө «Нур» татар дәүләт театры һәм Туймазы татар театры ойошторола. Татар халҡының бөйөк улдарынан Ш. Сүнчәләй, Ғәлимйән Ибраһимов, Мирсәйет Солтанғәлиев, Әмирхан Еникеевтар, байтаҡ ҡына сәнғәт әһелдәре — Әлфиә Афзалова, Салауат Фәтхетдиновтар Башҡортостанда тыуып- үҫкән. Илебеҙҙәге үҙгәрештәр, динде тыймау, дини байрамдарҙы кире ҡайтарыу барлыҡ милләттәр өсөн дә ыңғай күренеш була. Борондан килгән байрамдар яңынан тер- геҙелә бара, онотола башлаған традициялар өйрәнелә. Татар халҡы ла һабантуй, тула өмәһе, ҡаҙ өмәһе, мал өмәһе, яҙ көнө — ж,имчәчәк, тары бутҡаһы, нардуған, наурыҙ байрамдары менән бер рәттән дини байрамдарҙан ураҙа байрамы, ҡорбан байрамын да рәсми билдәләй. Бөгөн республикала 47 татар халыҡ үҙешмәкәр коллективы бар. Уларҙың 24 — театраль, 11 — бейеү, 5 — фольклор, 5 — хор, 2 — инструменталь коллективтар. Йыл һайын Өфөлә «Туған тел» тип аталған татар йыры конкурсы һәм «Азатлыҡ» татар йәштәре ойошмаһы башланғысында Татарстан Республикаһы менән берлектә Нефтекамск ҡалаһында «Науруз гүзәле» ярыштары үткәрелә. «Башҡортостан татарҙары» тигән документаль фильм төшөрөлдө. Телевидение аша «Рәйхан», «Сәйлән» тигән тапшырыуҙар алып барыла. Радио аша татар телендә «Шиғриәт минуттары», «Әҙәби уҡыуҙар», «Һеҙҙең өсөн осрашыуҙар» тигән тапшырыуҙар бар. Татар телендә «Толпар» (ижтимағи-сәйәси һәм әҙәби- нәфис журнал), «Әллүки» балалар журналы, «Ҡызыл таң», «Өмет», балалар өсөн «Очкын» гәзиттәре, шулай уҡ 5 ҡала һәм 23 район гәзите нәшер ителә. Башҡортостанда татар телендә йәмғеһе 937 мең дана китап иҫәпләнә, ә Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана фондында 47681 китап һаҡлана (* «Ватандаш» журналы. 2003 йыл, 2-се һан). Республикала 1230 татар мәктәбе эшләй. ===Сыуаштар=== Сыуаштар Рәсәйҙә күп һанлы халыҡтар иҫәбенә инә. Рәсәйҙә рус, украин, татарҙарҙан һуң һан буйынса сыуаштар килә. Улар 2 миллион самаһы кешене тәшкил итә. Сыуаштар Татарстанда, Башҡортостанда, Камар, Ульяновск, Төмән, Кемерово, Ырымбур, Нарытау әлкәләрендә, Красноярск крайында, Мәскәү ҡалаһында, Ҡаҙағстанда, Украинала, Үзбәкстанда, Белоруссияла, Тажикстанда, Төркмәнстанда, Ҡырғыҙстанда, Латвияла, Молдовала, Эстонияла йәшәйҙәр. Ә Башҡортостанда бөтөн сыуаштарҙың 6 процент тиклеме йәшәй. 83 проценты сыуаш телен туған теле тип иҫәпләй. Сыуаштар Башҡортостан райондарының яртыһында тиерлек, бөтәһе 265 ауылда йәшәйҙәр. Башҡортостанда ла һан буйынса улар дүртенсе урында килә. Сыуаштарҙың яртыһы тиклеме ҡала ерҙәрендә йәшәй. Ауыл ерҙәрендә сыуаш ғаиләләре, нигеҙҙә, күп балалы. Сыуаштар элек-әлектән игенселек һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Арыш һәм һолоно күпләп сәскәндәр. Киндер, етен дә үҫтергәндәр. Был үҫемлектәрҙән еп эшкәртеп, кейем өсөн файҙаланғандар. Солоҡсолоҡ менән дә улар борондан уҡ шөғөлләнгән. Сыуаш ҡатын-ҡыҙҙары сигеүгә, нағышҡа айырыуса оҫта булғандар. Ә ирҙәр сабаталарҙы оҫта үргән. Күлдәктәре ап-аҡ туҡымаға шау биҙәк итеп сигелгән була. Биҙәнеү әйберҙәре киң ҡулланылған. Мәрйен тағырға, беләҙек кейергә яратҡандар. Сухал-һаҡал, иҙеү, сәсбау тип аталған биҙәнеү әйберҙәре Башҡортостан сыуаштарында ғына осрай. Сәкмән менән еләнде лә Башҡортостан сыуаштары ғына кейә. Хатта кейем бесеү өлгөләре лә башҡорттарға һәм татарҙарға тартым. Сыуаштар тәүҙә мәжүси булған, шунан көсләп суҡындырылғандар. Татарлашҡан сыуаштар мосолман динен ҡабул иткән. Шуның өсөн электән ҡалған мәжүсилек байрамдары ла христиан байрамдары менән йәнәш билдәләнә, йә ҡушылған, йә үҙенсәлекле төҫ алған. Мәҫәлән, ҡыш көнө, көн менән төн тигеҙләнгән саҡта элек сурхури тигән байрам үткәрелһә, аҙаҡ был раштыуа-рождествоға әйләнгән. Нартукан үткәрәләр. Ҫаварни — масленица, иген сәсә башлау көнө — орлоҡ сығарыу, малды көтөүгә сығара башлау көнө, һабан байрамы, ямғыр теләү йола байрамдары үткәрелгән. Әруахтарҙы иҫкә алыу көнөн махсус әҙерлекле итеп күмәкләшеп билдәләйҙәр. Сыуаш йәштәренең хороводтары бик матур, күңелле күренештәрҙән һанала. Егеттәрҙе хеҙмәткә оҙатыу — оҙайлы дауам иткән матур йола. Сыуаштар әкиәт, мәҡәл, әйтем, һынамыш, йыр-таҡмаҡҡа бик бай халыҡ. '''Музыка ҡоралдары'''. Ҡыуыҡ (волынка шапар), скрипка, гусли, шахлич (дудка), параппан (барабан), сарнай (һорнай), тамра (балалайка), хут купас (гармун). Башҡортостанда йәшәүсе сыуаш халҡы республикабыҙ, илебеҙ күләмендә билдәле байтаҡ әһелдәр үҫтерҙе. Бәләбәй районының Слакбаш ауылында сыуаш әҙәбиәте классигы К. В. Иванов, Сыуашстандың халыҡ шағиры Я. Г. Ухсай тыуған. Яҙыусылар М. Н. Данилов-Чал- дун, Ф. Н. Вуколов-Эрлик, шағирҙар И. А. Петрова-Нарс, В. Е. Петрова, С. А. Васильева, А. С. Савельева-Сас һәм башҡалар —Башҡортостан кешеләре. Сыуашстандың атҡаҙанған рәссамдары аталы-уллы И. Т. Григорьев менән И. И. Григорьев һәм А. Н. Алима- сов, билдәле художник-реставратор, заманында Дрезден художестволы галереяһында реставрациялауҙа ҡатнашҡан П. Т. Корина-Петрова, күренекле ғалимдарҙан А. Н. Тихонов, А. Г. Терентьев, А. С. Ефимов, В. Я. Кошкарев, Г. Е. Корнилов, Ф. П. Васильев, И. И. Захаров, А. А. Кондратьев, Ю. Н. Никифоров һ. б. донъя һәм Ватан фәненә тос өлөш индерҙеләр. Бәләбәй ҡалаһында «Урал сасси» («Урал тауышы») тигән газета нәшер ителә. Ауырғазы, Бишбүләк райондарында район гәзиттәре сыуаш телендә дубляж — тәржемә менән сыға. «Шуратал» («Ағиҙел») әҙәби берекмәһе эшләй. Телевидениела «Ентешсем» («Земляки») тапшырыуы, радиола «Аван-и» («Каумыһығыҙ») тапшырыуы уңышлы эшләй. Сыуаш йыры фестивале үткәрелә. Стәрлетамаҡ педагогия институтының филология факультетында 1994 йылдан башлап сыуаш бүлегендә уҡытыусылар әҙерләнә. Бәләбәй һәм Стәрлетамаҡ педагогия колледждарында ла сыуаш башланғыс синыф уҡытыусылары бүлектәре бар. Өфөлә, Стәрлетамаҡта, Мәләүездә йәкшәмбе мәктәптәре, Бәләбәйҙә сыуаш гимназияһы эшләй. 1993 йылдан башлап БР Сыуаш йәштәре Союзы эшләй. Бишбүләктә Сыуаш драма театры сыуаш милләтле халыҡтың тел мөхитен булдырыуҙа тос өлөш индерә. ===Украиндар=== Һан буйынса Рәсәйҙә украиндар рустарҙан һуң икенсе урында тора. 1574 йылда, хәҙерге Өфө ҡалаһы урынлашҡан ерҙә, Сутолока йылғаһының Ағиҙелгә ҡойған тамағында ҡәлғә төҙөлә. Уны һаҡлаусылар исемлегендә тәүге украин казактары телгә алына. Казактарҙы «черкас» тип атайҙар. Төрлө нығытмалар, ҡәлғәләр төҙөлә башлағас, унда хеҙмәт итеү өсөн бик күп казактар кәрәк була. Рәсәйҙең төрлө тарафтарынан Башҡортостанға ағылған ҡасаҡ крәҫтиәндәрҙе хеҙмәткә алыу тыйыла. 1739 йылдың 20 авгусында императрица Анна Иоановна украин казактарын — черкастарҙы хеҙмәткә күпләп алырға тигән указ сығара, шунан һуң Башҡортостан еренә украиндар тотош ауылдары менән күсеп килә. Украина еренең буш тороп ҡалыуынан ҡурҡып, 1742 йылда украиндарҙың күсенеүен тыйып тағы указ сығарыла. Әммә украиндар бер- береһен тартып, саҡырып килтерәләр. Бөгөнгө көндә Башҡортостанда 75 меңгә яҡын украин йәшәй. 1939 йылда был һан 92 меңдән ашып китә. Әммә һуғыштан һуң украиндарҙың үҙ туған илдәренә ҡайтыуы, тыуымдың кәмеүе, ҡатнаш ғаиләләр барлыҡҡа килеүе был һанды һиҙелерлек кәметә. 1926 йылда 529 таҙа украин ауылы булһа, бөгөнгө көндә күпселеген украиндар тәшкил иткән бер генә ауыл бар. Стәрлетамаҡ районының Золотошка ауылында 80 проценттан ашыу украин йәшәй. Әммә украин теленең рус теле менән яҡынлығы арҡаһында был халыҡтың теле тиҙ йотола, уларҙың 50 проценттан ашыуырағы ғына украин телен туған теле тип һанай. Башҡортостандың башҡа милләттәре украин теленә йоғонто яһай алмай, шуның өсөн башҡа милләттәр менән күршеләш төбәктәрҙә өлкән украиндар һаман да үҙ телдәрендә һөйләшә, әммә Башҡортостанда украиндарҙың тарҡау ултырыуы, теленең киң ҡулланыуҙа булмауы уның бөтәүенә килтерә. Украиндар — дини халыҡ. Шуның өсөн Башҡортостанға күсеп килеү менән сиркәү төҙөтәләр. Уларҙың өйҙәрендә иконалар күп. Әммә Октябрь революцияһынан һуң дингә ҡаршы алып барылған көрәш нигеҙендә сиркәүҙәр мәктәптәргә, клубтарға әйләндерелә. Украиндар арыш, бойҙай, арпа, һоло, борсаҡ сәсеү менән бер рәттән картуф, сөгөлдөр, көнбағыш, етен, киндер һәм тәмәке үҫтерәләр. Бынан тыш украиндар баҡса йәшелсәләренең һәм картуфтың орлоғон таҙартып, шыттырып ултыртыу эшенә өйрәтәләр. Ҡарабойҙай сәсәләр. Иген сәсеү ваҡытын билдәләү ысулын да, бәлки улар алып килгәндер: украиндар усҡа тупраҡ алып йомарлайҙар ҙа ергә ырғыталар. Тупраҡ һибелеп төшһә, сәсергә ваҡыт етте тигәнде аңлата. Ат, һарыҡ, һыйыр, сусҡа тоталар. Эш өсөн ат та, үгеҙ ҙә еккәндәр. Ҡошсолоҡ ныҡ үҫешкән. Тауыҡ, өйрәк, күркә, ҡаҙ үрсетәләр. Умартасылыҡ менән борондан таныш булалар. Тимерселек, балсыҡ көршәктәр яһау, күн эшкәртеү оҫталары күп була. Ҡатын-ҡыҙҙар сигеү, селтәр бәйләү менән шөғөлләнгән. Әммә энә менән бәйләй белмәгәндәр. Украиндар уны урындағы халыҡтан отоп алған. Быйма баҫыу эшенә лә рустарҙан өйрәнгәндәр. Украиндар тыуған ерҙәренән алыҫ булһалар ҙа ауылдарына үҙ атамаларын бирергә тырышҡандар. Санжаровка, Парафеевка, Шаровка, Золотошка, Кахновка, Харьковка, Киевка, Черкассы, Тавричанка, Софиполь һәм башҡа шундай исемле ауылдарға украиндар исем биргән. Ауылдар барлыҡҡа килгәндәге традицияларын да һаҡлаусылар бар: украиндар өйҙәрҙе һылап, ап-аҡ итеп ағартып ҡуйырға яратҡан. Төп аҙыҡтары — йәшелсә. Кыйыр ағы төп аҙыҡ һаналмаған. Бутҡа яратҡандар. Колбаса, гуляш, шницель, фрикаделька, холодец һәм башҡалар, нигеҙҙә, украиндарҙан таралған. Украин ҡатын-ҡыҙҙарының бер үҙенсәлеген әйтергә кәрәк: ҡыҙҙар сәстәрен берҙән йәки икенән үреп толомлап төшөрөп йөрөгән. Кейәүгә сыҡҡас, кәрзинләп баштарына урағандар. ===Белорустар=== Башҡортостанда белорустар 17 мең самаһы. Уларҙың күп өлөшө ҡалаларҙа йәшәй. Ауылдарҙа йәшәгәндәре, нигеҙҙә, Архангель һәм Иглин районындалар. Бер аҙы Өфө, Әлшәй, Дәүләкән, Бәләбәй, Бишбүләк, Ишембай райондарындағы ауылдарҙа төйәкләнгән. Республиканың башҡа ҡалаларында һәм ауылдарында улар тиҫтәләп, йөҙәрләп кенә иҫәпләнә. Белорустар ҙа Башҡортостан ерҙәренә күмәкләп күсенеү заманында килә. 1917 йылдарҙа тағы бер тапҡыр күпләп күсенәләр. Был ваҡытта улар Башҡортостанда ер ала алмай. Шуның өсөн дә төрлө райондарға һәм ҡалаларға бүленеп-бүленеп урынлашалар. Башҡортостандағы белорустарҙың һаны ҡатнаш ғаиләләр ҡороу арҡаһында ҡырҡа кәмей бара. Ауыл ерҙәрендә йәшәгән белорустар иген игә, мал тота, умартасылыҡ, һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ менән шөғөлләнә. Бөтөн белорустар ҙа борсаҡ һәм ҡарабойҙай сәсә.ч Етен үҫтереп, май һығалар. Картуф ултырталар. Сусҡа, һыйыр, һарыҡ аҫрайҙар. Эш өсөн ат тоталар. Киндер, ете» ебенән туҡыма һуғалар. Йәшелсә ашы яратҡандар. Әсетелгән арыш оно ҡамырына картуф ҡушып икмәк бешергәндәр. Бәрәмес бешереп, эремсек өҫтөнә етен, киндер орлоғо һипкәндәр. Картуф ҡоймағы ҡойғандар. Итте бик һирәк ҡулланғандар. Колбаса, холодец эшләү оҫталығын башҡаларға ла өйрәтәләр. Бөтә дини байрамдарҙы ла билдәләйҙәр. Әммә дин тотоу тыйылған замандарҙа асыҡтан-асыҡ байрам итмәгәндәр. Иван Купала байрамы йәйге көн менән төн тигеҙләнгән мәлдә үткәрелгән. Ҡыҙҙар шифалы үлән йыйғандар, егеттәр усаҡ яғыр өсөн утын әҙерләгән, төн буйы яланда байрам иткәндәр. Был байрам иң көтөп алынған күңелле байрамдарҙан иҫәпләнә. Белорустарҙың республика буйлап һибелеп йәшәүе, туған телдә һөйләшмәүҙәре, ҡатнаш ғаиләләрҙең күп булыуы арҡаһында улар милли үҙенсәлеген юғалта бара, күп һанлы рус халҡынан йотола. Республикалағы белорустарҙың 26,6 (1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса) проценты ғына туған телдә һөйләшә ала. Улары ла — иң өлкән кешеләр. Шуның өсөн Дуҫлыҡ байрамдарында белорус телендә йырҙар ҙа яңғырамай, бейеүҙәр ҙә һуңынан отоп алынғандары ғына. Милли традицияны һаҡлаусы белорустар ҡалмаған тиерлек. Ә заманында, күсеп килгән осорҙа, урындағы халыҡ менән аралашыуҙан килеп сыҡҡан иҫ китмәле бай фольклорҙары булған. Белорустар Башҡортостанға геология-минералогия фәндәре докторы В. Л. Яхимовичты бирҙе. Бөгөнгө көндә Иглин районының Буденновка ауылы белорус мәҙәниәтенең таянысы булып иҫәпләнә. Пушкино ауылында белорус телен өйрәнеү буйынса йәкшәмбе мәктәбе эшләй. ===Мордвалар=== Мордвалар республикабыҙҙа 30 меңдән ашыуыраҡ. Мордвалар эрзя һәм мокша тигән төркөмдәрҙән тора. Башҡа милләт кешеләре менән аралашҡан саҡта улар үҙҙәрен мордва кешеһе тип атаһа ла, үҙ-ара эрзя һәм мокша икәнлектәрен белгертәләр. Мордвалар XVII быуатта уҡ Башҡортостанға күсә башлаған. 1736 йылғы указдан һуң айырыуса күпләп күсенгәндәр. Ауыл-ауыл булып ултырғандар. Мәҫәлән, Федоровка ауылына нигеҙҙе мордвалар һала. Унда 1600- ҙән ашыу кеше йәшәй. Башҡортостанда улар Бишбүләк, Илеш, Көйөргәҙе, Благовар, Шаран, Саҡмағош, Миәкә, Бүздәк, Дүртөйлө райондарында йәшәйҙәр. Йәрмәкәй, Дәүләкән, Бәләбәй райондарында улар бергәрәк күп урынлашҡан. Шишмә, Өфө, Ҡырмыҫҡалы райондарында иң күп өлөшө йәшәй. Архангель, Кушнаренко, Нуриман, Благовещен райондарында мордвалар берәм-һәрәм генә йәшәй. Сиҙәм эшкәртеү башланғас, ҡырҡлаған мордва ғаиләһе Хәйбулла районында төйәкләнгән. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында мордвалар һаны 57 меңдән ашыу була. Артабан мордвалар һаны кәмеүгә табан китә. Эрзя менән мокша араһында тел айырмаһы ҙур, хатта улар ҡайһы бер һүҙҙәрҙе русса тәржемәһе менән әйтмәһәләр, бер-береһен аңламайҙар. Мордва теленә башҡорт һәм татар һүҙҙәре ингән. Арҡан, карциган — ҡарсыға, куда — ҡоҙа, курка — күркә, айгор — айғыр, байтак — байтаҡ, боза — буҙа, алаша — ат, алаша, шаршав — шаршау кеүек үҙләштерелгән һүҙҙәр бар. Игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ, һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ төп кәсептәре булмаһа ла, урындағы халыҡтан күреп, һирәкләп шөғөлләнәләр. Мордвалар күлдәктәрен сигеп кейгәндәр, биҙәктәре тарау-тарау төрлө йүнәлештә һалынған. Сабаталары башҡа халыҡтарҙыҡына оҡшамаған, сөм итеп үрелгән. Хатта ҡайһы бер ғалимдар мордваларҙы сабаталарына ҡарап айырып булыуы хаҡында яҙып ҡалдырғандар. Мордва ирҙәре кәрзинде оҫта үреүҙәре менән дан алған. Сусҡа ите яраталар. Балсыҡ һауыттар тотонғандар, ашарға балсыҡ һауыттарҙа бешергәндәр. Христиан динлеләр. Әммә дингә бик мөкиббән китеп бармайҙар. Өйҙәрен йылға йәки соҡор яры буйына һалырға яратҡандар. ===Мариҙар=== Башҡортостанда мариҙар 106 меңгә яҡын. Мариҙарҙың күбеһе ауыл ерҙәрендә йәшәй. Мишкә һәм Ҡалтасы райондарында мариҙар айырыуса күп урынлашҡан. Бөрө, Краснокама, Нуриман, Благовещен, Яңауыл, Балтас, Баҡалы, Илеш, Бәләбәй райондарында йәшәйҙәр. Һуңғы йылдарҙа мариҙар бөтөн республика буйлап таралды. Өфөлә лә 10 меңләп мари йәшәй. Күсеп килгәндән һуң мариҙар тимерселек, балсыҡ һауыттар әүәләү, итек тегеү, ат сбруйҙары яһау менән шөғөлләнәләр. Мариҙарҙың ҙур-ҙур ауылдары бар. Улар туғанлыҡты ныҡ һаҡлай. Ҙур ғаиләләрҙә бер нисә пар бер ишек алдында йәшәй, айырым өйҙәрҙә торһалар ҙа хужалыҡты бергә алып баралар. Күмәкләшеп бер тирәлә йәшәгәнлектән, мариҙар ауыл ерендә үҙ телдәрендә һөйләшәләр, мари мәктәптәре, мари балалар баҡсалары бар. Хатта Башҡортостанда йәшәүсе мариҙарҙың туған телдә һөйләшеүселәр һаны буйынса Марий Элдәгегә ҡарағанда күберәк булыуҙары, мари традицияларын нығыраҡ һаҡлауҙары ла билдәле. Мариҙарҙың фольклор ансамблдәре бик көслө. Ҡалтасы районының «Эрвий» ансамбле киң билдәле булһа, Мишкә районында «Эрвел» ансамбле лә ныҡ танылды. Өфөлә ойошторолған «Ош Виче сем», Нефтекама ҡалаһының «Эрвел сем» ансамблдәре лә киң танылыу яулай бара. Нефтекама ҡалаһында мари драма театры ойошторолдо һәм мари телендә «Чолман» гәзите, ә Мишкә һәм Ҡалтасы райондарында ла мари телендә район гәзиттәре сығарыла. «Мурпеледыш» исемендә мари йырҙары фестивале үткәрелә. Мари халҡының туғанлыҡты ныҡ һаҡлауы, татыулығы арҡаһында телдәре һаҡлана һәм шунлыҡтан Башҡортостанда бик күп күренекле кешеләр сыға, бөгөнгө көндә улар Марий Әлдә үҙ халҡының әҙәбиәте, теле, сәнғәте өсөн арымай-талмай хеҙмәт итә. Башҡортостанда тыуып-үҫкән ғалим В. М. Васильев оҙаҡ йылдар буйы көнсығыш мари халҡының телен, фольклорын, динен өйрәнеү менән шөғөлләнә. Бер Мишкә районында ғына ла мари әҙәбиәт классиктары Я. Ялкайн, С. Эман, А. Бик тыуып үҫкән. Композитор А. Искәндәров, шағир һәм журналист Г. Зәйниев, хәҙерге заман яҙыусылары В. Изилянова, В. Абукаев-Эмгакты һәм башҡа таланттарҙы бирҙе. Шулай уҡ мари халҡының беренсе шағирәһе Сакева Сайпетдинова һәм М. Әюпова, Н. Ялкайн, күренекле яҙыусылар А. Эрыкан, А. Пасет, Э. Чапай, Э. Осып, А. Асаев, Т. Батырбаев, А. Тимиркаев, драматург һәм прозаик А. Юзыкайн, артистар А. Андрианов, В. Асмаев, Мари йәштәр театрының баш режиссеры О. Иркәбаев, Дәүләт бейеү ансамбле етәксеһе Ю. Иркәбаев, йырсы һәм музыкант А. Изибаев-Бирь, күренекле филологтар Ю. Андуганов һәм Н. Иҫәнбаев, фольклорсы С. Сабитов һәм башҡалар ҙа Башҡортостан мариҙары биргән талантлы егеттәр һәм ҡыҙҙар. Башҡортостанда рәссамдар Г. Г. Калитов, В. В. Вәлиуллин, С. С. Шамаева, композитор А. К. Кукубаев, геология-минералогия фәндәре докторы А. А. Алексеев, геолог Г. И. Иванов һәм башҡа әлкәлә эшләүсе ғалимдары ла бик күп. Бөрө, Өфө, Нефтекама уҡыу йорттарында ла мари ғалимдары эшләй. ===Удмурттар=== Башҡортостан удмурттары, нигеҙҙә, ауылдарҙа йәшәй. Удмурттар суҡындырыуҙан ҡасып Башҡортостанға килеп һыйынғандар һәм христиан динен ҡабул итмәгәндәр. Улар әлегәсә мәжүси булып ҡала. Башҡортостан удмурттары үҙҙәрен таҙа удмурт, саф удмурт тип атай. Улар үҙ традицияларына кире ҡайтырға ынтылып торалар. Байтаҡ ҡына удмурт ауылдарында фольклор төркөмдәре бар. Улар тел һәм мәҙәниәт һаҡлауҙа ҙур роль уйнай. Тәтешле районында Бигинәй, Түбәнге Балтас, Яңы Тәтешле, Ураҙгилде, Вязовка, Калмияр ауылдары, Борай районында — Алтаево, Байшады, Ҡалтасыла — Оло Качак, Йәрмәкәйҙә — Купченеево ауылдарында, Яңауыл районының байтаҡ ауылдарында йәшәйҙәр. Удмурттарҙың фольклор коллективтары бар. Удмурт балалары туған телдәрендә уҡырға тырышалар, Удмуртстанда сығарылған гәзит- журналға яҙылалар, Ижевск һәм Глазов ҡалалары уҡыу йорттарына инәләр һәм күптәре унда тороп та ҡала. Бөгөнгө көндә Удмуртияла йәшәүсе яҙыусы Фатых Пукроков, билдәле журналистар Валерий Нуриәхмәтов, Рәшит Хәйдәров, Өлфәт һәм Лүзә Бәдретдиновтар, архитектор Ҡасим һәм актер Ҡадим Ғәлихановтар, лингвист Риф Нәсибуллин һәм Бибинур Загуляева, медицина фәндәре докторы, профессор П. Н. Шараев, рәссамдар Менкадыр Зидияров, РСФСР-ҙың атҡаҙанған рәссамы Садыҡ Ғариповтар ҙа Башҡортостанда тыуып үҫкәндәр. 1999 йылда Үрге Тәтешле ауылында удмурт телендә «Ошмес» («Шишмә») гәзите сыға башланы. ===Латыштар=== Латвия Рәсәй составына ингәс, латыштар Башҡортостанға күпләп күсенә башлай, әммә революциянан һуң уларҙың ҡайһы берҙәре кире ҡайта. Беренсе күсеп килеүсе бай 1878 йылда булған тиҙәр. Хәҙерге Ауструм (Иглин районы) ауылы латыштарҙың иң беренсе ауылы. Унан һуң Озолы, Балтия, Боложи һәм Архангельское ауылдарына нигеҙ һалалар. Латыштар, ғәҙәттә, урманлы ерҙәргә урынлашҡандар — үҙ тыуған ерҙәренә оҡшаш урын һайлағандар. 1920 йылда көслөк менән башланған коллективлаштырыу осоронда байтаҡ ҡына латыш хужалыҡтары юҡҡа сыға, ҡайһы берҙәре бөтөнләй бөлгөнлөккә төшә, ҡайһы берҙәре кире Латвияға ҡаса. Бөгөнгө көндә латыштар бик аҙ ҡалған. Улар Архангель районының Арх-Латыш ауылында, Бакалдинола, Архангельск ауылында, Иглин районының Ауструм һәм Балтика ауылдарында йәшәйҙәр. Латыштар тыныс холоҡло, бик тырыш, әйткән һүҙҙәренә тоғро халыҡ. Улар оҙон буйлы, зәңгәр күҙле, асыҡ һары сәсле. Ҡатын-ҡыҙҙар, ғәҙәттә, буй биҙәкле йәки шаҡмаҡлы юбка менән кофта кейә һәм билбаулап ҡуя. Ирҙәрҙең ғәҙәти кейеме — аҡ күлдәк, буйлы ыштан. Күмәк урынды бик яратмағанлыҡтан, хуторҙарҙа йәшәгәндәр. Өй тирәләп емеш ағастары үҫтергәндәр. Латыштар, нигеҙҙә, лютеран дине тота. Католиктар ҙа бар. Баптистар ҙа осрай. Православие динен тотоусылар ҙа байтаҡ ҡына. «Яние көнө» — йәйгеһен, көн менән төн тиңләшкән саҡта, бик ихлас, күңелле, иҫтә ҡалырлыҡ байрам итеп үткәрелә. Был байрамда «Лиго, лиго» тип йырланғанлыҡтан, ул Лиго байрамы тип тә атала. Байрам ваҡытында ауылда Яние исемле кешеләр хөрмәт уртаһында була. Яние көнөндә йыйылған шифалы үләндәр — Яние үләндәре тип атала. Йыйылған үләндәрҙән сәскәле ҡалпаҡ үрәләр ҙә бер-береһенә лә, мал башына ла кейҙерәләр. Таң атҡансы усаҡ тирәләп бейеп-йырлап күңел асалар. Ҡыҙҙар киләсәктәрен һынайҙар. Яние көнөндә йоҡларға ярамай, сөнки бәхетеңде йоҡлап ҡалып, йәрһеҙ ҡалыуың ихтимал, тигән юрау бар. Латыштар грамоталы халыҡ. Ҡатын-ҡыҙҙар араһында грамоталылыҡ ирҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ та булған. 1937 йылға тиклем Башҡортостандағы латыш балалары үҙ телдәрендә уҡытылған. Улар өсөн Латвиянан китаптар килтерелгән. 1990 йылда был эш яңыртыла. Латвиянан махсус рәүештә уҡытыусы килә. Арх-Латыш ауылында өлкән ҡатындарҙан торған ансамбль эшләй. Был ансамбль Латвияла халыҡ ижады фестивалендә ҡатнашты. Латыш һауынсылары Анна Дуче менән Дора Бите — Башҡортостанда иң тәүге Ленин ордены алыусы һауынсылар. Архангель районындағы ун Социалистик Хеҙмәт ===Йәһүдтәр(Еврейҙар)=== һәм Советтар Союзы Геройҙарының һигеҙе латыш. Башҡортостандан Латвияға ҡайтып киткән латыштар Ригала йыл һайын июндең тәүге йәкшәмбеһендә «Межа парке» паркында осрашыу ойоштора. Ьуңғы йылдарҙа Башҡортостанға, латыштар янына, Латвиянан йыш киләләр. Өлкәндәргә — дарыуҙар, уҡыусыларға дәреслектәр һәм уҡыу кәрәк-яраҡтары, ғөмүмән, халыҡҡа китаптар алып киләләр. Бөгөнгө көндә Башҡортостан латыштарының яртыһынан күбеһе ҡала ерҙәрендә йәшәй. Йәһүдтәр идиш һәм иврит телдәрен туған тел тип һанайҙар. Башҡортостанға йәһүдтәр Александр II Указынан һуң күсенә башлай. Указда ваҡ һәнәр эйәләренә, медицина хеҙмәткәрҙәренә күсенергә рөхсәт ителә. 1853—1855 йылдарҙа 50-гә яҡын йәһүд ғаиләһе Өфөгә, бөгөнгө Сиғандар туғайына килеп урынлаша. Бында шулай уҡ хеҙмәт итергә ебәрелгән, Полынанан ҡасҡан йәһүдтәр ҙә килә һәм йәшәргә ҡала. Йәһүдтәр, нигеҙҙә, ҡалаларҙа йәшәй. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында төрлө предприятиелар, уҡыу йорттары, учреждениелар менән бергә бик күп йәһүдтәр Башҡортостанға эвакуациялана. 1959 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа улар 7 меңдән ашыу иҫәпләнә. 1990 йылдарҙан һуң байтаҡ ҡына йәһүдтәр Израилгә күсеп китә. Йәһүдтәр — дини халыҡ. Улар өсөн дин — тәрбиәлелек, белем, мәҙәнилек, сөнки уларҙың динендә кешелек донъяһының бөтөн ҡаҙаныштары, тәрбиәүи ҡанундары бирелгән. Йәһүдтәр дине — иудаизм. Һәр йәһүд Тораны уҡырға тейеш. Тора дин нигеҙе тип һанала. Тора — Библияның тәүге өлөшө, биш китаптан тора. Библия хаҡында VII синыфта «Башҡорт мәҙәниәте»нән беләһегеҙ. Библия — христиан һәм иудаизм диненең төп китабы. 1896 йылда йәһүдтәрҙең дини йолаларын башҡарыу' өсөн синагога төҙөлә. Ул бина — бөгөнгө көндә Башҡорт дәүләт филармонияһы. Йәһүдтәр Өфөлә үҙәк урамдарҙа Фрунзе, Цюрупа, Коммунистик, Зенцов урамдарында йәшәгәндәр. Ирҙәр баштарына түбәтәй кеүек баш кейеме кейәләр. Дин буйынса һөт һәм ит аштарын бергә ҡатнаштырып ашарға ярамай. Мал һуйыу йолаһы башҡорттарҙыҡы кеүек. Тертләтмәй, һиҙҙермәй салырға һәм салыу ҡанын ағыҙырға тейештәр. Йәһүдтәр иртә өйләнешеүҙе хуплаған. Яңғыҙ йәшәү — бәхетһеҙлек, тип һанаған улар. Элек йәһүд ғаиләләре күп балалы булған. Йәһүдтәр сәнғәт яратҡан халыҡ. Әммә иудаизм да, мосолман дине кеүек, кеше һыны эшләүҙе тыя. Шуның өсөн скульптура, һүрәт төшөрөү үҫешмәй. Ә инде каллиграфия, китап графикаһы, ҡош, йондоҙ, сәскә һүрәттәре төшөрөү иҫ китмәле юғарылыҡта. Скрипка, флейта, кларнет кеүек музыка ҡоралдарында уйнау йәһүдтәр араһында ныҡ таралған. Улар боронғо йырҙарын онотмаҫҡа тырышалар. Бергә йыйылған саҡтарында һәр ваҡыт барыһы бергә ҡушылып боронғо йырҙар йырлайҙар. Республикабыҙ сәнғәтендә данлыҡлы скрипкасыларҙан М. Швайштейн, В. Монастырский, йырсы С. Ми- шурис, педагогтар М. Зайденнтрегер, А. Минков исемдәре киң билдәле. М. Швайштейн бик күп башҡорт халыҡ йырҙарын ғәжәйеп оҫта башҡара. «Буранбай»ҙы иҫ китмәле уйнай. Медицина, иҡтисад, мәҙәниәт, мәғрифәт әлкәһендә йәһүдтәрҙән ғалимдар бик күп. X. У. Зарудий, М. Г. Пизов, М. Н. һәм Я. Н. Фридмандар, А. Б. Гейлер, Л. Г. Бараг, И. А. һәм И. И. Хризмановтар, Б. М. Мир- кин — һәләтле актер, режиссер Л. Е. Пайкин, шағир-сатирик М. Я. Воловик, журналистар Д. С. һәм И. Д. Гальпериндар, рус театрының баш режиссеры М. И. Рабинович һәм башҡа бик күп күренекле эшмәкәрҙәр бар Башҡортостанда йәшәүсе йәһүдтәр араһында. 1998 йылдың декабрь айында «Хәсәд Лея» тигән мәрхәмәтлек фонды асылды. Ул ҡарыуы ҡайтҡан өлкән кешеләргә, инвалидтарға ярҙам итә. Израилгә сығып киткән йәһүдтәр Башҡортостанда йәшәүсе йәһүдтәр менән бәйләнештәрен өҙмәй, аралашыу мөмкинлеге табып торалар. Дини байрамдарҙы, бигерәк тә Пасханы — еврейҙарҙың Мысыр (Египет) әсирлегенән ҡотҡарылыу көнө байрамын киң билдәләйҙәр. ===Немецтар=== Башҡортостанда 11 меңдән ашыу немец йәшәй. Улар ауыл ерҙәрендә лә байтаҡ төбәкләнгән. Благовар районында Пришиб, Алексеевка, Базилевка, Викторовка, Новоникольское ауылдары, Дәүләкән районында Ворошилово, Әбйәлил районында Северный ҡасабаһында йәшәйҙәр. Немец тигән атаманы рустар биргән. Немецтар үҙҙәрен шваб, баварҙар, меннониттар тип йөрөткәндәр, хәҙерге ваҡытта күбеһе үҙҙәрен дойче тиҙәр. Немецтар Башҡортостанға украиндар, белорустар менән бер сама йылдарҙа, немец ҡарттарының әйтеүҙәренсә, 1900 йылдарҙан һуң күсенә башлағандар. Әммә тәүге күсенеүселәр 17 быуат башынан уҡ күренә башлай. Улар Өфө гарнизонында хәрби хеҙмәт үтәй. 1920 йылдарҙа Башҡортостанда 9 меңдән ашыу немец йәшәгән. 1941—1942 йылдарҙа немецтар Волга буйынан күпләп күсерелә. 1942 йылда Волга буйында Немец республикаһы бөтөрөлә. Һуңғы йылдарҙа немецтарҙың үҙ илдәренә ҡайтыуы күҙәтелә. Немец ғаиләләрендә фәҡәт туған телдә генә һөйләшкәндәр. Хәҙер Башҡортостан немецтарының йәштәре үҙ туған телдәрен насар белә. Немецтар эшсән, тырыш, бөхтәлекте яратҡан халыҡ. Ҡапҡа, тәҙрә кәсәктәре мотлаҡ һырлап эшләнә, буяла. Немецтарҙың рухи донъяһына дин ныҡ йоғонто яһаған. Христиан дини байрамдары тотош билдәләнә. Рождество, Пасха, Троица, Яңы йыл, Уңыш байрамы, Крещение, Масленица, Благовещение, Вербное воскресенье өйрәнеү кластары асылды. Өфөнөң 86-сы мәктәбендә немец теле уҡытыла. *'''Уҡыусылар!''' Башҡортостанда йәшәүсе күп һанлы милләттәр хаҡында ҡыҫҡаса белешмә алдығыҙ. Бынан тыш тағы бик күп милләт вәкилдәре йәшәй. Төрлө халыҡтарҙың тормош-йәшәйеше менән танышып сыҡҡас, түбәндәге һорауҙар буйынса семинар-дәрес үткәрегеҙ. ===ҺОРАУҘАР=== #Ҡайһы халыҡ традицияһынан ниндәй фәһем алдығыҙ? #Һеҙҙең ҡалала йәки районда башҡорттарҙан тыш тағы нисе төрлө милләт вәкиле йәшәй? #Улар үҙҙәренең милли традицияларын тергеҙеү буйынса ниндәй саралар күрәләр? Милли-мәҙәни үҙәктәр эшләйме? '''Мәҡәлдәргә аңлатма бирегеҙ''' *Ваҡ балыҡ көтөүе менән йөрөй. *Береккән һыу Иҙел булған, таралған һыу тамсы булған. ===Башҡортостанда йәшәүсе башҡа милләт вәкилдәренең милли ойошмалары=== Республикала барлығы 60 милли-мәҙәниәт үҙәге эшләй. *1989 йылдың ғинуар айында Татар ижтимағи ойошмаһы төҙөлә. 1990 йылда Татар йәштәре Союзы теркәлә. 1997 йылда Башҡортостан татарҙарының съезы ойошторола. Татар дәүләт театры төҙөлә, гәзит-журналдар һаны арта, татар гимназиялары, мәктәптәре, синыфтары асыла. *Бөгөнгө көндә Башҡортостан татарҙары конгресы, Республика татар милли-мәҙәни үҙәге, БР татар ҡатындарының «Сахибжамал» ижтимағи ойошмаһы, «Ак калфак» татар ҡатындары ассоциацияһы, «Азатлыҡ» татар йәштәре союзы, «Рамаҙан» төрки-мәғрифәтселек үҙәге эшләй. *1998 йылда Башҡортостан рустарының Соборы үткәрелде. «Вече», «Святыня» милли-мәҙәни ойошмалары эшләй. 1992 йылда «Русь» тигән ижтимағи-сәйәси ойошма төҙөлдө, «Рус берҙәмлеге» исемле йәштәр ойошмаһы барлыҡҡа килде. *1999 йылдың 26 ноябрендә Башҡортостан сыуаштарының Канаш — Кәңәше ойошторолдо. *1990 йылдың 13 ғинуарында украиндарҙың «Кобзарь» Республика милли-мәҙәни үҙәге ойошторола. *Белорустарҙың ижтимағи-мәҙәни үҙәге «Сябры» барлыҡҡа килә. *Мордваларҙың «Масторава» үҙәге эшләй. *1991 йылда «Мари ушем» дөйөм мари хәрәкәте ойошторола. *«Ауструми» литва милли-мәҙәни ойошмаһы 1993 йылдан бирле эшләй. *1992 йылда «Штерн» еврей мәҙәниәте ойошмаһы барлыҡҡа килә, аҙаҡ ул «Кохав» (Йондоҙ) еврей милли- мәҙәни үҙәгенә әйләнә. *1997 йылда немецтарҙың «Видергебург« йәмғиәте барлыҡҡа килә. *БР-ҙың удмурт, литва милли-мәҙәни үҙәге, БР-ҙың Польша мәҙәни-ағартыу үҙәге, ҡаҙаҡтар, грузиндар, чечендар һәм башҡа байтаҡ ҡына милләт вәкилдәре ойошмалары төҙөлдө. Улар тарихи тыуған ерҙәренән алыҫ йәшәһәләр ҙә милли мәҙәниәтен юғалтмау хәстәрлеген күрәләр. Был милли-мәҙәни үҙәктәрҙең һәм ойошмаларҙың үҙҙәренең программаһы һәм уставы бар. Улар бөтөнөһө лә, шулай уҡ «Аҡ тирмә» башҡорт мәҙәни үҙәге лә, «Дуҫлыҡ йорто» милли мәҙәниәттәр үҙәгенә берләшкән һәм хөкүмәт етәкселеге тарафынан хуплау табып, үҙ программаларына ярашлы эш алып бара. ===Дуҫлыҡ байрамы=== Йыл һайын Салауат Юлаев һәйкәле эргәһендә һәм шулай уҡ баш ҡаланың башҡа урындарында ла Дуҫлыҡ байрамы үткәрелә. Был байрам Ҡала көнөнә тура килтерелә. Үҙенсәлекле байрамды Өфө халҡы яратып өлгөрҙө. Байрамға Өфө халҡы ғына түгел, ә милли үҙенсәлеген ныҡ һаҡлаған төбәктәрҙән дә ҡунаҡтар саҡырыла. ==Йәштәр ойошмалары== 1919 йылда Башҡортостанда Өфө губернаһының комсомол ойошмаһы барлыҡҡа килә. 1920 йылда Стәрлетамаҡта Бәләкәй Башҡортостан комсомол ойошмаһының ойоштороу конференцияһы була. 1922 йылда ойошманы берләштергән конференция үткәрелә. 70-се йылдарҙа Башҡортостан комсомолы ВЛКСМ-дың иң ҙур ойошмаларынан иҫәпләнә. 1990 йылда комсомол хоҡуҡтары Башҡортостандың Демократик йәштәр союзына күсә. Оҙаҡ йылдар йәшәп килгән ВЛКСМ тарҡалғас, милли ойошмаларға туплана башлайҙар. Башҡортостан Республикаһының йәштәр сәйәсәте буйынса дәүләт комитеты, Зәки Вәлиди исемендәге Башҡорт йәштәр союзы, «Азатлыҡ» татар йәштәре демократик йәштәр союзы, Немец йәштәре союзы, Сыуаш йәштәре союзы, «Единство» рус йәштәре берекмәһе, Мари йәштәре союзы төҙөлә. 1995 йылдан башлап БР-ҙың Йәштәр ойошмалары советы барлыҡҡа килә. Йәштәр ойошмаларының барлыҡҡа килеүе — заман талабы. Хәл итәһе проблемалар күп. Халыҡтың үҙ республикабыҙҙан күпләп китеүе арҡаһында бәләкәйләнеп ҡалған ауылдарҙа йәштәр өсөн күңел асыр шарттар юҡ. Ҡалаға ҡыҙҙар айырыуса күпләп китә, сөнки ауыл ерҙәрендә улар өсөн эш юҡ. Ошо сәбәпле өйләнмәгән егеттәр һаны йылдан-йыл арта бара. Улар буш ваҡыттарын эскелек менән үткәрә. Йәштәрҙең яртыһы тиерлек ғаилә ҡормаған. Өҫтәүенә, айырылышыуҙар һаны артҡандан-арта бара. Эшһеҙлек киң ҡолас ала. Әммә һәр йәш кеше аҙ ғына уйлаһа, үҙен дә, башҡаларҙы ла эш менән тәьмин итерлек сара уйлап табыр ине. Шәхси эшҡыуарлыҡҡа киң юл асыла. Сит илдәрҙең тәжрибәһенә лә, республикабыҙға килеп һыйынған сит милләт вәкилдәренән дә өлгө алырға була. Беҙҙең йәштәр ҡул ҡаушырып, эш юҡлыҡтан ҡаңғырып ултырған саҡта, сит илдәрҙән киләләр ҙә предприятиелар асалар, эш урындары булдыралар һәм урындағы халыҡты «эшкә егәләр». Халыҡ әйтмешләй, бесән юҡ ерҙә кәбән ҡойоп ултырталар. Э беҙ булғанын «сабып ала алмай» яфаланабыҙ. Йәштәр һәр мәсьәләлә әүҙемлек күрһәтергә тейеш. Уҡырға ынтылышта ла, вазифалы урын биләүҙә лә, матди яҡтан етеш тормош булдырыуҙа ла, матди һәм рухи яҡтан иң бай кешегә әйләнеүҙә лә, халыҡ алдында килеп тыуған һәр төрлө проблемаларҙы хәл итешеүҙә лә. Шул саҡта беҙ үҙебеҙҙе, тиңдәр араһында тиң тойоп, һаҡлап алып ҡалырбыҙ. ===ҺОРАУ=== *Милли ойошмалар төҙөүҙең әһәмиәте ниҙә? *Һеҙҙең ауылда йәки мәктәптә йәштәрҙе берләштереүсе берәй ойошма бармы? Булһа, ниндәй йүнәлештә эшләй? ==Халыҡтарҙың аралашыуы== Республикабыҙҙа халыҡтарҙың тығыҙ аралашыуы, бер-береһенә мәҙәни йоғонтоһо Башҡортостан Европа менән Азия араһында урынлашҡанлыҡтан, халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе һәр ваҡыт уның аша үткән һәм һәр береһе ҙур үҙгәреш яһаған. Был, бер яҡтан, уны мәҙәни яҡтан төрләндерһә һәм байытһа, икенсе яҡтан, Башҡорт илендә башҡа милләт вәкилдәре төйәкләнә бара. Бындай үҙгәрештәр, әлбиттә, мәҙәниәткә, телгә генә түгел, хатта көнкүрешкә, аш-һыуға, кейем- һалымға, хужалыҡҡа, шөғөлгә ныҡ йоғонто яһай. Башҡортостан Рус дәүләтенә ҡушылғанға тиклем күпселек халыҡты башҡорттар тәшкил иткән. Әммә башҡорттарҙың башҡа илдәр менән аралашыуы, алыҫ ҡалаларға барып уҡып ҡайтыуҙары, сауҙагәрҙәрҙең килеп алыш-биреш итеүе башҡорт традицияһына аҙмы-күпме йоғонто яһаған. Ә инде башҡа региондарҙан күпләп башҡа милләт вәкилдәре күсеп килә башлағас, аралашыу, бер- береһенә йоғонто айырыуса көсәйә. Әйтәйек, Башҡортостанда йәшәгән сыуаштарҙың һ. б. кейемдәрендә тәңкәләр булыуы, ҡашмау, сухал — һаҡал, иҙеү, йелен — елән, сахман — сәкмән, касаккин — кәзәкей, пишмет — бишмәт кейеүҙәре, таҫтар, явлак — яулыҡ бәйләүҙәре йәки бишбармаҡ ашауҙары, йылҡы ите ашауҙары, ҡымыҙ әсеүҙәре, туҡмас, бишбармаҡ, йәймә, бауырһаҡ, бәлеш, сәк-сәк бешереүҙәре, халыҡ медицинаһында булған ҡайһы бер дауалау ысулдарын ҡулланыуҙары ошо хаҡта һөйләй. Телдәрендә алама — насар, хасар — хәҙер, юркан — юрған, нака — ҡаты, ныҡ, чапаркка — сыбыртҡы кеүек һүҙҙәр башҡорт теленән ингән. Башҡортостан татарҙары һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ, һарыҡсылыҡ, хатта ҡайһы берҙәре солоҡсолоҡ менән дә шөғөлләнә. Дала башҡорттарына яҡын йәшәгән татарҙар йылҡысылыҡ менән шөғөлләнеп ҡымыҙ бешеү эшен дә яйға һалалар. Тултырма, ҡаҙылыҡ эшләйҙәр, ит ҡаҡлайҙар. Туҡмас, бишбармаҡ, ҡорот яһау, буҙа ҡайнатыу башҡорттарҙан күскән. Урал арты райондарында йәшәгән мишәрҙәр үҙҙәренең хужалығы менән башҡорттарға бик ныҡ яҡын булған. Рустарҙан мейес һалыу, мебель эшләү, тимерселек, игенселек, әсетеп икмәк һалыу һәм башҡа шундай эштәргә өйрәнәләр. ==Балалар һабантуйы== Рустар, үҙ сиратында, башҡорттарҙан һабан менән ер һөрөүгә, ҡымыҙ әсетергә, ҡатыҡ, ҡорот ҡайнатырға, сәкмән, итек тегергә өйрәнәләр. Башҡа милләт кешеләре украиндарҙан борщ бешерергә, эремсек билмәне яһарға өйрәнәләр. Украиндар шулай уҡ башҡорттарҙан һалма, бәлеш, айран, ҡымыҙ эшләү һәнәренә өйрәнә һәм был ризыҡтарҙы башҡортса атап йөрөтә. Һабанды ла һабан тиҙәр, малай, бабай, әйҙә, фәлән-төгән тигән һүҙҙәр ҙә ҡулланыла. Шул уҡ ваҡытта мәҙәни йоғонто ла көслө. Кейем- һалымдағы оҡшашлыҡтар, көйҙәрҙең, бигерәк тә бейеү көйҙәренең һәм эстрада йырҙарының оҡшашлығы тойола. Был инде сәнғәткә милли традициянан айырылыңҡы- раған, милли үҙенсәлекте яҡшы белмәгән йәштәрҙең килеүе менән аңлатыла. ===ҺОРАУҘАР=== *Башҡортостанда йәшәүсе милләттәрҙең бер-береһенә тағы ниндәй йоғонто яһауын әйтә алаһығыҙ? Үҙ күҙәтеүегеҙҙән сығып бәләкәй хикәйә яҙығыҙ. ===Мәҡәлдәр=== *Кеше йырын да йырла, үҙеңдекен дә онотма. *Кешене ҡәҙерләмәгән, үҙе лә ҡәҙер күрмәгән. *Кешегә баш эйгәнсе, ҡулыңды бир. ===Балалар һабантуйына әҙерләнеү=== Йыл һайын үткәрелә торған һабантуйҙарҙа IX синыф уҡыусылары, ғәҙәттә, төрлө милләт вәкилдәре булып кейенеп, шул милләттәрҙең милли аштарын әҙерләй. Күмәкләшеп Дуҫлыҡ байрамы күрһәтеү ҙә маҡсатҡа ярашлы булыр. Үҙегеҙ сағылдырған милләттең телендә йыр башҡарыу, һис юғы ҡотлау һүҙе әйтеү, республикабыҙ халыҡтарының дуҫлығы, бергәләшеп татыу йәшәүе хаҡында ҡыҫҡаса ғына һөйләү ҙә маҡтауға лайыҡлы булыр. Уның өсөн дәреслектә етерлек мәғлүмәттәр бар. ===Экскурсиялар=== *Республикала йәшәүсе башҡа милләт вәкилдәренең мәҙәниәте менән танышыу. Экскурсияға барыр алдынан үҙегеҙ бараһы ауыл халҡының традицияларын, мәҙәниәтен, көнкүрешен ныҡ өйрәнергә кәрәк. Шул саҡта ғына экскурсияның ғәмәли файҙаһы була. *Альбом башлау, фотоаппарат алыу яҡшы. һөр синыф төҙөгән альбом бүләк булып мәктәптә, тормош һабаҡтары кабинетында ҡала бара. Шуның өсөн альбомды бик тырышып, матурлап эшләгеҙ һәм мотлаҡ үҙ синыфығыҙҙың фотоһын ҡуйығыҙ. *Яҡын-тирәлә икенсе милләт ауылы булһа — ауылға, музей булһа — музейға барыу фарыз. *Дәреслектә бирелгән материалға өҫтәмә мәғлүмәттәр алып ҡайтһағыҙ, бигерәк тә яҡшы булыр. Экскурсия һеҙҙең йыл буйы алған белемегеҙҙе байытырлыҡ булһын. ===ҠАБАТЛАУ ӨСӨН ҺОРАУҘАР=== #Нимә ул һынлы сәнғәт? Башҡорт халҡы электән шөғөлләнгәнме һынлы сәнғәт менән, әллә ул башҡа халыҡтарҙан килеп ингән сәнғәт төрөмө? #Беренсе башҡорт рәссамы кем? Уның тураһында ниҙәр беләһең? #Башҡорттар араһынан иң беренсе булып СССР-ҙың халыҡ рәссамы исеменә кем лайыҡ булды? #Күренекле скульпторҙарҙан кемдәрҙе атай алаһың? #Беренсе башҡорт архитекторы кем? Башҡорттарҙың архитектура ҡомартҡылары һаҡланғанмы? #Башҡорттарҙың ғилеме булғанмы? Булһа, нисек иҫбат итә алаһың? Башҡорттар араһынан XIX быуатта сыҡҡан ғалимдарҙан кемдәрҙе беләһең? Бөгөнгө көндә донъя кимәлендә исемдәре танылған ғалимдар кемдәр? #Беҙ илдең сәйәси, иҡтисади хәлдәре тураһында белдек. Республикалағы, райондағы, ҡала йәки ауылдағы үҫеште билдәләү күрһәткестәре тураһында ла уҡыныҡ. Хәҙер сағыштырып ҡарағыҙ: бер йыл эсендә үҙ төйәгегеҙҙә, районда йәки тотош республика күләмендә берәй ниндәй үҙгәреш булдымы? #Һуңғы йылдарҙа ҡасандыр сит яҡтарға сығып киткән яҡташтарыбыҙ кире ҡайта башланы. Ошо факт нимә тураһында һөйләй? Улар ни өсөн киткәндәр һәм ни өсөн кире ҡайталар? #Беҙ башҡорт халҡы йәшәйешендә тарихтың, ижади һәм әҙәби ҡомартҡыларҙың ярайһы уҡ яҡшы өйрәне- леүен, әммә ғилеме хаҡында бик аҙ мәғлүмәт булыуы тураһында ла һөйләшкәйнек. Арағыҙҙан берәй уҡыусы ошо мәсьәлә менән ҡыҙыҡһынманымы? Өлкәндәрҙән һорашып, тағы яңы мәғлүмәттәр тапманымы? Әйтәйек, ҡыҙҙар әсәй-өләсәйҙәрҙән битмай яһау ысулдары тураһында һорашманымы? Егеттәр атай-олатайҙарының йәйә яһау өсөн елемде нисек эшләүҙәрен белешмәнеме? #Ауылығыҙҙа йәки ҡалала берәйһе эшҡыуарлыҡ менән шөғөлләнәме? Яҡын туғанығыҙ йәки танышығыҙ шөғөлләнә икән — ни менән шөғөлләнә? Алып-һатыу менәнме, әллә боронғо башҡорт кәсебен аяҡҡа баҫтырамы? '''Ошо һорауҙар буйынса әңгәмә-һөйләшеү үткәрегеҙ.''' ==Аңлатмалы һүҙлек== *'''Администрация''' — хакимиәт, дәүләттең идара итеү эшмәкәрлеген етәкләүсе, учреждение йәки предприятиеның етәкселеге. *А'''ссимиляция''' — үҙенә оҡшаш итеү, йотоу. *'''Бутафор''' — бутафория менән етәкселек итеүсе. *'''Бутафория''' — сәхнәлә пьеса ҡуйылған саҡта файҙаланылған яһалма әйберҙәр. *'''Геральдика''' — гербтарҙы, уларҙың тарихын өйрәнеүсе фән. *'''Декларация''' — рәсми йәки тантаналы белдереү. *'''Демография''' — рус теле аша грек теленән ингән һүҙ, халыҡты, уның үҫеш-үҙгәреш закондарын ижтимағи-тарихи шарттарға бәйле өйрәнә торған фән. *'''Демонстрация''' — рус теле аша ингән латин һүҙе. Ижтимағи-сәйәси теләкте, ихтыярҙы белдерә торған күмәк сығыш. *'''Диаспора''' — грек телендә «рассеяние — таралыу» тигәнде аңлата. Был термин үҙ төйәгенән ситтә йәшәүсе халыҡтарға ҡарата ҡулланыла. *'''Дипломатия''' — дәүләттең тышҡы сәйәсәтен тормошҡа ашырыу буйынса хөкүмәттең рәсми эшмәкәрлеге. *'''Закон''' — закон, ҡанун. *'''Ижтимағи''' — йәмғиәткә ҡараған, йәмғиәткә бәйләнешле булған. *'''Интернационализм''' — хеҙмәтсәндәрҙең халыҡ-ара берҙәмлеге һәм теләктәшлеге. *'''Иммиграция''' — бер ил кешеләренең икенсе илгә даими йәшәү өсөн күсеп китеүе. *'''Империя''' — башында император торған дәүләт. *'''Конституция''' — рус теле аша ингән латин һүҙе. Илдәге йәмғиәт һәм дәүләт ҡоролошон, һайлау системаһын, дәүләт органдарының төҙөлөш һәм эш принциптарын, граждандарҙың хоҡуҡ бурыстарын билдәләгән төп закон. *'''Квота''' — рус теле аша латин теленән ингән һүҙ. Тәғәйен бүленгән өлөш. *Л'''иния хеҙмәте''' — ил сигендәге регуляр хеҙмәт. *'''Меннонит''' — протестанттар сектаһы. Улар Иисус Христостың терелеп ҡайтыуына ышаналар, түҙем булыуҙы, буйһоноп йәшәүҙе вәғәзләйҙәр. *'''Шовинизм''' — милли мәсьәләне, үҙ милләтенең мәнфәғәтен өҫтөн ҡуйған сәйәсәт. *'''Парламен'''т — закон сығарыу хоҡуғына эйө булған иң юғарғы һайланма орган. *'''Политика''' — сәйәсәт, политик — сәйәси. Дәүләт власының, партияның йәки йәмәғәтселек ойошмаһының, дәүләттең, йәки билдәле бер ойошманың, йәки халыҡтың дәүләт эсендәге йәки тышҡы мөнәсәбәттәргә ҡағылған мәнфәғәтен яҡлауға йүнәлтелгән эшмәкәрлеге. *'''Экономика''' — иҡтисад, йәмғиәттең етештереү мөнәсәбәттәре йыйылмаһы. Илдең, райондың халыҡ хужалығы йәки уның билдәле бер өлөшө. *Э'''тногенез''' — халыҡтың килеп сығышы. *'''Юбилей''' — түңәрәк дата. ==ЙӨКМӘТКЕҺЕ== *Башҡорт халыҡ сәнғәте тураһында (инеш).......................................... 3 *Үтелгәндәрҙе ҡабатлау................................................ 4 *Башҡортостанда кино (байҡау)................................. 5 *һынлы сәнғәт, скульптура, архитектура............................................... 7 *М. Арыҫланов............................................................................................. 8 *Ғ. Имашева....................................................................................................10 *Рәссамдар.......................................................................................................11 *Ҡ. Дәүләткилдеев........................................................................................14 *Ә. Лотфуллин...............................................................................................18 *Б. Домашников............................................................................................21 *Р. Нурмөхәмәтов..........................................................................................22 *Ә. Ситдиҡова . ...............................................................................................23 *Башҡорт һынлы сәнғәтенең артабанғы үҫеше...............................24 *Скульптура ........................................................................................................... 26 *С. Тавасиев менән осрашыу ...................................................................28 *Т. Нечаева.......................................................................................................30 *Архитектура.........................................................................................................32 *Б. Кәлимуллин............................................................................................33 *Архитектура ҡомартҡылары................................................................35 *Ижади союздар....................................................................................................37 *Салауат Юлаев премияһы лауреаттары .................................................39 *Яҙыусылар ....................................................................................................39 *Композиторҙар............................................................................................43 *Бейеүселәр ....................................................................................................44 *Йырсылар.......................................................................................................45 *Музыканттар ...............................................................................................46 *Рәссамдар.......................................................................................................48 *Балет артистары..........................................................................................51 *Скульпторҙар, архитекторҙар .............................................................51 *Сәхнә оҫталары.............................................................................................52 *Коллективтар ............................................................................................. 53 *Кино сәнғәте әлкәһендә ..........................................................................54 *Салауат Юлаев образы һынлы сәнғәттә һәм музыкала....................55 *Иҫтәлекле даталар, юбилейҙар ...................................................................58 *Башҡорттарҙа күҙәтеүсәнлек һәм ғилем................................................62 *Йолаларҙа ғилми фекерләү сағылышы ...........................................63 *Башҡорт халыҡ медицинаһы................................................................67 *Шифалы үҫемлектәр..................................................................................80 *Һаулыҡ һаҡлау һағында ........................................................................85 *Ғ. Ҡыуатов ....................................................................................................86 *«Урал батыр» эпосында ғилем.............................................................87 *Боронғо башҡорттарҙа ҡорал яһау ...........................................................90 *Д. Бураҡаев мәҡәләһе буйынса..................................................................90 *Халыҡ мәғарифы үҫеше................................................................................100 *Башҡортостан Фәндәр академияһы........................................................104 *Башҡортостан ғалимдары ...................................................................104 *Уҡыу йорттары..................................................................................................109 *Башҡортостан матбуғаты.............................................................................113 *Башҡортостандың бөгөнгө йәшәйеше...................................................117 *Башҡортостандың сәйәси хәле...........................................................117 *Башҡортостандың иҡтисади хәле ...................................................119 *Башҡорт халҡының ижтимағи-сәйәси хәрәкәте .......................122 *Беренсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы............................124 *Икенсе Бөтә донъя башҡорттары Ҡоролтайы ............................128 *Сит илдәрҙә һәм республикаларҙа, әлкәләрҙә йәшәүсе милләттәштәребеҙ.............................................................................................134 *Уларҙың йәшәйеше, көнкүреше, мәҙәниәте.................................134 *Башҡортостандың сит илдәр менән мәҙәни бәйләнештәре 136 *Башҡортостан — күп милләтле республика..........................• -138 *Башҡорттар ........................................................................................ 138 *Рустар ........................................................................................................... 147 *Татарҙар ...................................................................................................... 149 *Сыуаштар........................................................................................... 152 *Украиндар ........................................................................................... 154 *Белорустар ................................................................................................. 156 *Мордвалар....................................................................................................157 *Мариҙар ...................................................................................................... 158 *Удмурттар....................................................................................................160 *Латыштар............................................................................................... 160 *Йәһүдтәр ............................................................................................... 162 *Немецтар.......................................................................................................164 *Башҡортостанда йәшәүсе башҡа милләт вәкилдәренең милли ойошмалары ................................................................................165 *Республикабыҙҙа халыҡтарҙың тығыҙ аралашыуы, бер-береһенә мәҙәни йоғонтоһо...........................................................168 *Балалар һабантуйына әҙерләнеү..............................................................169 *Экскурсиялар.....................................................................................................170 *Ҡабатлау өсөн һорауҙар................................................................................171 *Аңлатмалы һүҙлек..........................................................................................172 «Башҡортостан «Китап» нәшриәте» дәүләт унитар предприятиеһы. 450001, Офн, Ленченко урамы, 4а. Өфө полиграфия комбинаты дәүләт унитар предприятиеһы. 450001, Офн, Октябрь проспекты, 2. «БАШҠОРТОСТАН «КИТАП» НӘШРИӘТЕ» ДӘҮЛӘТ УНИТАР ПРЕДПРИЯТИЕНЫ «Тормош һабаҡтары» — «Башҡорт мәҙәниәте» предметы буйынса нәшер ителгән дәреслектәр 1 -се синыф өсөн «Тормош һабаҡтары», дәфтәр-дәреслек, 1996,2002. 2- се синыф өсөн «Тормош һабаҡтары», дәфтәр-дәреслек, 1996, 2002. 1-2. Уҡытыусылар өсөн ҡулланма, 1996, 2002. 3- сө синыф өсөн «Тормош һабаҡтары», 2003. 4- се синыф өсөн «Тормош һабаҡтары», 2003. 5- се синыф өсөн «Башҡорт мәҙәниәте», 1992, 1996. Тулыландырылған 3-сө баҫмаһы әҙерләнә. 6- сы синыф өсөн «Башҡорт мәҙәниәте», 1995, 2000. 7- се синыф өсөн «Башҡорт мәҙәниәте», 1995, 2000. 8- се синыф өсөн «Башҡорт мәҙәниәте», 1995, үҙгәртелгән программа буйынса яңы баҫмаһы, 2004. Эш дәфтәре, «Башҡорт энциклопедияһы», 2003. 9- сы синыф өсөн «Башҡорт мәҙәниәте», 1996, үҙгәртелгән программа буйынса яңы баҫма. 2004. 10- сы синыф өсөн «Башҡорт мәҙәниәте». 2001. '''Бураҡаев И.Д., Бураҡаева М.С., Юлмөхәмәтов М.Б.''' Б 83 Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): IX синыф өсөн дәреслек. 1-се баҫма. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 2004. — 176 бит. ISBN 5-295-03391-0 [[Категория:Тормош һабаҡтары]] hk7bel9lcxsgilxlcxu9x2usb9olybp 0 4299 21046 21045 2020-07-01T19:51:48Z ZUFAr 381 /* Я */ 21046 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} <div style="text-align:center">'''Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр'''</div> [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] '''Башҡорт халыҡ мәҡәлдәре һәм әйтемдәре''' ernv5dvmreq2ck919x3ixq94lk5vc0y 14 4300 19274 2018-04-13T05:08:17Z ZUFAr 381 "[[Категория:Викидәреслектәр]]" исемле яңы бит булдырылған 19274 wikitext text/x-wiki [[Категория:Викидәреслектәр]] 0au9dub6rolksp3vt3yqkt61756wdmq 14 4301 19276 2018-04-14T06:14:29Z Һәҙиә 403 "[[Категория:Викидәреслектәр]]" исемле яңы бит булдырылған 19276 wikitext text/x-wiki [[Категория:Викидәреслектәр]] 0au9dub6rolksp3vt3yqkt61756wdmq 14 4302 19309 2018-04-24T15:25:02Z ZUFAr 381 "[[Категория:Алфавит буйынса рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 19309 wikitext text/x-wiki [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] d1jre6fbnk80vnatmb0pl2gcl978zdi 0 4303 19320 19318 2018-04-27T11:08:15Z Һәҙиә 403 /* Ҙур гонаһтарға шулар инә */ 19320 wikitext text/x-wiki '''Гонаһ''' — ул Аллаһ тыйған һәм хәрәм тип иғлан иткән ниндәй ҙә булһа бер нәмәне эшләү. ==Гонаһтар ике төркөмгә бүленә== #Ҙур гонаһтар #Кесе гонаһтар ==Ҙур гонаһтарға шулар инә== #Аллаһҡа ширеҡ ҡушыу - иң ҙур гонаһ. Нимә ул ширеҡ ҡушыу? Йәғни Аллаһҡа тиң бүтән бер зат бар тип һанау һәм шул әйбергә (һынға) табыныу һ.б. #Кеше үлтереү #Намыҫлы бер кешегә яла яғыу #Зина ҡылыу #(Мосолмандар сафында) дезертирлыҡ #Сихыр менән шөғөлләнеү, сихырлау һәм сихырлатыу #Етем баланың малын үҙләштереү (ашау) #Атай менән әсәйҙең теләктәренең шәриғәткә һыйғандарына ҡаршы килеү #Ихрам кейгән килеш ниндәй ҙә булһа берәй гонаһ ҡылыу (Ихрамды мыҫҡыллау, йәғни ихрами-шәрифтә кес кенә гонаһ эшләнһә лә ул ҙур гонаһ һанала) #Рибасылыҡ (аҡсаны бурысҡа биреп торғанда проценттар алыу) менән шөғөлләнеү #Урлашыу #Иҫерткес эсеү Шәриғәт буйынса әле һанап үтелгән киң дәрәжәлә насар эштәр күп эшләнһә, улар ҙур гонаһ тип һанала. Кес кенә гонаһтар ҙа дауамлы рәүештә ҡылынһа, улар ҙа ҙур гонаһҡа әүерелә. ==Гонаһтарҙан ҡотолоу саралары== Кейемгә йәки бүтән әйбергә ҡунған керҙе һыу һәм һабын ярҙамында таҙартырға мөмкин. Шуның кеүек үк күңелде ҡарайткан, күңелде керләгән һәм Йәһәннәмгә илтеүсе гонаһтарҙан арындыра торған саралар бар. Тәүбәгә килеү, истиғфар һәм, гонаһтарың өсөн үкенеп, күҙ йәштәре ағыҙыу ана шул сараларға инә. Төп тәбиғи булмышы менән кеше - гүзәл зат. Пәйғәмбәребеҙ саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм, фитрат әзәлдә кешенең көҙгө кеүек таҙа булыуын бәйән иткән. Донъяуи хәлендә кеше күңеленең илаһи паклығына кер төшөртә, нур менән тултырыу урынына ғисъян (бунт) һәм туғъян (ярһыу) һөҙөмтәһендә күңеленә шөбһә, үәсүәсә, фетнә, башбаштаҡлыҡ, кенә, үслек һәм хөсөт кеүек золомло хистәр тултыра. Шулай итеп, ҡурҡыныслы бер сиргә юлыға. Был сирҙән (күңел сиренән) дауаланмаһа, Аллаһтың шәфәғәтенән мәхрүм булып, Йәһәннәмгә илтеүсе юлға баҫа. ==Дауаланыу сараһы== Был сирҙән (күңел сиренән, йәғни гонаһтан) дауаланыу сараһы бар. '''''Тәүбәгә килеү һәм истиғъфар итеү ул.''''' Бигерәк тә күңеленән насар ниәттәрен, хистәрен сығарып ташлап, зарарлы һәр нәмәнән арынып, үкенеп күҙ йәштәрен ағыҙыу дауаланыу сараһы булып тора. Аллаһты уйлап, Уны зекер итеп, ҡатҡан күңелдәрҙе йомшартыу кәрәк. Керләнгән күңелдәрҙе тәүбә-истиғъфар һәм үкенеү күҙ йәштәре менән паклау тейешле. Шул сағында ғына күңел керлеғенән арынырға, дөрөҫлөк сәләмәтлегенә өлгәшергә мөмкин. Был сәләмәтлек гонаһһыҙлыҡ сәләмәтлеге буласаҡ. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] hqpq5ipkiwnn71izgq0u0gmropsugxx 0 4304 24605 19613 2023-01-03T06:23:45Z ZUFAr 381 википедияға һылтанма 24605 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ =[[2-се ҙур гонаһ]] }} '''76 оло гонаһ.''' '''1-се ҙур гонаһ: Ширек (АЛЛАҺҠА ТИҢДӘШ ҠУЙЫУ)''' — ул Аллаһҡа тиңдәшлек ҡуйыу һәм Аллаһы Тәғәләгә табынған кеүек үк табыныу, йәғни уларҙы илаһилаштырыу. ==ШИРЕК (АЛЛАҺҠА ТИҢДӘШ ҠУЙЫУ)== Илаһилаштырылған предмет ул ҡояш, ай, шәйех, кеше, ендәр, йондоҙ, түрә һәм башҡалар булыуы мөмкин. '''Аллаһы Тәғәлә ширек тураһында түбәндәгеләрҙе әйтә''': *"Аллаһҡа тиңдәш эҙләүселәрҙе Аллаһ ярлыҡамаҫ, бынан башҡа гонаһлы булғандарҙы үҙе теләһә ярлыҡар. Аллаһҡа тиңдәш эҙләүсе, иң ҙур гонаһҡа батып, ялған уйлап сығарған кеше булыр" (Ниса,48). *"Белеп тороғоҙ: кем дә кем Аллаһҡа тиңде эҙләй, мотлаҡ Аллаһ уға йәннәтте харам ҡылыр, ундай кешенең керәсәк урьшы утлы тамуҡ" (Мәидә, 72). *"Аллаһтан башҡа Илаһҡа табынма. Күп Илаһҡа табыныуҙан да ҙур гонаһ юҡ!" (Лоҡман, 13). Башҡа илаһтарға табынып, мөшрик булып үлеүсенең тәҡдире — тамуҡта булыу. Ә был донъянан иманлы йөрәк менән китеүселәр, үҙҙәренең бөтә гонаһтарына һәм улар өсөн язаланыуға ҡарамаҫтан, һуңғы һөҙөмтәлә ожмахҡа эләгә. '''Пәйғәмбәребеҙҙең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерәләр''': *"Бөтә гөнаһтарҙан да бөйөк гөнаһ тураһында белгегеҙ киләме? Ул ширек!" *Икенсе бер хәҙистә Пәйғәмбәр (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Ете һәләкәтле гөнаһты эшләүҙән тыйылығыҙ тигән, һәм улар араһында ширекты ла һанаған. *Икенсе бер хәҙисендә Пәйғәмбәр (сапаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай ти: "Әгәр ҙә мосолман үҙенең динен алмаштырһа, уны үлтерегеҙ. Түбәндәге хәҙисте Әбү Бәкер (радиаллаһу ғәнһү) еткерә: "Бер ваҡыт Пәйғәмбәр (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) сәхәбәләренә әйткән: "һеҙгә ҡайһы гонаһтарҙың иң ауыры икәнен әйтергәме?" - һәм быны өс тапҡыр ҡабатлаған. Улар: "Әлбиттә, эй, Аллаһ илсеһе!" - тигән. Шул ваҡыт ул: "Был күп илаһтарға табыныу һәм ата-әсәне рәнйетеү— тигән, һуңынан үҙенең урынынан ҡалҡына биреп, тағы ла бер нисә тапҡыр өҫтәгән: "һәм яманлашыуҙан һаҡ булығыҙ!" Әбү Бәкер: "Беҙ: "Аһ, ул шымһа яҡшыраҡ булыр ине, тип әйтергә мәжбүр булдыҡ", - тип өҫтәгән. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Исламда гонаһтар|Исламда гонаһтар]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 8k95jceukhg84553obyigfouvcw8nkw 0 4305 19323 19322 2018-04-27T12:53:00Z Һәҙиә 403 /* Дин, Ислам - кешеләрҙең йәшәү рәүеше */ 19323 wikitext text/x-wiki '''Әхлаҡ'''— тыумыштан йәки уҡыу, өйрәнеү, йәки ғаилә тәрбиәһе менән ирешелгән рухи булмыш. Кешенең күркәм булмышын әхлаҡлылыҡ тәьмин итә. Һөйләгән һүҙҙәрендә, эшләгән эштәрендә, ҡылған хәрәкәттәрендә күпселек тарафынан дөрөҫ тип табылған нәмәләрҙе үтәгән кешене әхлаҡлы кеше тиҙәр. Әхлаҡ тыумыштан да бирелә. Әммә уҡыу-өйрәнеү, ғаиләләге тәрбиә аша күберәк ҡаҙаныла торған рухи хәл ул. ==Әхлаҡ== Әхлаҡлы кешенең һүҙҙәре лә, ҡылыҡтары ла, кешеләргә булған мөнәсәбәте лә күркәм була. Әхлаҡлылыҡ тураһында пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм, бер хәҙисендә шулай тигән: «Холҡо күркәм булған мосолман - иман йәһәтенән иң мөҡәммәл мосолман». ==Дин, Ислам - кешеләрҙең йәшәү рәүеше== Мосолман кешеһенең йәшәү рәүеше гүзәл, күркәм, әхлаҡлы булырға тейеш. Шуға күрә Ислам дине яҡшы әхлаҡты, кешеләр араһындағы күркәм мөнәсәбәттәрҙе, изгелекте, игелекте, әҙәпте, иң матур ғәҙәттәрҙе хуп күрә, яҡлай, шуларҙы билдәле бер тәртипкә һала. Кеше яңғыҙ йәшәй торған зат түгел. Яңғыҙлыҡ - фәҡәт Аллаһы Тәғәләнең булмышы. Уға ғына яңғыҙлыҡ килешә. Кеше бүтән кешеләр менән даими аралаша, кешеләр менән бергә була, төрлө хәл-әхүәлдәр кисерә. Ҡайҙа ғына булмаһын, берҙән артыҡ кеше булған ерҙә үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙе яйға һала торған ҡанундар, ҡағиҙәләр, ғөрөф-ғәҙәттәр барлыҡҡа килә. '''Уларҙың һәммәһе лә кем дә булһа берәүҙең генә түгел, ә дөйөм йәмғиәттең, йәмғиәттәге һәр кемдең, кешеләрҙең барыһының да:''' *олоһоноң да, кесеһенең дә, *түрәһенең дә, ябай тип һаналғанының да, *милләтенең төрлөһөнә ҡарағандарының, *төрлө вазифа башҡарғандарының мәнфәғәтенә, зауығына, күңеленә хуш килерлек, бер кемде лә ҡыйырһытмаҫлыҡ, рәнйетмәҫлек ғәҙел мөнәсәбәттәр булдырыуҙы талап иткән әхлаҡты ғына Ислам дине ҡабул итә, яҡлай һәм шул әхлаҡты мосолмандарҙы тәрбиәләүҙә файҙалана. ==ӘХЛАҠ ГҮЗӘЛЛЕКТӘРЕ== Мәғлүм булһын, кеше яралтылыш ҡарашынан был ғаләм — йыһандағы барлыҡтарҙың иң гүзәле, иң шәрәфлеһелер. Уның гүзәллеге, матди ҡоролошонан да бигерәк, мәғәнәүи ҡоролошоноң үҙенсәлектәрендә. Икһеҙ-сикһеҙ тәрән эҙләнеү, тикшеренеүҙәр менән дә ирешә алмаҫлыҡ ҡәҙәр үрнәк булып яралтылған бөйөк ҡиммәттәребеҙҙе беҙ, инсандар, тик Аллаһҡа ҡоллоҡ итеү һәм диндар йәшәүебеҙ менән генә аңлата алабыҙ. Иләһи гүзәллектәр йыйынтығы хәлендә йыһанға килгән инсан, тормош имтиханындағы тәбиғәтенә күрә, яҡшылыҡ та, яманлыҡ та хас бер хөрриәт эсендә ҡалдырылған, нәфсеһе менән гонаһ итеүен дә, аҙғынлыҡ һәм тәҡүәлек мәсьәләләрен дә үҙ-үҙенә бәйле ҡалған. Ләкин хаким булған яралтыусыбыҙ яҡшы холоҡто, гүзәл әхлаҡты кешенең иң аҫыл зиннәте һәм ҡиммәте иткән. Насар холоҡтарҙың яралтылышы тормош сәхнәһендәге имтихандың мәғәнәүи көсөн һаҡлау өсөндөр. Был йәһәттән Раббыбыҙ аятында: "Уға һәм яҡшылыҡ, һәм яманлыҡ ҡылырға ирекле иткәндең исеме менән әйтәбеҙ: йәнен пак тотҡан кеше мораҙына (сәғәҙәткә) ирешәсәк. Выжданьш кер ҡаплаған кеше, әлбиттә, хәтәр зыян күрәсәк" ('''"Әш-Шәмс" (Кояш) сүрәһе, 8— 10-сы аяттар'''). Тимәк, кешене кеше иткән сифат — ул яҡшы холоҡ менән биҙәлгән булыу, кешелектән сығып донъя һәм Әхирәт насарлыҡтарына батмауҙан ғибәрәттер. Әҙәм балаһы бер компас кеүектер, кешенең үҙ иреклеге, үҙ теләктәре шул компас теле (уғы) кеүектер, ҡайһы яҡҡа йүнәлһә, шуға ҡарап хөкөм ителер. Күңел ниәттәре һәм тәҡүә тарафтары ҡайҙа йүнәлһә, кешелек дәрәжәһе шуға ҡарап ҡаҙаныр. Аллаһ ҡаршыһында яҡшы кеше — үҙен иман һәм тоғро ғәмәлдәргә бағышлаған кешелер. Дингә инаныуҙа, уның нигеҙҙәренә бәйләнешле булған, кәрәк эштәр менән мәшғүл булған һәр кеше, Аллаһ ризаһын ҡаҙанып, донъя һәм Әхирәт сәғәҙәтенә Уның рөхсәте менән генә ирешеүе мөмкиндер. Киреһенсә, дини нигеҙҙәргә инанмаған, насар эштәр менән ғүмер һөргән, ҡараңғылыҡтағы кешеләр донъяла ла түбәнселектә, хурлыҡта, Әхирәттә лә мәңгелек ғазапҡа хөкөм ителерҙәр. '''Кешегә йәшәүҙең берҙән-бер шарты — дин һәм әхлаҡтыр. Иң һуңғы дин (Ислам), иң һуңғы әхлаҡ үрнәге Мөхәммәд , ғәләй-һис-сәләм, хәҙрәттәрелер.''' [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] t5cg916utj47uwxiae4k758zp6ghppd 0 4306 19339 19338 2018-04-28T17:18:27Z Һәҙиә 403 /* Хаҡ */ 19339 wikitext text/x-wiki '''Күркәм холоҡ''' ==Күркәм холоҡто шулар билдәләй== #Тоғролоҡ #Тырышлыҡ #Мәрхәмәтлелек менән йомшаҡ күңеллелек #Ярҙамсыллыҡ, йомартлыҡ #Әҙәп менән хәйә #Дуҫлыҡ һәм иптәшлек #Сабырлыҡ #Шөкөр итә белеү #Ололарға - хөрмәт, сабыйҙарға - һөйөү #Хаҡлыҡ #Ғәҙеллек #Аманат #Вәғәҙәлә тороу #Тәүбәгә килеү, тәүбә итә белеү ==Тоғролоҡ== Тоғролоҡ һүҙҙәрҙәге, эштәрҙәге, ҡылыҡтарҙағы дөрөҫлөк тигәнде аңлата. һәр намаҙҙа «Әл-Фатиха» сүрәһен уҡыйбыҙ, һәм ундағы: «Әй, Раббым! Беҙҙе тура юлға күндер. Үҙең ниғмәтле иткәндәрҙең юлына күндер, асыуыңа тарығандар һәм аҙашҡандар юлына түгел!» - тип ялбарабыҙ Аллаһҡа. ('''«Әл-Фатиха» сүрәһе, 6,7 аяттар)'''. Тоғролоҡло кеше ялғанды һөйләмәй, бер кемде лә алдамай, бер кемгә ҡарата ла хәйлә ҡормай. Түбәнселеккә төшөрә, намыҫына тап төшөрә торған эштәр эшләмәгәнгә күрә тоғролоҡло кеше кешеләр араһында шәрәфле һәм дәрәжәле була. Ундай кешене бөтәһе лә ярата һәм ихтирам итә. Тоғролоҡто Аллаһы Тәғәлә һәр мосолманға фарыз бурыс итеп йөкмәткән. Аят һәм хәҙистәрҙең бик күбендә тоғрололоҡтоң әһәмиәте аңлатып бирелгән. «Тәүбә» сүрәһенең 119-сы аятында шулай тиелгән: «Эй, мөьминдәр, Аллаһтан ҡурҡығыҙ һәм тоғролоҡло кешеләр менән бергә булығыҙ!» һүҙе - үҙенә, үҙе һүҙенә килешкән кеше генә мосолман була ала. '''Мосолман нисек бар шулай булыр, һүҙ һөйләгәндә, өс нәмәгә иғтибар итә ул:''' *тоғро һөйләй *вәғәҙә бирһә, вәғәҙәһендә тора *хәленән килмәҫтәй мәсьәләләрҙә вәғәҙә бирмәй Тоғролоҡ - пәйғәмбәрҙәргә хас сифат. Мосолман кешеһе пәйғәмбәрҙән үрнәк ала. Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм, шулай тигән: *Аллаһҡа ышан һәм һәр эшендә тоғро бул. ==Тырышлыҡ== '''Ислам - тырыш кешеләр дине.''' Динебеҙ тырышлыҡты һәм тырышыуҙы ҙур баһалай. Тырышыуҙы Аллаһы Тәғәлә ғибәҙәттең бер төрө итеп билдәләгән һәм уны бәндәләренә фарыз ҡылған: «һиңә Аллаһ биргән нәмәлә (малда) Ахирәт йортон (ғәмен) эҙлә, был донъяла үҙеңдең өлөшөңдө онотма...» «'''Әл-Ҡасас» сүрәһе, 77-се аят.''' Донъялыҡтағы тормошон хәстәрләмәгән, тырышлыҡ һалмаған милләт ярлы ҡала. һөҙөмтәлә бүтән милләт алдында мохтажға төшә. Бындай милләт үҙаллылығын юғалта һәм Аллаһ ҡаршыһында ғибәҙәтен теүәл итеп үтәүҙән мәхрүм була. Балаларын уҡыта алмай, мәҙәниәтен, мәғрифәтен юғалта, наҙан булып ҡала. Ундай милләттең дине, иманы зәғифләнһә, рухы ла һына. Рухы һынған милләт йәшәй алмай. Айырым кеше лә шулай уҡ диненән, мәҙәниәтенән, мәғрифәтенән, теленән, ғөрөф-ғәҙәтенән айырылһа, тормошта ауыр хәлгә төшә, мандый алмай, көн күрешенең кимәле төшә, тормош төпкөлөнә ырғытыла. Киреһенсә, донъя ғәменә саманан тыш бирелеп, Әхирәт ғәмен онотҡан кешенең дә хәле тап шулай мөшкөлләнә. Шундай кешеләр күбәйһә, тотош милләттә шундай кешеләр күпселекте тәшкил итһә, дин, иман зәғифләнә, мәсеттәрҙә намаҙ уҡыусылар аҙая. Кешеләр араһында өлфәт һәм мөхәббәт бөтә, кешеләрҙең дәрәжәһе аҡсаһы күпме булыуға ҡарап ҡына билдәләнә башлай, тәкәбберлек арта, дуҫлыҡ, ҡәрҙәшлек тойғолары юғала. Был хәлдәрҙең икеһе лә аяныс. Шуға күрә мосолман кешеһе донъя ғәмен дә, Ахирәт ғәмен дә тигеҙ ҡайғыртырға бурыслы. Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм бер хәҙисендә шулай тигән: «Ысын мосолман Ахирәттән дә, донъянан да ваз кисмәҫ. Донъяһын онотоп, фәҡәт Ахирәте өсөн тырышыусы хәйерле, яҡшы мосолман түгел. Ахирәтен онотоп, бары тик донъяһы өсөн тырышыусы ла хәйерле мосолман түгел. Кешенең хәйерлеһе, яҡшыһы, донъяһын хәстәрләп, Ахирәтен онотмаҫ, Ахирәте өсөн тырышып, донъяһын онотмаҫ. Икеһен дә бергә алып барыр һәм бүтәндәргә ауырлыҡ килтермәҫ». ==Мәрхәмәтлелек һәм йомшаҡ күңеллелек== Ислам динендә шәфҡәтле һәм ярҙамсыл булыуҙы мәрхәмәт тип атайҙар. Аллаһы Тәғәлә ҡолдарына рахман сифаты менән -донъялыҡта, рахим сифаты менән Ахирәттә шәфҡәтлелек һәм миһырбанлыҡ күрһәтә. '''Пәйғәмбәребеҙ бер хәҙисендә''': «Аллаһы Тәғәлә, рәхмәт менән мәрхәмәтлелекте йөҙ өлөшкә бүлеп, шуның 99 Ахирәттә ҡалдырған һәм бер өлөшөн генә Ер йөҙөнә төшөргән. Бына шул йөҙҙән бер өлөш менән кешеләр бер-береһенә мәрхәмәт күрһәтә», - тигән. Ҡаты күңелле, башҡаларға золом ҡылыусы кеше донъялыҡта ла, Ахирәттә лә бәхетле булмай. Ислам дине ҡаты күңелле булыуҙы тыя. '''Пәйғәмбәребеҙ бер хәҙисендә''': «Бүтәндәргә мәрхәмәт ҡылмаған кешегә Аллаһ та мәрхәмәт күрһәтмәҫ», - тигән. Ислам дине бөтә мосолмандарҙы бер кәүҙәнең ағзалары кеүек күрә. Кәүҙәнең ағзалары бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә булып, бер-береһенә ярҙамлашып, тотош кәүҙәнең сәләмәтлеген тәьмин иткән кеүек, мосолмандар, бер-береһенә терәк булып, үҙ-ара ҡайғыһын да, шатлығын да уртаҡлашып, бер-береһенә мәрхәмәт һәм шәфҡәт күрһәтеп, араларындағы һөйөү һәм хөрмәтте арттырып, күркәм йәшәргә тейеш. '''Ҡөрьәндең «Әл-Әғрәф» сүрәһенең 156-сы аятында шулай тиелгән''': «Рәхмәтем һәм мәрхәмәтем һәр нәмәне солғаны (ҡапланы)». Мосолман кешеһе кешелеккә генә түгел, ә бөтә нәмәгә: йәнле һәм йәнһеҙ тәбиғәткә, һәр нәмәгә мәрхәмәтле булырға тейеш. ==Ярҙамсыллыҡ һәм йомартлыҡ== '''Ниндәй ҙэ булһа файҙаға өлгәшеүгә иҫәп тотмаҫтан мохтаждарға ихлас ярҙам итеү йомартлыҡ тип атала.''' Йәмғиәттә кешеләрҙең төрлөһө: көслөләре-сибектәре, байҙары-ярлылары,' кеселәре-ололары, ғалимдары-наҙандары була. Ни тиклем бай, көслө кеше булыуына ҡарамаҫтан, донъяла кеше бер үҙе генә йәшәй алмай. Кеше бүтәндәрҙең ярҙамына, тормошонда ҡатнашлығына мохтаж. Бына ни өсөн Ислам дине үҙ-ара ярҙамсылыҡты фарыз ҡылған. '''Ярҙамсыллыҡ, йомартлыҡ''' Ҡөрьән аяттарында ла, пәйғәмбәребеҙ хәҙистәрендә лә маҡтала. Йомартлыҡтың киреһе булған һаранлыҡ тыйыла. '''Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм, бер хәҙисендә шулай тигән''': «Йәннәттән үҫкән һәм ботаҡтарын донъяға һуҙған ағастың береһе -йомартлыҡ. Кеше шул ботаҡтарҙың берәүһенә тотонһа, шул ботаҡ уны Йәннәткә тартып индерәсәк, Йәһәннәмдә үҫеп донъяға ботаҡтарын һуҙған ағастарҙың береһе ул һаранлыҡ. Ошо ағастың ботағына тотонған кешене ботаҡ Йәһәннәмгә тартып индерер». Ислам тарихында иң йомарт кеше - пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм. Пәйғәмбәребеҙҙең дуҫтарының берәүһе Йәбир (Аллаһ разый булһын унан) шулай тигән: «Нимә генә һораһаң да пәйғәмбәребеҙ кире ҡаҡмай ине: булһа - бирә, булмаһа, бирергә вәғәҙә итә ине». Мөхәммәт ғәләйһис-сәләм, бер хәҙисендә шулай^ тигән: «Йомарт кеше, һис шикһеҙ, Аллаһҡа, кешеләргә һәм Йәннәткә яҡын, Йәһәннәмгә алыҫ. һаран кеше - Аллаһтан, кешеләрҙән, Йәннәттән алыҫ, Йәһәннәмгә яҡын». '''Исламда ярҙамды ике төрлө итеп ҡарайҙар''': *'''Матди ярҙам''': мал һәм аҡса менән күрһәтелгән һәр төрлө ярҙам. *'''Мәғәнәүи ярҙам''': һүҙ менән йыуатыу, кәңәш менән дөрөҫ юлды күрһәтеү, кешеләрҙең хаталарын күреп, өгөт-нәсихәт биреү, көләс йөҙлө, татлы һүҙле, һәм һәр төрлө күркәм ғәләмдәр күрһәтеү. Икенсе бер хәҙисендә пәйғәмбәребеҙ шулай тигән: «Доньялыҡ өсөн һис үлмәҫ кеше кеүек тырыш, Ахирәт өсөн иртәгә үләсәк кеше кеүек тырыш». ==Әҙәп һәм хәйә== Әҙәп - тәрбиә, гүзәл әхлаҡ, нәзәҡәтлелек тигәнде аңлата. Хәйә - оялыу, Аллаһтан ҡурҡып, боҙоҡ эштәрҙән һаҡланыу, тартыныу тигәнде аңлата. Мосолман .кешеһе өсөн иң мөһиме һаналғандарҙың береһе - әҙәп менән хәйә. Кешеләрҙә әгәр Аллаһу сүбхәнәһү үә Тәғәләнән ҡурҡыу, социаль контроль булмаһа, донъяла, йәмғиәттә тәртип боҙолор ине. Ҡылған хата-гонаһтарынан оялмаһа, бүтәндәрҙән тартынмаһа, Аллаһтан ҡурҡмаһа, кешене насар, боҙоҡ эштәрҙән тыйып булмаҫ ине. Ул сағында тотош мәмләкәттәр, яуыз кешеләр ҡулына ҡалып, тыныслыҡ, именлек, тормоштоң йәме бөтөр ине. Әҙәпле кеше бүтәндәр менән яҡшы мөнәсәбәттә көн итә, ололарҙы хөрмәтләй, кешеләргә рәхим-шәфҡәт күрһәтә. Ундай кеше түбәнселеккә төшөрә торған ғәмәлдәрҙән, яҙыҡлыҡтарҙан алыҫ тора. Ниндәй ҙә булһа яҙыҡлыҡ эшләй торған булһа, ояла, бите ҡыҙара, выждан ғазабында үртәлә. Бына шундай тойғоларға эйә, ояла, ҡыҙара белгән кеше әҙәпле кеше һанала. Әҙәп менән хәйә төрлө кешелә төрлөсә була. Ҡайһы берәүҙәр яңылышлыҡ арҡаһында, уйламаҫтан, һиҙмәҫтән берәй хата эшләһә, көндәр буйы ояла, выжданы тынғы бирмәй. Ә ҡайһы берәүҙәр ҙур гонаһтар, ғәфү итмәҫлек хаталар эшләһә лә иҫе китмәй. Сөнки ундай кешеләр, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, әҙәбен, хәйәһен, выждан тойғоһон юғалтҡан. Ислам ҡанундары буйынса кеше һис кенә лә гонаһ ҡылырға тейеш түгел. Ләкин, кем дә булһа берәү гонаһ иҫәпләгән берәй эш эшләһә, уны рисуай итергә ашығырға ярамай. Сөнки насар, яҙыҡ эштәр кешенән кешегә күсә торған бер сир кеүек. Шуның өсөн, әгәр берәү хаталыҡ ҡылһа, башҡаларға насар бер үрнәк булмаһын өсөн, эргә-тирәһендәгеләргә күрһәтмәү хәйерле. '''Кешеләрҙең оялыуы ике төрлө була:''' *Аллаһтан оялыу; *Кешеләрҙән оялыу. Аллаһтан оялыу кешеләрҙән оялыуҙан өҫтөн. Сөнки Аллаһтан оялыу кешеләрҙе һәр төрлө яҙыҡлыҡтарҙан, яуызлыҡтарҙан һәм уҫаллыҡтарҙан туҡтата. ==Дуҫлыҡ һәм иптәшлек== Исламда дуҫлыҡ, иптәшлек мәсьәләләренә айырым урын бирелгән. Ҡөрьәндә «Әл-Маидә» сүрәһенең 55-се аятында шулай тиелгән: «һеҙҙең дуҫығыҙ - бары тик Аллаһ, уның илсеһе Мөхәммәт һәм Аллаһтың әмерҙәренә буйһоноп, намаҙ уҡыусылар, һәм теүәл итеп зәкәт биреүсе һәм рөҡүғ ҡылыусы мөьминдәр». Пәйғәмбәребеҙ бер хәҙисендә шулай тигән: «Кеше дуҫының юлында булыр. Кем менән дуҫлашыуыңа иғтибарлы бул». Ҡайғылы мәлендә лә, шатлыҡ кисергәндә лә кеше дуҫтарға мохтаж була. Сөнки һәр кем ҡайғы-хәсрәттәрен дә, шатлыҡ-ҡыуаныстарын да дуҫтары менән уртаҡлаша. Дуҫ аҡыллы булырға тейеш. Сөнки ахмаҡтар менән дуҫлашҡан кеше бәләнән арына алмаҫ. Ахмаҡ кешенең файҙаһы аҙ, зарары күп. Аҡыллы кешенең дошманлығы ахмаҡ кешенең дуҫлығы ҡәҙәр зарарлы була алмай. Дуҫың динле, ышанысы көслө булһын. Дуҫыңдың динле, әҙәпле булыуы мөһим. Сөнки динһеҙ кеше - үҙ-үҙенең дошманы. Үҙенә-үҙе дошман кеше башҡаларға нисек дуҫ була алһын?! Ысын дуҫтар -йомош төшкәндә - ярҙамсы, ҡайғы килгәндә - йыуатыусы, яңғыҙлыҡ килгәндә хәлебеҙҙе белә торған кеше. Ышанысһыҙ кешеләрҙән һәр төрлө насарлыҡ көтөргә мөмкин. Сөнки улар өсөн фәҡәт донъя ғәме генә бар. Донъялыҡта рәхәт күреү, күңел асыу өсөн яманлыҡтың бер ниндәйенән дә тартынмай улар. Дуҫыңдың яҡшы әхлаҡлы булыуы кәрәк. Сөнки насар әхлаҡлы кеше менән дуҫлашыу яҡшы кешенең әхлағы боҙолоуға килтереүе ихтимал. Самими һәм нәсихәт биреүсе кеше менән дуҫлаш. Әлбиттә, кеше хатаһыҙ булмаҫ. Дуҫыңдың хаталарын күреп, уларҙан ҡотолорға ярҙам итеү кәрәк. Серҙәрен дуҫтары менән уртаҡлашһа, кешенең күңеле тынысланып ҡала. Шуға күрә лә дуҫ кеше иғтибар менән тыңларға, кәрәк булһа, ярҙам итергә, ныҡ һаҡларға, булған ғәйептәреңде таратып йөрөмәҫкә тейеш. ==Сабырлыҡ== Түҙемлелекте, ауырлыҡ килгәндә, сыҙамлыҡ күрһәтеүҙе, үҙеңә үҙең хужа булыуҙы, йәмһеҙ һәм яҙыҡ ғәмәлдәрҙән тыйыла белеүҙе - сабырлыҡ тиҙәр. Был донъя - торғаны бер имтихан. Кеше донъяла төрлө хәлдәргә тарый. Ҡайһы бер хәлдәр кешеләрҙе шатландыра, ҡайһылары ҡайғыға һала. Шатлыҡ ваҡытында шөкөр итә белеү, ҡайғылы ваҡытта сабыр итә белеү мосолманға фарыз ҡылынған. Аллаһы Тәғәлә шулай бойора: «Бары тик сабыр итеүселәргә хисапһыҙ мөҡәфәттәр, сауаптар буласаҡ». «Ҡөрьән», «Зөмәр» сүрәһе, 10-сы аят. Бер хәҙисендә пәйғәмбәребеҙ шулай тигән: «Мосолман шатлыҡлы хәлендә шөкөр итә. Был иһә уның өсөн бер хәйер, сауап. Ҡайғылы ваҡытында сабыр итә. Был да үҙе өсөн бер хәйер. Мосолмандың хәле ғәжәп, һәр эшендә үҙенә сауап бар. Мосолмандан башҡаларҙа бындай хәл булмаҫ...» '''Сабырлыҡ өс төрлө була''': *Бәлә һәм һәләкәттәргә ҡарата сабырлыҡ. Әгәр һәләкәт (ҡаза) Аллаһтың ҡолоноң малына, йәненә йә балаһына төшһә, кешенең был бәхетһеҙлекте туҡтатырға көсө һәм белеме етмәһә, ул ваҡытта сабыр итергә бурыслы. Аллаһы Тәғәлә бәндәләренә шулай ти: «һеҙҙе бер аҙ ҡурҡыу һәм аслыҡ менән, малдарығыҙҙы, йәндэрегеҙҙе һәм емештәрегеҙҙе бер аҙ кәметеп, имтихан ҡылабыҙ. Эй, Мөхәммәт, сабыр итеүселәргә һөйөнсө бир». ('''«Бәҡара» сүрәһе, 155-се аят.''') *Ғибәҙәтте сабырлыҡ менән ҡылыу. Ғибәҙәттәге ҡыйынлыҡтарға сабыр күрһәтеүсене Аллаһ ҙур дәрәжәгә өлгәштерә. Динебеҙҙең маҡсаты кешене сыҙам итеп тәрбиәләү. Шуның һөҙөмтәһендә уны донъялыҡта ла, Ахирәттә лә бәхетле итеү. *Гонаһ эштәр ҡылмаҫҡа сабыр итеү. Кеше бер яҡтан Аллаһ әмеренә буйһонһа, икенсе яҡтан нәфсеһе, күңелендәге гонаһлы теләктәре ҡотҡоһона бирелеүсән. Бындай саҡта Аллаһ юлынан тайпылһа һәм шайтан ҡотҡоһона бирелһә, кеше ҙур гонаһҡа дусар була. Насар өндәүҙәргә ҡаршы тороу, гонаһ эштәрен ҡылмаҫҡа сабыр итеү, динебеҙ ҡушҡан әмер ул. ==Шөкөрлө булыу== Кешенең үҙ хәленән ҡәнәғәт булыуы, шул арҡала Аллаһҡа рәхмәттәрен белдереүе шөкөр тип атала. Шөкөр итеү ғәләмдәр тәрбиәсеһе - Аллаһү Тәғәлә үә тәбәрәкәне ололау, уны ҙурлау тигән һүҙ. Донъялыҡта бөтә нәмәне Аллаһ юҡтан бар иткән. Кеше - әшрәфи мәхлүкәт. Йәғни юҡтан бар ителгәндәрҙең иң гүзәле һәм шәрәфлеһе. Бының өсөн беҙ Аллаһҡа шөкөр итергә тейешбеҙ. '''Шөкөр өс төрлө:''' *'''Ҡәльб, йөрәк''' - күңел менән шөкөр итеү - һэр ниғмәттең Аллаһ бирмеше икәненә ысын күңелдән ышаныу. Беҙгә өлгәштерелгән ниғмәтгәрҙең барыһы ла - Аллаһ бирмеше. Шуға инанған иманлы кеше - мосолман, ниғмәткә, байлыҡҡа өлгәшһә, Аллаһ юлынан һис тайпылмаҫ. Ниғмәткә шөкөр итеү ниғмәтте арттыра. Ниғмәттең ҡәҙерен белмәү - ниғмәтте исрафлауға сәбәпсе. Аллаһы Тәғәлә бәндәләренә шулай ти: «Биргән ниғмәтемә шөкөр итһәгеҙ, ул ниғмәттәрҙе арттырырмын. Әгәр ҡүфрән ҡылһағыҙ, ҡәҙерен белмәһәгеҙ, ысынлап та, ғазабым көслө». «Ибраһим» сүрәһе 7-се аят. *'''Тел менән шөкөр итеү'''. һәр ниғмәтте Аллаһ биргәнен аңлап, тел менән шөкөр әйтеү ул. Пәйғәмбәребеҙ бер хәҙисендә шулай тигән: «Ҡолона Аллаһ бер ниғмәт бирһә, ҡол «Әлхәмдү лилләһ!» - тиһә, был ниғмәттең шөкөрө үтәлгән булыр. Ҡол икенсе мәртәбә: «Әлхәмдү лилләһ!»- тиһә, Аллаһ Тәғәлә ул кешенең сауабын арттырыр. Ҡол өсөнсө мәртәбә: «Әлхәмдү лилләһ!»- тиһә, Аллаһ шул кешенең гонаһтарынан ярлыҡар. *'''Ағзалар менән шөкөр итеү'''. Аллаһҡа ғибәҙәт ҡылыу, Аллаһтың диненә хеҙмәт итеү - ағзалар менән шөкөр итеү һанала, намаҙ уҡыу, ураҙа тотоу, хаж ғәмәле үтәү кеүек ғибәҙәттәр менән бергә Аллаһтың динен аңлатыу, таратыу, дин юлында хеҙмәт итеү ҙә тән менән шөкөр итеүгә инә. Шөкөр иткән кеше һис бер ваҡыт Аллаһты онотмаҫ. Ундай кеше донъялыҡтағы ниғмәттәре менән тәкәбберләнмәҫ, үҙен бүтәндәрҙән өҫтөн күрмәҫ. ==ОЛОЛАРҒА - ХӨРМӘТ, САБЫЙҘАРҒА - ҺӨЙӨҮ== Юҡтан бар ителгән бөтә тереклек араһында иң өҫтөнө, иң гүзәле, иң шәрәфлеһе - кеше. Ҡөрьәндә был хаҡта шулай тиелгән: «Кешене иң мөкаммәл һүрәттә яралттыҡ (юҡтан бар итттек).'''«Әт-Тин» сүрәһе, 4-се аят.''' «Кешегә ҡараһаң, Аллаһтың бөйөклөгөн, олуглыгын күрерһең. Сөнки кеше кеүек мөкаммәл затты яралтыуға (юҡтан бар итеүгә) бары тик Аллаһ Тәғәлә генә һәләтле»,- тигән Ислам ғалимдары. Мөкаммәл зат кешене хөрмәт итеү - һәр кемдең бурысы. Тимәк, кеше бер-береһенә ҡәҙер хөрмәт күрһәтергә тейеш. Бигерәк тә ололарға ихтирамлы, иғтибарлы булыу - мосолмандың әхлаҡ ҡанунына әйләнергә тейеш. Ололарҙы хөрмәтләү сауап килтерә, ололарға ихтирамлы булыу бәрәкәтендә Аллаһы Тәғәлә донъябыҙҙың тыныслығын арттыра. Аллаһы Тәғәлә саф күңелле кешеләрҙең доғаһын ишетеп, кешеләргә мәрхәмәт ҡыла, ризыҡтарын бәрәкәтләндерә. Бер мәжлестә пәйғәмбәребеҙгә бер сынаяҡ шәрбәт тәҡдим иткәндәр. Пәйғәмбәребеҙ уны ҡулына алған да Әбү Ғөбәйҙә исемле иптәшенә һонған. Әбү Ғөбәйҙә йәшкә пәйғәмбәребеҙҙән олораҡ булған. Әбү Ғөбәйҙә: «Эй, Аллаһтың илсеһе, беренсе булып үҙең эс. һин пәйғәмбәрһең бит. Минән лайыҡлыраҡһың»,- тигән. Пәйғәмбәребеҙ уға: «Һин эс. Бәрәкәт - ҡарттарыбыҙҙа»,- тигән. Пәйғәмбәребеҙ балаларҙы ла бик яратҡан. Башҡаларға ла балаларҙы яратырға ҡушҡан. Балаларҙы күрһә, пәйғәмбәребеҙҙең мөбәрәк йөҙө нурланып китә торған булған. Ғүсамә бин Зәйд килтергән бер хәҙистә: «Пәйғәмбәребеҙ мине - бер тубығына, ейәне - Хәсәнде икенсе тубығына ултырта ине. Шунан, беҙҙе ҡосаҡлап: Аллаһ, быларға бәхет әйҙә, уларҙы тәүфиҡлы, бәхетле ит. Уларҙың бәхетле һәм хәйерле булыуын теләйем, тип, доға ҡыла торғайны», - тип әйтелгән. '''Сабыйҙар - донъялыҡта тормош биҙәге, ололар - донъялыҡтағы тормоштоң бәрәкәте.''' Шуға күрә сабыйҙарға - шәфҡәт, һөйөү, ололарға -хөрмәт күрһәтеү Ислам диненең нигеҙ таштары иҫәпләнә. ==Хаҡ== Тоғролоҡ, дөрөҫлөк, ғәҙеллек, берәй эше, хеҙмәте өсөн башҡаларға биреләсәк түләү ул хаҡ. > Хаҡ - Аллаһтың бер сифаты '''Ислам динендә ике төрлө хаҡ бар:''' *Аллаһ хаҡы *Кеше (Аллаһтың ҡоло) хаҡы. Аллаһ үҙенә ҡараған, үҙенә бәйле булған хаҡтарҙы, теләй икән, ярлыҡай, ғәфү итә. Сөнки ул хаҡтар Аллаһ менән кеше араһындағы хаҡҡа ҡарай. Ләкин ҡол хаҡын (кеше хаҡын) бары тик кеше генә ғәфү итә ала. Аллаһ ғәфү итмәй. Шуға күрә мосолмандарҙа ваҡыты-ваҡыты менән үҙ-ара бәхилләшеү ғәҙәте бар. Сәфәргә сыҡҡанда, хажға китергә йыйынғанда, кемдең дә булһа берәүҙең хәтерен ҡалдырғанда йәки берәй кешенең малына, йәненә зарар килтереү осрағы булғанда, үҙ-ара бәхилләшәләр, бер-береһенән ғәфү үтенәләр. Кеше хаҡы һәм хоҡуғына зыян итеү арҡаһында алған гонаһтарҙан ҡотолоу ниәтендә эшләнә былар. Сөнки, әле әйтеп үтеүебеҙсә, кеше хаҡы (хоҡуғы) боҙолһа, уның гонаһын Аллаһ ярлыҡамаҫ. Үҙен ҡыйырһытҡан, хаҡын ашаған (хоҡуғын боҙған) кешене кеше үҙе ғәфү итһә генә кеше хаҡы ашаған кешенең гонаһы ярлыҡана. Вафатынан бер нисә көн элек Пәйғәмбәребеҙ, мәсеткә барып, намаҙ уҡыған. Намаҙ тамамланғас, эргәһендәге кешеләргә шулай тип өндәшкән: «Эй, кешеләр! Арағыҙҙа кемгә зарар иткән булһам, әйтһен - түләйем. Арағыҙҙа кемгә булһа ла берәүгә һуҡҡан булһам, ул кеше килеп, миңә һуҡһын. Кемгәлер бурысым булһа, әйтһен - түләйем». Шул ваҡытта кешеләр араһынан берәү: «Бер көндә бер ярлыға саҙаҡа бирергә янығыҙҙа аҡса булмағас, минән өс дирхәм аҡса алып торғайнығыҙ»,- тигән. Хәтеренә төшөрөп, пәйғәмбәребеҙ ул кешегә бурысын ҡайтарған, рәхмәттәрен әйткән һәм: «Ахирәттә Аллаһ янында оялыуға ҡарағанда, донъялыҡта кешеләр араһында оялыу яҡшыраҡ», - тигән. ==Ғәҙеллек== Хаҡҡа һәм тоғролоҡҡа риүәйәт итеүҙе, золомдо ташлап, хаҡты хаҡ эйәһенә тапшырыуҙы, эштәрҙә, ғәмәлдәрҙә, һүҙҙәрҙә дөрөҫ юлды эҙләүҙе ғәҙеллек тиҙәр. Берәүҙән артыҡ кеше булған ерҙә ғәҙеллеккә мохтажлыҡ тыуа. Кеше лә, милләт тә бәхеткә ғәҙеллектә генә өлгәшә ала. Ғәҙеллекһеҙ милләттәр, мәмләкәттәр оҙон ғүмерле була алмай. Ислам әхлағында ғәҙеллеккә ҙур иғтибар бирелә. Ғәҙеллек, ғәҙел булыу мосолмандарға фарыз ителгән, һәр йомала имам, хөтбә уҡып бөткәс, ҡысҡырып ошо аятты уҡый: «... Аллаһ ғәҙел булырға, изгелек ҡылырға, яҡындарығыҙға бүләк бирергә ҡуша һәм зина ҡылыуҙан, тыйылған эште эшләүҙән, кешеләргә йәбер-золом килтереүҙән тыя...» '''«Ән-Нәхел» («Бал корто») сүрәһе, 90-сы аят''' Ғәҙелһеҙлек мәмләкәттәрҙең тәртибен боҙа, берҙәмлекте, саф һәм асыҡ күңеллекте бөтөрә, һөҙөмтәлә кешеләр күңелендә кенә һәм дошманлылыҡ оялай. Кешеләр бер-береһенә ышанмай. Шуның өсөн Аллаһы Тәғәлә Ҡөрьәндә шулай тигән: «...әгәр кешеләр араһында хөкөм ҡылһағыҙ, ғәҙеллек менән ҡылығыҙ...» '''«Ән-Ниса» («Ҡатындар») сүрәһе, 58-се аят''' «Ҡөръән»дә Аллаһтың ғәҙеллеге тураһында йыш иҫкә алына. Белеүегеҙсә, Аллаһтың 99 сифаты бар. Шуларҙың береһе - Әл-Ғәдл. Был иһә Аллаһ ҡолдарына ҡарата фәҡәт Ғәҙеллек күрһәтә, тигәнде аңлата. Европа ғалимдарынан Исламды өйрәнеүселәренең бәғзеләре Ислам динен ғәҙеллек дине тип атай. ==Әманәт (Аманат)== Һамарға тип кемгә булһа ла берәүгә тапшырылған әйберҙе әманәт тиҙәр. '''Әмин''' - ышаныслы, бер кемгә лә зыяны теймәгән, тыныс тәбиғәтле, хәүеф килтермәүсе тигәнде аңлата. Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғэләйһис-сәләм, пәйғәмбәрлек килгәнгә ҡәҙәр уҡ Мөхәммәд-әл-Әмин тигәндәр. Йәғни ышаныслы, имен кеше тип атағандар. Әманәт һүҙенең бер нисә мәғәнәһе бар. Әманәт кешеләргә тормошта файҙаланыу, ҡулланыу өсөн бирелгән матди мал түгел. Миләди йыл иҫәбе буйынса 632 йылда, хаж ваҡытында, пәйғәмбәребеҙ йөҙ меңдән ашыу мосолманға Ғәрәфәт тауында һөйләгән вәдәғ хөтбәһендә шулай тигән: «һеҙгә бер әманәт ҡалдырам. Шул әманәтте һаҡлағыҙ, тура юлдан аҙашмаҫһығыҙ. Был әманәт - Аллаһтың китабы «Ҡөрьән Кәрим». Бынан аңлашылыуынса, '''«Ҡөрьән» - мосолмандарға бер әманәт'''. Был әманәтте күҙ ҡараһы кеүек һаҡлап, үҙебеҙгә алмашҡа килгән быуынға тапшырыу - мөҡәддәс бурысыбыҙ. Әгәр динебеҙҙе һаҡламаһаҡ, изге китабыбыҙҙы ныҡлап өйрәнмәһәк, тора-бара динебеҙҙе онотоуыбыҙ ихтимал. Ул сағында үҙебеҙгә тапшырылған әманәтте һаҡламаған өсөн гонаһлы буласаҡбыҙ. '''Дин һәм Ҡөрьән кеүек үк йән дә''' - кешегә тапшырылған бер әманәт. Йәнде кешегә Аллаһ биргән. Ваҡыты еткәс, был әманәтте Ул кире ала. Үҙ-үҙенә ҡул һалған кеше Аллаһтың эманәтенә хыянат иткәне өсөн ҙур гонаһлы була. Тәнебеҙҙең сәләмәтлеген һаҡлау, уны сәләмәт тотоу ҙа - әманәтҡа тоғролоҡтоң бер төрө. Беҙгә тапшырылған вазифалар ҙа әманәт итеп һаҡланырға тейеш. Шуға күрә лә бурысыбыҙҙы - тейешенсә атҡармаһаҡ, әманәтҡа хыянат иткән булабыҙ. ==Вәғәҙәлә тороу== Кемгә булһа ла берәүгә ниндәй ҙә булһа вәғәҙә биргәнбеҙ икән, уны теүәл итеп, еренә еткереп үтәү беҙҙең дини вазифабыҙ һанала. Ҡайһы бер ғибәҙәттәр фарыз ҡылынған кеүек, Ислам динендә ҡайһы бер эштәр һәм ғәмәлдәр ҙә фарыз ҡылынған. Шуларҙың береһе - вәғәҙәлә тороу. Вәғәҙәне үтәмәү зарарҙан башҡа бер кемгә лә файҙа килтермәй. Вәғәҙәлә тормаусылар үҙҙәренең генә түгел, башҡаларҙың да хаҡ һәм хоҡуғына иғтибар итмәй. Ундай кешеләргә, ғәҙәттә, бер кем дә ышанмай. Ихтирамдарын юғалтҡан бындай кешеләрҙе бер кем дә хөрмәт итмәй, яратмай ҙа. '''«Ҡөрьән»дә Аллаһы Тәғәлә шулай тигән:''' «... Ғәһедтәрегеҙҙе (килешеүҙә биргән һүҙегеҙҙе) һәм вәғәҙәләрегеҙҙе үтәгеҙ, боҙмағыҙ! Сөнки ғәһедтәрен боҙған кешеләр Ҡиәмәт көнөндә яуапҡа тарттырыласаҡ». ==Тәүбә== Хатанан, гонаһтан ҡайтыу, ҡылған гонаһтарың өсөн Аллаһтың ярлыҡауын, ғәфү итеүен үтенеү тәүбә йәки тәүбәгә килеү тип атала. Тәүбә итеү мосолманға фарыз ҡылынған. Ҡөрьәндең байтаҡ аятында Аллаһы Тәғәлә бәндәләренә (кешеләргә) ҡылған гонаһтары өсөн тәүбә итергә ҡуша: '''«Нур» сүрәһенең 31-се аятында, «Әт-Тәхрим» сүрәһенең 3-сө аятында''' һәм башҡа аяттарҙа тәүбәгә килеүҙең (тәүбә итеүҙең) фарызы хаҡында әйтелгән. Пәйғәмбәребеҙ бер хәҙисендә тәүбә итеү тураһында шулай тигән: | «Көндөҙ гонаһ ҡылған кешенең Аллаһы Тәғәлә төндә тәүбә итеүен көтә, төндә гонаһ ҡылғандарҙың көндөҙ тәүбә итеүен . һис шикһеҙ көтә». '''Тәүбәнең ҡабул ителеүе өсөн шундай шарттарҙың булыуы кәрәк''': #Тәүбә иткән кеше ҡылған гонаһтары өсөн ихлас үкенергә тейеш. #Тәүбә иткән гонаһтарын яңынан ҡабатламаҫҡа тейеш. #Аллаһтан ҡурҡып, гонаһлы эштәрен ташларға тейеш. Гонаһтан ваз кисмәгән кешенең тәүбәһе ҡабул булмаҫ. Мәҫәлән, араҡыны даими эскән кеше, сәләмәтлеген һаҡлау маҡсатында, әсеүен ташлаһа, бындай тәүбә ҡабул булмай. Сөнки был кеше Аллаһтан ҡурҡыуҙан түгел, ә сәләмәтлекте һаҡлау ниәтендә тәүбә иткән. Тәүбә итеү өсөн махсус ваҡыт (көн, аҙна, ай йәки тәүлектең бер мәле) билдәләнмәгән. Кеше теләгән ваҡытында тәүбә итә ала. Тәүбә итеү өсөн тәүбә доғаһын уҡыу ҙа шарт түгел. Иң мөһиме: тәүбә иткәндән һуң ҡайтанан шул гонаһтарҙы ҡылмау. '''Шундай ваҡыттарҙа тәүбә итеү яҡшыраҡ һанала:''' #Йома көнө (ижәбәт) ҡабул итеү сәғәтендә. Әммә ул сәғәттең ҡасан икәне кешеләргә билдәле түгел. #Сәхәр ваҡытында. #Ҡотло көндәрҙә һәм кисәләрҙә. Мәҫәлән, Рәғаиб, Миғраж, Бәрәт кисәләрендә, Ҡәҙер, Мәүлит кистәрендә, Ғәшүрәлә, йомала, байрам көндәрендә... [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] 4q5chzdonocihpaow57hqm2btswirlw 0 4307 24606 19480 2023-01-03T06:24:04Z ZUFAr 381 24606 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[1-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[3-сө ҙур гонаһ]] }} '''76 оло гонаһ.2-се ҙур гонаһ — кеше үлтереү''' ==Аллаһ өсөн мосолмандың үлтерелеүе ер юғалыуынан ауырыраҡ== Ҡөрьәндә әйтелә: "Кем дә кем мәкер менән кеше үлтерһә, эҫтәрендә дөрләп ут янған йәһәннәм уның мәңгелек язаһылыр. Аллаһ уға ғазап бирер, ләғнәт ебәрер һәм уның өсөн ауыр яза әҙерләр" '''(Ниса, 93)'''. "Улар Аллаһтан башҡаға доға ҡылмаҫтар, хаҡы булмай тороп, харам ҡылынған әҙәм йәнен алмаҫтар, зина ҡылмаҫтар. Ошоларҙы эшләгән кеше тейешле язаһын алыр. Ҡиәмәт көнөндә уларҙың язаһы арта төшөр һәм улар мәңгегә хур булып ҡалыр. Гонаһтарынан тәүбәгә килеп, иман килтереп, изгелек ҡылғандарҙың яманлыҡтарын изгелеккә алмаштырыр (ҡылған гонаһтарын ярлыҡап, сауаплы эшкә күндерер). Аллаһ - Ярлыҡаусы, бик тә Мәрхәмәтле" '''(Фурҡан,68-70).''' "Тереләй ергә күмелгән ҡыҙ баланан: "ни сәбәпле һине шулай ҡылдылар", тип һорар ваҡыт еткәс" '''(Тәҡүир, 8-9).''' Пәйғәмбәребеҙ (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Ете һәләкәтле гонаһты эшләүҙән тыйылығыҙ" - тигән Ьәм улар араһында "Аллаһ хаҡһыҙ рәүештә тыйған кешене үлтереүме лә әйтеп уҙған. Бер көндө Пәйғәмбәребеҙҙән (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Бөйөк гонаһҡа нимә керә?" - тип һорағандар. Ул: "һине яралтҡан Аллаһҡа тиңдәшлек килтереү- тип яуап биргән. Сәхәбәләр: "Ә һуңынан?" - тип һораған. "Үҙең менән бергә ашар тип ас ҡалыуҙан ҡурҡып үҙ балаңды үлтереү. Сәхәбәләр: "Ә һуңынан?" - тип һораған. Пәйғәмбәребеҙ (салаллаһу ғәләйһи вә сәлләм): "Күршеңдең ҡатыны менән зина ҡылыу" - тип яуап биргән. Бер көндө Пәйғәмбәребеҙ (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тигән: Әгәр ҙә ике мосолман бер-береһенә ҡорал терәһә һәм уларҙың береһе икенсеһен үлтерһә, улар икеһе лә тамуҡҡа эләгер". Сәхәбәләр: "Эй, Аллаһтың илсеһе! Үлтереүсе эләгеүе аңлашыла, ә үлгән кешенең ғәйебе нимәлә?" - тип һорағандар. Быға ул: "Уның да ниәте үлтереү ине" - тип яуап биргән. Пәйғәмбәребеҙ (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай уҡ былай тигән: "Кеше Аллаһы Тәғәлә харам ҡылған (тыйған) үлтереүҙә (нисек кенә булһа ла) ҡатнашыусы булмаһа, тыныслыҡта йәшәр" Бер көндө Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Минең үлемемдән һуң, бер-берегеҙҙең муйынын ҡырҡыр хәлгә етеп иманһыҙ булмағыҙ - тигән. Бәшир бин Мухаджир ибн Бурайданан, ә ул үҙенең атаһынан еткергән: "Ысынында, Аллаһ өсөн мосолмандың үлтерелеүе ер юғалыуынан ауырыраҡ". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) түбәндәгеләрҙе әйткән: "Иманлы кеше тыйылған ҡанды ҡыймаһа, тыныслыҡта йәшәр", "Ҡиәмәт көнөндә кешеләр араһындағы тикшереү иң беренсе ҡан ҡойоштан башланыр!"'''''Ҡыя яҙылыш'' Аллаһ илсеһенән (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) Абдуллаһ бин Ғәмр риүәйәт ҡыла: "Ботә гонаһтарҙың да иң ауыры - күп илаһҡа табыныу, кеше үлтереү һәм ата-әсәне тыңламау" '''Ғүтбә бин Мәлик Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай тип әйткәнен еткерә: "Хәҡиҡәттә, Аллаһы Тәғәлә иманлы кешене үлтереүсенән йөҙ сөйөрөр!" һәм быны өс тапҡыр ҡабатлаған.''' Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай тип әйткәне еткерелгән: "Ғәҙелһеҙ рәүештә кемде генә үлтермәһендәр, ҡойолған ҡан өсөн гонаһтың бер өлөшө иң беренсе Әҙәмдең улына (Ҡабил күҙ уңында тотола) төшә, сөнки үлтереү енәйәтен иң беренсе ул башланы. Аллаһ илсеһенән (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) Ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) риүәйәт ҡыла: "Хаҡһыҙға кешене үлтереүсе ожмах еҫен тоймаясаҡ, был еҫ бөтә яҡҡа ҡырҡ йыл алыҫлығында һиҙелһә лә ". Бухари һәм ан-Нәсә'и Әбү һөрәйрәнең (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) һүҙҙәрен еткерә: "һаҡ булығыҙ! Аллаһтың һәм Уның илсеһенең һағы аҫтында булған кешенең ғүмеренә ҡул һуҙыусы, Аллаһҡа ҡул һуҙҙы һәм хатта ожмахтың еҫен дә һиҙә алмаясаҡ. Хатта был еҫ уның юлынан ҡырҡ йыл алыҫлығында һиҙелһә лә". Әбү Хөрәйрәнең һүҙҙәренән (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Кем ярты һүҙ менән булһа ла мосолманды үлтерерғә ярҙам итә, Аллаһ алдына маңлайына: "Аллаһтың ниғмәтенән мәхрүм ителде" тиғән яҙыу менән баҫасаҡ ". '''Муғәүийә (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә: "Бөтә гонаһтарҙың да ғәфү ителеүенә өмөт итергә мөмкин, әммә көфөр булып үлеүсе йәки мосолманды үлтереүсе өмөтһөҙ"'''. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Исламда гонаһтар|Исламда гонаһтар]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] dkvxpa1yvp94c4s8q0ra92oisl306n0 0 4308 19495 19434 2018-06-08T07:42:50Z Ләйсән 382 19495 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[4-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[5-се ҙур гонаһ]] }} '''3-сө ҙур гонаһ — сихырсылыҡ.''' [[Файл:Cooking witches.jpg|мини|220px|Сирых төнәтмәһен әҙерләү]] ==Сихырсылыҡ - ул Аллаһтан баш тартыу== Сихырсының иманһыҙ булыуына шик юҡ. Ҡөрьәндә әйтелә: "Шайтандар кафыр булды. Улар һарут менән Марут исемле ике фәрештәгә индерелгән сихырҙарҙы Бабил илендәге кешеләргә өйрәтте" (Баҡара, 102). Шайтан, кешеләрҙе сихырсылыҡҡа өйрәтеп, бер генә маҡсатты күҙ уңында тота - Аллаһтан баш тартыуҙы ҡаҙаныу. Бөйөк Аллаһ һарут һәм Марут фәрештәләре тураһында былай ти: "Сөләймәндең хөкөмдарлыгы ваҡытында улар шайтандарҙың ялғандарына эйәрҙе. Сөләймән кафыр түгел ине. Әммә шайтандар кафыр булды. Сөнки улар һарут менән Марут исемле ике фәрештәгә индерелгән сихырҙарҙы Бабил илендәге кешеләргә өйрәтте. Гәрсә, был ике фәрештә бөтөн кешегә: "Беҙ бары тик кешеләрҙе вәсүәсәгә һалып һынау өсөн төшөрөлдөк, һак булығыҙ, яңылышып, беҙҙән сихыр өйрәнеп, кафыр була күрмәгеҙ", - тип киҫәтеүҙән башка һис кемгә сихыр өйрәтмәне. Кешеләр ошо ике фәрештәнән ир менән ҡатын араһын боҙа торған сихырҙар өйрәнде'' (Баҡара, 102). Беҙҙең көндәрҙә лә ошо юл буйлап барыусы кешеләрҙе күрергә мөмкин. Үҙҙәре шөғөлләнгән нәмәне улар тик харам тип кенә уйлай һәм бының ысындан да ширек икәнен аңламай. Улар алхимияны өйрәнергә һәм ҡулланырға тырыша. Кемдеңдер туйын боҙор өсөн, йә ир ҡатынын яратһын өсөн сихырлайҙар. Кемдер берәү икенсене яраттырырға тырыша. Былар бөтәһе лә ширек һәм аҙашыуға инә. Сихырсылыҡ өсөн язалауҙың киҫкен сараһы - үлем, сөнки сихырсылыҡ - ул Аллаһтан баш тартыу. Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи вә сәлләм) һәләкәтле ете гонаһты һанағанда, сихырсылыҡты ла иҫкә ала. Кеше үҙенең Хужаһынан - Аллаһтан ҡурҡырға тейеш һәм уның был донъялағы, шулай уҡ киләсәк тормошон боҙған дөрөҫ булмаған юлдан бармаҫҡа тейеш. Аллаһ илсеһенең былай тип әйткәне еткерелә: "Сихырсыға яза - ҡылыс менән һуғыу". Буджәлә бин Әбәдә һөйләй: "Хәлиф Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) үлерҙән бер йыл алда, беҙ: "Ир һәм ҡатын булыуына ҡарамаҫтан, сихырсыларҙы үлтерегеҙ", тип әйтелгән хат алдыҡ. Әбү Муса (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйткәнен еткерә: "Өс төркөм ожмахҡа инмәйәсәк: эскесе, туғанлыҡ бәйләнештәрен өҙгән кеше һәм сихырсының һүҙҙәренә ышанған кеше". Ибн Мәсғүдтән (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә: "Ысынында, әпсен-төпсөн һүҙҙәре, бетеү '''(дини аяттар булмаған, мәҫәлән: айыу теше, арыҫлан тырнағы)''' һәм сихыр - ул ширек". Хәҙистә "әт-тиүәлә" һүҙе осрай. Был сихырҙың бер төрө һәм уны ир ҡатынын яратһын өсөн башҡаралар. Шуныһын билдәләп үтергә кәрәк: үкенескә күрә, өммәттең күп өлөшө наҙан. Күптәр ҙур гонаһтарҙы, бер нисәүһен иҫәпкә алмағанда, белмәгән кеүек, уларҙы башҡарған өсөн ҡаты язалар булырын да белмәй, шуға күрә беҙ был теманы бер аҙ асыуҙы кәрәк тип таптыҡ. Ғалимдар был проблеманы сисергә, Аллаһ биргән белемдәренә таянып, белмәгәндәргә был ғилемдәргә эйә булырға булышлыҡ итергә, шуның менән бергә уларҙы ҡабаландырмай һәм белмәүҙә шелтәләмәй генә ярҙам итергә тейеш. Миҫал итеп иманһыҙлыҡ хөкөм иткән илдәрҙә йәшәүсе иманһыҙ грузин һәм төрөктәрҙе (Имам Ҙәхэби Шам илендә, Дийәрбаҡыр ҡалаһында һижри буйынса 663-748 йылдарҙа йәшәгән. Шуға ла был китабында төрөктәр тураһында "иманһыҙҙар" тип атап киткән) килтерергә мөмкин. Уларҙың әсирлеккә төшөүе һәм мосолман илдәренә килтерелеүе ихтимал һәм бында улар иманһыҙлыҡтан баш тартыр. Мәҫәлән, уларҙы хеҙмәт өсөн кәрәкле белемдәре булмаған ниндәйҙер бай төрөк һатып алыр. Был ҡол бөтә көсө менән шәһаҙәт һүҙҙәрен әйтергә тырышасаҡ, һәм, әгәр бер нисә көндән һуң ул был һүҙҙәрҙең нимә аңлатҡанын белһә, был уның өсөн етер. Артабан ул ҡайһы берҙә ҡалдырһа ла намаҙ ҡыла башлар. Әгәр уның хужаһы тәҡүәле булһа, ул уға "Фатиха" сүрәһен өйрәтәсәк. Ә әгәр ҙә ул тәҡүәһеҙ йәки имандан йыраҡ булһа, кем был меҫкенгә ислам нигеҙҙәрен өйрәтер, уға гонаһтар, кешенең Аллаһы Тәғәлә ҡаршыһындағы бурыстары һәм Уға хеҙмәт итеү кәрәклеге тураһында кем аңлатыр? Гонаһтарҙың һәләкәте тураһында белем алған һәм уны ҡылыуҙан тотолоп ҡалған, мотлаҡ эшләргә кәрәкле ғәмәлдәр (фарыз) тураһында ғилем алған һәм уларҙы үтәгән кеше бәхетле. Ләкин ундайҙар һирәк осрай. Ә был ғилемде Аллаһтың ниғмәте кеүек алған кеше Уға рәхмәттәр уҡырға тейеш. "Был кеше үҙе ғәйепле, сөнки ул нимә эшләргә тейеш икәнлеген белергә ынтылманы" тип тә әйтергә мөмкин, әлбиттә. Ләкин был дөреҫ үк түгел: "Ябай кешегә уның был белемдәргә мохтаж булыуын, уға ярҙам итеүсене табырға кәрәк икәнлеген аңлауы ҡыйын. Аллаһы Тәғәлә кешегә белем биргәнгә тиклем, унда яуаплылыҡ булмай Ләкин уны алыу менән, кеше уларҙы ҡулланыу өсөн яуаплылыҡ ала. Аллаһы Тәғәлә рәхимле һәм мәрхәмәтле. Ул: Рәсүл ебәргәнгә тиклем беҙ яза ҡылманыҡ", - ти '''(Исра, 15'''). Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) бер нисә сәхәбәһе Эфиопияға күсә. Улар булмаған саҡта, Пәйғәмбәргә (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) нимә эшләргә мөмкин, нимә эшләргә ярамағанын аңлатыусы белемдәр килә, ә уларға был тик бер нисә айҙан һуң ғына еткерелә. Был белемдәр уларға еткерелгәнсе, улар ярлыҡана, йәғни уларҙы аҡларлыҡ сәбәбе булған. Был бөтә осраҡтарҙа ла ҡулланыла: кеше дини белемдәрҙе белмәһә, ул ярлыҡана. Аллаһы Тәғәлә яҡшыраҡ белә. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 6sv0j1a2hhcike0l5ad990ffhg57806 0 4309 19491 19421 2018-06-07T12:03:46Z Ләйсән 382 19491 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[5-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[6-сы ҙур гонаһ]] }} '''4-се ҙур гонаһ — намаҙға иғтибарһыҙлыҡ.''' == Намаҙға иғтибарһыҙлыҡ == Бөйөк Аллаһы Тәғәлә әйтә: '''"Уларҙан һуң тағы бер нәҫел килде лә намаҙҙы ташланылар, аҙғынлыҡ нәфсеһенә эйәрҙеләр. Шуға күрә улар ошо аҙғынлыҡтарына күрә язаһын да аласаҡтар. Тәүбә иткәндәр, иманға килгәндәр һәм изгелек ҡылғандарҙан башҡа. Улар йәннәткә керер һәм уларға рәнйетеүҙәр булмаҫ. Рахмән булған Аллаһ кешеләргә Ғәден ожмахын Үҙен күрмәйенсә ышаныусы ҡолдарына вәғәҙә иткән. Уның вәғәҙәһе һәр ваҡыт үтәлә"'''(Мәрйәм, 59-61). '''"Намаҙ уҡығанда, намаҙына иғтибарһыҙ булған кешегә бәлә булыр" '''(Мәғүн, 5)'''. "(Улар йәннәттәрҙә булыр һәм йәһәннәмгә кергән таныштарынан гонаһлыларҙың хәлен һорашыр.) "һеҙ нисек Йәһәннәмгә килеп эләктегеҙ?" Гонаһлылар әйтер: "Беҙ намаҙ уҡыманыҡ"'''(Мүдәҫҫир, 42,43)'''. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Беҙҙең менән улар араһындағы айырма - намаҙ үтәү. Кем намаҙҙан баш тарта, шул көфөрлөккә төшә", - тигән. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай тигән: "Икенде намаҙын ҡалдырыусы кешенең эштәре юҡҡа сығасаҡ" "Намаҙ - кешене иманһыҙлыҡтан ҡурсалаусы пәрҙә". "Әгәр кеше ниәтләнеп (аңлап, белеп) намаҙ ҡылыуҙы ташлаһа, Аллаһ уны һаҡлауҙан туҡтаясаҡ. Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү): "Намаҙҙың ҡәҙерен ебәргән кешенең ислам менән бер уртаҡлығы ла юҡ", - тип әйтеп ҡалдырған. Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү): "Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) сәхәбәләре намаҙҙан башҡа нимәнәндер баш тартыуҙы көфөрлөккә һанаманылар", -тигән. Ибн Хәзим: "Күп илаһҡа табыныуҙан һуң, ваҡытында уҡымай, намаҙҙан баш тартыуҙан һәм хаҡың булмай тороп мосолманды үлтереүҙән дә ҙурыраҡ гонаһ юҡ", - тигән. Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең һүҙҙәрен һөйләй: '''"Ҡиәмәт көнөндә мөсөлмандан иң беренсе намаҙын һораясаҡтар. Әгәр ҙә ул уны тейешенсә башҡарһа, уны ҡотолоу көтә, ә кире осраҡта ул өмөтөн югалта һәм уны күңелһеҙлектәр көтә"'''. Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи вә сәлләм) әйткән: '''"Миңә кешеләр "Аллаһтан башҡа илаһ юҡ һәм Мөхәммәт Уның пәйғәмбәре" тип шаһитлыҡ килтермәйенсә, һәм намаҙ ҡыла башламайынса, һәм зәкәт түләмәйенсә улар менән көрәшергә ҡушылды. Быны эшләп, улар минән Ислам хоҡуҡтары буйынса үҙҙәренең ғүмерен һәм малын һаҡлап ҡалалар. Ҡалғаны - Аллаһтан"'''. Әбү Сәғид (радиаллаһу ғәнһү) һөйләй: "Бер ваҡыт Аллаһ илсеһенә (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) бер кеше килде һәм: "Эй, Аллаһ илсеһе! Аллаһтан ҡурҡ!" - тине, быға Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): '''"Эй, кеше! һин үҙ аҡылыңдамы? Мин Унан бөтәһенән дә нығыраҡ ҡурҡырга тейеш түгелменме ни?"''' - тип яуап биргән. Был ваҡытта уларҙың янында булған Хәлид бин Вәлид: "Эй, Аллаһ илсеһе! Уның башын киҫәйемме?" - тип һораған. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): '''"Кәрәкмәй, ул бәлки, намаҙ уҡыйҙыр"''', - тип яуап биргән. Ғабдуллаһ бин Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйткән һүҙҙәрен: '''"Үҙенең намаҙын һаҡламаған кешенең нуры ла, дәлилдәре лә, ҡотолоуы ла ҡалмай. Ҡиәмәт көнөндә ул кеше Ҡарун, Фирғәүен, Хәмән һәм Ғүбәй бин Хәләф янында буласаҡ"'''. Был кешеләр янында булыу, намаҙҙан баш тартҡан кешенең ни тиклем иманһыҙлыҡҡа яҡын булыуын күрһәтә. Шулай ҙа Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) Муғәзгә: '''"Аллаһ ихлас күңелдән "Аллаһтан башҡа илаһ юҡ һәм Мөхәммәт уның илсеһе"''' тип таныҡлыҡ иткән кешене тамуҡта ҡалдырмаҫ-тигән. Намаҙҙы ваҡытында ҡылмау йәки унан баш тартыу, урлашыу йәки зина ҡылыу - ауыр гонаһтар. Әгәр кеше, ниәт менән теләп, намаҙҙан бер нисә тапҡыр баш тарта икән, ул бөйөк гонаһ эйәһе буласаҡ. Әгәр был дауам итеп, кешенең ғәҙәтенә әйләнһә, ул зарар күреүсе, аҙашыусы, гонаһлылар рәтендә булыр. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] d9qgrkfcm8jb3tjcjn6lc69m0gxbqrx 0 4310 25097 25096 2024-01-28T07:51:21Z 176.15.222.241 25097 wikitext text/x-wiki '''Тормош һабаҡтары..Башҡорт мәҙәниәте. 6 класс''' ==ШӘЖӘРӘЛӘР== ==ШӘЖӘРӘЛӘРҘЕҢ КИЛЕП СЫҒЫУЫ== '''Шәжәрә ғәрәп телендә «ағас» тигән һүҙ.''' Борон заманда беҙҙең олатайҙарыбыҙ ырыу-ҡәбиләне, нәҫел-нәсәпте, ата-бабаларҙың исемдәрен ағас рәүешендә тармаҡландырып яҙа барған. «Ни эшләп ағас һымаҡ төшөргәндәр икән?» тигән һорау тыуыуы ихтимал. Ағас боронғо башҡорттарҙа һауаны, ерҙе, ер аҫтын берләштереүсе билдә булған. Шул уҡ ваҡытта халыҡтың тормошон да сағылдырған. Тамыры — үткәнебеҙ, олоно — бөгөнгөбөҙ, тармаҡ-ботаҡтары — киләсәгебеҙ. Һәр ағас, әлбиттә, фәҡәт үҙ тамыры аша ғына һут ала. Ағас ни тиклем нығыраҡ һәм тәрәнерәк тамырлана — шул тиклем мулыраҡ һут ала, нығыраҡ, сыҙамлыраҡ, сифатлыраҡ була, ҡуйыраҡ тармаҡлана. Ботаҡтары ла ҡеүәтлерәк, үҫентеләре лә көслөрәк була. Кешелек донъяһы ла, айырым халыҡтар ҙа, ырыу-ҡәбиләләр ҙә шулай уҡ. Бына ни әсән халҡыбыҙ шәжәрәне ағас рәүешендә яҙып ҡалдырған. Ҡыпсаҡ ырыуы шәжәрәһе ағас рәүешен айырыуса ныҡ һаҡлаған. Ә башҡа ырыуҙарҙың шәжәрәһендә төп форма ныҡ һаҡланмаған, ә шулай ҙа шәжәрә тигән атама нығынып ҡалған. Шәжәрә тураһында күренекле фольклорсы ғалим Салауат Галин «'''Тел асҡысы — халыҡта»''' тигән китабында аңлайышлы һәм йөкмәткеле итеп яҙған. «Шәжәрә — асылда, башҡорт халҡының тарихына бәйле, халыҡтың үҙе ижад иткән иң тәүге яҙма ҡомартҡыларының береһе, — ти ғалим. — Яҙмаға күсерелгәнгә тиклем шәжәрәләр ҙә телдән телгә, быуындан быуынға йола буйынса тапшырыла килгән». Тағы бер күренекле ғалимыбыҙ Рим Йәнғужин ағайығыҙ: «Башҡорт шәжәрәләре — XVI — XIX быуаттарҙың, ә ҡайһы бер осраҡта унан элегерәк осорҙоң үҙенсәлекле яҙма ҡомартҡылары, — тип яҙа. — Шәжәрәләрҙе һәр ырыу төҙөгән. Ырыу тарҡалған осраҡта туғандаш бер нисә ауыл кешеләре төҙөй башлаған. Бындай шәжәрәләргә ауылдың барлыҡ ир енесенән булған кешеләре теркәлә барған. Ырыу, ҡәбилә кеүек эре йәмғиәт берләшмәһенең шәжәрәһе ҡыҙыҡлыраҡ, сөнки уларға башҡорт халҡы тарихының мөһим ваҡиғалары, мәғлүмәттәре яҙылған булған». Күренекле ғалим Раил Кузеевтың 1960 йылда баҫылып сыҡҡан «Башҡорт шәжәрәләре» тигән китабының да бик тиҙ арала таралып бөтөүе халҡыбыҙҙың үҙ шәжәрәһе менән ҡыҙыҡһыныуының асыҡ дәлиле. Шәжәрәне, ғалим әйткәнсә, һәр ырыу төҙөгән. Уҡымышлы атай-олатайҙарыбыҙ ғаилә шәжәрәһе төҙөгән. Уларҙың күбеһе һаҡланмаған, әммә бөгөнгәсә атанан улға күсә килгән, ҡыҙыҡлы тарихи мәғлүмәттәр туплаған ғаилә шәжәрәләре табылып тора. ===ЫРЫУ ШӘЖӘРӘЛӘРЕ=== Ырыу башлығы үҙ ырыуының шәжәрәһен бик ҡәҙерләп һаҡлаған. Ырыу шәжәрәләре төҙөлөшө яғынан да, йөкмәткеһе менән дә төрлө. Уларҙың иң ҡиммәт мәғлүмәтлеһе — Юрматы ырыуыныҡы. Сөнки унда Башҡортостандың көньяғында йәшәгән бөтә ырыуҙар ҙа телгә алына. Юрматылар иң эре ҡәбиләләрҙең береһенә инә. Был ҡәбиләгә тәлтим, тәтәгәс, ҡармыш, юрматы, нуғай-юрматы йәки арлар һәм мишәр-юрматы ырыуҙары ҡараған. Юрматы ырыуы бөгөнгө көндә Венгрияла йәшәүсе венгрҙар менән туғандаш. Венгр ғалимдарының әйтеүенсә, ундағы ете венгр ырыуының береһе — юрматы. Венгия тип аталған илдең ҡайҙа урынлашҡанлығын ҡарағыҙ әле. Алыҫмы? Әлбиттә. Башҡортостандан бик алыҫта урынлашҡан ил ул. Унда ни эшләп барып сыҡтылар икән? Халыҡ тарихы бик ғәжәп фән ул. Архивты (боронғо яҙмаларҙы) аҡтара башлаһаң, әллә ниндәй ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәргә юлығыуың, әллә ниндәй яңы асыштар яһауың ихтимал. Асылаһы яңылыҡтар асылып бөткәндер инде, тип уйламағыҙ. Башҡорт тарихына ҡағылған бик күп яҙмалар сит илдәрҙә һаҡлана, сит телдәрҙә яҙылған. Шулай булғас, телгә маһир булған уҡыусылар сит телдәрҙе өйрәнеп алып, халиҡ әйткәнсә, «телдәрҙе һыу кеүек эсерлек булғас, сит ил архивтарында ултырып, халҡыбыҙ өсөн бөтөнләй билдәле булмаған тарихи мәғлүмәттер алып ҡайтыуы ла ихтимал. Бына, мәҫәлән, әле билдәле булған тарихи яҙмаларҙа башҡорттарҙы телгә алғанда, һунғар (венгр) тигән атама менән йәнөш яҙалар. Юлиан, Плано-Карпини һәм Рубрук исемле авторҙар Башҡортостанды хатта Бөйөк Венгрия иленә лә ҡайтарып ҡуялар.Ә Х быуатта Ибн-Руста «башҡорттар (мадъярҙар) печенегтар ере менән болгарҙар ере араһында йәшәй» тип яҙған. Был яҙмаларҙа һеҙгә башҡорттарҙы венгрҙар (мадъярҙар) менән бер рәттән атап йөрөтөүҙәренә иғтибар итергә кәрәк. Тағы бер ҡыҙыҡ мәғлүмәтте иҫтә ҡалдырырға тырышығыҙ. 1223 йылдарҙа Япсут-эл-Хәмэуиҙэ тигән ғалим башҡорттар тураһында түбәндәгеләрҙе яҙа: «Башҡорт ерҙәре Константиния менән Болғар уртаһында. Ләкин мин Хәләб ҡалаһында (бөгөнгө Сүриәлә) бер таифәне осраттым. Улар Әл-Башғор-дия тип әйтеләләр. Йөҙҙәре лә, сәстәре лә бик ҡыҙыл төҫтә... Улар әйттеләр: «Беҙҙең әлкәбеҙ Константиния (Истамбул) артында. Хунгар исемләнгән». Боронғо замандарҙа Уралда мадъяр тигән халыҡ йәшәүе билдәле. Улар башҡорттар менән ныҡ аралашҡан. Шулай уҡ XII быуат аҙағында Венгрияның төньяғында башҡорттарҙың йәшәгәнлеге тураһында ла мәғлүмәттәр бар тарихи яҙмаларҙа. Сөнки алты йөҙөнсө, ете йөҙөнсө йылдарҙа мадъярҙар Уралдан киткән. Шул ваҡытта юрматы ырыуының бер аҙ өлөшө улар менән киткәндер. Ә ҡайһы бер мадъярҙар тороп ҡалғандыр. XIII быуатта венгрҙарҙың Юлиан тигән бер монахы үҙенең ата-бабалары эҙен юллап, атай-олатайҙарының ҡайһы тарафтарҙан күсеп килгәнлеген байҡап, туған-ырыуҙарын, шәжәрә тамырын эҙләп Уралға килә. Ике тапҡыр Башҡортостанға килә ул. Башҡорттар менән һөйләшә һәм аҙаҡ былай тип яҙа: «Улар мине бик иғтибар менән тыңланы, сөнки уларҙың теле бөтөнләй венгр теле». Күренекле башҡорт ғалимы, яҙыусы Жәлил ағай Кейекбаев: «Дунай йылғаһының үҙәндәрендә йәшәгән хәҙерге венгрҙар бик боронғо замандарҙа Көньяҡ Уралда һәм Ағиҙел — Кама буйҙарында йәшәгән», — тип яҙа. Бөгөнгө көндә лә юрматылар киң таралған. Хәҙерге Мәләүез, Федоровка, Стәрлебаш, Стәрлетамаҡ, Ишембай, Ҡырмыҫҡалы, Ауырғазы һәм Ғафури райондарында йәшәй элекке юрматы вавариҫтары. Юрматы ауылдары шулай уҡ Ырымбур өллкәһендөге Туҡ һәм Соран йылғалары буйында ла бар. ===Үҫәргәндәр=== Борон үҫәргәндәрҙе мөйтәндәр йәки Мөйтән балалары тип йөрөткәндәр. Әлеге ваҡытта улар үҙҙәрен Мөйтәндең улы Үҫәргән исеме менән атай. Үҫәргән ырыуында ата-бабаларының Һырдаръя йылғаһы һәм Арал диңгеҙе буйына күсеп ултырыуҙары хаҡында легендалар Һаҡланған. Мөйтән исеме башҡорттарҙан башҡа ҡарағалпаҡтарҙа ла телгә алына, тимәк, улар ҡарарағалпаҡ халҡының ойошоуында ла ҡатнашҡан. Үҫәргән ырыуы шәжәрәһе шиғри ҡалып менән яҙылған һәм ҡиммәтле мәғлүмәттәргә бик бай. Тарихи ваҡиғаларҙы, тормош-көнкүреш күренештәрен шиғри юлдар менән яҙыуҙың үҙенсәлекле Һәм ҡиммәтле әһәмиәте бар: байтаҡ фекерҙәр тел төбө, кинәйә менән сағылдырыла. Ә фекер ебенең осо, мәғәнәһе, әрәсәһе юғалмаһын өсөн, уның бер һүҙе генә лә төшөп ҡалырға, урыны алмаштырылырға тейеш түгел. Сәсмә ижадта ул талап Һпҡланмай, ә шиғриәттә был мотлаҡ. Шуғалыр ҙа инде башҡорт халҡының эпос-ҡобайырҙары, әйтем-мәҡәлдәре шиғри ҡалыпҡа һалынған. Үҫәргәндәрҙең шәжәрәһен уҡығандан һуң ырыу тарихы ғына түгел, ә шәжәрәне дауам мтгүсе һәр шәхес тере булып күҙ алдыңа килеп баҫа. Ижадсы, күрәһең, бик тос фекерле булған. Үҫәргәндәр Һаҡмар, Яйыҡ, Һүр«>м, Таналыҡ йылғалары буйына урынлашҡан. Ейәнсура, Йылайыр, Хәйбулла райондарына инә был тирәләр. Шәжәрә буйынса фекер йөрөткәндә, үҫәргәндәр йәшәгән әлеге ерҙәр батша грамотаһы (йәрлек) буйынса XVI — XVII быуаттарҙа уҡ ырыуға нығытылған. Шәжәрәнән Туҡһабаның улы Мөйтәндән алып ырыу тарихын күҙәтеп була. Шуны иҫкәртеп китеү урынлы булыр: шәжәрәлә Урал бей һәм Уралбай исемдәре бар. Ҡайһы берәүҙәр шаштырып ебәреп уларҙы Урал батыр тип аңлатып, шәжәрәгә хатта Урал батыр менән Шүлгән, уларҙың ата-әсәһен Йәнбикә менән Йәнбирҙе тип яҙып ҡуялар. Был дөрөҫлөккә бөтөнләйе менән тап килмәй. Исемлек, күреүегеҙсә, түбәндәгесә: Тутһаба, Мөйтән, Үҫәргән, Шәғәле, Бәҙәк бей, Йурек бей, Урал бей, Толбай, Уралбай, Ҡарабуға бей, Ҡарағас бей, Һарыбаш бей, Байғужа, Ҡаҙаҡсал, Ҡаръяу, Туғмәт тархан, Тоҡомбәт, Ишбирҙе, Ҡотло, Ҡәҙәм, Тәбсәк, Йомарсай, Ҡужанаҡ. Ҡужанаҡтың һигеҙ улы булған — Аҡбулат, Исхак, Исмәғил, Ҡадир, Хозор, Ғабдулла, Мәһәҙи, Кинйәбулат, Хисаметдин. Үҙ сиратында Ҡадирҙың да алты улы булған — Ғәбделғафар, Сәғәҙи, Шәрәфетдин, Рөстәм, Әбделғата, Мулллағол. 5-се синыфта тарихтан «Башҡорт ханы Мөйтән бей» тигән хикәйә уҡығайнығыҙ. Шунда яҙылған ваҡиғалар шәжәрәлә лә сағылыш тапҡан. : Тимәк, шәжәрәләге мәғлүмәттәр тарихи дөрөҫлөккә тап килә. ===Бөрйәндәр=== Боронғо бөрйәндәрҙең ата-бабалары Үҙәк Азияла йәшәгән тигән мәғлүмәттәр бар. Был фаразды ағасҡа йәки күнгә уйып эшләнгән Һүрәттәрҙең ныҡ оҡшашлығы ла раҫлай. Көньяҡ Себер, Алтай халҡының көнкүрешендә ҡулланылған һауыттарындағы биҙәктәр бөрйәндәрҙекенән айырып алғыһыҙ. Ҡайһы бер ғалимдар бөрйәндәрҙе көнсығыштағы бурджандар менән бәйләйҙәр. Бурджандар сығышы буйынса төрки халыҡтарынан һәм уларҙың тарихы Урта Азия менән бәйләнгән. Был хаҡта Ибн-әл-Әсир XII быуатта яҙып ҡалдырған. Үҫәргән һәм түңгәүер башҡорттары кеүек үк, Бөрйәндәр үҙҙәрен Һырдаръя йылғаһы менән Арал диңгеҙе яғынан күсеп килгәнбеҙ тип фараз итәләр. Ҡайһы бер ғалимдарҙың фекеренсә, бөрйәндәрҙең тыуған иле булып Ыҡ, Оло һәм Кесе Кинел, Дим буйҙары һанала. ===Ғәйнәләр=== '''Ғәйнәләр''' — боронғо башҡорт ҡәбиләләре. Мәскәүҙә Үҙәк дәүләт хәрби архивында Һаҡланған мәғлүмәттәрҙә Пермь өлкәһендәге башҡорт ауылдары һанап үтелә, шулай уҡ ғәйнәләрҙең килеп сығыуы хаҡында ла ҡыҙыҡлы документ һаҡлана. «Улар үҙҙәрен башҡорт тип иҫәпләй һәм... Булғар өлкәһенән сыҡҡан тархандарҙан тип йөрөтә. Үҙҙәренең һөйләүенсә, XII быуат аҙағында улар йәшәгән урынын ташлап киткән һәм Урал тауҙары араһына килеп һыйынған. Ҡайһы берҙәре Пермь губернаһына урынлашҡан», — тип яҙылған унда. Башҡортостанға ғәйнәләр Танып йылғаһы буплап төшкән. Артабан ҡатайҙар «һәм ҡыпсаҡтарҙың төньяҡ-көнсығышҡа күпләп күсеүе арҡаһында ғәйнәләр төньяҡҡараҡ киткән. Бөгөнгө көндә ғәйнәләрҙең күбеһе Пермь өлкәһендә йәшәй. Ләкин бындағы башҡорттар төп башҡорт халҡы менән бәйләнешен өҙмәй. ===Төньяҡ башҡорттары=== Төньяҡ башҡорт ырыуҙарына ғәйнә, танып, ун, балыҡсы һәм уран инә. Улар Каманың ҡушылдыҡтары Түлүә, Беүә, Танып һәм Ҡариҙелдең урта ағымында, Сарс, Төй, Йүрүҙән буйҙарында ла йәшәй. Таныптар 1715 йылдарҙа Танып буйына күсенгән башҡорт ырыуы. Таныптарҙың ата-бабалары был төбәккә Миңзәлә яғынан килгән. Миңзәлә яғынан сыҡҡан ғәйнәләр таныптарҙы үҙҙәренең туғаны тип иҫәпләй. Балыҡсы араһына килгәндә инде, был атама ҡырғыҙҙарҙа ла, төрөкмәндәрҙә лә, туваларҙа ла осрай. Балуғ, балук төрки яҙмаларында ҡала мәғәнәһен бирә. Ғалимдарҙың фараз итеүенсә, балыҡсы тигән атама, ҡаланың кусеп йөрөүсе халҡы тигәнде аңлатырға тейеш. Уран ырыуының ата-бабалары монгол һәм төрки-монгол ҡәбиләләренән сыҡҡан, улар Һыр-даръя далаларында, Арал буйында ла байтаҡ ваҡыттар йәшәгән. ===Түбәнге Ағиҙел башҡорттары=== Йәнәй, гәрә, 'ҡырғыҙ, йылан, йәлдәк, ҡаршын, наңлы, таҙ, дыуанай һәм ыуаныш ырыуҙары этнография ғилемендә Түбәнге Ағиҙел башҡорттары тип атала. Әйтәйек, бөгөнгө көндә татар теленә яҡын итеп башҡортса һөйләшеп йөрөгән Илеш халҡы — нырғыҙ һәм йылан ырыуы башҡорттары. Уларҙың тамырҙары Йәнәсәйҙәге -ҡырғыҙ ырыуына барып тоташа. Ә йыландарҙың тарихы беҙҙең эраға тиклем III быуатҡа ҡайтып ҡала. Ҡырғыҙ һәм йылан ырыуы башҡорттары үҙ ерен, ғөрөф-ғәҙәтен һаҡлап алып ҡалыу өсөн XVII — XVIII быуат башҡорт хәрәкәттәрендә ҡыйыу ҡатнашҡан. Гәрә, гәрәй, кәрәит тигән ырыуҙар төрки йәки төрки-монгол берләшмәһенең ҡыпсаҡлашҡан тоҡомон тәшкил итәләр. Йәнәйҙәрҙең телендә уғыр һүҙҙәре бар. Әммә тамғалары үҫәргәндәрҙеке кеүек. Йәнәйҙәр ниндәй генә сығышлы булмаһын, аҙаҡ ҡыпсаҡлашҡан башҡорт ырыуы. Йәлдәк менән ҡаршындар борон Ағиҙелдең һул яҡ ярында йәшәгән. Ҡаңлы ырыуы ҡарағалпаҡтарҙа ла бар, ҡырғыҙҙарҙа — ҡаңды, нуғайҙарҙа, ҡырым татарҙарында ҡаңлы тигән ҡәбиләләр бар. Ҡайһы бер ғалимдарҙың ҡаңлылар печенегтарҙың этник вариҫтары тигән ҡарашы дөрөҫлөккә яҡын. Монголдарға ҡаршы яуға сыҡҡан Хорезм батшаһының ғәскәрендә 90 мең ҡаңлы ҡатнашҡан. Ҡаңлылар Башҡортостанға XIII быуатта күскәндәр һәм боронғо башҡорт халҡына ҡаңлы ырыуы булып ҡушылып киткәндәр. Таҙ ҡәбиләһе табын ырыуы берләшмәһенә ҡараған. Таҙ тигән ҡәбилә бик борон Саян-Алтай тауҙарында йәшәгән. Таҙ ҡәбиләһе Башҡортостанға бер юлы ғына күсеп килмәгән, шуның өсөн Һар ырыуҙа ла бар улар. Дыуанайҙар борон Алтайҙа һәм Монголияла йәшәгән төрки-монгол ҡәбиләләренә барып тоташа. Уларҙың ата-бабалары ҡыпсаҡтар менән ныҡ ҡатнашҡан. Ыуаныш ҡәбиләһе фин-уғыр сығышлы булһа кәрәк. Тик улар төркиләшкән. Аҙаҡ ыуаныш башҡорттарын тәшкил итә башлағандар. ===Түңгәүерҙәр=== Түңгәүер атамаһы монголдар мрыуына барып тоташа. Был исемде Ҡуңрат бейҙең улы Дингаур менән бәйләйҙәр. Түңгәүерҙәр монголдарҙан бик иртә айырылған һәм Төрки ҡағанаты йоғонтоһонда төркиләшкән. Түңгәүерҙәрҙең боронғо ҡомартҡылары уларҙың Уралға күсеп килгәнгә тиклем Һырдаръя буйҙарында йәшәүҙәре хаҡында һөйләй. Түңгәүерҙәр малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Башҡортостандың төрлө яҡтарында йәйләгән. Уларҙың Башҡортостандың көньяҡ-көнбайышында йәшәүе хаҡында шәжәрә лә бар. Түңгәүерҙәр Ҡармасан һәм Сәрмәсән буйҙарында ла йәшәгәндәр, унда ҡәберлектәре бар, тип раҫлайҙар ғалимдар. Баҫҡынсыларҙың ҡыҫымы арҡаһында ғына урман-таулы яҡтарға күсенгәндәр. ===Тамъяндар=== Тамъяндарҙа ата-бабаларының ҡасандыр Алтай яғынан күсеп килеүе хаҡында ҡомартҡылар һаҡлана. XVIII — XIX быуаттарҙа Үрге Яйыҡ өйәҙендә Тамъян-Түңгәүер олоҫо булған. Мәғлүмәттәр буйынса, тамъяндарҙың ата-бабалары ҡасандыр Димдең үрге ағымында йәшәгән. Һуңынан көньяҡҡа Ағиҙел буйына күсенгән. Бөрйәндәр һәм түңгәүерҙәр кеүек, байтаҡ ҡына тамъяндар XIV быуатта Уралдың тау-лы-урманлы яҡтарына һыйынған. Әммә һуңыраҡ Нөгөш, Дим, Өршәк буйҙарына кире күсенгәндәре лә булған. Тамъяндарға бүлгеләнергә тура килһә лә улар үҙ-ара бәйләнештәрен өҙмәгән. Нөгөш буйҙарында йәшәгән тамъяндар әле лә үҙҙәренең ата-бабаларының Урал аръяғында йәшәгәнлеген хәтерләй. Ҡыпсаҡтар беҙҙең эраға тиклем 209 йылда һундарҙың көнбайыш берекмәһенә ингән. Беҙҙең эраның IV быуатында иһә, Алтайҙың башҡа халыҡтары кеүек үк, улар Төрки ҡағанатына буйһонған. Х быуатта ҡыпсаҡтар бүленә һәм бер олөшө әкренләп көньяҡҡа, ә күп өлөшө көнбайышҡа — Яйыҡ менән Волга буйҙарына күсә башлай. Х быуаттың аҙағында улар Урал алдында һәм Урта Волга буйында йәшәгән фин-уғыр ҡәбиләләрен буйһондора. XIII — XIV быуаттарҙа ҡыпсаҡтар тотош Урал алдына — Ағиҙел менән Ыҡ йылғалары араһына килеп ултыра. Артабан ҡыпсаҡтар Ағиҙелде аша сығып, уның үрге ағымына төйәкләнә. Дим, Сөн, Ыҡ буйҙарын, Бөгөлмә ҡалҡыулығын, Асылыкүл буйҙарын биләй. Улар Һаҡмарҙың көньяғында ла күпләп йәшәгән. Соран, Туҡ, Ырғыҙ һәм Кәмәлек буйҙарына ла йәйелеп ултырған. ===Меңдәр=== Мең башҡорттары XVII — XIX быуаттарҙа Дим йылғаһы буйында ҙур ғына майҙанда урынлашҡан. Улар шулай уҡ Өршәк, Сәрмәсән йылғаларының үрге ағымында, Ҡандракүл һәм Асылыкүл араһындағы ерҙәрҙе биләгән. Төньяҡтан уларҙың биләмәләре Ҡариҙелдең түбәнге ағымына барып тоташҡан. Мең ырыуы XII — XIII быуаттарҙа ҡыпсаҡ донъяһының бер өлөшөн тәшкил иткән. XIV быуатта меңдәр Башҡортостандың көнбайышына, Ыҡ, Зәй, Минзәлә, Сөн йылғалары буйына күсенгән. Ошо уҡ осорҙа улар, Ағиҙел аша сығып, Димдең Ағиҙелгә ҡойған еренә, Ҡариҙел тамағына килеп сыҡҡан. Уларҙың бер өлөшө хатта Миәс, Златоуст тирәһендә лә телгә алына. Ә төп йәшәгән урындары — Дим буйҙары. ===Әйлеләр=== Әйле башҡорттары ете ырыуҙан торған: эй, куҙәй, мырҙалар, һыҙғы, дыуан, -ҡошсо, һәм өпәй. Уларҙың төп төйәкләнгән урыны — Ҡариҙел, Эй, Йүрүҙән, Эҫем, Ләмәҙ буйҙары, Әйлеләр үҙҙәренең ата-бабаларының Һырдаръя буйҙарынан йылҡы өйөрө артынан килеп сығыуҙары хаҡында легендалар һөйләйҙәр. Төрки халыҡтарының үзбәк, төрөкмән, ҡырғыҙ милләттәрендә «әй» формаһы осрай. Әйҙәр сығышы буйынса боронғо уғыҙҙарға барып тоташа, хатта ырыу атамаһы ла Уғыҙҙың икенсе улының исемен йөрөтә. Күҙәйҙәр хаҡында тарихта мәғлүмәттәр бар. Әйтәйек, шайтан-куҙәйҙәрҙең ата-бабалары — Кавказдан, төрөкмән-куҙәйҙәр — Урта Азиянан килгән тигән фекерҙәр бар. Дыуан һәм -ҡошсо ырыуҙары Алтайҙан килгән. Һыҙғы менән әпәйҙәр башҡорттарҙың бик боронғоларына ҡайтып ҡала. Әпәйҙәр XVIII быуаттарҙа утрау-утрау булып урыҫ һәм татар ауылдары араһында урынлашҡан, шуға ла телдәрендә үҙгәрештәр барлыҡҡа килгән. ==Ҡатайҙар== Ҡатай ҡәбиләһе алты ырыуҙан тора. Инйәр-тсатай, ҡоҙғон-тсатай, иҙел-ҡатайҙар көнбайышта йәшәй. Ә оло-ҡатай, бала- катай, ялан-ҡатайҙар Урал аръяғында төбәкләнгән. Ҡатайҙарҙың тарихы бик ҡыҙыҡлы. Бик борон замандарҙа Үҙәк Азия ерҙәрендә киданъ тигән халыҡ йәшәгән. Беҙҙең эраның III — VIII быуаттарында улар бер нисә ырыу берләшмәһе төҙөгән. Х быуатта Ляо (Тимер) тигән дәүләт төҙөгәндәр. Х быуаттың урталарында уларҙың башлығы Дегуан ҡытай ғәскәрен тар-мар итеп илдәрен баҫып ала ла, үҙен Ҡытай императоры тип иғлан иттерә. Бер ай буйы Ҡытай императоры булып ултырғандан һуң: «Был яҡтарҙа үтә эҫе», — ти ҙә, ҡаҙналағы бар байлығын тейәп, үҙ иленә ҡайтып китә. 1125 йылда Ляо империяһын чжурчжендар баҫып алалар. Кидандар Урта Азияға ҡасалар. Унда Көнбайыш Ляо дәүләтен булдыралар, ә үҙҙәрен ҡара -3ытай тип атай башлайҙар, төрки халыҡтар араһында йәшәгәнлектән, телдәре лә төркиләшә башлай. Ҡара-ҡытайҙарҙың дәүләтен Сыңғыҙ хан емерә. Халыҡ тарҡала, ә бер өлөшө беҙҙең яҡтарға килә һәм башҡортлаша. Ҡатайҙар XIV быуаттың икенсе яртыһында Ағиҙелдең урта ағымына һәм Инйәрҙең урта һәм үрге ағымына күсеп ултыралар. Әлеге ваҡытта оло һәм бала ҡатайҙар Силәбе әлкәһенең Арғаяш һәм Ҡоншаҡ райондарында ла йәшәй. Балаҡатай районында билән-ҡатайҙар төйәкләнгән. Ялан -катайҙар Тубыл йылғаһының ҡушылдығы Уй йылғаһының төньяғында күлдәр араһында урынлашҡан. Ҡурған әлкәһенең Сафакүл һәм Әлмән райондарында йәшәйҙәр. XIX быуат башында оло-ҡатайҙарҙың күп өлөшө Екатеринбург өлкәһенә күсенә. ===Табындар=== Этнографик яҡтан көнбайыш һәм көнсығыш табын башҡорттарына бүленә. Көнбайыш табындар Башҡортостандың үҙәк өлөшөндә йәшәһә, көнсығыштар Урал аръяғында көн күргән. Улар башлыса Ыҡ, Сәрмәсән, Туҡ, Кесе Уран һәм Ырғыҙ-Кәмәлек йылғаларын һыулаған. Табындарҙың шәжәрәһе Майҡы бейгә бәйле. '''Ҡаратабын бей — Майҡы бейҙең ейәне.''' Ырыу уның исемен йөрөтә. Этник туғанлыҡ яғынан табындар, теләүҙәр һәм күбәләктәр Урта Азиялағы боронғо төркиҙәргә барып тоташа. Ҡыуаҡан менән һырҙы башҡорттары ҡаратабындар менән ныҡ бәйле булған. Көнбайыш табындарҙыр тарихын, шәжәрәгә нигеҙләнеп, Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев яҙған. ===Һалйоттар=== Силәбе өлкәһенең Ҡоншаҡ һәм Арғаяш, Ҡурған елкәһенең Сафакүл һәм Әлмән райондарында йәшәгән башҡорттарҙы Урал аръяғы башҡорттары тип атайҙар. Улар — һалйоттар. Этник яҡтан монголдарҙың салжиут ҡәбиләләренә барып тоташа. Урал аръяғында һалйоттар менән ҡатайҙар күршеләш урынлашҡан. Башҡортостан еренә XIII быуатта күсеп ултырғандар. Һалйоттар Кама, Сылва, Чусовая йылғалары буйында йәшәгән, әммә Ермак яуы ваҡытында күсенгәндәр. Һалйоттар һеңрән, терһәк, бәкәтин ырыуҙары менән тығыҙ бәйләнгән. Һеңрән башҡорттары Урал аръяғында ғына түгел, хәҙерге Ырымбур өлкәһе ерҙәрендә лә йәшәгән. ===Эш=== ''Шулай итеп, уҡыусылар, башҡорт ырыуҙары хаҡында мәғлүмәттәр алдығыҙ, үҙ ырыуығыҙ тураһында белемеғеҙҙе ныҡлап хәтергә бикләгеҙ. Профессор Рим Янғужин ағайығыҙҙың 1998 йылда «Китап» нәшриәтендә баҫылып сыҡҡан «Башҡорт ырыуҙары» тигән китабын алып уҡығыҙ. Беҙҙең мәғлүмәттәр ошо китаптан алынды. Өйҙә һәр берегеҙ үҙ ырыуығыҙҙың атрибуттарын төшөрөп килегеҙ, оранын яҙығыҙ.'' ==Башҡорт тамғалары== Был мәҡәлә Вадим Толомбаевтың хеҙмәтенән алынды. Тамғаларҙың килеп сығыу тарихы бик боронға барып тоташа. Тәүҙәрәк ырыу тамғаһы ғына булғандыр, унан күсмә тормошта йәшәүселәр үҙҙәре эйә булған милеккә хоҡуғын тамға ярҙамында билдәләп ҡуйған, ә һуңғараҡ теге йәки был ырыу йә айырым кеше биләмәһендәге мал-ты-уарға ла тамға һала башлағандар. Тамға айырым кешеләрҙең билдәһенә әүерелгәс, ул гербҡа йә мисәткә ярашлы була башлаған. Тамғаларҙың килеп сығыуын тикшергәндә, үҫешен һәм ҡулланылышын асыҡлағанда, һәр аныҡ осраҡта ниндәй маҡсатта файҙаланылыумы нигеҙләгән саҡта ырыу төҙөлөшөн, төрҙәрен, ижтимағи мөнәсәбәттәр кимәлен, халыҡтың бер урындан икенсе ергә күсеү, этнос үҙенсәлектәрен билдәләргә була. Дөйөм алғанда, тамғаларға арналған ғилми хеҙмәттәр байтаҡ. Себер халыҡтары, уғырҙар, Рәсәйҙәге славян халыҡтары тамғаларын өйрәнеүгә айырым иғтибар бирелгән. Үкенескә ҡаршы, төрки халыҡтарҙың тамғалары бик аҙ өйрәнелгән. Ғалимдарҙан Н. А. Аристов, Г. И. Карповтың төрки халыҡтар тамғаларына арналған хеҙмәттәре бар. Башҡорт тамғаларына килгәндә, был хаҡта Д. Н. Соколовтың яҙған хеҙмәте әһәмиәтле. Ул унда башҡорт тамғаһы ярҙамында йорт хужаһы ғаилә милкен билдәләгән, акттарға тамға ярҙамында ҡул ҡуйыу иһә уны яңы функцияла — ғаилә мисәте рәүешендә ҡулланыу булып тора, тип раҫлаған. Ғалим шулай уҡ тамғаларҙы һүрәтләү үҙенсәлегенә лә иғтрхбар иткән. Мәҫәлән, ул башҡорт тамғаларына тура һәм һыныҡ һыҙыҡтар файҙаланыу хас, тип күрһәткән, башҡорт тамғалары төрлө ҡорал һәм мал-тыуарҙың стилләштерелгән һүрәте булып тора, тип билдәләгән. Д. Н. Соколовка тағы шул хас: ул, башҡорт тамғалары уларҙың хужалары өсөн бөтөнләй абстракт билдә булып торған һәм ырыуҙа дөйөм ҡабул ителгән ниндәй ҙә булһа атамаға эйә булмаған, тип һыҙыҡ өҫтөнә алған. Тамғаларға арналған ғилми хеҙмәттәрҙе киңерәк байҡағанда ғалимдарҙың уларҙы Орхон-Йәнәсәй ҡомартҡыларындағы руник алфавиттың ҡайһы бер хәрефтәре менән бәйләүе күренә. Был хаҡта ике фараз бар: тамғалар руник хәрефтәргә барып тоташа; орхон-руник хәрефтәр — тамғаларҙы һүрәтләү ул. ' Хәҙерге ваҡытта башҡорт тамғаларын йыйыу һәм өйрәнеү буйынса Р. Ғ. Кузеев күп эшләгән. Ырыу тамғалары килеп сығышы буйынса иң боронғолар тип билдәләнгән, улар ярҙамында теге йәки был ырыуға ҡарауы күрһәтелгән. Кешенең шәхесе йәки шәхси мил ке хаҡындағы тамғалар иһә, ғалимдар фекеренсә, һуңғараҡ килеп сыҡҡан. Ижтимағи мөнәсәбәттәр үҫеше барышында ырыу билдәләре функциялары тарайған, ә шәхси тамғаларҙың ҡулланылышы киңәйгән. Был иһә дөйөм ырыу милке әһәмиәтенең кәмеүе һәм ғаилә милкенең әһәмиәте артыуы менән аңлатыла, милек мөнәсәбәттәре ҡатмарлашҡан. Ваҡыт үтеү менән төрлө алыш-биреш акттарын рәсмиләштереү осраҡтары йышайған. Ғаилә башлыҡтары араһындағы алыш-бирештәрҙә шәхси тамға юридик тамға булараҡ ҡулланылған. Быны иһә ҡултамға менән түгел, ә *тамға менән рәсмиләштерелгән документтарҙа һаҡланған бик күп юридик текстар раҫлай. Һәр тамғаның үҙенең аталышы бар. Шуның өсөн дә тамғалар тарихсыларға ғына түгел, телселәргә лә әһәмиәтле. '''Башҡорт тамғаларының аталышына ҡағылышлы һүҙҙәрҙе көнкүреш, кеше эшмәкәрлеге менән бәйле төркөмдәргә, шулай уҡ йорт хайуандары, ҡоштар, һөйрәлеүселәр һәм башҡа атамаларға бәйле тематик төркөмдәргә бүлергә була.''' Мәҫәлән, *'''''баҫыусылыҡ менән бәйле хеҙмәт ҡоралдары атамалары''''': тырма, урачс, һәнәк һ. б. *'''''өҫ кейеме әҙерләүгә бәйле''': кәләп, орсоҡ, әуернә''. *йорт кәрәк-яраҡтарына бәйле һүҙҙәр: таған, ылаш, сумес, көйәнтә, туҫтак һ. б. ''' Йорт хайуандарына бәйле атамалар рәүешендәге тамғалар айырым төркөм тәшкил итә. Мәҫәлән,''' '''''*йорт хайуандары, уларҙың кәүҙәһенең бер өлөшө атамаһындағы тамғалар:''''' дөйә муйыны, мөгөҙ, кәзә мөгөҙө. '''''*Малсылыҡта ҡулланылған йәки уларға бәйле әйберҙәр''''': даға, ҡойошҡан, сана табаны, өҙәңге. '''''*Ҡырағай хайуандар йә уларҙың тән өлөштәре атамаһына бәйле''''': таҙаяҡ, тауығаяҡ, һуйыраяҡ. Тамға атамаларын сағылдырған һүҙҙәрҙең яһалышы төрлө. Уларҙың синтетик һәм аналитик юлдар менән яһалыуы мөмкин. Шулай уҡ ике ябай исемде йәнәшә ҡуйып, яңы төшөнсә аңлатҡан тамғалар ҙа күп. Шулай итеп, тамғаларҙа телселәр өсөн ҡыҙыҡлы материалдар ята. Тамғаларҙы, уларҙың исемдәрен өйрәнеү башҡорт теленең үҫешен, теге йәки был нормаларының барлыҡҡа килеүен асыҡларға ярҙам итәсәк. Уларҙы өйрәнеүҙә бөтәбеҙ ҙә ҡатнашһаҡ ине. Түбәндә башҡорт халҡының тарихи үткәненә ҡағылышлы ҡайһы бер тамғаларҙы һәм уларҙың исемдәрен килтерәбеҙ. Улар Өфө, Мәскәү, Силәбе, Ырымбур һәм башҡа ҡалаларҙағы архивтарҙа һаҡланған XVIII — XIX быуаттарҙағы акттар материалдарынан алынған. ==ЫРЫУ АТРИБУТТАРЫ== ===Ырыу ағасы=== «Шәжәрә» темаһын үткән саҡта ағастың әһәмиәте тураһында яҙғайныҡ инде. Халҡыбыҙҙа бик тапҡыр әйтем бар: ағас тамыры менән әҙәм тамыры бер: ағас тамыры ер үтә керә, әҙәм тамыры халҡы үтә керә.Бына ни өсөн халҡыбыҙ һәр ырыуға ағас тәғәйенләгән, сөнки ырыу үҙ тамырын белергә, нығытырға, тармаҡландырырға тейеш» ===Ырыу ҡошо=== Кеше ерҙә йәшәһә лә, күңеле юғарыла — ҡоштар осар бейеклектә. Кеше күңеле һәр саҡ ҡоштай азат, ул ҡанатлы, гел үргә ынтылһын, тигән мәғәнә һалынған ырыуға ҡош тәғәйенләгәндә. Үҫәргәндәрҙә киң таралған «Сәғиҙә бәйете»ндә ошондай юлдар бар: Ырыуымдың тамғаһы бар, Торна тигән ҡошо бар. Ҡоштай талпына күңелем Төрмә диуарҙары тар. Диуар — таш стена артында төрмәлә ултырған Сәғиҙә үҙе тотҡонда булһа ла, күңелен ҡоштай осороп ебәргеһе килә. Ошондай талпыныу кеше күңелен көр итә, йәшәүгә өмөт һәм дәрт бирә. ===Ырыу ораны=== Хәл иткес мәлдәрҙә оран ҡысҡырып ебәреү кешенең зиһененә ныҡ тәьҫир итә. Оран шулай уҡ ырыу туплауға, икенсе ырыу менән үҙ ырыуыңды таныштырыуға ярҙам итә. Икенсе бер әһәмиәтле яғы — ул кешенең һәм тотош ырыуҙың тарихи хәтерен оҙайтыуы. Милләттең сифаты һан менән түгел, тарихи хәтер оҙайлылығы, милли ғорурлыҡ һаҡлауы, зиһен яҡтылығы, шәхестәре менән билдәләнә. ==ШӘЖӘРӘНЕ НИ ӨСӨН ӨЙРӘНЕРГӘ КӘРӘК== — Үҙ халҡыбыҙҙың тарихын белеү өсөн, — тип яуап бирергә әҙерләндегеҙ. Дөрөҫ. Быны аңлагас, бик һәйбәт. Сөнки беҙ әйткәйнек бит инде — бөгөнгө быуыныбыҙ ҙа, киләсәгебеҙ ҙә тамырыбыҙҙан — тарихыбыҙҙан һут ала, тип. Тарихыбыҙ ни тиклем тәрән, ни тиклем данлы — шул хәтлем беҙҙә гөрурлыҡ тойғоһо һәм халҡыңа ышаныс нығыраҡ була. Ә тағы ни өсөн өйрәнәбеҙ икән шәжәрәбеҙҙе? Дөрөҫ. Йәшәгән ерҙәребеҙҙе белер өсөн. Данлыҡлы мәшһүр шәхестәребеҙҙе белер өсөн. Ә тағы ни өсөн? Һәм иң мөһиме? Әйтә алмаһағыҙ, бер миҫал килтерәбеҙ. Бына таҡтаға бер ғаиләнең ҡыҫҡаса ғына шәжәрәһен яҙабыҙ. Бер тармағын ғына. Арыҫландан Ҡолҡаман, Ҡолҡамандан Миңзаман, Миңзамандан Айҙар, Айҙарҙан Руслан, Русландан Иван... һәм шул урында шәжәрә өҙөлә. Өҙөлөү генә лә түгел, был шәжәрәнең һис бер кемгә лә кәрәге ҡалмай. Ниндәй осраҡта шәжәрә өҙөлмәҫ ине? Дөрөҫ. Беҙ шәжәрәне тарихты, үткәнебеҙҙе, йәшәгән ерҙәребеҙҙең ҡайҙарға йәйелеп ятҡанлығын, бөйөк шәхестәребеҙҙе белеү өсөн генә өйрәнеп ҡалмайбыҙ, ә уны дауам итеү хәстәрлеген дә күрергә тейешбеҙ. Ә уны дауам итеү есөн ниндәй шарт кәрәк? Һинең шәжәрәңде, рухыңды, халҡыңды, телеңде, моңоңдо, ғөрөф-ғәҙәтеңде аңлаған һәм дауам итерлек, һинең атай-олатайҙарыңды һанға һуғырлыҡ кәләш алырға кәрәк икән. Шул саҡта ғына кеше тамырлы була. Ә тамырһыҙ кеше ерҙә ышаныслы баҫып тора алмай, ышаныслы йәшәмәй. Быуынһыҙ, тамырһыҙ, маҡсатһыҙ, рухһыҙ була. Кәр кеше үҙ халҡы менән бергә йәшәп, уның рухи байлығын үҫтереү хәстәрлеген күрмәһә, кешелек донъяһында үҫеш булмай. Сөнки тамырһыҙ ҡалған кеше халҡы тарихы менән ҡыҙыҡһынмай, уның рухи байлығына эйә булмай, шулай булғас, үҫтерә лә алмай. Уны бер генә нәмә — фәҡәт матди байлыҡ ҡына ҡыҙыҡһындыра. Ә матди байлыҡҡа ғына ынтылып йәшәгән кеше бәхетле була алмай. Киләсәккә бәхетһеҙ быуын, бәхетһеҙ бала ҡалдырмайбыҙ, шәжәрәбеҙҙе дауам итәбеҙ, нығытабыҙ, байытабыҙ, тип уйлаһағыҙ, хәҙерҙән үк зиһенегеҙгә үрҙә әйтелгәндәрҙе һеңдереп ҡуйһағыҙ бик яҡшы. Башҡорт халҡының йәшәү бәхете шулай булған: үҙ халҡыңды дауам итеү, бергә йәшәү һәм башҡа халыҡтар менән татыу булыу; шәжәрәңде үҙ телеңде, моңоңдо белгән рухлы башҡорт балалары менән дауам итеү. Уралда бик-бик борондан йәшәгән халыҡ бит ул башҡорт. Урал ул — Башҡорт иле. Ә инде һәр беребеҙ үҙ шәжәрәбеҙгә вайымһыҙ булып, һуңғы нөктәне ҡуйып йәшәһәк, халҡыбыҙ ҙа йотолоп бөтөр, Башҡорт иле — Башҡортостан Республикаһы ла булмаҫ, үҙ телебеҙҙә уҡый ҙа алмабыҙ, китаптар ҙа, гәзит-журналдар ҙа баҫылмаҫ, сәнғәтебеҙ ҙә һүнер. Беҙ, иң боронғо халыҡтарҙан һаналған башҡорттар, фәҡәт үҙебеҙгә битараф булыуыбыҙ арҡаһында ғына Ер йөҙөнән мәңгелеккә юҡ ителеү хәүефе тыуҙырабыҙ. Атай-олатайҙарыбыҙ нисәмә быуаттар буйы күпме юғалтыуҙар менән әллә күпме ҡан ҡойоп халҡыбыҙҙы, телебеҙҙе, ижадыбыҙҙы, еребеҙҙе, илебеҙҙе, рухыбыҙҙы һаҡлап килгән икән, хәҙер яҙмышыбыҙ минең, һинең, уның ҡулында. Шулай булғас, әгәр шәжәрәбеҙ һаҡланмаһа, яңынан төҙөп алайыҡ та уйланайыҡ. Бына ни өсөн шәжәрәне ағас рәүешендә яҙғандар тәрәндән киләсәкте уйлай белгән зирәк аҡыллы атай-олатайҙарыбыҙ. ===БАШҠА ХАЛЫҠТАР ШӘЖӘРӘ ЯҘҒАНМЫ?=== Башҡа халыҡтар ҙа шәжәрә яҙғандар. Тик төрлөсә аталған ул һәм төрлөсә алып барылған. Мәҫәлән, урыҫ халҡы летопись тип аталған яҙма алып барған. Йылъяҙма була ул башҡорт телендә. Уны Нестор тигән бер монах башлап ебәргән. Ундай яҙмалар I меңенсе йылдарҙа теркәлә башлаған. XV быуат аҙағында берҙәм Рус дәүләте барлыҡҡа килгәс, бер генә йылъяҙма алып барыла башлай. Ул инде дәүләт кимәлендәге эш һанала. Ә хәҙер тарих тигән фән бар. Архив йыйыла. Унда илдәге, кешелек донъяһындағы бар нәмә теркәлә бара. Тик ғаилә тарихы ғына теркәлмәй. Ул һәр ғаиләнең үҙендә алып барылырға һәм һаҡланырға тейеш. • ===ШӘЖӘРӘНЕ БЕЛМӘҮ НИМӘГӘ КИЛТЕРӘ?=== Уҡыусылар, шәжәрәне дауам итмәүҙең нимәгә килтергәнен аңлағанһығыҙҙыр? Ә бына уны бөтөнләй белмәүҙең нимәгә килтергәнен әлегә аңламайбыҙ. *Беренсенән, һәр тәрбиәле кеше үҙ халҡының, ырыуының, ғаиләһенең тарихы менән ҡыҙыҡһынырға тейеш. Уларҙы белмәү — наҙанлыҡ билдәһе ул. *Икенсенән, башҡорт ете быуынын ятҡа белергә тейеш, тип әйткәндәр боронғолар. Сөнки яҡын туған кешеләр үҙ-ара өйләнешһә, балалар йә физик, йә аҡыл яғынан зәғиф була. *Өсөнсөнән... Ҡәҙерле уҡыусылар! Әгәр «Йәншишмә» гәзитен даими уҡып барһағыҙ, үҙегеҙ ҙә һығымта яһарһығыҙ. Республикабыҙҙың төньяҡ-көнбайыш райондарынан бик күп балалар «Беҙ кем?» тип һорап яҙалар. «Татар булһаҡ, ни өсөн беҙҙең холоҡ-фиғелебеҙ башҡортса һәм боронғолар, беҙ башҡорт инек, тиҙәр. Башҡорт булһаҡ, ни өсөн татарса уҡыталар?» — тип яҙалар улар, әрнеп. Билдәле булыуынса, төньяҡ-көнбайыш башҡорттарына буләр, иректе, юрмый, бәйләр, йәнәй, гәрә, ҡырғыҙ, йылан, ҡаңлы, ғәйнә, уран, балыҡсы, ун, танып һәм башҡа төркөмдәр инә. Улар Зәй, Ыҡ, Чусовая, Сылва һәм башҡа йылғалар буйында йәшәйҙәр. Хәҙерге Ҡариҙел, Кушнаренко, Бүздәк, Дүртөйлө, Илеш, Шаран, Саҡмағош, Туймазы, Баҡалы, Асҡын, Тәтешле, Бөрө, Мишкә, Борай, Яңауыл, Краснокама, Ҡалтасы, Балтас райондары һәм Пермь өлкәһенең ҡайһы бер райондары, шулай уҡ Татарстандың Аҡтаныш, Миңзәлә, Мөслим, Туҡай, Баулы райондары биләгән ерҙәрҙә йәшәй башҡорттар. Әммә һөйләштәрендә «с», «з», «ч» өндәренең йышыраҡ осрауынан сығып, Татарстан ғалимдарының тырышлығы менән улар татарса уҡып алып китәләр. Бер быуатҡа яҡын алып барылған бындай «тырышлыҡ» үҙ һөҙөмтәһен бирҙе — ул яҡ башҡорттары шәжәрәләрен белмәгәнлектән үҙҙәрен татар тип йөрөтә башланы. «Ағиҙел»( 1971 йыл, 4-се һан) журналында татар ғалимы Әхмәт Булатовтың тарихи мәғлүмәттәргә бай мәҡәләһе баҫылғайны. «Башҡорттар тураһында боронғо мәғлүмәттәр» тип атала ул. Ошо мәҡәләлә автор Көнсығыш һәм Көнбайыш ғалимдарының, сәйәхәтселәренең яҙмаларынан өҙөктәр килтерә һәм уларҙың географияһы буйынса ҡыҙыҡлы карталар баҫтыра. Ошо мәҡәләлә телгә алынған һәм баҫылған Исаак Масса картаһында Кама, Чусовая йылғалары буйында башҡорттар йәшәүе тураһында яҙыла, «Иҙриси карталарына ҡарағанда, тышҡы башҡорт (Иҙриси үҙ яҙмаларында Кама йылғаһының түбәнге ағымынан Каспий диңгеҙенең төньяғына тиклем ерҙәрҙе Эске Башҡорт, ә Каманың өҫкө ағымында урынлашҡандарын Тышҡы Башҡорт ере тип билдәләгән) ҡалаһы Ҡазира хәҙерге Соликамск — Чердынь ҡалаһы тирәләрендә булған тип әйтергә мөмкин», — тип яҙа ғалим. XI — XII быуаттарҙа уҡ был өлкәлә йәшәүсе, башҡорт булып тарихҡа ингән халыҡ, үҙенең шәжәрәһен белмәү арҡаһында, икенсе милләттән йотолдо. Шәжәрәне белеүҙең ниндәй ҙур әһәмиәткә эйә икәнлеген атай-олатайҙарыбыҙ төптән аңлаған. Хәҙер һеҙ ҙә аңлағанһығыҙҙыр. ===НИ ӨСӨН ШӘЖӘРӘЛӘР АҘ ҺАҠЛАНҒАН=== '''Рәсәйҙә Октябрь революцияһынан һуң дингә ҡаршы көрәш башлана''': *боронғо китаптарҙы юҡҡа сығаралар, яндыралар, ташлайҙар, мәсет манараларын ауҙарып, унда һаҡланған китаптарҙы ырғыталар. *Дини китаптар менән бергә тотош шәжәрәләр ҙә, әҙәби әҫәрҙәр ҙә юҡҡа сыға. Өлкәндәр бөтә китапҡа ла — диниме ул, боронғо әҫәрҙәрме — изге итеп ҡараған һәм уны һаҡлау сараһы күргән. Хатта ҡайһыларын үлгән кеше менән бергә күмгәндәр. Ҡамғаҡ тип аталған үҫемлек бар, Тамыры ҡыҫҡа ғына. Шуға күрә көслөрәк ел иҫһә, йолҡолоп сыға ла ел ыңғайына тәгәрәй ҙә китә. Үҙ шәжәрәбеҙҙе, тамырыбыҙҙы тәрән белмәһәк, беҙ ҙә шундай ҡамғаҡҡа әйләнербеҙ. Ә ҡамғаҡҡа әйләнеп һәр яҡтан иҫкән ел ыңғайына тәгәрәп йөрөү — йәшәү түгел. Беҙҙең заман да тарихҡа ҡалыр. Беҙҙең балаларыбыҙ, ейәндәребеҙ, бүләләребеҙ, тыуаларыбыҙ шәжәрә эҙләп ҡаңғырыр. Ә инде ғаилә шәжәрәһе булһа, уны башлаусыға рәхмәттәр уҡырҙар. Әйҙәгеҙ, уҡыусылар, ҡалын альбом битенә бик матур итеп шәжәрә башлайыҡ. Өйҙә атай-әсәйегеҙ менән бергәләшеп башлаһағыҙ ҙа була. '''Өйгә эш.''' *Ғаилә шәжәрәһе башларға. '''Һорауҙар.''' *Туғандарығыҙ араһында шәжәрә дауам итерлек ғаилә ҡороусылар нисәү? *Шәжәрә төҙөгәс, уны дауам итеүҙе кемгә тапшырып булыр ине? '''Ә хәҙер, ҡәҙерле уҡыусылар, бер аҙға ғына күҙҙәребеҙҙе йомайыҡ.''' ...Йәшел урман. Ниндәй генә ағас үҫмәй бында, ҡайһылай ғына шауламай. Бына бер саҡ шатыр-шотор, таҡ-туҡ иткән тауыштар ишетелә, мөһабәт, ҡеүәтле, һомғол, ныҡ имәндәр, ҡайындар, йүкәләр, ҡарағайҙар берәм-берәм ауа башлай. Ауҙарылалар. Унан тамырҙарын йолҡоп, аҡтарып алып ырғыталар. '''Урманыңдан ни ҡалды? Ә, бәлки, ҡалғандыр? Шул ҡеүәтле ағастарҙың йә үҫентеһе, йә тамырынан шытып сыҡҡан йәш ағасы беҙ түгелме икән? Ҡамғаҡ хәленә ҡалмағанбыҙҙыр бит?''' ==ЙӘНТӨЙӘГЕБЕҘ — КӨНЬЯҠ УРАЛ== '''Ҡәҙерле балалар! Бына һеҙ шәжәрә хаҡында ла белдегеҙ, халҡыбыҙ тарихы менән дә таныштығыҙ. Хәҙер инде иң төп һорауға ла яуап бирә алаһығыҙ. Йыш ҡына ошондай һорау бирәләр: ''«Башҡорттар ҡайһы яҡтарҙан күсеп килгән һуң?»'' Ә беҙ хәҙер яуапты дөрөҫ бирә алабыҙ.''' '''''Халыҡ милләт булып ойошһон өсөн бик күп шарттар кәрәк:''''' *тел берлеге, *ғөрөф-ғәҙәт, *йолалар, йәғни традициялар уртаҡлығы, *төйәкләнгән географик урын һ. б. Башҡорт тип аталмаған саҡта уҡ Көньяҡ Уралда йәшәгән халыҡҡа ырыу-ырыу булып башҡа яҡтарҙан төрлө халыҡтар килеп ҡушылған һәм урындағы халыҡ менән ҡатнашып башҡорт тигән милләтте хасил иткән. Милләтте йылға менән сағыштырырға була. Әйтәйек, Ағиҙел йылғаһы Бөрйән районында башлана ла уға әллә ни саҡлы ҡушылдыҡтары үҙ һыуын ҡоя. Ағиҙел киңәйә, тулы һыулы йылға булып китә. Әммә бер кем дә Ағиҙелде уның ҡушылдығы ҡойған ерҙән башлана тип әйтмәй. Шуның һымаҡ уҡ — теге йәки был ырыу Уралға ҡайҙан күсеп килгән тигән һорау биреү дөрөҫ. Ә башҡорт ошо ерҙә милләт булып формалашҡан, ошо ерҙә традициялары, мәҙәниәте бар булған, бай йөкмәткеле фәлсәфәүи ҡобайырҙары ижад ителгән, тамыры Сал Уралдың үҙе кеүек үк боронғо. '''Бөгөнгө көндә ырыуҙарыбыҙҙың һәр береһенең үҙ төйәге бар:''' *Юрматылар Ишембай, Стәрлетамаҡ, Стәрлебаш, Федоровка райондары ауылдарында һәм Мәләүез районының ҡайһы бер ауылдарында йәшәй. *Үҫәргәндәр Ейәнсура, Хәйбулла һәм Йылайыр районының ҡайһы бер ауылдарында көн итә. *Түңгәүерҙәр Хәйбулла, Йылайыр, Әбйәлил райондарында йәшәй. *Бөрйән башҡорттары Бөрйән, Баймаҡ райондарында, шулай уҡ Күгәрсен һәм Мәләүез, Көйөргәҙе райондарының ҡайһы бер ауылдарында ла йәшәй. *Тамъяндар Әбйәлил, Белорет, Мәләүез районы ауылдарында йәшәй. *Ҡыпсаҡтар Көйөргәҙе, Күгәрсен, Баймаҡ, Әбйәлил, Бөрйән, Белорет, Ишембай, Әлшәй, Илеш районы ауылдарында йәшәй. *Әйле ырыуы башҡорттары Салауат, Ҡыйғы, Мәсетле, Дыуан райондарында, тимәк, нигеҙҙә, Әй буйы ауылдарында төйәкләнгән. *Ҡатайҙар Белорет, Балаҡатай, Шаран райондары ауылдарында йәшәй. *Табындар Ғафури, Ҡырмыҫҡалы, Ауырғазы, Архангель, шулай уҡ Учалы, Әбйәлил райондары ауылдарында йәшәй. *Мең ырыуҙары Өфө, Шишмә, Дәүләкән, Әлшәй, Миәкә, Бишбүләк, Нуриман, Иглин райондары ауылдарын төйәк иткән. *Танып, балынсы, ун, уран башҡорттары Ҡариҙел, Асҡын, Тәтешле, Бөрө, Мишкә, Борай, Яңауыл, Краснокама, Ҡалтасы, Балтас райондары ауылдарында йәшәй. *Йәнәй, гәрә, тсыргыҙ, йылан, нацлы, дыуанай, йәлдәк башҡорттары Ағиҙел йылғаһының ике яҡ ярында Башҡортостандың төньяҡ-көнба-йышында йәшәй. Йәки Кушнаренко, Бүздәк, Дүртөйлө, Илеш, Шаран, Саҡмағош, Туймазы, Баҡалы райондары башҡорттары ошо ырыуҙар вәкилдәренән тора. Бынан тыш хәҙерге Башҡортостан Республикаһы территорияһына индерелмәгән, әммә борон-борондан башҡорт ырыуҙары йәшәгән төйәктәребеҙ бар. *Ҡурған өлкәһенең Әлмән районында катай, әй ырыуҙары башҡорттары йәшәй. Ошо уҡ өлкәнең Сафакүл районында ҡалмаҡ, табын,эй ырыуҙары, ә Щучье районында калмак ырыуы йәшәй. *Ырымбур өлкәһенең Абдулла районы Абдулла ауылында табын, юрматы, ҡыпсак ырыуҙары башҡорттары йәшәй. *Александровка районында табын, бөрйән, юрматы, ә Ҡалмаҡ ауылында үҫәргән башҡорттары төйәк тапҡан. *Беляевск районы ауылдарында — үҫәргән, Гай районында үҫәргән, ҡыпсаҡ, Красногвардейск районы ауылдарында бөрйән, табын, юрматы, ҡыпсаҡ, мең, Ҡыуандыҡ яҡтарында — үҫәргән, ҡыпсаҡ, бөрйән башҡорттары йәшәй. *Октябрь, Переволоцк, Ново-Сергиевка, Һарыҡташ, Тоцк, Төйлөгән райондарының башҡорт ауылдарында ла бөрйән, ҡыпсаҡ, үҫәргән, тамъян башҡорттары көн итә. *Пермь өлкәһенең Барҙым, Уса, Пермь, Добрянский райондарында ла ғәйнә ырыуҙары башҡорттары йәшәй. *Һамар өлкәһенең Оло Глущин, Оло Чернигов райондарында бөрйән, ҡыпсаҡ, табын, үҫәргән, түңгәүер башҡорттары төйәк тапҡан. *Һарытау өлкәһенең Перелюб, Пугачев райондарында бөрйән, кыпсак, ҡатай, үҫәргән, түңгәүерҙәр йәшәй. *Свердловск әлкәһенең башҡорт ауылдарында ҡошсо, һыҙғы, ғәйнә, өпәй ырыуы башҡорттары әлегәсә йәшәй. *Татарстан Республикаһында бик күп ауылдарҙа башҡорт ырыуҙары көн итә. Ағрыз, Аҙнаҡай, Аҡтаныш райондарында байҙар, йәнәй, юрмый, бүләр, тырғыҙ ырыуҙары башҡорттары, шулай уҡ Әлмәт, Бөгөлмә, Баулы, Лениногорск, Йылабуға, Миңзәлә, Мөслим, Октябрь, Сәрмән, Саллы (Челны) райондарында ла мең, байҙар, табын, ирәкте, тамъян, бүләр, ҡырғыҙ ырыуҙары башҡорттары йәшәй. *Силәбе өлкәһендә Арғаяш, Ҡоншаҡ райондары ауылдарында әй, табын, ҡатай, һеңрән, һалйот, ә Сосновка, Троицк, Уй, Сыбаркүл, Этҡол райондарында эй, табын, һеңрән, һыҙғы башҡорттары йәшәй. ===Һығымта яһайыҡ=== Борон-борондан тыуған төйәге тип һанаған, күҙ ҡараһы кеүек һаҡлаған, туған әсәһендәй күргән был ерҙәрҙе башҡорт халҡы. Шулай булғас, Башҡортостанда кемдәр йәшәй? — тигән һорауға беҙ: «Башҡортостанда башҡорттар һәм 100-ҙән ашыу милләт вәкилдәре йәшәй», — тип яуап бирергә тейешбеҙ. Кем генә йәшәмәһен Башҡортостанда, урыҫмы ул, татармы, сыуашмы, маримы, әрмәнме, ҡырғыҙмы йәки немецмы — уларҙың һәр береһенең үҙ тыуған ере бар. '''Ә башҡорттарҙың тыуған ере, тыуған иле — Башҡортостан.''' Шуның өсөн дә ул ерле халыҡ тип атала, ә башҡалар, хатта балалары ошонда тыуһа ла, күсеп килгән милләт вәкилдәре. Сөнки үҙҙәре бында тыуһа ла, халҡының тамыры бында түгел. ==БАШҠОРТ АУЫЛДАРЫ== Беҙ «Шәжәрә» тигән теманы үткән саҡта уҡ шәжәрәһен белмәгән ауылдарҙың бөгөнгө көндә ниндәй бәхетһеҙлеккә дусар булыуын телгә алғайныҡ инде. Үҙ ҡаныңды, ҡан-ҡәрҙәштәреңде, килеп сығышыңды, ғөрөф-ғәҙәттәреңде, ҡаныңа ниндәй зат аң-белем, зиһен һалғанлығын белмәү, әлбиттә, бәхетһеҙлек. Фәҡәт үҙ асылы, үҙ булмышы нигеҙендә тәрбиәләнгән кеше генә яҡты донъяла йәшәү осоронда бар һәләте менән асыла, ысын бәхет кисерә ала. Сөнки кешенең ысын бәхете тәмле ашау, матур кейенеү, ил гиҙеп йөрөү, мул йәшәү менән генә билдәләнмәй. Ысын бәхет — ул тәбиғәт биргән һәләтеңде тулыһынса асып, илеңә, халҡыңа хеҙмәт итеп, үҙ юлыңды дауам итерлек балалар тәрбиәләп йәшәүҙә. Ҡыҫҡаһы, үҙ тамырыңдан һут алып, олоноңдо нығытып, емеш биреүҙә. Э бер ағас тамыры икенсе ағас тамырына һут бирә алмай, тимәк, фәҡәт үҙ асылың менән йәшәгәндә генә һин тәбиғи һәләтлегеңде тотош аса алаһың. Ауылдарыбыҙҙың тарихын, шәжәрәһен белмәгәнлектән, байтаҡ милләттәштәребеҙ бөгөнгө көндә үҙ асылын белмәй. Ғалим Әнуэр Әсфәндиэров ағайығыҙҙың рус телендә «История сел и деревень Башкирской АССР» тигән белешмә-китаптары баҫылып сыҡты. Күптәр өсөн һуңлап сыҡты шул улар. Байтаҡ башҡорт ауылдарында бөгөнгө көндә татар мәктәптәре эшләй. Миңзәлә районы, Пермь өлкәһе, Башҡортостандың төньяҡ-көнбайыш райондары башҡорттары ошо яҙмышҡа дусар. Шуға күрә башҡорт ауылдарының тарихын белергә теләүселәр, үҙ ауылы тарихы менән ҡыҙыҡһыныусылар Әнуэр Әсфэндиэроө ағайығыҙҙың ошо белешмәләренән мәғлүмәт алығыҙ. Ауылдарҙың атамалары уға нигеҙ һалыусы кеше йәки ырыу исеме менән ҡушылған. Төйәк иткән урындың үҙенсәлеге лә ауыл исемендә сағылыш тапҡан. Ауыл йәки кеше йәшәгән башҡа урын атамаларын '''ойконимия''' тигән фән өйрәнә. Был бик тә кәрәкле фән. Сөнки ойконимия фәне аша беҙ халҡыбыҙ тарихына ҡараш ташлай алабыҙ. Фирҙэуес Хисамитдинованың 1991 йылда «Башкирская ойконимия XVI — XIX вв.» тигән хеҙмәте баҫылып сыҡты. Үҙ ауылдарығыҙ хаҡында был китаптан да бай мәғлүмәт таба алаһығыҙ. Ниндәй булған һуң башҡорт ауылдары? Ғалим С. И. Руденконың фекеренсә, башҡорттарҙың бер ҡалыплы ауылдары булмаған. Хужалыҡ төрө, күрше ырыуҙарҙың йоғонтоһо, халыҡтың ғөрөф-ғәҙәте, шарттар тәьҫире булған ауылға. Әйтәйек, башҡорт өй тәҙрәһен көндөң сығышына ҡаратыр булған, йылға ярҙарына, әммә шул уҡ ваҡытта түңерәк (ҡалҡыу) урындарға өй һалған. Бер ырыу башҡорттарының өйө икенсе ырыуҙыҡыма оҡшамаған. Яҙма мәғлүмәттәргә ҡарағанда, башҡорт ауылдары күп булған, әммә йыш урынлашмаған, сөнки мал аҫрап йәшәгән халыҡ өсөн ер күп кәрәк булған. Ә инде, азатлыҡ, ғәҙеллек яуларға баш күтәреүҙәр, ихтилалдарҙан һуң уларҙың күбеһе мәңгелеккә ер йөҙөнән юҡ ителгән, хатта ҡайтанан ауыл урынлашмаһын өсөн тибен, сәсеүлек, көтөүлектәр ҙә юҡҡа сығарылған. Мәҫәлән, Урал аръяғында ғына 1740 йылда 537 ауыл яндырылған. Революция һәм граждандар һуғышы йылдарында байтаҡ ҡына ауылдар бәләкәйләнеп ҡала, ә инде 1921 йылғы аслыҡтан һуң тағы байтаҡ ауылдар юҡҡа сыға. Был ауылдарҙың халҡы йә астан ҡырыла, йә сит яҡтарға тырым-тырағай сығып китә. 1941—1945 йылғы Ватан һуғышында байтаҡ ҡына ирҙәр һәләк булып ҡалғанлыҡтан, башҡорт ауылдары күп йылдар буйы йүнләп аяҡҡа баҫып китә алмай. Хәл йыйып, рәтле генә донъя көтә башлаған халыҡты яңы афәт көтә — ауылдарҙы эреләтеү. Мал бағыу, иген сәсеү һәм өй тирәһендә баҡса тотоу менән шөғөлләнгән халыҡҡа, әлбиттә, бәләкәйерәк ауылдарға тупланыу ҡулайлыраҡ була. Әммә «перспективаһыҙ» тигән мөһөр һалынып, бик күп матур-матур ауылдар, тарихи әһәмиәткә эйә булған, шулай уҡ ҙур-ҙур шәхестәр тыуған ауылдар юҡҡа сығарыла. Бәләкәй ауылдарҙа тупланып йәшәүсән халҡыоыҙ тамырына тағы балта сабыла, Ауылдар бөткәс, дөрөҫөрәге, бөтөрөлгәс, халыҡ таралыша. Башҡортостандан ситкә китеүселәр ҙә байтаҡҡа арта. '''Күрәһегеҙ, ауыл яҙмышы — халыҡ яҙмышы.''' ===Бөгөнгө ауыл=== Бөгөнгө ауылдарҙың йөҙө үҙгәрҙе. Өйҙәр һәйбәтләнде, ауылдар төҙөк, сит яҡтарҙан йәштәр ҡайта. Тик тағы бер хәүеф һағалай: сит-ят яҡтарҙан башҡа милләт, бүтән ғөрөф-ғәҙәт кешеләре тулып китеп, ауыл традицияларына, йолаларына, тәрбиәүи ҡанундарына зыян килтермәһәләр ярар ине. Сөнки академик В. И. Вернад-ский (1863 —1945) асҡан һәм ноосфера тип аталған ҡатламға һәр милләт үҙенә генә хас нур өҫтәп тормаһа, Кешелек донъяһының һәләкәткә килеүе лә ихтимал, Билдәле булыуынса, нәҡ ошо ҡатлам Кешелек донъяһы менән үтә лә тығыҙ бәйләнештә һәм ул Ер йөҙөнән алынған нурҙар иҫәбенә йәшәй. ''''''Ә үҙенсәлеген, телен, моңон юғалтҡан халыҡ ноосфераға үҙ нурын өҫтәй алырмы?'''''' '''Һорауҙар.''' #Ауылығыҙҙа нисә йорт һәм күпме кеше йәшәй? #Мәктәбегеҙҙә ниндәй телдә уҡыйһығыҙ, уҡыусылар нисәү? *Был мәғлүмәттәрҙе яҙған дәфтәрегеҙҙе һаҡлағыҙ. Арағыҙҙа тарих, ойконимия, топонимика, этнография һәм башҡа фәндәр менән ҡыҙыҡһыныусылар булһа, әлеге йыйған мәғлүмәттәр, һис шикһеҙ, кәрәк буласаҡ. ===ШӘЖӘРӘ БАЙРАМЫ=== Хәҙер Шәжәрә байрамын ауыл, район кимәлендә үткәрә башланылар. Был бик яҡшы. Әммә уны синыф менән үткәреү ҙә кәрәк. Һәр уҡыусы үҙ ғаиләһенең шәжәрәһен төҙөй. Төҙөлгәндәре булһа, яңы мәғлүмәттәр өҫтәй. Синыф бүлмәһенә был шәжәрәләр элеп ҡуйыла. Һәр уҡыусы үҙ шәжәрәһенән берәй данлы шәхес хаҡында һөйләй. Бынан тыш үҙ ғаиләһенә, үҙ шәжәҫә-нәҫеленә генә хас булған берәй бүләк әҙерләй. Йыр, бейеү, ҡул эше, көләмәс йәки иҫтәлекле тарих булырға тейеш ул. Бер генә дәрестә шәжәрә байрамы үткәреп булмай. Шуның өсөн ике дәресте бергә тап килтерергә кәрәк. '''Шәжәрә байрамы — ата-олатайҙарыбыҙ алдында рухи яуаплылыҡ тойғоһон күтәреү ул.''' ==Халыҡ тарихы== Халыҡ тарихын өйрәнеүҙә ырыу шәжәрәләренең әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Быны үҙегеҙ ҙә күрҙегеҙ. Ә тарихсы ғалимдарыбыҙ ырыу шәжәрәләренән тыш ғаилә шәжәрәләрен дә файҙаланған, өйрәнгән, әһәмиәтле мәғлүмәттәр алған. Әйтәйек, бөйөк ғалимыбыҙ Әхмәтзәки Вәлиди Туған «Башҡортостан тарихы» тигән хеҙмәтендә «Күсем улдарының Башҡортостанда эшмәкәрлектә булғандарының шәжәрәһе»н ентекләп өйрәнә. '''Былай тип яҙа ул:''' «Башҡортостандың үҙаллылыҡ өсөн хәрәкәттәренә етәкселек иткән Күсем хан улдарының шәжәрәһе, Үтәмеш Хажи, хиуалы Бабажан Манғыт, Мунис, Агеһи күрһәтеүенсә, шулай уҡ ҡарағалпаҡ һәм башҡорт шәжәрәләренә ҡарағанда, урыҫтарҙың Себергә, ҡарағалпаҡтарға һәм нуғайҙарға бәйле архив мәғлүмәттәренә ярашлы рәүештә түбәндәгеләр булыр: Күсем хан 1598 йылдың 4 авгусында вафат була. Улдарынан Ғәли хан, Ишем солтан һәм Сыуаҡ солтан билдәле. Ғәли хан 1616 йылда үлә. Улдары Арыҫлан солтан, Хансунер менән Жансувер, урыҫтар тарафынан әсир ителеп, Мәскәүгә ебәрелә һәм Ҡырымға күсерелә. Хансуверҙан мәшһүр Әхмәт Гәрәй солтан тыуған, ул Ҡырым, Хиуа, башҡорт һәм ҡарағалпаҡ дауҙарында ҡатнашҡан». Иғтибар итеүегеҙсә, балалар, тарихсылар өсөн һәр нәмә мөһим. ==БОРОНҒО ЯҘМАЛАРҘА ТАРИХ САҒЫЛЫШЫ=== Беҙҙең эраның VIII быуатынан башлап илебеҙгә ғәрәп сәйәхәтселәре, ғалимдары килеп сығалар. Уларҙың юлъяҙмаларында, география карталарында, этнография буйынса тикшеренеүҙәрендә халҡыбыҙ тураһында байтаҡ мәғлүмәттәр таба алабыҙ. Грек, әрмән, фарсы ғалимдары ла булып киткән. Әммә уларҙың яҙмаларында башҡорттар төрлө атамалар менән телгә алынған. VII быуатта йәшәгән исеме билдәһеҙ әрмән географы '''«Әрмән географияһы'''» тигән хеҙмәтендә Иҙел йылғаһының урта ағымында бутка тигән халыҡ йәшәй тип яҙа. Аҙағыраҡ М. И. Артамонов тигән ҙур ғалим «Хазарҙар тарихы» тигән әҫәрендә бутка тигән халыҡтың башҡорт булыуын иҫбатлай. IX быуатта ғәрәп сәйәхәтсеһе Сәлләмәт-Тәржемэни Яйыҡ йылғаһы буйҙарында, Көньяҡ Уралда башҡорт ҡәбиләләре йәшәүе тураһында яҙып ҡалдырған. Мөхәммәт Иҙриси исемле сәйәхәтсе ғалим «'''Донъя географияһы'''» тигән әҫәрендә: «Хазар тарханы янынан киткәс, 27 көн буйына башҡорт тоҡомо еренән үттек», — тип яҙа (Әхмәт Булатов мәҡәләһенән. — Авт). Ғалимыбыҙ Әхмәтзәки Вәлидиҙең «Башҡорт тарихы» исемле хеҙмәтендә тағы ла тулыраҡ мәғлүмәттәр бирелә. Көньяҡ Уралда йәшәгән тәүхалыҡтар кем тип аталғандыр. Әммә ошо ерҙәрҙә йәшәүсе олатайҙарыбыҙ тирәһенә төрлө яҡтан күсеп килгән ҡәбиләләр башҡорт халҡы булып тупланған. Шуға ла башҡорттар буй-һындары, төҫ-баштары, ғөрөф-ғәҙәттәре менән дә төрлө. Шуға ла халҡыбыҙҙың сәнғәте, йыр-моңо, зауҡы иҫ китмәле бай һәм төрлө, донъяға ҡарашы киң, донъяны аңлауы тәрән. ===Ҡаҙылма ҡомартҡылар ҙа тарих һөйләй === Боронғо ҡалаларҙы, нығытмаларҙы, зыяраттарҙы ҡаҙып тикшереүсе ғалимдарҙы '''археологтар''' тип атайҙар. Ҡаҙылған урындарҙа төрлө әйберҙәр табыла. Ҡорал, һауыт-һаба, биҙәнеү әйберҙәре... Был табылған әйберҙәргә ҡарап теге йәки был халыҡтың биләмәһен, ҡайҙа йәшәгәнлеген, ҡайҙан күсеп килгәнлеген белеп була. Шуға ла ҡайһы бер ғалимдар «башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының тәңкәләре лә тарих һөйләй» ти. Был дөрөҫ. Сөнки тәңкәләргә ҡарап, халыҡтың кемдәр менән алыш-биреш, сауҙа иткәнлеген, был ерҙә ҡасан йәшәгәнлеген белеп була. ===ЕР-ҺЫУ АТАМАЛАРЫ ЛА ТАРИХМЫ?=== Ер-һыу атамалары фәнни телдә топонимика тип атала. Ғалим ''Рәшит Шакур'' уны хатта «'''ерҙең хәтер китабы'''» тип тә атай. Ысынлап та шулаймы икәк? Исемдәрҙе былай ғына ҡушмайҙармы? Әйтәйек, һуңғы йылдарҙа үҫеп сыҡҡан яңы ҡалаларға шулай ҡушалар бит. Салауат ҡалаһы, Ағиҙел ҡалаһы... «Юҡ, — ти ғалим Рәшит Шәкүр. — Һәр атама — үҙе бер хәтер», — тип иҫбат итә. Бына, мәҫәлән, Өфө ҡалаһының исеменә йүнәлтәйек иғтибарҙы. Ғалим П. И. Рычковтың яҙыуынса, был ҡала элек Имәнҡала тип йөрөтөлгән. «Ә Башҡортостан Рәсәйгә ҡушылғанға тиклем бында Торатау тигән ҙур ғына ҡала булған», — тип яҙа ғалим. Ә ни эшләп Өфө булып киткән һуң? Был хаҡта бәхәстәр һаман дауам итә. Рәшит Шәкүр, ғалимдар Т. М. Ғарипов һәм Н. К. Дмитриевтың фекерҙәренә таянып, «Уфа» һүҙенең «уба» тигән һүҙҙән килеп сығыуын әйтә. Башҡорт телендә «таба» тигәнде «тава», «ҡибла» тигәнде «ҡивла», «бабай»ҙы «бавай» тип әйтеү бар. Ә инде «Өфө», бәлки, «Уфа»ның йомшаҡ формаһылыр. Тағы ла тел ҡанундарына яраҡлашҡандыр. Асы — әсе, һалмаҡ — һәлмәк, хас — хәс, ауыш — әүеш кеүек. «Уба» тигән һүҙ тауҙы аңлата. Армыт-армыт тауҙар башында урынлашҡан бит баш ҡалабыҙ. Профессор Жәлил Кейекбаев та ошо ҡарашта ине. Хәҙер инде топонимик атама менән археологик ҡаҙылмаларҙың ни һөйләгәнен белербеҙ. Ғалим-археолог Нияз Мәжитов яҙмаларына күҙ ташлайыҡ. ===БОРОНҒО ӨФӨ=== Тәүге башҡорт ҡалаһы тураһында һөйләгәндә, боронғо Өфөнөң ҡайһылайыраҡ урынлашҡанын күҙ алдына килтерәйек. Боронғо Өфө хәҙерге Пушкин урамының түбәнге осонда булған. Ҡаланың тирә-яғы текә яр, ялан яҡтан ер стена һәм тәрән соҡор менән нығытылған. Соҡор менән стена урындары хәҙерге көнгәсә матур һаҡланған. Ҡаласыҡ биләмәһендә төрлө төҙөлөш, биҙәү әйберҙәре дүрт метр ҡатлам булып ята. Бында халыҡтың күп быуаттар буйы йәшәгәнлеген әйтеп була. Ҡомартҡыларының байлығы һәм ҙурлығы яғынан Өфө ҡаласығы Көньяҡ Уралда әһәмиәтле урын ул. Табылған материалдарға ҡарағанда, Өфө ҡаласығының нигеҙен яңы эраға тиклемге IV — II быуаттарҙа (сама менән) йәшәгән ҡәбиләләр башлап һалған. Әлбиттә, уларҙы сығышы яғынан боронғо башҡорттар тип әйтеп булмай хәҙергә, ләкин бына V — Х быуаттарҙа инде ҡаласыҡта ысын башҡорт ҡәбиләләре вәкилдәре йәшәгән тип әйтеп була. Хәҙер Өфө ҡалаһы территорияһында V — VIII быуаттарҙа күмеп ҡалдырылған бик күп һәм бик бай ҡәберлектәр билдәле. Унда, һис шикһеҙ, боронғо ҡаласыҡта йәшәгән кешеләр ерләнгән. Ошондағы табыштар буйынса, бында боронғо башҡорттар йәшәгән, тип әйтеп була. Тимәк, Өфөнөң тарихы меңәр йыллап иҫәпләнә. «Башҡорттар — күсмә халыҡ. Уларҙың ҡалалары ла, археологик ҡомартҡылары ла булмаған», — тигән ҡараш байтаҡ йәшәй килде. Хәҙер инде Арҡайым үҙе генә лә быны тулыһынса кире ҡаға, Ә Иҙрисиҙец 1154 йылда төшөргән картаһында башҡорттарҙың Ҡазира, Мазира, Ҡараҡыя, Минжан (Нимжан?) тигән ҡалалары төшөрөлһә, бик ҙур Башҡорт тигән ҡала барлығы ла әйтелгән ул заман сәйәхәтселәре яҙмаһында. ==РИҮӘЙӘТТӘРҘӘ ТАРИХ САҒЫЛЫШЫ== Кәҙҙең кеүек зирәк, ҡыҙыҡһыныусан балалар олатай-өләсәйҙәренән, атай-әсәйҙәренән халыҡ тарихы тураһында һорашҡандарҙыр. Өлкәндәр уларҙың һорауҙарына ҡул һелтәп ҡуймай, ҡыҙыҡһыныуҙарын ҡандырыу өсөн үҙҙәре белгән тиклем мәғлүмәттәрҙе ҡушып легендаға (ҡарһүҙ һымаҡ) һалып, бәйән иткәндәрҙер. Шулай итеп, халыҡ тарихы тураһында риүәйәттәр барлыҡҡа килгән. Ә риүәйәттәр халыҡ күңелендә оҙаҡ һаҡланыусан, сөнки күңелгә ятыш сюжет, яғымлы тел менән хикәйә ителә. Ундай легендалар быуындан быуынға, телдән телгә күсә, шымара, камиллаша, яңынан-яңы мәғлүмәттәр өҫтәлә. Ҡайһылары бөтөнләйе менән тарихи дөрөҫлөккә тап килеп тора. Мәҫәлән, башҡорт һүҙенең килеп сығыуы тураһында риүәйәт. ===«БАШҠОРТ» һүҙенең килеп сығышы тураһында фараздар=== «Башҡорт» һүҙенең килеп сығыуы тураһында 30-ға яҡын фараз бар. Әйтергә кәрәк, милләттең атамаһы тураһында бер төрлө генә фекергә килә алмау беҙҙең башҡорттарҙа ғына түгел, ә бәлки башҡа бик күп милләттәр ҙә үҙ этнонимының (атамаһының) барлыҡҡа килеүенең асығын белмәй. Мәҫәлән, ғәрәп ғалимы Абу Мансур әл-Азхари Х быуатта уҡ: «Ғәрәптәрҙе ни өсөн ғәрәп тип атауҙары тураһында кешеләрҙең фекерҙәре төрлөсә», — тип яҙған. '''Үҙебеҙҙең этнонимыбыҙҙың иң киң таралған биш версияһын ҡарап үтәйек''': 1.'''Башҡорт''' — баш бүре һүҙенән барлыҡҡа килгән. Баш — төп, юлбашсы һәм ҡорт ( «ҡорт» һүҙе боронғо төрки телендә «буре» тигәнде аңлатҡан). Был ҡарашҡа халҡыбыҙҙың легендаһы ла тап килә. Әйҙәгеҙ, риүәйәткә күҙ ташлайыҡ. ====БАШ БҮРЕ==== ''Борон-борон заманда беҙҙең ата-бабаларыбыҙ, өйөр-өйөр мал көтөп, һунар итеп, бер урындан икенсе урынға күсеп йөрөгән, ти. Бер ваҡыт улар, мал көтөүгә арыуыраҡ урын эҙләп, күсеп киткәндәр. Бик күп ер үткәс, былар бер көтөү бүрегә тап булғандар. Ошо көтөүҙе йөрөткән баш бүре көтөүенән айырылып сыҡҡан. Ул күсеп китеп барыусы каруан алдынан төшкән дә юл башлап алып киткән. Беҙҙең ата-бабаларыбыҙ, бүре артынан килә торғас, бик матур туғайлы йылғаларға, урманға, емеш-еләккә, йәйлеккә бай ергә килеп сыҡҡан. Бындағы тауҙар, күккә олғашып, күҙ яуын алып торалар икән. Ошо ергә килеп еткәс, баш бүре туҡтаған. Ырыу ҡарттары бергә йыйылып: «Беҙ ошонан да матур ер тапмабыҙ, бындай ер донъяла юҡ, ошонда ғүмер итәйек», — тигәндәр. Ошо матурлыҡҡа, байлыҡҡа тиңе булмаған ерҙә тирмә ҡороп, мал үрсетеп, һунар итеп йәшәй башлағандар. Шул ваҡыттан бирле ата-бабаларыбыҙ үҙҙәрен баш бүре артынан килгән кешеләр, йәғни «башҡорттар» тип йөрөтөр булғандар. Борон бүрене «ҡорт» тип йөрөткәндәр. "Баш ҡорт артынан килеүсе халыҡ» тип әйтеү — «баш бүре» улынан килеүсе тигәнгә тиң. «Башҡорт» һүҙе бына ошонан килеп сыҡҡан.'' Был риүәйәттә башҡорттарҙың ҡайһы яҡтан килеүе тураһында мәғлүмәт булмаһа ла, уларҙың бай тәбиғәтле урынды һайлауҙары, Башҡортостан еренең, ысынлап та, башҡа яҡтар менән сағыштырғанда, матурыраҡ ер булыуы хаҡында әйтелә. Ҡайһы бер риүәйәттәрҙә башҡорттарҙың Төрөк яғынан килеп сығыуы тураһында ла әйтелә. Алтай яғынан килгәндәр. Ҡорҡот исемле башлыҡтары булған», — тигән легендалар ҙа йөрөй.Ғәйнә ырыуы башҡорттарының Уралға боланға ултырып килеүе хаҡында ла һөйләй легендалар. Башҡорттарҙың Алтай, Төркиә, Һиндостан һ ом башҡа әллә ҡайҙарҙан килеүҙәре тураһында риүәйәттәрҙең булыуы һис тә юҡҡа түгел. Сөнки башҡорт халҡының төп өлөшөн тәшкил иткән биләләр төрлө яҡтарҙа йәшәгән. 2'''.Башҡорт''' күк бүреһе һүҙенән барлыҡҡа килгән. Бос — күк, тсорт — бүре. Башҡорт фольклорында күк бүреһе образы йыш осрай. Боронғо торки халыҡтарында ла буре изге йән һаналған, ә күк һүҙенә килгәндә инде, төрки, монгол, япон, хатта ҡытай хандарының, батшаларының һәм императорҙарҙың күбеһе үҙҙәрен изгеләр сүрәтендә күрһәтеү өсөн, үҙҙәрен һауа улдары тип атағандар. Шулай итеп, был версия буйынса, башҡорт этнонимы күк бүреһенә табыныусы кешеләр тигәнде аңлатыуы ихтимал. 3'''.Баш — ҡорт''' — бал ҡорто. Был версияның нигеҙендә иһә, башҡорт — бал -ҡорто урсетеусе кешеләр, тигән төшөнсә ята. Тик был ҡараш менән ризалашыуы ауыр, сөнки беҙҙең атай-олатайҙар, солоҡсолоҡтан тыш, малсылыҡ, һунарсылыҡ, урмансылыҡ, балыҡсылыҡ, игенселек менән дә шөғәлләнгән. 4.'''Баш''' — төп, '''ҡор''' — кешеләр төркөмө, m — боронғо төрки һәм монгол телдәрендә күплек ялғауы, Башҡорт халҡы үҙен ете ырыу берләшмәһенән барлыҡҡа килгән тип канауын үткәргән саҡта тән иғтибар аҡһаҡалдарға, бейҙәргә, сәсәндәргә, ырыу батырҙарына булғанлығын иҫәпкә алғанда, был ҡараш менән дә килешергә мөмкин. 5.'''Башҡорт''' — берәй данлыҡлы бей йәки хан исеме. Милләт атамаһы уның исеменән башланған. Тарихта тотош халыҡтың үҙ атамаһы итеп данлыҡлы, атаҡлы бей исемен алған осраҡтар бар. Быға миҫал итеп Үзбәк хамдың исемен милләт атамаһы итеп алған үзбәк халасын килтерергә мөмкин. Әммә хатта шулай булған осраҡта ла башҡорт милләтенә атама биргән бөйөк әһелде XII быуат башында йәшәгән ҡыпсаҡ ханы Башҡорт менән бутарға ярамай. Сөнки уға тиклем үк беҙҙең милләтебеҙҙең атамаһы башҡорт булған. Уныһын беләһегеҙ. Ә тарихта тағы бер Башҡорт ханы билдәле. Был турала XI быуат авторы Гардзи яҙа. Ул Башджурт тигән кешене телгә ала, Ә Гардзи үҙ сиратында был мәғлүмәтте IX быуат авторҙары Ибн-Хордабек һәм Ал-Джейхани хеҙмәттәренән алған. Башджурт дәрәжәле кеше булған, хазарҙарға буйһонған, 2000 кешенән торған ғәскәре булған. Әйтергә кәрәк, хазарҙарҙың иң юғары хәрби дәрәжәләренең береһе — башгирд тип аталған. Хазарҙарҙың элек-электән төрки халыҡтары менән яҡынлашыуы, ә төрки хандарының үҙ ғәскәрҙәрендәге иң һәйбәт яугирҙарын бүреләр тип атауҙары тарихта билдәле. Шуға ла ғәскәр етәксеһенең баштҡорт йәки бүреләр етәксеһе тип аталыуы, йәғни бүреләр башлығы тип йөрөтөлөүе, аҙаҡтан тотош халыҡҡа күсеүе бик тә ихтимал. ===Ҡәнифә юлы=== ''Ә хәҙер, балалар, ер-һыу атамаларының ҡайҙан килеп сығыуы хаҡында бер нисә легенда тәҡдим итәбеҙ. «Ҡәнифә юлы» исемле легенданы һеҙҙең өсөн ғалим-геолог Басир Мәһәҙиев ағайығыҙ яҙҙы.'' Үҙебеҙҙең Урал тауҙарында Ҡәнифә юлы тигән бик оҙон бер юл бар, тиҙәр. Ул Урал һырттарының береһе буйлап алыҫтарҙан алыҫтарға һуҙылып ята, гел тау баштарынан ғына бара икән. Бик боронғо юл, тиҙәр уны. Ҡәнифә юлы тураһындағы бындай хикәйәттәрҙе мин бәләкәйҙән үк олатайҙар ауыҙынан ишетә үҫтем. Бала саҡ фантазияһы был юлды әкиәттәге серле юлдар менән алып барып тоташтыра ине. Йәнәһе, бейектән дә бейек тау һырты, иге-сиге булмаған оҙон юл, тирә-яғы ҡоштар йырына сумған яҡты урман. Торғаны мөғжизә. *Әммә бында бөтәһе лә ябайыраҡ, ыҡсымыраҡ булып сыҡты.Беренсе тапҡыр Ҡәнифә юлына мине хәҙерге геолог юлдарым килтереп сығарҙы. Һаҡмар буйындағы атаҡлы Юлдыбай ауылы тирәһенә килеп еткәс, беҙгә көнъяҡҡа боролорға ла Һаҡмарҙың һул яғы буйлап артабан юлланырға кәрәк ине. «Киттек Ҡәнифә юлы буйлап!» — тимәһенме шул мәлдә машинала бергә килгән юлдашым. Мин аптырап ҡалдым. Бына ҡайҙа икән ул, атаҡлы Ҡәнифә юлы! *Әкиәттәрҙәге кеүек күккә ашҡан тауҙар, ҡуйы урмандар юҡ бында. Бер-береһенә ҡушыла яҙып теҙелеп киткән ҡалҡыулыҡтар. Уларҙың өҫтөнән алыҫтарға тура юл үтә. Юл буйында бәләкәй ҡайынлыҡтар, ҡыуаҡлыҡтар һөрөнтө ерҙәр менән аралаш килә. Ялан урындар күберәк тә хатта. Матур яҡтар шулай ҙа. Йәйге ҡояшлы көндө Ҡәнифә юлын хәҙер машинала елдереп үтеү — үҙе бер ғүмер. *Борон бында урмандар күберәк булғандыр. Асыҡ урындарҙа, күпереп, тулҡын-тулҡын булып елгә бәүелеп, ап-аҡ ҡылған үҫкәндер.Юл борон ҡайҙан башланғандыр ҙа ҡайҙа осланғандыр — уны хәҙер кем әйтһен инде? Аңлашыла: гел ҡалҡыу урындар аша үткән был юл бигерәк тә яҙғы-көҙгө бысраҡтарҙа күсенеп йөрөү, мал ҡыуыу, алыҫ сәфәрҙәргә барып ҡайтыу өсөн бик ҡулайлы булғандыр. Тау башҡорттарын көньяҡ далаларҙа йәшәгән ҡәрҙәштәре менән дә тоташтырып торғандыр был юл. Ваҡытында был яҡтарҙың иң оло юлы булған ул, тиҙәр. Ҡараһаҡалдың, Салауаттың уҡ-һаҙаҡ-лы егеттәре лә, Перовскийҙың Урта Азия походтарында ҡатнашҡан башҡорт яугирҙары ла, Ырымбурға оҙатылған бығаулы Буранбайҙар ҙа ошо юлдан үтер булған, тимәк. Шулайҙыр ҙа. Тик нишләп һуң ул Ҡәнифә юлы тип аталып киткән әле? Кем булған ул Ҡәнифә? Юлға үҙ исемен ҡалдырып, халҡыбыҙҙың мәңгелек хәтеренә нисек инеп ҡалған ул, Ҡәнифә тигәндәре? *Бына бер риүәйәт. Башҡорттарҙың йәмле бер йәйләүенә йәшеренеп кенә ҡаҙаҡтар килә лә Ҡәнифә исемле бер һылыу ҡыҙҙы урлап алып ҡаса. йәйләү эргәһендә йөрөгән йылҡы өйөрөн дә ҡыуып алып китә улар. Алыҫтағы далаларына алып ҡайтып, ҡаҙаҡтар Ҡәнифәне үҙҙәренең бер батырына көсләп кейәүгә бирә. Әммә Ҡәнифә унда ерһенмәй, тыуған илен һағына, ҡасып ҡайтыу яғын уйлай. Ҡаҙаҡ далаларына килеп сыҡҡан бер башҡорт ҡарты уға ҡайтырға юл өйрәтә, гел Тимерҡаҙыҡ йондоҙона табан барырға ҡуша. Бер ҡыш үтеп, яҙғы ташҡындар ҡайта төшкәс, Ҡәнифә юлға сыға. Үҙҙәренең йәйләүенән килгән йылҡыларҙы ла ул үҙе менән ҡыуып алып китә. Йә һыбайлап, йә йәйәүләп төньяҡҡа табан ҡаса-боҫа, күп көндәр, күп төндәр барырға тура килә уға. Тыуған яҡтарына яҡынлаша башлағас, тауҙар һыртына сығып ала Ҡәнифә. Тау юлы бик уңайлы булып сыға. Бында ҡорораҡ та, йәшел үлән дә күпереп шыта башлаған, йәшеренергә урмандар ҙа бар. Тауҙар һыртынан туп-тураға юл ярып, Ҡәнифә, малдарын ҡыуа-ҡыуа, үҙ ырыуы йәшәгән төбәккә килеп етә. Ана шунан ҡалған инде Ҡәнифә юлы. *Был ябай ғына хикәйәт сәсәндәр телендә мең төрлө биҙәктәр менән байытыла. Ҡәнифәне йә ҡаҙаҡтар баҫтыра. Йә ул, ат өҫтөндә сабып килеп, киң даръяға ташлана һәм уны йөҙөп сыға. Йәки бына уны бүреләр уратып ала. Үҙенең ҡыйыулығы, тәүәккәллеге менән ул бындай бөтә ҡаршылыҡтарҙы үтеп сыға. Бына Ҡәнифә, тыуған еренә аяҡ баҫҡас, яҙҙың тәүге сәскәләрен күреп, илап та, йырлап та ебәрә... Бар тәбиғәт Ҡәнифәгә мәрхәмәтлек күрһәтә, үҙ иленең шишмәләре уға ҡеүәт бирә. *Ҡәнифәнең тарихын халыҡта бөтөнләй башҡаса, төрлөсә итеп һөйләгәндәрен дә ишетергә мөмкин. Бына ундай хәбәрҙәр: —Ҡәнифә тигәндәре Сура батырҙың ҡыҙы булған. Уны бәләкәй сағыйда уҡ, башҡорттарҙың бер болаһы ваҡытында, атаһы ҡаҙаҡтар араһында ҡалдырып китергә мәжбүр булған. Ҡәнифә, балиғ булғас, бер ҡаҙаҡ егетенә кейәүгә сығырға теләмәйенсә, Уралына ошо юлдан ҡасып ҡайтҡан. —Юҡ, улай түгел. Ялан башҡорттарының Ҡәнифә тигән бер ҡыҙын тау башҡорттарына килен итеп биргәндәр. Ҡәнифә ата-әсәләре яғына ошо юлдан ҡунаҡҡа ҡайтҡылап йөрөр булған. —Юҡ, яңылышаһығыҙ. Ҡәнифә исемле сая ҡыҙ — ғәскәр башлығы булған бит ул. Был юлды ул, һыбайлы яугирҙарын эйәртеп, елдерә сабып үтеп йөрөгән. —Уныһы ла дөрөҫ түгел. Ҡәнифә юлы — Ҡуңыр буға юлы була инде ул. Ҡәнифә ҡуңыр буғаһын тап бына ошо юлдан ҡыуып үткән. *Был риүәйәттәрҙең ҡайһыһына ышанырға? Дөрөҫлөк бармы уларҙа? Ҡәнифә исеме менән бәйле хәбәрҙәр, нисек кенә буталсыҡ, ҡапма-ҡаршылыҡлы булмаһын, уларҙың төбөндә ниндәйҙер бер хәҡиҡәт, ысынбарлыҡ яталыр, тип уйларға кәрәк. *Улай ғына түгел, шикләнмәй әйтеп була: ҡасандыр был фани донъяға килеп, ер йөҙөндә күпмелер йәшәп киткән ул — халҡыбыҙҙың Ҡәнифә исемле бер ҡыҙы! Атҡан йондоҙ булып балҡып ҡалған уның ғүмеренең бер мәле. Улай булмаһа, был исемде кем уйлап табыр ине лә ниндәйҙер бер#юлға уны кем тағыр ине? Эйе, булған, йәшәгән Ҡәнифә. Уның ҡыйыулығы, батырлығы заманында ырыуҙаштарын таң ҡалдырғандыр. Далалар, тауҙар аша юл ярып, уның тыуған иленә ҡайтып төшөүе тураһындағы хәбәрҙәр, имеш-мимештәр менән сырмалып, башҡа ырыу-ҡәбиләләргә лә барып еткәндер. *Ҡәнифә менән бәйле хәтирәләр тора-бара риүәйәттәргә әүерелгән, ә Ҡәнифә һалған һуҡмаҡ тора-бара оло юлға әйләнгән. Юлдың исеме лә халыҡ күңелендә тәрән тамырлы булып сыҡҡан, быуаттар аша ул беҙҙең көндәргә килеп еткән. Был юл буйлап елдереп үткән һайын уйлап ҡуям мин: Ҡәнифәнең юлы мәңге таҡыр ҡалыр ҙа бит, тик Ҡәнифә тураһындағы хәтирәләрҙе, иҫтәлектәрҙе, Ҡәнифәнең исемен ниндәй яҙмыш көтә? Халыҡ әгәр үҙенең хәтер һандығын һанға һуҡмай башлаһа, быуаттар буйы тупланып килгән күңел хазиналарынан айырылһа,тауҙарына, ҡаяларына үрелеп үҫкән моңдарынан, йырҙарынан баш тартһа, ахыр сиктә тарихын, телен онотһа — ул саҡта Ҡәнифәнең дә бер кемгә лә кәрәге ҡалмаясаҡ. Халыҡ күңелендә һис ҡасан да әҙең өҙөлмәһен ине, мәңге йәшә, сая Ҡәнифә! ===ҠАРАТ=== (Халыҡ араһында таралған легенда) Ырымбур ҡалаһынан бер генерал-майор биш башҡорт уҡсыһын саҡырған. Генерал быларҙың мәргәнлектәрен һынамаҡсы булған икән. Атып, сәпкә тейҙерергә ҡушҡан. Сәп итеп урман эргәһендәге ҡайынды һайлаған. Башҡорттар ҡайында билдәләнгән ергә атҡандар. Быларҙың мәргәнлегенә ышанғас, майор: — Һеҙҙең уҡтарығыҙ егерме биш кешене үтәнән-үтә ата ала. Шуның өсөн башҡорттар араһында уҡ башы эшләй торған тимерселәр булмаҫҡа тейеш, — тигән. Үҙенең фарманын башҡорт ауылдарына таратҡан. Ошонан һуң башҡорттар уҡ баштарын бик йәшереп кенә эшләй башлағандар. Ырымбур яғында Яманһары тигән ауылдан туғыҙ тимерсе йылға буйындағы әҙәм аяғы баҫмаған урында утыҙ меңдән ашыу уҡ башы яһай. Хәҙер ул йылғаны Туғыҙтимер тип атайҙар. Шул уҡ ваҡытта Ғәбделнасир менән Ишмәкәй тигән ике кеше йәшерен йыйын йыя. Улар генералдың фарманына ҡаршы баш күтәрмәксе булалар. Был турала Түбәнге Троидкиҙан генерал Килмәков ишетеп ҡала, Ырымбур генералы алдында ярамһаҡланып, ялыу хаты ебәрә. Бер аҙҙан полицейскийҙар килеп, был серҙе асалар. 120 башҡортто ҡулға алып, Мәләүезгә килтерәләр. Ер аҫтындағы төрмәгә ябып та ҡуялар. Ғәбделнасир менән Ишмәкәй: «Беҙҙең арҡала ғәйепһеҙҙәр ҙә ҡулға алынды. Уларҙы ҡотҡарыр кәрәк ине», — тип һөйләшкәндәр. Ғәбделнасир, рөхсәт алып, Ырымбурға китә. Барһа, иғлан күреп ҡала: «Әгәр башҡорттар беҙҙең атаманға оҡшарлыҡ йүгерек ат тапһа, ҡулға алынғандарҙы ҡотҡарабыҙ», — тип яҙылған була унда. Ғәбделнасир был хаҡта Ишмәкәйгә әйтә. Ишмәкәй: —Дуҫтар хаҡына Ҡаратты йәлләмәйем инде, — тигән. » Атаманға Ҡаратты алып баралар. Тегенеһе эс тырнап көлә, ти: —Әйҙә инде, ярыштырып ҡарағыҙ. Минең ике йүгерегем бар. Эгәр түңәрәк майҙанды ун өс тапҡыр уратып, алға сыға алһа, дуҫтарығыҙҙы ҡотҡарабыҙ. Ярыш башланған. Сабыштың дүртенсе түңәрәгенә сыҡҡас, Ҡарат артта тороп ҡала. Атаман яҡлылар ҡысҡырыша-ҡыуана башлаған. Башҡорттар ҙа ҡарап ултырған был сабышты. Араларында сәсән дә бар икән. Алға ынтыл, һай, ҡара атым, Елберләтеп ялбыр ял осон. Аяма ла йәнең, һай, Ҡаратым, Йөҙ егерме башҡорт ҡаны өсөн. Алдан ғына саба, алды бирмәй, Начальник та майор аттары. Күҙҙәрен дә тегәп Ҡара атҡа, Әжәл көтә башҡорт ҡарттары. Аяғыңды, Ҡарат, ер тотамы? Әйҙә, ынтыл, бирмә алдарҙы. Йөҙ егерме башҡорт күҙ йәш түгә Ағыҙма, тип, беҙҙең ҡандарҙы. Һуңғы түңәрәкте әйләнгән саҡта, Ҡарат ҡапыл алға ынтыла һәм генерал аттарын артта ҡалдыра. Баштары иҫән ҡалған башҡорттар ҡыуаныстарынан Ҡаратты ҡосаҡлап илайҙар. Ғәйрәт теләй башҡорт Ҡаратҡа, Ҡан-йәш түгә йәше-ҡарттары. Ҡанатлы ҡош кеүек Ҡарат саба, Артта ҡала майор аттары. Әйтер һүҙҙәремде әйтә алманым, йәштәр тулғанға. Һырттарыңдан һыйпап үҫтергәндәр Йүгерерҙәй һының булғанға. Ҡараттың уҙып китеү шатлығы шул тиклем оло була, Ишмәкәй дуҫтарының ҡотолоу шатлығынан ни эшләргә белмәй. Тик атаман атты алырға килгәс, ҡапыл бөтә шатлыҡ һыпырып алғандай юҡ була. «Ысынлап та, Ҡарат бит хәҙер уныҡы!» тигән бошонҡо уй зиһенен ярып үтә уның. Бер атына ҡарай, бер дуҫтарына. Дуҫтары, үҙҙәрен ғәйепле тойғандай, баштарын түбән эйэ. «Был тиклем ҙур ҡыуаныс өҫтөнә ҡара һөрәм һирпмәйем әле», — тип уйлай ҙа Ишмәкәй, ҡиәфәтенә, йөҙөнә көрлөк сығарып, атының артынан һөйөп: «Мин һине барыбер ҡотҡарам!» — тип шыбырлай ҙа теҙгенде атаманға тоттора. Ғәбдел насир менән икәүһе, һүҙ ҡуйышып, бер ҡара төндө атты барып урлайҙар ҙа Әбйәлил яҡтарына оҙаталар. Аттың юғалыуын белгәс тә, атаман Ишмәкәйгә кеше ебәрә. Тентейҙәр, тирә-яҡ ауылдарҙан эҙләп сығалар, хәйлә менән бәйге ойошторалар... Әммә Ҡарат эҙһеҙ ғәйеп була. Ул ваҡиға онотолоп, донъя әҙерәк һил булғас, Ишмәкәйҙең Ҡаратта һыбай йөрөгәнен күрәләр. Ә йөҙ егерме башҡорттоң яҙмышы хәл ителеп, аттарҙы сабыштырған яланды хәҙер Ҡарат яланы тип йөрөтәләр. *Иғтибар итегеҙ әле, балалар, был бит Ҡарат яланының атамаһы тураһында ғына легенда түгел. Ә тотош халыҡ тарихы. Халҡыбыҙҙың тимерселек менән шөғөлләнеүе тураһында ла белдек, башҡорт ирҙәренең сикһеҙ дуҫлығы ла, бер-бе реһен һатмауҙары ла, ат йәнле булыуҙары ла сағылыш таба был легендала. * * * ''Ейәнсура районы Сирғол ауылынан Әбделғәлим Сәйфуллин ағайығыҙ яҙып алған «Сура батыр» легендаһын тәҡдим итәбеҙ.'' Беҙҙең Ейәнсура ерҙәре Сура батыр исеме менән туранан-тура бәйле булырға тейеш. Сөнки, Йәйләүҙәренә ҡарағанда, Ейәнсура районының Буранғол ауылы — Түбәнге Сура, Бикбирҙе ауылы — Үрге Сура тигән исемдә булған заманында. Уралда Сура тигән Бер батыр булған икән. Хан-бейҙәрҙең әмеренә Буйһонмаҫ булған икән, — тип әйтелгән икән эпоста, беҙҙең ерҙәрҙә ҡалған исем ошо батыр менән бәйлелер тигән фекер бар. Тау-таштар араһынан талғын ғына боролоп-боролоп аҡҡан һыулы Кесе Һүрәмгә уң яҡлап Яусапҡан исемле бәләкәй генә йылға ҡушыла. Был йылға Үрге Бикбирҙе ауылының Әсеташ юлында ята. Ошо ауылда йәшәүсе ҡарттарҙың һөйләүенә ҡарағанда, был исем бик күптәнге ваҡиғаға бәйле. - ~ • «Аҙаҡлы йылғаһын үткәс, һул яҡлап үҙәктәрҙең береһендә Сура тигән кеше үҙенең ырыуы менән тирмә ҡороп йәшәй. Был урындар урманлы, таулы, ләкин мал көтөү өсөн типһәнле урындары күп. Бында йәшәүселәрҙең төп кәсебе малсылыҡ булһа, йылҡылдап йөрөгән йылҡы малдары ырыуҙың ғорурлығы һаналған. Ҡара урмандар, үҙәктәр йыш ҡабатланып торған сапҡындарҙан һаҡланыу өсөн уңайлы. Сапҡындар ваҡытын белгәс, Сура яҡын-тирәләге иң бейек тауҙың башына ҡарауылсылар ҡуя торған булған. Ул тауҙан Кесе Һүрәм буйҙары әллә ҡайҙан күренеп тора. Бер ваҡыт Сураның ҡыҙы менән кейәүенә яу килеүен күҙәтеү сираты етә. Улар, яу күренеү менән, йәйләүҙәгеләргә хәбәр итергә тейеш булалар. Йәштәр икеһе лә һыбай йөрөүгә оҫта, уҡтан атыуға мәргән, ә кейәү кеше оло һунарҙарҙа ла йыш ҡатнаша. Яу Оло Һүрәм менән Кесе Һүрәм ҡушылған ергә килеп етә лә төнөн ҡуна. Был урында хәҙер Таҙлар тигән ауыл урынлашҡан. Яу ғәҙәттәге юл буйлап, Кесе Һүрәм яғынан уҙып, Ҡарауыл тауы яғынан бармай, бөтөнләй көтөлмәгән ерҙән, Ҡарһаҡлы йылғаһы буйлап китеп, Әсмән бейеге тигән тау аҫтынан ғына Кесе Һүрәмгә ынтыла. Шулай итеп, йәштәр һағалап торған Ҡарауыл тауын урап үтәләр ҙә ҙур булмаған һырт аша Суҡ ҡарағай тигән ергә килеп сығалар. Мал өйөрөп йөрөүселәр, яу килгәнен күреп, ашығыс рәүештә Сураға сапҡын ебәрәләр. Сура көтөлмәгән һөжүмгә аптырап, бәлйерәп төшмәй, тиҙ генә иҫ йыя һалып, ҡаршы көс туплай. Ҙур ҡорбандар менән кире ҡағыла яу. Ошо яуҙан һуң уның даны тағы ла күтәрелә. Уға «батыр» тигән исем бирелә. Шул көндән башлап '''Сура батыр''' тип хөрмәтләп өндәшкәндәр уға. Сура батыр ҡыҙы менән кейәүенә ныҡ асыуланған һәм: «Һеҙ әллә имән ҡарауыллап тор-ҙоғоҙмо?» — тигән. Шунан бирле ул урын '''Имән ҡарауылы''' тип, ә ошо яу менән бәйле башҡа урындар '''Кешеғырылған туғайы''', '''Яусапҡан йылғаһы''' тип йөрөтөлә башлай. Ул атамалар хәҙер ҙә һаҡлана. '''Һорау.''' ''Ҡәҙерле уҡыусылар!'' Бер нисө легенда менән таныштығыҙ. Хәҙер ошо һорауға яуап бирегеҙ: ни өсөн Рәшит Шәкүр «Топонимия — ерҙең хәтер китабы» тигән? '''Өйгә эш.''' Үҙегеҙ йәшәгән ауылығыҙҙа ошондай матур, фәһемле легендалар һаҡлаған берәй төбәк тураһында һорашығыҙ. Яҙып алығыҙ һәм мәктәпкә бүләк итегеҙ. Ул — һеҙҙең бүләгегеҙ булыр, Уҡытыусығыҙ менән кәңәшләшеп, гәзит й э журнал редакцияһына ебәрергә мөмкин.' '''Уйланыу өсөн һорау.''' ''һуңғы ваҡыттарҙа Ағиҙелде — Белая, Шүлгөнташ мәмерйәһен — Капова пещера, Яҡтыкүлде — Банное, Ҡарағайлыны — Борожеич күле һәм башҡалар тип атай башланылар. Башҡорт олатайҙарыбыҙ ҡушҡан матур исемдәрҙе бөгөн үҙгәртеп ебәреүҙең халҡыбыҙ тарихы өсөн зыянлы яғы бармы? Башҡортса исемдәре онотолһа, был ерҙәрҙә ҡасандыр башҡорттар йәшәгән тип иҫбат итеп булырмы?'' ===ҺАНДАРҘА ЛА ТАРИХ ҺАҠЛАНА=== Беҙҙең илдә милләттәр төрлөлөгө «үҙгәреп» торҙо. 1926 йылда илебеҙҙә 176-милләт йәшәй тип яҙылһа, 1936 йылда И. В. Сталин докладында милләттәр һаны 60 самаһы тип әйтелә. 1959 йылда йән иҫәбен алыуҙа 129 төр милләт йәшәй тип танылһа, 1979 йылда — 101, 1989 — 128, аҙаҡ тағы 40 милләт индерелә, ә Фәндәр академияһының Этнография институты мәғлүмәттәре буйынса, 1989 йылда милләттәр һаны — 824. Башҡортостанда йәшәүсе милләт вәкилдәренең һаны йөҙҙән ашыу. Бынан 400 йылдан ашыу ваҡыт элек, башҡорттар урыҫ дәүләтенә ҡушылған саҡта, Башҡортостан ерендә йәшәүсе башҡорт халҡы 90 проценттан ашыу булган, бөгөн иһә 22 процент тирәһе генә. *1923 йылда 29,3 процентты тәшкил иткәнбеҙ. Ул саҡта рустар 39,6, ә татарҙар 5,8 процент булған. *1989 йылда башҡорттар — 21,9, рустар — 39,3, татарҙар 28,4 процент. *Өҫтәүенә, бына тағы бер эс бошорғос мәғлүмәт! Ошо күрһәтелғән иҫәп эсенән фәҡәт 74,4 процент башҡорт ҡыка башҡорт телен үҙенең туған теле тип иҫәпләй. Туған телен үҙ теле тип һанамаусыларҙың милләтебеҙгә кире йоғонтоһо бармы һуң? Ҡайһы берәүҙәрҙең әйтеүенсә йәки уйлауынса, ниндәй телдә һөйләшһәң дә барыбер түгелме? '''Мәғлүмәт.''' ''1923 йылда йән иҫәбен алған саҡта Башҡортостанда йәшәгән халыҡтың 5,9 процентын типтәрҙәр, 5,8 процентын татарҙар, 4,4 процентын мишәрҙәр тәшкил иткән. Хәҙерге көндә Башҡортостанда татарҙарҙың һаны 28 процент тәшкил итә, ә типтәр, мишәр тигән халыҡ бөтөнләй телгә лә алынмай. Тимәк, улар үҙҙәренең милли үҙенсәлеген юғалтҡан да татарлашҡан. Был халыҡтар хәҙер фәҡәт үҙенә генә хас булған мәҙәниәт ҡаҙанышы менән донъя мәҙәниәтен байыта алмай. Улар әҙәби әҫәрҙәр ҙә, йырҙар ҙа, бейеүҙәр ҙә, башҡа төр сәнғәт әҫәрҙәре лә ижад итә алмай. Ижад иткән саҡта ла башҡа халыҡ исеменән генә сығыш яһаясаҡтар. Ниндәй аяныс! Тимәк, улар фәҡәт үҙҙәрен йотҡан халыҡ ижадын ғына байыта һәм үҫтерә. Әгәр ошо халыҡтарҙың балалары үҙ тарихтарын, үҙ традицияларын өйрәнһә, үҙ телдәрендә уҡыһалар, донъя матурлығынан улар биҙәп торған төҫ юғалмаҫ ине.'' Бөгөнгө көндә, мәҫәлән, урыҫтар, япондар, ҡытайҙар, бенгалдар йөҙ миллиондан ашыу иҫәпләнә. Уларҙан ҡала күп Һанлы халыҡтар иҫәбенә немецтар, француздар, итальяндар инә. Үҙ телен, үҙ шөғөлөн, ғөрөф-ғәҙәтен һаҡлаған бик аҙ ғына һанлы халыҡтар ҙа бар. Мәҫәлән, Филиппин утрауҙарында тасадай тип аталған бер ҡәбилә йәшәй. Улар тау мәмерйәләрен төйәк иткән, һунарсылыҡ менән шөғөлләнә, шифалы үҫемлектәр йыя. Бөтәһе 50-гә яҡын ғына кеше. Әммә үҙҙәренең теле булғас, айырым халыҡ сифатында йәшәйҙәр. Телдәрен юғалтһа, күберәк һанлы икенсе халыҡтан йотолорҙар ине. Унан инде тасадай халҡының үҙенә генә хас йыры, бейеүе, традициялары, биҙәү-төҙәү оҫталыҡтары, һәр төр һәнәре, аш-һыуы, кейеме һәм башҡа әллә күпме милли үҙенсәлектәре йотҡан халыҡтыҡы булып китә йәки бөтөнләй юғала. '''Һорау.''' ''Телен белмәгән кеше үҙ халҡының тарихы менән ҡыҙыҡһынырмы? Туған телендә һөйләшмәгән кеше үҙ халҡының моңон үҙ итерме? Үҙ халҡының тарихын белмәгән, моңон тоймаған, туган телендә һөйләшмәгән, тимәк, халҡы менән аралашмаған кеше үҙ милләтенең хис-тойғоларын аңлармы? (Һорауҙарға яуапты атай-әсәйегеҙ менән эҙләгеҙ.)'' ==НИМӘ УЛ милләт?== '''Милләт (ғәрәп һүҙе)''' — теле, ере, иҡтисади тормошо, психология үҙенсәлектәре, мәҙәниәте һәм көнкүреш уртаҡлығы менән билдәләнгән, етештереү ысулдары нигеҙендә тарихи яҡтан бер бөтөн булып ойошҡан халыҡ. Ошондай аңлатма бирелә һүҙлектәрҙә милләт һүҙенә. Аңлатма һүҙлектә әйтелгәнсә, һәр милләттең үҙенә генә хас бик күп сифаттары бар. Беҙ уны бер аҙ үттек тә инде. Хәҙер шул үтелгәндәрҙән сығып үҙебеҙ «Халыҡтың милли йөҙөн нимә билдәләй?» тигән һорауға яуап эҙләйек әле. Иң элек башҡа милләт әһелдәренең халҡыбыҙ хаҡындағы фекерҙәре менән танышайыҡ. «Ниндәй гүзәл халыҡ был!» — тип яҙа Петр Иванович Добротворский (1839 — 1908) үҙ яҙмаларында. «Башҡорт йырҙарының күбеһе моңло һәм һағышлы; башҡорттарҙа композиторҙар көнлә-шерлек ғәжәп көйҙәр бик күп», — тигән һығымтаға килә халҡыбыҙ йырҙарын яратып тыңлаған Руф Гаврилович Игнатьев (1818—1886). «Ниндәй оһолло, сос, зирәк халыҡ был!» — тип һоҡлана Михаил Василъевич Авдеев (1821—1876) башҡорттар араһында йәшәгән саҡта. Ошо уҡ яҙыусы башҡорттарҙың мәргәнлегенә ғәжәп ҡала. «Башҡорттар бер ваҡытта ла яҙа атмай», — ти ул. Декабрист шағир Петр Михайлович Кудряшев (1797 — 1827) «Абдрахман» тигән поэмаһында '''ББК 74.00 '''Б 83 '''Бураҡаев И. Д., Бураҡаева М. С., Юлмөхәмәтов М. Б.''' '''Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): VI синыф өсөн дәреслек. — Өфө, «Китап», 2000. — 192 бит'''. '''ТП —121''' ||ISBN 5-295-02688-4^ '''© Бураҡаев И., Бураҡаева М., Юлмөхәмәтов М., 1995''' '''© Үҙгәрешле. Бураҡаев Я.,''' '''Бураҡаева М., Юлмөхәмәтов М., 2000''' [[Категория:Тормош һабаҡтары]] g3zzqbq4hkk29mjmpmhj8uzojeg1ab6 0 4311 19353 19351 2018-04-30T01:50:00Z Һәҙиә 403 19353 wikitext text/x-wiki '''Башҡортостанда йәшәгән һәр кем башҡорт”''' ==“Башҡортостанда йәшәгән һәр кем башҡорт”== Был хаҡта Лев Гумилев та үҙенең төркиҙәрҙе өйрәнгән ғилми эштәрендә яҙа. “Пассионар күтәрелеш” майҙаны хаҡында һүҙ алып барыла унда, йәғни, әгәр XII-XIII быуаттарҙа монголдар пассионар милләт булһа, киләсәктә ул вазифа Уралда йәшәгән халыҡ иңенә төшә тип әйтелә. Әгәр үҙ заманында был урын Литва булһа, хәҙер тап Башҡортостан оло үҙгәреш кисерә, был ергә, халыҡҡа мәғәнәүи көс килеүе тураһында әйтелә. Ғалимә Е. Марченко ла: “Башҡорт теле тәбиғәттең тамаҡ телдәрен һаҡларға ярҙам итә һәм кешенең тәбиғәт менән бәйләнешен көйләй, һис кенә лә боҙмай”, – тип яҙа. Ҡытай, Тибет сығанаҡтары ла Башҡортостандың үҙенсәлекле ер булыуын таный. Бик күптәр республикабыҙҙың ни тиклем мөғжизәле ерҙә урынлашыуы, халыҡтың ихласлығы хаҡында һөйләй. Төркиәлә булғанда ТӨРКСОЙ-ҙың генераль секретары Дюсен Касеинов та башҡорт теленең боронғолоғо хаҡында ана ниндәй матур миҫал килтерҙе. Быларҙы теҙеп яҙыуым бушҡа түгел. Мәшһүр ишан Зәйнулла Рәсүлев та бит беҙгә был илаһи заман тураһында әйтеп ҡалдырған һәм ул дәүер килде. Бары тик милләтебеҙ ошо яңылыҡты аңлап, бөтә йөрәге менән ҡабул итергә, аңына һеңдерергә бурыслы: “Халҡыбыҙҙың сабырлығы иманы кеүек үк сикһеҙ. Аллаһ Тәғәләнең мәрхәмәте сикһеҙ, ул күргән михнәттәр өсөн лайыҡлы әжерен дә ебәрә. Ул көнгә мин барып та етә алмам, моғайын, әммә бер мәл бер нимә лә Хәҡиҡәттең яҡты нурын ҡаплай алмаясаҡ.” Рәсәй яҙыусыһы һәм журналисы Олег Чернэ былтыр йыл аҙағында Башҡортостанға килеп ҡайтты. Шул саҡта осрашып, әңгәмәләшкәйнем. Яңы йылға әҙерләһәгеҙ була, тине ул. Яңы йыл әллә ҡайҙа алыҫта һымаҡ, етмәһә, ул март аҙағындағы йыл әйләнеше башы хаҡында һөйләй ине. Баҡтиһәң, ул көн килеп тә еткән. Әңгәмә урыҫ телендә барҙы, шуға күрә уның фекерҙәрен, әйткәндәрен үҙем аңлаған, тойған кимәлдә уҡыусыға еткерәм. Быны шуның өсөн әйтәм: яҙыусы, сәйәхәтсе, Көнсығыш, Азия илдәре мәҙәниәтен тәрән өйрәнгән, ошо ерҙә кешелекте һаҡлаған, афәттәр килгән мәлдә ҡотҡарыр көс, ҡот ятыуын әйткән үҙенсәлекле шәхес Олег Чернэның фекер эсендәге фекерен, һүҙе эсендәге ҡомарын, серен һәр кем үҙенсә сисер, аңлар. '''– Олег Михайлович, һуңғы йылдар­ҙа бик күптәр Башҡортостанға, ошо ергә тартыла. Был нимә менән бәйле икән?''' – Һеҙ башта миңә ниндәй тәрәнлектә һәм ниндәй юҫыҡта һөйләргә кәрәклеге хаҡында әйтегеҙ. Атап һөйләргә була, экзотерика кимәлендә йәки физика фәненә нигеҙләп аңлатырға була. – '''Минең өсөн барыһы ла ҡыҙыҡ, сөнки һеҙ сығыштарығыҙҙа башҡорт­тар, ошо төбәк хаҡында фәнгә нигеҙ­ләнеп тә, кешенең тойомлауына тая­нып та ҡыҙыҡлы фекерҙәр бел­дерәһегеҙ, шуға күрә нисектер әйт­кәндәрегеҙ бер-береһенә бәйләнеп, үрелеп барһа ине.''' – Улай булғас, әйҙәгеҙ башта үҙемдең эшмәкәрлек тураһында һөйләйем. Мин боронғо цивилизациялар, мәҙәниәттәр менән шөғөлләнәм, әммә археолог, антрополог һымаҡ түгел, ә һәр цивилизацияла кешенең үҙенсәлеге, камиллығы ҡыҙыҡ миңә. Шул мәҙәниәтте тыуҙырған кеше үҙе физик, рухи яҡтан ниндәй була икән, тигән һорау борсой ине. Бер мәл мин үҙемдең көсһөҙлөгөмдө тойҙом, ауырыным, үҙемде яңынан тергеҙеүгә, аяҡҡа баҫтырыуға ун йылдан ашыу ваҡыт китте. ''' – Рухи яҡтан инеме көсһөҙлөк, әллә физик яҡтанмы?''' – Бына был да ҡыҙыҡ һорау. Ҡайһы ваҡыт кешеләр рухиәт тип уның артында торған физик мәсьәләләр хаҡында онотоп ебәрә. Мин ниндәй ҙә булһа проблемам килеп тыуһа, уның анатомияһын, физик сағылышын аңларға тырышам. Этнос­тарҙың да миңә анатомияһы ҡыҙыҡлы. Ана шул ауырыған сағымда, етмәһә, ҡыйыҡ башынан йығылып төштөм. Миңә оҙайлы ваҡыт ятып сирләргә тура килде. Шул арала байтаҡ китаптар менән танышып, үҙем өсөн кеше асылын яңынан астым. Астым тип тә әйтеп булмай, быға мин яйлап килдем. Барыһы ла шуға табан барған булған. Ун алты йәштән спорт менән шөғөлләнәм, юлдамын. Әле лә һәр ваҡыт сәйәхәттәмен, барыһын да ҡыҙыҡһынып өйрәнәм, әммә тормошта килеп тыуған бер хәл мине донъяны тәрәнерәк асыуға булышлыҡ итте. Башта миңә бөтәһе лә ҡыҙыҡ ине, сәфәрҙәр барышында барыһын да ҡарайым, өйрәнәм. Үҙем өҫтөндә эксперименттар эшләргә яратам. Бөтә мәҙәниәттәр, диндәр ҙә ҡыҙыҡлы, фәһемле. Аҙаҡ һығымталар яһап, үҙ юлыма табан атланым. Мине ҡурай ҡыҙыҡһындырҙы. Мәҫәлән, ҡурайҙы тыңлап, уның ни тиклем етди музыка ҡоралы икәнен аңланым. Был – бик тәрән, фәлсәфәүи тема. Ул күптәр тарафынан әле тулыһынса аңланмаған, баһалан­маған. Ҡурайсылар тарафынан ғына алып барыла был эш, ә дөйөм кешелеккә барып етмәгән әле. Тора-бара сәфәрҙәрҙә туплаған мәғлү­мәт­тәр менән уртаҡлаша, башҡаларға ла һөйләй башланым. Күптәрҙә улар ҡыҙыҡ­һыныу уятты. Күңелем талаптары тора-бара йәшәү образыма әйләнде. Башҡортостанға килеп эләгеүем дә ҡыҙыҡлы булды. Осраҡты асҡан йәнә бер осраҡ була тиҙәр, ә был осраҡһыҙ ғына юл төшкән мәл ине. Килеп тыуған хәлгә илтеүсе осраҡ була, шул уҡ ваҡытта осраҡһыҙ килеп тыуған хәл дә булыуы ихтимал, йәғни бөтәһе лә ыңғай килеп тора һәм беҙ алға табан атлайбыҙ, ә ҡайһы берҙә ыңғай килеп торһа ла, үҙебеҙ теләгәнсә, башҡаса эшләйбеҙ. Бына һуңғыһы осраҡһыҙ осраҡ була инде. Был юл, бәлки, ауырыраҡ та булыр, әммә унда һин ныҡышмалылыҡ туплайһың. Башҡортостанға мине танышым Кастанеда саҡырҙы. Ул – билдәле антрополог. Ул – минең остазым. Кешеләрҙе эҙләнеү­ҙәргә ташлаған кеше. Беҙ уның менән аралаштыҡ, шуның һөҙөмтәһе – мин Башҡортостанға аяҡ баҫтым. Телеэфир аша биргән тәүге әңгәмәм дә һеҙҙә 25 йыл тирәһе элек булды. Ул ваҡытта яңы телевидение эшләй башлағайны. Исеме лә үҙенсәлекле генә ине. – '''“Толпар”мы икән ни? 3-сө канал тип тә атайҙар ине уны...''' – Уныһын хәтерләмәйем. Бында килгәс, мине кешеләрҙең үҙенсәлекле телмәре әсир итте. Башта аңламаным. Һеҙҙә бөтәһе лә тынын күкрәктән сығарып һөйләшә (с придыханием). Был хатта кешенең милләтенә лә бәйле түгел, ә бына тап һеҙҙә кешеләр ниндәйҙер музыка ҡоралында уйнаған кеүек итеп һөйләшә. Йәғни, тора-бара ошо ерҙең үҙенсәлеген өйрәнеп, бындағы тәбиғәт үҙе үк кешеләрҙе ошо рәүешле һөйләшеүгә этәргәнен аңланым. Башҡортостанда саҡта үҙемдең дә башҡорт икәнлегемде аңланым. Һөйләш үҙенсәлекле, ер үҙенсәлекле, тәбиғәт үҙенсәлекле – былар барыһы ла бында килгән кешене лә үҙенеке итә, үҙенсә һөйләштерә, йәшәтә. Бында хатта кешеләрҙең фекерләүе лә башҡаса, ул тын ҡалып фекерләй. Бына урыҫ теле лә бай, әммә унда ана шул туҡталыш юҡ, телмәр бер туҡтауһыҙ сығып тик тора. Был – физика. Ә башҡорт телендә, Башҡортостанда һөйләшкән кешеләр хатта ниндәйҙер айырым тембр менән, йырлаған кеүек һөйләшә. Һеҙҙә халыҡ төплө. Быны бөгөн килеп кенә раҫламайым, нимә генә тимә, бында бит мин 25 йылдан ашыу элек килеп китеүем хаҡында әйткәйнем. Бында кешеләрҙең ғүмере бушҡа үтмәй, башҡа ерҙәрҙә ғүмерҙәр бушҡа яна, сарыф ителә. – '''Бик үҙенсәлекле булыуҙың сәбәбе нимәлә һуң?''' – Минән дәрестәр алған ҡыҙ Башҡортостанға килде һәм, һеҙҙә уларҙы Әүлиә тип атайҙар, шундай зат ерләнгән урынға барған. Ул унда нур бағанаһы күргән. Әлбиттә, быны бөтә кеше лә күрә алмай, ул – айырым һәләт. Башҡортостан – шундай нур бағаналарынан торған ер. Башҡорт ерендә бөтәһе лә ана шул нур тулҡыны эсендә йәшәй. – '''Ә һеҙ ул нурҙарҙы күрәһегеҙме?''' – Беләһегеҙме, мин донъяға молекуляр күҙлектән бағам. Башҡортостандың да молекуляр йөҙөн күрәм, ә кешеләр уның һөҙөмтәһен, йоғонтоһон ғына татый. Бөтә донъя ДНК-нан тора. Ә нимә һуң ул? ДНК – ул күҙәнәктәрҙән торған йәшәү сығанағы. Этностарға ла ДНК позиция­һынан ҡарайым. Башҡортостан – бик үҙенсәлекле ҡоролған төбәк, шул уҡ ваҡытта төҙөлөү схемаһы бик ныҡ айырыла. Рәсәй – ул үҙенә күрә йыя торған бер киңлек. Минән “Нимә ул урыҫ мәҙәниәте?” тип һорайҙар. Урыҫ мәҙә­ниәте – ул шул телдә һөйләшкән, фекерләгән кешеләр майҙаны һәм шуның менән бөттө лә. Рәсәй – бәләкәй матрицаларҙан торған майҙан. Бына ошоно тәрән аңлау кәрәк, сөнки Рәсәйҙең бөтә көсө ана шунда. Ә әле, тәрбиә аҡһау сәбәпле, быны лозунгтар кимәлендә генә аңлайҙар. Матрицаларҙың береһен дә юғалтырға ярамай. – '''Нимә ул тәрбиә?''' – Тәрбиә – ул кешенең үҙ-үҙенә йүнәлеше. Тәрбиә – ул дөрөҫ тын алыу. Тәрбиә – ул туҡланыу. Былар барыһы ла беҙҙе формалаштыра. Хәл-ваҡиғаларҙы кисереү, аңлау тойғоһо юҡ икән, кешелә тәрбиә лә булмай. Кешенең рухи үҫеше лә шуға бәйле. Физик яҡтан беҙ бер кимәлдә аралашһаҡ, кешенең рухы юғары кимәлдә аралашыу һәләтенә эйә. Борон замандарҙа кешеләрҙең йәшәү рәүеше шуға ҡоролған булған, улар юғары маҡсаттар ҡуйып, шуға ынтылған. Бөгөн беҙҙе нимә тәрбиәләй? Смартфондармы? Улар кешене уйһыҙ итә. Кеше шуға таянып, шуны файҙаланып, үҙенең мөмкинлек­тәрен үҙе сикләй. Төрлө дини юлдар ҙа ҡайһы саҡ кешенең юлдарын икенсе яҡҡа бора. Кеше үҙе аңлап, тойомлауы менән үҙ юлын таба. Был – иң дөрөҫ юл, тип әйтә тиһегеҙме? Юҡ, әлбиттә. Мин эҙләнеү, кешелекте тәрәнлек менән алға әйҙәү яғындамын. Кешеләрҙең йәшәү рәүеше, кисерештәре физиологияһы ҡыҙыҡлы миңә. Ҡурайға әйләнеп ҡайтайыҡ. Ул – йәнле үҫемлек. Мәңгелек үҫемлеге йыһан энергетикаһын үҙенә туплап үҫә. Шунан уны ҡырҡып алып, ҡурайсы уға яңы ғүмер бирә, киңлектең, йыһандың рухын туплаған үҫемлек аша ҡурайсы тыңлаусыларға яңы рухи энергия өләшә. Был – бөйөк яңғыраш. Минең аңлауымса, Башҡортостанда һәр кем ҡурайҙы аңларға тейеш, уны белем алыу кимәлендә таратырға кәрәк. Музыка ҡоралында уйнау мотлаҡ түгел, ә уны аңлау мөһим. Бына, мәҫәлән, мин дә ҡурайҙа уйнамайым, әммә әленән-әле уға әйләнеп ҡайтам. Мин ҡурайҙы өйрәнәм. Ҡурайсы был музыка ҡоралында уйнағанда бик ҡатмарлы итеп тын алышты файҙалана. Мин быны энергия алыш тип атайым. Ғәҙәти кеше бер төрлө тын ала, был күренеш ғалимдар тарафынан өйрәнелгән. Тын алғанда кислород организмға инә, асый, шунан кире сыға шул уҡ тын юлдары аша. Ә ҡурайсы тын алғанда үҙ тәнен физик яҡтан икенсе биохимия хәленә килтерә, йәки аҙыраҡ тын ала. Ҡурайсы эске аң кимәлендә энергияны регенерациялай. Ҡурайҙа уйнау ул тауға менеүгә тиң. Юлды атлаған кеше еңә. Ул атлай һәм һәр аҙым – уның өсөн йәшәү. Башҡорт­останда кешеләр бына ошо рәүешле йәшәй, сөнки телмәрҙәре шулай, алда әйткәнемсә. Башта мин был күренеште аңламаным да, ҡабул да итмәнем. Тора-бара был һөйләштең тембры ер үҙенсәлегенә бәйле икәнен аңланым, физика закондарына бәйле. Телдең үҙенсәлеге мине бер әсир итһә, Башҡортостанда ҡыҙыҡһындырған тағы ла бер мөғжизә – ул ҡымыҙ. Бына әле мин бында ҡымыҙ эсергә тип килдем. Бер ҡыҙ менән хатта уны етештерергә лә тырышып ҡараныҡ. Был эсемлек мине бик ҡыҙыҡһындырҙы. Уның менән күптән таныш инем. Ҡымыҙҙы, уны етештереү технологияһын, милли ризыҡтың тәби­ғәтен, молекуляр яҫылығын өйрәндем. Былар барыһы ла ҡыҙыҡ миңә. Беләһегеҙме, миңә тағы нимә ҡыҙыҡ? Ат – ул бик күптәрҙең мәҙәниәтендә изге хай­уан. Боронғо эпостарҙа, уларҙы өйрәнгән ғалимдар кешенең йәне нисек хәрәкәт итә, ат та шулай хәрәкәт итә тип иҫәпләй. Төрлө йолаларҙа был төрлөсә аңлатыла. Бөгөн бит атта һыбай йөрөп, кешеләрҙе дауалау терапияһы ла бар. Бейә биргән һөт бөтә ерҙә лә бер төрлө. Башҡортостан ҡымыҙы – кеше тарафынан иң еңел үҙләштерелгәне. Ҡымыҙ ҙа, ҡурай кеүек, милли идея булырға тейеш. Бында йәшәгән һәр кем башҡорт булған кеүек, уларға ла этностың үҙенсәлеге һеңгән. Бына ҡарағыҙ әле, Башҡортостан бик борон барлыҡҡа килгән. Фарсыларҙың да, төркиҙәрҙең дә йоғонтоһо һеңеү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән үҙенсә­лекле башҡорт менталлеге. Улар алтай­ҙарҙан да, төркиҙәрҙән дә, фарсыларҙан да айырыла. Башҡорттар монгол татар­ҙары хакимлыҡ иткән дәүерҙә һуғышҡан тигән фекерҙәрҙе лә башҡасараҡ еткерәләр беҙгә. Ниндәй генә ҡаршы яуҙар, ҡар­шылыҡтар булһа ла, был халыҡ ҡеүәтле көстәргә ҡаршы тора алған. Сәбәбе нимәлә һуң? Башҡортостандың үҙенсәлекле ерлегендә. Был халыҡ барлыҡҡа килгән, йәшәгән ер – ҡеүәтле энергия биреп торған урын. Мин уны алтынсы интеграль ялан тип атайым. Бөтә беҙҙе уратып алған донъя, киңлек төрлө селтәрҙәргә бүленгән. Һәр ялан – ул үҙе айырым селтәр. Ожмах баҡсалары, эфир яланы хаҡында күп яҙалар. Бик күп мифологик сюжеттар эфир яланында урынлашҡан. Эфир – ул инте-граль яландың нигеҙе, Йыһандың тын алышы. Мәҫәлән, ҡурайсы шул энергияны ҡурайҙа уйнағанда сығара. Был – бөйөк музыка ҡоралы. Йыһанға энергия тарата ул. Төрлө этностар интеграль ялан нигеҙендә барлыҡҡа килгән. Ньютон да был хаҡта яҙған. Шуныһы йәл, ҡулъяҙмалары янып, был хаҡта бик аҙ мәғлүмәт ҡалған унан. Мәҫәлән, Рәсәйҙәге ожмах баҡсаһында тап башҡорттар йәшәй. Башҡа төбәктәрҙә был күренеш улай уҡ асыҡ күренмәй. Был молекуляр формала сағыла. Сыңғыҙхан да ошо ерҙе яулап алырға тигән маҡсат менән килә. Ул ҡеүәтле энергия сығанағына эйә булырға теләй. Сыңғыҙхан Рәсәйҙе яуларға теләмәй, ә энергия сығанаҡтарын берләштерергә ниәтләй. Ул булмаһа, Ҡытай ҙа бөгөнгө хәлдә булмаҫ ине. Ул бында ла шуны эшләргә теләй. Ҡытайҙы берләштергәндә тәрән белемдәр менән таныша. Уға шулай уҡ ожмах баҡсаһына инеүҙең бер ере Рәсәйҙә урынлашҡанын да әйтәләр, шуға күрә ул ошонда ынтыла. Был, бер ҡараһаң, бик ҡатмарлы тема. Был – экзотерика түгел, ә молекуляр физика. Төрлө этностар төрлө яланда урынлашҡан. Мәҫәлән, Тибет – ул етенсе интеграль ялан. Улар ҡеүәтлерәк тигәнде аңлатмай был, унда башҡа төрлө резонанс. Ток энергияһы төрлө була бит, шуның кеүек. Бына бөгөн ошо селтәрҙәрҙә боҙолош киткән. Төҙәтергә, рәтләргә, йүнәтергә кәрәк. Алтынсы интеграль яландың сылбыры боҙолған. Мин, мәҫәлән, кешеләргә һәр урында мөрәжәғәт итеп, барығыҙ ҙа Башҡортостанды ҡотҡарыу, уны һаҡлау хаҡында уйларға тейешһегеҙ, тип әйтәм. Сөнки был төбәк өсөн генә түгел, бөгөн тотош Ер шары өсөн Башҡортостандағы хәл-торош яуаплы. Сүриәләге һуғыш та бындағы халыҡтың энергетик яланы ҡаҡшау менән бәйле. Бер ҡараһаң, Сүриә ҡайҙа ла Башҡортос­тан ҡайҙа? Әммә интеграль майҙанда улар бер яланда. Башҡортостанда йәшәгән кешеләрҙең хәүефһеҙлеге бик мөһим. Кешеләр нимә уйлауы, ниндәй ғәмәлдәр ҡылыуы хаҡында уйланырға бурыслы. Дөйөм кешелектең яҡты идея менән яныуы мөһим. Дөрөҫ музыка тыңларға кәрәк. Башҡорт музыкаһы – нигеҙле. Шуны кешеләргә тыңлатырға, шул рәүешле уларҙы үҫтерергә кәрәк. Кешеләр тыуғанда уҡ айырым энергетика менән тыуа. Быны ишеткәнебеҙ бар, әммә тыуған ерҙең үҙенең айырым ҡеүәте була. Бына ошолар хаҡында ла мин физика ҡанундарына нигеҙләнеп, фәнни эш яҙҙым. Был хаҡта сығыш та яһайым. Бына американдар Нобель премияһына тәҡдим итмәксе, әммә миңә ул тәҡдим ҡыҙыҡ түгел, сөнки уларҙа был процесты аҡыл яғынан аңлау килә, ә тойомлау юҡ. Башҡорттар минең асыштарға нисек ҡарар ине икән? Күҙ алдына килтерәһегеҙме: кеше ошонда тыуған һәм донъяға килгәс тә уның ДНК-һы киңлектең ДНК-һына инә. Тап ошо ерҙә тыуған өсөн генә. Ҡайҙа йәшә­үенә, булыуына ҡарамаҫтан, ул дөйөм киңлек ДНК-һына тегелгән була. Уны үҫтерергә була, әммә юҡ итеп булмай. Был ерҙә тыуған кешеләрҙең күҙәнәк­тәренең төҙөлөшө ҡатмарлы, шуға ла функцияһы ҙур. '''– Һеҙ бер әңгәмәгеҙҙә “башҡорттар – алтынсы интеграль ялан банкир­ҙа­ры, уларҙы рәнйетергә ярамай” тип әйттегеҙ. Шуны асыҡлабыраҡ аңлат­һағыҙ ине?''' – Интеграль ялан – ул нур майҙаны. Бер ҡатын шиғырҙар яҙа, яҙғандарының ритмикаһы ана шул алтынсы интеграль яландыҡына тап килә. Уның яҙмалары менән Интернет тулған, тиергә була. Әммә бер көн уға берәү яла яҡҡан, шунан мин уның ҡеүәтле ҡулъяҙмаларын уҡып, ошо фекерҙе әйттем. Ысынлап та, был рухҡа ҡаршы сығыу шул уҡ ҡаршы сыҡҡан яҡтың үҙенә хәүефле, сөнки, алда әйткәнемсә, башҡорттар – алтынсы интеграль ялан хужалары. Башҡортостанда ижад итергә теләгәндәр, ана шунда яҙғандары ҡеүәтле үҫеш энергетикаһы менән тулы буласаҡ. Кешеләрҙең ДНК-һын да йүнәтергә кәрәк бит, үҙ-үҙҙәрен түбәнһетеү һөҙөмтәһендә уларҙың ас-яланғас ДНК-һы вибрациялары дөйөм йыһан энергетикаһына тоташа алмай. – '''Тимәк, башҡорт шиғыры, башҡорт телмәре айырым көскә эйә? Физика закондары менән аңлатығыҙ әле?''' – Әлбиттә, шулай. Башҡорт һүҙе – ул айырым темпҡа эйә телмәр. Шиғырҙа ана шуны тотоу мөһим. Ҡурайсы ул темпты үҙенән-үҙе тота, сөнки әгәр ул шул рәүешле уйнамаһа, көй сыҡмаясаҡ. Гармонияға килтергән көй. – '''Беҙ уны моң тибеҙ!''' – Башҡорт шиғриәте ул бит бер теҙмәнән теҙелгән тел түгел. Ул – дөрөҫ киңлектә ятҡан телдең күләмле сағылышы. Бында һүҙҙәргә айырым көс һалынған. Мәҫәлән, минең рухтың молекуляр сағылышы хаҡындағы көноҙоно барған лекцияларымды тыңларға бик күмәк халыҡ бары тик Башҡортостанда ғына килә. Был нимә хаҡында һөйләй? Бындағы халыҡта, ошо ерлектәгеләрҙә интеграль яландың көсөн тойоу һәләте бар. Бында килгән һайын шул хәл ҡабатлана. Бында нигеҙле итеп кешеләрҙең үҫеш кимәлен күрергә була. – '''Бөгөн энергетик баланстың ҡаҡшауы хаҡында йыш телгә алалар. Ә һеҙ уны хатта Башҡортостан менән дә бәйләйһегеҙме?''' – Картаға ҡараһаң, Башҡортостан бер төбәк кенә кеүек. Ә ысынында иһә ундағы халыҡҡа мөнәсәбәт айырым булыуы мөһим. Беҙҙең илдәге яҡтылыҡ сығанағы булған Башҡортостандан килгән энергия ҡыҫылған. Был төбәкте һаҡларға кәрәк, кешеләренә айырым мөнәсәбәт булырға тейеш, тип әйтһәм, сәйер яңғырай, шулай бит?! Ә физика закондары менән, интеграль яландағы үҙгәрештәргә күҙ һалһаң, барыһы ла аңлашыла. Ер шарындағы именлек тә һәр интеграль яландың үҙ ваҡытында йыһанды кәрәкле энергия менән тәьмин итеүенә бәйле. Төрлө ерҙә терроризм күренештәре лә кешеләрҙең аҡылы дөрөҫ фокуста тормауы менән бәйле, уларҙы түбән вибрациянан алырға кәрәк. Йәки алтынсы интеграль яландың вибрацияһын көсәйтергә кәрәк, сөнки улар ҙа бергә бәйле был яланда, шуға күрә энергияларын икенсегә борорға кәрәк (урыҫса әйткәндә, “перебить энергию” була). Иң ҡеүәтле энергия ҡайҙа икән тип өйрәнә башлағас, мин Башҡортостанды астым. Рәсәй менән бер нимә лә булмаясаҡ, хәүефләнергә кәрәкмәй. Әммә бының өсөн илдә һәр саҡ мәңгелек ут янып торорға тейеш, ә ул – Башҡортостан. Тап ошо төбәк – мәңгелек утын һаҡлаусы. – '''Был хаҡта күп әҫәрҙәр яҙылған. Ә хәҙер шул уҡ фекерҙе физиктың ауыҙынан ишетеү бик ҡыҙыҡлы!''' – Был хаҡта күптән әйтелгән ул, һәр заман ғалимы һөйләгән. Бәлки, Башҡорт­остан тип атап әйтеүсе генә һирәктер. Быны хатта иҫбатларға кәрәкмәй, был күптән раҫланған. Иң мөһиме – кешеләр­ҙең шуны аңлауы, тойоуы кәрәк. Мәғлүмәт булыуы – бер, уның кешеләргә барып етеүе – икенсе нәмә. Ошо дәлилгә кешеләрҙең аңын йүнәлтеү зарур. Иң төп вазифа – әҙәм балаларының башҡаларға түгел, ә үҙ-үҙенә мөрәжәғәт итеүе. Беҙ йәшәгән киңлек беҙҙән көслөрәк. Уның өсөн беҙ минерал ғына, унда юҡҡа сығыу бер ни түгел. Шуның өсөн кешеләргә дүртенсе интеграль ялан нисек йәшәүен белеү кәрәк. Ә дүртенсе интеграль ялан – ул беҙҙең мейе. Кеше үҙенең мейеһен ихтирам итмәйенсә, бер ниндәй ҙә уңышҡа өлгәшә алмаясаҡ. Цементланған фекерле, ҡарашлыларҙы уятыуы, эйе, ауыр. Хатта ҙур ғалимдар ҙа шундай булыуы ихтимал. Мейе эшмәкәрлеге дипломдар менән баһаланмай. Ә бына мин һеҙҙә медицина университетында сығыш яһағанда йәштәрҙең тере аңын тойоп һоҡландым. Уларҙың мейеһе яңылыҡты ҡабул итергә, үҫеш юлынан барырға әҙер. Ә бит арабыҙҙа мейеләре ябыҡ кешеләр бик күп. – '''Бәлки, уларҙың йөрәге ябыҡтыр?''' – Уларҙың мейеһе ябыҡ. Ә ябыҡ мейе йөрәкте теләһә ҡайһы яҡҡа бора. Ул тойоуҙан, фекерләүҙән мәхрүм. Мейене асырға кәрәк. Мин үҙемде ғүмер буйы өйрәнсек итеп тоям, минең өсөн һәр секунд, минут һайын нимәлер өйрәнеү ҡыҙыҡлы. Беҙ ҡайҙа ғына булһаҡ та, үҙебеҙҙе уратып алған киңлекте тойорға, аңларға тейешбеҙ. Был бик мөһим. Был – минең йәшәү принцибым. – '''Һеҙ ҡурайсылар хаҡында ҡыҙыҡ­лы фекерҙәр әйттегеҙ. Бына элек йө­ҙәр­ләгән, меңәрләгән ҡурайсы яланға сығып ҡурай уйнаған. Был күренеште, бәлки, ҡабат тергеҙергәлер, тип уйлап ҡуйҙым.''' – О! Был – бик үҙенсәлекле фекер! Ирәмәл тауын яҡшы беләһегеҙ бит инде. Ул бит ябай ғына түгел, ул тау-идея! Ул – астраль тау. Ҡурайсылар булмай, тағы кем шул тауҙы яңынан күтәрә, уның энергияһын яңынан тергеҙеп ебәрә алһын?! Был бик шәп булыр ине. Ҡурайсы эске стресс кимәлендә уйнарға бурыслы. Асыҡлап әйткәндә, тәне үҙе ҡыл һымаҡ тартылып торорға тейеш. – '''Үҙе ҡурай булырға тейеш килеп сыға инде?!''' – Эйе, үҙе ҡурай көпшәһенә әүерелергә тейеш. Ҡурайҙа уйнау йөрәккә лә көсөргәнеш килтерә. Ә бына күмәкләшеп йыйылып бер уйнағанда, күҙ алдына килтерәһегеҙме, ниндәй ҡеүәт таралыр ине Ирәмәлдән! Был хаҡта башҡаларға һөйләргә кәрәк. Ҡурай ябай музыка ҡоралы түгел. Мин хатта унда уйнап, нисек үлемһеҙлеккә өлгәшергә мөмкин булғаны хаҡында ла һөйләй алам. Лаборатория институты кимәлендә мин ҡурайсының үлемһеҙлеген иҫбатлай алыр инем. Бының өсөн махсус медицина институты, лаборатория кәрәк. Үлемһеҙлек бар, йәнә лә үлемһеҙ рух бар. – '''Башҡорт телен һаҡлау тураһында фекер ҙә әйткәйнегеҙ?''' – Бына ҡарағыҙ: теләһә ҡайһы телде ике юл менән өйрәнергә була. Әгәр кеше ниндәйҙер телдә һөйләшә икән, ул уны белә тигән һүҙ түгел. Телде аңлау уның тамырын аңлауҙан башлана. Телдең матрицаһын белеү кәрәк. Бына үҫемлек ултыра, беҙ уны күрәбеҙ, әммә уның эске төҙөлөшөн маңлай күҙе менән күрмәйбеҙ. Телде һаҡлау өсөн ошо телдә фекерләүҙе һаҡлау мөһим. Әгәр кеше башҡортса уйлай белмәй икән, уға телдең матрицаһын өйрәнергә кәрәк. Әлбиттә, Башҡортостанда башҡортса фекерләгән кешеләр күп булырға тейеш. Хатта ун ике аҡыл эйәһе булыуы мөһим, улар халыҡтың тәрән аң кимәлендә уй йөрөтә. Улар телде һаҡлап торасаҡ. Кешеләр дөрөҫ тын алмай башлаған, ә ул аңды әсетә. Ә был күренеш, үҙ сиратында, булғанды юя. Былар барыһы ла физика менән бәйле. Башҡортса фекерләмәгән кеше үҙен башҡорт тип әйтә алмай. Кем тарихи тамырҙарын белмәй, ул үҙен башҡорт тип әйтә алмай. Кем ҡурайҙа уйнамай, ул үҙен башҡорт тип әйтә алмай. Минең миҫалда инде, кем ҡымыҙ эсмәй, ул үҙен башҡорт тип әйтә алмай (йылмая – авт). Был телде өйрәнергә теләгәндәр ҙә күп булыр әле. – '''Һеҙҙең алтынсы интеграль ялан тигәнегеҙ рух булып сыға түгелме, тип уйлап ултырам'''? – Бына ҡарағыҙ, һеҙ әле ошо һүҙҙе әйттегеҙ, ә мин уның геометрик формаһын, схемаһын күрәм. Һеҙҙең туған телегеҙ ана шунан башланған. Рух – ул бер ерлектә берләшеүҙең боронғо төрө. Уның сиктәре ана шул алтынсы интеграль яланда ята. Бик күптәр энергияның физикаһын төшөнөп етмәй. Бер һүҙҙе генә әйтеп тә, тотош ҡеүәтле бер ҡатламды күтәреп була. Алда әйткәнемсә, хатта нимә эскәнен дә кеше белергә тейеш. Яҡшы сәй, һыу, ҡымыҙ эсергә кәрәк. Улар молекуляр кимәлдә беҙҙең организмға дөрөҫ йоғонто яһай. Шиғырҙы ла авторҙың туған телендә уҡыу мөһим, сөнки энергетикаһы үтеп инә. Был бик мөһим. Мәҫәлән, кемдер әйтә минең лекцияма меңдән ашыу кеше килде, тип. Ә минең өсөн мең килеүе мөһим түгел, минең өсөн мине тойған, аңлаған аудитория менән аралашыу мөһим. Үҙ-ара бәйләнеш, бер-береңде тойоу ҡәҙерлерәк. Музыканы кеше шунда уҡ ҡабул итә, сөнки ҡолағы тауыштан ҡаса алмай. Еҫте лә кеше шунда уҡ ҡабул итә, сөнки тын алмай тора алмай. Ә шиғырҙы туған телдә, туған телмәрҙә уҡыу уның эске энергетикаһын еткереүгә бәйле. Ун кешегә, өс кешегә барып етһен ул рухи ҡеүәт, әммә был күпкә мөһимерәк. Ғөмүмән, кешеләргә бөгөн һәм күпте эшләүе ҡәҙерлерәк булырға тейеш. Ни өсөн әле беҙ үткәндәрҙе баһалайбыҙ ҙа киләсәк хаҡында һөйләйбеҙ. Ә бөгөнгө кемгә ҡала? Уҙғандар – ул башҡаларҙың дәүере, унда беҙ тығыла алмайбыҙ. Киләсәктә әллә күпме уңышым була тип әйтер алдынан, шул киләсәк өсөн бөгөн бер генә булһа ла ғәмәл эшләнеңме һуң? Бына ошо хаҡта фекерләргә кәрәк. Кешенең мөмкинлектәре сикһеҙ. Мин уларҙың ҡеүәтен аса алам. Кешеләрҙең осоу һәләте бар. Һеҙҙә лә булған ундай заттар. Әүлиә тигәндәр. Уларҙың физик тәне нурға әйләнә. Былар барыһы ла физика фәне менән бәйле. Быларҙың барыһын да эшләү өсөн кешенең аңын үҙенә бороуы кәрәк. Мин бөтә ҡаҙаныштарымды үҙемдә һынап ҡарайым. Миңә килгән кешеләр араһында ауырыуҙар ҙа бар. Дарыу ашауҙан туҡтағыҙ, тиһәм, юҡ, ярамай, табип ҡушты, тиҙәр. Шул уҡ беҙгә тәҡдим иткән витаминдар ҙа бизнесҡа ҡоролған. Улар кеше организмына йоғонто яһамай. Кеше – үҙ-үҙен дауалаусы ла, юҡҡа сығарыусы ла. Кешеләр миңә килә лә, дауала, тиҙәр. Кеше үҙен үҙе дауалай ала. Үҙе ҡыҫылмай ғына уны кем һауыҡтыра алһын? Мин тәүлектәр буйы эшләйем. Төшөмдә лә эшләйем, хатта нисә сәғәт йоҡлағанымды ла белмәйем, сөнки эш – минең йәшәү рәүешем. Һеҙҙең бөтәһе лә янығыҙҙа ғына – машинала теләһә ниндәй көй түгел, ҡурай моңо тыңлағыҙ. Эскәндә ҡымыҙҙы һайлағыҙ. Ана шул бәләкәй генә аҙымдарҙан кеше үҙенә үҙе йөҙ борорға тейеш. ==Аҙаҡҡы һүҙ урынына== Олег Чернэ әңгәмәләшергә саҡырғас, башта икеләнеп кенә барғайным. Әммә һөйләшеү барышында милләтебеҙ хаҡында башҡаларҙа ла фәнни мәғлүмәт етерлек икәнлеген күрҙем. Беҙҙең халыҡ – ошо быуатта ла үҙенең тарихи хәтерен, асылын юғалтмаған, “Урал батыр” кеүек боронғо яҙмаһын һаҡлап ҡалған бик һирәк милләттәрҙең береһе. Эйе, заман ҡатмарлы, ә был ғалим фәнни юл аша халҡыбыҙ хаҡында ҙур мәғәнәгә эйә булған фекерҙәр белдерә. Ул ислам динендә булмағас, бәлки, әүлиәләрҙең кемлеген аңлап та етмәйҙер, әммә был хаҡта фекер йөрөтә. Юҡҡа ғына борон-борондан Башҡортостан – әүлиә­ләр иле тимәгәндәр бит. Нур тулҡыны хаҡында ла әйтә, ә беҙҙең күпме изге урындарыбыҙ бар. Ирәмәл, Әүештау, Нарыҫтау, Балҡантау һәм башҡа урындарҙың ырыҫын тойоп йәшәй халҡыбыҙ. Тап Зәйнулла ишан әйткән һүҙҙәрҙең бөгөн тантана итер мәле еткән. Был хаҡта Шәйех Назим да: “Башҡорттарға мәғәнәүи көс килде”, – тигәйне бынан бер нисә йыл элек. Ислам, дин, иман аша килә халыҡтың асылына табан юлы. Милләтебеҙҙең иң аҫыл сифаттарының береһе – ул ихласлыҡ. Йөрәге асыҡ, Күктәр менән бәйләнешен юғалтмаған башҡорттар. '''''Тел – ул аралашыу ғына түгел, бейеү ҙә, йыр ҙа, моң да. Ул аралашыуҙың иң юғары кимәле – Аллаһ Тәғәлә менән бәйләнеш, йән, рух теле. Ошо асылыбыҙҙы юғалтмай ошо көнгә тиклем алып килеп еткергән халҡыбыҙ һәр заман Зәйнулла ишан юлында, ихласлыҡта булһын!''''' '''Автор: Лариса АБДУЛЛИНА әңгәмәләште.''' == Һылтанмалар == *[http://bashgazet.ru/bashkir/29604-bashortostanda-yshgnr-kem-bashort.html "Башҡортостан" гәзите] [[Категория:Башҡортостан]] 988k3a41v306s50sfqxjyvfo5hs831q 0 4312 19359 19358 2018-04-30T16:11:18Z ZUFAr 381 /* Һылтанмалар */ 19359 wikitext text/x-wiki {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Бәрәғәт кисәһе|Бәрәғәт кисәһе]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} '''Бәраәт кисәһе намаҙы''' ==Бәраәт кисәһе намаҙы== Бәраәт кисәһендә уҡырға айырым махсус намаҙ юҡ, шуға ла аҫта яҙылған нәфел намаҙҙарын үҙ теләгенә ҡарап башҡараһың. '''Бәраәт кисәһе намаҙына түбәндәгесә ниәт ителә:''' «Әй, Раббым! Ниәт иттем был намаҙға, күңел тупаҫлығынан һәм донъя баҫыуынан ҡотолоу өсөн, шулай уҡ илаһи ғәфүүнә һәм бәхетлеләр дәфтәренә яҙылыуым өсөн...». '''Бәраәт намаҙы''': йәсиғ йәки витр намаҙынан һуңыраҡ ун ике рәкәғәт намаҙ уҡыла, һәр рәкәғәттә бер «Фатиха» сүрәһе, өс мәртәбә сүрәи «Ихлас» уҡыла. Был намаҙҙа 2 рәкәғәт һайын сәләм бирелә. Хаҡ Сүбхәнә үә Тәғәлә ул намаҙ эсендә уҡыған Ҡөръән өсөн сауап ҡыла үә хәбәр бирер: «Тамуҡ уты һиңә харам булды», — тип. '''Йөҙ мәртәбә тәүбә кисәһе''': Был кисәлә (ихтыяр көсө етһә) йөҙ рәкәғәт намаҙ ҡылған кеше, шул йыл эсендә үлһә, шәһид булараҡ үтәр, йәғни шәһиттәргә тиң изге һаналыр. ==Намаҙҙан һуң уҡыласаҡ доғалар== '''14 тапҡыр''':"Әстәғфируллааһәл-ғәзийимә үә әтүүбү иләйик(ә)", '''шулай уҡ 14 тапҡыр''': «Аллааһүммә салли үә сәллим үә бәәрик ғәлә сәййидинәә Мүхәммәдиү үә ғәләә әәли Мүхәммәд». '''14 тапҡыр «Салауат-Мүнжия»''' уҡыла үә доға ҡылына. «Сүбхәәнәллааһи үәл-хәмдү лилләһи үә ләә иләәһә илләллааһү үәллааһү әкбәр. Үә ләә хәүлә үә ләә ҡуүүәтә илләә билләәһил-ғәлиййил-ғазыйим». Ғүмер оҙонлоғо өсөн ысын күңелдән, эскерһеҙ ниәт менән бер мәртәбә «Йәсин-шәриф”те үә бер мәртәбә Бәраәт доғаһы» уҡыла. Бәраәт кисәһенән һуң, йәғни 16-17 көндәренән башлап үҙең өсөн, гөнаһтарҙан тәүбә итеү, донъя үә ахирәт морад-маҡсаттарыбыҙға ирешеү өсөн ҡырҡ көн буйына көн һайын бер мәртәбә 67-се «Мөлөк» («Тәбәрәк») сүрәһен уҡып, доға ҡылырға кәрәк. Был уҡыу рамаҙан айының һуңғы ун көнөндә тамам булырға тейеш. '''Бынан һуң, түбәндәге доғаны уҡып тамамларға мөмкин''' (был мәжбүри түгел, һәр кеше үҙе теләгәнсә доға итә ала). '''Доғаһы ошолор:''' «Әй, Раббым! Донъяны хәләл юл менән, ахирәтте хаҡ юл менән кәсеп итеп, беҙгә донъяла матур тормоштар бир, изгелек эшләй торған һәм ғәмәл-ғибәҙәтле, бәрәкәтле ғүмер бир, шул изгелегебеҙ бәрәкәтендә ахирәттә лә матур тормош — юғары Фирдәүс, Рәййан, Ғәден йәннәттәрен насип ит. Йәһәнәм утынан беҙҙе һаҡла, уның ғазабын күрһәтмә. Әй, Раббым! Телебеҙҙән иман кәлимәһе китмәһен, йортобоҙҙа тыныс, бәхетле тормош кәмемәһен, хәләл ризыҡ, мул бәрәкәт артҡандан-артһын, беҙҙе һаулыҡ-сәләмәтлектән айырма. Һөйөклө Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд Мостафа салләллаһу ғәләйһи үәссәлләмдең Аллаһ Тәғәлә ҡушҡанса йәшәргә өйрәтеүҙәрен иҫтән сығарырға яҙмаһын. Камил аҡыл, зирәк зиһен менән йәшәргә насип әйҙә, әй, Раббым. Ошо уҡылмыш ҡәләми шәрифтәребеҙҙең хаҡы-хөрмәтенә гөнаһтарыбыҙҙы ярлыҡа, донъя үә әхирәти изге морат-маҡсаттарыбыҙға ирешергә насип әйҙә, йәмиғ әруахтарыбыҙҙың рухтарын шат ҡыл, ҡәбер ғазаптарын еңел ит, бәндәселек менән ҡылған гөнаһтарын ярлыҡа. Әмин» ==Бәраәт кисәһенең фазыйләттәре== Ғайсә ғәләйһис-сәлләм сәйәхәттә булған сағында бер бейек тауға менде. Менеп еткәс ул тау башында аҡ ҡая таш күрҙе. Ул таш һөттән дә ағыраҡтыр. Ул уның тирәһендә йөрөнө һәм уның күркәмлегенә бик ғәжәпләнде. Аллаһы Тәғәлә вәхи ҡылды: «Йә Ғайса, һине тағыла нығыраҡ ғәжәпләндерәйемме?». Ғайсә ғәләйһис-сәлләм: «Эйе, йә Раббым», — диде. Аҡ таш ярылды, уңын эсендә шәйех күренде, уның ҡулында йәшел таяҡ, ике ҡулы араһында йөҙөм емештәре, үҙе намаҙ уҡый ине. Ғайсә ғәләйһис-сәлләм бик ғәжәпләнде һәм әйтте: «Йә шәйех, мин күргән нимә ул?» '''Шәйех әйтте:''' «Ул минең һәр көндәге ризығым». '''Ғайсә ғәләйһис-сәлләм тағыла һораны''': «Аллаһы Тәғәләгә был рәүештә күпме ғибәҙәт ҡылаһың?» '''Шәйех әйтте''': «Дүрт йөҙ йыл». '''Ғайсә ғәләйһис-сәлләм әйтте''': «Аллаһым, Һинең ҡаршында был шәйехтән ҡәҙерле, сауаплы кешең бармы?». '''Аллаһы Тәғәлә вәхи ҡылды: «''Йә, Расүлүллаһи, әгәр Мөхәммәд ғәләйһис-сәлләм өммәтенән булыусы кемдер шәғбан айының ун бишенсе кисәһендә уяу тороп, бар гонаһтарынан тәүбә-истиғфар ҡылып, тәғәт үә ғибәҙәт ҡылһа һәм төн уртаһында намаҙ уҡыһа, көндөҙҙөн ураҙа тотһа, ул Минең ҡаршымда был дүрт йөҙ йыл ғибәҙәт ҡылыусы шәйехтән ун мәртәбә ҡәҙерлерәк һәм уға сауабы күберәктер»'''''. Ғайсә ғәләйһис-сәлләм: «АҺ, мин дә Мөхәммәд өммәтенән булһам икән», — тине. Был кисәнең фазыйләте, изгелеге тураһында шаҡтай күп нәмә һөйләп булыр ине. '''Был кисәнең бөйөклөгөнә Ҡөръәндең «Әд-Духан» сүрәһенең беренсе алты аяты көслө дәлил булып торалыр:''' Шәфҡәтле, рәхимле Аллаһ исеме менән... #Ха мим. #Һәм асыҡ аңлайышлы китап менән ант итәмен! #Беҙ уны мөбәрәк төндә иңдерҙек. Хаҡиҡәттә, Беҙ — өгөтләүселәр. #Унда һәр бер хикмәтле әмер айырылып бирелә. #Беҙҙең әмеребеҙ буйынса, хаҡиҡәттә, Беҙ — ебәреүселәр! #Раббыңдың рәхмәтенән, Ул, хаҡиҡәттә, ишетеүсе һәм белеүсе бит! '''Был мөбәрәк кисәне Джәбраил фәрештә, ғәләйһис-сәлләм, Рәсүл Әкрам саллаллаһү ғәләйһи үә сәлләм янына килеп, былай тигән:''' «Йә, Аллаһтың Рәсүле! Аллаһы Тәғәлә был кисәлә шаҡтай күп кешене кисерер, шаҡтайын ғәфү итмәйсә ҡалдырыр. Шул ғәфү ителмәүселәр: мөьминдәр илә талашыусылар, мосолмандарҙы кәмһетеп, зыян ҡылып ятыусылар, туғанлыҡ хисен, араларын кисеүселәр, тәкәбберҙәр, ата-әсәһен рәнйетеүселәр, ғүмерҙәрен сәрхүшлектә үткәреүселәр...» Ғата ибне Ясәр радыйаллаһү ғәнһә әйтеүенсә, был кисәлә ике Бәраәт кисәһе араһында вафат буласаҡтарының исемдәре Ғазраил ғәләйһис-сәлләм сәхифәләренә теркәлер, ти. Ҡәҙер кисәһенән башҡа был кисәгә башҡаһы яҡын килмәҫ, ти. Был кисәлә Пәйғәмбәр ғәләйһис-сәлләмдең ағаһы хәҙрәте Ғаббас раҙыйаллаһу ғәнһә тәсбих намаҙын уҡырға өндәне. '''Бәраәт кисәһенең үҙ намаҙы ла бар:''' ул 2 рәҡәғәттән башлап 1000 рәҡәғәткә ҡәҙәр һуҙылырға мөмкин. Ғалимдар уртаса 100 рәҡәғәт намаҙ уҡыуҙы мөстәхәб итеп табалар. Был намаҙҙа “Әлхәм” сүрәһенәң һуң “Аятүль-Көрси” менән “Иннә-әңзәлләһ” сүрәләрен уҡыу күркәм ғәҙәт булыр. Был кистә 3 мәртәбә «Йәсин» сүрәһе уҡылыр. Беренсе мәртәбә «Йәсин» сүрәһен уҡығанда уҡыусының ниәте Аллаһы Тәғәләнән оҙон ғүмер һорауҙан ғибәрәт булыр. Икенсе мәртәбә «Йәсин» уҡығанда уҡыусы Аллаһы Тәғәләнән бәлә-ҡазаларҙан именлек һорар. Өсөнсө мәртәбә бәрәкәт артһын тип уҡыр. '''Бәраәт намаҙы хәҙистәр буйынса ике төрлө''': *береһе, «Бәдәрүл-вәғыйзин»дә килтерелә: Хәҙрәт Рәсүл ғәләйһис-сәлләм бойорҙо: берәү бәраәт кисәһендә йөҙ рәкәғәт намаҙ уҡыһа, Хаҡ Тәғәлә ул кешегә йөҙ фәрештә иңдерер, утыҙы йәннәттән, утыҙы йәһәннәмдән, утыҙы донъя афәттәренән һаҡлай һәм ун фәрештә шайтан мәкеренән һаҡлай. *Икенсеһе, Ибен Ғаббас риүәйәт итә: Хәҙрәт Рәсүлулла ғәләйһис-сәлләм әйтте: «Шағбан айының ун өсөнсө, ун дүртенсе кисәһе йөҙ рәкәғәт намаҙ уҡыһа, һәр кистә йөҙ рәкәғәт, һәр рәкәғәттә бер „Фатиха“, ун “Ихлас» уҡыһа, ниндәй хәжәт теләһә, шул ҡабул була. «Әй, Рәсулулла, әгәр Ләүхел-Мәхфүздә кемдер бәхетһеҙ тип яҙылған булһа, шул әҙәмеңдең яҙылған бәхетһеҙлегең юйып, бәхетле итеп яҙ, тип ул доға ҡылһа, был доға ҡабул булырмы?» — тип һоранылар. '''Рәсулулла ғәләйһис-сәлләм яуап биреп әйтте''': "Аллаһ хаҡы өсөн, минең рухым уның ҡөҙрәт ҡулында. Әгәр уның исеме Ләүхел-Мәхфүздә фәлән-фәлән улы фәлән-фәлән бәхетһеҙ кеше тип яҙылған булһа, уның исемен юйып бәхетле тип яҙырға ихтиярлы. Әүәлге намаҙҙы иғтыяр иткән үҙгәреш юҡ, ниндәй сүрә уҡыһа ла ярай. Һуңынан намаҙын ихтыяр итһә, сүрәһе мәғлүм булыуы һәйбәтерәк. Сауабы артыҡ күп, был китапҡа һыймаҫлыҡ булыр. Әмирил-мөьминин Хөсәйен ибн Абу Талиб раҙыйәллаһу ғәнһү әйткән: Бер кеше Бәраәт кисәһендә ике рәкәғәт намаҙ ҡылһа, һәр рәкәғәттә бер Фатиха сүрәһе, бер Ихлас сүрәһе һәм бер Ҡуль әғүҙе бираббил фәләҡ һәм дә бер Ҡуль әғүҙе бираббиннәс уҡып, был ике рәкәғәт намаҙ ҡылған кеше үҙен йәннәт эсендә күрмәйенсә йән тәслим ҡылмаҫ. Аллаһы Тәғәлә уның йөҙөн айҙың ундүртенсе кисәһе кеүек итер, дәхи фәрештәләр уға иртәле-кисле сәләм әйтерҙәр. '''Рәсүл ғәләйһис-сәлләм әйтте''': "Кем дә кем Бәраәт кисәһендә ике рәкәғәт намаҙ ҡылһа, һәр рәкәғәттә бер Фатиха сүрәһе, бер Ҡуль йә әййүһәл-кәфирун сүрәһе уҡыһа, Хаҡ Сүбхәнә Тәғәлә ул ҡолына Әҙәм ғәләйһиссәләмдең был көнгәсә донъяға килеп киткән мөьминдәр һанынса сауап бирер. Әгәр бер әҙәм Шәғбән айының ун бишенсе кисәһе төнөндә егерме рәкәғәт намаҙ ҡылһа, ун сәләм менән (йәғни, икешәр рәкәғәт һайын бер сәләм), һәр рәкәғәттә бер Фатиха сүрәһе, бер Ҡуль йә әййүһәл-кәфирун, бер Ҡулһуаллаһ әхәде, бер Ҡуль әғүҙе бираббил фәләҡ үә бер Ҡуль бираббиннәс уҡып, бер тәртип менән намаҙ ҡылһа, һуңынан был доғаны уҡыһа: «Ләәә иләәһә илләллааһү үәхдәһүү ләә шәрикә ләһ. Ләһүл мүлкү үә ләһүл хәмдү, үә һүүә ғәлә күлли шәй-ин ҡадир», — тип әйтһә. Ул кеше йәмиғ (бөтә) хәжәттәренә ирешер, ураҙаһы ҡабул булыр, дәхи уның үлем иҫереклеге үә ҡәбер ғазабы асан (еңел) булыр, дәхи йәннәт эсендә уға сатралар төҙөлөр, һәр бер сатраның киңлеге был доньянан киңерәк булыр. Әмин. '''Намаҙ уҡыу был доға менән тамамланыр:''' '''Бисмилләәһир рахмәәнир-рахииим.''' Аллааһүммә йәә зәлмәни үә ләә йүмәннү ғәләйһи йәә зәл-джәләли үәл-икрам, йә зат-таули үәл-инғәм. Ләәә иләәһә илләәә әнтә заһраль-ләджинә үә джәәраль-мүстәджириинә үә әһәәнәл-джәәәәфиин. Аллааһүммә иң күнтә ҡәтәбтәнии ғыйндәкә фи үммүл-китәәби шәҡиййән әү мәхрумән мәтрудән әү мүҡтәран ғәләүүә фир-ризҡый фәәмғ. Аллааһүммә бифәдликә шәҡааүәти үә хирмәәни үә тардии үәҡтәәру ризҡый үәс-битнии ғыйндәкә фии үммүл-китәәби сәғыйдәм мәрзүүҡам мүәф-фәҡал-лил-хайраати фәиннәкә ҡультә үә ҡаулүкәл-хәҡҡу фи китәәбикәл-мүңзәли ғәләә лисәәни нәбиййикәл-мүрсәли йәмхууллаһү мәә йәшәәәәү үә йүсбитү үә ғыйндәһү үммүл-китәәбилләәһи биттәдҗәллил-әғзами фии ләйләтин-нисфи мин шәғбәәнәл-мүкәррамилләтии йуфраҡу фииһәә күллү әмрин хәкиим. Ағинни минәл бәләәәәи мәә нәғләму үә мәә ләә нәғләму үә мәә әнтә әнтә биһи әғләмү иннәкә әнтәл әғәззүл әкрам, үә салләллаһу ғәләә сәййидинәә Мухәммәдиү үә әәлиһии үә сахбиһии үәсәлләм. == Һылтанмалар == *[https://nazir1965.com/do%D2%93alar/b%D3%99ra%D3%99t-kis%D3%99%D2%BBe-nama%D2%99y.html Әбйәлил районы сайтында] [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] o3r3el81c953t3q4sdu77kjso5f770x 0 4313 19382 19360 2018-05-04T07:43:33Z Һәҙиә 403 /* Зәкәт түләүҙән баш тартыу */ 19382 wikitext text/x-wiki '''5-се ҙур гонаһ'''— зәкәт түләүҙән баш тартыу ==Зәкәт түләүҙән баш тартыу== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Әйт һин: "Мин һеҙҙең кеүек (ғәҙәти) кеше. Берҙән-бер Илаһ - Ул һеҙҙең дә Раббығыҙ, тип миңә вәхи ителде. Бары тик Уға гына йүнәлегеҙ (Уның динендә булығыҙ). Унан ярлыҡау һорағыҙ. Аллаһҡа тиңдәш эҙләгәндәрҙең хәле бик тә хәтәр-яман. Улар зәкәт бирмәй. Әхирәт көнөн инҡар итә" '''(Фуссыләт, 6-7)'''. "Эй, иман килтергән әҙәмдәр! Руханиҙарҙың (монахтар) үә (донъяүи) ғалимдарының күбеһе әҙәмдәрҙең малдарын хаҡһыҙ юлдар менән ашайҙар һәм уларҙы Аллаһ юлынан яҙҙыралар. Алтын-көмөш йыйып та, Аллаһ юлында сарыф итмәгәндәргә һин (Мөхәммәт) "һөйөнсө" ал: уларға хәтәр яза биреләсәк. (Был алтын-көмөш аҡсалар) йәһәннәм утында ҡыҙҙырылып, маңлайҙарына, янбаштарына һәм аркаларына йәбештереләсәк Көндө: — Бына был (туймаҫ) нәфсегеҙ туплаған әйберҙәрегеҙ. Инде туплағанығыҙға күрә, тәмен дә татығыҙ, — тип әйтеләсәк. '''"(Тәүбә, 34-36).''' '''3әкәт - ул аҡса, мал менән ғибәҙәт ҡылыу'''. Кемдең 85 грамм алтын күләмендә аҡсаһы булып, ҡулында бер йыл булһа, 2,5 % зәкәт саҙаҡаһын түләргә тейеш. Был ихтиярый саҙаҡа түгел, был Аллаһ Тәғәләнең әмере. Быны бирмәү ҙур гонаһ. Фәҡирҙәргә, мохтаждарға, етемдәргә, Аллаһ юлына, сәфәрҙә бәләгә тарыган юлсыларға, зәкәт фондтарына һәм динебеҙгә яҡшы ҡараш тыуҙырыу өсөн ҡулланыла. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Әгәр ҙә дөйә, йәки һыйыр, йәки һарыҡҡа эйә булыусы уларга ҡарата тейешлене үтәмәһә, Ҡиәмәт көнөндә ул тигеҙ һәм иркен урынға ултыртыласаҡ. Улар уны тояҡтары менән тапаясаҡ, мөгөҙҙәре менән һөҙәсәк, тештәре менән өҙгөсләйәсәк, һәм дөйә көтөүе уның өҫтөнән йөрөйәсәк. Уның өҫтөнән һуңғы дөйә үтеп киткәндән һуң беренсеһе кире киләсәк һәм был илле мең йыл оҙонлоғона тиң булған Ҡиәмәт көнө тамамланғансы дауам итәсәк. Аҙаҡ уға йә ожмахҡа, йә тамуҡҡа юл күрһәтәсәктәр ". Әгәр берәйһе бирелгән байлығының хаҡын үтәмәһә, йәғни зәкәтен түләмәһә, Ҡиәмәттә (был байлығы) ҡартлығынан башы таҡырланып бөткән ҙур йыланға әүерелер. '''Әбү Бәкер (радиаллау ғәнһү) зәкәт түләүҙән баш тартыусылар менән көрәшкән һәм түбәндәгеләрҙе әйткән:''' "Аллаһ менән ант итәм, әгәр ҙә улар миңә Аллаһ илсеһенә (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) биргән кеүек кәзә бәрәсен биреүҙән дә баш тартһа, мин улар менән ошоноң өсөн көрәшәсәкмен!" Аллаһы Тәғәлә әйтә: "Аллаһтан ниғмәттәр алып та, һаран булған кешеләр, һаранлығыбыҙ үҙ файҙабыҙға, тип уйламаһындар, киреһенсә, был (һаранлыҡ) улар өсөн бик тә насар булып сығасаҡ, һаранлыҡтарына күрә, йыйылған малдары Ҡиәмәт көнөндә уларҙың муйындарына сорналасаҡтыр. Күктәрҙең, Ерҙең мираҫы - барыһы Аллаһтыҡылыр. Аллаһ һеҙ ҡылғандарҙан хәбәрҙарҙыр" '''(Әли Ғимран, 180).''' '''Зәкәт түләүҙән баш тартыусылар тураһында Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) бына нимә ти:''' "Кем зәкәт түләүҙән баш тарта, мин уның зәкәтен дә, мөлкәтенең дә яртыһын аласаҡмын. Был Аллаһтың бер хоҡуғылыр". '''Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенән (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ошоларҙы ишетеүен еткерә:''' "Тамуҡҡа беренселәрҙән булып түбәндәге өс төркөм инәсәк: үҙенең халҡын йәберләгән хаким; зәкәт түләргә теләмәгән мөлкәткә эйә булыусы; тәкәббер ярлы". Ғабдулғәзиздән Абуль-Хафс еткерә: "Һеҙгә намаҙ ҡылырга һәм зәкәт түләргә бойоролдо. Зәкәт түләмәүсенең намаҙы ла юҡ". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] om3f13icwtl2xlpc20iwup6ca9snde4 0 4314 19423 19422 2018-05-17T18:03:25Z ZUFAr 381 19423 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[5-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[7-се оло гонаһ]] }} '''6-сы ҙур гонаһ''' ==Ата-әсәне тыңламау== '''Аллаһ Тәғәлә әйтә:''' "Раббың бары тик үҙенә генә ғибәҙәт ҡылыуығыҙҙы, ата-әсәгеҙгә лә изгелекле булыуығыҙҙы ҡәтғи рәүештә бойорҙо. Уларҙың береһе йәки икеһе лә һеҙҙең янда ҡартайһа, уларға: уф (туйҙым һеҙҙән), тип әйтмәгеҙ; уларға ҡысҡырмағыҙ; икеһенә лә яҡшы мөғәмәләлә булығыҙ. Миһырбан һәм түбәнселек менән улар алдында (күңел) ҡанаттарын йәй ҙә әйт: "Раббым, сабый сағымдан алып улар мине нисек яратып үҫтергән булһа, һин дә уларға шулай мәрхәмәтле бул", - тип доға ҡыл" '''(Исра, 23,24).''' "Беҙ кешеләргә ата-әсәгә изгелекле булыуҙарын васыят иттек. Әгәр улар һин танымаған, белмәгән башҡа бер нәмәне Минә тиңләштерһәләр (һәм шуға инанырға ҡушһалар, шул саҡта ғына), уларға итәғәт итмә. һеҙ Минең янға (Ҡиәмәттә) ҡайтарыласаҡһығыҙ. Шул саҡта Мин һеҙ ҡылғандар траһында хәбәр бирермен" '''("Ғәнкәбүт", 8)'''. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ете һәләкәтле гонаһты һанаған ваҡытта ата-әсәне тыңламауҙы ла телгә алып үткән. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тигән: "Аллаһтың нигмәте атайҙың ниғмәтендә булыр, ә Уның асыуы атайыңдың асыуында булыр". "Һинең атайыңа булған яҡшы мөғәмәләң ожмахҡа иң яҡшы ишектән инеүгә сәбәп булыр. Бөгөндән башлап һинән тора: уның хоҡуҡтарын тотоу һәм ишек аша үтеү йәки хоҡуҡтарын боҙоу һәм уға ҡарай юлды юғалтыу "Ожмах әсәйҙәрҙең аяғы аҫтындалыр". Бер көндө Аллаһ илсеһенә (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) сәхәбәләрҙең береһе һуғыш походында ҡатнаша аламы икәнлеген һорарға килгән. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''':"Ата-әсәйең иҫәнме?" - тип һораған. "Эйе", - тип яуап биргән сәхәбә. Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Улармы ҡарау һинең йыһатың булһын - тип яуап биргән. '''Бер көндө Аллаһ илсеһенән (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) кемгә яҡшы мөғәмәлә итергә кәрәк, тип һорағандар, быға ул:''' "Әсәйеңә, атайыңа, һиңә иң яжын апайыңа, ағайыңа, һуңынан инде башҡа яҡын тугандарыңа - тип яуап биргән. '''Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйтеүен еткерәләр:''' "Ожмахҡа түбәндәгеләр инмәйәсәк: ата-әсәһен хөрмәт итмәгән, күрһәткән изгелеккә аҙһыныусы, эскесе һәм сихырсылыҡҡа ышаныусы". Ғабдуллаһ ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) һөйләй: "Бер көндө Аллаһ илсеһенә (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) бер кеше шунда! \ һорау менән килгән: "Эй, Аллаһ илсеһе! Ниндәй гонаһтар бөйөк тип һанала?" Аллаһ илсеһе шулай тип яуап бирҙе: *Аллаһҡа тиңдәшлек ҡуйыу. *Унан һуң? - тип һораны ул кеше. *Ата-әсәне тыңламау, - Пәйғәмбәребеҙҙең киләһе яуабы шул булды. *Унан һуң? - тип һораны ул кеше. *Ялган ант биреү, - тип яуап бирҙе Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм). ''' Ғабдуллаһ ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә:''' "Ата-әсәһен тыңламаған һәм тәҡдирҙе инҡар иткән ожмахҡа инмәйәсәк '''Бер кеше Аллаһ илсеһенән (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Эй, Аллаһ илсеһе! Әгәр ҙә мин намаҙ уҡыһам, Рамаҙан айында ураҙа тотһам, зәкәт түләһәм һәм Аллаһ йортона (Бәйтуллаһ) хаж ҡылһам, һин миңә нимә эшләргә ҡушырһың?" '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Был ҡағиҙәләрҙе үтәгән һәм ата-әсәһен хөрмәтләгән кеше пәйғәмбәрҙәр, диндар кешеләр һәм шәһиттәр янында булыр", тип яуап биргән. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән:''' "Бөйөк Аллаһ ата-әсәне хөрмәтләмәүҙән башҡа һәр төрлө гөнаһ-хатаны Ҡиәмәт көнөнә тиклем кисектереп тора9 ләкин Аллаһы Тәгәлә ата-әсәһен хөрмәтләмәгән кешене язаларга ашыға. Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) еткерә: "Бер бала ла атаһына рәхмәт әйтеп бөтә алмаясаҡ. Бала әгәр үҙенең атаһын ҡоллоҡта табып, уны һатып алып, иреккә сығарһа ғына яҡшылыҡ менән яуап ҡайтара алыр". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Үҙенең ата-әсәһен хөрмәтләмәгән кешегә Аллаһтың ләғнәте булһын", -тигән. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай уҡ былай тигән:''' "Инәй (әсәйҙең апаһы) - әсәй кеүек" '''Кәғб әйтә:''' "Аллаһ менән ант итәм! Әгәр кеше ата-әсәһенә ҡаршы барһа, Аллаһы Тәғәлә уны юҡ итергә һәм язаларға ашыға. Ә ата-әсәһенә яҡшы мөғәмәләлә булған кешенең Аллаһ ғүмерен оҙонайта һәм изге эштәрен арттыра". '''Әбү Бәкр бин Әбү Мәрйәм һөйләй:''' "Мин Тәүратта шундай һүҙҙәр уҡыным: "Атаһына һуҡҡан кешене үлтерергә кәрәк". ''' Үәхб әйтә:''' "Тәүратта шунда ҡағиҙә бар: "Әсәһенә һуҡҡан кешене үлтерергә кәрәк". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] kh1d6m1vchfw5cndbarqyjkv0323g2d 0 4315 19424 19380 2018-05-17T18:04:20Z ZUFAr 381 19424 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[6-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[8-се оло гонаһ]] }} '''7-се ҙур гонаһ''' ==РИБА АЛЫУ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Иман килтергән кешеләр! Мосолман икәнһегеҙ, Аллаһтың нәфрәтенән ҡурҡығыҙ, алынмаған рибаларығыҙҙы алмағыҙ. Шулай эшләмәһәгеҙ, Аллаһҡа һәм Пәйғәмбәргә һуғыш аскан кафырҙар кеүек булырһығыҙ. Был эштәрҙән тәүбә итһәгеҙ, малығыҙ-байлығығыҙ үҙегеҙгә ҡалыр. Шулай ҡылһағыҙ, һеҙ башкаларға ҡарата ғәҙелһеҙлек ҡылмаҫһығыҙ, үҙегеҙгә лә ғәҙелһеҙлек булмаҫ" '''(Баҡара, 278-279).''' '''"Риба (әжәткә биреп торған аҡсанан-малдан арттырып алынған харам керем, проценҡа биреү) ашағандар''' иһә шайтан зәхмәте һуҡҡан тилеләр кеүек, ҡәберҙәренән торасаҡтар. Улар: "Сауҙа итеү ҙә риба кеүек бит, - тигәндәре өсөн шундай хәлгә ҡалырҙар. Аллаһ алыш-биреште хәләл итте, рибаны харам ҡылды. Әгәр ҙә кемдер Аллаһтан (риба алмаҫҡа) әмер килгәс, рибанан баш тартһа, әмер килгәнгә ҡәҙәр алған рибаһы ғәфү ителер. Уның эше Аллаһ хөкөмөндә булыр. Ә кем кире шул гонаһына ҡайтһа, улар тамуҡ әһелдәре булырҙар, шунда мәңгегә ҡалыр" '''(Баҡара, 275).''' Күренеүенсә, килтерелгән аяттар Ҡөрьәндәге иҫкәртеүҙәргә ҡарамай, тағы ла процент буйынса йәшәй башлаған һәм шул арҡала оҙаҡ ваҡытҡа тамуҡҡа эләгеүселәргә алдан киҫәтеү булып яңғырай. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ете һәләкәтле гонаһты эшләүҙән ҡурҡығыҙ- тигән. Сәхәбәләр: "Эй, Аллаһ илеһе! Былар ниндәй гонаһтар?" - тип һораған. '''Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': *'''Аллаһҡа ширек килтереү''', *'''Сихыр''', *'''Хоҡуғынан башҡа Аллаһ үлтерергә тыйған кешене үлтереү''', *'''Процентҡа йәшәү''', *'''Етемдәрҙең мөлкәтенә ҡул һуҙыу''', *'''Яу яланынан ҡасыу''' *'''Ғәйепһеҙ мосолман ҡатынына (зина ҡылды тип) яла яғыу.''' '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Риба аҡса биреүселәргә лә> алыусыларҙы ла Аллаһтың ләғнәте булыр. '''Тирмизиҙың хәҙистәр йыйынтығында хәҙистең дауамы ла килтерелә''': "Ялғансыны лау ялған шаһитлыҡ ҡылыусыны ла Ән-Нәсә'и Мөхәммәт шундай хәҙис еткерә: "Мөхәммәт (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) риба алыусыларҙан аҡса алыусыны, риба алыу менән шөғөлләнеүсене, шулай уҡ быларҙың барыһын да яҙып алып барыусыны ҡарғай". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] f0nfbxv5vhukwjp7b78b00vuf7swbhp 0 4316 19425 19379 2018-05-17T18:05:36Z ZUFAr 381 19425 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[7-се оло гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[9-сы ҙур гонаһ]] }} '''8-се ҙур гонаһ''' ==ЕТЕМ БАЛАЛАРҘЫҢ МӨЛКӘТЕНӘ ҠУЛ ҺУҘЫУ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Хәйлә һәм һылтау менән етем хаҡын ашаған кешеләр ҡарындарына утлы киҫәү тыҡҡан кеүек буласаҡтар, быныһы хаҡ, һуңынан улар ялҡынлы утҡа барып инәсәк" '''(Нисә,1О).''' "Бәлиғлеккә ирешкәнгә саҡлы, етемдең малына ҡағылма, яҡшы ниәт менән генә ҡағыл (ул малды етем кәрәгенә тотҡанда ғына, үҙеңә алһаң, ҡайтарып биреү шарты менән йәки ул малды арттырыр булһаң ғына). Үлсәгәндә дөрөҫ үлсәгеҙ, ғәҙел бүлегеҙ. Беҙ һәр кемгә йөктө үҙе күтәрә алған ҡәҙәр генә тейәйбеҙ. Хатта яҡындарығыҙ тураһында булһа ла ғәҙеллек менән хөкөм итегеҙ. Аллаһка биргән һүҙегеҙҙә тороғоҙ. Аллаһ һеҙгә шулай васыят итте, бәлки һеҙ Аллаһты иҫегеҙҙә тотоусылырҙан булырһығыҙ" '''("Әғнәм", 152)'''. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) атап үткән ете һәләкәтле гонаһтар араһында етем балаларҙың мөлкәтенә ҡул һуҙыу ҙа бар.''' Бағыусылырға (опекундарға) етемдәрҙең мөлкәтен үҙҙәренә рөхсәт ителгән тиклем ҡулланырға рөхсәт ителә, бынан артып киткәне - харам һәм ул файҙа килтермәйәсәк. Был ҡулланырға рөхсәт ителгән өлөш гонаһлы уйҙарҙан тыш, ислам ғөрөф-гәҙәттәренә һәм сарыф итеү талаптарына тап килгән булырға тейеш. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 53omkgpw03pfzdymbhl3fvyz325ecut 0 4317 19432 19426 2018-05-18T05:18:53Z ZUFAr 381 19432 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР =хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =ғәрәпсә | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[8-се оло гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[10-сы ҙур гонаһ]] }} '''9-сы ҙур гонаһ''' ==Пәйғәмбәргә (салаллаһу ғәләйһмүә сәлләм) ялған һүҙҙәрҙә тағыу (хәҙистәрҙе уйлап сығарыу)== Ҡайһы бер ислам ғалимдары Пәйғәмбәргә (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ялған һүҙҙәрҙе тағыуҙы кафырлыҡ һәм Исламдан сығыу тип һынай. Ысынында, күрәләтә Аллаһҡа һәм Пәйғәмбәргә (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ялған һүҙҙәр таҡҡан, хәләлде - харам, харамды - хәләл тиеүсе кешеләр динһеҙ була. Ғалимдарҙың һүҙҙәре бынан айырмалы икенсе осраҡҡа ҡағыла. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм'''): "Миңә ялган һүҙҙәр тағыусы башҡа кешеләргә ялған һүҙ тағыусы кеүек түгел. Әйҙә юрамал миңә яла яғыусы үҙенә утта урын әҙерләһен " "Мосолманға алдашыуҙан һәм хыянатсы булыуҙан башҡа ғәҙәтендә һәр төрлө сифаттар булыуы хас- тигән. Икенсе бер хәҙистә: "Минең исемдән тип күрәләтә ялған һүҙҙәр еткереүсе ике алдаҡсының береһе буласаҡ. Был хәҙистәр хәҙис уйлап сығарыу асыҡтан-асыҡ рөхсәт ителмәгән эш икәнлеген күрһәтә. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 1bcwreop3ntq7j6z30qhp60uva7wzfj 0 4318 19411 19392 2018-05-17T17:58:44Z ZUFAr 381 19411 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[9-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[11-се ҙур гонаһ]] }} '''10-сы ҙур гонаһ''' == Кисерерлек сәбәпһеҙ Рамаҙан айында ураҙа тотмау == '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән''': "Рамаҙан айында кисерерлек сәбәбе булмай тороп ураҙаһын берҙе булһа ла ҡалдырған кеше, хатта бөтә ғүмере буйына ураҙа тотһа ла, уны аҡлай алмаясаҡ". "Бер намаҙҙан икенсе намаҙға, бер йоманан икенсе йомаға, бер Рамаҙан айынан икенсе Рамаҙан айына тиклем ҙур гонаһтарҙы эшләүҙән һаҡланған кешенең бәләкәй гонаһтары ярлыҡанасаҡ". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай ти: "Ислам биш бағанаға нигеҙләнгән''': # Аллаһтан башҡа илаһ юҡ һәм Мөхәммәт (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) уның пәйғәмбәре тип таныҡлыҡ килтереү; # Намаҙ ҡылыу; # Зәкәт түләү; # Рамаҙан айында ураҙа тотоу; # Хаж. '''Ибн Ғәббәс''' (радиаллаһу ғәнһү) һөйләй: "Ислам асылы һәм уның нигеҙе өс терәктән тора: # "Аллаһтан башҡа илаһ юҡ" тип таныҡлыҡ биреү. # Намаҙ уҡыу. # Зәкәт түләү. Шуларҙың берәүһенән булһа ла баш тартҡан кеше яңылышасаҡ". '''Аллаһ илсеһе''' (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Әгәр кеше алдашыуҙан, хәйлә буйынса эшләүҙән туҡтамаһа һәм үҙенең кафырлыгынан баш тартмаһа, уның аҙыҡтан һәм эсемлектән баш тартыуы Аллаһҡа кәрәкмәйәсәк", - тип әйткән. "Рамаҙан айына тиклем йәшәп тә ярлыҡанмаған кешегә бәлә булыр". Бөтә мосолмандар ҙа, Рамаҙан айында кисерерлек ғөҙөрө булмай тороп ураҙанан баш тартыусы зина ҡылыусыға, башҡаларҙың мөлкәтенә ҡул һуҙыусыға йәки эскесегә ҡарағанда насарыраҡ, тигәнде ҡабул итә. Бындай ҡылыҡтар уның иманында шик тыуҙырыуы һәм уны динһеҙҙәр рәтенә индереүе мөмкин. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] srshhpxa2lid12qcxu53eh9cfveyaal 0 4319 19410 19391 2018-05-17T17:58:07Z ZUFAr 381 19410 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[10-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[12-се ҙур гонаһ]] }} '''11-се ҙур гонаһ''' == Һуғыш яланынан ҡасыу == Ҡурҡаҡлыҡ - динебеҙҙән түгел. Бигерәк тә һуғыш яланында, ҡәрҙәштәреңдең гүмере һинән торғанда. Рухи ауырыуҙарҙан һанала. Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд ғәләйһис-сәләм Аллаһ Тәғәләгә доға ҡылғанда ҡурҡаҡлыҡтан һыйына торған булған. Аллаһы Тәғәлә әйтә: "Яңынан һуғышыр өсөн сигенеү, үҙегеҙҙекеләр менән ҡушылыу йәки уңай урын алыу өсөн ваҡытлыса һуғыш ҡырынан китеү ярай, әммә башҡа шарттарҙа сигенеү - Аллаһтың асыуына дусар булыуҙыр. Уларҙың урыны -йәһәннәмдер. Ул бик тә хәтәр яза урыны" '''(Әнфәл, 16)'''. Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ете һәләкәтле гонаһты һанаған ваҡытта һуғыш яланынан ҡасыуҙы ла (дезертирлыҡ) әйтеп үткән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] d2pjule0b8ieu3vjix96ynesrbv4nqb 0 4320 19408 19399 2018-05-17T17:54:52Z ZUFAr 381 19408 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[11-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[13-сө ҙур гонаһ]] }} '''12-се ҙур гонаһ''' == Зина ҡылыу == '''''Аллаһы Тәғәлә әйтә: "Зинаға яҡын килмәгеҙ, был - фәхишәлек һәм боҙоҡ юл!"''''' '''(Исра, 32)'''. *"Һәм улар Аллаһынан башҡа икенсе илаһҡа доға ҡылмайҙар, Аллаһ харам ҡылған йәнде хаҡһыҙға үлтермәйҙәр һәм зина ҡылмайҙар, әгәр берәй бәндә быларҙы эшләһә, язаһын алыр '''(Фурҡан, 68)'''. *"Зина ҡылған ҡатын менән иргә йөҙ тапҡыр таяҡ һуғығыҙ. Әгәр Аллаһҡа һәм Әхирәт көнөнә инанған булһағыҙ, (Аллаһтың дине ҡушҡандарын үтәүсе булһағыҙ) уларҙы ҡыҙғанмағыҙ. Уларҙы язалағанда (бер нисә) мөьминдең шаһит булып тороуы шарт. («Ибн Ғәббәс (радыяллаһү ғанһү)гә күрә, был шаһиттар дүрт кешенән алып, ҡырҡҡа саҡлы булырға мөмкин. Зина — хаттин ашыу, Аллаһ тарафынан ҡуйылған сиктәрҙе (хәдте) боҙоу иң ҙур гонаһтарҙан һанала. Аяттағы яза никахлы булмаған, өйләнмәгән егет менән ҡыҙға бирелә. Әгәр ҙә никахлы булып та, башҡалар менән зина ҡылғандарға рәжем язаһы бирелә. Йәғни, таш менәм бәреп үлтереү». Хәсән Чантай тәфсиренән.) *Зинасы ир зинасы ҡатынға йәки мөшрик булған ҡатынға ғына өйләнергә хаҡлы. *Зинасы ҡатын да зинасы йәки мөшрик ирҙән башҡаға кейәүгә бармаҫ. *Мөьминдәрҙең - зинасылар менән (өйләнеүе, енси) мөнәсәбәттәргә кереүе харам һаналыр. '''("Нур", 2)'''. '''Бер ваҡыт Аллаһ илсеһенән (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) бөйөк гонаһтар тураһында һорағандар.''' *Ул: "һине яралтҡан Аллаһҡа ширек ҡуйыу", - тигән. *"Ә унан һуң?", - тип һорағандар. "Тамағын ҡарай алмаҫмын, тип ҡурҡып, үҙеңдең балаңды үлтереү". *"Ә унан һуң?", - тип һорағандар. "Күршеңдең ҡатыны менән зина ҡылыу", - тип яуап биргән. ''' Икенсе бер хәҙистә Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үо сәлләм):''' "Әгәр мосолман зина ҡыла икән, ул быны кафыр булараҡ башҡара. Әгәр мосолман урлаша икән, ул быны кафыр булараҡ башҡара. Әгәр мосолман хәмер эсә икән, ул быны кафыр булараҡ башҡара- тигән. • Тағы ла бер хәҙистә Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйткәне еткерелә: *"Мосолман зина ҡыла икән, ул иманынан яҙа һәм был гонаһы уның өҫтөнә шәүлә булып тора. *"Бөйөҡ Аллаһы Тәғәлә зинасының һәм эскесенең иманын, кеше өҫтөнән күлдәк сискән кеүек үк, тартып ала "''' "Өс төркөм кешеләр барҙыр, улар менән Аллаһы Тәғәлә ҡиәмәт көнөндә һөйләшмәйәсәк, уларға ҡарамаясаҡ һәм гонаһтарын ғәфү итмәйәсәк:''' - Зинасы ҡарт; - Алдаҡсы имам (етәксе); - Тәкәббер ярлы '''"Аллаһы Тәғәлә дүрт төркөм кешегә асыулы. Улар:''' *Ант итә-итә һатыу итеүсе; *Тәкәббер ярлы"; *Зинасы ҡарт; *Ҡул аҫтында булыусыларға зөлөм итеүсе имам (етәксе). Ир-атҡа тыйылған ҡатындар - әсәй,.апай, атайыңдың ҡатыны һәм башҡа ҡатындар менән зина ҡылыу бөйөк зина ҡылыу һанала. "Тыйылған ҡатындар менән зина ҡылыусыны үлтерегеҙ". Был темаға хәҙистәр бик күп. Түбәндәге риүәйәтте Бәра'әнең бабаһы килтерә: "Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ирҙең үгәй әсәһе менән яҡынлыҡ ҡылған өсөн уларҙы үлтерергә һәм мөлкәтен бишкә бүлергә ҡушҡан". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 8ss6xxgzfr0qak8hst3ea9ym8jmydx7 0 4321 19428 19427 2018-05-18T02:37:24Z Һәҙиә 403 19428 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[12-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[14-се ҙур гонаһ]] }} '''13-сө ҙур гонаһ''' ==КЕШЕЛӘРҘЕ АЛДАП ҺӘМ ЙӘБЕРЛӘП ДӘҮЛӘТ МЕНӘН ИДАРА ИТЕҮ== '''''"Кешеләргә золом ҡылыусыларға, нахаҡҡа Ер йөҙөндә яуызлыҡ эшләүселәргә ҡаршы юл - улар өсөн интектергес ғазап!''''' '''(Шура, 42)'''. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйтә''': *"Һеҙҙең һәр берегеҙ көтөүсе (ни менәндер идара итеүсе) һәм һәр берегеҙ үҙ көтөүенә яуаплы". *"Алдашыусы беҙҙең аранан түгел". *"Ҡиәмәт көнөндә золом Ҡиәмәт ҡараңғылыҡтарының береһе булыр". *"Етәксе ниндәй булыуға ҡарамаҫтан, әгәр үҙенең артынан эйәреүселәрҙе алдай икән, ул тамуҡта буласаҡ". *"Йәмғиәт менән идара итергә ҡуйылып, уларга яҡшы мөнәсәбәттә булмаған һәр етәксегә Аллаһ ожмахты ябып ҡуя". *Икенсе хәҙистә: "Хатта өжмах еҫен һиҙмәйәсәк", - тии еткерелә. *"Ҡиәмәт көнөндә ун кеше менән булһа ла идара итеүсе хөкөм алдына ҡулдары муйынына бәйләнгән килеш килеп баҫыр. Әгәр ул гәҙел булған булһа, ҡотолор һәм әгәр зарар килтергән булһа, зыян күрер ". *"Эй, Аллаһым! Минең өммәтемдең ниндәй ҙә булһа эше йөкмәтелгән кешегә йомшаҡлыҡ күрһәт, әгәр ул башҡаларға еңеллек ҡылһа. Ауырлыҡ тыуҙырыусыларға ауырлыҡ менән яуап ҡайтар ". *"Тиҙҙән гонаһлы һәм йәберләүсе хакимдар барлыҡҡа килер. Уларҙың ялғанын раҫлаусы, уларға яуызлыҡ ҡылырға ярҙам итеүсе - беҙҙең аранан түгел, һәм беҙ улар араһынан түгел, һәм улар бер ҡасан да Йәннәт сығанағынан (Кәүҫәр шишмәһенән) эсмәҫтәр". * *"Әгәр яуызлыҡ ҡылынған ниндәй ҙә булһа халыҡта гонаһлыларҙы төҙәтеүсе тәҡүәле кешеләр табылмаһа, Аллаһ уларҙың бөтәһен дә язалар ". '''Әбү Үбәйдә бин Ғабдуллаһ бин Мәсғүд атаһының һүҙҙәрен еткерә: "Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән:''' "Йәнем Уның ҡулында булған Аллаһ менән ант итеп әйтәм, йәки һеҙ изгелеккә саҡырып, яуызлыҡты тыйып, кешеләрҙе хәҡиҡәткә алып киләсәкһегеҙ, йәки Аллаһ һеҙҙең йөрәгегеҙҙе башҡаларҙың йөрәгенә ҡаршы бөрөр һәм Ул һеҙҙе Ғайса бин Мәрйәм һәм Дауыт телендә Исраилдың улдарын ҡарғаған кеүек ләғнәт ҡылыр". '''Мәғҡал бин Йәсәр Аллаһ илсеһенең* (саплаплаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйтеүен еткерә:''' "Ике төркөм кешеләр минең шәфәғәтемә ирешмәйәсәк: * -зарар килтереүсе һәм ғәҙел булмаған етәкселәр. *- диндә башҡа ҡарашлы булып, мосолман етәкселәренә ҡаршы таныҡлыҡ биреүсе һәм уларҙан ситләшкән кеше. '''Абү Сәғид әл-Худри Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйткәнен еткерә:''' "Ҡиәмәт көнөндә ҡаты күңелле һәм аяуһыҙ имам (етәксе) иң ҡаты язаға тарттырыласаҡ. '''Икенсе бер хәҙистә әйтелә:''' "Эй, кешеләр! Аллаһ ҡушҡан эштәргә саҡырығыҙ, тыйғандарынан тыйылығыҙ, юғиһә һеҙ доға ҡылырһығыҙ, ә доғағыҙға яуап булмаҫ, тәүбә итерһегеҙ, тәүбәләрегеҙ ҡабул булмаҫ. Йәһүдтәрҙең хахамдары (раввиндары) һәм христиандарҙың рахибтары (монахтары) "әмр биль-мәғруф, наһий ғәниль-мүнкар" (Аллаһ ҡушҡан эштәргә саҡырыу, тыйғандарынан тыйылыу) вазифаһын үтәүҙән тыйылыу менән Аллаһ йәһүдтәрҙе һәм христиандарҙы Үҙенең пәйғәмбәрҙәр теле менән ҡарғаған. Шулай уҡ, уларҙың бөтәһен дә язалаған". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' *"Кем беҙҙең диндә булмаған ниндәй ҙә булһа бидғәт (яңылыҡты) керетһә, шул кире ҡайтарыласаҡ- тигән. *"Аллаһ, шулай уҡ фәрештәләр һәм бөтә кешеләр диндә яңылыҡ уйлап сығарыусыны һәм шуны яҡлаусыны ҡарғаясаҡ. Аллаһ уның малын сарыф иткәнен дә ҡабул итмәҫ, ғәҙеллеген дә» *"Үҙе йәлләй белмәгән кешегә лә (Ҡиәмәттә) йәлләү булмаясаҡ". *"Үҙе йәлләй белмәүселәрҙе Аллаһы Тәғәлә лә йәлләмәйсәк". *"Үҙенең өҫтөнә мосолмандар эштәренең бер өлөшөн алып, уларҙы үтәргә, һәм улар өсөн һаҡлаусы-фәрештә һымаҡ булырға тырышҡан, ә һуңынан улар менән бергә ожмахҡа инмәгән хаким булмаҫ" *"Аллаһы Тәгәлә мосолмандарҙың ниндәйҙер эшендә баш итеп ҡуйып һәм ул мосолмандарҙың ихтыяжына һәм ҡайғы-хәсрәттәренә ҡаршы төшһә, Ҡиәмәт көнөндә Аллаһ шулай ук уның менән үә ихтыяждары, ҡайғы-хәсрәттәрен араһына кәртә булып торор ". *"Ғәҙел имам (етәксе) Ҡиәмәт көнөндә Аллаһы Тәғәләнең күләгәһендә булыр ". *"Ғәҙел эш итеүселәр нурҙан яһалған минбәрҙә була. Улар үҙҙәренең ҡарарҙарында, ғаиләһендә һәм үҙҙәренә ҡул аҫтында булыусыларға ғәҙел булырҙар ". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "һеҙ уны, ә ул һеҙҙе күралмаған, һәм һеҙ уны, ә ул һеҙҙе ҡарғаған хаким насарҙарҙың да насарылыр" - тип әйткән. Шул ваҡыт унан: "Эй, Аллаһ илсеһе! Беҙгә уның менән көрәшергә кәрәкме?" - тип һорағандар. Ул: "һеҙҙең менән намаҙ ҡыла икән - юҡ", - тип яуап биргән. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Ысынында; Аллаһы Тәғәлә залимдың ваҡытын кисектерә. Ләкин әгәр Ул уны тотһа, ыскындырмаясаҡ". '''Һәм түбәндәге аятты уҡыған:''' "Золом ҡылған ҡалаларҙы язалағанда, бына шулай ғазаплай һине Раббың. Ысынлап та, Ул ғазаплаһа, бик ҡаты, бик ныҡ итеп язалай!" '''''(һуд, 102)'''.'' '''Муғәҙ бин Джәбәлде Йәмәнгә ебәргән ваҡытта, Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) уға''': "Кешеләрҙән зәкәт өсөн иң ҡиммәтле әйберҙәрен алма. Йәберһетелгәндең доғаһынан һаҡлан. Сөнки уның менән Аллаһ араһында кәртә юҡ", - тип әйткән. "Хәҡиҡәттә, көтөүселәрҙең иң насары - йәлләү белмәгән дөйәләр ҡараусы". Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм), Аллаһы Тәғәлә өс кеше менән һөйләшмәйәсәк, тигән һәм улар араһында алдаҡсы етәксене лә атап үткән. '''Аллаһы Тәғәлә Ҡерьән-Кәримдә әйтә:''' "Бына әхирәт йорто, Беҙ уны Ер йөҙөндә ҙур дәрәжәләргә ирешен (маһайырға) һәм боҙоҡлоҡ таратырға теләмәгән кеше өсөн әҙерләнек. Һәм ахыры бары тик - тәҡүәлеләргә!" '''("Ҡасас", 83).''' '''Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тигән''': *"Ысынында һеҙ түрә булырға ынтылаһығыҙ. Ләкин Ҡиәмәт көнөндә бының өсөн үкенерһегеҙ " * "Аллаһ менән ант итәм, беҙ етәксе итеп үҙе булырға һораған йәки теләгән кешене ҡуймайбыҙ " "Эй, Кәгб! Аллаһы Тәғәлә һине, минән һуң килеүсе, мин килтергән минең сөннәтемде һәм юлымды тотмаусы ерәнес хакимдарҙан һаҡлаһын" *"Хәҡиҡәттә, Аллаһы Тәғәлә йәберләнгәндең, ҡунаҡтың һәм улы өсөн атаһы әйткән доғаларҙы ҡабул итә. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 8veszdo0d3o10r5juq2u8d5ndqzfogo 10 4322 21980 21979 2020-07-14T08:07:28Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Ҡалып:Текс тураһында]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡалып:Текст тураһында]]: хата 21979 wikitext text/x-wiki {|style="width:100%; margin-bottom:5px; border: 1px solid #ADA; background-color: #D1E231; text-align:center; font-size:0.9em;" |- | class="header_backlink" | {{ #if: {{{ТӘҮҘӘРӘК|}}} | ← {{{ТӘҮҘӘРӘК|}}} |}} | class="header_title" | {{ #if: {{{ИСЕМ|}}}|'''{{{ИСЕМ|}}}'''|'''ИСЕМҺЕҘ'''}} {{ #if: {{{АВТОРҺЫҘ|}}} || {{ #if: {{{АВТОРҘАР|}}} | <br />''АВТОРҘАР — {{{АВТОРҘАР|}}}'' | {{ #if: {{{АВТОР|}}}|<br />''Автор: {{{АВТОР|}}}''|{{ #if: {{{АВТОР1|}}} | <br />''Автор: [[{{{АВТОР1|}}}|{{{АВТОР1|}}}]]'' | }}}}}}}} | class="header_forelink" | {{ #if: {{{ҺУҢЫРАҠ|}}} | {{{ҺУҢЫРАҠ|}}} →|}} |} {| class="header_notes" |{{ #if: {{{ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ|}}} | {{ #ifeq: {{lc:{{{ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ|}}}}} |БАШҠОРТСА| |ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ: {{{ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ|}}}. {{ #if: {{{ОРИГИНАЛДА ИСЕМ|}}} | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ: '''{{{ОРИГИНАЛДА ИСЕМ|}}}''' |}} {{ #if: {{{ТӘРЖЕМӘСЕ|}}} | ТӘРЖЕМӘСЕ: {{{ТӘРЖЕМӘСЕ|}}}|}}<br />}}|}}{{ #if: {{{ЙӨКМӘТКЕҺЕ|}}}| ''ҠАРАҒЫҘ: {{{ЙӨКМӘТКЕҺЕ|}}}.''&nbsp; |}}{{ #if: {{{ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ|}}} |Ижад ителгән: {{{ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ|}}}{{ #if: {{{НӘШЕР ИТЕЛГӘН|}}} |, Нәшер ителгән.: {{{НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ|}}}.&nbsp;|.&nbsp;}}|{{ #if: {{{НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ|}}} |НӘШЕР.: {{{НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ|}}}.&nbsp;|}}}}{{ #if: {{{СЫҒАНАҠ|}}} | СЫҒАНАҠ: {{{СЫҒАНАҠ|}}} &nbsp; 1}}<noinclude> === Өлгө === <pre> {{Текст тураһында | ИСЕМ = | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} </pre> [[Категория:Ҡалыптар]] </noinclude> 5hw5wjzalhuzqlvzfu2zlwc8pqwkho8 0 4323 19414 2018-05-17T17:59:53Z ZUFAr 381 ZUFAr [[2-е ҙур гонаһ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[2-се ҙур гонаһ]] 19414 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[2-се ҙур гонаһ]] oe4p68e4rqdp48l3ek2d8aptzuhuhng 0 4324 19616 19417 2018-09-19T22:27:22Z EmausBot 582 Робот: [[1-се ҙур гонаһ]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү 19616 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[1-се ҙур гонаһ]] nh7fhaz86xnx0r15f4t5ulns2nz2lzx 0 4325 19420 2018-05-17T18:01:53Z ZUFAr 381 ZUFAr [[4-се ҙур гонаһ — намаҙға иғтибарһыҙлыҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[4-се ҙур гонаһ]] 19420 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[4-се ҙур гонаһ]] pwgb36l1qksphgv426afh4wxbhgxdtb 0 4326 19438 19437 2018-05-19T08:09:55Z ZUFAr 381 19438 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = ғәрәпсә | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[13-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[15-се ҙур гонаһ]] }} '''14-се ҙур гонаһ''' '''"Хәмер"''' тип Исламда бөтә иҫерткес матдәләрҙе әйтәләр. Быға араҡы ла, һыра ла, самогон да, шарап та, героин, анаша, насвай һәм башҡа наркотиктар ҙа, хатта клей еҫкәп иҫереүҙәр ҙә керә. ==ХӘМЕР (ИҪЕРТКЕС ЭСЕМЛЕКТӘР) ҠУЛЛАНЫУ== [[Файл:Alcoholic beverages.jpg|thumb|220px|Иҫерткес эсемлектәр]] "Улар һинән хәмер һәм отош уйыны тураһында һорай: *"Быларҙың икеһендә лә бөйөк гонаһ һәм кешеләргә ниндәйҙер файҙа бар, әммә уларҙың гонаһтары файҙаларынан ҙурыраҡ!"-тип әйт. *Йәнә һинән саҙаҡаның нисек бирелергә тейешлеге тураһында ла һорарҙар, һин: "Ихтыяжыңдан артҡанын бир",-тип әйт. Бына шулай аңлата һеҙгә Аллаһ үҙ аяттарын -моғайын, һеҙ фекер йөрөтөп ҡарарһығыҙ" '''("Баҡара", 219)'''. "Эй, һеҙ, иман килтергән кешеләр! Хәмер, отош уйыны, һындар, уҡтар (күрәҙәлек итеүҙең төрө) - шайтан эшенән булған шаҡшылыҡтар. Уларҙан һаҡланығыҙ, моғайын, һеҙ бәхетле булырһығыҙ!" "Хәмер һәм отош уйыны менән шайтан һеҙҙең арағыҙға дошманлыҡ һәм нәфрәт һалырға теләй үә һеҙҙе Аллаһты иҫкә алыуҙан һәм намаҙ уҡыуҙан тыйырға теләй. Тыйылырһығыҙмы һеҙ?" '''("Мәидә", 90-91).''' '''Ибн Ғәббәс һөйләй:''' "Хәмер эсеү тыйыла, тигән аят төшөрөлгәс, ҡайһы бер сәхәбәләр башҡаларға: "Бөгөнгө көндән хәмер эсеү харам һәм ширеккә тиңләштерелә", - тип әйтте". Ғабдуллаһ ибн Ғүмәр хәмер ҡулланыуҙы иң ауыр гонаһтар сафына индергән. Хәмер, һис шикһеҙ, бөтә насарлыҡтың сәбәпсеһе. Шуға ла Аллаһ эскеселәрҙе ләғнәт ҡылған. '''Ғабдуллаһ бин Ғәмир еткерә:''' "Әгәр кем дә булһа иҫерек булып бер намаҙын ҡалдырһа, был унан ошо ботә ундагы байлығы менән, донъяны тартып алғанға тиң булыр. Ә иҫерек булып дүрт намаҙын ҡалдырған кешегә Аллаһ ысынында "Тинәтүль-хәбәл" эсерәсәк. '''Шул ваҡыт сәхәбәләр:''' "Эй, Аллаһ илсеһе! "Тинәтүль-хәбәл" нимә була ул?" - тип һораған. Ул: "Тамуҡ әһелдәренең ҡаны һәм эрене" - тип яуап биргән. '''Джәбир (радиаялаху ғәнһү) һөйләй:''' "Аллаһ Үҙ ғәҙеллеге менән эскесене "Тинәтүль-хәбәл " менән туйындырырға хаҡлы". Шул ваҡыт сәхәбәләр: "Ә "Тинәтүль-хәбәл" нимә була ул?" - тип һораған. Илсе: "Тамуҡ әһелдәренең тире", - тип яуап биргән. "Шарапты был донъяла эскән кеше уны теге донъяла эсмәйәсәк". "һәр хәмер эсеп шул хәлендә үлгән кеше Аллаһы Тәғәлә ҡаршыһына күп илаһҡа табыныусы хәлендә барып баҫасаҡ". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] ej1mbipfe4uiqc6lc1vyopuov04bqxe 14 4327 19431 2018-05-18T05:17:06Z ZUFAr 381 "[[Категория:Китаптар]]" исемле яңы бит булдырылған 19431 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 0 4328 19439 19436 2018-05-19T08:17:51Z ZUFAr 381 19439 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[14-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[16-сы ҙур гонаһ]] }} '''15-се ҙур гонаһ''' ==ЭРЕЛӘНЕҮ, ҒОРУРЛАНЫУ, ТӘКӘББЕРЛӘНЕҮ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' *"Шунан һуң Беҙ уға (Нух пәғәмбәргә) уахи кылдык: — Күҙәтеүебеҙ аҫтында, кунгканыбыҙса кәмә яһа. Әмеребеҙ килеп, ҡайнап, һыуҙар арта башлағас, һәр енестән берәй пар йәнлеләр ал; үҙҙәренә хөкөм сығарылғандарҙан тыш, ғаиләңде. ал. Золом итеп (кофорлоккә тошоүселәр) осон Миңә ялбарма. Уларҙың барыһы ла батып үләсәк. (Мөьминүн, 27). "Шик юҡ - Аллаһ уларҙың нимәне йәшергәнен һәм нимәне асыҡ эшләгәнен белә. Ысынлап та ул тәкәбберҙәрҙе яратмай!'''"(Нәхел, 23).''' *"Үҙҙәренә муллыҡ һәм күп улдар биргәс, улар: (Аллаһ) беҙгә яҡшылыҡ эшләргә ашҡынып тора икән, тип уйлайҙар, ахыры. Юҡ шул! Улар эштең асылын аңлап ботормәй" '''(Мөьминүн, 55-56),''' '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән:''' *"Бер кеше, үҙе менән һоҡланып, кейеменә маҡтанып китеп барған. Аллаһ бының өсөн ергә уны йоторға бойорған һәм уның унда батыуы Ҡиәмәт көнөнә тиклем дауам итәсәк". *"Залим һәм тәкәббер кешене Ҡиәмәт көнөндә ваҡ ҡына ҡырмыҫҡа рәүешендә ҡубарырҙар һәм кешеләр уларҙы тапаясаҡ". Беҙҙең ҡайһы бер ата-бабаларыбыҙ, тәкәбберлек - ул Аллаһы Тәғәләгә ҡаршы башҡарылған тәүге "фетнә" тигән. '''Аллаһы Тәғәлә "Баҡара" сүрәһенең 34-енсе аятында былай тигән: *''' "һәм бына беҙ фәрештәләргә: "Әҙәмгә сәждә ҡылығыҙ", - тип әйттек. Иблистән башҡаһы сәждә ҡылды. Ул ҡарышты, тәкәбберләнде һәм кафырҙарҙан булды". *"Иблис кеүек тәкәбберләнгән кешегә имандың файҙаһы булмаясаҡ. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Тәкәбберлек хәҡиҡәтте ҡабул итмәү һәм кешеләргә булған нәфрәт", - тигән. '''Ҡөрьәндең "Лоҡман" сүрәһенең 18-енсе аятында:''' "Тәкәбберләнеп, кешеләрҙән йоҙ сойормә. Донъяла маһайып, танау сойороп йөромә. Аллаһ тәкәбберҙәрҙе, үҙен генә яратыусыларҙы, маҡтансыҡтарҙы яратмаҫ.", - тип яҙылған. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Аллаһы Тәғәлә әйткән: 44.Ғиззәтем (Бөйөклөгөм) - минең изарым (салбар һымаҡ кейемгә әйтелә). Тәкәбберлек - минең кейемем (ридә -елән һымаҡ кейем). Кем был сифаттарҙа Минең менән ярышһа ғазаплармынтип әйткән. '''Икенсе бер хәҙистә былай тиелә''': "Бер көндө тамуҡ менән ожмах бер-береһе менән бәхәсләшә башлаған. Ожмах: "Эй, Раббым! Ниңә миңә тик көсһөҙҙәр һәм ҡеүәтһеҙҙәр генә инә?" ~ тигәнТамуҡ иһә: "Мин тәкәбберҙәр һәм залимдар* урыны-тигән. '''Аллаһ Тәғәлә әйтә:''' "Бына әхирәт йорто. Беҙ уны Ер йөҙөндә маһайырға һәм боҙоҡлок таратырға теләмәгән кеше әсән әҙерләнек, һәм (хәйерле) ахыры - тәкүәлеләргә!" '''(Ҡасас, 83).''' '''Сәләмәһ бин Аҡүә һөйләгән:''' "Бер көндө Аллаһ илсеһенең (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) янында булған кеше аҙыҡты һул ҡулы менән ашаны. Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Уң ҡулың менән аша", - тигән. '''Теге кеше:''' "Килеп сыҡмай", - тип яуап биргән. Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Нисек инде килеп сыҡмаһын? Тик тәкәбберлек кенә уны шундайға әйләндергән", - тип әйткән, һәм ошөнан һуң теге кеше башҡаса ҡулын күтәрә алмаған. '''Аллаһ инсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Тамуҡта кемдәр буласағын белгегеҙ киләме? Улар - йәлләй белмәгән дошман, һаран һәм тәкәббер кеше", - тигән. '''Ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ғорур йөрөгән һәм үҙе менән һоҡланған һәр кеше асыуланған Аллаһ менән осрашасаҡ- тигән һүҙҙәрен еткерә. '''Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) пәйғәмбәребеҙҙән (ғ.с.) еткерә: "Түбәндәге өс төркөм тамуҡҡа беренселәрҙән булып инәсәк:''' *үҙенең халҡына зыян килтереүсе хаким; *уға тейешенсә мөнәсәбәттә булмаған байлыҡҡа эйә булыусы (йәғни зәкәт-саҙаҡаларын бирмәүсе); *тәкәббер ярлы ". Мин, тәкәбберлектең иң юғары кимәле - үҙеңдең белемең менән ғорурланыу һәм ниндәйҙер өҫтөнлөгөң арҡаһында башҡаларға эреләнеп ҡарау, тип һанайым. Ундай кешегә булған белеме бер ниндәй ҙә файҙа килтермәйәсәк. Мәңгелек донъя өсөн алынған белем кешене баҫалҡы яһай, уның йөрәген тынысландыра, нәфсеһен буйһондора һәм үҙ хакимлығы аҫтына ала һәм бер ҡасан да уны ҡарауһыҙ ҡалдырмай, ә киреһенсә, уны һәр ваҡыт һанап торасаҡ һәм төҙәтергә тырышасаҡ. Әгәр ҙә ул бынан мәхрүм булһа, юлдан сығасаҡ һәм һәләк буласаҡ. Тәкәбберлектең иң юғары кимәле - ул кеше белем алып, бының менән маһайһа, мосолмандарға юғарынан ҡараһа, уларҙың дәрәжәһен кәмһетһә. Был ваҡытта шундай ҡағиҙә көскә инәсәк: "Хатта тамсы тиклем генә лэ тәкәбберлеге булған кеше ожмахҡа инмәҫ" Вә лә хәүлә вә лә ҡеүәтә иллә билләһ. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] sbbwtfzs2rh1p4m68w6cbwufmdp4gwf 0 4329 19893 19447 2019-08-05T08:42:12Z ZUFAr 381 19893 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[15-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[17-се ҙур гонаһ]] }} '''16-сы ҙур гонаһ''' ==ЯЛҒАН ШАҺИТЛЫҠ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "(Аллаһтың ҡолдары) ялған шаһитлык ҡылмаҫтар, буш һүҙ һәм тейешһеҙ нәмәләр эргәһенән үткәндә йөҙ сөйөп үтеүселәр" '''(Фурҡан, 72).''' Ибн Хузәмә менән Ибн Хиббән еткереүе буйынса "Ялған шаһитлыҡ Аллаһҡа ширек ҡылыуға тиң". '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Аллаһтың әмерен хөрмәт менән үтәп, тыйылғандарҙы ҡылмаған һәр кемгә Раббы ҡаршында бик тә хәйерле эш булыр. Харам тнп иғлан ителгән хайуандарҙан тыш (хайуандар) һеҙгә хәләл ителде. Боттарға табыныуҙан һаҡланығыҙ, ялған һөйләүҙән ҡурҡығыҙ" '''(Хаж, 30)'''. ''' Хәҙистә әйтелә:''' "Ялған шаһитлыҡ биреүсегә тамуҡ мотлаҡ тип һаналмайынса, уның аяҡтары урынынан ҡуҙғалмаясаҡ ". '''Ялған шаһитлыҡ килтереүсе бер юлы бер нисә башҡа гонаһтар ҙа эшләй:''' #Алдау һәм яла. "Шик юҡ, Аллаһ хаттин ашҡан ялғансыларҙы тура юлға күндермәҫ" ("Мөьмин", 28). Хәҙистә: "Мосолманға алдашыуҙан һәм хыянат итеүҙән башҡа бөтә холоҡ сифаттары ла хас", - тиелгән. #Ялған шаһитлыҡ биреү яла яғылған кешенең мөлкәте, намыҫы һәм йәне юғалыуына килтерә. #Кешегә зыян килтереү, яла яғыуҙа отош. Сөнки был кеше үҙенә тыйылған мөлкәт хужаһы була һәм шуға күрә лә язаға тамуҡ утына эләгә. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Әгәр мин бер кешенең (һүҙҙәрен дөрөҫләп) мөлкәте икенсегә күсеү буйынса ғәҙелһеҙ ҡарар сығарһам, икенсе кеше уны алмаһын. Сөнки был аҙым менән мин уга тамуҡтан кейем әҙерләйем " #Аллаһ биргән мөлкәт, ҡан һәм намыҫ һаҡланыуы һәм тыйылыуы тураһында ҡағиҙәләрҙең юҡҡа сығыуы. '''Был йәһәттән Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ниндәй генә мосолман булмаһын, уның намыҫы, мөлкәте һәм ҡаны икенсе мосолман өсөн харам", - тигән. "Ҡайһы гонаһтар иң ҙуры тураһында һеҙгә әйтәйемме? *Аллаһҡа ширек ҡатыу, *Ата-әсәне тыңламау, *Ялған шаһитлыҡ килтереү. Сәхәбәләр Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) был турала шул тиклем күп ҡабатлауы һәм улар түҙмәй: "Эх, ул шымһа ине!" - тип әйтеүе тураһында һөйләй". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] ptgxqx3z9hnwnkcnoax04qtzui4042i 0 4330 19449 19448 2018-05-21T11:58:17Z Һәҙиә 403 19449 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[16-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[18-се ҙур гонаһ]] }} '''17-се ҙур гонаһ''' ==ЛӘҮӘТ (ГОМОСЕКСУАЛИЗМ)== Ҡөрьәндә фәхишәлек арҡаһында юғалыуға дусар булған Лут халҡы тураһында тарих һөйләнелә. Бөтә мосолман халҡы ла ләүәттең ҡурҡыныс гонаһ икәнен яҡшы белә. '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Ниңә һеҙ ирҙәргә якынлык ҡылып, Раббығыҙ һеҙҙең өсөн булдырылған ҡатындарығыҙҙан ситләшәһегеҙ..." '''(Шуғара, 165-166).''' Ләүәт зина ҡылыуҙан күпкә аҙғыныраҡ һәм ҡурҡынысыраҡ. Был йәһәттән Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай тигән: "Кем бының менән шөғөлләнә (ҡылыусыларҙы, ҡылырға мәжбүрләүсене һәм бының менән файҙаланыусыларҙы) үлтерегеҙ. "'''Лут халҡы шөғөлләнгән менән шөғөлләнеүселәргә Аллаһтың ләғнәте төшһөн Ибн Ғәббәс (радиаллаһу ғәнһү) һөйләй:''' "Был гонаһ менән шөғөлләнеүселәр өсөн иң бейек бина табырға һәм уларҙы шунан ташлап, һуңынан таш менән бәргесләргә кәрәк". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Бер ҡатын икенсеһе менән енси бәйләнешкә инһә, быш зина ҡылыу тип һанала (ҡатындарҙың бер-береһе менән енси яҡынлығы - зина ҡылыу, мүсәхәҡә, лесбиянство)". Шәфиғиҙәр (Имам Шафиғи (рәхмәтуллаһу ғәләйһи) нигеҙ һалған хоҡуҡи мәктәп) зина ҡылыу менән гомосексуализм өсөн яза бер үк тип һанай. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 8zpza3ks6u366bxonmusdl4ahp2jko5 0 4331 19450 19443 2018-05-22T04:41:11Z Һәҙиә 403 /* ҒИФФӘТЛЕ ҠАТЫН-ҠЫҘҒА ЯЛА ЯҒЫУ */ 19450 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[17-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[19-сы ҙур гонаһ]] }} '''18-се ҙур гонаһ''' ==ҒИФФӘТЛЕ ҠАТЫН-ҠЫҘҒА ЯЛА ЯҒЫУ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Зина кеүек эштәрҙән пак, әшәкелектән хәбәре булмаған, намыҫлы мөьминәләргә (ғәйбәт) нахак яла яғыусылар донъяла ла, Әхирәттә лә ләғнәтләнер. Уларға бик тә хәтәр ғазаптар әҙерләнгән"'''(Нур, 23).''' "Намыҫлы һәм саф ҡатындарға (зина ҡылды тип) нахаҡ һүҙ әйткән кешеләр дүрт шаһит килтерә алмаһа, һәр береһен һикһән тапкыр ҡамсы менән һуғығыҙ. Бынан һуң уларҙан бер ҡасан да шаһитлыҡ һоралмаҫ. Улар фасиҡтарҙын да фасиғы -боҙоҡ әҙәмдәрҙер" '''(Нур, 4).''' Аллаһ илсеһе (салаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) беҙгә ете һәләкәтле гонаһтан ҡасырға бойорған һәм улар араһында был турала хатта уйламаусы ғиффәтле иманлы ҡатын-ҡыҙҙарға яла яғыуҙы ла әйтеп уҙған. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Мосолман - ул башҡа мосолмандарға теле менән дә, ҡулы менән дә зыян килтермәгән кеше", - тигән. '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Гонаһ ҡылмағандары көйөнсә, "был ир менән был ҡатын гонаһ ҡылды" тип нахаҡ яла яғыусылар, һис иликһеҙ, үҙ өҫтәренә ҙур гонаһ алыр" '''(Әхзәб, 58).''' '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ҡиәмәт көнөндә үҙенең ҡолон зина ҡылыуҙа ғәйепләүсене ҡаты язаға тарттырасаҡтар. Әгәр теге ҡол ысынында ла ундай булмаһа -тигән. Ҡөрьәндәге аятты ҡарамайынса, мосолмандарҙың әсәһе Ғәйшәгә (радиаллаһу ғәнһү) яла яғыусы хаҡлы түтел, сөнки ул Ҡөрьәнгә ҡаршы килә. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 4sfbx2hpci6hctdlubjlbzm2rj2vxsb 1 4332 20891 19446 2020-06-30T17:37:52Z Һәҙиә 403 20891 wikitext text/x-wiki [[Ҡатнашыусы:Һәҙиә]] Ихтибар итегеҙ, 16-сы һәм 17-се гонаһ бер төрлө булған. Башлығы ғына икән, төҙәттем. Ялғыуҙары -се/-сы/-сө булыуы мөмкин һәм ҡайһы саҡта ҙур йәки оло тип алынған, ҡалыпты тултырғанда шуға иғтибар итегеҙ. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 14:06, 21 май 2018 (YEKT) *Ярай--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 22:37, 30 июнь 2020 (+05) r3msmfsrru7utroov5n5yymc7j050ju 0 4333 19451 2018-05-22T04:54:56Z Һәҙиә 403 "'''19-сы ҙур гонаһ''' {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Ш…" исемле яңы бит булдырылған 19451 wikitext text/x-wiki '''19-сы ҙур гонаһ''' {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[18-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[20-се ҙур гонаһ]] }} ==ХАҠҺЫҘ РӘҮЕШТӘ ДИНДЕҢ МӨЛКӘТЕН (Бәйтүль-мәл) ҺӘМ ЗӘКӘТ-САҘАҠАЛАРЫН ТОТОНОУ, БОРСОУ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Пәйғәмбәр аманатҡа хыянат итмәҫ. Кем аманатҡа хыянат итә, Ҡиәмәт көндө шул хыянат йөгөн күтәреп, Аллаһ хөкөмөнә килер, һуңынан һәр кем изгелегенә күрә сауап, һәр кем үҙ гонаһаһына теүәл яза алыр, һис кем хаҡһыҙға артығы менәм язаланмаҫ." '''(Әли Ғимран, 161).''' '''Әбү Хүмәйд ас-Сәғид һөйләй:''' "Аллаһ илсеһе хеҙмәткәр итеп Асд ҡәбиләһенән Ибнүль-Лүтбиййа тигән кешене ҡуйҙы. Саҙаҡа йыйыу буйынса яуаплы итеп Ғәмр менән Ибн Ғүмәр тәғәйенләнде. Эште тамамлап ҡайтып барғанда ул: "Бына был һеҙҙеке, ә был минеке, миңә уны бүләк итгеләр", - тине. * '''Шул саҡ Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) минбарға күтәрелде, Аллаһы Тәғәләгә шөкөрҙәр әйтте вәкилдәремә нимә булды? Килде һәм:''' "Бына был һеҙҙеке, ә был минеке, миңә уны бүләк иттеләр" - ти. Ә ул ата-әсәһе йортонда ултырһа, уга быларҙы бүләк итерҙәр инеме? Ҡиәмәт көнөндә кеше хаҡһыҙ алган нәмәләрен муйынында аҫып йөрөтәсәк, һәм был аҡырыусы дөйә булһынмы, мөңрәгән һыйыр булһынмы йәки баҡырыусы һарыҡмы " - тип һөйләне. '''Артабан ул ҡулын күтәреп:''' "Эй, Аллаһым! Мин уларға аңлата алдыммы?— тип һораны. '''Әбү Хөрәйрә һөйләй:''' "Бер ваҡыт беҙ Пәйғәмбәр (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) менән Хәйсәргә* һуғышҡа сыҡтыҡ. Аллаһ һуғышта беҙгә еңеү бирҙе. Ғәнимәт рәүешендә беҙ алтын да, көмөш тә алманыҡ, ә тик кейем, ризыҡ кеүек нәмәләр генә алдыҡ, һуңынан беҙ үҙәнгә төштөк. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) янында Джүзәм ҡәбиләһенән бер кеше бүләк иткән әсир бар ине. Беҙ үҙәнгә еткәс, Аллаһ илсеһенең ҡоло йөгөн ыскындырыр өсөн ҡалҡынды. Ошо ваҡытта уға уҡ сәнселде һәм ул үлеп ҡалды. Быны күреп беҙ: "Эй, Аллаһ илсеһе! Уның үлеме хәйерле булһын ине!" - тип ҡысҡырҙыҡ. '''Быға Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Юҡ, уның өҫтөндә еңһеҙ өҫ кейеме яна. Ул уны ғәнимәт малынан (трөфейҙар) бүлеп тормаҫ борон уҡ алған булған", - тип яуап бирҙе. Беҙҙең барыбыҙҙы ла ҡурҡыу биләп алды. '''Ошо ваҡыт ҡулына ҡайыш йәки ике ҡайыш тотҡан бер кеше килде һәм''': "Эй, Аллаһ илсеһе! Был миңә Хәйсәр көндәрендәге ғәнимәттән ҡалды", - тине. Яуап итеп Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Ҡайыш уттан!" - тип әйткән. Йәки: "Ике ҡайыш уттан!" Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) Киркира исемле кешеһе бар ине, ул һаҡсы булып хеҙмәт итте һәм юл әйберҙәрен ҡараны. Ул үлгәс, Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Ул утта" - тине. Сәхәбәләр был һүҙҙәрҙең сәбәбен эҙләй башлаған һәм уның :әйберҙәре араһында урланған бурка (кейеҙ итек) тапҡандар. Был темаға хәҙистәр байтаҡ ҡына. Уларҙың бер нисәүһен беҙ "йәбер" темаһында килтерербеҙ. ''' Йәбер өс төрлө була''': #Мөлкәтте дөрөҫ булмаған (алдаҡ) юл менән үҙләштереү. #Үлтереү, яралау, аяҡ-ҡулдарын һындырыу һәм әсирҙәрҙе. ҡолдарҙы туҡмау. #Һүҙ менән йәберләү, ғәйепләү, ҡарғау, яла яғыу. Уйлап ҡарағыҙ, юҡ ҡына нәмәләр өсөн дә тамуҡҡа керергә була. Әгәр мәсет-мәҙрәсәнен аҡсаһына ҡулыңды һуҙһаң... '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Ысынында, бер-берегеҙҙең ҡаны, мөлкәте һәм намыҫы был ҡалалағы ошо көн, ошо ай хөрмәтенә тыйылған иҫәпләнә!" '''Шулай уҡ Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Аллаһы Тәғәлә тәһәрәтһеҙ кешенең намаҙын һәм урланған мөлкәттән саҙаҡа биреүсенең саҙаҡаһын ҡабул итмәйәсәк- тигән. '''Зәйд бин Хәлид аль-Джүхәни һөйләй:''' "Бер кеше Хәйбәр походы ваҡытында трофейҙарҙың яртыһын урлаған. Ул үлгәндән һуң, Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) уның өсөн йыназа намаҙын уҡыуҙан баш тартҡан һәм: "Аллаһ юлында ул ғәнимәттең яртыһын урланы, - тигән. Был һүҙҙәрҙән һуң беҙ уның әйберҙәрен ҡараныҡ һәм унда ике дирһәм хаҡы ҡәҙәрем торған мәрйен таптыҡ". '''Имам Әхмәт:''' "Беҙ Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ғәнимәт мөлкәтен урлаусынан һәм үҙ-үҙенә ҡул һалыусынан башҡа кемгәлер йыназа намаҙ уҡыуҙан баш тартҡанын хәтерләмәйбеҙ", - тигән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] n1gmydn23nqjbgwyq5cng7yx0uuuofu 0 4334 19453 19452 2018-05-22T05:07:25Z Һәҙиә 403 19453 wikitext text/x-wiki '''20-се ҙур гонаһ''' {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[19-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[21-се ҙур гонаһ]] }} ==ЯТ МӨЛКӘТТЕ ҮҘЛӘШТЕРЕҮ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' *"Бер-берегеҙҙең малын ғәҙелһеҙлек менән тартып алып ашамағыҙ. Кешенең малын өлөшсә генә булһа ла махсус тартып алыр өсөн, хөкөмдарҙарға ришүәт бирмәгеҙ. Был -гонаһ" '''(Баҡара, 188).''' *"Яманлыҡ ҡылғандарға һәм Ер йөҙөндә хаҡһыҙға кеше рәнйеткәндәргә яза бар. Уларға - әсе ғазап" '''(Шура, 42).''' *"Залимдар өсөн яҡлаусы ла, һаҡлаусы ла юҡ!" '''(Шура, 8).''' '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ғәҙелһеҙлек Ҡиәмәт көнөндә ҡараңғылыҡҡа әүереләсәк "Кем дә кем күршеһенең бер ҡарыштан булһа ла ерен хаҡһыҙға алһа, Ҡиәмәт көнөндә уның муйынына баҫып алғанынан ете тапҡыр артыҡ дүңгәләк кейҙерәләр. '''Ҡөрьәндә яҙылған:''' "Шик юҡ, Аллаһ һеҙгә туҙан бөртөгө кеүек тә ғәҙелһеҙлек ҡылмаҫ '''("Ниса", 44).''' '''Хәҙистә әйтелә:''' "Аллаһ кешеләрмег( бер-береһенэ ҡарата күрһәткән золомдары тураһында яҙыуҙармы иғтибарһыҙ ҡалдырмаҫ." '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Байҙың бурысын түләүҙе һуҙыу — әҙелһеҙлек (золом)," - тигән. Иң ҙур ғәҙелһеҙлектең береһе булып сауҙагәргә хаҡың булмаған килемде алыр өсөн алдап ант итеп тороу. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Кем дә кем, ант итеп, хаҡһыҙға мосолмандың мөлкәтен үҙләштерә, шуның өсөн шикһеҙ үҙенә тамуҡты аса һәм ожмахты тыйылған итә", -тигән. '''Унан:''' "Эй, Аллаһ илсеһе! Хатта ваҡ-төйәк әйбер булһаламы?" - тип һорағандар икән, ул: "Хатта мисүәк ағасының һабағы ла", - тип яуап биргән. '''Икенсе бер хәҙистә Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Әгәр кемде лә булһа беҙ хеҙмәтсе итеп тәғәйенләһәк һәм ул беҙҙән энә булһа ла йәки бынан да кесерәк нәмәне урлаһа, ул хыянатсы булыр, һәм Ҡиәмәт көнөндә ул урлаған нәмәһе менән килер", - тигән. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ысынында, уның еләне (еңһеҙ өҫ кейеме) янасаҡ!" - тигән. Шул саҡ янында булған кемдер торған һәм ғәнимәт малынан бүленгәнгә тиклем алған ҡайышты алып килгән. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ҡайыш та уттан", - тигән. '''Бер сәхәбә:''' "Эй, Аллаһ илсеһе! Әгәр ҙә мин ихласлыҡ менән сабырлыҡ күрһәтһәм һәм һуғышҡан ваҡытта үлтерһәм, минең гонаһтарым ғәфү ителерме?" - тип һораған. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Бурысыңдан башҡаһы- тип яуап биргән. *"Аллаһтың мөлкәтенән хаҡһыҙға алған кешене тамуҡ уты көтә." *"Харам юлдар менән үҫкән кешенең тәненән дә Ҡиәмәт көнөндә утҡа лайығыраҡ тән булмаҫ ". '''Әбү Бәкер (радиаллаһу ғәнһү) еткерә''': "Тыйылған менән туҡланыусы ожмахҡа инмәй". Был ҡағиҙәләр залимдарға, юлбаҫарға, бурҙарға, хыянатсыларға, алдаҡсыларға, үҙенең бурысын ҡайтарырға теләмәүселәргә, һатып алыусыны алдал кәм үлсәүселәргә, кемдеке икәнлеген белмәйенсә, ерҙән юғалған мөлкәтте үҙеңә алыусыларға, шикле мөлкәтте йәшереп, аҫтыртын һатыусыларға, ҡомар уйын уйнаусыларға, хаҡты күтәргән һатыусыларға ҡағыла. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] kji0imla3vrmkjl0fg7w0zelsq90c9y 0 4335 19460 19454 2018-05-23T17:55:58Z Һәҙиә 403 19460 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[20-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[22-се ҙур гонаһ]] }} '''21-се ҙур гонаһ''' ==УРЛАШЫУ== "Уғрылыҡ итеүсе иргә үә ҡатынға Аллаһтан бер яза: ғибрәт өсөн уларҙың ҡулдары киҫелер. Аллаһ - ҡөҙрәт һәм хикмәт эйәһелер" '''(Мәидә, 38)'''. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): *''' "Йомортҡа урлаған өсөн, бау урлаған өсөн ҡулы ҡырҡылған бурға Аллаһтың ләғнәте төшһөн. *"Әгәр Мөхәммәттең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ҡыҙы Фатима урлашһа, уның да ҡулдары киҫелер ине. *"Әғәр иманлы кеше зина ҡылһа, ул уны иманы булмаған саҡта эшләй. Әғәр иманлы кеше урлашһа, ул быны иманлы булмаған ваҡытында эшләй. Әгәр иманлы кеше шарап эсһә, ул быны иманлы булмаған сағында эшләй. Әммә тәүбәгә килер өсөн ишектәр һәр ваҡыт асыҡ". '''Сәләмаһ бин Кай Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә:''' "Түбәндәге дүрт нәмәгә иғтибар итегеҙ: Аллаһҡа ширек килтермәгеҙ, Аллаһ харам ҡылған йәнде үлтермәгеҙ, зина ҡылмағыҙ, урлашмағыҙ. Хеҙмәтте яҙыусы, урлаған нәмәһен кире ҡайтармайынса тороп, бурҙың тәүбәһе бер ниндәй ҙә файҙа килтермәйәсәк, тип һанай. Әгәр урланған нәмә инде булмаһа йәки ҡайтарыу мөмкинлеге юҡ икән, ул эйәһенән ғәфү үтенергә тейеш. Балаларҙы үҫтергәндә харам юл менән табып, ашатҡан мал, уларҙы мәғәнәһеҙ, йүнһеҙ, ахырҙа тамуҡ әһеле итеп ҡылдыра. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] r3pgeb8w54ha24rxd0af4orrra4csba 0 4336 19458 19456 2018-05-23T09:04:19Z Һәҙиә 403 /* ЯЛҒАН АНТТАР БИРЕҮ (ҒАМУС) */ 19458 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[22-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[24-се ҙур гонаһ]] }} '''23-сө ҙур гонаһ''' ==ЯЛҒАН АНТТАР БИРЕҮ (ҒАМУС)== '''Ғабдуллаһ бин Ғәмр Аллаһ илсеһенең (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйтеүен еткерә:''' "Бөйөк гонаһтар - Аллаһҡа тиңдәшлек килтереү, ата-әсәне тыңлашмау, кеше үлтереү һәм ялған ант биреү". Ялған ант биреү кешене гонаһҡа батыра, шуға күрә уны "ғамус" - "батырыусы" тип тә атайҙар. '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Бер кеше: "Аллаһ менән ант итәм, фәлән кешене Аллаһ гәфү итмәйәсәк! " - тип әйткән. '''Аллаһы Тәғәлә уға:''' "Фәлән кеше ярлыҡанмаясаҡ, тип ант иткән кеше кем? Нәҡ ул ярлыҡанасаҡ, ә бына һинең эштәрең юҡҡа сығасаҡ " - тигән. '''"Өс төркөм кешеләр барҙыр, улар менән Аллаһы Тәғәлә Ҡиәмәт көнөндә һөйләшмәйәсәк, уларҙы ғәфү итмәйәсәк һәм уларға ҡаты язалар әҙерләнгән:''' #Тәкәббер; #Булғаны менән ҡәнәғәт булмаған; #Үҙенең тауарын ялған ант менән һатыу итеүсе. '''Ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) еткерә''': "Хәҡиҡәттә, Аллаһы Тәғәлә менән ант итмәгән кеше иманһыҙға әйләнәсәк. Икенсе бер хәҙистә: "Мөшриккә әйләнәсәк- тип әйтелә. "Аллаһ Тәғәләгә ялған ант менән мосолмандың мөлкәтен үҙләштерергә тырышыусы һәр кемде Аллаһың асыуы көтәсәк". '''Аллаһ илсеһенән (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Хатта был "юҡ" ҡына берәй нәмә булһаламы?", - тип һорағандар, ул был һорауға: "Хатта мисүәк ботағы булһа ла". - тип яуап биргән. Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм), бигерәк тә икенде намаҙынан һуң пәйғәмбәрҙең минбары эргәһендә әйтелгән ялған ант иң ауыр гонаһ, тип бәйән иткән. (Йәғни пәйғәмбәр ғәләйһис-сәләм була тороп, Харам мәсетендә ҡылынған гонаһ тағы ла ауырыраҡ.) '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Кем Лат һәм Ғузза (боттарҙың исеме) исеме менән ант итә, тиҙ генә "Аллаһтан башҡа илаһ юҡ" тип әйтһен (үҙенең иманын таҙартһын)",- тигән. Ислам ҡабул иткәнгә тиклем ҡайһы бер сәхәбәләр (радиаллаһу ғәнһүм) төрлө боттарҙың исемдәре менән ант иткән. Килтерелеп үтелгән хәҙис аңғармаҫтан ошо һүҙҙәрҙе әйтеп ебәрергә мөмкин кешеләргә ҡағыла, һәм ундай кешеләргә тәүбә итер өсөн: "Лә иләһә иллаллаһ" һүҙҙәрен әйтергә кәңәш ителә. "Кем ошо минбар янында алдап ант итә - хатта шундай, мисүәк ботағы кеүек мөһим булмаған әйбер өсөн булһа ла, уның өсөн тамуҡ мотлаҡ буласаҡ" [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] ss9z82mwj37u00oz25kv4382s9169v1 0 4337 19461 2018-05-23T17:58:46Z Һәҙиә 403 "{{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби…" исемле яңы бит булдырылған 19461 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[21-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[23-сө ҙур гонаһ]] }} '''22-се ҙур гонаһ''' ==БАҪЫУ, ТАЛАУ== "Ысынлап та, Аллаһ менән Уның рәсүлдәренә ҡаршы һуғышып, донъяға боҙолоҡ таратырға тырышҡан кешеләрҙе үлтерерҙәр, йә, арҡысаҡҡа киреп, ботарлап (уң ҡулын һәм һул аяғын, йәки һул ҡулын һәм уң аяғын ҡырҡын) язаларҙар, йә торған еренән ҡыуырҙар. Уларға донъялыҡта хурлыҡ, әхирәттә оло ғазап булыр" '''(Мәидә, 33)'''. Язалау менән янап, сит кешеләрҙең мөлкәтен алған кешеләр менән нимә буласаҡ? Улар яралаһа йәки үлтерһә, йәки башҡа бөйөк гонаһтар ҡылһа, улар менән нимә булыр? Бынан башҡа, ундай кешеләр ғәҙәттә намаҙ ҡылмай, ә тапҡан аҡсаларын иҫерткес эсемлектәргә һәм боҙоҡ ҡатын-ҡыҙҙарға тотона. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] o3xi8q4x30qjypwtdgf8texgninj9sm 0 4338 19573 19466 2018-08-28T17:45:30Z ZUFAr 381 19573 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[23-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[25-се ҙур гонаһ]] }} '''24-се ҙур гонаһ''' ==АЛДАШЫУ, ЯЛҒАН== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Эргәңдәгеләр менән көймәгә ныҡлан ултырғас, әйт: "Залим кешеләрҙән беҙҙе ҡотҡарған Аллаһка маҡтау!" - тиең" '''(Мөьмин, 28).''' "Үлтерелһен алдаҡсылар" '''(Ҙәрриәт, 10).''' "... Алдаҡсыларға Аллаһтың ләғнәте төшһөн!'''" (Әли Ғимран, 61).''' Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Хәҡиҡәттә, алдашыу гонаһҡа, ә гонаһ утҡа килтерә. Алдашыуын дауам итеп, кеше Аллаһ алдында алдаҡсы булып яҙыласаҡ", - тигән. '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ике йөҙлө кешене өс билдә менән һүрәтләйҙәр: *һөйләгән саҡта алдай; *биргән һүҙендә тормай (үәғәҙәһен үтәмәй); *аманатҡа хыянат итә. '''Икенсе бер хәҙистә:''' "Кемдә ике йөҙлөлөктөң дүрт сифаты бар, шул ысын мөнафиҡ була, ә кемдә уларҙың береһе генә була, ул монафиҡлыҡтың бер өлөшөн үҙендә йөрөтә: #Аманатҡа, хыянат итә: #Һөйләгән саҡта алдаша; #Вәғәҙә иткәненән баш тарта; #Дошманлашһа, саманан тыш ҡылана. '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Төшөмдә күрҙем тип булмағанды һөйләүсеғә Ҡиәмәт көнөндә ике арпа орлоғон бәйләп төйнәп ҡуйырға тәҡдим итерҙәр. Әммә ул быны бер ҡасан да эшләй алмаясаҡ. "Хәҡиҡәттә, яла яғыуҙың һәм алдашыуҙың иң юғары кимәле - үҙең күрмәгәнде башҡаларға һөйләү". '''Самура бин Джундуб Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) үҙенең төшөн һүрәтләгән шундай хәҙис еткерә:''' "Ҡиәмәттә беҙ арҡаһында ятҡан кеше янына барҙыҡ. Янында икенсе кеше тора ине. Уның ҡулында айырсалы ырғаҡ бар ине. Икенсе кеше ошо ырғаҡты беренсеһенең ауыҙынан башына тиклем тыҡты һәм ауыҙының бер яғын йыртты. Артабан ауыҙының икенсе яғын да шулай эшләне. Бының сәбәбе, ятҡан кеше иртәнсәк өйөнән сыҡҡан һәм туҙға яҙмаған хәбәрҙәр һөйләгән, ә улар күккә барып еткән". "Мосолманда алдашыуҙан һәм хыянат итеүҙән башҡа бөтә холоҡ сифаттары булыуы мөмкин. "Хәҡиҡәттә, кешеләр йыйылышында алдашыуҙың өлөшө бар". (Йәғни юҡ-бар хәбәр һөйләнеп, алдашыуға керелер). "Бер ҡасан да эшләмәгән эштәрен эшләнем тип һөйләп йөрөүсе - икеләтә алдаҡсы. Шик-шөбһәләрҙән һаҡланығыҙ. Улар - иң ялған һүҙҙәр. Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Аллаһ өс кеше менән һөйләшмәйәсәк" тигән һәм улар араһында алдаҡсыны етәксене лә әйтеп үткән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] cj88ogq13oy6n92yqsbclz3yqe42es2 0 4339 19572 19467 2018-08-28T17:44:55Z ZUFAr 381 19572 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[24-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[25-се ҙур гонаһ]] }} '''25-се ҙур гонаһ''' ==ҮҘ-ҮҘЕҢӘ ҠУЛ ҺАЛЫУ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Эй, һеҙ, иманлы кешеләр! Бер-берегеҙҙең малын хаҡһыҙлыҡ менән ашмағыҙ, әгәр ул үҙ-ара килешкән сауҙа булмаһа, үҙ-үҙегеҙҙе үлтермәгеҙ. Ысынлап та, Аллаһ һеҙгә рәхимле! Әгәр кемдер быны дошманлыҡ йәки золомлоҡ менән эшләй икән, Беҙ уны утта яндырырбыҙ. Аллаһҡа был анһат! Әгәр ярамаған оло гонаһтарҙан һаҡланһағыҙ, Беҙ һеҙҙе бәләкәйерәк яҙыҡтарығыҙҙы кисереп, яҡшы ҡапҡанан (Йәннәт ҡапҡаһынан) керетербеҙ" '''(Ниса, 29-31).''' "Улар Аллаһтан башҡа икенсе илаһҡа табынмай, Аллаһ тыйған йәнде нахаҡтан үлтермәй, уйнаш итмәй. Ә шуны ҡылған бәндәләр язаһын алыр!" '''(Фурҡан, 68).''' '''Джунуб бин Ғабдуллаһ Аллаһ илсеһенең (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә:''' "һеҙғә тиклем йәшәгәндәр араһында яраланған бер кеше бар ине. Ул ауыртыуға сыҙаманы һәм бысаҡ алып үҙенең ҡулын ҡырҡып ташланы. Күп ҡан юғалтыу арҡаһында ул үлде. '''Аллаһы Тәғәлә:''' "Минең ҡәләм, үҙенең ғүмерен ҡыйып, Минең тәҡдиремде уҙып китте, һәм бының өсөн Мин уға ожмахҡа инеүҙе тыйҙым", - тине". '''Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) еткерә:''' "Кем үҙен тимер менән үлтерә, шул тамуҡ утында ҡулына ошо тимерҙе тотоп эсен ярасаҡ, һәм был яза оҙаҡ ваҡыт дауам итәсәк. Үлем ағыуы менән үҙен ағыулаусы уны тамуҡта эсәсәк, һәм был яза оҙаҡ ваҡыт дауам итәсәк". '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм), ауыртыуға түҙергә теләмәй, үҙенең ғүмерен ҡылыс менән ҡыйған кеше тураһында:''' "Ул тамуҡҡа эләгеүселәрҙең береһе", - тигән. '''Ҫәбит Бин Даххаҡ еткерә:'''"Мөьминде ҡарғау уны үлтереүгә тиң. Кем мөъминде иманһыҙлыҡта ғәйепләй (иманһыҙ, тип әйтә), шул уны үлтергән кеүек була. Үҙенә ҡул һалған һәр кемде Аллаһы Тәғәлә Ҡиәмәт көнөндә язалаясаҡ". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] by4ud8ffdkcpzjpw811yfoskbswiiqj 0 4340 19571 19469 2018-08-28T17:44:37Z ZUFAr 381 19571 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[25-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[27-се ҙур гонаһ]] }} '''26-сы ҙур гонаһ''' ==Хөкөм сығарғанда, ғәҙел булмау== Аллаһы Тәғәлә әйтә: "Кем дә кем Аллаһ күндергән (Ҡөрьән) буйынса хөкөм итмәй (ҡарар сығармай), ул - кафыр" '''("Мәидә',44)'''. "Эйе, Беҙҙең тоғро ҡулланма итеп күндереп, китапта аңлатҡан асыҡ аяттарыбыҙҙы йәшергән әҙәмдәргә Аллаһтың һәм кешеләрҙең ләғнәте булыр.'''" ("Баҡара", 159).''' '''Талха бин Ғүбәйдуллаһ Аллаһ илсеһенең шундай һүҙҙәрен еткергән:''' "Аллаһы Тәгәлә ебәргән ҡанундар (шәриғәткә хилаф ҡылған) менән идара итмәгән етәксенең намаҙы ҡабул ителмәйәсәк". ''' Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Өс ҡазыйҙың (судьяның) берәүһе ожмахҡа, икәүһе тамуҡҡа инә. Ожмахҡа хәҡиҡәтте белгән һәм шуның буйынса эш иткән эләгәсәк. Тамуҡҡа эләккәндәрҙең беренсеһе - хәҡиҡәтте белеүсе, әммә уның буйынса эш итмәүсе, ә икенсеһе - хәҡиҡәтте белмәй, үҙенең белмәгәнлеге арҡаһында ҡарар сығарыусы- тигән. Автор, был иҫкәрмә Аллаһы Тәғәләнең һәм Аллаһ илсеһенең (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) һүҙҙәренә таянмай, ҡарар ҡабул итеүсе шәриғәт ҡазыйҙарына ҡағыла, тип һанай. '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Өс ҡазыйҙың берәүһе ожмахҡа, икәүһе тамуҡҡа инә", - тигәс, сәхәбәләр: "Эй, Аллаһ илсеһе! Белмәүсенең ғәйебе нимәлә?" - тип һорағандар, быға Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Кәрәкле ғилемдәрҙе белмәйенсә, ул ҡазый булырга тейеш түгел ине" - гип яуап биргән. '''Был хәҙис раҫланған. Әммә тағы ла ышаныслыраҡ хәҙис бар:''' Мағҡал бин Синән Аллаһ илсеһенең (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм)шундай һүҙҙәрен еткерә: "Ниндәй булһа ла һорау буйынса ғәҙелһеҙ ҡарар сығарған һәр кемде Аллаһ тамуҡҡа ташлай " '''Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһ) еткерә''': "Ҡазый булыу бысаҡһыҙ киҫелеүгә тиң". Пәйғәмбәребеҙҙең (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйтеүенсә, хәкөм сығарыусы бөтә көсөн һәм тырышлығын дәлилдәр эҙләүгә йүнәлтһә, үҙенең фекеренә түгел, ә табылған дәлилдәргә таянһа, тейешле әжерен аласаҡ: "Әгәр хөкөм сығарыусы ҡарар сығарыу өсөн бөтә көсөн һәм тырышлығын һалһа, өҫтәүенә ҡарар дөрөҫ булһа, ул әжерен икеләтә аласаҡ. Әгәр, бөтә көсөн һәм тырышлығын һалыуға ҡарамаҫтан, ҡарар дөрөҫ булмаһа, бер әжерен аласаҡ. Пәйғәмбәр (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) алынған әжерҙәрҙе көс һалыуға бәйләгән. Әгәр хөкөм сығарыусы көс һалмай ғына, кемдеңдер фекерен үҙләштереп ҡарар ҡабул итһә, әйтелгәндәр уға ҡағылмаясаҡ. Хөкөм сығарыусыға асыу менән ҡарар ҡабул итеү тыйыла, бигерәк тә әгәр был асыу дошманға ҡарай йүнәлтелгән булһа. Хөкөм сығарыусының белеме етмәүе, насар холоҡ, тәҡүәлек булмауы кеүек сифаттар булыуы хәлен тағы ла ҡатмарлаштыра. Ундай осраҡтарҙа ул был вазифанан китергә һәм үҙен Уттан һаҡларға тейеш. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 7xcv8u01ilsme2n4tdk4oa7vfr7f59w 0 4341 19472 19471 2018-05-26T15:58:27Z Һәҙиә 403 19472 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[26-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[28-се ҙур гонаһ]] }} '''27-се ҙур гонаһ''' ==Ҡатындың, ҡыҙҙың (һ.б. нәҫелдәге ҡатын-ҡыҙҙарҙын) насар холҡона иғтибар итмәү== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Зинасы ир зинасы ҡатынға йәки мөшрик ҡатынға ғына әйләнер. Зинасы ҡатын зинасыға йәки мөшриккә генә иргә сығыр. Мөьминдәргә улар - харам" (Нур,3). '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Ожмахҡа өс төркөм кеше эләкмәйәсәк''': *Ата-әсәһен ололамаусы; *Ҡатын-ҡыҙҙарын кыҙғана белмәүсе (бында, ҡатын-ҡыҙҙарын ҡурсалау, кейемен, ризығын, һүҙҙәрен, холҡон шәриғәт ҡушҡанса булдырырға тырышыу тип аңларға кәрәк. Шулай уҡ быны көнсөллөк тип тә аңларға кәрәк. Ир үҙенең ҡатынын, ҡыҙын, ҡыҙ туғандарын сит ирҙәрҙән көнләшергә тейеш. Сит ирҙәрҙән ҡурсаларға, йәберләтмәҫкә тейеш); *Ирҙәргә оҡшарға тырышыусы ҡатын-ҡыҙҙар". Был гонаһты шул осраҡтарҙа аңларға була, әгәр: *Ире ҡатыны шикле юлда тип шөбһәләнһә лә, әммә уны ныҡ яратһа; *Тиҙ арала ҡатыныңа ҙур булған бурысыңды түләргә кәрәк; *Көс етмәҫлек мәһәрҙе түләргә кәрәк. *Ғаиләлә бәләкәй балалар булып, айырылышыу осрағында ҡатыны иренән ғаиләне аҫрау өсөн аҡса һораһа, ә ул ярлы булһа. Әммә ниндәй генә осраҡ булмаһын, ҡыҙғаныу тойғоһо булмағанға изгелек юҡ. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] qfcbd37my3zrh5gcz6ibay9o8gfqywe 0 4342 19517 19473 2018-06-24T10:18:24Z Һәҙиә 403 19517 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[27-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[29-сы ҙур гонаһ]] }} '''28-се ҙур гонаһ''' ==Ҡатындарҙың ирҙәргә, ирҙәрҙең ҡатындарға оҡшауы== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Төрлө гонаһтан, әшәкелектән ҡасҡан, асыуланғанда (ғәйепле кешене) кисергән кешеләр өсөн '''(Шура, 37).''' '''Ибн Ғәббәс риүәйәт итә:''' "Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) ҡатындарға оҡшарға тырышыусы ирҙәрҙе һәм ирҙәргә оҡшарға тырышҡан ҡатындарҙы ҡарғаған". '''Икенсе бер хәҙистә әйтелә:''' "Ирҙәргә оҡшарға тырышыусы ҡатындарға Аллаһтың ләғнәте булыр". '''Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) риүәйәт итә:''' "Аллаһ илсеһе (салалаһу ғәләйһи үә сәлләм) ҡатын-ҡыҙ кейемдәрен кейгән ирҙәрҙе һәм ир кейемдәрен кейгән ҡатындарҙы ҡарғаны". '''Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Тамуҡ әһелдәренән мин әле күрмәгән ике төркөм кешеләр бар. *Уларҙың береһенең ҡулында ҡамсы буласаҡ. Улар башҡа кешеләрҙе туҡмаясаҡ (Башҡа бер хәҙистә "һыйыр ҡойроғона оҡшаған ҡамсы" тип килтерелә. Йәғни полиция дубинкалары тураһында әйтелгән). *Икенсе төркөм - кейенгән дә, шул уҡ ваҡытта кейенмәгән дә кеүек ҡатын-ҡыҙҙар. Уларҙың баштары дөйә үркәсенә оҡшаш (Сәстәренә төрлө прическа эшләткән ҡатын-ҡыҙҙар тураһында әйтелгән). Улар ожмахҡа эләкмәйәсәк һәм Ожмах еҫен ниндәйҙер аралыҡтан да белергә мөмкин булғанда ла улар уның еҫен дә тоймаясаҡ (Үтә күренмәле кейем, тишекле туҡымалар, тегелеше буйынса ғәүрәт күренеп торған кейемдәр пәйғәмбәребеҙ заманында булмаған). "Ҡатындарҙың ҡурайына бейегән ирҙәр һәләк була". '''Бына ҡатындарҙың ләғнәт алған бер нисә ҡылығы:''' *кейем аҫтында йәшеренгән алтын һәм башҡа биҙәүестәрҙе күрһәтер өсөн сығарып ҡуйыу; *мускус, амбар һәм башҡа хушбуйҙар ҡулланыу (әгәр улар башҡа ирҙәр янында булһа); *башҡаларҙың иғтибарын йәлеп итеп торған үтә сағыу кейем кейеү. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] ry7dsgzq3x3d3aadhx6sw83ibybpwn9 0 4343 19519 19518 2018-06-24T10:26:34Z Һәҙиә 403 19519 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[28-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[30-сы ҙур гонаһ]] }} '''29-сы ҙур гонаһ''' — ялған туй (хүллә). ==Ялған туй (хүллә)== '''Ибн Мәсғүд (радиаллаһу ғәнһү) һөйләй''': "Аллаһ илсеһе (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) аралашсы һымаҡ өйләнгән ирҙе, һәм хулла ('''Хулла - никах төрө.''' ''Ир ҡатынын өс тапҡыр талаҡ ҡылғас, кире уға әйләнә алмай. Кире ҡайтарырға теләһә, ул ҡатын башҡа бер иргә кейәүгә сығып, айырылып, ғиҙҙәт ваҡытын уҙғарғас ҡына сыға ала. Бындай ҡатмарлыҡтың сәбәбе - талаҡ менән шаярмаһындар өсөн'') башҡарылған ирҙе ҡарғаған". Кем хоҡуҡ мәктәптәренең (мәҙхәбтәрҙең) йомшаҡлығын ҡулланып, уның тыйылғанлығын белмәй, был аҙымды эшләгән, Аллаһы Тәғәләнең мәрхәмәтенә һәм ғәфү итеүенә өмөт итергә кәрәк. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] djuz5mfincopetg4m4dgv2zq0xjlp0z 0 4344 19523 19522 2018-06-24T11:09:38Z Һәҙиә 403 19523 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[29-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[31-се ҙур гонаһ]] }} '''30-сы ҙур гонаһ''' — ҡанды, үләкһәне һәм сусҡа ( Сусҡа, ҡан, "бисмиллаһыҙ " салынған мал - үләкһә колбасаларҙа, һатып алған билмән, манты һ.б аҙыҡ-түлектә күп. Шуға ла, хәләл тип яҙылғанын ғына ашарға ярай) итен ашау. ==Ҡанды, үләкһәне һәм сусҡа итен ашау== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Әйт һин Мөхәммәд: — Миңә индерелгән уахиҙа: үләкһә йәки (һуйған ваҡытта) аҡҡан ҡан йәки сусҡа ите бысраҡлыҡтың үҙелер, тип әйтелгән. Аллаһтан башҡаға (бер ялған илаһҡа) атап салынған нәжес хайуандан башҡа, ашай торған кешегә харам ҡылынған бүтән бер нимә лә тапманым. Кем ошо харам ризыктарҙы ашарға мәжбүр хәлдә ҡалһа, иманынан тайпылмайынса, зарурлыҡ миҡдарында ғына ашаһа, белһен, Раббың кисерер һәм ғәфү итер, — тип. '''("Әнғәм", 145).''' һаналып үткәндәрҙе аҙыҡ итеп ҡулланыусы шунда уҡ гонаһлылар рәтенә инәсәк. Мосолмандар араһынан берәү аңлы рәүештә аҙыҡҡа сусҡа итен ҡулланмаҫ, тип уйлай автор. Әгәр кеше был аҙымды эшләй икән, тимәк, уның эске донъяһы боҙоҡ, үә ул иманһыҙҙар рәтенән булып сыға. Мосолмандар өсөн сусҡа итен ҡулланыу спиртлы эсемлектәр эсеүгә ҡарағанда ла насарыраҡ иҫәпләнә. Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай тип әйткәне аныҡ билдәле: "Харам менән туҡланыусы ожмахҡа эләкмәйәсәк, ә тамуҡҡа лайыҡлы. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] ltptfulrz5todb0lrgy1ukay8ahmqn4 0 4345 19524 2018-06-27T14:24:37Z Һәҙиә 403 " {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәб…" исемле яңы бит булдырылған 19524 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[30-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[32-се ҙур гонаһ]] }} '''31-се ҙур гонаһ'''— бәүелгә ҡарата иғтибарһыҙлыҡ. ==Бәүелгә ҡарата иғтибарһыҙлыҡ== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Кейемеңде сафла!" '''("Мүдәҫҫир", 4).''' '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ике ҡәбер араһынан үтеп барғанда:''' "Улар икеһе лә ғазап кисерә. Әммә был ғазаптар ҙур гонаһтар яһаған өсөн түгел. Уларҙың береһе кесе ярауҙан таҙарынмаған, икенсеһе ғәйбәт һөйләгән ", - тигән. Әнәс (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә. "Һейҙектән таҙарынығыҙ, сөнки ҡәбер ғазаптарының күп өлөшө нәҡ шуның, аркаһында". Шулай уҡ, үҙенең тәнен һәм кейемен һейҙек тамыуҙан һаҡламаған кешенең намаҙы ҡабул ителмәйәсәк. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] n4cklna10fd7h6qbzryergxywj2lq82 0 4346 19569 19526 2018-08-28T17:43:34Z ZUFAr 381 ZUFAr [[32-се гонаһ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[32-се ҙур гонаһ]] 19526 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[31-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[33-сө ҙур гонаһ]] }} '''32-се ҙур гонаһ'''— һалым йыйыусы. ==Һалым йыйыусы. == "Кешене йәберләгән, золом ҡылған, донъяла нахаҡтан яуызлыҡ эшләгән кешеләргә генә шелтә бар. Уларга - ғазаплы яза!" '''("Шура", 42).''' Киләһе хәҙис зина ҡылған һәм таш бәреп язаланған ҡатын тураһында. '''Уның тураһында Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': «Был ҡатын шул тиклем ихлас тәүбә итте, әгәр кешеләрҙе йәберләүсе һалым йыйыусы шулай уҡ тәүбә итһә, хатта уны ла мотлаҡ ғәфү итерҙәр ине * Йәберләүсе юлбаҫарға оҡшаған. Ул бурҙан да яманыраҡ. Ул кешеләрҙең иң ҡанһыҙы, сөнки һәр ваҡыт ауырлыҡ килтерә. Уға ошо тәртип боҙоуҙарҙы тормошҡа ашырырға ярҙам итеүсе; мөлкәте тартып алынасаҡ ҡорбандарын күҙәтеүсе, милек йыйыусы һәм быларҙы яҙып барыусы ла (опись яһаусы ла) йәберләүсе булып һанала. Уларға ярҙам итеүсе әрме кешеләре, абруйлы кешеләр һәм етәкселәр гонаһлы эштәрҙә ҡатнашыусы һаналасаҡ. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 1o0ruvshrvj41lug2hwmbh977pp51hq 0 4347 19527 2018-06-27T14:54:16Z Һәҙиә 403 " {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәб…" исемле яңы бит булдырылған 19527 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[32-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[34-сө ҙур гонаһ]] }} '''33-сө ҙур гонаһ'''— ике йөҙлөлөк. ==Ике йөҙлөлөк== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә:''' "Әгәр кемдер, ирме ул, ҡатынмы, изгелек эшләгән икән, өҫтәүенә мөьмин дә булһа, ул ожмахҡа инер һәм хөрмә орлоғондағы һыҙыҡ хәтле лә рәнйетелмәҫ" '''(Ниса, 124).''' "...халыҡ алдында яҡшатланыр өсөн генә үҙ малын сарыф иткән кеше" '''(Баҡара, 264).''' '''Пәйғәмбәребеҙ (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ҡиәмәт көнөндә бөтәһенән дә алда шәһитттең яҙмышы хәл ителә. Уны Аллаһ янына алып киләсәктәр. Бөйөк Аллаһ бөтә бирелгән ниғәмәттәрҙе һанап үтәсәк, ул уларҙы таныясаҡ, һәм Аллаһ: "Һин уларҙың хаҡын ҡайтарыр өсөн нимә эшләнең?" - тип һораясаҡ. '''Шәһит:''' "Мин һинең өсөн көрәштем һәм үлтерелдем", - тип яуап бирәсәк. '''Аллаһы Тәғәлә:''' "һин алдашаһың. һин кешеләр һине батыр тип таныһындар өсөн көрәштең. Һәм улар танынылар ", - тип әйтәсәк. һуңынан ҡарар ҡабул ителәсәк һәм уны тамуҡҡа ебәрәсәктәр. Ҡарар ҡабул ителәсәк икенсе кеше ғилем өйрәнгән һәм башҡаларға уны өйрәткән, Ҡөрьән уҡыған кеше була. Аллаһы Тәғәлә бөтә бүләк ителгән ниғмәттәрҙе һанап үтә, һәм ул уларҙы таный. -Һин уларҙың хаҡын ҡайтарыр өсөн нимә эшләнең? - тип һораясаҡ Аллаһ. '''Кеше:''' "Ғилем өйрәндем һәм уҡыттым, һинең мәрхәмәтеңде яулар өсөн Ҡөрьән уҡыным", - тип әйтәсәк. '''Аллаһы Тәғәлә әйтәсәк''': Һин алдашаһың. һин ғилемде кешеләр һиңә: "Ул ғалим", - тип әйтһендәр өсөн генә өйрәндең, ә Ҡөрьәнде: "Ул яҡшы уҡый", -тип әйтһендәр өсөн уҡының. Улар шулай тип әйттеләр ҙә. Һуңынан ҡарар ҡабул ителәсәк һәм уны тамуҡҡа һөйрәп алып китәсәктәр. Киләһе кеше Аллаһы Тәғәлә бөтә ниғмәттәр менән дә бүләкләгән, бөтә нәмәһе лә булған кеше. Уны ла алып киләсәктәр, бирелгән ниғмәттәр тураһында иҫенә төшөрәсәктәр, һәм ул да уларҙы таныясаҡ. -Һин уларҙың хаҡын ҡайтарыр өсөн нимә эшләнең? - тип һораясаҡ унан Аллаһы Тәғәлә. '''Кеше:''' '''"Миңә бирелгән мөлкәтте изге маҡсаттарҙа тотонор өсөн, бер мөмкинлекте лә ҡалдырманым, һәм бының мин һинең өсөн генә эшләнем". '''Аллаһы Тәғәлә:''' "һин алдашаһың, һин быларҙы кешеләр һиңә: "Ул - йомарт", - тип әйтһендәр өсөн эшләнең, һәм улар әйтте", - тип әйтәсәк, һуңынан ҡарар ҡабул ителәсәк һәм уны тамуҡҡа һөйрәп алып китәсәктәр". '''Ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) еткерә:''' "Ҡайһы бер кешеләр миңә: "Беҙҙең менән етәкселек итеүсе кешеләр янында булғанда, беҙ бер төрлө һөйләйбеҙ, ә унан киткәс, киреһен һөйләйбеҙ", - тип әйтте, "Быға Ғүмәр: "Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ваҡытында был ике йөҙлөлөк булып һанала торғайны", - тип яуап биргән". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''':"Әгәр кеше башҡаларға үҙенең эштәре тураһында һөйләһә, һәм уның барлығын күрһәтер өсөн сығарып ҡуйһа, ике йөҙлөләнһә, Аллаһ уға ҡайғы һалыр". '''Муғәҙ (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә:''' "Хатта аҙ ғына булған ике йөҙлөлөк тә ширеккә инә". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] l6ki8ff59tuso3y8qsrt58voxgkit76 0 4348 19528 2018-06-27T16:08:55Z Һәҙиә 403 "{{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби…" исемле яңы бит булдырылған 19528 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[33-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[35-сө ҙур гонаһ]] }} '''34-се ҙур гонаһ'''— хыянат итеү. ==Хыянат итеү== "Эй, иман килтереүсе халыҡ, Аллаһка һәм уның пәйғәмбәренә хыянат итмәгеҙ. Белгәнегеҙ килеш, (уларға хыянат итһәгеҙ), үҙегеҙҙәге аманатҡа хыянат иткән булырһығыҙ." (Әнфәл, 27).''' ** ''' "... Аллаһ мәкерле хыянатсыларҙы хаҡ юлға күндермәй" '''(Йософ, 52).''' Л '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән:''' *"Ышанысты аҡламаусының иманы юҡ; *үҙенең һүҙендә тормаусының иманы юк" *"Ике йөҙлө кешенең өс билдәһе бар: һөйләгән саҡта - алдай; вәгәҙә бирһә -боҙа, ә уға ышанһалар - хыянат итә ". Ниндәй генә төрлө булмаһын, хыянат килешмәй. Әммә хыянат итеүселәр төрлө булыуы мөмкин - уларҙың ҡайһы берҙәре башҡаларынан насарыраҡ. Һеҙҙең аҡсағыҙҙы һаҡламаусы, йортоғоҙҙо һәм милкегеҙҙе һаҡламаған йәки ҙур гонаһ башҡарған кеше менән бер түгел. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] rslydb4zysf6ls1mry8qtp7cev7fi0u 0 4349 19554 19529 2018-08-27T17:55:07Z Һәҙиә 403 19554 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[34-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[36-сы ҙур гонаһ]] }} '''35-се ҙур гонаһ'''— донъялыҡ өсөн белем алыу һәм уны донъялыҡ өсөн йәшереү. ==Донъялыҡ өсөн белем алыу һәм уны донъялыҡ өсөн йәшереү== '''Аллаһы Тәғәлә:''' "Бәндәләрҙең ғилемлеһе генә Аллаһтан ҡурҡа!" '''(Фатыр, 28).''' "Эйе, Беҙҙең тоғро ҡулланма итеп күндереп, китапта аңлатҡан асыҡ аяттарыбыҙҙы йәшергән әҙәмдәргә Аллаһтың һәм кешеләрҙең ләғнәте" '''(Баҡара, 159)'''. "Эйе, Аллаһ күндергән китаптарҙағы ғилемде йәшергән, уны аҙ ғына булған хаҡҡа һатҡан кешеләр үҙ эсен ут менән тултыра..." '''(Баҡара, 174)'''. "Китап күндергән кешеләренән Аллаһ: "һеҙ уны кешегә аңлатырһығыҙ, йәшермәҫһегеҙ!" - тип һүҙ алды. Улар уны артҡа ташлап, бик әҙ нәмә отто. Яман бит уларҙың отҡан нәмәһе!" '''(Әли Ғимран, 187)'''. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Ғилем өйрәнеп, Аллаһы Тәғәләнең рәхмәтенә өлгәшеү урынына, матди ихтыяждарын ҡәнәғәтләндерер өсөн генә ғилем алған кеше Ҡиәмәт көнөндә ожмах еҫен һиҙмәйәсәк- тигән. '''Үрҙә тамуҡҡа эләккән кешеләрҙең береһенә былай тип әйтелеүе тураһында Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) еткергән хәҙис килтерелеп үтелгәйне:''' "Һин ғилемде кешеләр һиңә: "Ул ғалим тип әйтһендәр өсөн өйрәндең... Улар шулай тинеләр ҙә". '''Джәбирҙан (радиаллаһу ғәнһү) еткерелә:''' "Ғилемде ғалим булып күренер, ябай халыҡҡа ҡаршы көрәшер һәм кешеләрҙең ышанысын яулар өсөн өйрәнмәгеҙ. Тамуҡ шундай кешеләргә! Тамуҡ шундай кешеләргә! " "Кем ғалим булып күренер, ябай кешеләргә ҡаршы көрәшер һәм кешеләрҙең ышанысын яулар өсөн белем ала, шул тамуҡҡа эләгә. '''Икенсе бер хәҙистә:''' "Аллаһ уны тамуҡҡа ташлай - тип әйтелә. "Берәйһенән ғилем алыу ниәте менән һорашһалар, ә ул дөрөҫлөктө йәшерһә, Ҡиәмәт көнөндә уға уттан йүгән кейҙерерҙәр" [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] oii4dht222f0phsfwx08itt6sjpjydv 0 4350 19541 19538 2018-08-05T23:00:19Z Guram52 494 19541 wikitext text/x-wiki ШӘКӘРҺЕҘ АЛМА ПОВИДЛОҺЫ [[File:Apple on the tree.JPG|thumb|Алма]] *Алма - 1 кг * Һыу - 200 г == Әҙерләү ысулы == Алманы ҡырҡҡылап, килоһына 200 г һыу ҡойоп, 10—15 минут, болғата-болғата утта тоторға, шунан иләк аша үткәрергә. Ошо бутҡаны яңынан утҡа ҡуйып, ҡуйырғансы ҡайнатырға. Төбө көйөп китмәүен күҙәтергә. Шунан йылы килеш стерилләнгән банкаларға тултырып, ҡайнатылған ҡапҡастар менән ябырға, 100°С температурала стерилләргә - ярты литролы банкаларҙы — 15 минут, литрлыһын — 20, өс литрлыһын— 30 минут. Алма повидлоһын йыл буйы һаҡлап була. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡайнатмалар]] q0fsxy5q1mbwjmb7ugclragy3zl0cnz 0 4351 19542 19539 2018-08-05T23:03:35Z Guram52 494 19542 wikitext text/x-wiki ӨРӨК (АБРИКОС) ҠАЙНАТМАҺЫ [[File:Абрикос сибирский.jpg|thumb|Себер өрөгө]] * 1 кг емеш * 1-1,2 кг шәкәр ҡомо (татына ҡарап). == Әҙерләү ысулы == Ҡайнатма өсөн бер аҙ ҡатыраҡ һәм вағыраҡ абрикос һайлап алырға кәрәк. Улар төштәрен алғанда ла, ҡайнатҡанда ла иҙелеп бөтмәйәсәк. Йыуылгған емештәрҙе урталай бүлергә, төштәрен алырға, ватып, сәтләүеген алырға. Абрикосҡа шәкәр ҡомо һалып бултыртып ҡуйырға. Һуты сыҡҡас, һүрән утта 5 минут ҡайнатып алырға, күбеген йыйырға, һүндерергә һәм һыуынғанын көтөргә. Икенсе тапҡыр ҡайнатканда төштән алынған сәтләүектәрен һалырға, һаҡ ҡына болғатып 2 минут ҡайнатырға. Ҡайнатманы банкаларга тултырып һалҡынса урында һаҡларға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡайнатмалар]] gu6fq7xighczs8hhxoj9qo4a9wrh5oa 14 4352 19540 2018-08-05T22:59:33Z Guram52 494 "[[Category:Ҡайнатмалар]]" исемле яңы бит булдырылған 19540 wikitext text/x-wiki [[Category:Ҡайнатмалар]] bs6auh9k36rldraaiyjnoh71v0z2cle 10 4353 24294 19548 2022-03-26T02:48:31Z Minorax 787 fix lint 24294 wikitext text/x-wiki {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 280px | Фон = #bbe0cc | Заголовок =[[File:Coat of Arms of Salavatskiy rayon (Bashkortostan).png|45px]] [[w:Портал:Салауат районы|Салауат районы порталы]] бар | Заголовок снизу = 1 | Содержание = <div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} rpik1jbsh6aekdqexl77ovpieojjjkj 14 4354 19551 2018-08-22T05:53:44Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 19551 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 4355 19556 19555 2018-08-27T18:03:29Z Һәҙиә 403 19556 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[35-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[37-се ҙур гонаһ]] }} '''36-сы ҙур гонаһ'''— күрһәтелгән яҡшылыҡты иҫкә төшөрөп кешене кәмһетеү. ==Күрһәтелгән яҡшылыҡты иҫкә төшөрөп кешене кәмһетеү== '''"Битәрләү һәм иҫкә төшөрөү менән биргән саҙаҡағыҙҙы юҡ итмәгеҙ"'''(Саҙаҡа ихластан бирелергә тейеш. Мин һиңә, һин миңә тигән мәгәнәлә түгел. Саҙаҡа биреү сауҙа түгел, бирәһең дә, онотаһың), '''Баҡара, 264'''. '''Бер хәҙистә әйтелә''': өс төркөм кешеләр барҙыр: улар менән Аллаһы Тәғәлә Ҡиәмәт көнөндә һөйләшеп тә тормаҫ, уларға ҡарамаҫ һәм тәүбәләрен дә ҡабул итмәҫ: #Итәген ергә тиклем һөйрәлткән тәкәббер (Элек ғәрәптәрҙә оҙон итәкле салбар кейеү түрәләрҙең, байҙарҙың, абруйлы кешеләрҙең айырмаһы булыр торған. Бындай кейемде башҡалар кеймәгән. Шул сәбәпле был төркөм кешеләр тәкәбберләнеп йөрөгән); #Бары менән ҡәнәғәт булмаусы (йәғни, бирелгән менән һәр саҡ риза булмаған); #Үҙенең тауарын ялған ант биреп (алдаштырып) һатыусы. '''Әбү Үмәмәһ әл-Бахили (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә''': "Аллаһ өс кешенең сығымдарын да (саҙаҡаларын, тырышыуҙарын), ихласлыҡтарын да ҡабул итмәҫ: ата-әсәһенә буйһонмаусы, күрһәтелгән яҡшылыҡҡа аҙһыныусы һәм тәҡдирҙе инҡар итеүсе" [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] l5llmifj8139qkas782svrbc8hjcsh2 0 4356 19559 19558 2018-08-28T06:57:11Z Һәҙиә 403 /* Тәҡдирҙе инкар итеү */ 19559 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[36-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[38-се ҙур гонаһ]] }} '''37-се ҙур гонаһ'''— тәҡдирҙе инкар итеү. ==Тәҡдирҙе инкар итеү== '''Аллаһы Тәғәлә әйтә''': "Ысынлап та, Беҙ һәр нәмәне үҙ тәҡдире менән яралттыҡ". '''("Ҡәмәр", 49)'''. "Аллаһ һеҙҙе лә, хатта һеҙҙең ғәмәлдәрегеҙҙе лә донъяға яралтҡан" '''("Саффат", 96)'''. "Аллаһ аҙаштырған кешегә Аллаһтан башҡа тура юл күрһәтеүсе булмаҫ, һәм Ул уларҙы аҙғынлыҡ эсендә аҙашҡан килеш ҡалдырыр." '''("Әғрәф", 186)'''. "Үҙенең аҙғын теләген илаһ иткән кешене Аллаһ Үҙ белеме менән юлдан яҙҙырып, ҡолағы менән йөрәген кәпләне, күҙен томаланы - шуны күрмәнеңме ни? Аллаһтан һуң уны кем тура юлға күндерә ала? Аҡылға килмәҫһегеҙме икән һеҙ?" '''("Жәҫиә",23)'''. "Әгәр Аллаһ Үҙе теләмәһә, һеҙ теләй ҙә алмайһығыҙ. Ысынлап та, Аллаһ Белеүсе, Хикмәтле!" '''(Инсан, 30)'''. "Уға яҡшылыҡ, һәм яманлыҡ ҡылырға ирекле иткәндең исеме менән ант итәм." ("Шәмс",8). Был турала бик кире ҡаҡҡыһыҙ дәлилдәр бар. '''Бохари һәм Мөслимдән еткерелгән хәҙистәрҙә, Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) Ябраилдың (ғәләйһис-сәләм):''' "Эй, Аллаһ илсеһе! Иман нимә ул?" - тигән һорауына, былай тип яуап бирә: "Аллаһҡа, Уның фәрештәләренә, Изге китаптарына, Уның пәйғәмбәрҙәренә, үлгәндән һуң терелеүгә һәм тәҡдиргә ышаныу". '''Ғәйшә (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйткәнен еткерә:''' "Алты кешегә мин ләғнәтлемен. Уларҙы Аллаһы Тәғәлә лә һәм бөтә Пәйғәмбәрҙәр ҙә ләғнәт ҡыла. *Улар тәҡдирҙе инҡар итеүсе; *Аллаһтың Китабында яҙылғандарҙан күберәк башҡарыусы, артыҡлыҡ ҡылыусы; *ҡаты күңелле түрә; *Аллаһ тыйғандарын рөхсәт итеүсе; *яҡын туғаны менән никахты рөхсәт итеүсе; *минең Сөннәтемде ҡалдырыусы " '''Әбү Дәрдәһ (радиаллаһу ғәнһү) еткерә''':"Ата-әсәһен хөрмәт итмәүсе, тәҡдирҙе инҡар итеүсе һәм хәмер әсеүсе (ҡулланыусы) ожмахҡа инмәҫ". '''Ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллалаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә''': "Тәҡдирҙе инҡар итеүселәр минең өммәтемдәге утҡа табыныусылар кеүек. Улар ауырыһа, хәлдәрен белмәгеҙ. Уларҙы ерләгәнгә барып йөрөмәгеҙ ". '''Ибн Ғүмәр (радиаллаһу ғәнһү) әйтә''':"Мин Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Минең өммәтемдә тәҡдирҙе инҡар итеүсе кешеләр барлыҡҡа килер" - тип әйткәнен ишеттем". ''' Нәфиғ еткерә:''' "Ибн Ғүмәргә бер кеше килеп: "Мин һиңә фәлән кешенән сәләм алып килдем", - тигән икән, ул:"Миңә уның бидғәт нәмәләр уйлап сығарыуы тураһында хәбәрҙәр килде. Әгәр был ысынлап та шулай икән, һин уға минән сәләм әйтмә, сөнки мин Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйтеүен ишеттем: "Тиҙҙән был өммәттә бысраҡҡа батҡан һәм боҙолған кешеләр барлыҡҡа килер " '''Ғәли (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйткәнен еткерә:''' "Дүрт хәҡиҡәткә: Берҙән-бер Аллаһҡа һәм Уның тиңдәштәре юҡлығына; Минең - Аллаһ илсеһе булыуыма; үлгәндән һуң терелеүгә һәм яҙмышҡа ышанмайынса тороп, кеше ихлас иманлы була алмай " '''Джәбир (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) былай тип әйтеүен еткерә:''' "Минең өммәтемдәге утҡа табыныусылар - яҙмышты инҡар итеүселәр. Улар ауырыһа, хәлдәрен белешмәгеҙ, уларҙы ерләшергә бармағыҙ, осрашҡанда сәләм бирмәгеҙ". '''Муғәҙ бин Джәбәл (радиаллаһу ғәнһү) еткерә''': "Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): "Аллаһ ебәргән һәр пәйғәмбәр өммәтендә тәҡдирҙе инкар итеүселәр һәм фәхишәлеккә төшәөүселәр булды. Ысынында, Аллаһ тәҡдирҙе инҡар итеүселәрҙе һәм мурджииларҙы етмеш пәйғәмбәр теле менән ләғнәт ҡылды", - тине". Әбү Хөрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) еткерә: "Өс төркөм кешеләр бар, Аллаһ Ҡиәмәт көнөндә улар менән һөйләшмәйәсәк, уларға ҡарамаясаҡ һәм тәүбәләрен ҡабул итмәйәсәк: #Тәҡдирҙе инҡар итеүсе; #Хәмер ҡулланыусы; #Үҙ балаһын ҡабул итмәүсе", '''Хүҙәфә (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙҙәрен еткерә:''' аһәр өммәттең үҙенең утҡа табыныусылары бар. Беҙҙең өммәттә улар — яҙмыш юҡ, тип һанаусылар. '''Ғәйшә (радиаллаһу ғәнһү) еткерә''': "Тәҡдирҙе инҡар итеүселәр — был өммәттең утҡа табыныусылары". '''Ибн Ғәббәс (радиаллаһу ғәнһү) еткерә''': "Минең өммәтемдә исламдан бер нәмә лә алмаясаҡ ике төркөм бар: ҡадириттар һәм мурджиҙар Хүҙәйфә (радиаллаһу ғәнһү) еткерә: "Бөйөк Аллаһы Тәғәлә һәр барлыҡҡа килтереүсене һәм барлыҡты яралтыусы". [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]]''' 4whquhd1h9463zswyao1ioim88ovw4b 0 4357 19568 2018-08-28T17:35:44Z Һәҙиә 403 "{{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби…" исемле яңы бит булдырылған 19568 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[37-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[39-сы ҙур гонаһ]] }} 38-се ҙур гонаһ — ят серҙәрҙе төпсөнөү. ==Ят серҙәрҙе төпсөнөү== Был гонаһ ҙур гонаһтар рәтенә инмәүе лә мөмкин. '''Аллаһ Тәғәлә әйтә:''' "Шымсылыҡ менән булышмағыҙ, бер-берегеҙҙең ғәйбәтен һатмағыҙ" '''("Хүжүрат", 12)'''. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Ҡиәмәт көнөндә башҡаларҙың һөйләшеүҙәрен шыпырт ҡына тыңлаған кешенең ҡолагына иретелгән ҡурғаш ҡоялар, ә һүрәт төшөрөүсене язаларға дусар итәсәктәр һәм рәсемдәренә йән өрөргә ҡушасаҡтар, ә ул быны бер ҡасан да эшләй алмаясаҡ" -тигән. . [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]]''' q3p6frupzak07kjsgo29ftwm1yzbihx 0 4358 19570 2018-08-28T17:43:34Z ZUFAr 381 ZUFAr [[32-се гонаһ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[32-се ҙур гонаһ]] 19570 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[32-се ҙур гонаһ]] 6agjm9hsr5v4tvbsudn3obuoj2bysuw 0 4359 19574 2018-08-28T17:48:15Z Һәҙиә 403 "{{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби…" исемле яңы бит булдырылған 19574 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[37-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[39-се ҙур гонаһ]] }} '''39-сы ҙур гонаһ'''— ҡарғау, ләғнәт ҡылыу. ==Ҡарғау, ләғнәт ҡылыу== *'''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Мөьминде ҡарғау уны үлтереүгә тиң" *''Мосолманды ҡарғау - гөнаһ, ә уны үлтереү - көфөрлөк". *"Ҡиәмәт көнөндә ҡарғаусылар шәфәғәт ҡылыусы ла, шаһит та була алмайҙар. *"Диндар кешегә ҡарғау килешмәй " * "Оялтыусы, хата эҙләүсе, ҡарғаусы, һүгенеү һәм оятһыҙ һүҙҙәр ҡулланыусы - мосолман түгел! " "Хәҡиҡәттә, кеше ҡарғаған ваҡытта уның карғышы күккә күтәрелә. Күк ҡапҡалары ябыла һәм ҡарғышты үткәрмәй. Артабан ул ергә төшһә, ер ҡапҡалары ла ябыла. Ҡарғыш үҙенә уңдан да, һулдан да урын эҙләй башлай, Әгәр ул үҙенә урын тапмаһа, һәм әгәр ҡарғалған кеше ҡарғышҡа лайыҡ булһа, ул уға табан йүнәлә. Әгәр ҙә ул лайыҡлы булмаһа, ҡарғыш ҡарғаған кешегә кире әйләнеп ҡайта" '''Ғимран бин Хөсәйен еткерә:''' "Ниндәйҙер бер һуғышта ансарҙарҙан бер ҡатын дөйәгә һыбай атланған ине. Әммә тегеһе ҡуҙғалманы. Шул ваҡыт ул хайуанды ҡарғаны. '''Ҡарғышты ишетеп, Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Был дөйә ҡарғалды, унан әйберҙәрҙе алығыҙ ҙа ебәрегеҙ", - тине. Ғимран бин Хөсәйен: Был дөйәнең кешеләр араһында йөрөгәне, ләкин бер кемдең дә уға ҡулы менән ҡағылмағаны һаман күҙ алдымда", - тип һөйләгән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]]''' r9ol5hxdvytmc09qgfyp7dubr42i7d1 0 4360 19614 2018-09-16T18:45:24Z ZUFAr 381 ZUFAr [[1-се се ҙур гонаһ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[1-се ҙур гонаһ]]: эстәлеге: «{{Delete|хата яҙылыш}}» 19614 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[1-се ҙур гонаһ]] nh7fhaz86xnx0r15f4t5ulns2nz2lzx 0 4361 19618 19617 2018-09-20T16:25:32Z ZUFAr 381 19618 wikitext text/x-wiki '''"Башҡортостан гәзите", 19.09.2018 // Мәҙәниәт һәм әҙәбиәт''' ==Таланттың балҡышы== ===Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Азат Абдуллин ижадына бер ҡараш=== Бөгөнгө милли һүҙ һәм сәхнә сәнғәте кимәлен билдәләгән яҙыусыларыбыҙ араһында Рәсәйҙең күренекле драматургы Азат Абдуллин ижады әһәмиәте һәм ижтимағи яңғырашы менән айырым урын алып тора. Үткән быуаттың 60-сы йылдарында әүҙем ижадҡа тотонған яҙыусы тиҙ арала көнүҙәк мәсьәләләрҙе, иҡтисади, социаль, ижтимағи-сәйәси, шул ерлектә әхлаҡи-этик проблемаларҙы күтәреп сыҡҡан тәрән йөкмәткеле, үткер телле очерк һәм повестар авторы, ялҡынлы публицист һәм талантлы драматург булып танылыу яулай. Уның ижади йөҙө әҫәрҙәр һаны менән түгел, ә уларҙың сифаты, полемик йөкмәткеле булыуы, авторҙың тормошҡа әүҙем мөнәсәбәте, фекер тослоғо, рәсми идеология менән ҡыйыу бәхәскә ингән аныҡ позицияһы менән билдәләнә. Әҙәби тәнҡит дөрөҫ билдәләгәнсә, яҙыусы “дәүләт ҡоролошон үҙгәртеү, йәмғиәт тормошона яңы рух өрөү кәрәклеге идеяһын да беренселәрҙән булып 1985 йылдың апреленә тиклем үк күтәрҙе”. Азат Абдуллин ижади уңыштары өсөн: *Сергей Чекмарев исемендәге әҙәби премияға (1983), *“Почет Билдәһе” орденына (1984), *Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы исеменә (2014) лайыҡ булды. ===Очерктан башланған оло юл=== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Абдуллин Азат Хаммат улы|Азат Абдуллин]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Азат Абдуллин 1931 йылда Ейәнсура районының Үрген ауылында тыуған. 1947 йылда урта мәктәпте тамамлай, ике йыл пионервожатый һәм уҡытыусы булып эшләй. 1949–1953 йылдарҙа К.А. Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия институтының тарих факультетын тамамлай. 1953–1956 йылдарҙа М. Горький исемендәге Донъя әҙәбиәте институты аспирантураһында уҡый, унан Өфөгә ҡайтып, БДУ-ла рус әҙәбиәтенән уҡыта. Аҙаҡ ҡабат Мәскәүгә юллана, 1959 йылдан профессиональ яҙыусы булып китә. Азат Абдуллиндың яҙыусылыҡ эшмәкәр­леге публицистиканан, очерк жанрынан башлана, тиергә мөмкин. Ул саҡта совет йәмғиәтендәге алдынғы күренештәрҙе һәм оло еңеүҙәрҙе хеҙмәтсәндәрҙең фиҙакәр хеҙмәтен, һуғыш ҡаһармандарының батырлыҡтарын тасуирлау тенденцияһы көсәйә. Тормошҡа әүҙем мөнәсәбәттә торған, тынғыһыҙ, хеҙмәткә ижади ҡараған, шәхси эшмәкәрлек миҫалында алдынғы ҡараштарҙы пропагандалаған заман геройҙарын үҙәккә ҡуйып һүрәтләү, биография нигеҙендә шәхес эволюцияһын күрһәтеү әҙәбиәттең һәр тармағы өсөн хас үҙенсәлек булып нығынды. Ошо йәһәттән әҙиптең “Йылҡы көтөүсеһе”, “Яңғырап торған ялан”, “Таланттың балҡышы” һымаҡ очерктары үҙәк матбуғатта баҫылып, киң йәмәғәтселек араһында шаҡтай резонанс тыуҙыра. Улар 1990 йылғы һайланма әҫәрҙәр рәтендә донъя күрә, өлөшләтә 2013 йылғы йыйынтыҡтарҙың рус телендәге 2-се томында урын ала. Был әҫәрҙәр юғары художестволы оҫталыҡ менән яҙылған, “улар образлы теле, һүрәтләү алым-саралары менән әҙәби публицистикаға тартым, ә геройҙарҙың тормоштан һәм үҙ исеме менән алыныуы, йөкмәткеһенең документаллеге һәм конкрет инстанцияларға адресланыуы йәһәтенән гәзит-журнал публицистикаһына ауыша”. '''“Йылҡы көтөүсеһе”''' әҫәрендә яҙыусы утыҙ йыл буйы үҙ һөнәренә тоғро ҡалып, уның бөтә нескәлектәрен үҙләштергән, тәбиғәт “телен” аңларға өйрәнгән, ни бары ҡырҡ ете баш йылҡынан ете йыл эсендә, ғалимдарҙы аптыратып, алты тапҡыр күберәк артым алыуға өлгәшкән “Урал тауҙарында юғалып ҡалған билдәһеҙ йылҡы көтөүсеһе” Ғәйфулла Моратшиндың яҡты образын тыуҙыра. Ябай көтөүсе, әммә оло йөрәкле граждан һәм үҙ һөнәренең ысын патриоты Ғәйфулланың кисерештәре, һаран ғына бүлешкән хәтирәләре аша власть даирәләренең хаталарын, ауыл хужалығының айырым тармаҡтарындағы етешһеҙлектәрҙе фашлап сыға. Йылҡы­сылыҡты юҡҡа сығарыу иҫәбенә йәнлек­селекте үҫтерергә маташыу, мал аҙығы әҙерләйбеҙ тип ҡайын, йүкә урмандарын юҡҡа сығарыу, үҙҡиммәте һәм файҙаһы буйынса йылҡы итенең башҡаларынан күпкә отошло икәнен аңлатырға тырышыу — яҙыусы күтәргән мәсьәләләрҙең бер өлөшө генә. Әҫәр тәрән фәлсәфәүи күҙәтеүҙәр һәм нигеҙле һығымталар менән тулыландырылған. Башҡорт тоҡомло аттың халыҡтың тормошонда һәм тарихи үҫешендәге хәл иткес әһәмиәте хаҡында ла уйлана автор. “Кешелек тарихы тояҡ эҙҙәре менән дә яҙылған”, — ти ул. Механизация көслө үҫешкән шарттарҙа ла ат көсөнә ҡытлыҡтың булыуын асыҡ дәлилдәр аша күрһәтә, уны аҡыллы файҙалана белергә саҡыра. '''“Яңғырап торған ялан”''' очерк-портреты үрҙәгеһе менән ауаздаш. Бында яҙыусы Әхмәҙи Ҡусмаевтың эшмәкәрлеге өлгө­һөндә Башҡортостанда умартасылыҡтың элекке һәм бөгөнгө хәл-торошон, халыҡ хужалығы, һаулыҡ һаҡлау өлкәһендә тотҡан урынын күрһәтергә тырыша. Ә инде '''“Таланттың балҡышы”''' әҫәрендә Ҡаҙаҡ дәүләт академия драма театрының баш режиссеры Әзербайжан Мәмбәтовтың эшмәкәрлегенә баһа бирелә. Ғөмүмән, яҙыусы публицистикаһында жанр-стиль биҙәктәре арта бара. Был тәжрибә киләсәктә уңышлы шытым биреп, А. Абдул­лин драмаларының стиль үҙенсәлектәрен билдәләй. '''“Онотма мине, ҡояш!”'''тан көс алып 2016 йылда башҡорт телендә сыҡҡан әҫәрҙәр йыйынтығына әҙиптең '''“Ун өсөнсө председатель”''', '''“Һағыш йылға”''', '''“Яңғыҙы”''', '''“Раббым баҡсаһы”''' пьесалары, '''“Онотма мине, ҡояш!”''', '''“Рурҙа оҙон төш”''', '''“Ҡыҙыл ысыҡ”''', '''“Килдебәк”''' повестары, публицис­тикаһының иң яҡшы өлгөләре, хаттары һәм айырым сығыштары тупланған. “Онотма мине, ҡояш!” исемле романтик драмаһы (1963) әҙиптең драматургик һәләтен танытҡан тәүге әҫәр булып тора. Яҙылған йылында уҡ театрҙа ҡуйылыу менән, идея йәһәтенән тотороҡһоҙ булыуҙа ғәйепләнеп, партия тарафынан тыйыла. 1967 йылда пьесаның тексы баш ҡалалағы “Театр” журналында баҫылып сыға, тиҫтә йылдар һуҙымында М. Әүәзов исемендәге Ҡаҙағстан дәүләт академия драма театры сәхнәһенән төшмәй, СССР-ҙың күп кенә театрҙарында ҡуйыла. Әҫәр Өфөлә — башҡорт, Мәскәүҙә урыҫ телендә бер нисә ҡат баҫылып сыға, һуңғы вариантта “Яңғыҙы” тип исемләнгән. Пьеса колхозлашыу хәрәкәте ҡыҙған 30-сы йылдарҙа Көньяҡ Уралға — Башҡортостанға эшкә килгән Мәскәү егете, комсомол-шағир Сергей Чекмаревтың тормошон һәм эшмәкәрлеген сағылдыра. Синыфым ҡайҙа ҡуя — шунда мин, Рыяһыҙ бәндә, күндәм мин... — тип синфи көрәшкә ташланып, был донъя­ла ни бары 23 йыл ғына йәшәгән егеттең биографияһы осор өсөн үтә лә типик, шулай булыуы менән ул иғтибарҙы үҙенә тартып тора. Әйткәндәй, спектаклдең тыйылыуы әҫәрҙә һүрәтләнгән 1932 йылдың көҙө һәм 1933 йылдың яҙындағы ваҡиғаларҙың утыҙ йыл үткәндән һуңғы тормош ысынбарлығы менән ауаздаш булыуына бәйле. Әҫәрҙә райком етәкселәренең башбаштаҡлығы менән эшселәрҙең ҡаршылығын еңеп, районда һәм совхоз ихатаһынан бөтөн иген, фураж ашлығы һепереп алына, һөҙөмтәлә яҙғыһын төп геройҙы һәләкәткә килтергән бәхетһеҙлеккә юл ҡуйыла. 60-сы йылдарҙа ла, бөтә илдәге кеүек, барлыҡ мөмкинлек­тәрҙе файҙаланып, янау-ҡурҡытыу юлы менән план үтәлешен тәьмин итеү өсөн обком һәм райкомдар етәкселеге тарафынан колхоз-совхоздарҙан икмәк тартып алына һ.б. Публицистика өлкәһендә шаҡтай тәж­рибә туплаған, бәғзе үҙәк гәзит-журнал­дарҙың авторы һәм штаттан тыш хәбәрсеһе булырға өлгөргән Азат Абдуллин 70-се йылдар аҙағы – 80-се йылдар башында милли драматургияла дилогия тыуҙырыусы­ларҙың береһе булып таныла. Донъяның ҡырҡлап илендә, илебеҙҙең ун биш тиҫтә самаһы театрында сәхнәләштере­леп, авторға ҙур билдәлелек алып килгән “Ун өсөнсө председатель” әҫәре (1979) үткән быуаттың 70-се йылдарында киң йәмәғәтсе­леккә колхоздар үҫешенә бәйле пробле­маларҙы ғына алып сыҡманы, ә асылда социалистик хеҙмәт ойошторолошоноң серек нигеҙгә ҡоролғанлығын асып һалғайны. Мәскәүҙәге Евгений Вахтангов исемендәге театрҙа был пьеса буйынса ҡуйылған спектакль бик күптәргә, шул иҫәптән ил етәкселегендә булған кешеләргә, аяҙ күктә йәшен атҡандай тәьҫир итә. “Театральная жизнь”, “Литературная газета”, “Комсомольская правда” гәзиттәре, “Театр”, “Дружба народов” журналдары һ.б. баҫмаларҙа аҙаҡ байтаҡ мәҡәләләр, әңгәмәләр донъя күрә. 90-сы йылдарҙағы ҡатмарлы ваҡиғаларҙан һуң да тәнҡит йүнәлешле бындай ҡыйыу әҫәрҙәр көнүҙәклеген юғалтманы, хатта сит илдәрҙә популярлашып китте. Был йәһәттән бер генә характерлы осраҡты телгә алмаҡсымын. 2000 йылдар башында махсус программа буйынса АҠШ-та стажировка үткән БДУ-ның филология факультеты студенттары ҡайһы бер ҡала урамдарында А. Абдуллиндың ошо әҫәре буйынса ҡуйылған спектакль афишала­рының эленеп тороуы хаҡында әйткәйне. Был әҙиптең оҫталығы һәм таланты, ҡәләменең ҡөҙрәте, ижадының ҡоласы донъя кимәлендә танылыуы хаҡында һөйләй. '''“Раббым баҡсаһы”''' – драматург ижады­ның сираттағы ҡаҙанышы. Уның мәҙәниәт-ара бәйләнештәрҙе нығытыуҙа, башҡорт әҙәбиәтен һәм сәнғәтен тағы ла бер ҡат донъяға танытыу­ҙа, ҙур географик киңлектәргә сығарыуҙа өлө­шө ҙур. Пьеса буйынса 2004 йылдың 1 ғин­уарында илебеҙ баш ҡалаһында билдәле режиссер Роман Виктюк ҡуйған спектаклдең премьераһы була. Ошо йылдар эсендә ул Рәсәй, Германия, Израиль, Бельгия, Голландия ҡалалары сәхнәһендә ҙур уңыш менән бара. Бөтә ерҙә лә һоҡланыу һәм рухи күтәренкелек менән ҡабул ителә. Әлегә тиклем бөтә милли республикаларҙа, шул иҫәптән башҡорт дра­матургияһында ла, бындай күренештең бул­ғаны юҡ ине әле, тип әйтергә ныҡлы нигеҙ бар. “Раббым баҡсаһы” спектакле 2013 йыл­дың ҡышында “Нефтсе” мәҙәниәт һарайында Башҡорт­остан халҡына ла күрһәтелде. Бөйөк яҡташыбыҙ, балет сәнғәте йондоҙо Рудольф Нуриевтың тормошон һәм ижад юлын дөйөм­ләштергән үҙенсәлекле әҫәр тамашасы тара­фынан йылы ҡабул ителде, республиканың мәҙәни тормошонда күренекле ваҡиғаға әүе­рел­де. Һөҙөмтәлә Азат Абдуллин башҡорт миллә­тенән булған бөйөк бейеүсегә “һәйкәл ҡойоу”ға өлгәште. ===Ижад байрағы — хаҡлыҡ, ҡыйыулыҡ=== '''“Ҡыҙыл ысыҡ”''' повесында Башҡорт­остандың арҙаҡлы улы, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында партизан хәрәкәте етәксе­ләренең береһе, Чехословакия Геройы легендар Даян Мурзиндың хәрби батыр­лыҡтары тасуирлана. Ҡатмарлы, ваҡи­ғаларға ифрат бай, йөкмәткеле, шул уҡ ваҡытта данлыҡлы оҙон ғүмер кисергән ҡаһарман образы – бөгөн дә күптәр өсөн өлгө. Был әҫәрҙең йәш быуынды тәрбиәләүҙәге әһәмиәте арта ғына бара. '''“Килдебәк”''' повесында иһә автор мөһим һәм үҙенең яратҡан эше менән шөғөлләнгән ябай кешенең көндәлек тормош-эшмәкәрлеген, уның рухи бөйөклөгөн тәрән ихтирам, йылылыҡ менән хикәйәләй. Был образ тыуған илгә йәне-тә­не менән хеҙмәт иткән эскерһеҙ, оло йөрәкле кешеләрҙе кәүҙәләндерә. Үҙ эшенән йәм һәм ҙур мәғәнә тапҡан, уның әһәмиәтен яҡшы тө­шөн­гән, аяғында ныҡлы баҫып торған тап Кил­дебәк кеүек ирҙәр илебеҙ таянысы булып тора. '''“Рурҙа оҙон төш”''' повесында ваҡиғалар Икенсе донъя һуғышынан һуң Германияла бара. Немец рәссамы Альфред Шмидтың тәҡдиме менән Рур күмер бассейны директораты саҡырыуы буйынса унда Башҡортос­тандан яҙыусы килә. Техник Макстың ярҙамсыһы итеп ҡуйылһа ла, асылда шахтер­ҙарҙың тормошон ситтән күҙәтеүсе, өйрәнеүсе генә булып йөрөй. Яҙыусы сағыу эпизодтар аша ике ил, ике мөхиттең айырмалы яҡтарын күрһәтә. Мәҫәлән, малсылыҡта, ҡортсолоҡта хужалыҡ итеү үҙенсәлектәре милли менталитетты һәм психологик һыҙаттарҙы асыуға хеҙмәт итә. Ғөмүмән, һәр образ — яҙыусының тормош тәжрибәһенең, ижади оҫталығының арта, донъяға ҡарашының киңәйә барыуын асыҡ күрһәткән баҫҡыстар ул. Азат Абдуллин — замандың иң көнүҙәк проблемаларын, кисектермәй хәл ителергә тейешле мәсьәләләрен алдан күрә белгән яҙыусы. Осорҙоң социаль-сәйәси, әхлаҡи, иҡтисади һәм хоҡуҡи күренештәрен һиҙгер тотоп алыуға һәләтле әҙип. Йәмғиәт һәм ил тормошондағы етешһеҙлектәрҙе ҡыйыу фашлау, төрлө хужалыҡ тармаҡтарында күҙәтелгән етешһеҙлектәр менән тынғыһыҙ көрәш — ижадының төп үҙенсәлектәре. Шул уҡ ваҡытта үткәндәрҙе дөрөҫ тасуирларға, халыҡтың, айырым шәхес­тәрҙең тарихтағы урынын лайыҡлы баһаларға ынтылыш көслө уның әҫәрҙәрендә. Ваҡытында яҙыусының ижады респуб­ликабыҙҙың Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһына тәҡдим ителгәс, әҙип унан арҙаҡлы мәрхүм ҡәләмдәше файҙаһына баш тартып, ысын шәхескә хас рухи бөйөклөк, киң күңеллелек, юғары мәҙәнилек кеүек аҫыл сифаттарға эйәлеген раҫлағайны. Хәҙер уның сираттағы китабы – төрлө йылдарҙа ижад ителгән пьесалар, повестар, публицистика, хаттар һәм сығыштарынан торған ифрат бай йөкмәткеле һайланма әҫәрҙәр йыйынтығы (Өфө: Китап, 2016. 560 бит) йәмәғәтселек тарафынан әлеге юғары исемгә тәҡдим ителде. Салауат тоҡомдарының мәҙәниәтен, сәнғәтен һәм әҙәбиәтен донъяға танытыу юлында фиҙакәр Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Азат Абдуллин бындай иғтибар һәм хөрмәткә күптән лайыҡ. '''Автор:''' Илшат ЯНБАЕВ, филология фәндәре кандидаты, Башҡорт дәүләт университеты доценты [[Категория:Башҡортостандың халыҡ яҙыусылары]] f1srvcsyjsrkjo9obmptem226er7rqd 14 4362 19623 2018-10-02T02:22:02Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостандың маҡтаулы исемдәре]]" исемле яңы бит булдырылған 19623 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостандың маҡтаулы исемдәре]] luq44vguviarmme3c9qkju7foij1hhp 14 4363 19624 2018-10-02T02:22:45Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 19624 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 4364 19643 19642 2018-10-13T17:57:35Z Һәҙиә 403 19643 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 оло гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[39-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[41-се ҙур гонаһ]] }} '''40-сы ҙур гонаһ''' — '''Әмергә буйһонмау''' ==Әмергә буйһонмау== Аллаһы Тәғәлә әйтә: "Үҙ-ара килешкән вәғәҙәләрегеҙҙе үтәгеҙ. Ул вәғәҙәләрегеҙ тураһында һеҙҙән һоралыр" '''(Исра, 34).''' "Эй һеҙ, иман килтергән кешеләр! Ҡуйышҡан һүҙегеҙгә тоғро булығыҙ!" '''(Мәидә, 1)'''. "Аллаһҡа биргән һүҙегеҙҙе үтәгеҙ, нығытҡан антығыҙҙы боҙмағыҙ, сокки һеҙ Аллаһты үҙегеҙ осон шаһит иткәнһегеҙ " '''(Нәхл, 91)'''. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән''': "Ике йөҙлө кешенең дүрт сифатына эйэ булыусы ысын ике йөҙлө кеше буласаҡ, ә уларҙың берәүһенә генә эйә булыусыла ике йөҙлөлөк сифаты буласаҡ: #Аманатҡа, хыянат итә; #Һөйләгән саҡта алдаша; #Вәғәҙәһенән баш тарта; #Кем менәндер дошманлашһа, саманан тыш ҡылана. "Ҡиәмәт көнөндә һәр кафыр байраҡ менән булыр, һәм был байраҡ шул хыянатсыныҡы тип әйтеләсәк. Иғтибарлы булығыҙ! Йәмғиәт менән идара итеүсенекенән дә ҙурыраҡ хыянат булмаясаҡ" '''Аллаһы Тәғәлә ҡудси хәҙистә әйтә:''' "Ҡиәмәт көнөндә өс кеше минең дошманым буласаҡ: #Минең хаҡыма тип вәғәҙә биреп, унан баш тартыусы. #Кешене ҡоллоҡҡа һатып, шул аҡсаны ашаусы. #Кешене эшкә яллап, һуңынан уға аҡса түләмәүсе". '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән''': * "Кем тамуҡ утынан алыҫлашырға һәм ожмахҡа эләгергә теләй, шул Аллаһка һәм Ҡиәмәт көнөнә иман менән үлһен. Халыҡтан үҙенә нисек мөғәмәлә итеүҙәрен теләһә, шулай мөғәләмә итһен, ҡулы һәм йөрәге менән ант иткән хәлифкә буйһонһон. Ә килеп, уның урынына дәғүә ҡылып талашыусы кешенең башын киҫегеҙ " *"Кем миңә буйһона, шул Аллаһҡа ла буйһонор, кем миңә ҡаршылаша, шул Аллаһҡа ҡаршылашыр. Минең һәм Аллаһтың бойороҡтарына эйәреүсе, минең артымдан да эйәреүсе. Был бойороҡтарға ҡаршылашыусы, миңә лә ҡаршылашыусы". *"Бойороҡ оҡшамаһа, түҙегеҙ, сөнки үҙенең әмиренән бер ҡарыш ситкә китеүселә джәһили үлеме менән үлер". *"Кем йәмғиәттән бер ҡарыш булһа ла ситкә китә, шул ислам менән бәйләнеште өҙөр". Тәүҙә кешегә ант биреп, һуңынан уға буйһонмауҙан да ҡурҡынысыраҡ нәмә бармы? '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': "Беҙгә ҡаршы ҡорал төбәүсе - беҙҙең аранан түгел", - тигән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]]'' ee15qc7mwexbsjj0sh6ilfmc0raymc7 0 4365 21241 19644 2020-07-05T14:47:09Z Һәҙиә 403 21241 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[40-сы ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[42-се ҙур гонаһ]] }} '''41-се ҙур гонаһ — күрәҙәселәрҙең һәм юраусыларҙың (астрологтарҙың) юрауына ышаныу.''' ==Күрәҙәселәрҙең һәм юраусыларҙың (астрологтарҙың) юрауына ышаныу== *"Үҙең белмәгән нәмә артынан эйәрмә: ҡолағыңдан, күҙеңдән, йөрәгеңдән - бөтәһенән дә шул хаҡта һоралыр" '''(Исра, 36).''' *"Эй, һеҙ, иман килтергән кешеләр! Күп (гонаһлы) уйҙарҙан һаҡланығыҙ, сөнки ҡайһы бер уй гонаһ була" '''(Худжурат, 12)'''. *"Йәшерен серҙәрҙе бары тик Ул ғына белә. һәм Аллаһ йәшерен серҙәрҙең асҡысын бер кемгә лә бирмәй. Үҙенә айырыуса яҡын, Уның ризалығын ҡаҙанған Пәйғәмбәренән башҡа. Ул (Пәйғәмбәрҙең) алдына ла, артына ла күҙәтеүселәр (һаҡсы-фәрештәләр) ҡуйған." '''(Ен, 26-27)'''. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу гәләйһи үә сәлләм)''': "Сихырсы йәки күрәҙәселәрҙе күреп уның һүҙҙәрен дөрөҫләгән кеше, шуның менән Мөхәммәдкә төшөрөлгән Ҡөрьәнде инҡар иткән булыр", - тигән. '''Бер ваҡыт ямғырлы төндән һуң таңға ҡарай Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм:''' Аллаһы Тәғәлә әйткән: "Минең ҡолдарымдың кемеһелер иманлы булып, ә кемеһелер кафыр булып уянды. Ямғыр Аллаһ ихтыяры менән яуҙы тип әйтеүсе Миңә инанды һәм йондоҙҙарҙан баш тартты, Ә кем ямғыр йондоҙҙар арҡаһында яуҙы тип әйтһә, шул Минән баш тартты һәм йондоҙҙарға инанды. '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' "Кем йондоҙҙар буйынса юрау белемен арттырһа, шул сихырсылыҡ ғилемен арттыра барған булыр", - тигән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] s1gia7yafht1xse448bjps4vbtujn0s 0 4366 19656 19655 2018-10-17T13:03:25Z ZUFAr 381 added [[Category:Һүҙлектәр]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19656 wikitext text/x-wiki '''Ҡыҙыл китап үҫемлектәре''' '''А''' Авран лекарственный - Дарыу ҡырлуты Алтей лекарственный (бобовые) - Алтей үләне Арктоус альпийский - Арктоус Астрагал ветвистый - Тарбаҡлы астрагал Астрагал Гельма - Гельм астрагалы Астрагал скальный, камнеломный - Тау астрагалы Астрагал Карелина - Карелин астрагалы Астрагал Клера - Клер астрагалы Астрагал норвежский, сочевичниковый - Норвегия астрагалы Астрагал песчаный - Ҡом астрагалы Астрагал рогоплодный - Моронло астрагал '''Б''' Багульник болотный - Һаҙанаҡ Баранец обыкновенный (баранцовые) - Һапһыҙ көкөрт үләне Бессмертник, цмин песчаный - Шиңмәҫгөл Болотный мирт обыкновенный (хамедафне болотный) - Һаҙ мирты Болотоцветник щитолистный - Ҡалҡан япраҡлы һыу гөлө Большеголовник (рапонтикум) серпуховидный - Дөйәбаш үлән Бровник одноклубневый - Ялған аҡһырғаҡ '''В''' Валериановые: Валериана аптечная (лекарственная) - Бесәй үләне Валериана клубневая - Бүлбеле бесәй үләне Венерин башмачок пятнистый – сыбар кәкүк ситеге Венерин башмачок вздутый (крупноцветковый) - Әҙрәсгөл Венерин башмачок настоящий - Кәкүк ситеге Вероника крапиволистная - Эре юшан Ветреничка уральская - Урал елбәгәйе Водяника гермафродитная - Һаҙ емеше Водяной орех сибирский, чилим - Һыу сәтләүеге Володушка многожилковая - Туманаҡ '''Г''' Гвоздика иглолистная - Энә япраҡлы ҡәнәфер Гвоздика узколепестная - Ҡыйғас ҡәнәфер Гвоздика уральская - Урал ҡәнәфере Гладиолус (шпажник) тонкий - Мунсаҡгөл Глобулярия (шаровница) крапчатая - Һипкелле йомрогөл Головчатка уральская - Тумалаҡ гөл Гониолимон красноватый - Ҡыҙғылт гониолимон Горечавка лежачая - Түшәлмә бабаҫыр уты Горечавник бородатый - Һаҡаллы бабаҫыр уты Горошек многостебельный - күп һабаҡлы кәрешкә Горькуша (соссюрея) мелкоцветковая - бөрсөклө билсән Горькуша уральская - Урал билсәне Гроздовник виргинский - виргин тәлгәш үләне Гроздовник многораздельный - Айырса тәлгәш үлән Гроздовник полулунный - Тәлгәш ҡаҙаяҡ Гудайера ползучая - Ят үлән '''Д''' Девясил высокий - Андыҙ Дендрантема Завадского - Дендрантема гөлө Дремлик болотный - Һаҙ баҙыҡайы Дремлик тёмно-красный - Ҡыҙыл баҙыҡай Дриада восьмилепестковая - Дриада Дубровник чесночный - Туйраут '''Е''' Ежовник меловый - Аҡбур анабазисы '''Ж''' Живокость уральская - Таҡыябаш ҡыңғырау Жирянка обыкновенная - Быума үләне Житняк ломкий (сибирский) - Арышбаш '''З''' Зигаденус сибирский - Себер зигаденусы Зимолюбка зонтичная - Сатырлы ҡышһөйәр Золототысячник болотный - Һаҙ һарыгүҙе Зопник колючий - Сәнскеле майсыбыҡ '''И''' Ива арктическая - Арктика талы Ива голубаватая (Старке) - Старк талы Ива грушанколистная - Һыу талы Ива деревцевидная - Ҡаты тал Ива черничная - Бүре талы Ирис (касатик) жёлтый - Һары ирис Ирис (касатик) низкий - Тәпәш ирис Ирис (касатик) сибирский - Себер ирисы '''К''' Калипсо луковичная - Бүлбеле калипсо Камнеломка болотная - Һаҙлыҡ таутишәре Катран татарский - Майлут Качим Патрэна - Дауыл уты Качим триждыветвистый - Тетелмә дауыл уты Качим уральский - Урал дауыл уты Кермек каспийский - Каспий татырланы Кермек полукустарниковый - Ҡыуаҡлы татырлан Кермек толстокорневой - Татырлан Клевер альпийский - Ҡарғабаш Клюква болотная (четырёхлепестная) - Мүк үләне Клюква мелкоплодная - Ваҡ мүк үләне Княженика, костяника арктическая - Бикә үләне Ковыль Залесского - Залесский ҡылғаны Ковыль Коржинского - Коржинский ҡылғаны Ковыль красивейший - Күркәм ҡылған Ковыль Лессинга - Лессинг ҡылғаны Ковыль опушеннолистный - Йөнтәҫ япраҡлы ҡылған Ковыль перистый - Дөйә ҡылғаны Ковыль сарептский (тырсик) - Сарепт ҡылғаны Козелец голый - Рупрехт еҫлегөлө Кокушник ароматнейший - Еҫле кәкүк әшәлсәһе Кокушник длиннорогий - Кәкүк әшәлсәһе Колосняк акмолинский - Акмолинск тауғыяғы Колосняк гигантский (кистистый) Клокова - Клоков тауғыяғы Копеечник Гмелина - Гмелин тәңкә гөлө Копеечник крупноцветковый - Эре тәңкәгөл Копеечник Разумовского - Разумовский тәңкәгөлө Копеечник серебристолистный - Аласуҡ Коротколепестник реснитчатый - Керпек япрағүлән Костенец зелёный - Йәшел таш ҡаҙаяғы Костяника арктическая - Бикә үләне Костяника хмелелистная - Ҡыҙыл бөрлөгән Кубышка малая - Кесе томбойоҡ Курильский чай кустарниковый - Курил сәйе '''Л''' Лаготис уральский - Урал лаготисы Ладьян трёхнадрезанный - Айырсалы сәскә Лазурник трёхлопастный - Күксин Лапчатка песчанистая - Ҡаҙ үләне Лапчатка шелковая - Ебәк ҡаҙ үләне Лапчатка Эверсманна - Эверсманн ҡаҙ үләне Лен жилковатый - Селтәр япраҡлы етен Лен уральский - Урал етене Липарис Лёзеля - Лезел липарис Лисохвост сизый - Күк төлкөғойроҡ Ллойдия поздняя - Көҙгө ллойдия Лук желтеющий - Һарғылт йыуа Лук косой - Оҫҡон йыуаһы Лук плевокорневищный - Тамырсалы йыуа Лук поникающий - Ҡалмыҡ йыуаһы Лук привлекательный - Күркәм йыуа Лук черемша - Һаҫы йыуа Льнянка алтайская - Алтай етенүләне Льнянка слабая - Нескә етенүлән Люцерна сетчатая - Селтәрле люцерна Лядвенец просмотренный - Йыланҡуҙаҡ '''М''' Меч-трава обыкновенная - Ҡылысүлән Минуарция Гельма - Гельм минуарцияһы Минуарция Крашенинникова - Крашенинников минуарцияһы Многорядник Брауна - Браун ҡаҙаяғы Морошка приземистая - Һаҙ үләне Мытник плотный - Ҡанлыгөл Мытник скипетровидный - Ябай кәкүк тубылғыһы Мытник Эдера - Эдер тубылғыһы Мякотница однолистная - Һырғаҡлы яңғыҙ япраҡ '''Н''' Надбровник безлистный - Япраҡһыҙ эйәгүлән Незабудочник уральский - Нескәгөл Неоттианта клобучковая - Алһыу әшәлсә Норичник Скополя - Сираж '''О''' Осока богемская - Оҙон күрән Осока двудомная - Ике өйлө күрән Осока малоцветковая - Һирәк сәскәле күрән Осока кавказская - Кавказ күрәне Осока (заливная) магелланская - Магеллан күрәне Осока поздняя - Көҙгө күрән Осока тёмная - Ҡара күрән Осока тонкоцветковая - Йоҡа күрән Остролодочник Гмелина - Гмелин кәмәяпрағы Остролодочник голый - ланғас кәмәяпраҡ Остролодочник Ипполита - Ипполит кәмәяпрағы Остролодочник сближенный - Йәнәш кәмәяпраҡ Остролодочник сходный - Оҡшаш кәмәяпраҡ Остролодочник уральский - Урал кәмәяпрағы Офрис насекомоносная - Бөжәк сәхләбе Очеретник белый - '''П''' Пажитник плоскоплодный - Пальчатокоренник длиннолистный - Мөгөҙүлән Пальчатокоренник пятнистый - Һипкелле мөгөҙүлән Пальчатокоренник Руссова - Руссов бармаҡтамыры Пальчатокоренник Фукса - Фукс бармаҡтамыры Парнолистник перистый - Ҡушъяпраҡ Патриния сибирская - Первоцвет длиннострелочный - Оҙонса япраҡлы кәзә һаҡалы Первоцвет кортузовидный - Көрән кәзә һаҡалы Пион марьин корень (уклоняющийся) - Дөр-дөр сәскә Подлесник Жиральда - Түшәгүлән Подорожник Крашенинникова - Крашенинников юл япрағы Пололепестник зелёный - Йәшел ярым япраҡ Полынь баргузинская - Баргузин әреме Полынь малоцветковая - Һирәк сәскәле әрем Полынь солянковидная - Тоҙут һымаҡ әрем Пролесник многолетний - Зәһәр үлән Проломник Леманна - Таутишәр Прострел желтеющий - Һарғылт умырзая Пузырник горный - Тау ҡыуығүләне Пузырник Дайка - Дайк ҡаҙаяғы Пузырник судетский - Ҡыуығүлән Пузырчатка малая - Ҡыуығүлән Пухонос альпийский - Йөнтәҫ үлән Пухонос приземистый - Тәпәш йөнтәҫ үлән Пушица стройная - Мамыҡбаш күрән Пыльцеголовник длиннолистный - Һеркәбаш үлән Пыльцеголовник красный - Ҡыҙыл һеркәбаш үлән Пырей отогнутоостный - Кәкре ҡылсыҡлы аҡтамыр Пырей средний - Әрһеҙ аҡтамыр '''Р''' Рапонтикум (большеголовник) серпуховидный - Дөйәбаш үлән Рдест нитевидный - Һыу йөнө, рдест Родиола иремельская - Ирәмәл алтын тамыры Роза колючейшая - Нескә гөлйемеш Росянка английская - Һирәк ысығүлән Росянка круглолистная - Ысығүлән Рябчик малый (шахматовидный) – Сатраш сел үләне Рябчик русский - Сел үләне '''С''' Сальвиния плавающая - Күл сальвинияһы Сверция тупая - Тупаҡ сверция Сердечник тройчатый - Йөрәк үләне Сирения седая - Сал сирения Скрученник приятный - Күркәм үрмәс үлән Смолевка малолистная - Әҙ япраҡлы елемүлән Солнцецвет башкирский - Башҡорт сыуаҡсәскәһе Солнцецвет монетный - Тәңкә сыуаҡсәскә Солодка Коржинского - Татлы тамыр Солонечник растопыренный - Тарбаҡлы ҡояшут Соссюрея мелкоцветная - Бөрсөклө билсән Стальник пашенный (полевой) - Ҡоросүлән Стеригма войлочная - Кейеҙ стеригма Схенус ржавый - Тутлы үлән '''Т''' Тайник сердцевидный - Моронса ҡушъяпраҡ Тайник яйцевидный - Ҡушъяпраҡ үлән Термопсис ланцетолистный - Йүтәл үләне Тимелея воробьиная - Сәпсек тимелеяһы Тимьян клоповый - Торатау еҫле үләне Толокнянка обыкновенная - Талҡан йемеш Тонконог жестколистный - Шырт еҙүлән Тонконог Ледебура - Ледебур еҙүләне Триния щетинисто-волосистая - Йөнтәҫ триния Тырсик - сарепт ҡылғаны Тюльпан Биберштейна - Биберштейн ләләһе (тюльпаны) Тюльпан поникающий - Һалынҡы ләлә (тюльпан) '''У''' Ужовник обыкновенный - Ҡаҙаяҡ үлән '''Ф''' Флокс сибирский - Себер флоксы Франкения жестковолосая - Шырт франкения Франкения припудренная - Буҙырланған франкения '''Х''' Хамедафне болотный, (мирт обыкновенный) - Һаҙ мирты Хаммарбия болотная - Һаҙ хаммарбияһы Хвойник двухколосковый (бессмертник) - Эфедра үләне '''Ц''' Цмин песчаный (бессмертник) - Шиңмәҫгөл '''Ч''' Черемша - Һаҫы йыуа Чий блестящий - Чий үләне Чилим (водяной орех сибирский) - Һыу сәтләүеге Чина Литвинова - Литвинов сырмалсығы '''Ш''' Шалфей клейкий - Йөнтәҫ шалфей Шаровница крапчатая - Һипкелле йомрогөл Шиверекия подольская - Шиверекия үләне Шлемник высокий - Бейек бүрегүлән Шпажник тонкий (гладиолус) - Мунсаҡгөл Шток- роза морщинистая - Һырлы шток-роза '''Щ''' Щитовниковые - ҡаҙаяҡлылар ғаиләһе '''Э''' Эфедра обыкновенная - (Ябай) эфедра үләне '''Я''' Яблоня лесная - Ҡырағай алмағас Ясенец голостолбиковый - Кавказ баҙыяны Ясколка Крылова - Крылов зыягөлө Ясколка уральская - Урал зыягөлө Ястребинка иремельская - Ирәмәл тыранғуты Ятрышник мужской - Яҙғы әшәлсә Ятрышник обожжённый - Көйгән әшәлсә Ятрышник шлемоносный - Оҙон әшәлсә Сығанаҡтар * Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл Китабы (1-се том) * Үҫемлектәрҙең һирәк осрай торған һәм юғала барыусы төрҙәре - Редкие и исчезающие виды высших сосудистых растений. Өфө, “Китап” 2001. Гл. Редактор Е. В. Кучеров – д.б.н, профессор, член-кор. АН РБ Члены ред-ой коллегии: А. А. Фаухутдинов – председатель Госуд. Комитета по охране окруж. среды, Б. М. Миркин – д.б.н., профессор А. И. Соломещ – д.б.н. А. А. Мулдашев – к.б.н. [[Категория:Һүҙлектәр]] 11bwwripbd5c19euyrsbo2xh9hdq5u9 0 4367 24380 19680 2022-06-01T16:29:49Z Eumolpo 1101 orthographic 24380 wikitext text/x-wiki '''Тормошҡа ғашиҡ ине'''(мәғариф хеҙмәткәре, һуғыш һәм хеҙмәт ветераны, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Дәүләтбирҙин Сәлих Хәфиз улы иҫтәлегенә арнала). '''"Таң" гәзите,2018 йыл, 2 ноябрь, йома, № 88 (10224)''' 1986 йылдың йәйе. Сыуаҡ көн үҙәгендә Ағиҙелгә һыу инергә төштөм. Үрҙән йырлашып резина кәмәләрҙә бер төркөм туристар ағып килә. Урталағы кәмәлә аҡ ҡалпаҡ кейгән берәү йыр башлай: Нич яка мисячна, ясная зоряна, Видно, хочь голки збирай. Башҡалар дәррәү ҡушыла: Вииди, коханая, працею зморена, Хочь на хвилиночку в чай! {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Дәүләтбирҙин Сәлихйән Хафиз улы|Дәүләтбирҙин Сәлихйән]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Кәмәләр ярға яҡынлаша. Башлап йырлаусының атай икәнен шәйләп ҡалдым. Эргәһендә әсәй ҙә ултыра. Нәби ауылынан туйҙан шулай туристарҙың кәмәһенә ултырып ҡайтып төштөләр. Бер төркөм туристар менән саф украин телендә һөйләшеп көлөшә–көлөшә өйгә ыңғайланылар. Улар күстәнәскә йәшелсә, һөт–ҡаймаҡ алып, яҡын туғандар кеүек ҡосаҡлашып, йылы хушлашып юлдарын дауам иттеләр. - Украинаны фашистарҙан азат иткәс,18 йәше тулған егеттәрҙе Ҡыҙыл Армиясафына алдылар. Беҙҙең батареяла ла улар күп булды. Көнбайыш Украинанан алынғандары башта рус телендә бөтөнләй һөйләшмәй инеләр. Йыр–моңға бай, шаян, ышаныслы, һәйбәт иптәштәр булдылар. Хеҙмәт срогын тултырғас, күптәре йәшәргә Рәсәйҙә ҡалды. Туғандары өйҙәренән, ҡайтмағыҙ, тип яҙалар ине. Сөнки 1950 йылдарҙың урталарына тиклем Украинала Бандера яҡлыларға ҡаршы көрәш барҙы. Бандеровсылар армиянан ҡайтҡан егеттәрҙе төндә килеп үҙҙәре менән алып китәләр икән. Ҡаршылашҡандарын язалайҙар, – тип һөйләй ине атай. Артына «Дорогому другу Салиху» тип яҙылған һарғайған фотоларын күрһәтеп, улар булып украин телендә һөйләп күрһәтеп, ҡыҙыҡлы хәлдәрҙе һағынып хәтерләр ине. - Йәш саҡта, ат егеп, арбала, йә санала йөрөгәндә, юл буйынса башҡорт,рус, украин йырҙарын йырланы. – тип һөйләй ине әсәй. - Борҡолдатып тәмәке тартып ала ла, тағы йыр башлай. 1950 йылдар урталарында комсомолда, РДК директоры булып эшләгәнендә концерттарҙа ҡатнашты.Бөрйәндең Мәғәфүр Хисмәтуллинытип йөрөттөләр. Спектаклдәрҙә гел бюрократ–чиновниктарҙы уйнаны.Ныҡ килештерҙе. Ул эсенә мендәр ҡыҫтырып, күҙлек кейеп, портфель тотоп сәхнәгә килеп сығыу менән кеше көлә башлай. Кем булып уйнай, аҙаҡ уның исеме менән атап йөрөттөләр. Үсегә белмәне. Бер ваҡыт район мәҙәниәт һарайындаОктябрь байрамына арналған концерт бара. Кемдер «Сарман буйҡайҙары»н йырлап сыҡҡас, концертты алып барыусы атай сәхнәгә ҡағыҙ тотоп килеп сыға. – Вот пришла записка. Товарищи просят перевести на русский язык песню «Сарман буйҡайҙары», тип алғы рәттә ултырған урыҫ түрәләренә күрһәтә лә, тәржемә итә башлай: Сарман буйҡайҙары туғай, туғай, Туғайында һайрай бер турғай. - В Сарманской долине поет воробей. Иртәһен дә һайрай, кисен дә һайрай, Һарғайып та үлһен, ти, буғай. - И утром поет воробей, и вечером поет, Не знай, думает, что я пожелтел да умер что ли. Халыҡ рәхәтләнеп көлә. Аҙаҡ онота алмай оҙаҡ һөйләп йөрөйҙәр. - 1957 йылдың февралендә, РДК–ла эшләгәндә, Мәскәүгә культура хеҙмәкәрҙәренең бер айлыҡ курсына саҡырыу ҡағыҙы алдым, – тип иҫләй ине атай. – Ҡарлы, буранлы, һыуыҡ ҡыш ине, техника йөрөмәй. Әсәйең, ыҙалап йөрөмә лә ҡуй, ти. «Юлыма таш яуһа ла барам», тип юлға сыҡтым. Байназарҙан Мәһәҙейгә тиклем йәйәү килдем. Өҫтә толоп, мамыҡ көпө салбар, табанлы быйма. Ҡурыуҙыны менгәс, ҡаршыға кошовка санала буран туҙҙырып райкомдың беренсе секретары Билалов Муса ағай килеп сыҡты. Мине танып: «Дәүләтбирҙин, ҡайҙа киттең?» – тип һорай. Мин: «Мәскәүгә!» – тип ҡысҡырғас, хахылдатып көлөп китеп барҙы. Шаяртты тип уйланы, ахыры.Юл михнәттәре күреп Өфөгә килеп етеп, Мәскәүгә поезға ултырҙым. Купела ҡупшы кейенгән дәрәжәле кешеләр ултыра. Ниндәйҙер министрлыҡтан Өфөгә командировкаға килеп, ҡайтып барыусы бер ханым, минән баш ҡалаға ниндәй эштәр буйынса барыуым тураһында ҡыҙыҡһынды. Өҫтәге кейемдән оялып, «Һунарсылар съезына барам», тинем дә ҡуйҙым. «Ә нимәгә һунар итәһегеҙ?» – тип һорай был ханым. «Айыуға», - тип яуаплағас, юлдаштарымдың күҙҙәре түп-түңәрәк булды. Һорауҙар яуҙыра башланылар. Мәскәүгә барып еткәнсе, айыусыларҙан ишеткән мажараларҙы үҙемдең исемдән һөйләп, тегеләрҙе хайран ҡалдырып барҙым. Әлеге ҡатынды вокзалда ире ҡаршы алды. Мине уға күрһәтеп: «Таныш булығыҙ. Был иптәш Башҡортостандан, айыусы. Һунарсылар съезына килгән»,– ти. Мине машиналарына ултыртып гостиницаға алып барып, ҡалдырып киттеләр. Шул көндә үк магазиндар буйлап йөрөп, матур итеп кейенеп алдым. Мәскәүҙә булған бер ай ваҡыт минең тормошта иң бәхетле осор кеүек булды. Курстарҙа лекциялар тыңлау менән бер рәттән, көн һайын тиерлек музейҙарға экскурсияларға, күренекле шәхестәр менән осрашыуҙарға йөрөттөләр. Бер ай эсендә күп нәмәләр күреп, байтаҡ эш ысулдары өйрәнеп, эшкә дәртләнеп ҡайттым. Тик райком күберәк төп мәҙәниәт эшенән айырып, ҡыш көндәре алыҫ фермаларға, йәйге осор баҫыу стандарына командировкаға ебәрер ине. Атай армияла ла йәмәғәт эшендә актив була. Батареяла комсорг, аҙаҡ, 1949 йылда, ВКПб ағзаһы булғас, парторг эшен алып бара. Дивизион газетаһы хәбәрсеһе була. 1949 йылдың декабрь аҙағында кесе лейтенант званиеһында демобилизацияланып, тыуған төйәгенә ҡайта. Ҡаршы алырға атай ҙа, әсәй ҙә булмағанлыҡтан, Янһарылағы иң яҡын туғанына - Йәнбикә инәһенә килә. 1944 йылдың көҙөндә Ҡыҙыл Армияға алынғанға тиклем, уҡытыу эшенән айырылмай,ситтән тороп Темәс педучилищеһының ике курсын бөтөргән атай Байназар мәктәбендә эш башлай. 1950 йылдың мартында Килдеғол ауылы ҡыҙы, әсәйебеҙ Асия Зекриә ҡыҙына өйләнә. - Элек бер урында оҙаҡ эшләтмәнеләр. Партия ҡуша, тип төрлө ергә күсереп йөрөттөләр. Бер ауылда донья төҙөп нығынып алһаҡ, тағы күсенергә кәрәк, - тип һөйләй ине әсәй. Атай 1950 йылда комсомол эшенә, ә 1953 йылда КПСС райкомына инструктор, 1954 йылда Тимер ауылына уҡытыусы итеп күсерелә. Шул уҡ ваҡытта колхозда партком эшен дә алып бара. Ошо йылдарҙа ситтән тороп Темәс педучилищеһын тамамлай. 1955 йылда Байназар балалар йортона директор итеп тәғәйенләнә. Балалар һаны кәмеүсәбәпле, балалар йорто ябылғас, район мәҙәниәт йорто директоры булып китә.1957 йылдың йәйендә Килдеғол башланғыс мәктәбендә эш башлай. Көҙ ғаиләһен күсереп ала. Рәсәй Федерацияһы мәғарифының работнигы, Башҡортостан Реcпубликаһының мәғариф отличнигы, ағайым Дәүләтбирҙин Таһир Сәлих улының хәтерләүҙәренән: - Иҫке Собханғолдан Килдеғолға октябрь айының һыуыҡ, ямғырлы, йонсоу көнөндә булған ғына әйберҙе арбаға тейәп күстек. Әсәй яңы тыуған Миңзәләне тотҡан. Ғәзиз ағайым, мин, Зәйтүн арбала ҡаралды өҫтөндә ултырабыҙ. Кис ҡараңғыла урманда барғанда, йоҡлап китеп, арбанан ҡолап төшөп ҡалғаным хәтерҙә. Атайым йүгереп килеп күтәреп алды. Көмөшбаев Нух ағайҙың бәләкәй өйөндә йәшәнек. Атай – йәмғиәт өсөн йәшәгән дәртле, ихлас, күтәренке рухлы, эскерһеҙ, ябай, юҡты бар итеүсе, тәүәккәл кеше булды. Тапҡыр, йор һүҙле, кеше менән уртаҡ тел таба алыусы оҫта ойоштороусы ине. Ул булған ерҙә кешегә эшләүе лә, ял итеүе лә күңелле булды. Халыҡ та берҙәм, әҙәпле, ярҙамсыл ине. Уның етәкселегендә яңы мәктәп бинаһы төҙөлөп, сафҡаиндерелде. Таҡтаны ҡул бысҡыһы менән ярғандары иҫтә ҡалған. Яңы ҡорамалдар, инвентарь, карталар, библиотекаға китаптар, саңғылар алып ҡайтты. Мәктәп янында ағастар ултыртылды, йәшелсә баҡсаһы булдырылды. Ул ваҡытта ауылда күпселек кеше йәшелсә сәсмәй ине. Халыҡ ныҡ ҡыуанды. Уҡытыусы Ғәлимә апай менән бергә ауылда тәүге шыршы байрамы үткәрҙеләр. Әсәй оҫта булды, тегеү машинаһында барлы–юҡлы тауарҙан матур костюмдар тегеп бирҙе. Атай балаларҙың гигиенаһына ла ныҡ иғтибарлы булды. Ул ваҡытта трахома, лишай ауырыуҙары, бет бөтмәгән ине. Малайҙарҙың сәстәрен машинка менән үҙе алды. Ауылда сәсте бәке менән ҡыралар, йә ҡайсы менән мөнтәйҙәр ине, машинка булманы. Башта уның ҡулының йылыһы әле лә тора. Дәрестәре мауыҡтырғыс ине. Баланың күңеленә үтерлек итеп һөйләй, аңлата белде. Бигерәк тә йыр дәрестәре күңелле үтте. Үҙе лә моңло, матур йырланы. Күпме ваҡыт үтһә лә, өйрәткән йырҙары әле лә хәтерҙә. Уҡытыусы ғына булманы, халыҡ менән дә эшләне. Пропагандист–агитатор булды. Субботниктарҙа ял иткәндә лә гәзит уҡып, халыҡты һуңғы яңылыҡтар менән таныштырған, һорауҙарға яуап биргән. Һәр саҡ үҙ өҫтөндә эшләне. Буш ваҡытында ҡулынан гәзит, китап төшмәне. Батарейка менән эшләгән «Родина» радиоалғысынан даими яңылылыҡтар тыңлап, халыҡҡа еткерә ине. Кистәрен дәрес әҙерләп бөткәс, шәм яҡтыһында беҙгә рус телендә Буратино, Чипполино тураһында әкиәттәрҙе образға инеп, тасуирләп уҡый, башҡорт теленә тәржемә итә торғайны. Атай бушамағанда башҡортса әкиәттәрҙе әсәй уҡый. Шул әкиәттәрҙе тыңлап йоҡоға китәбеҙ. - 1950 йылдар аҙағында Килдеғол ауылында промартелдә эшләнем. –тип иҫләй данлыҡлы ҡурайсы, йырсы Рәхмәтуллин Дәүләтбай ағай. - Сәлихйән ағай менән спектаклдә уйнайбыҙ: ул атай, ә мин уның улы ролендә. Уйын барышында минең артҡа ҡайыш менән һуғырға тейеш. Репетицияла ипләп кенә һуғып йөрөнө инде. Сәхнәгә сыҡҡас, яра тартып ебәрҙе бит. Аҙаҡ: «Ағай нишләп ныҡ һуҡтың ул?» – тип һорайым. «Ҡустым, уйнағас, шартына килтереп уйнарға кәрәк бит», – ти был. - Бер ауыл һабантуйында Әбйәлил районынан килгән ике кейәү көрәштә барыһын да һелтәп тик торалар, - тип һөйләгән ине атай. Үҙҙәре: «Беҙ ялан батырҙары», тип ҡупайып күкрәк һуғып йөрөйҙәр. Бабайҙар миңә: «Йә, кейәү, шуларға «урман батырын» күрһәт әле», тиҙәр. Быларҙың икеһен дә алып һелтәнем. Аҙаҡ көрәшкә район һабантуйына барҙым. Берәүҙе еңел генә алып бәрҙем. Икенсегә Тимербулат исемле ҡаҡса ғына егет сыҡты. Биленән ҡыҫып тотоп һелтәргә әҙерләнгәйнем генә, был минең ҡолаҡҡа: « Ағай, мин көрәшә белмәйем ул. Һин мине имгәтеп кенә ҡуйма инде», ти. «Ярар һуң», тигән булып таҫтамалды бушатыуым булды, был мине күтәрҙе лә һелтәне. Шунан һуң башҡа көрәшкә сыҡманым. - Атайың кешегә «юҡ» тип әйтә белмәне. Ярҙамсыл булды. Бер нисә кеше йыға алмаған йылҡыны бер үҙе йығып салып бирә. Бесән ваҡытында ололар килер ине ярҙам һорап. Яңғыҙы көнөнә бер нисә кәбән һалып ҡайта торғайны, - тип хәтерләй ине әсәй. 1961 йылда атай Тимер ауылына эшкә күсерелә. Оҙатырға бөтә ауыл халҡы килә. Атай ҡайҙа ғына эшләһә лә, гел генә ауыл советы депутаты, пропагандист, ҡыҫҡаһы, һәр ваҡыт халыҡ менән булды. Өйҙә һауыт–һаба шалтыраһа ла кәңәш һорап килерҙәр ине. Абруйы ҙур булды. Бер ҡышҡы ҡаты һыуыҡта төндә урамда һүнеп ултырған леспромхоз тракторын күреп ҡала. Кабинала эсеп, йоҡлап туңып ултырған урыҫ егетен күтәреп алып ҡайта. Егет мәйет кеүек туңып ҡатҡан, әҙерәк ултыра бирһә, үлер ине. Атай шәм яҡтыһында уның аяҡ–ҡулдарын араҡы менән ыуып, йән индереп, ҡайнар сәй эсереп, кеше итеп ҡайтарып ебәрә. Әхмәт ағай Сөләймәнов ҡайһы ваҡыт атайға шаяртып, Мазай бабай, тип өндәшә ине. Тарихы былай була. Мәктәптә уҡыған саҡтарында, яҙғы ташҡында, өс бөртөк ағасты бергә бәйләп, һеңлеһе Гәүһәр апайҙы ултыртып Ағиҙелдән ағып төшөп китәләр былар. Иҫке Собханғолға еткәс, кәшмәктәре йылға аша сығып барған паромға барып бәрелеп, паром аҫтына инеп тә китә. Паромда торған атай балаларҙы тартып алып өлгөрә. Нәби ауылы халҡын «ҡуяндар» тип өйрәнгәнбеҙ. Н. Некрасовтың ташҡында ҡуяндарҙы ҡотҡарыусы Мазай бабай тураһындағы шиғырындағы кеүек, Ҡуян балаларын ҡотҡарыусы атай ҙа «Мазай бабай» булып ҡала. Атайҙың 80 йәшлек юбилейын үткәргәндә Әхмәт ағай еҙнәһенә ағастан үҙе эшләгән «Ҡотҡарыусы» тигән миҙал таға. 1964 йылдың йәйендә атай Бөрйән РОНО-һында инспектор булып эш башлай. РОНО аппаратында барлығы дүрт кеше. Бөтә техника Шайтан ҡушаматлы бер аттан ғибарәт. Йылдың төрлө миҙгелдәрендә Шайтанға атланып ауылдарға мәктәп эштәрен тикшерергә сығып китә. Комод тартмаһы төбөндә һарғайған ҡалын эш дәфтәре әле лә һаҡлана. Дәрестәргә анализ, документация торошо, йәш уҡытыусыларға методик ярҙам - барыһы ла аныҡ тәртип менән тултырылған. Мәктәптәргә кәрәкле инвентарь, уҡыу әсбаптары исемлеге аҫтына эре ҡалын хәрефтәр менән : « Как хочешь, табып ебәрергә!» - тип яҙып ҡуйылған. Үҙенәлә, башҡаларға ла талапсан булды. Һәр ял һайын шул Шайтанды егеп, Баҙалға бесәнгә, йә утынға барып килә. Ваҡыт менән иҫәпләшмәй, бошона белмәй, һәр ваҡыт хәрәкәттә, һәр ваҡыт эштә. Бер үк ваҡытта ситтән тороп БДУ-ның тарих факультетында белем ала. Өфөлә йәйге сессияла имтихандар биреп йөрөгәнендә, ул ваҡытта уҡыусы улдары Ғәзиз һәм Таһир каникулда кирбес заводында эшләп, үҙ белдектәре менән аталарына егерме һум аҡса ебәрәләр. Атай улдарының ошо ярҙамын онотмай, йыш иҫенә төшөрөп, ҡыуанып һөйләр ине. Диплом эшен уңышлы яҡлағас , деканатҡа саҡырып, аспирантурала уҡырға өндәйҙәр. Ҙур ғаилә башлығына ул ваҡытта, әлбиттә, аспирантура ҡайғыһы булмай. Балаларға белем бирергә кәрәк. 1969 йылда атай Иҫке Монасип һигеҙ йыллыҡ мәктәбенә директор итеп эшкә күсерелә. Балалар һаны күп, техника кәрәк. Беренсе сиратта министрлыҡ аша мәктәпкә машина йүнләй. Мәктәптең завхозы, шул уҡ ваҡытта шофер Муллағолов Мәхмүтдин ағай менән икәү Волгоград ҡалаһынан йөк машинаһы ҡыуып алып ҡайталар. Мәктәпте һигеҙ йыллыҡтан урта мәктәпкә әүерелдереү өсөн күп көс һала. Тәүәкәллек итеп, хужалыҡ ысулы, йәғни төҙөлөш ойошмаларын йәлеп итмәйенсә, мәктәп хеҙмәткәрҙәре, балалар, ата-әсәләр көсө менән мәктәпкә ҙур төкөтмә, интернат, ашхана, оҫтахана, йәш уҡытыусыларға квартиралар төҙөтә. Бер ваҡиға иҫтә ҡалған. Беҙ, оло синыф малайҙары, мәктәп түшәменә тупраҡ һалып йөрөйбөҙ. Шул ваҡыт мәғариф министрлығынан хәүефһеҙлек техникаһы инспекторы килеп төшә. Директорға балаларҙы ике метрҙан юғарыла эшләтергә ярамағанлығын әйтә. Атай инспекторға: «Улар бит бер-ике йылдан ил һаҡсылары, һалдаттар буласаҡ. Ҡыйыҡ эсенә лә менергә ярамағас, армияға ниндәй әҙерлек менән барырға тейештәр?» ти. Инспектор: «Инструкция буйынса ярамай. Төшөрөгөҙ!» – тип протокол төҙөй башлай. Атай малайҙарға төшөргә ҡуша. Инспектор протокол төҙөп, ҙур эш бөтөргән кешеләй, ҡәнәғәт йөҙ менән мәктәп территорияһынан сығып китә. Атай малайҙарға: «Эшегеҙҙе дауам итегеҙ инде», – тип кире мәктәп башына мендереп ебәрә. Мәктәптең бурысы – йәш кешегә кәрәкле белем биреп, тормош юлына аяҡ баҫтырыу. Колхоз ярҙамында егеттәр өсөн тракторсылар, ҡыҙҙар өсөн машина менән һауыу операторҙары курсы асыла. Коллектив йәш, көслө, берҙәм. Бер Мулағолов Марат Ғизетдин улы тураһында ғына айырым китап яҙырлыҡ. Мәктәп уҡыу, спорт, үҙешмәкәр сәнғәт буйынса тик алдынғылар рәтендә була. КПСС райкомының күсмә ҡыҙыл байрағы бер нисә йыл рәттән мәктәп түрен биҙәй. 1987 йылда хаҡлы ялға сыҡһа ла, 1990 йылға тиклем уҡытыу эшен дауам итә. Ошо осорҙа һуғыш ваҡытында төрлө яҡтарҙа, трудармияла еңеү өсөн эшләгән замандаштары пенсияға элекке эшләгән урындарынан справка, документтар юллауға ярҙам һорап атайға килерҙәр ине. Бигерәктә 1991 йылда репрессия ҡорбандарын реабилитациялау һәм уларҙың балаларына аҡсалата компенсация түләү тураһында закон сыҡҡас, өйөбөҙ атайҙың офисына әйләнеп китте. Районда кешене һәйбәт белгәнлектән, кемдәрҙең компенсация алырға хоҡуғы бар, шуларға телефон аша, йә иһә кешенән хәбәр итеп сыҡты.Төрлө ауылдарҙан ярҙам һорап кешеләр килә башланы. Атай хаҡ һорамай, документтар юллау юлдарын өйрәтә. Кем ҡайҙа һөргөндә булған, хат- запростар ебәрә. Пенсия алһа, Өфөгә архивҡа барып күсермә документтар йүнләп алып ҡайта. Уның ярҙамында берәйһе пенсия йә компенсация алһа, үҙе алғандай ҡыуана. Хәтерҙә, ауылдан Муллағолов Фитрат ағайҙың пенсияһы артып килгәс, бер сумка күстәнәс, бер ярты араҡы тотоп атайға килде. «Ҙур рәхмәт! Бына ризалыҡлы итәйем тигәйнем»,– ти был. Атай: «Бер нәмә лә кәрәкмәй, мин былай ҙа ризамын», – тип күстәнәстән баш тарта. Аҙаҡ Фитрат ағай донья ҡуйғас, исмаһам, теге ваҡыт яртыһын эсешмәнем, күңеле булыр ине, тип ныҡ үкенде. 1994 йылда яңы сыҡҡан «Боронғо донья тарихы» дәреслеген рус теленән башҡорт теленә тәржемә итеп, баҫтырыуға тапшырҙы. Район һәм республика матбуғатында даими рәүештә мәҡәләләре донья күрҙе. Күберәк һуғыш һәм хеҙмәт ветерандарының хеҙмәтен сағылдырҙы гәзиттәрҙә. Бөйөк Ватан һуғышы геройы Көнәфин Шәмсетдин бабайҙың батырлығын халыҡҡа еткерҙе, алынмай ҡалған Ҡыҙыл Байраҡ орденын балаларына тапшырыуҙы йүнләште. Әсәй менән гөрләтеп донья көттөләр. Баҡса эшен яратты. Ҡура тулы мал булды. Етмеш йәшенә тиклем кәбән һалды. Һикһәнде үткәс тә бесән сапты, утын ярҙы. Ейән-ейәнсәрҙәрен ныҡ яратты, ярҙам итте. Ғүмере буйы ҡулынан гәзит –журнал, китап төшмәне. Һуңғы йылдары күҙлектәр ярамай башлағас, лупа менән уҡыны. Лупа ла ярҙам итмәгәс, беҙҙән уҡытып тыңланы. - Баласаҡтан уҡырға яраттым, – тип һөйләй ине. – Ай яҡтыһында тәҙрә төбөндә ултырып уҡый инем. Әкиәттәрҙе ышанып уҡыным. Гулливер сәйәхәтен уҡығас, мәктәптәге донья картаһында Австралия тирәһенән Лилипутия, Великандар утрауҙарын эҙләй инем. Йәштәр спектакль ҡуйһалар, шаршау артында шәм тотоп суфлер булып ултырҙым. Бер шулай йәштәрҙең уйнағанын ҡарап ятып йоҡлап киткәнмен.Төн уртаһында уянып киттем. Клуб элекке мәсет бинаһында ине. Кеше, мәсеткә ен оялаған, тип һөйләй торған ине. Шуға ҡурҡып илап ебәрҙем. Илайым, илайым да, туҡтап, ен тауышы ишетелмәй микән, тип тыңлап алам. Тәҙрәнең бер өлгөһөн алып тышҡа сыҡһам, эргәмә таяҡ, һәнәк тотҡан кешеләр килеп баҫты. Магазин ҡарауылсыһы бабай, минең илағанды ишетеп, ен тип уйлап, кешеләр алып килгән икән. Борон кеше юҡ-барға ышаныусан, ҡурҡаҡ булды. Порт - Артурҙа хеҙмәт иткәндә полк китапханаһында аҡ эмигранттарҙан конфискацияланған, революцияға тиклемге орфография менән баҫылған китаптар күп булды. Рус классиктарын: Толстой, Чехов, Достоевский, Тургеневтарҙың әҫәрҙәрен, сит ил классиктарын уҡып сыҡтым. Был миңә аҙаҡтан училищела, университетта уҡығанда ныҡ ярҙам итте. Күршелә ҡарттар йорто асылғас, тышта, беседкала ултырған ҡарттарға барып гәзит уҡый. Шаяртып, алдап, үҙенән дә ҡыҫтырып ебәреп, көлдөрөп тә ала. Кискә тыштағы эште тамамлап өйгә ингәс, беренсе һорауы шул була: «Бөгөн ни эш бөтөрҙөгөҙ?». Яуап алғас, икенсе һорау: «Иртәнге көнгә ниндәй пландар?» Ғөмүмән, ул быуын кешеләренең әхлаҡи кодексы буйынса, кеше ғүмерен тик файҙалыэш менән үткәрергә тейеш. Бушты бушҡа ауҙарыу, күҙ буяу, урлашыу, алдашыу, мутлашыу, эрелек, дан артынан ҡыуыу кеүек сифаттар уларға хас түгел. Хеҙмәттәштәре менән хатлашып, хәл белешеп торҙо. Алдымда фронтташ иптәштәренең бер нисә йыл элек яҙған һуңғы хаттары ята. Хеҙмәт иткән йылдарын, иптәштәрен иҫкә алалар. Бөтә нәмә һатыуға ҡоролған бөгөнгө ҡоролошҡа , эшһеҙлеккә, бер ниндәй маҡсатһыҙ , киләсәкһеҙ йәшәгән йәштәргә эстәре боша, яна. Дәүләкәндән хеҙмәттәше Иван Козловтың хатынан өҙөк: «... Да, друг, на нашу юность выпало немало испытаний. Мы справились с честью. Это верно, а иначе и не могло быть. Мы были воспитаны и воспитывались в рядах Красной Армии, тем временем, той идеологией, которая помогла стать нам, какими стали в последствии. ... Утром проснулся и не могу встать на ногу. Пью таблетки, однако толку никакого нет. Ну вот, друг. На этом разреши с тобой попрощаться. Всех благ тебе и твоему семейству. Крепко обнимаю. Однополчанин Иван Козлов». Тыныс йоҡлағыҙ, ил ағалары. '''Заһир ДӘҮЛӘТБИРҘИН.''' *https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D3%99%D2%AF%D0%BB%D3%99%D1%82%D0%B1%D0%B8%D1%80%D2%99%D0%B8%D0%BD_%D0%A1%D3%99%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B9%D3%99%D0%BD_%D0%A5%D0%B0%D1%84%D0%B8%D0%B7_%D1%83%D0%BB%D1%8B [[Категория:Иҫтәлектәр]] 2dk6n5tb1qjhb8mjsg4g49pvvbhfsy6 3 4370 19683 2018-11-07T11:08:27Z Sam Sailor 516 Start 19683 wikitext text/x-wiki {{tmbox|type=notice|text=Feel free to leave me a message here, but you will get a quicker response if you visit my [[:w:en:User talk:Sam Sailor|English Wikipedia user talk page]].}} hw3ddf5jja2wa1wsbfrhcx5fc4oxpxk 4 4371 21541 21540 2020-07-06T17:34:41Z ZUFAr 381 21541 wikitext text/x-wiki [[Викидәреслек]]тә хакимдар һайлау бите. Кандидат исемен индерегеҙ һәм «Ғариза битен төҙөргә» төймәһенә баҫығыҙ: Ҡабатлап ғариза бирһәгеҙ, исемдән һуң ғаризаның номерын яҙығыҙ. Өҫтәмә битте тултырғас, ғаризаны таблицаға өҫтәгеҙ. Кандидат һәм тәҡдим итеү датаһы юлдарын тултырығыҙ. Башҡа юлдар һуңынан тултырыла. Теркәлгән ҡатнашыусылар ғына тауыш бирә ала. Тауыш биреү кәмендә бер аҙна бара. Йомғаҡлауҙан һуң кандидат [[m:Steward requests/Permissions|ошо биттә]] ваҡытлыса (3-5 эйе тауышы булһа) йәки даими (6 һәм унан күберәк эйе тауышы өсөн) флаг алыу өсөн ғариза тултыра (ҡаршы сыҡҡан тауыштар һаны минималь булырға тейеш). Һуңынан ғариза <nowiki>{{закрыто}}{{закрыто-конец}}</nowiki> ҡалыптары менән ябыла һәм даими һаҡлана. <inputbox> type=create preload=Викиучебник:Хакимдарҙы һайлау/Ҡалып placeholder=Кандидат исемен индерегеҙ buttonlabel=Ғариза битен төҙөргә prefix=Викидәреслек:Хакимдарҙы һайлау ғаризалары/ width=50 </inputbox> == Хакимдарҙы һайлау ғаризалары == {| class="wikitable sortable" style="font-size:98%; vertical-align:text-top;width:99%" |- ! Кандидат !! Тәҡдим итеү датаһы !! Йомғаҡлау датаһы !! Һөҙөмтә {{rfa|Ләйсән|2018-11-13| |[[File:I voted wikipedia logo.png|25px]]&nbsp;Тауыш биреү бара}} {{rfa|Һәҙиә|2020-06-30|2020-07-06 |[[File:I voted wikipedia logo.png|25px]]&nbsp;[[Викидәреслек:Хакимдарҙы һайлау ғаризалары/Һәҙиә|Тауыш биреү]]}} |} [[Категория:Викидәреслектәр]] 12mmf328xwpuuac8utxqv5m1nvfcw6h 10 4372 19695 2018-11-11T17:06:18Z ZUFAr 381 "<includeonly>{{!}}-style="background=F4F4FF;" {{!}}Викидәреслек:Хакимдарҙы һайлау ғаризалары/{{{1}}}|{{…" исемле яңы бит булдырылған 19695 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{!}}-style="background=F4F4FF;" {{!}}[[Викидәреслек:Хакимдарҙы һайлау ғаризалары/{{{1}}}|{{{1}}}]] {{!}}{{{2}}} {{!}}{{{3}}} {{!}}{{{4}}} </includeonly><noinclude>{{doc}}</noinclude> 07oycqqi3zcmusmxzywtuo996auaumi 4 4373 19715 19714 2018-11-21T15:57:11Z ZUFAr 381 /* Риза */ 19715 wikitext text/x-wiki == Риза == # {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 16:25, 20 ноябрь 2018 (YEKT) # {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 17:15, 20 ноябрь 2018 (YEKT) # {{Риза}} ----[[Ҡатнашыусы:Aidar254|Aidar254]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Aidar254|әңгәмә]]) 20:14, 20 ноябрь 2018 (YEKT) # {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Рәйлә|Рәйлә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рәйлә|әңгәмә]]) 21:17, 20 ноябрь 2018 (YEKT) # {{Риза}} -- ([[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Аҡҡашҡа|әңгәмә]]) 21:30, 20 ноябрь 2018 (YEKT)) # {{Риза}} -- ([[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 9:45, 21 ноябрь 2018 (YEKT)) # {{Риза}} - - ([[Ҡатнашыусы:Хаят Йосопова1|Хаят Йосопова1]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Хаят Йосопова1|әңгәмә]]), 21 ноябрь 2018 (YEKT)) # {{Риза}}--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 20:57, 21 ноябрь 2018 (YEKT) == Ҡаршы == == Баш тартыусылар == == Һорауҙар, аңлатмалар == == Һөҙөмтә == di786hsenqj0c5ozxbiyhq14p63m7ci 0 4374 19703 19702 2018-11-16T17:19:16Z ZUFAr 381 фото 19703 wikitext text/x-wiki [[Файл:Табын ырыуының IV йыйыны 15.jpg|мини|справа]] '''БАШҠОРТ ХАЛҠЫНДА БАЛАҪ ҺУҒЫУ кәсебе''' '''Башҡорт тарихы''' '''21.09.2018 Азат ЮЛАН''' Борон-борондан малсылыҡ менән көн иткән башҡорт халҡында һарыҡ йөнөнән әйберҙәр эшләү кәсебе үҫешкән булған. Беҙҙең ата-бабалар кәзә йөнөнән мамыҡ кеүек йомшаҡ дебет шәлдәр бәйләгәндәр. Ә һарыҡ йөнөнән кейеҙ баҫҡандар. Кейеҙҙе түшәк рәүешендә генә түгел, ә тирмәне ҡаплау өсөн дә ҡулланғандар. Кейеҙҙән ҡапланған тирмә ямғыр үткәрмәгән, эстә йылы тотҡан. Бынан тыш, һарыҡ йөнөнән, кәзә ҡылынан матур-матур балаҫтар һуҡҡандар. Бының өсөн тәүҙә һарыҡ йөнөн йыуып, махсус ағас тараҡ менән иләгәндәр. Шунан ҡолғаға (1,5 метр оҙонлоҡтағы таяҡ) ҡуйып иләнгән йөндән орсоҡ ярҙамында еп эшләгәндәр, йәғни йөндө орсоҡҡа бәйләп, өйөрөлтөп, еп яһағандар. Борон башҡорттар балаҫ һуғыу өсөн иләнгән ептәргә төрлө төҫ биреү өсөн үҙҙәре буяу әҙерләгән. Мәҫәлән, ҡыҙыл буяу өсөн ҡыҙыл тамыр үләнен (урыҫса – Марена красильная тип атала), һары буяу өсөн – һыйыр теле үләнен (урыҫса – Серпуха красильная), ә йәшел төҫтәге буяу эшәү өсөн көкөрт үләнен (урыҫса – Плаун) ҡулланғандар. Ҡыҙыл буяу әҙерләү өсөн ҡыҙыл тамыр үләненең тамырын киптереп, ваҡлап, һыуҙа ҡайнатҡандар һәм һелте (урыҫса – щелочь) ҡушҡандар. Һелтене башҡорттар, ғәҙәттә, утындан ҡалған көлдө ҡайнатып әҙерләгән. Ҡыҙыл тамыр төнәтмәһенә һелте ҡушҡас сағыу ҡыҙыл буяу килеп сыҡҡан. Йөн ептәрҙе йәшел төҫкә буяу өсөн. тәүҙә көкөрт үләненән серетмә әҙерләгәндәр,йәғни үләнде һыуға һалып сереткәндәр. Үләндең һуты (төҫө) һыуға һеңгән. Серетмәне тиҙерәк әсетеү өсөн ҡайһы осраҡта әсеүташ (урыҫса – квасцы) ҡушҡандар. Ҡайһы саҡта көкөрт үләне урынына артыш (урыҫса – можжевельник) һабаҡтарын ҡулланғандар. Йөндө һары төҫкә буяу өсөн башҡорттар һыйыр теле үләненең һабаҡтарын ҡаҙанда ҡайнатыр булған. Тәүҙә көкөрт үләне төнәтмәһенә һалынған йөндө 15 минутҡа һыйыр теле үләненән әҙерләнгән шыйыҡсала тотҡандар. Шул рәүешле йөн һары төҫкә ингән. Йөн ептәрҙе төрлө төҫкә буяғандан һуң уларҙы, киптереп, балаҫ һуғыу станогына ҡуйғандар. Был ҡорамал башҡорттарҙа урынағас тип аталған. Урынағастың (станоктың) рамы (һөлдәһе) бер-береһенә беркетелгән дүрт ағас бағананан ғибәрәт. Артҡы бейек бағаналарына өйөрөлөп торған вал (күсәр) беркетелгән. Ул айыубаш тип аталған. Тараҡ менән көрөҫ ебе (балаҫ ептәрен беркетә торған ҡыл) урынағастың артҡы бағаналарына беркетелгән ағасҡа нығытылған булған. Ул ҡалтырса сығыр тип аталған. Урынағастың тарағы йоҡа ғына ағас таптарынан эшләнгән. Ғәҙәттә, балаҫты һуғыу, йәғни балаҫ йөндәрен беркетеү өсөн аттың йәки кәзәнең ҡылын ҡул-ланғандар. Ул көрөҫ ебе тип аталған. Һуғылған балаҫты урау өсөн станоктың алдында торған вал борғоса тип исемләнгән. Борғоса тыйғысы тип аталған махсус рычаг менән нығытылған булған. Башҡорттар ошондай уҡ станокта киндер, етендән туҡымалар етештергәндәр. Кәрәк саҡта, урынағастың (станоктың) тарағын һәм көрөҫ ебен алмаштырып, балаҫ һуҡҡандар, тип яҙа этнограф С. Руденко. Элек балаҫтарҙы бөтөн Башҡортостанда һуҡҡандар. Ғәҙәттә, кәзә һәм һарыҡ йөнөнән. Әммә төньяҡ-көнбайыш башҡорттарында балаҫ һирәгерәк эшләнгән. Сөнки күскенселәрҙең күпләп килеүе, шул арҡала ерҙәр тарайыу сәбәпле был яҡ башҡорттары малды әҙерәк көтөргә мәжбүр була. Шуға күрә лә төньяҡ-көнбайыш башҡорттары 20-се быуат башында сепрәктән балаҫ һуға башлай. Көньяҡ-көнсығыш башҡорттарында балаҫ һуғыу кәсебе башҡа төбәктәрҙән әҙерәк айырылған. Бында рамһыҙ урынағаста (станокта) балаҫ һуғыр булғандар. Балаҫты, ғәҙәттә, оҙон таҫма формаһында (18–24 см) һуҡҡандар. Шунан уны кәрәк күләмдә ҡырҡҡандар (ғәҙәттә, 2 метрҙан 3,5 метрға тиклем). Артабан таҫмаларҙы бергә тегеп, балаҫ яһағандар. Бер балаҫта 6-7 балаҫ таҫмаһы беркетелгән. Ҡырҡылған ситтәре төҫлө туҡыма менән тегелгән. Балаҫты, ғәҙәттә, урындыҡҡа тирмәнең ҡунаҡтар ҡабул итә торған яғында йәйеп һалғандар. Кейеҙгә тегелгән бәләкәй балаҫтарҙы йоҡлау өсөн түшәк итеп ҡулланғандар. Көньяҡ-көнсығыш башҡорттарында борон-борондан буй балаҫ һуҡҡандар, йәғни балаҫ төҫтәр, биҙәктәр буйлап һалынған. Бындай балаҫтар Дим буйы башҡорттарында ла булған. Хәҙерге Ғафури, Ишембай райондарында һәм көньяҡ башҡорт-тары урынағаста (станокта) 70 сантиметр киңлегендәге арҡыры балаҫтар һуҡҡан. 20-се быуаттан көньяҡ-көнбайыш Башҡортостанда буй балаҫ урынына сағыу орнаменталь композициялы, төрлө конфигурациялағы геометрик биҙәктәр ҡулланып балаҫтар эшләй ашлағандар. Бында балаҫтар келәм йәки аҫалы балаҫ тип йөрөтөлә. Бөгөн дә Дим, Ағиҙел йылғалары буйлап йәшәгән көньяҡ-көнбайыш башҡорттарында сағыу балаҫтар һуғыу йолаһы ҙур үҫеш алған. Балаҫ һуғыу кәсебе башҡорт халҡының сал быуаттарҙан килгән бай матди мәҙәниәтенең сағыу өлгөһө булып тора. ==Һылтанма== *[https://amanat.rbsmi.ru/articles/bash-ort-tarikhy/bash-ort-khal-ynda-bala-u-yu-k-sebe/ Аманат журналы] [[Категория:Башҡорт халыҡ кәсептәре]] p4tzp6x7pnhhfty0s96ar0dmys9cpwn 0 4375 24283 19746 2022-02-26T04:51:14Z Вәхит 747 24283 wikitext text/x-wiki {{Бөрйән районы порталы}} '''Илем тип һуғышҡа ингәндәр!''' == Иҫтәлектәр == Мин '''Исламбаева Хөснә Ниғмәт ҡыҙы.''' 1942 йылдың 1 авгусында тыуғанмын. Ҡәһәрле һуғыш арҡаһында атайымды күрмәнем. Атайым оләсәйем Фәғилә Баһаутдин ҡыҙы менән Абдулла Хәйрула улы Исламбаевтар ғәиләһендә, ете ҡыҙҙан һуң, һигеҙенсе бала булып 1912 йылдың 31 майында донъяға килә. Ғәлиәкбәрҙә 1923—1924 йылдарҙа башланғыс белем ала. Һуңынан Көҙән мәҙрәсәһендә уҡыуын дауам итә. “Ҡыҙыл байраҡ” промартелендә ат тәрбиәләүсе, хәҙергесә ветврач була. ”Атайың профилак булып эшләне, ә конюх икенсе кеше булды. Иң көслө аттар менән Белоретҡа барып ауыл халҡына аҙыҡ-түлек тейәп килтереп һата ине, — тип һөйләй торғайны әсәйем. 1935 йыл Ғәҙелгәрәй ауылынан Бибисара Нөғәмән ҡыҙын (1917) донъя көтөргә алып ҡайта. Йәш ғәиләне йәмләп, 1936 йылда Әсмә, 1939 йылда Сәғит донъяға килә. Шул ваҡыт илебеҙ сиген ғәрәсәтле һуғыш ялҡыны ялмай. 1941 йылдың 5 декабрендә бер төркөм ауылдаштары менән һуғышҡа алына. Улар промартелдең аттары менән оҙатыла. Исламбаев Ниғмәт үҙе үҫтергән өйөр айғыры Туры менән ауылдың осона, Нөгөш ярына тиклем, атын кешнәтеп, ярһытып сабып әйләнеп килә. “Дим станцияһында 6 ай “ат уйнатып” хәрби әҙерлек үтәбеҙ, ә әлегә ағас ҡорал менән эш итәбеҙ”, тип яҙа ул хатында. Унда ул аттарҙы яҡшы итеп үҙе тәрбиәләй, дағалай. Алты айҙан һуң '''112-се Башҡорт атлы дивизияһы''' составында һуғышҡа киткәндәр. ”Ғәлиәкбәр аттары гел беренсе булды”, — тип һөйләне Һуғыштан имен ҡайтҡан Мансур ағай Ғәбитов. Һуғышҡа оҙатылаһы көн яҡынлашҡас, күстәнәскә май, ҡорот һ.б. аҙыҡ алып, яндарына уларҙың ҡатындары бара. Ғәлиәкбәр ауылынан йәйәүләп, күрешеп, ирҙәрен яуға оҙатып ҡалырға. Йәнғәлин Тайыпҡа — Хәҙисә, Биккинин Ғилманға — Миңлебикә, Ғәбитов Мансурға — Мәрйәм, Зәйнеғәлегә — Фатима инәйҙәр. '''Мәрйәм апай:''' — Ниғмәт ағай, Бибисара апай бәпәй алырға торғас килә алманы, — тигән. — Эйе. Бәпәйҙе матур ҡараһын. Малай булһа Сәғиткә иш Сабит, ҡыҙ булһа Әсмәгә иш Хөснә булһын,— тип аманатын әйткән. Атайым хат яҙған һайын, сәләм һуңында шиғыр яҙа. Хаттары һаҡланмай шул. Өй һалып өлгөрмәй. Олатайҙарҙа, фермала күсенеп йөрөргә тура килә. '''Әсәйем беҙгә гел һамаҡлай ине:''' *Ҡояш ҡына ҡалҡа, ай, әйләнеп, *Аҡ болотҡайҙарға бәйләнеп. *Хаҡ Тәғәлә ҡушһа, беҙ ҡайтырбыҙ, *Тыуған-үҫкән илгә әйләнеп. *Мендем генә Буҙат, әй биленә, *Сығып киттем шәһәр еренә. *Шәһәр еркәйҙәре Шәһәрстан, *Айырмаһын Хоҙай йән дуҫтан. Ауылда тормош дауам итә. Бибисара бәләкәй генә балалары менән фермала эшләй. Уртайорт йәйләүендә һыйыр һауа. Ойоҡ-бейәләйҙәр бәйләйҙәр, май-ҡорот йыялар. Аҙаҡ Нөгөш буйындағы Үмәр ыҙмаһына күсәләр. Ғәиләһен ҡайғыртып, яугир Ниғмәт промартель рәйесе Ғәбитов Әхмәҙулла Абдулла улына хат яҙа: ”Бибисара фермала ҡалмаһын. Бәпес алғансы ауылға ҡайтһын”. 1942 йылдың беренсе авгусында ҡыҙ бала тыуа. Атаһы әйткәнсә Хөснә тип исем бирәләр. '''Хатындағы шиғыры:''' *Ҡалды минең сәғәтем. *Ҡалманы минең сәғәт, *Ҡалды минең Сәғитем. '''Ҡаты алыштарҙан һуң:''' *Турыҡай атым юл башламай, *Сүс дилбегәләре булмағас. *Яңғыҙ ғына егет һүҙ башламай, *Ярҙамсылары ла булмағас. *Ағиҙелкәйҙәрҙе, әй, үрләгән, *Ҡанаттары ҡыҙыл күк бәрҙе. *Был донъяҡайҙар ышанмағыҙ,- *Һемәйтеп тә ҡуя күптәрҙе. “1942 йылдың 14 июле көнө беҙ Курск өлкәһендәге Олым йылғаһы буйында дошман менән күҙмә-күҙ осраштыҡ. Фашистар Воронеждв алырға ынтыла. Ғәскәрҙәр ике яҡтан да күп юғалтыуҙарға дусар булды. Совет һалдаттары алға йүнәлде”, — тип яҙған. Ошо алыштарҙа Ниғмәт Абдулла улы, яраланып, ат аҫтында ятып ҡала. Һуғыш тынғас, артта килгән полк яугирҙәре уны табып ала. Ул аяҡтан яраланған була. Ошонан һуң тыуған ауылына ҡара ҡағыҙ килә, “Исламбаев Ниғмәт хәбәрһеҙ юғалды” тип. Ә Ниғмәт госпиталгә эләгә, дауаханала бер аяғы әҙ генә ҡыҫҡарып ҡала. Артабан ул танкист булып, тағы ла алыштарға инә, хаттары бер-бер артлы килеп тора. Ауылдашы Йәғәфәров Ғибат Зиннәт улы ла “Ниғмәт ағайҙы күрҙем, ул иҫән", — тип хат яҙа туғандарына. *Арҡаларҙа үҫкән, әй, бер үлән, *Елбер-елбер итә ел менән. *Ауырыма башым, түгелмә йәшем, *Бер беҙ генә түгел, ил менән, — тип йыуатып яҙған ул бер хатында. 1943 йылдан һуң Ниғмәт Исламбаевтан хат килмәй.Ул яуҙа батырҙарса һәләк була. '''Һуңғы килгән хатында белгән кеүек:''' *Исемдәрен яҙып барам, *Үткән ҡалаларымдың. *Әсәй, бәхеттәрен телә, *Ҡалған балаларыңдың, — тип яҙған әсәһенә. Ниғмәт Абдулла улының дәһшәтле, утлы һуғыш йылдарында ғүмере өҙөлөп ҡала. Уның намыҫлы, баҫалҡы, әҙәпле, оло йөрәкле кеше булғанын әйтеп үтке килә. Ә беҙ өс бала ҡалдыҡ. Әсмә апайыма 5 йәш, Сәғит ағайыма 2 йәш тә 7 ай, ә мин, Хөснә, әсәй ҡарынында... '''Әсмә апайым:''' *Шыбыр–шыбыр ямғыр яуа. *Тимер ҡапҡа буйлатып. *Атаҡайым ҡайтып килер, *Менгән атын уйнатып, — тип йырлай торғайны... Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Хөснә Ниғмәт ҡыҙы Исламбаева(Күлбаева) иҫтәлектәренән. 2015 йыл [[Category:Бөрйән районы]] [[Категория:Иҫтәлектәр]] q4d9kqrwbh0m9zoqee2nsfzwplopwp3 3 4376 19750 2019-01-04T01:01:30Z Billinghurst 349 "soft redirect [[m:user talk:billinghurst]]" исемле яңы бит булдырылған 19750 wikitext text/x-wiki soft redirect [[m:user talk:billinghurst]] dq2lcvlalz1wvkgbsfgtg4q2uwwzb74 0 4377 20081 19810 2020-01-17T19:35:16Z Айсар 394 /* Мөсәттәр ҡайҙан килеп сыҡҡан */ орфо 20081 wikitext text/x-wiki '''Янһары ауылы (Яңы Собханғол) — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылы.''' ==Янһары ауылы тарихы == Ауылыбыҙҙың барлыҡҡа килеү тарихы бай һәм ҡатмарлы.Был тарихты ике варианты бар:беренсеһе-легенда,икенсеһе-рәсми документтарға нигеҙләнгән ауыл тарихы. Легенда түбәндәгесә һөйләнелә. Бик күп йылдар элек Ағиҙел буйында “Иҫке ыҙма” тип аталған урында, дала яҡтарынан килеп Янһары исемле ҡарт үҙенең улдары менән утар ҡороп ултырған. Утар урыны Янһары ҡартҡа оҡшап етмәгән. Унын сәбәптәре лә бик куп:туғайҙы яҙғы осорҙа һыу баҫҡан, Ағиҙелдән урыҫтар ағас ағыҙған. Ҙур баржаларҙы Ағиҙел үрендәге Үҙән, Әүжән, Белоретта ағыҙған суйынды түбәнгә ағыҙғандар, ауыл халҡын баҫымсылыҡ иткәндәр. Ныҡ ҡартайғас Янһары ҡарт улдарына ауыл төҙөп ултыртыр өсөн уңайлыраҡ урын эҙләргә булған. Берҙән-бер көндө ул һыбай утарҙан сығып хәҙерге ауыл ултырған урынға килгән. Бәйет тауы итәгендә ул атынан төшкән һәм хәл алыр өсөн ергә ятып торған,бәйет әйткән: Бәйет тауы бигрәк бейек Күктәргә тора тейеп, Бәйет тауы итәгендә Йәшәй күп төрлө кейек! Аталары оҙаҡ ҡайтмай торғанда улдары хафаланып эҙләрга сыҡҡандар һәм Янһары ҡартты Бәйет итәгенда тапҡандар. Ҡарт:”Мин ятҡан тау Бәйет, итәге – мәйет булыр”-тигән ==Мөсәттәр ҡайҙан килеп сыҡҡан== Бик борон ер-һыу биләнеп бөтмәгән саҡтарҙа Саҡмағош йылғаһы буйына Темәс ауылы кешеләре килеп сыға. Һәм был яҡтарҙы оҡшатып Саҡмағош ауылына нигеҙ һала. Күсеп ултырған ауыл халҡы Нөгөштә (Ярыу йылғаһы тамағында), Буҙбейәлә (Алағуян буйы), Ҡараһыйырҙа утар ҡора. Бер көндө ҡырғыҙҙар утарҙы килеп баҫа. Улар бөтә малды һәм Әлеш исемле олатайҙы ҡоллоҡҡа алып китәләр, беҙҙең Мөсәт олатайыбыҙ тегеләрҙән ҡотолоп ҡала. Ҡырғыҙҙар быҫып алған малын Баҙал аша ҡыуып, хәҙерге Әлеш йәйләүендә йоҡларға туҡтайҙар. Ҡырғыҙҙарҙың бик шәп ерән юрғалары була. Йоҡларға ятҡанда уларҙы арҡанлап һаҡлайҙар. Әммә һаҡсы таңға ҡарай йоҡлап китә. Был саҡ Мөсәт олатайҙын ғәйрәтле сағы була. Ул шым шым ғына килеп тегеләрҙең бер уҡ-һаҙағын һәм арҡандан ерән юрғаһын сисеп ала. Әммә күк юрғаға яҡынайғанда уныһы өркөп, ҡапыл бышҡырына башлай һәм ҡырғыҙҙарҙы уята. Мөсәт олатай ерәнгә һалып баяғы уҡ-һаҙаҡты алып ҡаса. Ҡырғыҙҙарҙың йоҡо ҡайғыһы китә, тамаҡ туйҙыра һалып, урлаған малдарын ҡыуып юлға сығалар. Имән йортто үтеп, Бүтәгәле ҡырға урала башлағас, бер уҡ күк юрғаның ҡырлы арҡаһын тишеп сыға, икенсеһе бер ҡырғыҙҙың эйәр ҡашына ҡаҙала. Уларҙы ҡурҡыу ала. Ә тау бышынан Мөсәт ҡысҡыра: - Баҫып алған беҙҙең малдың дүрттән өс өлөшөн, кешене ҡалдырығыҙ! Ҡалдырмаһағыҙ, барығыҙҙы ла уҡ менән сүпләйем!-ти. Ҡырғыҙҙарҙың күк юрғаһына етер йүгерек булмай. Шуға Мөсәт олатай уны үлтерергә ҡарар итә. Хәҙер уны ерән юрғала бер кем дә ҡыуып етә алмай. Ҡырғыҙҙарға риза булыу әмәле ҡалмай. Әлеш олатайҙы һәм малдың дүрттән өс өлөшөн ҡалдырып, юлға сығалар. Ә Мөсәт олатай күренмәйенсә генә ҡырғыҙҙарҙы хәҙерге Ғәлиәкбәрҙең үръяғындағы Оло Нөгөштө сыҡҡансы оҙатып бара һәм Буҙбейгә кискә генә ҡайтып инә. Мөсәт барымтасыларҙың байтағын берәм-берәм атып бөтөрөр ине, ләкин ҡырғыҙҙар теүәл ҡайтмаһа, улар оло яу булыпкире килеүе бар, тип уйлап теймәй. Бер өлөшө мал биреп ебәреүе шул - баяғы ике юрға хаҡы була. Ошо батыр хөрмәтенә ауылдын исемен Мөсәт, ҡырғыҙҙар йоҡлап киткән урынды Әлеш тип йөрөтә башлайҙар. Ауыл ерҙәрен ҡараһаң, районда Мөсәт биләгән тиклем ер берәүҙә лә юҡ. Саҡмағош башынан үр яҡҡа ике саҡрым үткәс Тарҡайҙан Боһондоноң уң ярына, Ярыу тамағы, Бәләкәй Нөгөш ике туғай, Суҡраҡты, Яңы Монасип һәм янһары Ҡарағоштоһы, Серәкәй һәм баяғы Тарҡанайға тиклем булған Мөсәт ерҙәре. Яңы Монасип Ҡарағоштоһы уларға нисек киткәндер, мин уныһын белмәйем. 1966 йылда Яңы Монасипта бесән эшләп яттым. Малайҙарға ике саталы һәнәк эшләп бирҙем дә бесән йыябыҙ. Мораҙым ауылынан Моратшин Талха ағай мәрхүм тай-тулағын әҙләп килеп сыҡты. Сәй эскән саҡта теге ике саталы һәнәккә ҡарап ул: - Боронғо олатайҙын ерендә боронғо һәнәк менән йыяһыңмы? Беҙ малай саҡта, һалдаттан ҡайтҡанда янһарылар ошонда йәйләүҙә була торғайнылар, беҙ туҡтап сәй эсеп йөрөнөк-тип һөйләне. '''Алағуян башы (Яңы Мөсәт)''' Саҡмағош айырыу шулай килеп сыға. Алағуян ҡарттары ауылдарын бүлеү өсөн йылға бышынан ер һорай. Әммә ҡарттар ауыл халҡы менән кәңәшләшеп, ер уртаһынан, йәғни Алағуян башынан ер бирмәҫкә булалар. Унда үҙҙәре бүленеп ултыра. Ә Алағуян тамағыларға ерҙе хәҙерге Яңы Собханғол(Янһары) ултырған урынды бирәләр. Беҙҙең зыярат шуға ла уртаҡ ул. Йәйләү урыны итеп Янһарыларға биләмә сиктәренән яландар бирәләр. Ул саҡта Бөрйән һәм Ҡыпсаҡ ырыуҙары араһында ыҙғыштар булғылып торған һам Мөсәт ҡарттары биләмә сиктәренә башҡаларҙы ултырта. Ул хәҙерге заманда Сатра йылғаһының тамағы.Ул бик күп итеп ҡом, ҡырсын-таш ағыҙып алып килгән. Әлеге көндә лә Сатраның ҡойған ере шул килеш. Хәҙер ҙә өлкән быуын кешеләре уны Ҡомйылға тип йөрөтәләр. Ҡомйылға ауылынан иң беренсе булып Янһары исемле ҡарт күсеп килеп ултырған һәм йәшәй башлай Янһары ҡартттың улдары ла булған. Ҡарттың Әфәнде исемле улы ла булған. ға әлеге Әфәнде тауының итәгендә өй һалып бирә. Ул шунда йәшәй башлай һәм был тауға Әфәнде исеме бирәләр. '''( Был мәғлүмәт Муса Шәмиғоловтан яҙып алынған)''' ==Ер-һыу атамалары == '''Ғәле тауы.''' Был хәл һуғыш барған мәлдәр булған. Ауылда Ғәле исемле бер кеше йәшәгән. Ул тәбиғәтте яратҡан. Шуға күрә лә, ошо тауға көн һайын еләк йыйырға, йә бәшмәккә менгән. Ул был тауға һәр көн менеп ултырыр булған, шуға күрә лә был тауҙы “ Ғәле тауы” тип атайҙар '''Саҡмағош'''. Бер көндө бер бабай урманға утынға киткән. Ул оҙаҡэшләп-эшләп ут яғырға булған. Оҙаҡ эшләгәс бабай асыҡҡан һәм уның яғырға саҡматашы бөтә. Һәм ул оҙаҡ уйлап тормай саҡматаш эҙләп сығып китә. Эҙләй торғас бабай саҡматаш табып ала. Ул саҡматашты алһа, шул урындан һыу сыға. Һәм шунан башлап ул йылғаны Саҡмағош тип йөрөтә башлайҙар. '''Шыйыҡбутҡа''' Иҫке Мөсәт ауылын үтеп Байназар юлында һул яҡялан. Һаранлығыменән даны сыҡҡанбайҙың сабынлығыбулған. Эшкә ҡушҡан кешеләрен шыйыҡбутҡа менән һыйлаған. '''Ҡарағас йорт.''' Был йәйләү Ғәлиәкбәрҙән сама менән 15 км самаһы алыҫлыҡта. Йәйләүҙәге аласыҡ ҡарағас ағасынан буралған булған, шулай уҡ был тирәнән өй нигеҙе өсөн ҡарағас ағасы ла ала тора булғандар . '''Мирас ҡотоғо.''' Ауыл халҡы Ағиҙел буйындағы туғайҙан хәҙерге ауыл урынына күсеп ултырғас, һыуҙы тик бер шишмәнән “улаҡтан”ала торған булған ләкин улаҡтың һыуы ғына ауыл халҡына етмәгән. Шуға күрә икенсе һыу сығанағы кәрәк булған. Ғәлемерҙа бабай үҙенең туғандары менән өйҙәренән алыҫ булмаған урында сығып ятҡан бәләкәй шишмәне таҙалап шунан һыу ала башлағандар. Бабай уландарына:” шbшмәне мин һеҙгә мираҫ итеп ҡалдырам “ тигән, имеш. Шунан алып шишмә Мираҫ ҡотоғо тип атала. '''Аҡбейек.''' Баҙал һыртында урынлашҡан был сабынлыҡ ҙурлығы менән таң ҡалдыра. Аҡ бейектән көнбайышҡа табан бейек- бейек тауҙар теҙмәһе һуҙыла, тауҙар урмандар менән ҡапланған. Аяҙ көндә бында еләҫ, ҡоро була, ысыҡ тәшмәй. Ә инде болотло көндә үҙеңде болоттар өҫтөндә йөрөгән кеүек тояһың. Бейектә ятҡанғалыр инде бында яҙ ҡар һуң иретә, көҙ бик иртә ята. Ауыл тирәһендә, түбәндә, тау итәгендә ҡар иреп бәтһә лә бында ағарып ҡар ята, шуға күрә ул «Аҡ бейек”- тип атала. '''Ҡотлобулат түше'''. Иҙел туғайында тау битләп урынлашҡан матур ялансыҡ. Ауыл туғайҙа урынлашҡан саҡта шул һыртта Ҡотлобулат тигән бай өй һалып йәшәгән. Шул һырт буйлап барғанда арҡыс- торҡос урынлашҡан таштар теҙмәһен Зөбәй ҡаралдыһы тип йөрөтәләр.Әрпешлеге менән танылып ҡалған Зөбәйлә исемле ҡатын сәбәпсе булыпҡала. '''Ҡыҙҙар ҡасҡан үҙәк һәм кәмә ҡарай торған таш.''' Ауыл Иҙел туғайында ултырғанда һыу буйлап һалсылар бик күп йөрөгән. Ырғыҙлы заводына тип үтеүсе урыҫтарҙан ауылҡыҙҙарын йәшереп, бәлки берәйһеналып киткән осраҡ булғандыр инде,үҙәктән өҫкә үрмәләткәндәр. Ҡәмә ҡарайторған ташҡа баҫып биржа күренһә тимергә һуғып тауыш биргәндәр. Иҙел булап яңғыраған тауышҡа халыҡмалын ҡыуып, ҡыҙҙарын эйәртеп шул үҙәктән өҫкә менеп тау башында йәшенеп ҡалған. '''Хәйрулла кисеүе''' Бөрйәнгә Саҡмағош яланынан китеп барған юлдың уң яғындағы кисеү. Һуғышҡа тиклем Берлек ауылы беҙҙең колхоздың бер бригадаһы булып торған . Хәйрулла игенлекте, сабынлыҡты ҡарап тормай тәртипһеҙ рәүештә тапап шунан тура килеп ауылға инер булған. Кисеү- Хәйрулла кисеүе тип атала. '''Тарбаҡбешә'''. Кинйәбаев Факилдың өйө ултырған ерҙә йыуан тарбаҡҡарағай булған. Ике ауылйәштәре шул ағас төбөндә осрашып күңел асҡан. ''' Буҙбейә яланы.''' Борон заманда булған был хәл. Бер ауылда бур кеше йәшәгән. Көн һайын берәй кешенең берәй йорт хайуанын урлар булған. Бер көн ул күрше ауылға барып буҙбейә урлаған. Уның ҡолоно булған. Ҡолонон һуйып ашаған ти был бур. Ә үҙе буҙбейәгә ултырып ҡасҡан. Күп ер барған. Төрлө ауылдар, урман-яландар үтеп, һыуҙар кисеп, арып-талып, асығып бер ҙур яланға ял итергә туҡтаған. Ахырҙа буҙбейәһен һуйып, тиреһен тунап, итен айырып бешерергә һалған, ти. Ошо мәлдә бер кеше бурҙы күреп ҡалғауҙарҙы күреп ҡалҡалға барып етәкселәренә әйткән. Бер-нисә кеше һыбай яланға барып сыҡһалар, теге бур ит ашап ултыра, ти. Был бурҙы тотҡандар, ә буҙбейә һуйылған был урынды «Буҙбейә яланы» тип йөрөтә башлағандар. Был ялан ҙур сабынлыҡ булып киткән, йыл һайын кешеләр Буҙбейә яланында ҡышҡылыҡҡа бесән әҙерләйҙәр. ''' '''(Был легенданы Мырҙабаев Хәсән Атаулла улынан (73 йәш) ейәне Мырҙабаев Инсур Дамир улы яҙып алған''').''' '''Кәртәле яланы'''. Борон бер юлаусы кәртәле яланы аша үткән саҡта хәл йыйырға була.Икмәген сығарып тамаҡялғарға була һәм икмәгенең валсығы ергә үлән араһына ҡойола. Ул икмәк валсығын сүпләп алып тормай һәм уны ҡәҙерләп кәртәләп китә.Шунан бирле был яланды Кәртәле тип йөрөтә башлайҙар. '''Тәкә һуйған буйы'''. Борон ул ерҙәялан булған.Ауыл халҡы унда бесән сапҡан.Мөсәт ауылы халҡының шундай бер йолаһы булған.Һәр йәй еткән һайын тәкә һуйып байрам итә торған булғандар.Шунан бирле был ерҙе Тәкә һуйған буйы тип атап йөрөтәлә ''' Тирмән таш тауы.''' Мөсәт ауылынан асфальт аша Алаҡуян тауын Тирмән таш тип йөрөтәләр.Сөнки борон заманда беҙҙең олатайҙар шунан таш алып тирмән эшләп, бойҙай тартып, он һалдырып ашағандар.Был таш йомшаҡташ , нисек тишһәң дә ярылмай, йәғни, ватылмай. Шулай итеп,ошо морон Тирмән таш тип йөрөтөлә. '''Сейәле морон.''' Сейәлеморон – ул әлеге көндә кеше сабынлығы.Элек – электән был урында бик күп сейәләр үҫер булған. Бөтә ауыл халҡы ошонда сейә йыйырға килер булған. Бөгөн бында сейә юҡинде, ләкин халыҡ телендә уның исеме Сейәлеморон исеме менән һаҡланып ҡалған. '''Был мәғлүмәттәр тарих уҡытыусыһы Гөлдәр Рәхимйән ҡыҙы Ҡолдобаева етәкселегендә 8 синыф уҡыусыһы Көҫәпова Гөлназ менән йыйылды.''' ==Күренекле кешеләре == '''Вәлиев Ураз Сабирйән улы''' Вәлиев Ураз Сабирйән улы 1935 йылдын 1 ғинуарында Бөрйән районы Яны Собханғол ауылында крәҫтиән ғаиләһендә өсөнсө бала булып донъяға килә. Олатайымдын бала сағы ауыр була. Тормош олатайыма әле бер, әле икенсе һынауҙарын биреп кенә тора. 6 йәшлек олатайым атайһыҙ тороп ҡала. Атаһы 1942 йылда һуғышҡа китә. Шул уҡ йылда Сабирйән олатай Сталинград эргәһендә хәбәрһеҙ юғала. Биш бала әсәй ҡарамағында ҡала. Тормоштары тағы ла ауырлаша. Ураз олатайым бәләкәй генә көйө угеҙ егеп бесәнселәргә таң менән ҡатыҡ ташый. Олатайым ни бары 7 класс ҡына тамамлай. Көҙгә ҡарай үҙ теләге менән ФЗО-ға уҡырға бара. Уҡыуҙы тамамлағас Магнит ҡалаһына заводҡа эшкә ебәрелә. Заводта 4 йыл эшләй. Ағаһы Рәхимйән армияға алыныу сәбәпле, өйҙә ир-зат булмағас, кире ауылына, әсәһенә ярҙамға ҡайта. Сөнки өс бәләкәй һенлеһе ҡалған була Ауылда шофер булып эшләй. Олатайым ғүмеренең күп өлөшөн техника менән бәйләй. Совхозда шофер була. 1995 йылға тиклем һөт ҡабул итеү пунктында эшләй. Шул эшенән пенсияға китә. Әлеге ваҡытта олатайыма 78 йәш. Өләсәйем Сабира менән матур итеп донъя көтәләр. Балаларының үҙ ғаилаһе бар. Улар 20 ейән- ейәнсәргә һәм 4 бүлә-бүләсәгә олатай, өләсәй. Мин олатайымды яратам, унын менән ғорурланам. Уларҙын оҙон-оҙаҡ йәшәүҙәрен теләйем '''ВәлиеваГөлниса Зәки ҡыҙы''' 1938 йылдың 20 февралендә Иҫке Мөсәт ауылында тыуған. Бөрйән совхозында 1969 йылдан 1991 йылға тиклем һауынсы булып эшләй. 1976 йыл “Хеҙмәттәге ҡаҙаныштары өсөн” миҙалы менән, 1984 йылда “Почёт билдәһе” ордены менән бүләкләнә. 1984 йылдан “Хеҙмәт ветераны”. '''Карағолов Афзал Дәүләтҡол улы''' 1928 йылдың 16 мартында Яңы Собханғол ауылында Ҡарағоловтар ғаиләһендә доньяға килә. Бала сағы ауыр һуғыш йылдарына тура килә. Һуғышҡа тиклем бишенсе класты ғына бөтөп ҡала. 1951 йылда мәктәпте бөтөрөп медицина институтына уҡырға инә. 1957 йылда уңышлы тамамлағас Афзал Дәүләтҡол улы Ҡарағолов ординатурала бер йыл уҡый һәм Белорет ҡалаһына окулист булып эшкә урынлаша. Бер йылдан ул Өфөгә юллана һәм 5-се поликлиникала эш башлай. Тәьминәт министрының медицина экспорт комиссияһы рәйесе, Башҡортостандың атҡаҙанған врачы , бөтә Союз офтальмологтар сьездары делегаты. Афзал Дәүләтҡол улы ана шулай тотош ғүмерен халыҡ сәләмәтлегенә арнаған. '''Теләүбаев Мозауар Мостафа улы''' 1928 йылдың 2 февралендә Яңы Собханғол ауылында тыуған. Атаһы - Мостафа, әсәһе-Фәхернисә.Мозауар олатай 1948 йылда армияға китә,1952 йыл армиянан ҡайтҡас колхозға склад мөдире булып эшкә урынлаша.Тырыш, эшһөйәр малсының эшен һәр саҡ хөкүмәт юғары баһалай.1984 йылдан “Хеҙмәтветераны” ''' Манапов Салауат Мөхәмәтхан улы''' Манапов Салауат Мөхәмәтхан улы 1929 йылдың 25 декабрендә Яңы Собханғол ауылында тыуған. 1969 йылда Бөрйән районы ”Яңы юл” совхозына шофер итеп эшкә алына. Районға килгән тәүге өс машинаның береһе Салауат Манапов ҡарамағына тапшырыла. Хеҙмәттәге уңыштары өсөн тырыш егет бихисап маҡтауҙарға лайыҡ була. '''Нургалин Зәкир Дәүләтғәле улы'''. 1928 йылда Бөрйән районы Яңы Собханғол ауылында тыуған. Бик бәләкәй көйө, дүртенсе синыфты бөткәстә колхозда хеҙмәт юлын башлап ебәргән. Ғүмер буйы колхозда, совхоз ойошторолғас, шунда эшләгән.1985 йылдан “ Хеҙмәт ветераны”. '''Мырҙабаев Сәйфулла Йомағужа улы.''' Мырҙабаев Сәйфулла Йомағужа улы 1929 йылда Бөрйән районы Яңы Собханғол ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Башланғыс синыфты тамамлағас Сермән ауылына барып тракторист курсында уҡып ҡайтҡан.1949 йылд а Яңы Собханғол ауылында тракторист-механик булып эш башлай. 1976 йылға тиклем тракторист булып эшләй һәм шул йылда вафат була. '''Хоҙайбирҙин Ағзам Муллаян улы.''' 1934 йылда Яңы Собханғол ауылында тыуған. Ауылда ете йыллыҡмәктәпте, һуңынан Иҫке Собханғол мәктәбен тамамлай. 1961 йылда башҡор дәүләт университетының химия- биология факультетын тамамлай. Оҙаҡ йылдар Иҫке Собханғол мәктәбендә уҡыта, Һуңғы йылдарҙа Мәскәү ҡалаһында заводта лаборатория башлығы булып эшләй. == Һылтанма == *[https://newsubhangul.jimdo.com/%D1%8F%D2%A3%D1%8B-%D1%81%D0%BE%D0%B1%D1%85%D0%B0%D0%BD%D2%93%D0%BE%D0%BB-%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%BB%D1%8B-%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D1%8B/] [[Category:Бөрйән районы ауылдары]] [[Category:Ер-һыу атамалары]] r6iajtmt1u9ijvw64wb8m0fsn8r0ll5 0 4378 19824 19823 2019-03-18T16:08:26Z Һәҙиә 403 19824 wikitext text/x-wiki '''Байназар мөгәзәйе''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Байназар ауылында урынлашҡан. ''' Байназар мәктәбе уҡыусыһы ''Ғәзим Ғәлиндың'' ''' фәнни-эҙләнеү эше. '''Етәксеһе:''Ғәлиуллин Ғәзим Уйылдан улы''''' ==Тарихы == '''Байназар''' ауылында '''Ҡурыуҙы тауының''' итәгендә урынлашҡан һәм халыҡ телендә '''“Мөгәзәй”''' тип йөрөтөлгән келәт һәр кемде лә ҡыҙыҡһындыралыр. Уның тарихын белеү теләге мине өлкән быуын кешеләренә мөрәжәғәт итергә мәжбүр итте. '''Ишҡыуатов Барый Солтангәрәй улы (1931 йылғы), Салауатов Зиннур Моталлип улы (1929 йылғы), Алтынбаев Ғизетдин Ғибат улы (1929 йылғы)''' менән әңгәмәләшкәндән һуң шул асыҡланды: был келәт бик борон ашлыҡ һаҡлау өсөн тәғәйенләнеп төҙөлгән икән. Байназар ауылының урындағы байы '''Үтәбаев Хәбир Әхмәтйән улы (1886 йылғы)''' Ҡурыуҙы тауы итәгендә иген һаҡлау өсөн амбар төҙөтөргә ҡарар итә. Аҡһаҡалдарҙың хәтирәләре буйынса, ауылдың үр яғынан келәт өсөн бешеп еткән ҡарағайҙарҙы ғына һайлап ҡырҡалар. Был ҡарағайҙарҙы ауылға тиклем Ағиҙел йылғаһы буйлап һаллап төшөрәләр. Быны бүрәнәләрҙәге багор эҙҙәре раҫлай. Бура өсөн ағастарҙы багор ярҙамында йылғанан һөйрәп сығаралар. Бүрәнәләрҙе аттар менән тау итәгенә ташыйҙар. Бураны тик яҡшы, бешкән ағастарҙан ғына бурайҙар. Иҙәнен төҙ имәндәрҙе сабып, араһынан ек тә ҡалдырмай, бер-береһенә терәтеп йәйәләр. Мөгәзәйҙең эсе игендәрҙең төрлөһөн һаҡлау өсөн алты секцияға бүленгән. Байназар ауылында бындай ҙур келәтте төҙөргә баҙнат иткән кеше табылмай. Шуға ла Хәбир бай оҫталарҙы ситтән килтерә. Байназарҙан 45 км ситтә ятҡан Белорет районына ҡараған Әүжәндән урыҫтарҙы алып килеп яллайҙар. Амбарға ҙур ишектәр эшләйҙәр. Ишек шарнирҙарын махсус рәүештә Магнит ҡалаһынан эшләтеп алалар. Келәттең баш ябыуына тимерҙе Белорет ҡалаһынан алдыралар. Был ҡалаларҙа шул заманда уҡ металлургия алға киткән була. ===Иҫтәлектәр === *'''Ишбаева Фәнүзә Рәжәп ҡыҙы''' (1953 йылғы) Мәрзиә өләсәһенең һөйләгәндәрен яҡшы хәтерләй. Хәбир бай келәттең эске эштәренә Бөрйән районы Мәһәҙей ауылынан ике балта оҫтаһын саҡырып ала. Береһе Фәнүзә инәйҙең олатаһы була: Ғарифуллин Тайып Кәтмулла улы (1882 йылғы), икенсеһе – Насыров Хисаметлин Низаметдин улы (1881 йылғы). Икеһе лә Беренсе империалистик һуғышта ҡатнашҡан кешеләр була. Амбарҙы 1905-1906 йылдарҙа төҙөп ҡуялар. Был ҙур, оҙон келәтте халыҡ араһында “Мөгәзәй” тип йөрөтә башлайҙар, йәғни МГЗ – местный государственный запас. *'''Өләсәйем Алтынбаева Зәйтүнә Зекрия ҡыҙының''' хәтирәләре бик ҡыҙыҡлы. Колхоз осоронда мөгәзәйҙә сәсеүгә тигән орлоҡлоҡ иген һаҡлағандар. Өләсәйемдәр уны ҡыш буйы көрәк менән елгәреп, елләтеп сыҡҡандар, ярауайлаштырғандар. Уның һөйләүе буйынса келәт ике яҡлап арҡыры бүлемдәр менән өсөшәр бураға бүленгән. Бураларҙың бейеклеге 2 метр самаһы. Аҫтан тәпәш кенә йәшник сығып торған. Был йәшниккә буранан үҙ ағышы менән әкрен генә иген ҡойолоп торған. Игенде шул йәшниктән тоҡтарға тултырғандар ҙа инде. Уртанан игенде тоҡтар менән индереп бушатыу һәм аҙаҡ кире сығарыу уңайлы булһын өсөн ярайһы ғына киң коридор ҡалдырылған. Был бураларҙа төрлө иген һаҡлағандар. Игенде тоҡ менән мендереп бушатыу уңайлы булһын өсөн имәндән күсереп йөрөтмәле баҫҡыстар эшләнгән. Кеше тоҡ күтәреп, тотонмайынса ла менә алһын өсөн баҫҡыстар яҫы, киң булған. Баҫҡыстар ныҡлы, ауыр булғанлыҡтан ике кеше саҡ күтәреп күсерә алған. *1920 йылдан алып 1922 йылға тиклем беҙҙең илдә аслыҡ була. Аслыҡтың юғары нөктәһе 1921 йылға тура килә. Ололар һөйләүенсә ошо мәлдә мөгәзәй морг хеҙмәтен дә үтәй. Аслыҡтан миктәгән халыҡтың ҡышҡы сатнама һыуыҡта ҡәбер ҡаҙырға көсө етмәй, үлгәндәрҙе ерләй алмай. Аслыҡтан вафат булғандарҙы эт-ҡоштан һаҡлап, мөгәзәйҙә штабель итеп һалып торалар. Аҙаҡ яҙ етеп, көндәр йылынғас, зыяратҡа алып барып ерләйҙәр. Был аслыҡта Байназар ауылы кешеләренең яртыһынан күбеһе ҡырыла. *Мөгәзәйҙе махсус сәсеүгә тигән бөртөклө культуралар һаҡлауҙа файҙаланалар. 1929 йылда илдәге аслыҡ ваҡытында ла был запасҡа теймәҫкә тырышҡандар. Шулай булһа ла был игенде урларға маташыусылар табылған. Был турала нигеҙҙе, иҙәнде ҡайырып асырға маташҡан эҙҙәр һөйләй. *1917-1922 йылдарҙа илдә граждандар һуғышы бара. Был һуғыш беҙҙең яҡты ла урап үтмәй. Аҡтар менән ҡыҙылдар араһында барған был һуғышта мөгәзәйҙең түбәһенә пушканан атылған снаряд тейгән. Был хәл былай була. Ҡыҙылдар Иҫке Монасип ауылында төпләнгәс, аҡтар сигенеп Байназар ауылына киләләр һәм шунда нығыналар. ''Аҡтарҙы ауылдан ҡыуып сығарыу өсөн, ҡыҙылдар Байназарҙы утҡа тоторға ҡарар итәләр. Пушканың тоҫҡаусыһы Байназар ауылы кешеһе була. Тыуған ауылын емермәҫ өсөн был патриот ҡыҙылармеец прицелдың координаталарын Ҡурыуҙы тауының битләүенә ҡарап үҙгәртә.'' Шул снарядтарҙың береһе тейә лә инде мөгәзәйгә. Билдәһеҙ сәбәптәр арҡаһында снаряд шартламай ҡала, тик түбәлә туп йәҙрәһенең уйымы тороп ҡала. *1929 йылда колхоз төҙөлгәс мәгәзәйҙе колхозға файҙаланыуға бирәләр. Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында ла, унан һуң да мөгәзәй халыҡ хужалығына хеҙмәт итә. Әкренләп амбар тирәләй игенде һаҡлау, киптереү һәм эшкәртеү өсөн түбәлектәр, складтар төҙөлә. Ошо рәүешле МГЗ колхоз бөткәнсе халыҡ мәнфәғәтендә файҙаланыла. *Ауылға бәлә килгән ваҡытта ла мөгәзәй халыҡты ҡотҡарып ҡала. Үткән быуаттың 60-сы йылдар аҙаҡтарында Ағиҙел йылғаһы ташып, ярҙарынан сыға һәм Байназар ауылын һыу баҫа. Барыр ере булмаған халыҡ бала-сағаһы менән мөгәзәйгә килеп тула. Һыу кире ярҙарына ҡайтҡансы кешеләр мөгәзәйҙә ятып-тороп йөрөй. Колхоздар бөтһә лә, мөгәзәйҙе емереп ташламайҙар. Ул әле лә тарихтың өнһөҙ шаһиты булып, Ҡурыуҙы битендә яралы ҡарт һалдат һымаҡ, беҙгә ата-бабаларҙан ҡалған аманат булып ултыра. [[Категория:Башҡортостан]] [[Категория:Бөрйән районы‎]] [[Категория:Тарих‎]] bm9zrsv5witfp2xuifyyh9dxldus2k1 1 4379 19825 2019-03-21T03:37:02Z Рөстәм Нурыев 284 "Исемлекте башҡортсаға тәржемә итергә кәрәктер ул. --~~~~" исемле яңы бит булдырылған 19825 wikitext text/x-wiki Исемлекте башҡортсаға тәржемә итергә кәрәктер ул. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:37, 21 март 2019 (YEKT) aumf0vxeki845481yhyowk4l7euxjx7 2 4380 19829 2019-03-28T16:30:21Z Bff 168 "<br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /> {| align=right style="background-color:#BBC983; line-height:90%; border-style:ridg..." исемле яңы бит булдырылған 19829 wikitext text/x-wiki <br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /><br /> {| align=right style="background-color:#BBC983; line-height:90%; border-style:ridge; border-width:3px; border-color:#BBC983;" |- || <div align=right style="font-size:12px; color:#271836"> NUMBEROFPAGES = '''{{NUMBEROFPAGES}}'''<br /> NUMBEROFARTICLES = '''{{NUMBEROFARTICLES}}'''<br /> NUMBEROFFILES = {{NUMBEROFFILES}}<br /> NUMBEROFEDITS = '''{{NUMBEROFEDITS}}'''<br /> NUMBEROFUSERS = {{NUMBEROFUSERS}}<br /> NUMBEROFACTIVEUSERS = '''{{NUMBEROFACTIVEUSERS}}'''<br /> NUMBERINGROUP:bot = {{NUMBERINGROUP:bot}}<br /> NUMBERINGROUP:sysop = '''{{NUMBERINGROUP:sysop}}'''<br /> NUMBERINGROUP:bureaucrat = '''{{NUMBERINGROUP:bureaucrat}}''' </div> |} mg46jv40x6s93uvgcii4pfhpy6gp0nl 0 4381 19835 19832 2019-04-06T18:56:15Z ZUFAr 381 ZUFAr [[БӨРЙӘН ЙӨРӘГЕ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән йөрәге]] 19832 wikitext text/x-wiki '''БӨРЙӘН ЙӨРӘГЕ''' '''*Сәрүәр СУРИНА, китаптарҙы төҙөүсе.''''' Барыһы ла ике блокноттан башланды. Китапсыҡ кеүек ҡаты тышлы был ҡалын дәфтәрҙәргә Фәүзиә апай үҙенең бала саҡ һәм йәшлек иҫтәлектәрен теркәгән. Ҡулъяҙманы уның иң яҡын дуҫтары Роза апай Юлдашбаева менән Альбина апай Исхаҡовалар, үҙҙәре әйтмешләй, "йығылып ятып" уҡып сыға. Роза Рафиҡ ҡыҙы дәфтәрҙәрҙе миңә тапшырған саҡта: '''"Был - беҙҙең быуындың яҙмышнамәһе"''', - тине.'' '''БӨРЙӘН ЙӨРӘГЕ, ЙӘКИ ФӘҮЗИӘ АПАЙ КИТАП ЯҘҘЫ''' Быйыл һигеҙенсе март алдынан Өфөләге "Самрау" нәшриәтендә Фәүзиә Усманованың "Бөрйән йөрәге" тип аталған баҫмаһы донъя күрҙе. Ул әлегә ике китаптан тора, өсөнсө китапта дауамы буласаҡ, сөнки авторҙың тынғыһыҙ йөрәге яна, уйлана, күҙәтә, ҡулы ҡәләмгә үрелә. "Донъя менән бәйләнешем - телевизор, гәзит, журналдар, күрше магазинда һөт-икмәк һатыусы ҡыҙҙар, киоскыла минең өсөн конверт тотоусы ҡатын... Яҙғанымды боронғоса конвертҡа һалып, почта аша ебәрәм. Яҡындағы йорт диуарында ҡыйшайған булһа ла почта йәшниге бар ине, уны ла алып ташлағандар. Хәҙер почта бүлеген эҙләп, ике квартал урам аша барырға тура килә. Барам. Миңә кәрәк бит. Бәлки, дуҫтарыма ла кәрәктер минең хаттарым..." Ҡыҙғаныс, Рәсәй почтаһы тигән күренеш тарихта күмелеп ҡалырға самалай, ләкин хат яҙыусылар һәм гәзит-журнал уҡыусылар уны һаман йәшәтә. '''Тәүге китапта - балалар йорто хәтирәләре.''' Уның өсөн иң ҡәҙерле иҫтәлектәр - Бөйөк Ватан һуғышынан һуң Өфө ҡалаһына, балалар йортона килеп эләгеү тарихы. Биш йәшендә ул үҙенең тыуған яғы Бөрйән районы Килдеғол-Һарағы ауылынан бер төркөм етем балалар менән бергә баш ҡалаға оҙатыла. 1-се, 5-се, 9-сы балалар йортонда һәм 1-се мәктәп-интернатта уҡыған осорҙа күргән-белгәндәре онотолмай, һәр ваҡиға күңеленә уйыла, ғүмере буйы оҙатып бара торған "ҡара һаҡал" - холоҡ, белем, тәжрибә булып ҡала. Ә холоҡ - ул яҙмыш. Кеше үҙ ғүмеренең һәр осорон юлында осраған өлкәндәр, дуҫтар һәм дуҫ булмағандар менән бәйләнештә үтеп сыға. Өфөлә балалар йортонда үҫкән ваҡыт, Мәскәүҙә Юғары сәнғәт-сәнәғәт уҡыу йортонда уҡыған дәүер, аҙаҡ тыуған республика сәнғәтенә фиҙакәр хеҙмәт итергә тырышҡан йылдар - Фәүзиә апайҙың яҙмалары һәр ваҡиғаның һәм осрашыуҙың кеше өсөн Хоҙай тарафынан ебәрелгән һынау икәнен иҫбатлай. ''' Икенсе китапҡа Фәүзиә апайҙың "Киске Өфө" гәзите биттәрендә баҫылған мәҡәләләре тупланды.''' "Киске Өфө" һабаҡтары" тип аталған йыйынтыҡ еңел уҡымлы һәм ғәжәп теремек халыҡсан аҡылдың күргәҙмәһе булып тора. Баҫманың баш мөхәррире Гөлфиә Гәрәй ҡыҙы Янбаева китапҡа алһүҙҙә былай тип яҙа: "Вайымһыҙлыҡ миңә хас түгел, башҡаларҙы ла битараф булмаҫҡа саҡырам". Ошо ярһыу оран менән яҙылған хәбәрҙәре "Фәүзиә Яхина", "Фәүзиә Усманова", "Айгөл Яхина" тигән исемдәр аҫтында "Киске Өфө" гәзитенең "Кинәйә", "Ишара", "Бер кәлимә һүҙ" һәм башҡа рубрикаларында 2004 йылдарҙан башлап бөгөнгәсә баҫыла. Гәзитебеҙҙең һәр һанына тиерлек үҙ баһаһын бирә, фекер-кәңәштәре менән уртаҡлаша, тәнҡитләп тә ҡуя ул. Шуныһы ҡыҙыҡ: был апайҙың тәҡдимдәрен дә, теләктәрен дә ҡабул итәбеҙ, сөнки улар тос, сәпкә, сәмгә тейә. Фәүзиә апайҙың юғары кимәлдә фекерләү ҡеүәһе, һүҙ маһирлығы, белем тәрәнлеге беҙҙе гел һоҡландыра..." Фәүзиә апай Усманованың "Киске Өфө" гәзитендәге ғәжәп тура һүҙле, фәһемле фекерҙәрен быға хәтле һоҡланып уҡый торғайным. Ул бөтә ярһыу йөрәген асып, әйтәлмай ҡалған һүҙҙәрен, көндәр-төндәр буйы мейеһен быраулаған уйҙарын, халыҡ, ил, балалар һәм өлкән быуын тормошо өсөн борсолоуҙарын, ниһайәт, ташҡа баҫып илгә таратты. "Киске Өфө" өсөн ул иң танһыҡ һәм ҡәҙерле авторҙарҙың береһе, баҫманың баш мөхәрриренән башлап, һәр журналист, һәр уҡыусы Фәүзиә апайҙы ысын мәғәнәһендәге "үҙ хәбәрсе" һәм илһөйәр ватандаш тип таный. Уҡыусыны уйлата, тетрәндерә, уята алырҙай "халыҡ хәбәрсеһе" республика, ил тормошондағы, йәмғиәттәге, кешеләр психологияһындағы һәр үҙгәрешкә һиҙгер, үҙ юғарылығынан баһалай, тәғәйен уйын һәм теләктәрен әйтә белә. Заман дауылында үҙ ырыуы йөрәген елкән итеп киргән ҡәләм оҫтаһының замандаштарға әйтер һүҙе бик күп. '''Ләкин "Фәүзиә апай" тигән "айсберг"тың һикһәнде ваҡлаған оло кеше булыуын кем белә?''' "Киске Өфө"ләге яҙмалар уның донъяһының бер өлөшө генә. Фәүзиә Усманова - Башҡортостандың атҡаҙанған рәссамы, фарфор һәм керамика белгесе. Уның ижады - статуэткалар, паннолар, вазалар, сәй сервиздары - башҡорт милли сувенирының классик үрнәге. Күп эштәре С.Г. Строганов исемендәге Мәскәү һынлы сәнғәт-сәнәғәт академияһында, Башҡортостандың М.В. Нестеров исемендәге һынлы сәнғәт музейы, Башҡортостан Милли музейы фондтарында, шәхси коллекцияларҙа һәм авторҙың архивында һаҡлана. Оҙаҡ йылдар буйы Башҡортостан Хөкүмәте янындағы махсус ижадханала эшләй оҫта, аҙаҡ Өфөнөң Черниковка биҫтәһендәге "Балалар ижад йортонда" педагог булып, 16 йыл буйы йәш балаларға керамик һауыттар, фигуралар эшләү серҙәрен өйрәтә. Әле ул хаҡлы ялда. Хәйер, ял тигән яңы дәүер уның өсөн тынғыһыҙ һәм дәртле "үҙ хәбәрсе" эше менән бәйле. Ә был эште татып ҡарағандар матбуғат хеҙмәтенең битараф булмаған йөрәкле кешенән тотош ғүмерен һораған дейеү менән бер иш икәнен яҡшы белә. Фәүзиә апайға "Бөрйән йөрәге" тигән уникаль китаптары өсөн бөтә йөрәктән рәхмәт әйтке килә. Ысынлап та, үҙ тыуған яғының - мәшһүр Бөрйәненең шаңы һәм заңы уға һәр саҡ ярҙам итә. Авторҙың китабын йүгертеп йортона алып барып биреүсе, һөйөнсө сәйен эсеп, бергә ҡыуаныусылар - балалыҡ дуҫтары Роза Юлдашбаева менән Альбина Исхаҡова был мәлдә ҡәҙерле әхирәттәренә бала саҡтағыса тағы һоҡланды, уның уңышынан бәхетле булып ҡотланы-гөрләште. Илаһи дуҫлыҡ менән мөхәббәттә йәшәгән мәлдәр фани көн-төн иҫәбенә инмәй, Хоҙай ундайҙарҙың ғүмерен оҙайта, тиҙәр. Шулай булһын. Сәрүәр СУРИНА, китаптарҙы төҙөүсе. == Һылтанмалар == * [http://kiskeufa.ru/index.php?dn=news&to=art&id=4030 Киске Өфө] [[Категория:Башҡортостан ]] [[Категория:Бөрйән районы]] k9hjn99wdq84s279v0odx3zn68cqfeb 3 4382 19833 2019-04-05T19:01:28Z ZUFAr 381 "Рәхим итегеҙ, Айһылыу Илһамова!--~~~~" исемле яңы бит булдырылған 19833 wikitext text/x-wiki Рәхим итегеҙ, Айһылыу Илһамова!--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 00:01, 6 апрель 2019 (YEKT) 9t5vqox02fe7o91ll3rci3n5fck86i3 1 4383 22947 22943 2020-11-02T06:28:07Z Вәхит 747 Вәхит [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Оло Нөгөш бассейнына ҡараған топонимия]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Оло Нөгөш бассейнына ҡараған топонимия]] 19834 wikitext text/x-wiki Рәхим итегеҙ, Вәхит!--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 00:02, 6 апрель 2019 (YEKT) nrfuflkugc47rt5ztlg55i0q7karjn4 2 4385 19838 2019-04-12T07:32:05Z Рәфил 752 "Мин Мәсәғутов Рәфил Хайдар улы, 2002 йылдың 20 апрелендә тыуганмын,Баскетбол яра..." исемле яңы бит булдырылған 19838 wikitext text/x-wiki Мин Мәсәғутов Рәфил Хайдар улы, 2002 йылдың 20 апрелендә тыуганмын,Баскетбол яратам. d386am6i7u1di2h2yqfl5ojw26oztf9 3 4386 19839 2019-04-12T18:17:30Z ZUFAr 381 "Рәхим итегеҙ, Рәфил! Төҙәтегеҙ, ҡатнашағыҙ! --~~~~" исемле яңы бит булдырылған 19839 wikitext text/x-wiki Рәхим итегеҙ, Рәфил! Төҙәтегеҙ, ҡатнашағыҙ! --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 23:17, 12 апрель 2019 (YEKT) 1wourtwhibgq84dkg7so9yv76j78do5 0 4387 20493 19847 2020-03-14T18:59:17Z Айсар 394 /* II. ТӨП ӨЛӨШ */ 20493 wikitext text/x-wiki '''Бөрйән районы топонимикаһының лексикаһы''' Башҡарҙы: 8- се класс уҡыусыһы Мөхәмәтова Айгүзәл Әбделвәхит ҡыҙы<br> Етәксе: Мөхәмәтов Әбделвәхит Ғибат улы (башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы) Ғәлиәкбәр мәктәбе – 2015 == I. ИНЕШ == Ни өсөн яңғыҙлыҡ исемдәр тел өлкәһендә беренсе урында тора? Яуап ябай: теләһә ниндәй атама, кемгә йәки нимәгә ҡарауына ҡарамаҫтан (кешегә, хайуанға, географик урынға һ.б.), иң тәү сиратта һүҙ, сөнки ул тел системаһына инә, уның закондары буйынса йәшәй. Тел белемендә ономастика бүлеге тап бына ошоларҙы өйрәнә. Был тикшеренеү эше Бөрйән районы топонимдарының ономастикаһын, йәғни яңғыҙлыҡ исемдәрен семантик яҡтан өйрәнеүгә арналды. “Һуңғы осорҙа халыҡтың үҙ тарихына, мәҙәниәтенә, шулай уҡ киләсәгенә иғтибары артҡандан-арта, йәғни башҡорт халҡының милли үҙаңы уяна, үҫә һәм нығый. Әлбиттә, был процестан тел дә ситтән тороп ҡала алмай, сөнки тел милләтте билдәләүсе мөһим күрһәткес булып һанала. Тел күренешенең мөһим компоненты булып торған төрлө атамалар (кеше исемдәре, ҡушаматтар, географик атамалар һ.б.) халыҡ тормошоноң бөтә дәүерҙәрендә лә уның юлдашы вазифаһын башҡарған һәм бөгөнгө көндә лә башҡара. Шуға күрә лә яңғыҙлыҡ исемдәр донъяһын өйрәнеү – ул туған телдең төрлө билдәләрен асыҡлау һәм тасуирлау, халыҡтың көнкүрешен, тарихын, территориаль тел үҙенсәлектәрен тикшереү кеүек процестар менән бергә, комплекслы рәүештә алып барыла. Топонимдарҙың яһалыу сығанағы – туған телдең дөйөм лексик байлығы”, – тип яҙҙы Рәшит Шәкүр үҙенең “Ерҙең хәтер китабы” тигән хеҙмәтендә. Атамаларҙың кешене уратып алған мөхиттә бик күп булыуы, телдә ҡулланылыуы кешеләрҙе элек-электән ҡыҙыҡһындырған, һәм уларҙы өйрәнеү кәрәклеге мөһим мәсьәләләрҙең береһенә әйләнгән. Был эштә, Бөрйән районы ерлегендә барлыҡҡа килгән һәм тупланған ер-һыу атамаларына таянып, уларҙың семантикаһын, йәғни мәғәнә үҙенсәлектәрен өйрәнеү маҡсат итеп ҡуйылды. Был эшкә мөрәжәғәт итеү сәбәптәренең береһе тағы ла шунда: ваҡыт үтеү менән, ҡайһы бер атамалар юғала. Топонимдарҙың лексик - семантик мәғәнәһен асыҡлап, халыҡтың йәшәү, аң, фекерләү даирәһен, уй-хыял кимәлен, телдәге үҙгәрештәрҙе белеп була. Маҡсат: # Бөрйән районы топонимдарының лексикаһын өйрәнеү. # Топонимик һүҙлек төҙөү. Бурыстар: # тейешле әҙәбиәт менән танышыу, теге йәки был проблемаға ҡағылышлы мәғлүмәтте һайлап ала белеү; # тупланған материалды лексик яҡтан төркөмләү; # тикшеренеү өсөн кәрәкле материалды туплау; # материалды алфавит тәртибендә урынлаштырыу; # анализ ярҙамында Бөрйән районы топонимик системаһының үҙенсәлектәре тураһында һығымта яһау. Тикшеренеү объекты: Бөрйән районы топонимдары. Тикшеренеү предметы: топонимдарҙың семантикаһы. Актуаллеге: # һәр бер кеше атамаларҙың барлыҡҡа килеү закондары һәм юлдарын белергә; # һәр бер атаманы төрлө яҡтан, йәғни тарихи, социаль, этнографик, этник, шулай уҡ лингвистик аспекттан сығып аңларға тейешле. Гипотеза: # Исемдәр, атамалар барлыҡҡа килгәндә, теләһә ҡайһы һүҙ ҡулланыламы әллә бында мәғәнә яғынан һайланыу принцибы бармы? Эш методтары: 1. Йыйылған материалды өйрәнеү, анализлау, тәртипкә килтереү. 2. Тыуған яҡты өйрәнеү музейында эшләү. 3. Темаға бәйле әҙәбиәтте өйрәнеү. 4. Анкета үткәреү. 5. Интернет селтәрендә эшләү. Ғилми яңылығы: Бөрйән районының топонимик лексикаһын өйрәнеүҙе тәртипкә килтереүгә ярҙам итәсәк. Теоретик әһәмиәте: тикшеренеү эше һөҙөмтәләре Бөрйән районы һәм Башҡортостан Республикаһы топонимикаһын лингвистик күҙлектән өйрәнеүгә билдәле бер өлөш индерәсәк. Практик әһәмиәте: эҙләнеү эше материалдарын тел дәрестәрендә “Лексика” темаһын өйрәнгәндә, тарих, география дәрестәрендә, тыуған яҡты өйрәнеү буйынса кластан тыш эштәрҙә файҙаланырға мөмкин. == II. ТӨП ӨЛӨШ == 1. Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы ''Эшкә әҙерлек барышында тыуған яҡты өйрәнеүсе, тарих уҡытыусыһы Дамир Зиннәт улы Аллабирҙин район китабына тип йыйған материалдар төп сығанаҡ булып торҙо. Тикшереү өсөн бөтәһе 502 атама тупланды. Бөрйән районы топонимдарының һүҙлеге төҙөлдө. (Ҡушымта 1) Шулай уҡ Рәшит Шәкүрҙең “Ерҙең хәтер китабы” менән танышып һәм лексик-семантик төркөмләүҙә уның принцибы файҙаланылды.'' Топонимдар халыҡ тарихы, этник процестар менән тығыҙ бәйләнгән. Ырыу, ҡәбилә, хатта ара исемдәре билдәле бер урынды, ауылды, йылғаны, тауҙы, районды белдереп, топонимияла нығынып ҡалалар. Бөтә йыйылған материалдарҙы өйрәнеү һөҙөмтәһендә түбәндәгеләр асыҡланды: 1. Ырыу исеме менән Бөрйән районы, район үҙәген Бөрйән, Иҫке Монасип – Һарт, Әбделмәмбәт ауылын Ҡыпсаҡ, ҡәбилә исеме менән Үрге Нөгөш ауылын Ямаш, халыҡ исеме менән – Ҡырғыҙ айыры тип аталған топонимдар. (Ҡушымта 2) 2. Һөнәргә, игенселеккә бәйле атамалар: Һабансы, Игендек (сабын), Иген саттығы, Аштыҡ уяһы, Баҫыу яланы, Тирмән туғайы, Борсаҡһуҡҡан һ.б. (Ҡушымта 3) 3. Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар: Ҡортсолоҡ, Ҡыусолоҡ һ.б. (Ҡушымта 4) 4. Урмансылыҡ һөнәренә бәйле атамалар: Баҙ соҡоро, Баҙ яҡҡан соҡор, Тран-са юлы, Дегет яҡҡан соҡор, Паравай. (Ҡушымта 5) 5. Бесән сабыуға бәйле атамалар: Ҡарағайсабын, Ҡырҡсүмәләтуғай, Суҡраҡты сабыны, Бишкүбә, Кәбәнташ һ.б. (Ҡушымта 6) 6. Ағас исемен йөрөткән ер-һыу атамалары: Баланйорт, Бешәлетау, Ҡарағас-йорт. (Ҡушымта 7) 7. Кеше исемдәре бирелгән ауылдар: Ғәлиәкбәр, Тимер, Нәби, Шүлгән, Нөгөш, Мораҙым һ.б. (Ҡушымта 8) 8. Кеше исемен менән ер-һыу атамалары: Сәфәр утары, Мәрйәкәй, Волков, Бәғиҙә тауы, Айһылыу, Ғәйниә ҡотоғо, Динислам тауы һ.б. (Ҡушымта 9) 9. Үлән исеме менән йөрөгән ер-һыу атамалары: Аҫҡараҡ яланы, Оҫҡонлоғыр, Андыҙ яланы, Киндерҙ(е)уй, Көртмәле тауы һ.б. (Ҡушымта 10) 10. Йорт, ҡыр хайуандары исемен йөрөткән ер-һыу атамалары: Айыуҙы, Айыуала, Ҡара һыйыр, Йылҡысыҡҡан, Кәзәтау, Сыбарайғыр, Төлкөташ, Эт тыҡрығы һ.б. (Ҡушымта 11) 11. Ҡош-ҡорт исеме ҡушылған атамалар: Ҡоҙғонташ, Өйрәкташ, Өйрәкле, Та-уыҡ фермаһы һ.б. (Ҡушымта 12) 12.  Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары: Серәкәй,Ҡортсолоҡ. (Ҡушымта 13) 13. Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары: Ҡурғаш-лы, Ҡыҙыл ер, Ташлы, Аҡбалсыҡ йылғаһы, Баҙраш тауы, Ҡаншал тауы һ.б. (Ҡушымта 14) 14. Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡасан барлыҡҡа килеүенә, ҡайҙа урынлашыуына ҡарап әйтелгән исемдәр: Яңы Собханғол – Иҫке Собханғол, Яңы Мөсәт – Иҫке Мөсәт, Түбәнге ауыл. (Ҡушымта 15) 15. Бүтән халыҡтарҙың күсеп килеүе йәки үҙ-ара мөнәсәбәттәре арҡаһында барлыҡҡа килгән атамалар: Волков утары, Боғаса (Пугачев) тауы, Ҡырғыҙ айыры. (Ҡушымта 16) 16. Ҡушамат тағыуҙан, үсекләшеүҙән: Япония (Яңы Мөсәт), Финляндия (Баҙал биҫтәһе), Ҡуян (ҡуян һымаҡ) , Байҡаш (байҡау, күҙәтеү), Кепес (күҙ ҡабағы), Афғанистан, Пакистан, Эт тыҡрығы һ.б. (Ҡушымта 17) 17. Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле: Ташкү-пер, Ағаскүпер һ.б. (Ҡушымта 18) 18. Халыҡ кимәлендәге тарихи ваҡиғалар сағылыш тапҡан атамалар: Бабсаҡ ҡәберлеге, Ҡырғыҙ айыры һ.б. (Ҡушымта 19) 19. Ике төрлө (рәсми һәм рәсми булмаған (тәүге нигеҙ һалыусы йәки халыҡ телендәге) исем йөрөткән топонимдар: Әбделмәмбәт –Ҡыпсаҡ, Игелек, Үҙән башы; Иҫке Монасип – Һарт; Яңы Монасип – Мишәр. (Ҡушымта 20) Халыҡ телендә был атамаларҙың икеһе лә йәшәй, хатта район үҙәген Бөрйән тип атауҙы уңай күрә, ә рәсми исеме Иҫке Собханғол бик һирәк ҡулланыла. 20. “Ер-һыу атамалары донъяһында оҡшатыу, сағыштырыу, метафора, образ-лылыҡ ҙур урын алып тора. Был алымдар ярҙамында кеше тәбиғәтте йәнле итеп күҙ алдына баҫтырған. Йәнле итеп күҙ алдына килтереү топонимик лексиканың бик боронғо булыуына ишаралай: йылғаның, тауҙың өлөштәре, йылға ҡушылдыҡтары кеше тәненә, кейем өлөштәренә оҡшатып әйтелә”, – тип билдәләне үҙенең хеҙмәтендә Р.Шәкүр. Ысынлап та, буй, баш, арҡа, ҡултыҡ, һырт, аяҡ, ҡолаҡ кеүек кеше тәненә ҡараған һүҙҙәр ярҙамында бик күп атамалар өйрәнелгән материалдарҙа бар: Бүреле буйы, Аҫҡараҡ тамағы, Еләклетүбә, Елдәрҡа, Арҡа, Һыуыҡҡолаҡ, Кейәүҙәр үҙәге, Этаяҡ, Мулла түше, Ҡалыу мороно, Алағуян башы, Ҡәйнә теле (тёщин язык) һ.б. (Ҡушымта 21) 21. Тикшерелгән материалдарҙа объекттың үҙенсәлегенә, мәҫәлән, тауышҡа оҡшатып, яһалған топонимдар бар. Уларға Шаңғырауыҡ ҡаяһы, Селтербикә йылғаһы, Ҡуҡрауыҡ йылғаһы һымаҡ атама йөрөткәндәре ҡарай. Шаңғырыуыҡ ҡаяһы эргәһендә саҡ ҡына тауыш та яңғырап тора, кире ҡайта. Ҡуҡрауыҡ йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере бик текә, һыу күкрәү тауышы сығара. Күкрәүектән, әйтелешкә яраҡлаштырылып, Ҡуҡрауыҡҡа үҙгәртелгән. (Ҡушымта 22) Топонимия ла, тел һымаҡ уҡ, бик йәнле процесс – иҫкерә, дөрөҫөрәге онотола барып, урынына яңы атамалар яһала. Быға миҫал итеп, ауыл исемдәренең боронғоларын, рәсмиләштерелгәндәрен һәм халыҡ телендәге Финляндия һымаҡтарын индерергә мөмкин. Шул уҡ ваҡытта тәбиғәттәге, йәмғиәттәге үҙгәрештәр арҡаһында кире ҡайтарып булмай торған юғалтыу, иҫкереү (урман, сабынлыҡ, еләклектәрҙең юҡҡа сығыуы, йылға ҡороуы) күренештәре хас. Халыҡ телендә йыш ҡулланылғандары оҙаҡ йәшәй, ә кеше һирәк йөрөгән урын атамалары әҙ ҡулланылып, онотола бара. Шуның арҡаһында тел дә юғалтыу кисерә. Мәҫәлән, ауылға яҡын булған Бергәзә аҡланы ҙур юл һалғанда юҡҡа сыҡты, ауыл эсендәге Ғәйниә ҡотоғо бер нисә йыл аҡмай. Оҙон ғүмерлеләренә ҙурыраҡ объекттар инә: тау, йылға, тау һырттары инә: Ҡалыу, Баҙал, Мәсем тауҙары, Нөгөш йылғаһы. Уларҙы тарихи топонимдар тип атап була, сөнки улар, бик боронғо замандарҙа барлыҡҡа килеп, топонимик картаға ингән, урындағы халыҡ ҡына түгел, ә район, республика күләмендә беләләр. Ошоларҙан сығып, ер-һыу атамаларын ҡулланылышы буйынса төркөмләнә. 1. Дөйөм ҡулланылышлы (алда әйтеп үтелде.) 2. Бер район эсендә – ауыл, бәләкәй йылға, төрлө характерҙағы социаль объекттар. 3. Тар ҡулланылышлы – бер ауыл кешеләренә таныш булған топонимдар. 4. Бик һирәк ҡулланылышлы – ололар ғына белгән һәм эшмәкәрлеге шул ер менән бәйле кешеләргә генә таныш, улар йыш. Мәҫәлән, Бөрйән районында 2 ҡурсаулыҡ бар, уларҙың территорияһына инеү сикләнгән. Һығымта Шулай итеп, топонимдарҙың лексикаһын өйрәнеү һөҙөмтәһендә өйрәнә башлағанға тиклем бөтәһе лә таныш һымаҡ тойолған, беҙҙе уратып алған донъяның бик ҡыҙыҡлы яҡтары асылды. Тупланған материалды лексик анализ нигеҙендә район топонимикаһының үҙенсәлеге тураһында түбәндәгеләр асыҡланды: Һәр географик атамаһының мәғәнә үҙенсәлеге бар. Тикшерелгән атамалар осраҡлы барлыҡҡа килмәгән, осраҡлы хәрефтәр теҙмәһе түгел. Тәү ҡарамаҡҡа ҡатмарлы тойолған, хатта әйтелеше ҡолаҡҡа сәйер тойолғандарын аңлатып, билдәле бер принцип менән төркөмләп була. Топонимдар халыҡ тормошондағы бәләкәйме, ҙурмы тарихи ваҡиғалар тураһында тел йәһәтенән мәғлүмәт һаҡлай. Ерҙең географик үҙенсәлектәрен үҙенә туплаған. Теге йәки был объекттың урынлашыу урынын белеп була. Географик объекттың тышҡы күренеше. Үҫемлектәр, хайуандар донъяһы сағылған. Кеше эшмәкәрлеге, үҙ-ара мөнәсәбәттәр сағыла. Ауылдар исеменең төрлөлөгө, исем бирелеү тарихы сағыла. Шулай итеп, гипотеза иҫбатланды: исемдәр, атамалар барлыҡҡа килгәндә, теләһә ҡайһы һүҙ ҡулланылмай, һәр береһенең мәғәнәһе бар, барлыҡҡа килеү өсөн нимәлер, ниндәйҙер ваҡиға сәбәпсе булып тора. == III. ЙОМҒАҠЛАУ == Шулай итеп, топонимдарҙың ономастикаһын өйрәнеү донъяға ҡарашты киңәйтә, лингвистик белемде тәрәнәйтә, туған ерҙең географик үҙенсәлектәрен яҡшыраҡ үҙләштерергә мөмкинлек бирә һәм исемдәр донъяһында үҙеңде ышаныслы һәм мәғлүмәтле итеп тойорға булышлыҡ итә. Тикшеренеү эшен башлағанда Бөрйән районы топонимдарының лексикаһын өйрәнеү, топонимик һүҙлек төҙөү маҡсаттары ҡуйылғайны. Ер-һыу атамаларын лексик - семантик яҡтан төркөмләгәндә, уларҙың кеше өсөн теге йәки был урында йүнәлеш алыуҙы еңелләштереү маҡсатында ла маҡсатында барлыҡҡа килеүе, файҙаланыуы асыҡланды. Мәктәп уҡыусылары араһында үткәрелгән анкета һорауҙарына яуаптар шуны күрһәтте: 1) район эсендәге топонимдар тураһында әҙ мәғлүмәткә эйә; 2) тыуған ауылға ҡағылышлы ер-һыу атамаларын ҡулланалар, аңлайҙар, ләкин етерлек кимәлдә түгел. Ошоларҙан сығып, уҡыусыларҙың топонимик белемен арттырыу маҡсатында тыуған яҡты өйрәнеү түңәрәге эшен йәнләндереү бурысы килеп баҫа. Топонимияны өйрәнгәндә, халыҡтың йәнле телен, һөйләш, диалект үҙенсәлектәрен тулыһынса иҫәпкә алып эш итергә кәрәк. Өйрәнгәнелгән атамалар, лексиканың үҙ аллы һәм ҡатмарлы ҡатламы булараҡ, йәнле телдә диалекттарҙың фонетик, морфологик закондарына буйһона. Яңы дәүерҙәге ер-һыу, урын, ауыл исемдәре һүзьяһалыш күҙлегенән ҡарағанда, әлбиттә, элеккеләре менән бер үк законлылыҡтар буйынса барлыҡҡа килгән. Бында яңылыҡ йөкмәткелә, һүҙҙең мәғәнә үҙенсәлегендә. Ә яңылыҡ – яңы осорҙоң исемдәр донъяһындағы сағылышы. Шул уҡ ваҡытта электән килгән атамаларҙы йыябыҙ, өйрәнәбеҙ икән, халыҡ теленең, лексикаһының ҡиммәттәрен өйрәнәсәкбеҙ, һаҡлаясаҡбыҙ. 1. Топонимика өйрәнергә теләүселәргә тәҡдим, күрһәтмәләр. Ер-һыу атамалары юғалмаһын өсөн, уларҙы теркәп, һүҙлектәр булды-рырға мөмкин. Йыйылған топонимик материалды теркәү өсөн топонимик карточка өлгөһө: Топоним. Этимологияһы. Ниндәй мәғәнә һалынған? Яһалышы. Был топоним халыҡ ижадында (әгәр булһа). Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы. Өлгө Топоним. Мәҫәлән, Таҡыясусаҡ. Этимологияһы. Төп башҡорт һүҙе. Ниндәй мәғәнә һалынған? Ороним. Ул Аратауға ҡаршы Нөгөш йылғаһы аръяғындағы тауҙың иң бейек түбәһе. Алыҫтан ҡараһаң, таҡыя кейгән кешенең башына оҡшап тора. Ул түбәнән бөтә тирә-яҡ ус төбөндә генә һымаҡ күренә: алыҫтағы тауҙар армыт-армыт булып күгәреп яталар. Ғәлиәкбәр халҡы был тауҙы бик тә ярата, үҙенең ғорурлығы, талисманы итеп һанай. Халҡыбыҙҙың бөйөк улы З.Вәлиди, Ғәлиәкбәр ауылына йәш сағында ла, граждандар һуғышы йылдарында ла һуғылып үткән һәм Таҡыясусаҡтың башына менеп ҡурай уйнаған. Яһалышы. Ҡушма һүҙ. Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалған. Таҡыя+сусаҡ. Был топоним халыҡ ижадында. Таҡыясусаҡ үҙенә бәйле бәйет шаһиты ла. Хәл былай була. Берәүҙең һыйырын тау артында айыу йыя һәм һунарсылар уны ҡарауыллап атырға булалар. Төн ҡараңғы була. Емтек янына бер ҡара нәмә яҡынлай башлағас, уны атып йығалар. Яҡтырғас ҡына, айыу тип, яңғыҙ ҡатындың ҡара һыйырын атҡандарын күргәндәр. Ауылдың төртмә теллеләре оҙаҡламай бәйетен дә сығарып ҡуялар: Таҡыясусаҡ башында Таҙғаҡ яһай өс батыр. Иң олоһо Садиҡ батыр Бирә нисәхәт,өгөт. **** Ғәлиәкбәр ауылы үгеҙенең Үткер икән мөгөҙө. Садиҡ ағай батыр икән: Атып йыҡҡан бер үҙе. Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы. Мин, Таҡыясусаҡҡа менеп, тирә-яҡты байҡап торорға яратам. Тап бына ошондай юл менән ер-һыу атамаларын йыйып, өйрәнеп, ер-һыу тарихын һаҡларға мөмкин. 2. Хөкүмәт органдарына мөрәжәғәт Матбуғат биттәрендә, карталарҙа, аншлагтарҙа топонимдарҙы яҙғанда, башҡортса әйтелеш, яһалыш закондарын иҫәпкә алып, тәү мәғәнәһенең боҙолоуына юл ҡуймаҫ өсөн урындағы халыҡ менән кәңәшләшеп эшләргә кәрәк. Һәр ауылдың, райондың топонимдар буйынса китабын булдырыу эшен тиҙләтергә кәрәк. Киләсәккә маҡсат: 1. Бөрйән районы топонимикаһын яңы асыштарға юлығыу маҡсатында ошо йүнәлештә өйрәнеүҙе дауам итергә. 2. Бөрйән районы ер-һыу атамаларының этимологияһын өйрәнеү. == IV. ӘҘӘБИӘТ == # Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге. Өфө, 2002. # Район китабына йыйылған топонимик материалдар. # Шәкүр Р.З. Исемдәрҙә – ил тарихы. Өфө, 1993. == V. Ҡушымталар == === Ҡушымта 1 === А * Абалай – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған, ябай һүҙ. * Абыҙгилде – Ғәлиәкбәр ауылында ҡая, ороним, абыҙ (антропоним) һәм килде һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. * Ағиҙел – Бөрйән районы аша аҡҡан йылға, аҡ һәм иҙел (һыу, йылға) һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. * Ағиҙел ҡасабаһы – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ойконим, ҡушма һүҙ. * Аҙау – Яңы Монасип, антропонимдан, бесәнлек. * Айбикә тауы – Аҫҡар ауылында, антропонимдан. * Айғыр ҡороҡмаған – Байғаҙы ауылында, ялан * Айыуала – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, йылға, ҡушма һүҙ. * Айыуатҡан – Тимер ауылында, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙәренән, ҡушма һүҙ. * Айыусапҡан – Ҡолғана ауылына ҡарай, ялан. * Айыуҙы – Яңы Монасип, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, гидроним. * Айһылыу – Ғәлиәкбәр ауылында, сабынлыҡ, антропоним, ҡушма һүҙ. * Аҡбалсыҡ йылғаһы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ. * Аҡбейек – Бөрйән районында тау, ороним, ҡушма һүҙ. * Аҡҡашҡа т. – Ғәҙелгәрәй ауылында, ороним. * Аҡһыйыр яланы – Брәтәк, ялан. * Аҡбулат – Бөрйән районында ауыл, ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Аҡтау – Әтек ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Аҡсабикә – Байғаҙы ауылы янындағы ялан. * Аҡташ – Яуымбай ауылында, ороним, аҡ һәм таш һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. * Алағуян – Бөрйән районында, гидроним, ҡушма һүҙ. * Алағуян башы – Бөрйән районында, гидроним, ҡушма һүҙ. * Алағуян тамағы – Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, ҡушма һүҙ. * Аллабирҙе – Аҫҡар ауылындағы ҡалҡыулыҡ. * Алпамыша ҡәберлеге – Исламбай ауылы эргәһендәге Йәйпе яғындағы ҡәберлек. * Андыҙ яланы – Яңы Монасип * Арал – Тимер ауылы менән Иҫке Монасип ауылы араһындағы Ағиҙел йылғаһының икегә айырылып аҡҡан урыны. * Аралғыр – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Аралбай (бөткән ауыл) – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Аралғыр – Яуымбай ауылында, гидроним, Ҡайнөй йылғаһы ҡушылдығы, ҡушма һүҙ. * Арал тауы – Үрге Нөгөш (Ямаш) ауылының түбәнге кисеүенән аҫтараҡ ҡаршы тау. * Аратау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Арҡыры йылға – Яуымбай ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ. * Арыҡтай – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, гидроним ялан, ҡушма һүҙ. * Арыҫлан ҡарт соҡоро – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, антропонимдан. * Артышлытау – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, ороним. * Аҫҡар – ойконим, антропонимдан. * Аҫҡараҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним. * Аҫҡараҡ тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ. * Атаман – Яңы Мөсәт, заводтың хужаһы Атаманов ерләнгән. * Атайсал – Ғәҙелгәрәй ауылы, ялан, тау исеме, ҡушма һүҙ. * Атъятҡан – Иҫке Монасип ауылы * Афғанистан – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән. * Аштыҡ уяһы – Яңы Монасип, тары сәскән ер. * Аһылы (Асалы) – Ғәлиәкбәр ауылында йылға, гидроним, тау, Б * Бабсаҡ ҡәберлеге – Бөрйән районында ҡурған, антропонимдан. * Байғаҙы – ойконим, антропонимдан. * Байтулла – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. * Баланйорт – Аралбай ауылы яғында. * Байғотоҡ – Әтек, гидроним. * Бажай – Аҫҡар ауылына ҡарай, ике бажа иҫтәлегенә аталған. * Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау) – ороним. * Баҙ тауы – Кесе Нөгөш буйынан Исламбайға киткән яҡта дегет ҡайнатҡан урын, ороним. * Баҙ яҡҡан соҡор – ҡара: Баҙ тауы. * Баҙъялан – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, ҡушма һүҙ. Яуымбай ауылы * Баҙраш – Үрге Нөгөш ауылынан аҫта, тау, йылға, * Баҡҡол – атропропонимдан, Исламбай ауылы эргәһендә йылға, ялан. * Байҡаш – ойконим, Нәби ауылының бер өлөшө, ҡылымдан яһалған. * Баймырҙа – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Байназар – ойконим, антропонимдан. * Балаган – Тимер ауылында, атамаһы. * Барлыбай – Үрге Нөгөш ауылы янында, ороним, ҡушма һүҙ. * Ба(о)тинкаташ – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге ҙур таш. * Батша ҡотоғо – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ. * Башҡорт утары – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. * Башмаҡшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Бейгилде – Бейгилде яланы элекке “Ҡыҙыл таң” колхозының ҡымыҙ фермаһы янында. * Бейеккүпер – Аралбай ауылы эргәһендә. * Бесәй ташы – Янһары ауылында, ороним. * Бесәй ояһы – Нәби ауылында тау битләүе. * Беренсе күпер – Иҫке Собханғолда. * Бәргәзә – Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан, ҡушма һүҙ. * Бәләтар тауы – Аралбай (бөткән ауыл) эргәһендәге тау, ороним, бәләгә тарыным һүҙенән. * Болаҡ – Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, болаҡ бәләкәй йылғаны аңлата. * Берлек – Яңы Мөсәт ауылы икенсе исеме, артель ваҡытында бирелгән рәсми булмаған атамаһы. * Бертеш – Килдеғол ауылында, ороним. * Бешәлетау – Әтек ауылында, йәш ҡарағайлыҡ урманы. * Бетерә – Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним. * Бикташ – Ғәлиәкбәр, Исламбай ауылдары араһындағы йылға, бөткән ауыл, элекке исеме – Шәйек (гидроним) тамағы, антропоним, ҡушма һүҙ. * Билтер тауы – Нәби ауылында, ороним, билтер аяҡтың бер өлөшө. * Бирелейорт – Килдеғол ауылы эргәһендә, ялан, Муйылтүбәнән бейек булмаған ҡалҡыулыҡ аша ята. * Боғасы (Бүгәсәү) – Ырғыҙлы ауылында, ороним, антропонимдан, Пугачев һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән. * Болаҡ – шишмә һүҙенән, гидроним * Борсаҡһуҡҡан – Әтек ауылы янында, ялан. * Боһондо – Тимер ауылында йылға, гидроним, Ағиҙелдең уң ҡушылдығы. * Бохмаш – Иҫке Монасип ауылы янында, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ялан, йыуаш, әҙ һөйләп, боҫоңҡорап йәшәгән кешеләр ҡушаматынан. * Бөрйән – район исеме, этнонимдан. * Бөрйән йылғаһы – Тимер ауылы янындағы Боһондо йылғаһының уң ҡу-шылдығы, ҡушма һүҙ. * Бөрйән юлы – Ғәлиәкбәр ауылында, дромоним, ҡушма һүҙ. * Бурама тауы – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Бурташ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Бүтәү тауы – Ҡотан ауылы янында, ороним, Пугачев тауы тип тә йөрөтөлгән. * Бүләкбикә таш йәки Бүләкбикә ҡаяһы – Яңы Монасип ауылында, ороним, антропонимдан. * Бүрәнәшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Бүтәгәле – Ғәлиәкбәр ауылы янында тау һырты, үлән исеменән (русса мят-лик). * Брәтәк – Брәтәк ауылында, ойконим, гидроним , бер итәк һүҙенән. * Бәштин – Брәтәк ауылында, ойконим, биш тин һүҙенән, ҡушма һүҙ. * Бүләкташ – Нәби ауылында, ороним. * Бүре төбө – Тимер ауылы янында, урманлыҡ, ҡушма һүҙ. * Бүрәнәшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Быҙау үлгән – Аралбай ауылы эргәһендә “Ҡыҙыл таң” колхозының быҙауы үлеменә бәйле. * Бәғиҙә тауы (Ҡаршытау) –Байғаҙы ауылында, ороним. * Бәйет тауы – Әтек ауылына ҡарай, ороним. * Бәләтар – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, дромоним, бәләгә тарыным һүҙенә бәйле. * Бәләкәй – Үрге Нөгөш эргәһендәге тау, ороним. * Бәләкәй Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Бәләкәй Ҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. * Бәләкәй Ҡыпсаҡ – ойконим, рәсми атамаһы Кардон, Капаловтың утары булған. * Бәләкәй Салажы – Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан. * Бәләкәй Соңғор – Нәби ауылынан көнбайышта урынлашҡан, соҡор эсе мәғәнәһендә. * Бәләкәй Шәйек – Исламбай ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ. Бәлә тауы – Брәтәк ауылына ҡарай, ороним В * Волков йәйләүе – Брәтәк ауылында, ҡушма һүҙ * Вышка – Тимер ауылының үр яғындағы Осло тау һыртындағы элекке ҡо-ролма. * Выка – Выка Мәндәғол ауылында ялан, тәүге атамаһы – Ульяғол сабынлығы, тора-бара атамаһы үҙгәргән. Ғ * Ғилман күпере – Яңы Монасип ауылында, ҡушма һүҙ, антропонимдан. * Ғаффар утары – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. * Ғүмәр ыҙмаһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Ғәббәс утары – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. * Ғәбит уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ, антропонимдан. * Ғәзиз тауы – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Ғәҙелгәрәй – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Шүлгән, ҡушма һүҙ. * Ғәйниә ҡотоғо – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Ғәле тауы –Янһары ауылына ҡарай, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Ғәлиәкбәр – ойконим, антропонимдан. * Ғәлиәкбәр соҡоро – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ, антропонимдан. * Ғәлийән үҙәге – Аралбай ауылы эргәһендә, антропонимдан. Д * Дегет тауы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, ороним. * Дегәнәк – Яуымбай ауылында, ороним, үҫемлек исеменән, ҡушма һүҙ. * Дәүләтбай туғайы – Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. * Динислам тауы – Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Е * Егәйен – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы. * Елдәрҡа – Нәби ауылында ялан, елле һәм арҡа һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. елле-ҙур, бейек тау. * Еләклетүбә – Нәби ауылында, ороним. * Етмәҫ – Ғәлиәкбәр һәм Исламбай ауылы араһында, ялан, ҡылымдан яһалған. З * Завод – Яңы Мөсәт ауылы спирт, скипидар, дегет ҡайнатыу өсөн завод. * Зөбәйлә ҡарандаһы – Янһары ауылында, гидроним, антропонимдан, бәләкәй шишмә. * Зыя баҙы – антропонимдан, Нөгөш буйындағы ялан. * Зыярат тауы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. * Зәкир солоғо – Тимер ауылында, антропонимдан. * Зәмзәбикә шишмәһе – Яңы Мөсәт ауылында, гидроним, антропонимдан. И * Иҙәнташ – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш, ҡушма һүҙ. * Имес төбө – Нәби ауылында. * Имес тауы – Нәби ауылында, ороним, XX быуат башында бында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән. * Имес туғайы – Нәби ауылынан XX быуат башында имес туғайында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән. * Имәнйорт – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡушма һүҙ. * Инсебикә – Яңы Собханғол ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Исмәғил – Үҙән йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан. * Исламбай – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Ишдәүләт (Ябаҡ) – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Ишбулды баҙы – Яңы Монасип ауылына ҡарай, антропонимдан. * Иҫке Монасип – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Иҫке Мөсәт – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Иҫке Собханғол – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. * Иҫке Тарыуал (бөткән ауыл) – ойконим, антропонимдан. * Иҫкеҙма – Ғәлиәкбәр ауылында, ауылдың тәүге урыны, ҡушма һүҙ. * Иҫәнбикә һаҙы – Исламбай ауылына ҡарай, антропонимдан. * Иҫәнғазы (Күскәрбәк) – ойконим (бөткән ауыл), антропонимдан, ҡушма һүҙ. Й Йосоп түше – Байназар ауылында, антропонимдан. Йыландуй – Яңы Монасип ауылы янында, йылан күп булған уйһыу ер Йылҡысыҡҡан – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге күл. Йүкәле туғай – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡушма һүҙ. Йәйпе – Исламбай ауылында, ялан, йылға, ҡылымдан яһалған. Йәйпегир – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Йәмилә сабыны – Яңы Монасип ауылына ҡарай, антропонимдан. Йәнсалай ҡоҙоғо – Тимер ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Йәнгәрәй – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Йәнһыуалған – Әтек ауылына ҡарай, ялан. Йәнһөйәр – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Йәүгәҙе – гидроним, Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта, Яуғаҙы һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән. К Кардон туғайы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ. Капал өйө – Кардон ауылындағы Капаловтың йорто урыны. Кейәүҙәр үҙәге – Яңы Монасип ауылында. Кейекбай – ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Кедр урманы – Килдеғол ауылы эргәһендәге урманлыҡ. Кесе Нөгөш – Бөрйән районында, йылға, ҡушма һүҙ. Кесе Нөгөш тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Кепес – ойконим, Иҫке Монасип ауылының бер өлөшө, күҙ ҡабағы тигәндән алынған, ҡушма һүҙ. Килдеғол (Һарағы)– ойконим, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Клатуй – Нәби ауылында, антропонимдан, Филатов йәки Клатуй тауы. Киндерҙ(е)уй – Иҫке Монасип ауылында. Кинйәш тауы – Аҫҡар ауылындағы тау, ороним, антропонимдан, Кинйәш әбей иҫтәлегенә. Күгәүенле яланы, йылғаһы – Исламбай ауылына ҡарай, гидроним. Күкәй тауы – Брәтәк ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Күсоя – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Күкбесән – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡушма һүҙ Күл тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ. Күркәтау – Әтек ауылына ҡарай, ойконим. Күтәрмәле яланы – Исламбай эргәһендәге тау башындағы ялан. Күперҙе йылғаһы – Нәби ауылында, гидроним, күперле диалектта күперҙе. Күскәрбәк – Иҫәнғаҙы һүҙен ҡара, антропонимдан. Күктәкә – Нәби ауылында, ороним. Күкьятыу – 1. Ғәлиәкбәр ауылынан өҫтә, гидроним. 2. Брәтәк ауылы эргә-һендә Брәтәк йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере, ҡушма һүҙ. Күс юлы – Яңы Монасип ауылы янында, дромоним, күсеү һүҙенән. Костер тауы – Тимер ауылы эргәһендә, ороним, ҡушма һүҙ. Көҙгөйорт – Бикташ ауылы эргәһендәге боронғо йәйләү, ялан, ҡушма һүҙ. Көлгөзәр – Бикташ ауылының көнъяғында тау, ороним. Көләбә – ялан, йәйләү исеме, Исламбай ауылына ҡарай. Көләмбәт юлы – Бикташ ауылы эргәһендәге юл, дромоним, антропоним-дан. Көнтеймәҫ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Көтөүсе яланы – Тимер ауылында, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ. Көрәй тауы – Ҡотан ауылында, ороним. Көрәште – Килдеғолда, ороним. Көртмәле тауы – Байназар ауылында тау, ороним. Кәбәнғарағай – Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан, ҡушма һүҙ. Кәбәнташ – Ағиҙел йылғаһы ҙур таш, ороним, Кәзәтау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Кәзә ташы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Кәлтәгәү – ялан, гидронимдан. Кәмә сығышы – Тимер ауылы эргәһендә, гидроним, ҡушма һүҙ Кәмәше – Тимер ауылы эргәһендә, кәмә сығышы ҡыҫҡартылып, яһалма һүҙ барлыҡҡа килгән. Кәртәле – Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға, яһалма һүҙ. Кәртәле ялан – Күжә йылғаһы буйында ялан, ҡушма һүҙ. Кәртәташ – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, ороним, ҡушма һүҙ. Ҡ Ҡаҙна уяһы – Яңы Монасип ауылына ҡарай. Ҡайраҡлы – Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға, яһалма һүҙ. Ҡайынсуҡы –Бикташ ауылының көнъяғында ороним. Ҡаҡсыр – Яңы Монасип ауылында, ороним, Ҡайынтуғай – Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта. Ҡалыу – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡылымдан яһалған, яһалма һүҙ. Ҡарабейә – Яңы Собханғол ауылында, ялан. Ҡарағайсабын – Ғәлиәкбәр, Яңы Монасип ауылдарында, ҡушма һүҙ. Ҡаран – гидроним, Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай. Ҡарас йылғаһы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан, Ҡарасәс исемле ҡатын исеменән. Ҡарабешә – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡарағошто – йылға, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡарағол – Тимер ауылы эргәһендә,, ялан, ҡая, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Ҡаратау – Тимер ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Ҡараңғуй – Килдеғол ауылынан Һарағы йылғаһы буйындағы ялан, Үргеҙ-ма тип тә йөрөтөлә. Ҡараһыйыр – Тимер ауылына ҡарай, ороним, ҡушма һүҙ Ҡараһөбә – Исламбай ауылы эргәһендә, гидроним, ҡушма һүҙ Ҡарасура ҡәбере – Яуымбай ауылы эргәһендә, антропонимдан, Бабай үлеге тип тә йөрөтөлә. Ҡартөй – Яуымбай ауылында, ҡушма һүҙ. Ҡаршытау – Яуымбай, Үрге Нөгөш, Байғаҙы ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Ҡаршы туғай – Янһары ауылында. Ҡасыу юлы(Ҡасыюл) – Тимер ауылында, ороним, дромоним, ҡушма һүҙ. Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан) – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ороним, этнонимдан. Ҡалмаҡай – Тимер ауылында, ороним, ялан, этнонимдан. Ҡана – Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним. Ҡалҡаман – Тимер ауылында, ороним, антропонимдан. Ҡалғаһау – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ялан, ҡылымдан яһалған (ҡалған һау), ҡушма һүҙ. Ҡамышаҡ – Яуымбай, Иҫке Монасип ауылдарында, гидроним. Ҡарағасйорт – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, йылға, ҡушма һүҙ. Ҡарайғыр – Яуымбай ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡаран – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, гидроним, Ҡаныш – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. Ҡанышай – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. Ҡандыбил – Байғаҙы ауылына ҡарай, гидроним, йәйләү. Ҡаншал – Килдеғол ауылында, ҡан төҫөндәге тау, ороним. Ҡоҙаш – Яуымбай ауылында, антропонимдан. Ҡоҙғонташ – Яңы Монасип ауылында, ороним, ҡоҙғон ояһы бар. Ҡабырсаҡлы морон – Яңы Монасип ауылында, ҡабырсаҡ йыйылып ятҡан ҡомлоҡ бар. Ҡоҙғон ҡаяһы – Яңы Монасип ауылында, ороним, Ҡойонсоҡ шишмәһе – Яңы Собханғол ауылы эргәһендә, ҡойо – бысраҡ һүҙенән. Ҡортсолоҡ – Тимер ауылында, аҡлан, ҡушма һүҙ. Ҡолғана – ойконим. Ҡолош үҙәге – Яуымбай ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Ҡоръятмаҫ – Яңы Монасип ауылы, гидроним, ҡоро ятмаҫ һүҙбәйләнешенән. Ҡомйылға – Яңы Собханғол ауылында, гидроним. Ҡотан – ойконим. Ҡотоҡай баҙы – Брәтәк ауылында, гидроним, антропонимдан. Ҡотло Булат түше – Яңы Собханғол ауылындағы тауҙа, антропонимдан. Ҡужан шишмәһе – Нәби ауылында, гидроним. Ҡунаҡбай ҡотоғо – Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним, антропоним-дан. Ҡумырт кисеү – Исламбай ауылына ҡарай. Ҡуҡрауыҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡу-шылдығы, ҡылымдан яһалған. Ҡурғашлы – ойконим, гидронимдан. Ҡурыуҙы – Байназар ауылында, ороним, ҡылымдан яһалған. Ҡурпытуғай – Әтек ауылына ҡарай, ялан. Ҡусҡарбаҡ – Иҫәнғаҙы (бөткән) ауылының икенсе атамаһы, ойконим, антропонимдан. Ҡушйылға – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы, ҡушма һүҙ. Ҡуян ауылы – ойконим, ҡушамат тағыуҙан Нәби ауылының халыҡ телендә-ге атамаһы. Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер – Яңы Монасип ауылына ҡарай. Ҡыҙҙар тауы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ороним. Ҡыҙбикә мороно – Байғаҙы ауылы янындағы тауҙа. Ҡыҙылташ – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡыҙүлгән – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ. Ҡыҙматаш – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш, ҡушма һүҙ. Ҡыҙыл ер – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ялан. Ҡыҙылъяр – Яңы Монасип ауылы янында, балсығы ҡыҙыл булып, ямғыр яуғанда Иҙелгә йыуылып төшә. Ҡыҙылташ – Яуымбай ауылына ҡарай, ороним. Ҡыуғарағай – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Ҡырғыҙ айыры – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, этнонимдан, ҡушма һүҙ. Ҡырташ – Байназар ауылына ҡарай, ороним. Ҡырын ер – Нәби ауылына ҡарай, дромоним. Ҡыҫҡуй – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Ҡыпсаҡ – рәсми телдәге Әбделмәмбәт ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. Ҡыҫыҡ – ойконим, гидронимдан, Кесе Нөгөш буйындағы бөткән ауыл. Ҡыярат тауы – Тимер ауылында, ороним, ҡылымдан (ҡыйратыу). Ҡыяюл – Тимер ауылына ҡарай, дромоним, ҡушма һүҙ. Л Лапшин утары – Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү, антропонимдан, Нөгөш-йорт атамаһы менән дә йөрөтөлә. М Маҙалы – Аҫҡар ауылы янында тау һырты, ороним, маҙа, ыҙа һүҙенән алынған. Майғойған – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Майсергән – Тимер, Яңы Мөсәт ауылдарына ҡарай, ялан, ҡушма һүҙ. Масаҡ – Иҫке Монасип ауылында, ороним, башаҡ – диалектта масаҡ. Маяҡ – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, Ҡалыу тауы башында булған. Маяҡ түбәһе – Килдеғол ауылына ҡарай. Мерәҫ киткән юл – Әтек ауылына ҡарай, дромоним, ялан, антропонимдан. Мораҙым – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Аратау. Мортаҙа яланы –Янһары ауылына ҡарай. антропонимдан, ялан, ҡушма һүҙ Монасип – ойконим, антропонимдан. Мишәр – ойконим, этнонимдан. Муйыллы төбәк (Муйылтүбә) – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан, ҡушма һүҙ. Муйыллы туғай –Үрге Нөгөш ауылына ҡарай, Оло Нөгөш буйында. Муйылтөп – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, ҡушма һүҙ. Муллатуғай – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Мусағәле – Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. Мулла түше – Нәби ауылына ҡарай, йәйләү, антропонимдан. Мөсәт – ойконим, антропонимдан. Мәйгәште – Иҫке Монасип ауылы янында, гидроним, ороним, мағаш – бе-йек тау. Мәҡсүт – ойконим, антропонимдан. Мәндәғол – ойконим, антропонимдан, ғул – уйһыулыҡтағы үҙән. Мәрйәкәй – Яңы Монасип ауылына ҡарай, ялан. Мәрхәм күле – Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. Мәсем - ороним, антропонимдан. Мәсет тауы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Мәсет уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,, ҡушма һүҙ. Мәтәл – Килдеғол ауылына ҡарай, гидроним, мәте һүҙенән. Мәһәҙи – ойконим, антропонимдан. Н Ноҡот тауы – Әтек ауылына ҡарай, ороним. Нөгөш – Бөрйән районында йылға, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы. Нөгөшйорт – Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү, Лапшин утары атамаһы менән дә йөрөтөлә. Нәби – ойконим, антропонимдан. О Оҙонуй – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Оҙонсал – Килдеғол ауылына етәрәк ялан. Оҙон ялан – Кесе Нөгөш буйындағы ҙур ялан. Олоғор – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Олоҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Олотау – Яуымбай ауылында, ороним, оло һәм тау һүҙҙәренән яһалған, ҡуш-ма һүҙ. Ослотау – Иҫке Монасип ауылы янында, ороним, ҡушма һүҙ. Оло күл – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылында. Оло Нөгөш – Ғәлиәкбәр ауылынан аға, гидроним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Оло Салажы – Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан. Оло Соңғор – Нәби ауылына ҡарай, ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡорло. Оҫҡон туғай – Тимер ауылының эргәһендә, үлән исеменән, ҡушма һүҙ Оҫҡонлоғор – Үрге Нөгөш ауылы менән Кәшәле ауылы араһында Кәрлек һәм Арғы Үшә йылғалары уртаһында оҫҡонло түбә. Ө Өлкән Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Өйрәкле – Мәндәғол ауылы етәрәк, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ҡая. Өйрәкташ –Үрге Нөгөш ауылы янында, Нөгөш йылғаһы буйында ҡая, оро-ним, ҡушма һүҙ. Өйрөлтмәк – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, Ағиҙел йылғаһы эсендә, ҡылымдан. Өкө ҡаяһы – Яуымбай ауылында, ороним. Өкө ояһы – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Өкөташ – Яуымбай ауылында ороним, ҡушма һүҙ. Өсуй – Яңы Собханғол ауылына ҡарай. Өстамаҡ – Брәтәк ауылына ҡарай, гидроним. Өмөкамал төбәге – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан, антропонимдан. Өмөткән – Яуымбай ауылында, ороним, өмә иткән һүҙенән, ҡушма һүҙ. Өмөткән яланы – Яуымбай ауылы, өмә иткән һүҙҙәренән. Өс туған ҡаяһы – Ағиҙел йылғаһы буйында, ороним, ҡушма һүҙ. Өсөйлө – Ғәлиәкбәр ауылының бер өлөшө, ҡушма һүҙ П Пакистан – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән. Паравай – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйында сайыр ағыҙған урын. Поселок – Ағиҙел ҡасабаһының рәсми булмаған атамаһы. Партизандар ҡыуаҡлығы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай. Р Раһай – Раһай яланының атамаһы раһ (фарсы теленән – “юл”) һүҙенән сыҡҡан тип фараз итеп була. Риф күле – Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, антропонимдан. Рәмзи юлы – дромоним, антропонимдан, Яңы Монасиптан Иҫке Монасипҡа һалынған юл. Рәхимйән ташы – Килдеғол ауылындағы таш, антропонимдан. Раҡай – Мәндәғол ауылында Рабиға яланының атамаһы Раҡай әйләнгән, антропонимдан. С Сабирйән түңгәге – Килдеғол ауылында, антропонимдан. Саҡмағош – гидроним, Иҫке Мөсәт ауылынан аға, ҡушма һүҙ. Саҡма таштар бар. Санатөшкән – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Сания соҡоро – Нәби ауылында, антропонимдан, балсыҡ ала башлаусы хөрмәтенә. Сатра – Нәби, Яңы Собханғол ауылдарында, гидроним, саптыра һүҙенән Сатыра – Сатра атамаһы килеп сыҡҡан. Саталыүҙәк – Яуымбай ауылында, сата һәм үҙәк һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. Сапа й. – Әтек ауылында, гидроним. Сейәлеморон – Яңы Собханғол ауылында, ороним. Сейәлетау – Әтек ауылында, ороним. Серәкәй – ороним, Алағуян йылғаһы буйындағы, ялан. Сибәкәй – Яңы Собханғол ауылына ҡарай, ялан, сибәркәй һүҙе ҡыҫҡар-тылған. Силос соҡоро – Яңы Монасип ауылы янында. Ситҡыр – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Соңғор – гидроним, Бәккән (Нөгөш йылғаһына ҡоя) йылғаһының уң ҡушыл-дығы. Ошо исемле тау һырты бар. Суҡҡарағас – Байғаҙы ауылында суҡ ҡарағас үҫкән ялан. Суҡмуйыл – Ғәлиәкбәр ауылында, Оло Нөгөш буйында, ҡушма һүҙ. Суҡтал – Үрге Нөгөш ауылынан көньяҡта, Мәҡсүт ауылы йүнәлешендә, һуҡмаҡ уялы яланға алып сыға. Ауылдан биш саҡрым тирәһе. Суҡраҡты – Тимер ауылы янында, гидроним, суҡраҡ һаҙматлы ерҙән ине ағып сыға, яһалма һүҙ. Сусҡаморон – Ғәлиәкбәр ауылы янында, Нөгөш йылғаһында ҙур бөгөлөш, ҡушма һүҙ. Сусҡа фермаһы – Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйындағы элекке ферма урыны, халыҡ УТФ тип тә йөрөтә. Сусаҡ(суҡ уҫаҡ) – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Сусаҡ үҙәге – Яуымбай ауылында, ҡушма һүҙ. Суһаҡ – Нәби ауылында, ороним, суҡ уҫаҡ һүҙенән алынған, ул тауҙа уҫаҡ ағасы күп булған. Сыбарайғыр – Тимер ауылы янында ҡая, ороним. Сыуаҡай – Аҫҡар ауылына ҡарай, ялан, сыуаҡ ай килде тигәндә барлыҡҡа килгән. Сылтырбикә –Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним, ымлыҡтан яһалған. Сыңғырауыҡ – Яуымбай ауылында, шишмә, ымлыҡтан яһалған, оҡшатыу Сәмиға күпере – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Сәғит баҙы – Исламбай ауылына ҡарай, антропонимдан. Сәфәр утары – Ғәлиәкбәр ауылы янында, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Сәфәр соҡоро – Яуымбай ауылына ҡарай, антропонимдан. Сәңгелдәк йылғаһы – Байғаҙы ауылы янында, гидроним. Сәңгелде яланы – Яуымбай ауылы янында, Иҫәнкилде тип атағандар. Яйлап телдән-телгә күсә килә, Сәңгелде тип атап йөрөтә башлағандар. Т Таҡыясусаҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Танасыҡҡан – Исламбай ауылы янында, гидроним, һаҙ урын. Таңбикә – Нәби ауылы янында, сабынлыҡ, антропонимдан. Тарбаҡ – Яуымбай ауылында, ороним, тауҙа йыуан тарбаҡлы ҡарағас үҫә, ҡушма һүҙ. Тарбаҡ бөтә – Яңы Собханғол һәм Иҫке Мөсәт ауылы араһында тарба-йып (тарбаҡын) йыуан ҡарағай үҫкән урын. Тарыбай – Әтек ауылы янында, ялан, антропонимдан. Тарыуал – ойконим, антропонимдан. Тарҡын туғайы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, тар һәм ҡын һүҙҙәренән. Ташкисеү – Килдеғол, йылғаһында. Ташкүпер – Брәтәк һәм Һәйет ауыл араһында Екатерина батша (Әбей батша) һалдырған күпер, ҡушма һүҙ. Татар үлеге – Иҫке Монасип һәм Яңы Монасип ауылдары араһындағы уя. Тауыҡ фермаһы – Яңы Мөсәт менән Иҫке Собханғол араһында. Ташлы – Брәтәк ауылына ҡарай,гидроним. Ташморон – Әтек, Яуымбай ауылдарында, ороним, ҡушма һүҙ. Ташөй – Яуымбай ауылы янында, мәмерйә,таш һәм өй һүҙҙәренән, ҡушма һүҙ. Текәморон – Янһары ауылы янында, антропонимдан. Тимер – ойконим, антропонимдан. Тимер айыры – Ғәлиәкбәр ауылы янында йылға, гидроним, ҡушма һүҙ. Тирмән туғайы – Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйында. Туйбуға(туй булған) – Ҡотан ауылына ҡарай, ороним. Тумаҙыҡ – Яуымбай ауылында, ялан, ҡушма һүҙ. Туҡалбаш – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, айыу туҡал һыйырҙы ашаған урын. Туҡмаҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ороним, яһалма һүҙ. Туңмаҫкүл – Ҡотан ауылы янында, гидроним. Түбарҡа – Нәби ауылында ялан. Түбәнге ауыл – ойконим, Оло Нөгөш буйында бөткән ауыл. Түбәйорт – Әтек ауылы эргәһендә. Төлкосҡан – Мәндәғол, Аҫҡар ауылдары эргәһендә, ороним. Төлкөташ – Брәтәк ауылы эргәһендә, ороним. Тыранса келәт – Иҫке Монасип ауылы эргәһендә. Тәкәғыр – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Тәкәһуйған – Иҫке Мөсәт ауылы эргәһендә, ялан. Тәрәнгисеү – Ғәлиәкбәр ауылы янында, йылға, ҡушма һүҙ. Тәрәнуй – Тимер ауылына төшкән юл эсендәге уя, ҡушма һүҙ. Тәпәнәк – Иҫке Монасип ауылы янында, ороним. У Уралтау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ Уртағыр – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Уртайорт – Ғәлиәкбәр ауылы янында, йәйләү, ҡушма һүҙ Ураҙбикә юлы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, дромоним. Ураҙы – Байғаҙы ауылы эргәһендәге тау, ороним. Үр аҙымы, тора-бара Ураҙы тип йөрөтә башлағандар Урыҫ юлы – Иҫке Монасип һәм Әбделмәмбәт ауылдары аша Әүжән урыҫ-тары баҙарға йөрөгән, дромоним. Урыҫ килгән – Исламбай ауылына яҡын урын, этнонимдан, урыҫ мил-ләтенән булған кеше йәшәгән. Урыһ(ҫ)ай – Исламбай ауылына яҡын урын, ялан, гидронимдан. Уҫағуй – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ҡушма һүҙ. Уҫаҡлыуй – Яуымбай ауылында, ҡушма һүҙ Ү Үҙән – гидроним, Бөрйән районындағы йылға, Ағиҙел йылғаһының һул ҡу-шылдығы. Үлектәр арҡаһы – Тимер ауылы янында, ялан, ҡушма һүҙ. Үрге Нөгөш – ойконим, ҡушма һүҙ. Үргеҙма – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендәге ялан. Үркәс – Әтек ауылы янында, ороним, Үр яланы – Исламбай ауылы янында ялан. Үтәйәмбәт – Байғаҙы ауылы янында, ороним, антропонимдан. Үртән буйы – Яңы Монасип ауылы янында. Ф Ферма – һәр ауыл эргәһендәге элекке колхоз, совхоздың фермаһы булған урын. Филатов – Нәби ауылы янында антропонимдан Филатов йәки Клатуй тауы. Финляндия – ойконим, ил исеменән, Иҫке Собханғол ауылының Баҙал тауы итәгендәге яңы биҫтәнең халыҡ телендәге атамаһы. Һ Һабансы – Яңы Монасип янындағы ялан. Һарағы – ойконим, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы атамаһынан, иҫке төрки телендәге саруғ – һары һүҙенән. Һарат уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡушма һүҙ. Һарналы – Ғәлиәкбәр ауылы янында, һарына күп үҫә. Һарт – ойконим, этнонимдан. Һуғыш туғайы – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ҡушма һүҙ. Һырт – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Һыуыҡҡолаҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, Яңы Монасип ауылдарында йылға буйы, ҡушма һүҙ. Һөрөмбәт – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйыдағы аҡлан, ҡушма һүҙ. Һәүәнәк – гидроним, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы, Байғаҙы һәүән – шәп ағымды аңлата, -әк яһаусы ялғау. Һәүәнәкташ – ороним, Һәүәнәк йылғаһы тамағында тау, ялан, йәйләү уры-ны. Һимеҙтай – Әтек ауылында, ялан. Ш Шаңғырауыҡ ҡаяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡылымдан яһалған, ҡушма һүҙ. Шүлгән башы – ялан, Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Шүлгән йылғаһының башланған ере. Шүлгән й. – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы янында. Шүлгәнташ – Ғәҙелгәрәй ауылы янындағы мәмерйә. Шәреле (Шүрәле уй) – Тимер ауылы янында. Шыйыҡ бутҡа – Янһары ауылында, асыҡлыҡ. Шыуҙырғыс – Тимер ауылы ҡаршыһындағы тау, бүрәнә шыуҙырғандар. Шыуматаш – Исламбай ауылына яҡын, текә ҡая, ороним. Шәйек – гидроним, Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы. Шәре башы – Ғәлиәкбәр ауылында янында, аҡлан, ҡушма һүҙ. Шәре й. – Ғәлиәкбәр ауылы янында, гидроним, ҡушма һүҙ. Шәрифә тауы – Яуымбай ауылында, ороним, антропонимдан, ҡушма һүҙ. Шәшкеҡасҡан – Яуымбай ауылында, ороним, шәшке һәм ҡасҡан һүҙ-ҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ. Ы Ығышма – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге Йылҡысыҡҡан күле эргәһендәге күл, күл эсендәге ағас шылып йөрөй. Ырғыҙлы – ойконим, гидронимдан, Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы. Ыхмайыл – гидроним, ыҫмала һүҙенән алынған, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы. Э Эстакада – Яңы Мөсәт ауылы эргәһендә ағас тейәү урыны. Этаяҡ – Яңы Монасип һәм Тимер ауылдары араһындағы элекке ферма ата-маһы. Этаяҡ тармалығы – Этаяҡ фермаһы эргәһендә үҫкән үҫемлек исеменән. Эт тыҡрығы – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡ, ҡушма һүҙ. Энәлек – Яңы Монасип ауылына яҡын урында үҫкән ағастарҙың күп булыуына бәйле. Ә Әбделмәмбәт – ойконим, антропонимдан, халыҡ телендә Игелек, Ҡыпсаҡ, Үҙән атамалары менән йөрөй. Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы – Ғәлиәкбәр ауылындағы зыяраттағы иң ҙур шыршы, антропонимдан, 1918 йылда хәҙрәттең ҡәбере өҫтөнә ултыртылған. Әлеш – гидроним, антропонимдан, Оло Нөгөш йылғаһына ҡойған Күжә йылғаһының һул ҡушылдығы. Әлешйорт – Әлеш йылғаһы буйындағы элекке йәйләү атамаһы, антропоним-дан. Әлмәс ҡотоғо – Әтек ауылына ҡарай, антропонимдан, Әлмөхәмәт исемле кешегә бәйле. Әмир суҡыһы – Брәтәк ауылында, антропонимдан. Әрҙәкле – Исламбай ауылы тау һырты, әрҙәтте (әрләтте) – диалекттағы варианты фонетик яҡтан үҙгәргән. Әрҙәнә үре – Яуымбай ауылында, ороним, ҡушма һүҙ. Әсе – Үрге Нөгөш ауылы эргәһендәге тоҙло урындың атмаһы, русса солончак. Әсебар – Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендә Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушыл-дығы. Әтек – ойконим, гидронимдан. Әүҙекте йылғаһы – Килдеғол ауылында, гидроним, әүеү, ауыу һүҙенән. Ю Юрматау – ороним, Бөрйән районында тау һырты. Я Ябаҡ – ойконим, Ишдәүләт ауылының тәүге атамаһы. Яҙҙауар – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт ) һүҙҙәренән, ҡушма һүҙ. Яланайыры – Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы, ялан һәм айыр һүҙҙәренән. ҡушма һүҙ. Яуымбай – ойконим, антропонимдан. Яҙғыйорт – Ғәлиәкбәр ауылында, боронғо йәйләү атамаһы, ҡушма һүҙ. Ямаш – Үрге Нөгөш ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. Ямашлы – гидроним, Аҡбулат йылғаһының ҡушылдығы. Янған ҡыуыш – Яңы Монасип ауылына ҡарай. Янһары – ойконим, Яңы Собханғол ауылының тәүге, рәсми булмаған атамаһы. Янтыҡ – Нәби ауылынан, янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған. Яулыҡ киҫкән – Әтек ауылында, ялан Япония – ил исеменән, Яңы Мөсәт ауылы халҡына ҡушамат тағыуҙан. Яңы Монасип – ойконим, антропонимдан. Яңы Мөсәт – ойконим, антропонимдан, Алағуянбашы, Берлек, Япония атамалары менән дә йөрөй. Яхъя күле – гидроним, антропонимдан, Тимер ауылы янындағы бәләкәй күл. Яңғыҙ ҡарағай – Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта. Яңыл аралы – Тимер ауылы эргәһендә, антропонимдан, Яңылбикә исемле ҡатынға бәйле. Яңы Собханғол – ойконим, Янһары ауылының рәсми атамаһы, антропонимдан. Х Хәҙрәт юлы – Әтек ауылында, дромоним. Хисам күле – Әтек ауылында, гидроним. Химзавод – Яңы Монасип ауылы янында химик ашламалар һаҡлаған урын. Ҡушымта 2 Ырыу, ҡәбилә, халыҡ, ил исеме менән район үҙәге Бөрйән, Бөрйән районы, Бөрйән йылғаһы, Бөрйән юлы, Һарт, Мишәр, Ҡыпсаҡ, Ямаш, Башҡорт утары, Ҡырғыҙ айыры, Ҡатайғошҡан, Ҡалмаҡай, Татар үлеге, Урыҫ юлы, Урыҫ килгән, Урыһ(ҫ)ай, Афғанистан, Пакистан, Япония. Ҡушымта 3 Һөнәргә, эшкә бәйле атамалар Арыҫлан ҡарт соҡоро, Аштыҡ уяһы, Баҙ яҡҡан соҡор, Баҙъялан, Балаган, Баҙ тауы, Баҙ соҡоро, Быҙау үлгән, Дегет тауы, Завод, Зыя баҙы, Ишбулды баҙы, Көтөүсе яланы, Ҡотоҡай баҙы, Паравай, Сусҡа фермаһы, Сәғит баҙы, Тарыбай, Тауыҡ фермаһы, Тирмән туғайы, Һабансы, Ферма, Химзавод, Ыхмайыл. Ҡушымта 4 1. Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар 2. Зәкир солоғо, Күсоя, Ҡортсолоҡ, Пасека. Ҡушымта 5 Урмансылыҡ һөнәренә бәйле атамалар Бешәлетау, Кардон туғайы, Кедр урманы, Посадка, Шыуҙырғыс (Ағиҙелгә тауҙан ағас шыуҙырғандар), Транса юлы, Трансакеләт ( трансалар һаҡланған ер), Эстакада (ағас тейәгән ер), Туҙтабан йылғаһы, Бүрәнәшыуған, Әрҙәнә үре. Ҡушымта 6 Бесән сабыуға бәйле атамалар 1. Выка (Ульяғол), Йәмилә сабыны, Кәбәнташ, Ҡарағайсабын, Мортаҙа яланы, Мәрйәкәй, Өмөткән, Өмөткән яланы, Арыҡтай, Сыуаҡай. Ҡушымта 7 1. Ағас исемен йөрөткән атамалар 1. Артышлытау, Баланйорт, Йүкәле туғай, Кедр урманы, Кәбәнғарағай Ҡайынсуҡы, Ҡайынтуғай, Ҡарағайсабын, Ҡарағасйорт, Муйыллы төбәк (Муйылтүбә), Муйыллы туғай, Муйылтөп, Партизандар ҡыуаҡлығы, Сабирйән түңгәге, Сейәлеморон, Сейәлетау, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл, Суҡтал, Сусаҡ(суҡ уҫаҡ), Суһаҡ, Сусаҡ үҙәге, Энәлек, Яңғыҙ ҡарағай. Ҡушымта 8 2. Кеше исемен бирелгән ауылдар 1. Аҡбулат, Аралбай, Аҫҡар, Байғаҙы, Байназар, Брәтәк, Ғәҙелгәрәй, Ғәлиәк-бәр, Исламбай, Ишдәүләт (Ябаҡ), Иҫке Монасип, Иҫке Мөсәт, Иҫке Соб-ханғол, Иҫәнғазы (Күскәрбәк), Килдеғол (Һарағы), Ҡолғана, Ҡотан, Ҡус-ҡарбаҡ, Ҡыпсаҡ, Мораҙым, Монасип, Мөсәт, Мәндәғол, Мәһәҙи, Нәби, Тимер, Әтек, Әбделмәмбәт, Ябаҡ, Яуымбай, Ямаш, Янһары, Яңы Монасип, Яңы Мөсәт, Яңы Собханғол. Ҡушымта 9 3. Кеше исемен йөрөткән ер-һыу атамалары 2. Айбикә тауы, Айһылыу, Аҡбулат, Арыҫлан ҡарт соҡоро, Бабсаҡ ҡәберлеге, Баҡҡол, Барлыбай, Бикташ, Боғасы, Бүләкбикә таш йәки Бүләкбикә ҡаяһы, Бәғиҙә тауы, Ғилман күпере, Ғаффар утары, Ғүмәр ыҙмаһы, Ғәббәс утары, Ғәбит уяһы, Ғәзиз тауы, Ғәйниә ҡотоғо, Ғәле тауы, Ғәлиәкбәр соҡоро, Ғәлийән үҙәге, Дәүләтбай туғайы, Динислам тауы, Зөбәйлә ҡарандаһы, Зыя баҙы, Зәкир солоғо, Зәмзәбикә шишмәһе, Инсебикә, Исмәғил, Ишбулды баҙы, Иҫәнбикә һаҙы, Йосоп түше, Йәмилә сабыны, Йәнсалай ҡоҙоғо, Йәнгәрәй, Көләмбәт, Ҡарас йылғаһы, Ҡарағол, Ҡарасура ҡәбере, Ҡоҙаш, Ҡотоҡай баҙы, Ҡотло Булат түше, Ҡунаҡбай ҡотоғо, Мерәҫ киткән юл, Мораҙым, Мортаҙа яланы, Муллатуғай, Мусағәле, Мулла түше, Мәрхәм күле, Мәсем, Өмөкамал төбәге, Риф күле, Рәмзи юлы, Рәхимйән ташы, Раҡай, Сабирйән түңгәге, Сания соҡоро, Сәмиға күпере, Сәғит баҙы, Сәфәр утары, Сәфәр соҡоро, Таңбикә, Филатов, Шәрифә тауы, Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы, Әлеш, Әлешйорт, Әлмәсҡотоғо, Әмирсуҡыһы, Яхъя күле, Яңыл аралы, Хәҙрәт юлы, Хисам күле. Ҡушымта 10 Үлән исеме йөрөткән атамалар Аҫҡараҡ, Аҫҡараҡ тамағы, Андыҙ яланы, Борсаҡһуҡҡан, Бүтәгәле, Дегәнәк, Еләклетүбә, Киндерҙ(е)уй, Көртмәле тауы, Ҡамышаҡ, Ҡурпы туғай, Оҫҡон туғай, Оҫҡонлоғор, Һарналы. Ҡушымта 11 Йорт, ҡыр хайуандарына бәйле атамалар Айғыр ҡороҡмаған, Айыуала, Айыуатҡан, Айыусапҡан, Айыуҙы, Аҡһыйыр яланы, Алағуян, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Арыҡтай, Башмаҡшыуған, Бесәй ташы, Бесәй ояһы, Бәргәзә, Имәнйорт, Йыландуй, Йылҡысыҡҡан, Күктәкә, Кәзәтау, Кәзә ташы, Ҡарабейә, Ҡарайғыр, Ҡараһыйыр, Ҡуян ауылы, Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер, Сусҡаморон, Сусҡа фермаһы, Сыбарайғыр, Танасыҡҡан, Туҡалбаш, Төлкосҡан, Төлкөташ, Тәкәғыр, Тәкәһуйған, Этаяҡ, Этаяҡ тармалығы, Эт тыҡрығы, Ябаҡ. Ҡушымта 12 Ҡош-ҡорт исеме менән атамалар Күркәтау, Ҡарағошто, Ҡоҙғонташ, Ҡоҙғон ҡаяһы, Өйрәкле, Өйрәкташ, Өкө ҡаяһы, Өкө ояһы, Өкөташ, Тауыҡ фермаһы. Ҡушымта 13 Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары Серәкәй, Ҡортсолоҡ, Күгәүенле яланы, Күгәүенле йылғаһы. Ҡушымта 14 Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары Аҡбалсыҡ йылғаһы, Аҡташ, Баҙраш, Бурташ, Ҡайраҡлы, Ҡабырсаҡлы морон, Ҡаншал тауы, Ҡомйылға, Ҡурғашлы, Ҡыҙыл ер, Ҡыҙылташ, Мәтәл, Олоҡыҙылташ, Саҡмағош, Ташлы, Ташкисеү, Ташморон, Шыуматаш, Әсебар. Ҡушымта 15 Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡасан барлыҡҡа килеүенә, ҡайҙа урынлашыуына ҡарап әйтелгән атамалар Алағуян башы, Алағуян тамағы, Аҫҡараҡ тамағы, Яңы Собханғол, Иҫке Собханғол, Яңы Мөсәт, Иҫке Мөсәт, Түбәнге ауыл, Яңы Монасип, Үрге Нөгөш, Үргеҙма, Иҫке Тарыуал, Кейәүҙәр үҙәге, Кесе Нөгөш тамағы. Ҡушымта 16 Бүтән халыҡтарҙың күсеп килеүе йәки үҙ-ара мөнәсәбәттәре арҡаһында барлыҡҡа килгән атамалар Волков утары, Волков йәйләүе, К(а)латуй, Боғаса (Пугачев) тауы, Ҡырғыҙ айыры, Капал өйө, Лапшин утары, Мишәр, Татар үлеге, Урыҫ юлы, Урыҫ килгән, Урыһ(ҫ)ай, Филатов. Ҡушымта 17 Ҡушамат тағыуҙан, үсекләшеүҙән: Япония (Яңы Мөсәт), Финляндия (Баҙал биҫтәһе), Ҡуян (ҡуян һымаҡ), Байҡаш (байҡау, күҙәтеү), Кепес (күҙ ҡабағы), Афғанистан, Пакистан, Эт тыҡрығы. Ҡушымта 18 Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле 1. Ташкүпер, Ағаскүпер, Кәртәле, Кәртәле ялан. Ҡушымта 19 Халыҡ кимәлендәге тарихи ваҡиғалар сағылыш тапҡан атамалар Бабсаҡ ҡәберлеге, Ҡырғыҙ айыры, Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау), Бейгилде, Бәләтар тауы, Бүтәү тауы, Ғәлийән үҙәге, Ҡаҙна уяһы. Ҡараһыйыр, Ҡарасура ҡәбере, Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан), Ҡурыуҙы, Ҡыярат тауы, Партизандар ҡыуаҡлығы, Үлектәр арҡаһы, Филатов. Ҡушымта 20 Ике төрлө (рәсми һәм рәсми булмаған (тәүге нигеҙ һалыусы йәки халыҡ телендәге) исем йөрөткән топонимдар Әбделмәмбәт – Ҡыпсаҡ, Игелек, Үҙән башы; Иҫке Монасип – Һарт; Яңы Монасип – Мишәр; Ғәҙелгәрәй – Шүлгән; Баҙал биҫтәһе – Финляндия; Яңы Мөсәт – Алағуянбашы, Берлек; Иҫке Собханғол – Бөрйән; Һарағы – үрге заповедник; Мораҙым – Аратау; Яуымбай – Ҡайнөй (ҡайын өй); Бәләкәй Ҡыпсаҡ – Кардон; Килдеғол – Һарағы; Яңы Собханғол – Янһары; Иҫке Мөсәт – Саҡмағош; Яңы Усман – Тарыуал; Нәби – Ҡуян; Үрге Нөгөш – Ямаш; Ағиҙел ҡасабаһы – поселок; Ябаҡ – Ишдәүләт. Ҡушымта 21 Кеше тәненә, кейем өлөштәренә оҡшатып яһалған атамалар Бүреле буйы, Кесе Нөгөш тамағы, Аҫҡараҡ тамағы, Бертеш, Еләклетүбә, Елдәрҡа, Ғәлийән үҙәге, Арҡа, Һыуыҡҡолаҡ, Кейәүҙәр үҙәге, Этаяҡ, Мулла түше, Ҡалыу мороно, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Ҡәйнә теле (тёщин язык), Кепес, Сусҡаморон. === Ҡушымта 22 === 4. Ымлыҡтар, оҡшатыу һүҙҙәре 2. Сылтырбикә, Сыңғырауыҡ, Шаңғырауыҡ ҡаяһы. [[Категория:Бөрйән районы]] cy0a0ssg50auiy9psty5wp75z0i8qr5 3 4388 19849 2019-05-14T17:09:13Z Tris T7 759 added info 19849 wikitext text/x-wiki Hello This is Tris T7. I am from Thailand. If you want to talk or discuss about Wikis please do not hesitate to contact me for it. Thank you. Happy editing. Tris T7. qyb7hck8gg1wgqaibp0gy03vygn66ef 0 4389 24295 22822 2022-03-26T02:48:37Z Minorax 787 fix lint 24295 wikitext text/x-wiki '''Мораҙ – Башҡортостан Республикаһы Ғафури районындағы ауыл.''' ==Тарихы== '''Мораҙ '''– Кәлсер Табын ырыуы башҡорттарының боронғо ауылдарының береһе. Тарихи мәғлүмәттәр буйынса, Мораҙ ауылына XVIII быуат баштарында нигеҙ һалынған тип фаразларға була. Бишенсе ревизия (халыҡ иҫәбен алыу) мәғлүмәттәрендә Мораҙ ауылы ике тапҡыр телгә алына. Тәүгеһендә өс йортта 22 кеше йәшәүе теркәлһә, икенсеһендә 6 йортта 35 аҫаба башҡорт йәшәүе күрһәтелгән. Ауылға нигеҙ һалыусы өс кешенең исемдәре лә билдәле. Улар Кәлсер Табын волосы старшинаһы Тайыш Иткинин командаһы кешеләре – Мораҙ Сөләймәнов, Хашим Мерәсов һәм Мортаза Рахманғолов булған. Тап ошо өс кеше Кесе Табын башҡорттарынан ер һатып алып, бөгөнгө Мораҙ ауылына нигеҙ һалған. Был хаҡта тарихи документтар һаҡланып ҡалған. '''Был документты аңлайышлы булһын өсөн һүҙмә-һүҙ килтереү урынлы булыр ине:''' {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<div class="center">[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]][[w:Мораҙ|Мораҙ]] </div> | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<div class="center"> '''Википедияла''' </div> }} “Тысяча семьсот пятидесятого году мая четвертого дня Уфимского уезда Ногайской дороги Кси-Табынской волости команды старшины Баимбета Ильчигулова башкирцы деревни Теумовой Абулхаир Минигулов, деревни Мавлюшовой Абубакир Кадралиев, Муртаза Смаков, будучи в г. Уфе, дали мы сию от Уфимских крепостных дел запись в том что пропустили мы, Абулхаир Минигулов, Абубакир Кадралиев, Муртаза Смаков, по данному письму в нынышнем 1750 г., кое здесь в Уфимской провинциальной канцелярии объявляет, оной же Ногайской дороги Кальчир-Табынской волости команды старшины Таиша Иткинина башкирцев д.Мерясовой Мураза Сулейманова, Хашима Мерясова, Муртазу Рахмангулова 3 детьми их владения вечно.... старинной нашей вотчиной, которую мы, Абулхаир с тов., владеем истари между Гилима (Зилим) и Мяндима с лесы Еманчи да по Медям смежна Муталовой вотчинная земля на горную сторону да от межи Гирей-Кипчатской волости земля до Гилима вместо себя имеющимися в той вотчине старыми нашими де жилыми деревьями также им Муразу, Хашиму и Муртазе и в коем дельныя деревья делать и владеть без всякого от нас, Абулхаира Минигулова с тов. им, Муразу Сулейманову с тов., вотчину, бортныя ухожья, а владеть уже им, Муразу с тов., вместо нас одним им., наперед сей записи за те уступки вотчины нашей... (взяли) от них Мураза Сулейманова с тов., на свои нужды в оброк деньги по десяти рублев с человека, итого 30 рублев, впередь нам, Абулхаиру с тов., до той вотчины...дела нет и не вступатца, ни в чем не спорить...” Бына ошондай йөкмәткеле документ күп нәмәгә асыҡлыҡ индерә. Документта телгә алынған Кәлсер Табын волосы старшинаһы Тайыш Иткинин хәҙерге Иҫке Тайыш ауылына нигеҙ һалыусы булып торһа, Кесе Табын волосы старшинаһы Байымбәт Илсеғолов хәҙерге Байымбәт ауылын нигеҙләүсе тарихи шәхес. Ә документтағы башҡа шәхестәргә һәм ауыл исемдәренә килгәндә инде, Теүәм ауылынан булған Әбүлхәйер Миниғоловтың бөгөнгө ҡайһы ауылдан икәнлеген асыҡлап булманы. Ә бына документта телгә алынған Мәүлеш ауылы кешеһе Әбүбәкир Кадралиевтың ҡуйған тамғаһы буйынса бөгөнгө Яугилде ауылы кешеһе булыуы бәхәсһеҙ. Сөнки Кесе Табын ырыуы башҡорттары ауылдары араһында бөгөнгө Яугилденән башҡа бер генә ауылда ла Мәүлеш араһы юҡ. Унан килеп, Әбүбәкир Кадралиевтың тамғаһы Яугилде ауылындағы Мәүлеш араһыныҡы менән тап килә. Документҡа ҡул ҡуйған өсөнсө кеше Мортаза Смаковтың тамғаһы иһә бөгөнгө Байымбәт ауылы кешеләренең ата-бабаларының тамғалары менән тап килә. Ошоларға нигеҙләнеп, Мораҙ Сөләймәнов һәм уның ике иптәшенә Кесе Табын ырыуының бөгөнгө Байымбәт һәм Яугилде ауылы кешеләре ер һатҡан тип әйтергә ныҡлы нигеҙ бар. Һүҙ ыңғайы шуныһын да әйтеп китеү урынлы булыр, Байымбәт старшинаның ерҙәре бик күп булған. Бөгөнгө Красноусол ауылы ерҙәре лә уның биләмәһе иҫәпләнгән. Богоявлен заводын төҙөтөү өсөн баяр Твердышевтың һәм уның кешеләренең Байымбәт Илсеғоловтан ер һатып алыуҙары хаҡындағы документ та бар архивта. Ә бына Мораҙ ауылы кешеләренең ер һатып алыу хаҡындағы документы 1750 йылда ғына булыуы бер ни тиклем бәхәс тыуҙыра. Ни өсөн тигәндә, 1737 йылда төҙөлгән картала уҡ Мораҙ ауылы күрһәтелгән. '''Шуныһы үҙенсәлекле''': 1737 йылғы картала бөгөнгө Ғафури районындағы ауылдарҙан Мораҙ һәм Табын ауылы ғына бөгөнгө атамаларында күрһәтелгән. Тағы ла Богоявлен (бөгөнгө Красноусол) ауылы бар. Әлбиттә, бының үҙ сәбәптәре лә етерлек. 1735-1736 йылдарҙағы Килмәк абыҙ етәксегендәге башҡорт восстаниеһы, 1739-1740 йылдарҙағы Ҡараһаҡал яуы һөҙөмтәһендә бик күп башҡорт ауылдары яуыз Тевкелев (Тәфтиләү) тарафынан яндырыла. Яуҙа ҡатнашҡандар аҫыла-киҫелә, балалары, ҡатын-ҡыҙҙары тартып алына. Бөгөнгө күҙлектән ҡарағанда ҡот осмалы күренеш була был. Был башҡорт күтәрелештәре 1734 йылда хәҙерге Ырымбур ҡалаһына нигеҙ һалыу менән бәйле була. Башҡорттар үҙ ерҙәрендә рөхсәтһеҙ ҡала - ҡәлғә төҙөтөүгә ҡырҡа ҡаршы сығып, ҡулдарына ҡорал алырға мәжбүр булғандар. Восстаниелар баҫтырылғас, күп ауылдар яндырылған һәм кем ҡайҙа етте шунда күсеп китергә, яңы ауыл нигеҙләргә мәжбүр булған. Башҡа ауылдар кеүек, Мораҙ ауылы ла тап шулай барлыҡҡа килгән. ==Рәүиз мәғлүмәттәре== Бөгөнгө Мораҙ ауылына килгәндә инде, 1816 йылда уҙғарылған 7-се ревизияла 11 йортта 59 кеше йәшәүе хаҡында мәғлүмәт бар.Тағы ла 43 йылдан иһә 20 йортта 92 кеше йәшәгән. 1896 йылда 21 йортта 132 кеше йәшәүе хаҡындағы мәғлүмәт бар. Тәүге совет халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса (1920 йыл), Мораҙҙа 38 йортта 167 кеше йәшәгән. Халыҡ араһында ауылдың икенсе исеме лә бар. Мәндем йылғаһы буйында ултырғанға күрә Мәндем тип тә йөрөтәләр. 1812 йылғы Ватан һуғышында Хөсәйен Әбүшахмин менән Әливша Үтәгәнов ҡатнашҡан. Улар икеһе лә Парижды алған өсөн көмөш миҙал менән бүләкләнгән. Уларҙың вариҫтары ошондай атай-олатайҙары булыуы менән хаҡлы ғорурлана алалар. Бөгөнгө Үтәгәновтар һәм Әсфәндийәровтар Әливша Үтәгәновтың туранан-тура вариҫтары булып торалар. Хөсәйен Әбүшахминдың тоҡомо Лоҡманов һәм Хәйретдиновтарға тармаҡланған. Ә ауылға нигеҙ һалыусы Мораҙ Сөләймәновтың вариҫтары булып бөгөнгө Сәйетбатталовтар тора. Бөгөнгө Мораҙҙа тырыш, уңған, егәрле халыҡ йәшәй. Мал аҫрап, ҡорт бағып, баҡса үҫтереп, халыҡ үҙ көнөн үҙе күрә. Ауыл халҡының күпселеген Шәриповтар тәшкил итә. Был тоҡом Ҡолғананың улы Мөхәмәтшәрифтән таралған. Мөхәмәтшәрифтең Ғирфан һәм Ноғоман исемле улдары ишле үрсем биргән. Шулай уҡ ауылда Кинйәбулатовтар, Хәйретдиновтар, Амангилдиндар, Үтәгәновтар дуҫ һәм татыу ғүмер кисерә. Мораҙ ауылы халҡы үҙ тарихында беренсе тапҡыр 25 июндә үтәсәк “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” байрамын ҡаршыларға әҙерләнә. Был байрам айҡанлы ауылда Бөйөк Ватан һуғышы яугирҙары иҫтәлегенә һәйкәл асыласаҡ. Ә иң мөһиме, ауыл төҙөкләндерелә, халыҡ үҙ туғанлыҡ ептәрен барлай. '''Самат ҒӘЛИУЛЛИН. Табын. 24.06.2016''' [[Категория:Иҫтәлектәр]] [[Категория:Мәҡәләләр]] [[Категория:Мораҙ ауылы]] 7uocsgp2skv63ru3di6a7jtulx6ajn2 14 4390 19859 2019-05-19T12:12:52Z Рөстәм Нурыев 284 "[[Category:Башҡортса]] [[Category:Ғафури районы]]" исемле яңы бит булдырылған 19859 wikitext text/x-wiki [[Category:Башҡортса]] [[Category:Ғафури районы]] 8aaz1wvwkmynzvlqqh5kmt34xdjswtf 14 4391 19860 2019-05-19T12:13:30Z Рөстәм Нурыев 284 "[[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 19860 wikitext text/x-wiki [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡортостан]] bc6xkba77uw62s4gl30bws188o0bzpr 0 4392 19868 19867 2019-05-23T03:32:11Z Guram52 494 19868 wikitext text/x-wiki [[File:Ягода Виктория.jpg|thumb| Виктория тигән баҡса еләге]] Ҡушылмалар: *2 кг - еләк *1 кг шәкәр *0,5 стакан һыу === Әҙерләү === Ҡайнатма өсөн бешкән генә, ҙур булмаған еләктәр алына. Еләкте таҙартҡас, аҡҡан һыу аҫтында йыуып, иләк аша һыуын түгәбеҙ. Еләкте туҫтаҡҡа һалабыҙ. Икенсе туҫтаҡта (табаҡта) сироп әҙерләйбеҙ: 0,5 стакан һыуға 1 кг шәкәр өҫтәргә һәм ҡайнатырғап ҡуябыҙ. 5-7 минут сироп ҡуйырғансы ҡайнатырға. Әҙерлеген тикшереү бик ябай - ҡалаҡ осона бер аҙ сироп алырға ла өрөп ҡарарға кәрәк : сироп тиҙ генә ҡата башлаһа, әҙер тигән һүҙ. Хәҙер еләккә ҡайнар сиропты ҡойорға ла ҡапҡас менән ябып, һыуынырға бирергә. Еләк һут биреп, сироп шыйығая. Һыуынғас, иләккә һалып, һутын һарҡытып алабыҙ ҙа, яңынан 5-7 минут ҡайнатабыҙ. Ҡайнар сиропты йәнә еләккә ҡоябыҙ. Тулыһынса һыуынырға бирәбеҙ. Һәм тағы ла бер тапҡыр был процедураны ҡабатлайбыҙ. Сироп ҡуйыраҡ булһын тиһәгеҙ, күберәк шәкәр өҫтәгеҙ һәм яҡшылап ҡайнатығыҙ. Өсөнсө тапҡырынан һуң стерилләнгән банкаларға һалынған еләккә сироп ҡойоп, ҡапҡасын ябырға ла юрған менән ҡапларға. Шулай итеп, еләк үҙе бер ҙә ҡайнатылмай, бары сироп ҡына 3-4 тапҡыр ҡайнатыла. Бик матур һәм хуш еҫле ҡайнатма әҙер! Ҡыш асып ебәрһәгеҙ, еләк еҫтәре аңҡып китер! Яҡшы кәйеф, татлы сәйҙәр һеҙгә! [[Категория: Алфавит буйынса рецептар]] 6yvmv75132d2ufaoo5s85x4xqmxp7fy 1 4393 19869 2019-05-23T04:16:04Z Guram52 494 "Ни өсөн мәҡәләләр яҙғандағы ярҙамсы символдар юҡ? Категорияны яҙыр өсөн ситтә..." исемле яңы бит булдырылған 19869 wikitext text/x-wiki Ни өсөн мәҡәләләр яҙғандағы ярҙамсы символдар юҡ? Категорияны яҙыр өсөн ситтән копировать итеп ҡуйырға тура килде. Унан, категорияларҙы ла төрләндерергә кәрәк--[[Ҡатнашыусы:Guram52|Guram52]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Guram52|әңгәмә]]) 09:16, 23 май 2019 (YEKT) bko75ri27y7ww5svuj4tfp5i1nc6bbz 3 4394 24608 20010 2023-01-08T03:37:43Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by Ameisenigel]]) 24608 wikitext text/x-wiki [[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Ameisenigel|m:User talk:Ameisenigel]] 2229pjupj4oxyrzx6wq7rucquxcn3pt 2 4396 19889 2019-08-04T19:14:01Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by FR30799386]]) 19889 javascript text/javascript mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:FR30799386/mobile-global.js&action=raw&ctype=text/javascript'); jpmcha1jgpe2b70kb7f5yx4h1ngdb91 0 4397 19896 2019-08-05T17:47:27Z Рөстәм Нурыев 284 Рөстәм Нурыев [[Мең дә бер күҙәтеүем...]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Мең дә бер күҙәтеүем]] 19896 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Мең дә бер күҙәтеүем]] a5sokkgvk384mfxkb2rsu16q1p0xsvb 0 4398 19904 19902 2019-08-09T09:43:19Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]]; added [[Category:Иҫтәлектәр]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19904 wikitext text/x-wiki '''50-се йылғы малайҙар мажаралары''' — Ғарифулла Япаровтың [https://www.facebook.com/profile.php?id=100010759322538 «Фейсбук»-тағы шәхси битендә] нәшер ителгән хәтирәләре. == Һибәт бабай бесәне == Әйтмәмбәт ауылында 50-се йылдарҙа тыуған һәр малайға исем ҡушыусы мулла Һибәт бабай ине. Уны олоһо ла, кесеһе лә хөрмәт итә. Һүҙгә йомарт бабай моңло итеп Ҡөръән уҡый. Ҡай саҡ һүҙ ыңғайы шиғыр һамаҡлап та бирә. Ғәлим менән ул дүрт-биш тапҡыр йәш айырымаһы булһа ла, дуҫ инеләр, сөнки Һибәт бабай Ғәлимдең атаһы Хәлимулла ағайға сәс алдырырға йөрөй. Ғәлим уны күршеләрҙең уҫал ата ҡаҙҙарынан һаҡлай һәм бабайҙы урыҫ ҡапҡаһын асып индерә. – Уҡы, уҡы Ғәлимулла, уҡыған кеше бай була! – тип гел һамаҡлар ине Һибәт бабай, зәғиф аяғына аҡһай-аҡһай. – Хәлимулла өйҙәме? Әйт атайыңа, сәс алдырырға килдем әле! Ғәлимулла, уттай осоп кереп, атаһына Һибәт бабай килеүе тураһында шатлыҡлы хәбәр еткерә. Һибәт бабай менән атаһы, сәс алынып бөткәнсе, быйылғы яҙҙың, көҙҙөң, йәйҙең һәм ҡыштың нисек булаһын күҙаллайҙар. Һүҙ араһында радионан Фәриҙә Ҡудашева, Сәлих Хөснийәров тигән йырсыларҙың йырҙарын тыңлап хайран ҡалышалар. Шунан һуң һүҙ, суҡынған Американы әрләүгә етеп, туғандаш Кубаны яҡлауға барып тоташа. Мулла бабай һәр саҡ Хәлимулланан гәзиттә нимә яҙылыуы тураһында һорай. Атаһы, Ғәлимгә төртөп: – Ана, унан һора! Ул уҡый гәзитте көнө-төнө! – тип ебәрә. Һибәт бабай тағы ла көлөмһөрәп: – Уҡы, уҡы, Ғәлимулла, уҡыған кеше бай була! – тип Ғәлимдең арҡаһынан һөйөп ала. – Малайҙарың тырыш, Хәлимулла! Ана төрткөнө минән дә күберәк тоталар, балыҡты ла һыпыралар, минең мурҙаға теймәйҙәр, һәйбәт уҡыусылар ҙа… Ҡыш еткәс тә, шуҡ малайҙар урманда «ҡасып йөрөүҙе» ташламайҙар. Бер ғинуар көнөндә ун бишләп малай, «һуғыш» һәм «партизан» уйыны уйнар өсөн, урманға инеп юҡ булдылар. Уларҙың штабы Һибәт бабайҙың Айыуатҡан яланы төпкөлөндә ҙур булмаған күрәндән өйгән кәбәне ине. Малайҙар командир, комиссар һәм начштаба һайлағансы, бер сәғәт ваҡыт үтте. «Рядовой партизан»дар ҡарҙан окоп ҡаҙа, землянка ҡора. Күптәр, шыйыҡ муйыл һәм тал сыбығынан ҡарҙа йөрөү өсөн оҙонса сыбыҡ саңғы үреп, «рейдҡа» бара. Бөгөн задание – мәктәпкә бара торған һуҡмаҡҡа мина һалып, дошманды Мәскәүгә ебәрмәү. Ә Мәскәүе – алдағы Аҙау ауылы. «Сапер»ҙар үҙҙәренең командиры Рифат менән, тәрән ҡарлы һуҡмаҡты ҡарҙан соҡоп, метрға метр соҡор ҡаҙҙылар ҙа, шыйыҡ ағастар һалып, ҡар менән һибәләп ҡуйҙылар. Хәҙер дошмандың килеүен көтөргә кәрәк. Был «дошман» - Әйтмәмбәт ауылының бәһлеүән кәүҙәле Сәйфулла ағай. Ул, бер ни белмәй шәп атлап килеп, малайҙарҙың «минаһына» ҡолап төштө. Оло ағай ҡарҙан бөрһәләнеп сыҡҡан саҡта, малайҙар сыбыҡлы «ҡаргиҙәрҙә» штаб яғына һыпырталар ине. Сәйфулла ағай, бот төбөнән бата-сума, болан кеүек ҡар борҡотоп сабышҡан малайҙар артынан төштө. Шул саҡ «штаб» яғынан күккә күтәрелеп ҡара төтөн сыҡты ла, шарт та шорт итеп атышҡан кеүек тауыштар сыға башланы. Был иһә яңлыш төшкән тәмәкенән тоҡанып киткән Һибәт бабайҙың кәбәне яна ине. Ә шарт-шорт иткәне – ҡоро уҫаҡ кәбән кәртәләре үртәлеүе. Сәйфулла ағай, ҡар йырып, «штабҡа» килеп еткендә, кәбән янып бөтөп бара, ә «штабсыларҙан» елдәр иҫкән ине. Һибәт бабай бер кемгә лә ялыу яҙманы. Киләһе йәйҙә уның бесән сабып бөткәнен генә көткән унлап малай, кипкән күрәнде, күтәремләп ташып, тиҙ генә кәбәнгә һалып, кәртәләп тә ҡуйҙылар. Штаб икенсе Инйәр буйы фронтына күсте. Ә Һибәт бабай, малайҙарҙы күргән һайын, уларҙы ипле генә итеп кәкре таяғы менән һәр саҡ «һыйлар» булды. == Рекордлы «Рекорд» == Ғәлимдәрҙең ауылына электр үтеүе ҙур ваҡиға булды. Ауылда күпләп телевизор ала һәм хоккей ҡарай башланылар. Һәр бер өйҙә «Рассвет» маркалы телевизор бар. Тик күмәкләп телевизор ҡараған балаларға хоккейсыларҙың арҡаларындағы номерҙәры күренмәй, кемдең кемде ҡыуыуын тик шәйләп кенә була. Әсәләре март айының бер көнөндә Ғәлимгә: – Өй тулаһы малай-шалай, хоккейҙың кем менән кем уйнағанын белмәй геүләшәләр, бер ни аңлап булмай. Кино ла насар күренә. Әйҙә, иртәгә райондан ҙурыраҡ телевизор алып ҡайтайыҡ. Һин иртәрәк кенә атты егеп алып ҡайт, – тине. Таң менән ишек алдында күп бесән һалынған санаға егелгән Малинка тора ине. Иртәнге аш ашап алғас, юлға сыҡтылар. Иң тәүҙә Инйәр аръяғындағы Тирәкле ауылына юлландылар. Бында телевизор булманы. Шундай ҙур ауылда магазиндың ярлы булыуына аптыраған юлсылар Бакалдинға йүнәлделәр. «Инйәр» совхозының иң ҙур бүлексәләренең береһе булған был латыш ауылында ла кәрәк телевизор булмай сыҡты. Аптыраған юлсылар бәләкәйерәк урыҫ ауылы булған Басиновка аша ҙур Оҙондар ауылына төшөргә булдылар. Был ауылдан Әйтмәмбәткә ҡайтырға һигеҙ саҡрым юл ҡала. Әгәр ошолай итеп юлды түңәрәк ҡулса итеп тамамлаһаң, ярты районды үтәһең. Быға тиклем күпте күргән Малинка ла, йәш ылаусы малай Ғәлим дә был ҡәҙәре юлды үткәндәре юҡ ине. Был 70 саҡрым ара улар өсөн рекорд буласаҡ. Бакалдиндан Басиновка юлына сыҡҡанда кинәт буран башланды. Ап-аҡ ҡарға күмелеп, Басиновкаға килеп ингәндә, кис төшә башлаған ине инде. Бер ни уйламай, кескенә магазинға инһәләр – ана тора «Рекорд» телевизоры! Экраны ҙур, йәшниге күҙ яуын алып тора. Телевизорҙы көйләп ҡарап, картон йәшниккә һалып, тышҡа сыҡҡанда инде бөтөнләй ҡараңғы төшкән, ә буран һаман ҡоторона ине. – Әллә ҡунып ҡалабыҙмы? – тип үҙ алдына һөйләнгән әсәһенә ҡарап Ғәлим: – Юҡ, ҡайтайыҡ, иртәгә уҡырға барырға, бөгөн бит беҙҙең өйҙә ярты ауыл малайы ҙур телевизор аша хоккей ҡарарға йыйына! – тип яуланы. Басиновка ауылынан ҙур ялан аша Һуҡаяш ауылына төшөргә кәрәк. Ғәлим юлды белә, сөнки ул Ғайфулла ағаһы менән бер нисә йыл элек был ауылда ятып урман таҙартҡан ине. Бөгөн инде ауылда бер кем йәшәмәй. Тик был ауыл урынына Оҙондарға тура ат юлы төшә. Быны Ғәлим ныҡ хәтерләй. Тау өҫтөндәге киң яланда буран ҡоторғандан ҡотора. Тирә-яҡ аҡһыл һоро стена булып баҫты, ел һыҙғырыуынан башҡа тауыш юҡ. Юл беленмәй, ҡар баҫҡан. Тик Малинка ғына, сананы һикерткеләп, күңелле итеп алға бара. Ат күңелен яҡшы белгән Ғәлим тыныс. Малҡай юлды белмәһә, йә өйҙән алыҫлаша башлаһа, көйһөҙләнә, яйлай. Әле Малинка, буранға ҡарамай, бышҡыра-бышҡыра үҙе генә белгән ылау юлынан ырамлы юртып алға бара. Бер сәғәттән һуң сана һәм телевизор ҡумтаһы өҫтөндә ҡар ҡатламы барлыҡҡа килде. Бер ни уйламай, атты туҡтатҡан Ғәлим, алда өй күреп ҡалған кеүек булды. Буран өйөрө үтеп киткәс, Ғәлим, ысынлап та, аттың элекке Һуҡаяш ауылы леснигының өйө янында туҡталғанын күрҙе. Лесник инде нисә йыл элек район үҙәгенә күсенгән, ә өйө һаҡлана, сөнки ул бында йәйен килеп йөрөй. Ғәлим, сананан бер ҡосаҡ бесәнле ҡарҙы соҡоп, рәшәткә буйына төшөрҙө лә Малинканы бесәнгә ҡушты. Ауылды күреп, эсенә йылы кергән малай алда тыныс юл көткәнен белә ине. Хәҙер атты ял иттерергә лә, Оҙондар ауылына инмәй үтеп, ауылға ҡайтырға! Ат санаһын ҡарҙан таҙартып, өҫ-баштарын ҡаҡҡылап, кеше төҫөнә ингән юлсылар алға ыңғайланылар. Бер ниндәй билдәһе булмаған тип-тигеҙ яландағы юлһыҙ юлды уҙғас, Малинка Инйәр йылғаһына төштө. Быны түҙемһеҙлек менән көткән Ғәлим уны ҡарайып торған ҙур булмаған мәкегә һуғарырға ҡуйҙы. Арҡалығы бушатылып, ғолҡолдатып Инйәрҙең йылы һыуын туйғансы эскән малҡайҙы малай алға ҡыуҙы. Малинка Әйтмәмбәт ауылына юртып килеп кергәндә, төнгө сәғәт ун ике тулып, ауылдағы өйҙәрҙә уттар һүнеп бөткән, ә хоккей ҡарарға йыйылған малайҙар өйҙәренә таралышып бөткән ине. Ауыр телевизор ҡумтаһын өйгә индергән Ғәлим, Малинканы туғарҙы ла, өҫтөнә септә ябып, бесән тулы санаға ҡушты. Өйгә ингән Ғәлим, бәләкәй өҫтәлдәге ҙур «Рекорд» телевизорын күреп, шатлыҡлы йылмайҙы ла иртәгә дәрестән һуң ярты ауыл малайҙары менән ауылдағы иң ҙур экранлы «Рекорд» телевизоры аша СССР – Канада матчын ҡарау бәхетен уйлап ҡуйҙы. Инде һис шикһеҙ Харламов–Петров–Михайлов һөжүм итеүселәр төркөмө киләһе гол индергәндә, голдың авторы кем икәнен ауыл малайҙары һис бәхәсһеҙ күрерҙәр һәм, ниһайәт, был ҙур булмаған өйҙә тыныслыҡ урынлашасаҡ! [[Категория:Иҫтәлектәр]] 8jgjzc9kvmp9yrslufufon033jiroeg 0 4399 19920 2019-08-26T04:43:10Z Dcljr 283 Dcljr [[Быйма менән ойоҡ (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Быйма менән ойоҡ (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 19920 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Быйма менән ойоҡ (йомаҡтар)]] 152q6jw1u04hql2aks2ab84lsdfmuil 0 4400 19922 2019-08-26T04:44:20Z Dcljr 283 Dcljr [[Билмәндәр һәм сүмес (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Билмәндәр һәм сүмес (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 19922 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Билмәндәр һәм сүмес (йомаҡтар)]] jfaz32segf7nn9n6i079whjsav2hs0i 0 4401 19924 2019-08-26T04:44:29Z Dcljr 283 Dcljr [[Ойоҡ, башалтай (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ойоҡ, башалтай (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 19924 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ойоҡ, башалтай (йомаҡтар)]] msz26yzq6xzn57xp4zi8bqvyi3h11yb 0 4402 19926 2019-08-26T04:44:59Z Dcljr 283 Dcljr [[Ситек (йомаҡтар )]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ситек (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 19926 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ситек (йомаҡтар)]] 3qp5gb7q8nn0bp6md4707yba0q61j9s 0 4403 19928 2019-08-26T04:46:22Z Dcljr 283 Dcljr [[Мейестә йәки духовкала бешерелгән бөйөрөк ( пирожки)]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Мейестә йәки духовкала бешерелгән бөйөрөк (пирожки)]]: remove extraneous space 19928 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Мейестә йәки духовкала бешерелгән бөйөрөк (пирожки)]] ic9eje8auutlhghnjw5dga77f8zdwkx 0 4404 19930 2019-08-26T04:46:48Z Dcljr 283 Dcljr [[Тал сыбығы ( йомаҡтар)]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Тал сыбығы (йомаҡтар)]]: remove extraneous space 19930 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Тал сыбығы (йомаҡтар)]] cuf86ypd6oye81j4hky89i12zxit2s4 0 4405 19953 2019-09-08T07:11:10Z ZUFAr 381 [[ru:Программирование]] битенә йүнәлтелгән 19953 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[:ru:Программирование]] scghctze1ymtc5lyti8wyrw0n3kl2i5 0 4406 19955 19954 2019-09-09T07:16:59Z Нәбирә 592 19955 wikitext text/x-wiki Себен, тигәндәй, ошо мәхлүкәт тә беҙгә һабаҡ биреп ҡуя бит. Нисек итепме? Ашҡа төшөп инде. Үткән аҙнала "Әбделмән" мәсетендә йыл һайын үткәрелә килгән "Иман" лагеры эшләне, унда конкурс аша һайлап алынған балалар остаздарынан дини, тормошсан ғилем алды. Байназарҙан апайымдың ейәнсәре лә килде. Көн дә тегенән нимә өйрәнгәндәрен ҡыҙыҡһынып һорайбыҙ. "Бөгөн аш-һыу тураһында үттек. Ризыҡҡа, мәҫәлән, ашҡа себен төшһә, ни эшләргә, тип һорау биргәйнеләр. Бер бала алаһың да тәҙрә ашамы, былаймы - шунда быраҡтыраһың, тине",-ти... Балаларға ғына түгел , беҙгә лә елле һорау әле был, ә уның яуабы , сиселеше хәҙистә. Әбү Һөрәйрәнән, Аллаһ унан риза булһын, еткерелә - пәйғәмбәребеҙ, саллаллаһу-ғәләйһис-сәлләм әйткән:"Әгәр себен һеҙҙең ризыҡҡа (шыйыҡ) төшһә, уны, себенде, иң беренсе сиратта, шул ризыҡҡа сумырып алығыҙ, сөнки себендең бер ҡанатында - ыу, икенсеһендә - дарыу, йәғни береһендә - ауырыу, икенсеһендә - шифа" (Бохари, 2-се том, 11-се бүлек, 1161(3320)-се хәҙис). Үәт, йәмәғәт, себендең себенендә хикмәт бар. Ризыҡты түкһәң, исраф (бәлки, шунан башҡа ризығың да юҡтыр), ә сумырып алһаң, дарыу менән ыу ҡушылып, нейтралләшә, ашап-эсеүгә зарарһыҙ була - себен ашығыҙға төшһә, сумырмай алып быраҡтырырға ашыҡмағыҙ, йәмәғәт! [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] ain33tyyte9qe0rd0puttbyk67t83hj 2 4407 19956 2019-09-09T15:54:41Z ZUFAr 381 "{{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2019|month=09|day=9}}" исемле яңы бит булдырылған 19956 wikitext text/x-wiki {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2019|month=09|day=9}} e321o7wrm3zk3rcm64y3g9tmwehobqp 10 4408 19957 2019-09-09T15:55:37Z ZUFAr 381 "{| border=0 align=left |- | <div width=220px style="border:1px solid #ccc; background:#FFFAFA; border-right:5px solid #ccc; border-bottom:4px s..." исемле яңы бит булдырылған 19957 wikitext text/x-wiki {| border=0 align=left |- | <div width=220px style="border:1px solid #ccc; background:#FFFAFA; border-right:5px solid #ccc; border-bottom:4px solid #ccc; text-align: center; padding:12px; float:right; font-size: smaller; line-height: 1.3; margin-right: 4px;"> <div style="background: Black; color: Yellow;">'''Бөгөн''' </div> <div style="width:100%;color: #000080;">''[[{{LOCALDAYNAME}}]]''</div> <div style="font-size: x-large; width: 100%; color: Green;">'''{{LOCALDAY}}'''</div> <div style="width: 100%;color: #000080;"> '''[[{{LOCALMONTHNAME}}|{{LOCALMONTHNAMEGEN}}]]'''</div> <div style="font-size: x-medium; width: 100%; color: Brown;">'''{{LOCALYEAR}} йыл'''</div> <div style="background: DarkGray; color: #FFFFFF;">[[UTC|UTC ваҡыты]] </div> <div style="background: DarkGray; color: #FFFFFF;">'''{{#time:H:i}}''' </div> |- </div> |} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Дата һәм ваҡыт|Йылнамә/ваҡыт]] [[Категория:Ҡалыптар:Ҡатнашыусылар|{{SUBPAGENAME}}]] </noinclude> qw36rde1pb6jl2ncl91e2p36lqlj05z 10 4409 19968 19958 2019-09-09T16:10:01Z ZUFAr 381 19968 wikitext text/x-wiki <includeonly> {{userbox | border-c = #DCDCDC | id = [[Рәсем:Modern clock chris kemps 01.png|alt=|link=|45px]] | id-c = #FFFAF0 | info = <center>{{#ifeq:{{CURRENTYEAR}}|{{{year|}}}|{{#ifeq:{{CURRENTMONTH}}|{{{month|}}}|{{#ifeq:{{CURRENTDAY}}|{{{day|}}}| {{#if:{{{gender|}}}|Был ҡатнашыусы|Был ҡатнашыусы}} бөгөн Викидәреслектә беренсе көн.<div style="display:none;">}}}}}}<!-- {{#ifeq:{{{wikibirthday|yes}}}|no|| -->{{#ifeq:{{CURRENTMONTH}}|{{{month|}}}|{{#ifeq:{{CURRENTDAY}}|{{{day|}}}|Бөгөн ҡатнашыусынын йыллыҡ [[Башҡорт Википедияһы]]нда}}}}<!-- }} --> Был ҡатнашыусы Викидәреслектә '''{{Продолжительность|year={{{year|2000}}}|month={{{month|1}}}|day={{{day|}}} }}'''{{#if:{{{date|}}}|&nbsp;(c [{{SERVER}}{{localurl:Special:ListUsers|username={{#if:{{{name|}}}|{{{name|}}}|{{PAGENAME}}}}&limit=1}} {{{day|}}} {{realmonth|{{{month|}}}}} {{{year|}}} йыл])}}.</center> | info-c = #FFEFD5 }}</includeonly><noinclude> {{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2011|month=4|day=17}} <!-- Өлгө --> {{doc-inline}} * Был текст яҙырға кәрәк: <pre><nowiki>{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=Y|month=M|day=D}}</nowiki></pre> * Y, M, D — һеҙҙең теркәлеү датаһы. Y — йыл, M — ай, D — көн. {{doc-end}} [[Категория:Ҡатнашыусы ҡалыптары]] </noinclude> atry3yu7qayqb2zk0vy84u686oksmd4 10 4410 19967 19966 2019-09-09T16:06:55Z ZUFAr 381 19967 wikitext text/x-wiki <div class="nocolbreak t{{{float|right}}}" style="border: solid {{{1|{{{border-c|{{{id1-c|{{{id-c|{{{id2-c|{{{2|{{{info-c|#a2a9b1}}}}}}}}}}}}}}}}}}}}} {{{border-s|1}}}px; margin: 1px; {{#if: {{NAMESPACE}} | width: {{#expr: 240 - 2 * {{{border-s|1}}}}}px; }}"> {| cellspacing="0" style="width: 100%; margin: 0; display: table;" <!-- cap --> {{#if: {{{cap|}}} | {{!}} colspan="3" style="padding: 2pt 4pt; line-height: 1.25em; text-align: {{{cap-a|center}}}; background: {{{cap-c|#00ff40}}}; color: {{{cap-fc|#00000}}}; font-size: {{{cap-s|8}}}pt; {{{cap-style|}}}" {{!}} {{{cap|}}} }} |- style="height: 45px;" <!-- id-left --> {{#if: {{{id|}}}{{{id1|}}}{{{3|}}} | {{!}} style="width: 45px; text-align: {{{id1-a|{{{id-a|center}}}}}}; background: {{{1|{{{id1-c|{{{id-c|#eaecf0}}}}}}}}}; color: {{{id1-fc|{{{id-fc|#000000}}}}}}; font-size: {{{id1-s|{{{id-s|14}}}}}}pt; font-weight: bold; {{{id1-style|{{{id-style|}}}}}}" {{!}} {{{3|{{{id1|{{{id|}}}}}}}}} }} <!-- info --> | style="padding: 2pt 4pt; line-height: 1.25em; text-align: {{{info-a|left}}}; background: {{{2|{{{info-c|#f8f9fa}}}}}}; color: {{{info-fc|#000000}}}; font-size: {{{info-s|8}}}pt; {{{info-style|}}}" | {{{4|{{{info|''info''}}}}}} <!-- id-right --> {{#if: {{{id2|}}}{{{5|}}} | {{!}} style="width: 45px; text-align: {{{id2-a|{{{id-a|center}}}}}}; background: {{{1|{{{id2-c|{{{id-c|#eaecf0}}}}}}}}}; color: {{{id2-fc|{{{id-fc|#000000}}}}}}; font-size: {{{id2-s|{{{id-s|14}}}}}}pt; font-weight: bold; {{{id2-style|{{{id-style|}}}}}}" {{!}} {{{5|{{{id2|}}}}}} }} |}</div>{{#if: {{{nocat|}}} | | {{#ifexpr: abs ( {{NAMESPACENUMBER}} - 2.5 ) < 1 | {{#if: {{{cat|}}}{{{cat1|}}} | [[Категория:{{{cat|{{{cat1|}}}}}}]] }}<!-- -->{{#if: {{{cat2|}}} | [[Категория:{{{cat2|}}}]] }}<!-- -->{{#if: {{{cat3|}}} | [[Категория:{{{cat3|}}}]] }}<!-- -->}} }}<noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡатнашыусы ҡалыптары]] </noinclude> ajwj8ffx3m46hg0pvfacpfj2n80kzxm 10 4411 19960 2019-09-09T15:57:35Z ZUFAr 381 "</div><noinclude> Шаблон закрывает блок документации — {{tl|doc-inline}} Категория:Ҡалыптар..." исемле яңы бит булдырылған 19960 wikitext text/x-wiki </div><noinclude> Шаблон закрывает блок документации — {{tl|doc-inline}} [[Категория:Ҡалыптарҙы документлаштырыу өсөн ҡалыптар|{{PAGENAME}}]] </noinclude> snev2fghm7hxk91iz76vpn2tskr8jb4 10 4412 19961 2019-09-09T15:59:10Z ZUFAr 381 "{{Продолжительность/Exp|{{ #ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000..." исемле яңы бит булдырылған 19961 wikitext text/x-wiki {{Продолжительность/Exp|{{ #ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 > {{{month|12}}} | {{ #expr: {{ #expr: ((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0}} - {{{year|2005}}} }} | {{ #ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 < {{{month|12}}} | {{ #expr: {{ #expr: ((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0}} - {{{year|2005}}} - 1 }} | {{ #ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 >= {{{day|31}}} | {{ #expr: {{ #expr: ((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0}} - {{{year|2005}}} }} | {{ #expr: {{ #expr: ((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0}} - {{{year|2005}}} - 1 }} }} }} }}|{{#ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 >= {{{day|31}}} | {{#ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 - {{{month|31}}} >= 0 | {{#expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 - {{{month|12}}} }} | {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 - {{{month|12}}} + 12 }} }} | {{#ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 - {{{month|31}}} > 0 | {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 - {{{month|12}}} - 1 }} | {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 - {{{month|12}}} + 11 }} }} }}|{{#ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 >= {{{day|31}}} | {{ #expr: {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 }} - {{{day|31}}} }} | {{#ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 5 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 7 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 10 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 12 | {{ #expr: {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 }} - {{{day|31}}} + 30 }} | {{#ifexpr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 1 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 2 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 4 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 6 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 8 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 9 or (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0)*100 = 11 | {{ #expr: {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 }} - {{{day|31}}} + 31 }} | {{#ifexpr: ((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /10000 round 0 mod 4 = 0 | {{ #expr: {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 }} - {{{day|31}}} + 29 }} | {{ #expr: {{ #expr: (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0))) - (((({{#time: YmdHis}} / 1000000) round 0)) /100 round 0)*100 }} - {{{day|31}}} + 28 }} }} }} }} }}}}<noinclude> {{Documentation}} [[Категория:Ҡалыптар:Дата һәм ваҡыт]] </noinclude> qwvi1a59u015lz491cmoj6atvsogdp6 10 4413 19962 2019-09-09T15:59:51Z ZUFAr 381 "{{#switch:{{{1}}} |0= |1 |21 |31 |41 |51 |61 |71={{{1}}} йыл |2 |3 |4 |22 |23 |24 |32 |33 |34 |42 |43 |44 |52 |53 |54 |62 |63 |64 |72 |73 |7..." исемле яңы бит булдырылған 19962 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |0= |1 |21 |31 |41 |51 |61 |71={{{1}}} йыл |2 |3 |4 |22 |23 |24 |32 |33 |34 |42 |43 |44 |52 |53 |54 |62 |63 |64 |72 |73 |74={{{1}}} йыл |#default={{{1}}} йыл}}{{#ifeq:0|{{{1|}}}||{{#ifeq:0|{{{2|}}}|{{#ifeq:0|{{{3|}}}||,&nbsp;}}|,&nbsp;}}}}{{#switch:{{{2}}} |0= |1=1 ай |2 |3 |4={{{2}}} ай |#default={{{2}}} ай}}{{#ifeq:0|{{{2|}}}||{{#ifeq:0|{{{3|}}}||,&nbsp;}}}}{{#switch:{{{3}}} |0= |1 |21 |31={{{3}}} көн |2 |3 |4 |22 |23 |24={{{3}}} көн |#default={{{3}}} көн}}<noinclude> {{Documentation}} [[Категория:Википедия:Ҡалыптарҙың ярҙамсы биттәре]] </noinclude> r76o1ven4mtvrerkjknosszasi3is78 10 4414 19964 2019-09-09T16:02:41Z ZUFAr 381 "<includeonly><div style="background:#F0F8FF; border:1px dotted #8BCBFF; padding:10px; margin-top:10px">{{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:template}}|..." исемле яңы бит булдырылған 19964 wikitext text/x-wiki <includeonly><div style="background:#F0F8FF; border:1px dotted #8BCBFF; padding:10px; margin-top:10px">{{#switch:{{NAMESPACE}}|{{ns:template}}|{{ns:mediawiki}}=[[File:Information.svg|20px]] {{resize|120%|Документация}}<hr>}}</includeonly><noinclude> «Документацияны» биттең башҡа өлөшөнән айырыу өсөн. == Ҡулланыу == {{tl|doc-inline}} // башы <br /> Документ тексты<br /> {{tl|doc-end}} // аҙағы [[Категория:Ҡалыптарҙы документлаштырыу өсөн ҡалыптар|{{PAGENAME}}]] </noinclude> kjkp6ci857battf8prz77fzrner3hkp 10 4415 19965 2019-09-09T16:04:35Z ZUFAr 381 "{{#if:{{{2|}}} |<span style="font-size:{{{1|}}};">{{{2|}}}</span> |<span style="font-size:90%;">{{{1}}}</span> }}<noinclude>{{doc}}</noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 19965 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{2|}}} |<span style="font-size:{{{1|}}};">{{{2|}}}</span> |<span style="font-size:90%;">{{{1}}}</span> }}<noinclude>{{doc}}</noinclude> ev8tr0550cdqt0bfeo4lle4umip4n5z 3 4416 19969 2019-09-09T16:11:16Z ZUFAr 381 "Викидәреслеккә рәхим итегеҙ, Нәбирә! --~~~~" исемле яңы бит булдырылған 19969 wikitext text/x-wiki Викидәреслеккә рәхим итегеҙ, Нәбирә! --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 21:11, 9 сентябрь 2019 (YEKT) dt9464ga2ykwy4kbg8rueg62bi25eve 0 4417 24613 24118 2023-01-10T17:53:57Z Һәҙиә 403 24613 wikitext text/x-wiki '''112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары-шайморатовсылар'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районынан булған #'''Аҫылбаев Юныс Баһаутдин улы''' (Асылбаев Юныс Багауитдинович) 1908 йылда Яуымбай ауылында тыуған. Рядовой, 1946 йылда запасҡа ҡайтарылған. #Аҡназаров Ғәйзулла Сәғит улы (Акназаров Гайзулла Сагитович) 1907 йылда Тимер ауылында тыуған.Рядовой, 1945 йылда запасҡа ҡайтарылған. #Аҫылбаев Зәйнетдин Мәхмүт улы. #Асадуллин Кәбир Нәжметдин улы ( Асадуллин Кабир Нажметдинович) #Акназаров Сагит (Акназаров Сагит) Тимер ауылында тыуған. #Әхмәтов Сәғәҙәт Әхмәт улы (Ахметов Сагадат Ахметович) 1911 йылда Иҫке Усман ауылында тыуған. Рядовой, 1944 йылдың мартында хәбәрһеҙ юғалған. #Ахмедьянов Загит Нугуманович (Әхмәтйәнов Заһит Ноғоман улы)1908 йылда Ғәҙелгәрәй ауылында тыуған. Рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған. #Адельбаев Мухаметхужа Мухаматуллович (Әҙелбев Мөхәмәтхужа Мөхәмәтулла улы)1912 йылда Бикташ ауылында тыуған. Хәбәрһеҙ юғалған. #'''Аминев Ахмадулла Салахетдинович''' (Әминев Әхмәҙулла Сәләхетдин улы) 1905 йылда Ғәлиәкбәр ауылында тыуған. Рядовой,1944 йылдың 8 апрелендә һәләк була. #Алтынчурин Тимергали Мунасипович (Алтынсурин Тимерғәле Монасип улы) 1905 йылда Ҡолғана ауылында тыуған. #Асылгужин Хабрахман Губайдуллович (Аҫылғужин Хәбрахман Ғөбәйҙулла улы) 1924 йылда Үрге Нөгөш ауылында тыуған. Рядовой,1944 йылда запасҡа сығарылған. #Асылгужин Ахмат Губайдуллович ( Аҫылғужин Әхмәт Ғөбәйҙулла улы) 1914 йылда тыуған Үрге Нөгөш ауылында тыуған, рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған. #Ахметов Гильмитдин Ялалович (Әхмәтов Ғилметдин Ялал улы) 1912 йылда Әтек ауылында тыуған. 1942 йылда яраларҙан үлә. #Аетбаев Мухамат Муртазович (Айытбаев Мөхәмәт Мортаза улы)1922 йылда Мораҙым ауылында тыуған. Рядовой, 1943 йылда запасҡа сығарылған. #Аминев Зекерия Абдрахманович (Әминев Зекрия Абдрахман улы) 1908 йылда Ғәлиәкбәр ауылында тыуған. 1942 йылда Алкино ауылында һәләк була. #Амирханов Мухаметдин Кирамович (Әмирханов Мөхәмәтдин Кирам улы) 1901 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған. уволен в 1944 йылда #'''Абубакиров Мустафа Шамсутдинович (Әбүбәкиров Мостафа Шәмсетдин улы) 1901 йылда тыуған Әтек ауылында тыуған. 1945 йылда 610 СП. Похоронен в Польше, г.Дзил Довоманла №15''' #Алимгулов Гирфан Хайбуллович (Әлимғолов Ғирфан Хәйбулла улы) 1903 йылда Сөйөш ауылында тыуған.Рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған #Баязитов Ярулла Фазуллович (Баязитов Ярулла Фазулла улы) 1911 йылда тыуған д. Байгазы,ауылында Рядовой, уволен в 1943 йылда запасҡа сығарылған #'''Баязитов Ишдавлет Зайнуллович''' (Баязитов Ишдәүләт Зәйнулла улы) 1901 йылда Яңы Монасип ауылында тыуған.1943 йылда запасҡа сығарылған #Байрамгалин Саитгали Курмангалиевич(Байрамғәлин Сәйетғәле Ҡорманғәле улы) 1911 йылда Ғәҙелгәрәй ауылында тыуған. 1943 йылда 15ғинурында яраларҙан үлә. #Байгускаров Сайфитдин Зайнетдинович (Байғусҡаров Сәйфетдин Зәйнетдин улы) 1914 йылда Иҫке Мөсәт ауылында тыуған. Рядовой, 1950 йылда запасҡа сығарылған #Бикбаев Хажгали Бикмурзович (Бикбаев Хажғәле Бикмырҙа улы)1916 йылда Ғәлиәкбәр ауылында тыуған. Сержант,1942 йылдың 4 ноябрендә һәләк була. #Байназаров Галиулла Хайруллович (Байназаров Ғәлиулла Хәйрулла улы) 1919 йылда Байназарово ауылында тыуған. Погиб 20.08. 1943 г. 173 СП, 78 СД. Похоронен в Харьковской обл., Чугуевский р-н, хутор Веселый #Белозеров Илья Степанович 1918 йылда Туймазы районында тыуған. 1946 запасҡа сығарылған #Беглов Набей #Биембетов Аллабирде Зиянгулович (Бейембитов Аллабирҙе Зыянғол улы) 1897 йылда Әтек ауылында тыуған. 1943 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #Валиев Сабиръян Кирамович (Вәлиев Сабырйән Кирам улы) #Валиев Зайлаги Ахметинурович (Вәлиев Зәйләғи Әхмәт(ҙ)инур улы)1918 йылда Килдеғол ауылында тыуған, сержант, 1943 йылдың апрелендә хәбәрһеҙ юғалған. #Галиуллин Фатхулла Халикович (Ғәлиуллин Фәтхулла Хәлиҡ улы) 1889 йылда Аҫҡар ауылында тыуған. Рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған. #Галикаев Закир Мухаметович (Ғәликәев Зәкир Мөхөмәт улы) Әбделмәмбәт ауылында тыуған. #Галин Закир Хисаметдинович (Ғәлин Зәкир Хисаметдин улы) 1909 йылда Ҡотан ауылында тыуған. Рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған. #Гималетдинов Усман Гималетдинович (Ғималетдинов Усман Ғималетдин улы )1915 йылда Аҫҡар ауылында тыуған. Рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған #'''Валиуллин Хаммат Файзуллович (Вәлиуллин Хаммат Фәйзулла улы) 1909 йылда Иҫке Собханғол ауылында тыуған, сержант. 1946 йылда'''запасҡа сығарылған #Гиззатуллин Гайфулла Губайдуллович (Ғиззатуллин Ғәйфулла Ғөбәйҙулла улы) 1922 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған. Рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған #Гиззатуллин Абдулхай Садретдинович (Ғиззатуллин Әбдулхай Садретдин улы) 1918 йылда Ишембай р-ны Әрмет ауылында тыуған , ефрейтор, 1946 йылда запасҡа сығарылған #Губайдуллин Харис Афтахович (Ғөбәйҙуллин Харис Әфтәх улы)1913 йылда Мәһәҙей ауылында тыуған. Рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған. #Даутов Хабибрахман Даутович (Дауытов Хәбибрахман Дауыт улы) 1911 йылда Мәһәҙей ауылында тыуған. 1943 йылдың 29 октябрендә һәләк була. #'''Зайнуллин Сахиулла Рахметович''' (Зәйнуллин Сәхиулла Рәхмәт улы) 1906 йылда Байназар ауылында тыуған, рядовой, 1947 запасҡа сығарылған. #Заманов Фатхислам Исламетдинович (Заманов Фәтхислам Исламетдин улы) 1914 йылда Байғаҙы ауылында тыуған. Рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған. #Зеркин Петр Егорович 1911 йылда Белорет р-ны Түбәнге Әүжән ауылында тыуған. Сержант, 1945 йылда запасҡа сығарылған. #Имангулов Мухаметшариф Муллагаллямович (Имәнғолов Мөхәмәтшәриф Муллағәләм улы) 1911 йылда Мәндәғол ауылында тыуған. #'''Имангулов Насибулла Хисаметдинович''' (Имәнғолов Нәсибулла Хисаметдин улы) 1902 йылда Байназар ауылында тыуған. Рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған. #Ишбаев Саях Сайфуллович (Ишбаев Сәйәх Сәйфулла улы) 1912 йылда Ишдәүләт ауылында тыуған, рядовой, 1942 йылда #Ишбулатов Шамситдин Ялалович (Ишбулатов Шәмсетдин Ялал улы) 1914 йылда Иҫке Усман ауылында тыуған. 1943 йылдың октябрендә хәбәрһеҙ юғалған. #'''Ишкильдин Нугуман Вагапович''' (Ишкилдин Ноғоман Ваһап улы) 1904 йылда Мәндәғол ауылында тыуған, рядовой в 1946 йылда запасҡа сығарылған. #Ишмуратов Ильяс Шаяхметович (Ишморатов Ильяс Шәйәхмәт улы #'''Ишмуратов Мансур Гайзуллович''' (Ишморатов Мансур Ғәйзулла улы) 1913 йылда Яңы Монасип ауылында тыуған. Старшина, 01.02.1945 йылда һәләк була. #Ишмуратов Искандяр Губайдуллович (Ишморатов Искәндәр Ғөбәйҙулла улы) 1920 йылда Яңы Усман ауылында тыуған. 16.08.1943 йылда яраларҙан үлә. #Ибрагимов Вагап Хызырович (Ибраһимов Ваһап Хызыр улы) #Исанаманов Нигамат Абдуллович (Иҫәнәманов Ниғәмәт абдулла улы) Үрге Нөгөш ауылында тыуған. #Исламгулов Абдулкадир (Исламғолов Әбдулҡадир) #'''Исмагилов Лотфулла Хажиахметович''' (Исмәғилов Лотфулла Хажиәхмәт улы) 1920 йылда Яуымбай ауылында тыуған. #Карачурин Салахетдин Сайфитдинович (Ҡарасурин Сәләхетдин Сәйфетдин улы) 1902 йылда Яуымбай ауылында тыуған. погиб 02.08.1942 йылда #Кагарманов Исмагил Шириязданович (Ҡаһарманов Исмәғил Ширияздан улы) 1907 йылда тыуған д. Старомусятово ауылында тыуған сержант, умер от ран 18.02.1945 йылда #Кунакбаев Халил Галиуллович(Ҡунаҡбаев Хәлил Ғәлиулла улы) 1910 йылда Яңы Усман ауылында тыуған, рядовой, 1944 йылдың майында һәләк була. #Кулдавлетов Мархам Мухаметдинович (Ҡолдәүләтов Мәрхәм Мөхәмәтдин улы) Иҫке Собханғол ауылында тыуған #Князев Тимофей Андреевич 1916 йылда Ырғыҙлы ауылында тыуған. Өлкән сержант, 01.08.42 йылда һәләк була. #Исмагилов Кирам Абдрафикович (Исмәғилов Кирам Әбдрафиҡ улы) Новомунасипово ауылында тыуға.н #Карагулов Усман Фатхисламович (Ҡарағолов Усман Фәтхислам улы) #Карагулов Хадый Гумерович (Ҡарағолов Һаҙый Ғүмәр улы) 1903 йылда Байназар ауылында тыуған. 1942 йылдың майында һәләк була. #Кульсарин Гибат Галиевич (Ҡулсарин Ғибат Ғәле улы) 1906 йылда Яңы Усман ауылында тыуған. Рядовой, 1944 йылда запасҡа сығарылған #Карачурин Гильметдин Сайфитдинович (Ҡарасурин Ғилметдин Сәйфетдин улы) 1908 йылда Яуымбай ауылында тыуған. Рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған. # '''Кильдигулов Усман Фатхисламович''' (Килдеғолов Усман Фәтхислам улы) 1908 йылда Ҡолғана ауылында тыуған. 1943 йылда запасҡа сығарылған #'''Латыпов Абуталип Садикович'''(Латипов Әбүталип Садиҡ улы) 1908 йылда Әтек ауылында тыуған. 1944 йылда һәләк була. #Латипов Фитрат Шарифович (Латипов Фитрат Шәриф улы) 1910 йылда Әбделмәмбәт ауылында тыуған. Сержант, 1943 запасҡа сығарылған #Кумушбаев Мужавир Аюпович (Көмөшбаев Мөжәүир Әйүп улы) #Миндигулов Зиннат Гайзуллович (Миндеғолов Зиннәт Ғәйзулла улы) 1904 йылда Килдеғол ауылында тыуған. Рядовой, 1943 запасҡа сығарылған. #Мирасов Нурислам Губайдуллович (Мираҫов Нурислам Ғөбәйҙулла улы) 1904 йылда Нәби ауылында тыуған, рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған #Маликов Муса Махиянович (Мәликов Муса Махиян улы)1907 йылда Байназар ауылында тыуған. 1943 йылдың апрелендә һәләк була. #Малакаев Габит Ильясович (Малакаев Ғәбит Ильяс улы) 1910 йылда тыуған Мораҙым ауылында тыуған. Рядовой, уволен 1944 йылда запасҡа сығарылған #Мамбетов Абдулла Валиевич (Мәмбәтов Абдулла Вәли улы) 1909 йылда Миндеғол ауылында тыуған, рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған #Мухамедьяров Ахиятулла Мухамедьярович (Мөхәмәтйәров Әхиәтулла Мөхәмәтйәр улы) #Мухаметов Муратша Мухаметович (Мөхәмәтов Моратша Мөхәмәт улы) 1902 йылда Ҡолғана ауылында тыуған, рядовой, уволен в 1944 йылда запасҡа сығарылған #Муллагулов Гизетдин Галляметдинович (Муллағолов Ғизетдин Ғәлләмитдин улы) 1910 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған, рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған #'''Мадиуллин Хаммат Гайзуллович'''(Мәдиуллин Хаммат Ғәйзулла улы) #'''Идрисов Хибат Агилович''' (Иҙрисов Һибәт Әғил улы) 1912 йылда Әтек ауылында тыуған. 194- йылда хәбәрһеҙ юғалған. #'''Мажитов Зайнулла Садрисламович''' (Мәжитов Зәйнулла Садрислам улы) 1902 йылда Әтек ауылында тыуған. 1942 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #'''Маж(з)итов Фатхулла Садрисламович'''(Мәж(з)итов Фәтхулла Садрислам улы 1905 йылда Әтек ауылында тыуған. 1942 йылда һәләк була. #'''Мирасов Ульмасбай Курбангалеевич''' (Мираҫов Үлмәҫбай Ҡорбанғәле улы) 1902 йылда Әтек ауылында тыуған. #'''Надршин Мутагар Закирович''' (Нәҙершин Мотаһар Зәкир улы) 1923 йылда Тимер ауылында тыуған. Гвардия сержанты, 1946 запасҡа сығарылған #Нугуманов Закир Баталович (Ноғоманов Зәкир Батал улы) 1907 йылда тыуған тыуған. 1942 йылдың майында хәбәрһеҙ юғалған. #Муратшин Гильман Аюпович (Моратшин Ғилман Әйүп улы) 1911 йылда Мәҡсүт ауылында тыуған. Рядовой, 1945 йылда запасҡа сығарылған. #Нуритдинов Хужахмет Нуритдинович (Нуритдинов Хужәхмәт Нуритдин улы) 1902 йылда Ҡолғана ауылында тыуған. 1943 йылдың авгусында хәбәрһеҙ юғалған. #Сагадеев Закирьян Сагадеевич (Сәғәҙиев Зәкирйән Сәғәҙи улы) 1903 йылда Аҫҡар ауылында тыуған. 1943 йылдың майында хәбәрһеҙ юғалған. #'''Гизатуллин Мурзабай Сибагатович''' (Ғизәттулин Мырҙабай Сибәғәт улы) 1922 йылда Аралбай ауылында тыуған. 1945 йылда йылда һәләк була. #Саиткулов Ахмадулла Ибрагимович (Сәйетҡолов Әхмәҙәулла Ибраһим улы) #Сулейманов Абдулла Атауллович (Сөләймәнов Абдулла Атаулла улы) #Сафин Мансур Мухаметгалеевич (Сафич) 1904 йылда Аҫҡар ауылында тыуған. Кесе сержант, 1946 йылда запасҡа сығарылған #Сафин Аллаяр Шарифуллович (Сафин Аллаяр Шәрифулла улы) 1907 йылда Ғәҙелгәрәй ауылында тыуған. Рядовой, 1942 йылда запасҡа сығарылған #Саяхов Гайса Саяхович(Сәйәхов Ғайса Сәйәх улы) 1905 йылда Мәһәҙей ауылында тыуған. 10.03.1943 йылда һәләк була. #Сайфуллин Зайнулла Зайнетдинович(Сәйфуллин Зәйнулла Зәйнетдин улы) #'''Аминев Ахмет Саяхович'''(Әминев Әхмәт Сәйәх улы) 1908 йылда Ғәлиәкбәр ауылында тыуған. 1942 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #Суюшев Газилхак Суфиянович (Һөйөшов Ғәҙелхаҡ Суфиян улы) 1922 йылда Күгәрсен р-ны Сөйөш ауылында тыуған. Сержант, 31.01.1945 йылда һәләк була. #Султанбаев(еков) Мирза Хамзович (Солтанбаев(еков) Мирза Хәмзә улы) #'''Сирбаев Зайнулла Галиуллович'''(Сирбаев Зәйнулла Ғәлиулла улы) 1912 йылда Әтек ауылында тыуған. 1944 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #Туленков Тимофей Корнеевич 1911 йылда Ырғыҙлы ауылында тыуған. Рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған. #Уразаев Мударис #Уразгулов Хабир Фатихович (Ураҙғолов Хәбир Фәтих улы) 1908 йылда Яуымбай ауылында тыуған. Рядовой,1945 запасҡа сығарылған. #Усманов Нуриахмет Ямангулович (Усманов Нуриәхмәт Яманғол улы) Әбделмәмбәт ауылында тыуған. #'''Псянчин (Бесәншин) Салих Махмутович''' (Псәнчин (Бесәншин) Сәлих Мәхмүт улы) 1904 йылда Байғаҙы ауылыда тыуған , сержант, 1945 йылда запасҡа сығарылған. #Файзуллин Кашаф Каюмович (Фәйзуллин Кәшәф Ҡәйүм улы) Кейекбай ауылында тыуған. #'''Фазылов Хәлфитдин Сәйфитдин улы'''( Фазылов Хәлфитдин Сәйфитдин улы) 1907 йылда Әтек ауылында тыуған. 194- йылда яраларҙан үлә. #'''Хәйбуллин Ғөзәир улы Лотфулла улы''' #Халитов Йосоп Гизитдин улы 1905 йылда Ғәҙелгәрәй ауылында тыуған. 1945 йылда запасҡа сығарылған #'''Хакимов Абдулла Абдрахман улы''' 1905 йылда Әтек ауылында тыуған. 1942 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #'''Хисматуллин Зәкир Абдулла улы''' 1912 йылда Нәби ауылында тыуған. 1946 йылда запасҡа сығарылған. Орден Славы 3 степени # '''Шагирбаев Уилдан Кахтаранович''' 1902 йылда Әтек ауылында тыуған. 1943 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #Йомағужин Сәләх Мөхәмәтҡужа улы #Йосопов Мөҙәрис Ғайса улы 1924 йылда Яңы Собханғол ауылында тыуған. Рядовой,1946 йылда запасҡа сығарылған #Йомағолов Фәсхетдин Фәттәх улы 1910 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған, сержант, 1950 йылда запасҡа сығарылған #'''Ямангулов Мухаметшариф''' #'''Ягафаров Фахрислам Динисламович''' 1918 йылда тыуған Үрге Нөгөш ауылында тыуған. Уволен в 1946 йылда запасҡа сығарылған #'''Ягафаров Миндигали Динисламович''' 1917 йылда Үрге Нөгөш ауылында тыуған.1943 йылда запасҡа сығарылған #Йәнғәлин Мәүлет Зайнетдин улы 1916 йылда Ҡалғаһау ауылында тыуған , рядовой, 1946 йылда запасҡа сығарылған #'''Дәүләткилдин Айытҡол Ғәҙәмшә улы''' 1903 йылда Әтек ауылында тыуған. 1943 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #'''Исмәғилов Кирам Әбдрафиҡ улы''' Яңы Монасип ауылында тыуған. #'''Ғәләүитдинов Әбүталип Сәғит улы''' 1910 йылда Ҡолғана ауылында тыуған. #Ҡунаҡбаев Сәйфетдин Ғәйнетдин улы 1914 йылда Яҡшығол ауылында тыуған. Рядовой,1945 йылда запасҡа сығарылған #Хоҙайғолов Сабирйән Нурмөхәмәт улы 1906 йылда Иҫке Собханғол ауылында тыуған. 1942 йылдың июнендә хәбәрһеҙ юғалған. #'''Хоҙайбиргәнов Ибраһим Шәғиән улы''' 1908 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған.1943 йылда һәләк була. #Йөҙйәшәров Ғәле Кинйәғуша улы 1909 йылда Мәҡсүт ауылында тыуған. 10.07.1942 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #Вәлиуллин Сәйфулла Ғәйнулла улы 1911 йылда Иҫке Собханғол ауылында тыуған. Санэскадрон, рядовой. #Хәлитов Корман Сафа улы 1907 йылда Яуымбай ауылында тыуған, рядовой, 1944 йылдың декабрендә хәбәрһеҙ юғалған. #Ишморатов Мөхәмәтшәриф Муллағәле улы 1911 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған. Рядовой, 1944 йылдың февралендә хәбәрһеҙ юғалған. #Исмәғилов Кирам Хушрам улы 1906 йылда Иҫке Монасип ауылында тыуған. Рядовой. 1946 йылда запасҡа сығарылған #Миндеғолов Ғиззәт(Гадият) Искәндәр улы 1922 йылда Әтек ауылында тыуған. 1945 йылда запасҡа сығарылған. 1990 йылда мәрхүм булған. #Амингулов Гирфан А (Әминғолов Ғирфан) Бөрйән р-ны Хөсәйен ауылы) д.Хусаиново Бөрйән РВК-һы. Красноармеец. Разведчик. 22.02.43 йылда хәбәрһеҙ юғала. в р-не Влошиловогр.обл д. Юлино – 2 #Ситдиков Ғөзәйер Зөлҡәрнәй улы 1911 йылда Бөрйән р-ны Брәтәк ауылында тыуған. 1969 йылда мәрхүм була. #Ноғоманов Зәкир Баттал улы. Бөрйән районы Аҫҡар ауылынанан. 1942 йылда хәбәрһеҙ юғалған. #Исламбаев Ниғмәт Абдулла улы 1912 йылдың 31 майында Ғәлиәкбәр ауылында тыуған.1943 йылда һәләк була. #'''Ғәбитов Мансур Хажмөхәмәт улы'''1919 йылда Ғәлиәкбәр ауылында тыуған. #Ибраһимов Әхмәтзәки Ғизметдин улы 1911 йылда Бөрйән районы Ҡыҫыҡ ауылында тыуған.1943 йылда Луганск ҡалаһында һәләк була. [[Категория:Бөрйән районы]] [[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] 7il7ikoarp0x6w0pfprchmi7lylu89q 0 4418 19980 19979 2019-09-23T06:02:37Z ZUFAr 381 added [[Category:Һүҙлектәр]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19980 wikitext text/x-wiki '''Башҡортса-русса һөйләшмә''' «Хисамитдинова Ф.Г., Ураксин З.Г. Русско-башкирский разговорник. - Уфа, Гилем, 2000.» китабы нигеҙендә төҙөлдө. <br> [https://vk.com/topic-41267414_39783874 Ихтика китапханаһында аңлатма]<br> # Здравствуй! @ Һаумы! # Здравствуйте! @ Һаумыһығыҙ! # Добрый день! @ Хәйерле көн! # Доброе утро! @ Хәйерле иртә! # Добрый вечер! @ Хәйерле кис! # Привет! @ Сәләм! # До встречи! @ Осрашҡанға тиклем # Спокойной ночи! @ Тыныс йоҡо! # Будем знакомы! @ Таныш булайыҡ! # Будьте знакомы! @ Таныш булығыҙ! # Знакомтесь! @ Танышығыҙ! # Приятно познакомиться! @ Танышыуыма шатмын! # Рад знакомству! @ Танышыуыма шатмын! # Я тоже рад! @ Мин дә шат! # Я очень рад! @ Мин бик шат! # Спасибо, я тоже рада! @ Рәхмәт, мин дә шат! # Мое имя.. @ Минең исемем.. # Как тебя зовут? @ Һинең исемең кем? # Как твое имя? @ Һинең исемең кем? # Имя как? @ Исемең кем? # Как вас зовут? @ Һеҙҙең исемегеҙ нисек? # Как ваше имя? @ Һеҙҙең исемегеҙ нисек? # Зовут-то как? @ Исемең кем әле? # А вы кто? @ Ә һеҙ кем? # Кто он? @ Кем ул? # Кто они? @ Кемдәр улар? # Она кто? @ Ул кем? # Олей зовут @ Исемем Оля # Он Олег @ Ул Олег # Они Петровы? @ Улар Петровтармы? # Она Оля @ Ул Оля # Это кто? @ Был кем? # Это Азат @ Был Азат # Это Азат? @ Был Азат? # Да, Азат @ Эйе, Азат # Нет, не Азат @ Юҡ, Азат түгел # Как дела? @ Хәлдәр нисек? # Как у вас дела? @ Һеҙҙең хәлдәр нисек? # Как ваши дела? @ Хәлдәрегеҙ нисек? # Как твои дела? @ Һинең хәлең нисек? # Хороши идут дела? @ Эштәрең яҡшы барамы? # Спасибо, хорошо! @ Рәхмәт, яҡшы! # Слава богу, хорошо! @ Аллаға шөкөр, яҡшы! # Как поживаете? @ Йәшәү нисек? # Как жизнь? @ Тормош нисек? # Жить можно! @ Йәшәп була! # Не жалуюсь @ Зарланырлыҡ түгел # Без изменений @ Бер көйө # Неплохо! @ Насар түгел! # Терпимо! @ Түҙерлек! # Слава богу! @ Аллаға шөкөр! # Как поживают ваши родители, дети? @ Ата-әсәйегеҙ, балаларығыҙ нисек йәшәй? # Как дети? @ Балалар нисек? # Как дела у мужа? @ Иреңдең хәле нисек? # Родители живы-здоровы? @ Ата-әсәләрегеҙ иҫән-һаумы? # Как дела у вашей жены? @ Ҡатынығыҙҙың хәле нисек? # Все ли живы и здоровы? @ Бөтәһе лә иҫән-һаумы? # Живы-здоровы! @ Иҫән-һау! # Спасибо, все.. @ Рәхмәт, бөтәһе лә.. # Как соседи? @ Күршеләр нисек? # Нормально! Все здоровы @ Яҡшы, бөтәһе лә иҫән-һау # Все хорошо @ Ал да гөл! # Вы откуда? @ Һеҙ ҡайҙан? # Из Уфы @ Өфөнән # Откуда вы будете? @ Һеҙ ҡайҙан булаһығыҙ? # Я из Москвы @ Мәскәүҙән мин булам # Вы из какого города? @ Һеҙ ҡайһы ҡаланан? # Я из города Кумертау @ Мин Кумертау ҡалаһынан # Из Москвы я @ Мәскәүҙән мин # Где вы живете? @ Һеҙ ҡайҙа йәшәйһегеҙ? # В России @ Рәсәйҙә # В России где? @ Рәсәйҙә ҡайҙа? # На Урале @ Уралда # Вы с Урала? @ Һеҙ Уралданмы? # Да, с Урала @ Эйе, Уралдан # Нет @ Юҡ # Не с Урала @ Уралдан түгел # Он живет в Мелеузе? @ Ул Меләүездә йәшәйме? # Да, в Мелеузе @ Эйе, Меләүездә # Нет, не в Мелеузе @ Юҡ, Меләүездә түгел # Вы из Уфы или Москвы? @ Һеҙ Өфөнәнме әллә Мәскәүҙәнме? # Я не из Уфы, а из Москвы @ Мин Өфөнән түгел, ә Мәскәүҙән # Я из Уфы @ Мин Өфөнән # Меня зовут.. @ Минек исемем.. # Мне 20 лет @ Миңә егерме йәш # Мой адрес.. @ Минең адресым.. # Мой паспорт @ Минең паспортым # Вот мой паспорт @ Бына минең паспортым # Я приехала из Сибая @ Мин Сибайҙан килдем # Сейчас я живу в гостинице @ Әле мин ҡунаҡханала йәшәйем # Я работаю менеджером @ Мин менеджер булып эшләйем # Я секретарь @ Мин секретарь # Это моя дочь @ Был минең ҡыҙым # Ей 6 лет @ Уға алты йәш # Мы приехали вдвоем @ Беҙ икәү килдек # Мы здесь отдыхаем @ Беҙ бында ял итәбеҙ # Это ваш паспорт? @ Был һеҙҙең паспортмы? # Да, мой паспорт @ Эйе, минең паспорт # Откуда вы приехали? @ Һеҙ ҡайҙан килдегеҙ? # Откуда ты приехал? @ Һин ҡайҙан килдең? # Где сейчас живете? @ Әле ҡайҙа йәшәйһегеҙ? # Вы работаете? @ Һеҙ эшләйһегеҙме? # Да, работаю @ Эйе, эшләйем # Нет, учусь @ Юҡ, уҡыйым # Кем вы работаете? @ Кем булып эшләйһегеҙ? # Я врач @ Мин врач # Я работаю врачом @ Мин врач булып эшләйем # Где вы работаете? @ Һеҙ ҡайҙа эшләйһегеҙ? # Я работаю в больнице @ Мин больницала эшләйем # Работаю в поликлинике @ Поликлиникала эшләйем # Это ваша дочь? @ Был һеҙҙең ҡыҙығыҙмы? # Да, моя дочь @ Эйе, минең ҡыҙым # Как вашу дочь зовут? @ Ҡыҙығыҙҙың исеме нисек? # Сколько ей лет? @ Уға нисә йәш? # Сколько лет вашей дочери? @ Ҡыҙығыҙға нисә йәш? # Когда вернетесь? @ Ҡасан ҡайтаһығыҙ? # Когда вы домой поедете? @ Ҡасан һеҙ ҡайтаһығыҙ? # Как долго вы здесь будете? @ Бында һеҙ оҙаҡ булаһығыҙмы? # Вы надолго? @ Оҙаҡҡамы? # Вы приехали отдыхать? @ Һеҙ ял итергә килдегеҙме? # Вы в командировке? @ Һеҙ командировкаламы? # Мы на отдыхе @ Беҙ ялда # Это моя семья @ Был минең ғаиләм # Хочу познакомить вас с моей семьей @ Һеҙҙе ғаиләм менән таныштырырға теләйем # Это мой отец @ Был минең атайым # Мой отец @ Минең атайым # Это моя мать @ Был минең әсәйем # Моя мама @ Әсәйем # Моя жена @ Минең ҡатыным # Это моя жена @ Был минең ҡатыным # Мои дети. @ Минең балаларым # Сын Азамат @ Улым Азамат # Моя дочь Ляйсан @ Ҡыҙым Ләйсән # Очень рад @ Бик шат # Рад знакомству с вашей семьей @ Ғаиләгеҙ менән танышыуыма бик шатмын # И мы рады @ Беҙ ҙә шат # Мой отец историк @ Минең атайым тарихсы # Он и сейчас работает @ Ул әле лә эшләй # Он пишет книги @ Ул китаптар яҙа # Моя мама сейчас на пенсии @ Әсәйем хәҙер пенсияла # Она работала учительницей @ Ул уҡытыусы булып эшләне # Сейчас воспитывает внуков @ Хәҙер ейәндәрен тәрбиәләй # Она хороший воспитатель @ Ул яҡшы тәрбиәсе # Моя жена работает на заводе @ Ҡатыным заводта эшләй # Она бухгалтер @ Ул бухгалтер # Дети учатся @ Балалар уҡый # Сын в пятом классе @ Улым бишенсе класта # Дочь в третьем @ Ҡыҙым өстә # Сын – ученик 5 класса @ Улым бишенсе класс укыусыһы # Дочь ученица третьего класса @ Ҡыҙым өсөнсө класс укыусыһы # Оба учатся хорошо @ Икеһе лә яҡшы уҡый # Наша семья очень дружная @ Ғаиләбеҙ бик татыу # В семье у нас всем хорошо и тепло @ Беҙҙең ғаиләлә бөтәһенә лә йылы һәм һәйбәт # Где ваша семья? @ һеҙҙең ғаиләгеҙ ҡайҙа? # Сколько человек в вашей семье? @ һеҙҙең ғаиләлә нисә кеше? # У вас семья большая? @ Һеҙҙең ғаиләгеҙ ҙурмы? # Семья большая? @ Ғаиләгеҙ ҙурмы? # Моя семья большая @ Минең ғаиләм ҙур # У меня семья маленькая @ Минең ғаиләм бәләкәй # Моя семья маленькая @ Минең ғаиләм бәләкәй # Нас только трое @ Беҙ өсәү генә # Вот фотография моей семьи @ Бына ғаиләмдең фотографияһы # Это я @ Был мин # Это моя жена @ Был минең ҡатыным # Ее зовут Алия @ Унын исеме Әлиә # Работает в 21 больнице @ 21-се больницала эшләй # Она работает в больнице № 21 @ Ул 21-се һанлы больницала эшләй # А это мой сын @ Ә был минең улым # А это сын @ Ә был улым # Ему 3 года @ Уға өс йәш # Его зовут Урал @ Уның исеме Урал # Урал ходит в детский сад @ Урал балалар баҡсаһына йөрөй # Вот мой дом @ Бына минең йортом # Номер дома.. @ Өйҙөң номеры.. # Наш дом большой @ Беҙҙең йортобоҙ ҙур # Он двухэтажный @ Ул ике ҡатлы # Окна большие @ Тәҙрәләре ҙур # Дом высокий @ Йорт бейек # У нас 5 комнат @ Беҙҙең биш бүлмә бар # В нашем доме пять комнат @ Беҙҙең өйҙә биш бүлмә # На 1-м этаже 2 комнаты и кухня @ Беренсе ҡатта ике бүлмә һәм кухня # На 1-м этаже гостиная и кабинет @ Беренсе ҡатта ҡунаҡ бүлмәһе һәм кабинет # Где ваш дом? @ Һеҙҙең өйөгөҙ ҡайҙа? # Вот он @ Бына ул # Вот @ Бына # На какой улице ваш дом? @ Өйөгөҙ ҡайһы урамда? # Наш дом на улице Салавата @ Өйөбөҙ Салауат урамында # Наш дом расположен на улице Салавата @ Беҙҙең өй Салауат урамында урынлашҡан # Какой номер дома? @ Өйҙөң номеры нисә? # Какой дом? @ Нисәнсе йорт? # Дом большой? @ Өй ҙурмы? # Дом маленький? @ Өй бәләкәйме? # Дом небольшой @ Өй ҙур түгел # Ваш дом одноэтажный? @ Йортоғоҙ бер ҡатлымы? # Да, одноэтажный @ Эйе, бер ҡатлы # Сколько комнат? @ Нисә бүлмә? # Четыре комнаты @ Дүрт бүлмә # У нас четыре комнаты @ Беҙҙең дүрт бүлмә # В нашем доме три комнаты @ Беҙҙең йортта өс бүлмә # Какие окна? @ Тәҙрәләре ниндәй? # Окна у нас невысокие @ Тәҙрәләребеҙ бейек түгел # Комнаты большие? @ Бүлмәләр ҙурмы? # Зал и гостиная большие @ Зал һәм ҡунаҡ бүлмәһе ҙур # Детская и спальня средние @ Балалар бүлмәһе һәм йоҡо бүлмәһе уртаса ҙурлыҡта # Кабинет какой? @ Кабинет нисек? # Кабинет маленький @ Кабинет бәләкәй # Спальня тихая? @ Йоҡо бүлмәһе тынысмы? # Мне нравится ваш зал @ Миңә һеҙҙең зал оҡшай # В зале стоит уголок, стол и телевизор @ Залда мөйөш, өҫтәл һәм телевизор тора # Зал свободный и удобный @ Зал иркен һәм уңайлы # Нет лишней мебели @ Артыҡ мебель юҡ # Кухня у вас большая? @ Кухняғыҙ ҙурмы? # Да, большая @ Эйе, ҙур # Кухня у нас и столовая @ Кухнябыҙ беҙҙең аш бүлмәһе лә # Что у вас в детской? @ Балалар бүлмәһендә һеҙҙең нимә бар? # 2 кровати, 2 шкафа, 2 стола, 2 стула @ Ике карауат, 2 шкаф, 2 өҫтәл, 2 ултырғыс # В детской есть диван? @ Балалар бүлмәһендә диван бармы? # Дивана нет @ Диван юҡ # Есть диван @ Диван бар # Что у вас в кабинете? @ Кабинетығыҙҙа нимә? # Что у вас есть в кабинете? @ Кабинетығыҙҙа нимә бар? # В кабинете 5 книжных шкафов, стол, 2 кресла, стул, телефон-факс, компьютер @ Кабинетта биш китап шкафы, өҫтәл, ике кресло, ултырғыс, телефон-факс, компьютер # А где картины? @ Картиналар ҡайҙа? # Картины висят в зале, кабинете, гостиной @ Картиналар залда, кабинетта, ҡунаҡ бүлмәһендә эленеп тора # На кухне есть картины? @ Кухняла картиналар бармы? # Да кухне только один натюрморт @ Кухняла тик бер натюрморт # А где у вас ковры? @ Ә келәмдәр һеҙҙә ҡайҙа? # Ковры висят в спальне и детской @ Келәмдәр йоҡо һәм балалар бүлмәһендә тора # В других комнатах есть ковры? @ Башҡа бүлмәләрҙә келәм бармы? # Да, ковры лежат на полу во всех комнатах @ Эйе, келәмдәр бөтә бүлмәләрҙә лә иҙәндә ята # У вас есть ванна? @ Ваннағыҙ бармы? # Да, есть и ванна, и душ @ Эйе, ванна ла, душ та бар # Вo дворе есть баня @ Ихатала мунса бар # Баня большая? @ Мунса ҙурмы? # Большая, состоит из трех комнат @ Ҙур, өс бүлмәнән тора # Баня состоит из парилки, комнаты для мытья и комнаты отдыха @ Мунса сабыныу, йыуыныу һәм ял итеү бүлмәһенән тора # Что еще у вас есть во дворе? @ Ихатала тағы нимә бар? # Во дворе есть сараи, склад, колодец, летняя кухня @ Ихатала һарайҙар, келәт, ҡоҙоҡ, аласык бар # У вас есть сад, огород? @ Баҡсағыҙ бармы? # Да есть @ Эйе, бар # Есть большой огород и небольшой сад @ Ҙур огород һәм бәләкәй баҡса бар # У меня все есть @ Минең бөтәһе лә бар # Я очень люблю свой дом @ Мин өйөмдө бик яратам # Мой дом – моя крепость @ Минең йортом – минең ҡалғәм # Мой дом – моя крепость @ Өйөм – минең ҡалғәм # Мой большой дом @ Минең оло йортом # Моя республика @ Минең республикам # Башкортостан – мой дом родной @ Башкортостан – минең туған йортом # Башкортостан – наш общий дом @ Башҡортостан – беҙҙең уртаҡ йортобоҙ # Башкортостан – любовь моя @ Башҡортостан- минең мөхәббәтем # Башкортостан – богатая республика @ Башкортостан – бай республика # Башкортостан богат лесами, реками и озерами @ Башҡортостан урмандарға, йылғаларға һәм күлдәргә бай # Башкортостан богат полезными ископаемыми @ Башкортостан ер аҫты байлыҡтарына бай # В Башкортостане есть нефть, золото, медь и др @ Башҡортостанда нефть, алтын, баҡыр һәм башҡалар бар # Башкортостан – страна гор и равнин @ Башҡортостан – тауҙар һәм далалар иле # Башкортостан – многонациональная республика @ Башҡортостан – күп милләтле республика # В Башкортостане живут башкиры, русские, татары, чуваши, марийцы, мордва, удмурты, немцы, латыши и др @ Башҡортостанда башҡорттар, урыҫтар, татарҙар, сыуаштар, марийҙар, мордвалар, удмурттар немецтар, латыштар һ.б. йәшәй # Что вы знаете о Башкортостане? @ Башкортостан тураһында нимә беләһегеҙ? # Башкортостан – суверенная республика @ Башҡортостан – суверенлы республика # Где расположен Башкортостан? @ Башҡортостан ҡайҙа урынлашҡан? # Где Башкортостан? @ Башҡортостан ҡайҙа? # Башкортостан на Южном Урале @ Башҡортостан көньяҡ Уралда # Чем знаменит Башкортостан? @ Башкортостан нимә менән танылған? # Башкортостан – республика нефтепереработки @ Башкортостан – нефть эшкәртеүсе республика # Башкортостан знаменит своим медом @ Башҡортостан балы менән танылған # Башкортостан знаменит кумысом @ Башкортостан ҡымыҙ менән танылған # В Башкортостане есть знаменитая пещера Шульганташ @ Башҡортостанда билдәле Шүлгән мәмерйәһе бар # Чем можно гордиться башкортостанцам? @ Башҡортостан халҡына нимә менән ғорурланырға була? # Столица Башкортостана – г. Уфа @ Өфө – Башҡортостандың баш ҡалаһы # Сколько городов в Башкортостане? @ Башҡортостанда нисә ҡала бар? # В Башкортостане сколько районов? @ Башҡортостанда нисә район? # Сколько людей в Башкортостане? @ Башҡортостанда күпме халыҡ? # В Башкортостане живет более 4 млн. человек @ Башҡортостанда дүрт миллиондан ашыу кеше йәшәй # Какие заводы и фабрики есть в Башкортостане? @ Башҡортостанда ниндәй завод-фабрикалар бар? # В Башкортостане есть нефтеперерабатывающие, машиностроительные и др. заводы и фабрики @ Башҡортостанда нефть эшкәртеү, машиналар эшләү һ. б. завод-фабрикалар бар # Кто первый президент Башкортостана? @ Башҡортостандың беренсе президенты кем? # М. Рахимов – первый президент Башкортостана @ Башҡортостандың беренсе президенты – М. Рәхимов # Я люблю свой Башкортостан @ Мин Башҡортостанымды яратам # Моя большая семья @ Минең оло ғаиләм # Народы моей республики @ Минең республикам халҡы # Население Башкортостана @ Башҡортостан халҡы # Население Башкортостана – 4 млн @ Башҡортостан халҡы дүрт млн # В Башкортостане живут башкиры, русские, татары, марийцы, мордва, чуваши, удмурты, немцы, латышки др @ Башҡортостанда башҡорттар, урыҫтар, татарҙар, марийҙар, мордвалар, сыуаштар, удмурттар, немецтар, латыштар һ.б. йәшәй # Башкиры – коренной народ Башкортостана @ Башҡорттар – Башҡортостандың төп халҡы # Башкиры живут на Урале с глубокой древности @ Башҡорттар Башҡортостанда бик борондан йәшәй # Русские, татары, и другие живут в Башкортостане после присоединения к России @ Башҡортостан Рәсәйгә ҡушылғас, башҡорт ерендә урыҫтар, татарҙар һ.б. йәшәй # Башкиры русских, татар приняли как родных @ Башҡорттар урыҫтарҙы, татарҙарҙы туған кеүек ҡабул иткән # Башкиры всем дали землю @ Башҡорттар бөтһенә лә ер биргән # Башкиры – гостеприимный народ @ Башҡорттар – ҡунаҡсыл халыҡ # Народы Башкортостана жили и живут дружно @ Башҡортостан халҡы дуҫ йәшәгән һәм йәшәй # Мы одна семья @ Беҙ бер ғаилә # Каждый народ красив и талантлив @ Һәр халыҡ матур һәм талантлы # Каждый народ духовно богат @ Һәр халыҡ рухи бай # У каждого народа своя культура @ Һәр халыҡтың үҙ мәҙәниәте бар # Каждая культура имеет право на жизнь @ Һәр мәҙәниәт йәшәргә тейеш # У каждого народа есть свой язык @ Һәр халыҡтың үҙ теле бар # Каждый язык имеет право на жизнь @ Һәр тел йәшәргә тейеш # Если мы все это поймем, будем жить дружно @ Барыбыҙ ҙа ошоно аңлаһаҡ, татыу йәшәрбеҙ # Если мы это поймем, будем одной семьей @ Әгәр быны аңлаһаҡ, берҙәм ғаилә булырбыҙ # В хорошей семье – всем есть место @ Яҡшы ғаиләлә бөтәһенә лә урын бар # В хорошей семье – всем хорошо @ Яҡшы ғаиләлә бөтәһенә лә рәхәт # В семье у каждого есть свое место @ Ғаиләлә бөтәһенең дә үҙ урыны бар # Будем одной семьей @ Бер ғаилә булайыҡ # Будем хорошей семьей @ Яҡшы ғаилә булайыҡ # Давайте жить дружно! @ Әйҙәгеҙ татыу йәшәйек! # Пойдем в ашхану @ Әйҙә ашханаға # Ашхана далеко? @ Ашхана алыҫмы? # Ашхана рядом @ Ашхана яҡын # До ашханы – 5 минут @ Ашханаға тиклем – биш минут # Вот и ашхана! @ Бына ашхана # Дайте меню @ Меню бирегеҙ # Меню, пожалуйста @ Зинһар, меню # Вот меню @ Бына меню # Вот меню, пожалуйста @ Бына меню, рәхим итегеҙ # Мне бишбармак, чай, хлеб и вак беляш @ Миңә бишбармаҡ, сәй, икмәк һәм ваҡ бәлеш # Дайте мне чай с молоком @ Миңә һөтлө сәй бирегеҙ # Пожалуйста! @ Рәхим итегеҙ! # Пожалуйста, бишбармак @ Рәхим итегеҙ, бишбармаҡ # Хлеб белый или черный? @ Аҡ икмәкме, әллә ҡара икмәкме? # Пожалуйста, черный @ Зинһар, ҡара икмәк # Вот черный хлеб @ Бына ҡара икмәк # Что еще? @ Тағы нимә? # Бутылку минеральной воды @ Бер шешә минерал һыу # Вот вам вода @ Бына һеҙгә һыу # У вас есть кумыс? @ Һеҙҙә ҡымыҙ бармы? # К сожалению, сегодня уже нет! @ Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бөгөн юҡ инде # Сегодня нет @ Бөгөн юҡ # Тогда две чашки чая @ Улай булғас, ике сынаяҡ сәй # Мне 2 чашки кофе @ Миңә ике сынаяҡ кофе # У вас есть сок? @ Һеҙҙә һут бармы? # Есть! @ Бар! # Вам какой сок? @ Һеҙгә ниндәй һут? # Яблочный сок @ Алма һуты # Со льдом? @ Боҙ менәнме? # Со льдом, пожалуйста @ Боҙ менән, зинһар # С чем подаете вак беляш? @ Ваҡ бәлеште нимә менән бирәһегеҙ? # С соусом @ Соус менән # Мне вак беляш с соусом @ Миңә соус менән ваҡ бәлеш # Мне без соуса @ Миңә соусһыҙ # Хотите что-нибудь выпить? @ Нимәлер эсергә теләйһегеҙме? # Да, хотим @ Эйе, теләйбеҙ # Нам красное вино @ Беҙгә ҡыҙыл шарап # Дайте красное вино @ Ҡыҙыл шарап бирегеҙ # Вот вам вино @ Бына һеҙгә шарап # Что еще хотите? @ Тағы нимә теләйһегеҙ? # Спасибо, все @ Рәхмәт, тамам # Приятного аппетита! @ Ашығыҙ тәмле булһын! # Рад был вас обслужить @ Һеҙҙе хеҙмәтләндереүемә шатмын # Спасибо! @ Рәхмәт! # Счет, пожалуйста @ Рәхим итегеҙ, счет # Всего 48 рублей @ Бөтәһе ҡырҡ һигеҙ һум # Вот 50 рублей @ Бына илле һум # 2 рубля за хорошее обслуживание @ Ике һум яҡшы хәҙмәтләндергән өсөн һеҙгә # Спасибо, приходите еще @ Рәхмәт, тағы килегеҙ # Придем! @ Килербеҙ! # Мы рады гостям @ Ҡунаҡтарға беҙ шат # Пойдем в универсам @ Әйҙә универсамға # Пойдем! @ Әйҙә! # Что ты хочешь купить? @ Һин нимә алырға теләйһең? # Что ты будешь покупать? @ Һин нимә аласаҡһың? # Платье, пальто, масло, хлеб, кастрюлю @ Күлдәк, пальто, май, икмәк, кәстрүл # Очень много! @ Бик күп! # В магазине @ Магазинда # Подходит продавец @ Һатыусы килә # Покажите мне это платье @ Миңә ошо күлдәкте күрһәтегеҙ # Пожалуйста, покажите @ Зинһар, күрһәтегеҙ # У вас есть другое такое же платье? @ Һеҙҙә башҡа ошондай күлдәк бармы? # У вас есть платье? @ Һеҙҙә күлдәк бармы? # У вас есть черное пальто? @ Һеҙҙә ҡара пальто бармы? # Вот черное пальто @ Бына ҡара пальто # Это пальто мне идет? @ Был пальто миңә килешәме? # Да, идет @ Эйе, килешә # Мне бы шляпу еще @ Миңә тағы эшләпә кәрәк # Вот шляпа к черному пальто @ Бына ҡара пальтоға эшләпә # Вот шляпа @ Бына эшләпә # Сколько стоит платье? @ Күлдәк ни хаҡ? # Сколько стоит пальто со шляпой? @ Пальто менән шляпа күпме тора? # Сколько всего? @ Бөтәһе күпме? # 1500 рублей @ Бер мең биш йөҙ һум # Всего 1500 рублей @ Бөтәһе бер мең биш йөҙ һум # Дорого! @ Ҡыйбат! # Да, дорого, но все вам идет @ Эйе, ҡыйбат, әммә бөтәһе лә һеҙгә килешә # Спасибо за покупку! @ Һатып алған өсөн рәхмәт! # Вам спасибо! @ Һеҙгә рәхмәт! # Приходите еще! @ Тағы килегеҙ! # Пойдем в отдел посуды! @ Әйҙә һауыт-һаба бүлегенә! # Вот этот отдел @ Бына был бүлек # Слушаю! @ Тыңлайым! # Мне бы кастрюлю @ Миңә кәстрүл кәрәк # Большую кастрюлю или маленькую? @ Ҙур кәстрүлме әллә бәләкәйме? # Мне средних размеров кастрюлю @ Миңә уртаса размерлы кәстрүл # Дайте эмалированную кастрюлю @ Эмаль менән ҡапланған кәстрүл бирегеҙ # Сколько стоит эта кастрюля? @ Был кәстрүл күпме тора? # Эта кастрюля стоит 35 рублей @ Был кәстрүл утыҙ биш һум тора # Пожалуйста, 35 рублей @ Рәхим итегеҙ, 35 һум # Спасибо @ Рәхмәт # Пользуйтесь на здоровье @ Иҫән-һау ҡулланығыҙ # Приходите еще @ Тағы килегеҙ # Пойдем в продуктовый отдел @ Әйҙә ашамлыҡтар бүлегенә # Где продуктовый отдел? @ Ашамлыҡтар бүлеге ҡайҙа? # Берем хлеб, масло @ Икмәк, май алабыҙ # Вот хлеб @ Бына икмәк # Возьми и белый хлеб @ Аҡ икмәк тә ал # Дайте белый хлеб? @ Аҡ икмәк бирегеҙ? # Вот вам белый хлеб @ Бына һеҙгә аҡ икмәк # А где продают масло? @ Ә май ҡайҙа һатыла? # Масло в конце зала @ Май залдың аҙағында # Масло на левой или на правой стороне зала? @ Май залдың уң әллә һул яғындамы? # На правой стороне зала @ Залдың уң яғында # Пойдем туда @ Әйҙә шунда # Вот масло @ Бына май # Какое вам масло? @ Һеҙгә ниндәй май? # Мне 200 граммов сливочного масла @ Миңә ике йөҙ грамм аҡ май # Давай купим рыбу @ Әйҙә балыҡ алайыҡ # Какая рыба хорошая? @ Ниндәй балыҡ яҡшы? # Какая рыба! @ Ниндәй балыҡ! # У меня уже нет денег @ Минең инде аҡсам юҡ # Нет денег? @ Аҡсам юҡ? # Да, деньги кончились @ Эйе, аҡса бөттө # Хорошей вам покупки! @ Һеҙгә яҡшы алыш-биреш итергә! # Хорошей вам покупки! @ Һеҙгә яҡшы әйберҙәр алырға! # Хорошей вам покупки! @ Юлығыҙ уңһын # Хорошей вам покупки! @ Бөтәһен дә алырға яҙһын! # Мне нужен врач @ Миңә врач кәрәк # Что случилось? @ Нимә булды? # Что болит? @ Нимәгеҙ ауырта? # Что у вас болит? @ Нимәгеҙ ауырта? // Ҡайһы ерегеҙ ауырта? # У меня болит горло @ Минең тамағым ауырта. // Тамағым ауырта # Я не могу глотать @ Мин йота алмайым # Зуб болит @ Теш һыҙлай # Можно записаться на прием к врачу? @ Врачҡа яҙылырға мөмкинме? # Мой сын заболел @ Улым ауырый # Он не может дышать @ Ул тын ала алмай # У него температура @ Уның температураһы бар # Его вырвало @ Ул ҡоҫто # Есть аллергия на лекарства? @ Дарыуға аллергия бармы? # У меня давление @ Ҡан баҫымым юғары # У вас какой резус? @ Резусығыҙ ниндәй? # У вас какая группа крови? @ Ҡанығыҙ нисәнсе группаға ҡарай? # Я упала @ Йығылдым # Я сломал руку @ Ҡулымды һындырҙым # Не двигайте ее @ Ҡуҙғалтмағыҙ # Вот термометр @ Бына термометр # Вот рецепт @ Бына рецепт # Мне нужен аспирин @ Миңә аспирин кәрәк # Мне что-нибудь от головной боли @ Миңә баш ауыртыуынан берәй нимә? # У вас есть что-нибудь от кашля? @ Һеҙҙә йүткереүҙән берәй нәмә бармы? # Меня укусил клещ @ Миңә талпан ҡаҙалған # У меня простуда @ Миңә һалҡын тейгән //Миңә һыуыҡ үткән # Сколько таблеток в день? @ Көнөнә нисә таблетка? # Сколько таблеток в день? @ Көнөнә нисә һиҙәп дарыу? # Сколько раз в день принимать? @ Көнөнә нисә тапҡыр ҡабул итергә? # Это безопасно для детей? @ Был балалар өсөн хәүефһеҙме? # Делаете ли вы зарядку? @ Һеҙ зарядка яһайһығыҙмы? # Надо закаляться @ Сынығырға кәрәк # Рекомендую солнечные ванны, прогулки, душ @ Ҡояш ваннаһы, йәйәү йөрөү, душ тәҡдим итәм # Вести здоровый образ жизни @ Сәләмәт тормош алып барыу # Трезвый образ жизни @ Айыҡ тормош # Не болейте! @ Ауырымағыҙ! # Ухаживайте за своим телом! @ Тәнегеҙҙе ҡарағыҙ! # Ешьте больше овощей и фруктов @ Йәшелсә, емеш-еләкте күберәк ашағыҙ # Ешьте мало и часто! @ Әҙ һәм йыш ашағыҙ! # Не курите! @ Тәмәке тартмағыҙ! # Живите без стрессов! @ Стресһыҙ йәшәгеҙ! # Чаще будьте на свежем воздухе! @ Саф һауала күберәк булығыҙ! # Берегите здоровье! @ Һаулығығыҙҙы һаҡлағыҙ! # Больше ходите пешком! @ Күберәк йәйәү йөрөгөҙ! # Не пейте, не курите! @ Эсмәгеҙ, тартмағыҙ! # Почаще бывайте в лесу! @ Урманда йышыраҡ булығыҙ! # Природа лечит @ Тәбиғәт йүнәлтә # Собирайте лекарственные травы! @ Дарыу үләндәре йыйығыҙ! # Постоянно употребляйте мед! @ Һәр ваҡыт бал ашағыҙ! # Пейте кумыс! @ Ҡымыҙ әсегеҙ! # Для души слушайте музыку @ Күңел өсөн музыка тыңлағыҙ # Какая музыка лечит душу? @ Ниндәй музыка күңелде йүнәлтә? # Для чего пьют кумыс? @ Ниңә ҡымыҙ әсәләр? # От каких болезней лечит полынь? @ Ниндәй ауырыуҙарҙан әрем йүнәлтә? # Бывает аллергия на мед? @ Балға аллергия буламы? # Какие профилактические меры принимаются при простуде? @ Һалҡын тейгәндә ниндәй профилактик саралар ҡулланыла? # Как беречься от кишечных заболеваний? @ Эсәк ауырыуҙарынан нисек һаҡланырға? # Как беречь зубы? @ Нисек теште һаҡларға? # Какие народные способы лечения ты знаешь? @ Һин халыҡтың ниндәй дауалау сараларын беләһең? # Как лечат от «ячменя» на глазу? @ «Арпанан» нисек дауалайҙар? # Будьте живы и здоровы! @ Иҫән-һау булығыҙ! # Мне надо позвонить @ Миңә шылтыратырға кәрәк # Где находится телефон? @ Телефон ҡайҙа? # Где междугородный телефон? @ Ҡала-ара телефон ҡайҙа? # Я хочу позвонить @ Мин шылтыратырға теләйем # Я хочу позвонить в Москву @ Мин Мәскәүгә шылтыратырға теләйем # Могу ли я позвонить? @ Мин шылтырата аламмы? # Номер.. @ Номер.. # Код.. @ Код.. # Номер не отвечает @ Номер яуап бирмәй # Линия занята @ Линия буш түгел # Есть монеты для телефона? @ Телефон өсөн тәңкәләр бармы? # Я не могу дозвониться @ Мин шылтыратып ала алмайым # У Вас есть монеты для телефона? @ Һеҙҙә телефон өсөн тәңкәләр бармы? # Сколько стоит разговор с Англией? @ Англия менән һөйләшеү, күпме тора? # Алло, это... ? @ Алло, был...? # Позовите, пожалуйста.. @ Зинһар, саҡырығыҙ.. # Позовите.. @ Саҡырығыҙ.. # Плохо слышно @ Насар ишетелә # Меня прервали @ Мине өҙҙөләр # Я Вас сейчас соединю @ Мин һеҙҙе хәҙер тоташтырам # Соединяю @ Тоташтырам # Подождите минутку @ Бер минут көтөгөҙ # Занято! @ Буш түгел! # Кто говорит? @ Кем һөйләй? # Кто это? @ Был кем? # Кто это звонит? @ Был кем шылтырата? # Извините, Вы ошиблись? @ Ғәфү итегеҙ, һеҙ яңылыштығыҙ # Извините, не тот номер @ Ғәфү итегеҙ, ул номер түгел # Это номер ...? @ Был... номермы? # Нет, не тот @ Юҡ, ул түгел # Да, этот @ Эйе, был # Назовите код Стерлитамака @ Стәрлетамаҡ кодын әйтегеҙ # Дайте код Уфы @ Өфө кодын бирегеҙ # Ваш номер? @ Һеҙҙең номерығыҙ? # Вы заказывали? @ Һеҙ заказ бирҙегеҙме? # Я заказал Туймазы @ Мин Туймазыға заказ биргәйнем # У Вас есть телефон? @ Һеҙҙең телефонығыҙ бармы? # У меня нет телефона @ Минең телефоным юҡ # Вам поставили телефон? @ Һеҙгә телефон ҡуйҙылармы? # Какой у тебя телефон? @ Һинең телефоның нисек? # Мой телефон.. @ Минең телефоным.. # Позвоните, пожалуйста! @ Зинһар, шылтыратығыҙ! # А где почта? @ Ә почта ҡайҙа? # Где находится почта? @ Почта ҡайҙа урынлашҡан? # Почта находится на улице Ленина @ Почта Ленин урамында урынлашҡан # Почта – на улице Ленина @ Почта – Ленин урамында # Почта отсюда далеко? @ Почта бынан алыҫмы? # Почта далеко? @ Почта алыҫмы? # Почта рядом, за тем домом @ Почта яҡын, теге йорт артында # Можно отправить письмо в Германию? @ Германияға хат ебәреп буламы? # Можно @ Була # Сколько будет стоить? @ Күпме торасаҡ? # Сколько будет идти письмо? @ Хат күпме барасаҡ? # Когда это письмо получат? @ Был хатты ҡасан аласаҡтар? # Я правильно заполнила адрес? @ Мин адресты дөрөҫ тултырҙыммы? # Правильно @ Дөрөҫ # Нужно указать обратный адрес? @ Үҙ адресымды күрһәтеү кәрәкме? # Отправьте эту телеграмму, срочно @ Был телеграмманы тиҙерәк ебәрегеҙ # Сколько стоит срочная телеграмма? @ Тиҙ йөрөй торған телеграмма күпме тора? # Сколько я должен заплатить? @ Мин күпме түләргә тейеш? # Я хочу отправить посылку @ Мин посылка ебәрергә теләйем # Пожалуйста, вот коробки, ящики @ Рәхим итегеҙ, бына ҡумталар, йәшниктәр # Сколько стоит эта коробка? @ Был ҡумта ни хаҡ? # Упакуйте, пожалуйста эту посылку @ Ошо посылканы, зинһар, төрөгөҙ # Сколько стоит упаковка? @ Төрөү ни хаҡ? # Когда посылка дойдет? @ Посылка ҡасан барып етәсәк? # Укажите ценность @ Хаҡын күрһәтегеҙ # Напишите цифрами и прописью @ Цифрҙар һәм һүҙҙәр менән яҙығыҙ # У вас есть факс? @ Һеҙҙә факс бармы? # У нас есть факс @ Беҙҙә факс бар # У вас есть электронная почта? @ Һеҙҙә электрон почта бармы? # Сколько будет стоить? @ Күпме торасаҡ? # Электронная почта дорогая? @ Электрон почта ҡыйбатмы? # Да, дорого, небыстро @ Эйе, ҡыйбат, әммә тиҙ # Нет, не дорого @ Юҡ ҡыйбат түгел # Нет, не очень дорого @ Юҡ, бик ҡыйбат түгел # По России, не дорого @ Рәсәй эсендә ҡыйбат түгел # В Москву дешево @ Мәскәүгә осһоҙ # Мне надо в театр @ Миңә театрға барырға кәрәк # Мне надо идти в театр @ Миңә театрға китергә кәрәк # В театр? – Пожалуйста! @ Театрғамы? – Рәхим итегеҙ! # Пойдемте в драмтеатр @ Әйҙәгеҙ драмтеатрға # Я хочу посмотреть новый спектакль @ Мин яңы спектакль ҡарарға теләйем # Что сегодня идет в драмтеатре? @ Драмтеатрҙа бөгөн нимә бара? # Классика @ Классика # Что именно из классики? @ Классиканан нимә? # «Гамлет» Шекспира @ Шекспирҙың «Гамлеты» # Когда начало спектакля? @ Спектакль нисәлә башлана? # Спектакль начинается в 19:00 @ Спектакль 19:00. сәғәттә башлана # Спектакль начинается в 19:00 @ Спектакль киске етелә башлана # Сколько времени идет спектакль? @ Спектакль нисә сәғәт бара? # Спектакль долго идет? @ Спектакль оҙаҡ барамы? # Сколько стоит один билет? @ Бер билет ни хаҡ? # Дайте мне два билета @ Миңә ике билет бирегеҙ # Билеты только на балкон @ Билеттар тик балконға ғына # Только на балкон? @ Балконға ғынамы? # Я хотела бы места в партере и поближе @ Мин урындарҙың партерҙа һәм яҡын булыуын теләр инем # Подождите бронь @ Бронь көтөгөҙ # Кто режиссер этого спектакля? @ Был спектеклдең режиссеры кем? # Кто поставил этот спектакль? @ Был спектаклде кем ҡуйған? # Спектакль поставил.. @ Спектаклде... ҡуйған # Кто играет главные роли? @ Төп ролдәрҙе кем уйнай? # Сегодня будет играть.. @ Бөгөн... уйнаясаҡ # Сколько действий в спектакле? @ Спектакль нисә пәрҙәле? # Как пройти в партер? @ Партерға нисек үтергә? # Покажите наши места? @ Беҙҙең урындарҙы күрһәтегеҙ? # Сколько продлится антракт? @ Антракт күпмегә һуҙыласаҡ? # Пойдем в буфет @ Әйҙә буфетҡа # А где буфет? @ Ә буфет ҡайҙа? # Спектакль понравился? @ Спектакль оҡшанымы? # Мне спектакль очень понравился @ Миңә спектакль бик оҡшаны # ... понравился? @ ...оҡшанымы? # Он не понравился @ Ул оҡшаманы # Он сегодня играл плохо @ Ул бөгөн насар уйнаны # Молодой артист играл лучше @ Йәш артист яҡшыраҡ уйнаны # Декорация понравилась? @ Декорация оҡшанымы? # Да, декорации прекрасны @ Эйе, декорация бик шәп # Как тебе костюмы? @ Костюмдар һиңә нисек тойолдо? # Костюмы прекрасны @ Костюмдар шәп # Пойдем завтра в кукольный театр? @ Әйҙә иртәгә ҡурсаҡ театрына барайыҡ? # Что идет в кукольном театре? @ Ҡурсаҡ театрында нимә бара? # Идет «Урал-батыр» @ «Урал-батыр» бара # Кто играет ? @ Кемдәр уйнай? # В кукольном театре артисты удачно подобраны @ Ҡурсаҡ театрында артистар уңышлы һайланып алынған # Там все играют хорошо @ Унда бөтәһе лә яҡшы уйнай # Чей сценарий? @ Кемдең сценарийы? # Чья музыка в спектакле? @ Спектаклдә кем музыкаһы? # Я пойду в школу @ Мин мәктәпкә барам # В какую школу? @ Ниндәй мәктәпкә? # Это новая школа? @ Был яңы мәктәпме? # Да, это новая школа @ Эйе, был яңы мәктәп # Сколько учителей в вашей школе? @ Һеҙҙең мәктәптә нисә укытыусы? # Какой предмет тебе нравится? @ Һиңә ниндәй предмет оҡшай? # Мне нравится математика @ Миңә математика оҡшай # «История и культура Башкортостана» тебе нравится? @ «Башкортостан тарихы һәм мәҙәниәте» һиңә оҡшаймы? # Я люблю этот предмет @ Мин был предметты яратам # Кто вам преподает этот предмет? @ Был предметты кем уҡыта? # Этот предмет преподает .. @ Был предметты ... уҡыта # Как ты сдал экзамены? @ Һин экзамендарыңды нисек тапшырҙың? # Как идут экзамены? @ Экзамендар нисек бара? # Хорошо @ Яҡшы # Сдал хорошо @ Яҡшы бирҙем # Всего одна четверка @ Тик бер генә дүрт # Когда у вас выпускной вечер? @ Һеҙҙә ҡасан сығарылыш кисәһе? # На этой неделе @ Был аҙнала # Куда ты будешь поступать? @ Һин ҡайҙа инәсәкһең? # Буду поступать на факультет журналистики @ Журналистика факультетына инәсәкмен # Ты любишь писать? @ Һин яҙышырға яратаһыңмы? # Да, очень люблю @ Эйе, бик яратам # Это опасная профессия @ Был хәүефле профессия # Ты не боишься быть журналистом? @ Һин журналист булырға ҡурҡмайһыңмы? # Нет, не боюсь @ Юҡ, ҡурҡмайым # Когда будут вступительные экзамены? @ Ҡасан ҡабул итеү имтихандары була? # А ты куда хочешь? @ Ә һин ҡайҙа барырға теләйһең? # Я хочу в пединститут @ Мин пединститутҡа барырға теләйем # На какой факультет? @ Ниндәй факультетҡа? # На начфак @ Башланғыс белем биреү факультетына # Почему? @ Ниңә? # Я люблю школу @ Мин мәктәпте яратам # Я люблю маленьких детей @ Мин бәләкәй балаларҙы яратам # Учитель начальных классов дает основы @ Башланғыс класс укытыусыһы нигеҙ һала # Он учит любить школу @ Ул мәктәпте яратырға өйрәтә # Он учит учиться @ Ул уҡырға өйрәтә # Он закладывает основы характера @ Ул характер нигеҙҙәре һала # Он учит понимать и любить красоту @ Ул матурлыҡты аңларға һәм яратырға өйрәтә # Он учит любить людей @ Ул кешеләрҙе яратырға өйрәтә # Он учит видеть и понимать мир @ Ул донъяны күрергә һәм танырға өйрәтә # Он все для ученика @ Ул укыусы өсөн бөтәһе лә # Он – счастливый человек @ Ул бәхетле кеше # Его все помнят @ Уны бөтәһе лә хәтерләй # Первый учитель главный учитель в жизни @ Тәүге уҡытыусы – кеше тормошонда төп уҡытыусы # Есть песни о первом учителе @ Беренсе уҡытыусы хаҡында йырҙар бар # Первый учитель, первый урок @ Беренсе уҡытыусы, беренсе дәрес # Великий ученый, большой президент – все из школы @ Бөйөк ғалим, оло президент – бөтәһе лә мәктәптән # Их всех научил читать, писать и думать первый учитель! @ Уларҙы бөтәһен дә уҡырға, яҙырға, фекер йөрөтөргә беренсе укытыусы өйрәткән # Школьные годы не забываются @ Мәктәп йылдары онотолмай # Школьный друг, школьная доска, первые уроки, даже мел не забываются @ Мәктәп дуҫың, мәктәп таҡтаһы, тәүге дәрестәр, хатта аҡбур ҙа онотолмай # Где же Вы, мои школьные друзья? @ Ҡайҙа һеҙ минең мәктәп дуҫтарым? # Вы помните уроки музыки и рисования? @ Һеҙ музыка һәм рәсем дәресен иҫләйһегеҙме? # Ты помнишь историю? @ Һин тарихты иҫләйһеңме? # Ты помнишь школьные обеды? @ Һин мәктептәге төшкө аштарҙы онотманыңмы? # Ты помнишь школьные годы? @ Һин мәктәп йылдарын иҫләйһеңме? # Ты помнишь первую любовь? @ Һин беренсе мөхәббәтте иҫләйһеңме? # Да, помню @ Эйе, иҫләйем # Я собираюсь в Москву @ Мин Мәскәүгә йыйынам # В Москву? Когда? @ Мәскәүгә? Ҡасан? # На той неделе @ Теге аҙнала # На поезде? @ Поезд менәнме? # Да, на поезде @ Эйе, поезд менән # Билет купила? @ Билет алдыңмы? # Да, купила @ Эйе, алдым # Какой вагон? @ Нисәнсе вагон? # Шестой вагон @ Алтынсы вагон # Это купейный вагон? @ Был купеле вагонмы? # Нет, плацкарт @ Юҡ, плацкарт # Почему? @ Ниңә? # Я студентка @ Мин студент # Поезд прямой? @ Поезд турамы? # Да, прямой @ Эйе, тура # Нет, с пересадкой @ Юҡ, төшөп ултырырға кәрәк # Сколько ехать до Москвы? @ Мәскәүгә тиклем күпме барырға? # Сколько времени в пути? @ Юлда нисә сәғәт? # Когда прибывает в Москву? @ Мәскәүгә нисәгә килә? # Во сколько будет в Москве? @ Мәскәүҙә нисәлә була? # Во сколько отправляется из Уфы? @ Өфөнән нисәлә китә? # Я приду провожать @ Мин оҙатырға килермен # Ты разве не едешь в Казань? @ Һин Ҡазанға китмәйһеңме һуң? # Пока, нет @ Әлегә, юҡ # Но ты опоздаешь на конференцию! @ Һин конференцияға һуңлайһың! # Нет, я полечу на самолете @ Юҡ, мин самолет менән осам # Купил билет на самолет? @ Самолетҡа билет алдыңмы? # Купил @ Алдым # Тебя провожу во вторник @ Һине шишәмбе оҙатам # Сам полечу в среду, утром @ Үҙем шаршамбы иртәнсәк осам # Когда начинается конференция? @ Конференция ҡасан башлана? # В 10 часов @ Сәғәт унда # Я успеваю @ Мин өлгөрәм # У них московское время @ Уларҙа Мәскәү ваҡыты # Сколько часов лететь? @ Нисә сәғәт осорға? # Счастливого полета! @ Хәйерле осоу һиңә! # Счастливого полета! @ Хәйерле юл! # А Азат когда полетит? @ Ә Азат ҡасан оса? # Он не летит @ Ул осмай # Он едет на автобусе @ Ул автобус менән китәсәк # Почему? Он же хотел самолетом? @ Нишләп? Ул бит самолет менән теләй ине # К сожалению, уже нет билетов @ Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, билеттар юҡ инде # Когда он поедет? @ Ул ҡасан юлға сыға? # На каком автобусе? @ Ниндәй автобус менән? # Комфортабельный автобус? @ Комфортлы автобусмы? # Сколько ехать? @ Нисә сәғәт барырға? # С остановкой? @ Туҡтапмы? # Да, с двумя остановками @ Эйе, ике туҡталышта туҡтап # А билет дороже или дешевле? @ Билет ҡыйбатыраҡмы әллә осһоҙораҡмы? # Гораздо дешевле @ Күпкә осһоҙораҡ # А сколько стоит? @ Күпме тора? # 250 рублей @ Ике йөҙ илле һум # Марат с Айгуль куда едут отдыхать? @ Марат менән Айгөл ҡайҙа ялға китәләр? # На Каспий @ Каспийға # Когда они едут? @ Улар ҡасан китә? # Они едут в понедельник @ Улар дүшәмбегә # На чем? @ Нимә менән? # На теплоходе @ Теплоход менән # Когда теплоход отправляется? @ Теплоход нисәлә китә? # Когда теплоход прибывает? @ Теплоход ҡасан барып етә? # Сколько дней продлится путешествие? @ Сәйәхәт нисә көнгә һуҙыласаҡ? # Сколько стоит билет? @ Билет күпме тора? # Сколько стоит билет в одноместную каюту? @ Бер кешелек каютаға билет күпме тора? # Дайте билет в двухместную каюту @ Ике урынлы каютаға билет бирегеҙ # С какого причала отправляется? @ Ҡайһы причалдан китә? # Как пройти к причалу № 2? @ Икенсе һанлы причалға нисек үтергә? # Когда начинается посадка? @ Ҡасан ултырта башлайҙар? # Где моя каюта? @ Минең каютам ҡайҙа? # Где нижняя палуба? @ Түбәнге палуба ҡайҙа? # Где ресторан? @ Ресторан ҡайҙа? # Где каюта капитана? @ Капитан каютаһы ҡайҙа? # Кто капитан? @ Капитан кем? # Вы капитан? @ Һеҙ капитанмы? # Нет, не я @ Юҡ, мин түгел # Вот капитан @ Бына капитан # Счастливого пути! @ Хәйерле юл! # Какая сегодня погода? @ Бөгөн көн ниндәй? # Сегодня прекрасный день @ Бөгөн бик матур көн # Какая ужасная погода! @ Ниндәй ҡурҡыныс көн! # Идет дождь @ Ямғыр яуа # Идет сильный снег @ Көслө ҡар яуа # На улице ветрено @ У рамда еләҫ # Сегодня ночью будет холодно? @ Бөгөн төн һыуыҡ буламы? # Да, будет холодно @ Эйе, һыуыҡ була # Пойдет ли снег? @ Ҡар яуасаҡмы? # Будет ли мороз? @ Һалҡын буласаҡмы? # Будет ли гроза? @ Көслө ямғыр яуасаҡмы ? # Будет ли менятся погода? @ Көн алышынасаҡмы? # Какая температура? @ Температура нисек? # Гром гремит @ Күк күкрәй # Сверкает молния @ Йәшен йәшнәй # Идет черная туча @ Ҡара болот килә # Дождь прошел @ Ямғыр үтте # Появилась радуга @ Йәйғор ҡалҡты # Жара @ Бик эҫе # Сегодня жаркий день @ Бөгөн көн эҫе # Завтра будет прохладно @ Иртәгә һалҡынса буласаҡ # Вчера был град @ Кисә борсаҡ яуҙы # У нас солнечно @ Беҙҙә ҡояшлы көн # У нас туман @ Беҙҙә томан # Зимой холодно @ Ҡыш һыуыҡ # Летом жарко @ Йәй эҫе # Весной ветрено @ Яҙ еләҫ # Осень дождливая @ Көҙ ямғырлы # Дождливый год @ Ямғырлы йыл # Сухое лето @ Ҡоро йәй # Снежная зима @ Ҡарлы ҡыш # Морозная зима @ Һыуыҡ ҡыш # Ожидается понижение температуры @ Температураның төшөүе көтөлә # Повышение температуры начнется после обеда @ Төштән һуң температура күтәрелә башлай # Весной реки выходят из берегов @ Яҙғыһын йылғалар ярынан сыға # Началось весеннее половодье @ Яҙғы ташҡын башланды # Наступило лето @ Йәй етте # Вода нагрелась @ Һыу йылыны # Каждый день роса @ Һәр көн ысыҡ төшә # Я люблю лето @ Мин йәй яратам # Осенью собираем урожай @ Көҙ уңыш йыябыҙ # Наступило бабье лето @ Әбейҙәр сыуағы етте # Наступила золотая осень @ Алтын көҙ етте # Вы любите осень? @ Һеҙ көҙҙө яратаһығыҙмы? # Осень я очень люблю @ Көҙҙө мин бик яратам # Сентябрь – месяц изобилия @ Сентябрь – муллыҡ айы # Зимой я люблю кататься на лыжах @ Ҡыш саңғыла йөрөргә яратам # Люблю я зиму, люблю я снег @ Мин ҡышты яратам, мин ҡар яратам # Люблю я и весну @ Мин яҙҙы ла яратам # Я люблю весну за подснежники @ Мин яҙҙы умырзаялар өсөн яратам # Люблю я весну за пробуждение природы @ Яҙҙы мин тәбиғәт уяныуы өсөн яратам # Я люблю дождь @ Мин ямғыр яратам # Я люблю снег @ Мин ҡар яратам # Я люблю солнце @ Мин ҡояш яратам # Я люблю ветер @ Мин ел яратам # Я люблю мороз @ Мин һыуыҡ яратам # Я люблю туман @ Мин томан яратам # Я люблю тепло @ Мин йылы яратам # Я люблю все @ Мин бөтәһен дә яратам # У природы нет плохой погоды @ Тәбиғәттең насар көнө юҡ # Какие животные живут в лесах Башкортостана? @ Башҡортостан урмандарында ниндәй хайуандар йәшәй? # Какие птицы зимуют в наших краях? @ Беҙҙең яҡтарҙа ниндәй ҡоштар ҡышлай? # Каких домашних животных вы знаете? @ Һеҙ ниндәй йорт хайуандарын беләһегеҙ? # Каких домашних птиц вы знаете? @ Һеҙ ниндәй йорт ҡоштарын беләһегеҙ? # Каких вы рыб знаете? @ Һеҙ ниндәй балыҡтарҙы беләһегеҙ? # Какие рыбы живут в реках и озерах Башкортостана? @ Башҡортостандың йылға, күлдәрендә ниндәй балыҡтар йәшәй? # Каких насекомых ты знаешь? @ Һин ниндәй бөжәктәрҙе беләһең? # Берегите птиц! @ Ҡоштарҙы һаҡлағыҙ! # По страницам Красной книги @ Ҡыҙыл китап биттәре буйлап # Птицы – наши друзья @ Ҡоштар – беҙҙең дуҫтар # Календарь рыболова-любителя @ Һәүәҫкәр-балыҡсы календары # В мире животных @ Хайуандар донъяһында # Чем знаменита лиса? @ Төлкө нимә менән билдәле? # Знаешь ли ты диких животных своего края? @ Тыуған яғыңдың ҡырағай хайуандарын беләһеңме? # Знаете ли вы легенды и предания о волке? @ Бүре тураһында легенда һәм риүәйәттәрҙе беләһегеҙме? # Какие сказки знаете о медведе? @ Айыу тураһында ниндәй әкиәттәр беләһегеҙ? # Что любит заяц? @ Ҡуян нимә ярата? # Тигр, обезьяна имеют свои года @ Юлбарыҫ, маймылдың үҙ йылдары бар # Еще какие животные имеют свои года? @ Тағы ниндәй ҡырағай хайуандарҙың үҙ йылдары бар? # Какие мультфильмы посвящены животным? @ Ниндәй йәнһүрәттәр хайуандарға бағышланған? # Что вы знаете об орле? @ Бөркөт тураһында һеҙ нимә беләһегеҙ? # Чем знаменит соловей? @ Һандуғас нимә менән билдәле? # О каких птицах есть легенды? @ Ниндәй ҡоштар тураһында легендалар бар? # Назовите друга человека? @ Кеше дуҫын әйтегеҙ? # Названия каких башкирских родов и племен связаны с животным миром? @ Ниндәй башҡорт ырыу-ҡәбилә исемдәре хайуандар доньяһы менән бәйле? # У каждого рода была своя птица @ Һәр ырыуҙың үҙ ҡошо булған # Какие рыбы используются в народной медицине? @ Халыҡ медицинаһында ниндәй балыҡтар ҡулланыла? # Что вы знаете о пчеле? @ Бал ҡорто тураһында һеҙ нимә беләһегеҙ? # Башкорт – это самоназвание башкир @ Башҡорттар үҙҙәрен башҡорт тип йөрөтә # Какие птицы характерны башкирскому, русскому фольклору? @ Башҡорт, урыҫ фольклорына ниндәй ҡоштар хас? # Лебедь, журавль, орел – любимые птицы башкирского фольклора @ Аҡҡош, торна, бөркөт – башкорт фольклорының яратҡан ҡоштары # Гуси-лебеди, соловей-разбойник – образы русского фольклора @ Ҡаҙҙар-аҡҡоштар, һандуғас-баҫҡынсы – урыҫ фольклоры образдары # Кем работаете? @ Һеҙ кем булып эшләйһегеҙ? # Где вы работаете? @ Һеҙ ҡайҙа эшләйһегеҙ? # Я токарь @ Мин токарь # Я не работаю @ Мин эшләмәйем # Я ищу работу @ Мин эш эҙләйем # Где отдел кадров? @ Кадрҙар бүлеге ҡайҙа? # Какой у вас разряд? @ Һеҙҙең ниндәй разряд? # Какое у вас образование? @ Белемегеҙ һеҙҙең ниндәй кимәлдә? # У меня среднее образование @ Мин урта белемле # Где вы работали раньше? @ Элек ҡайҙа эшләнегеҙ? # Я работал на машиностроительном заводе @ Мин машиналар эшләү заводында эшләнем # Почему вы ушли с работы? @ Һеҙ нишләп эштән киттегеҙ? # Закрыли цех @ Цехты яптылар # Всех рабочих сократили @ Бөтә эшселәрҙе ҡыҫҡарттылар # Дайте трудовую книжку @ Хеҙмәт кенәгәһен бирегеҙ әле # Вы нам подходите @ Һеҙ беҙгә кәрәк # Напишите заявление @ Ғариза яҙығыҙ # Сколько я буду у вас получать? @ Мин һеҙҙә күпме аласаҡмын? # Премии бывают? @ Премиялар буламы? # Да, премии бывают @ Эйе, премиялар була # Заполните, пожалуйста, листок по учету кадров @ Кадрҙарҙы иҫәпкә алыу ҡағыҙын, зинһар, тултырығыҙ # Сейчас зайдите к начальнику цеха @ Хәҙер цех етәксеһенә инегеҙ # В каком цехе я буду работать? @ Мин ниндәй цехта эшләйәсәкмен # Когда будет приказ? @ Приказ ҡасан була? # Приказ будет завтра @ Приказ иртәгә була # Завтра получите пропуск @ Иртәгә пропуск алығыҙ # Через день на работу @ Бер көндән эшкә # Это профессиональное училище @ Был һөнәрселек училищеһе # Кого здесь готовят? @ Бында кемдәрҙе әҙерләйҙәр? # Здесь готовят маляров, штукатуров, плотников, швей, парикмахеров @ Бында маляр, штукатур, балта оҫтаһы, тегенсе, парикмахер әҙерләйҙәр # Сколько лет учиться? @ Нисә йыл уҡырға? # Учиться 3 года @ Өс йыл уҡырға # Какие нужны документы? @ Ниндәй документтар кәрәк? # Заполните анкету @ Анкета тултырығыҙ # Приходите завтра @ Иртәгә килегеҙ # Кто что делает? @ Кем нимә эшләй? # Что делает летчик? @ Летчик нимә эшләй? # Что делает строитель? @ Төҙөүсе нимә эшләй? # Учитель чем занимается? @ Уҡытыусы нимә эшләй? # Что делает повар? @ Ашнаҡсы нимә эшләй? # У швеи какое главное орудие? @ Тегенсенең төп эш ҡоралы? # Кто работает метлой? @ Кем һепертке менән эшләй? # Кто работает с фонендоскопом? @ Фонендоскоп менән кем эшләй? # Вилы, кому они нужны? @ Һәнәк, кемгә ул кәрәк? # Кто работает на тракторе? @ Кем тракторҙа эшләй? # Кто работает на компьютере? @ Кем компьютерҙа эшләй? # Чем занимается бизнесмен? @ Эшҡыуар нимә эшләй? # Где работает банкир? @ Банкир ҡайҙа эшләй? # Кто такой имиджмейкер @ Кем ул имиджмейкер? # Кому нужен имиджмейкер? @ Кемгә имиджмейкер кәрәк? # Какие новые профессии ты знаешь? @ Ниндәй яңы профессияларҙы беләһең? # Кем ты хочешь быть? @ Кем булырға теләйһең? # Где ты хочешь работать? @ Һин ҡайҙа эшләргә теләйһең? # Я хочу быть инженером @ Мин инженер булырға теләйем # Я буду финансистом @ Мин финансист булам # Я хочу работать в банке @ Мин банкыла эшләргә теләйем # Какая у вас зарплата? @ Һеҙҙең эш хаҡығыҙ күпме? # Какая зарплата у президента? @ Президенттың эш хаҡы күпме? # Какую зарплату получает депутат Госдумы? @ Рәсәй думаһы депутаты ниндәй эш хаҡы ала? # Какая зарплата у депутата Законодательной Палаты РБ? @ Закондар сығарыу палатаһы депутатының эш хаҡы күпме? # Зарплата директора завода.. @ Завод директорының эш хаҡы.. # Зарплата младшего научного сотрудника.. @ Кесе фәнни хеҙмәткәрҙең эш хаҡы.. # Кем ты теперь хочешь быть? @ Хәҙер һинең кем булғың килә? # Кем работают твои родители? @ Һинең ата-әсәйең кем булып эшләй? # Где они работают? @ Улар ҡайҙа эшләй? # Какая у них зарплата? @ Уларҙың эш хаҡы күпме? # Кем ты работаешь? @ Һин кем булып эшләйһең? # Мой папа – профессор @ Атайым профессор # Какие бывают праздники? @ Ниндәй байрамдар була? # Бывают семейные и государственные праздники @ Ғаилә һәм дәүләт байрамдары була # Бывают религиозные и светские праздники @ Дини һәм донъяуи байрамдар була # День рождения – это семейный праздник @ Тыуған көн – ғаилә байрамы # Что вы дарите близким на день рождения? @ Яҡындарығыҙҙың тыуған көнөнә һеҙ нимә бүләк итәһегеҙ? # Как вы поздравляете своих родителей? @ Һеҙ ата-әсәгеҙҙе нисек ҡотлайһығыҙ? # На день рождения приглашаете ли гостей? @ Тыуған көнгә һеҙ ҡунаҡтар саҡыраһығыҙмы? # С днем рождения! @ Тыуған көнөң менән! # Поздравляю тебя с днем рождения! @ Һине тыуған көнөң менән ҡотлайым! # Желаю счастья! @ Бәхет теләйем! # Я желаю вам здоровья @ Мин һеҙгә һаулыҡ теләйем # Как вы празднуете свой день рождения? @ Һеҙ тыуған көнөгөҙҙө нисек үткәрәһегеҙ? # С Новым годом! @ Яңы йыл менән! # Новый год – семейный праздник @ Яңы йыл – ғаилә байрамы # Новый год – общий праздник @ Яңы йыл – дөйөм байрам # Новый год празднует весь мир @ Яңы йылды бөтә донья байрам иттә # Под Новый год дарят подарки @ Яңы йыл алдынан бүләктәр бирәләр # На Новый год приходят Дед Мороз и Снегурочка @ Яңы йылға Ҡыш Бабай һәм Ҡарһылыу килә # Дед Мороз приносит подарки @ Ҡыш Бабай бүләктәр килтерә # На Новый год проводят новогоднюю елку @ Яңы йылда шыршы байрамы үткәрәләр # На Новый год водят хоровод @ Яңы йылда әйлән-бәйлән уйнайҙар # Во всем мире празднуют День Матери @ Бөтә донья Әсә көнөн үткәрә # Мы тоже любим и празднуем День Матери @ Беҙ ҙә Әсә көнөн яратабыҙ һәм үткәрәбеҙ # В этот день все поздравляют своих матерей @ Был көндә бөтәһе лә әсәләрен ҡотлай # Если матерей уже нет, идут на их могилы @ Әсәләре үлгәндәр – уларҙың ҡәберенә бара # С Международным женским днем! @ Халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙҙар байрамы менән! # На 8 Марта я дарю маме цветы @ 8-се Мартҡа мин әсәйемә сәскәләр бүләк итәм # Да будет счастливым Ураза-байрам! @ Ураҙа байрамы мөбәрәк булһын! # Да будет принят ваш Курбан! @ Ҡорбанығыҙ ҡабул булһын! # Сабантуй – башкирский национальный праздник @ Һабантуй башҡорт халҡының милли байрамы # Добро пожаловать на Сабантуй! @ Һабантуйға рәхим итегеҙ! # Да будет счастливым Сабантуй! @ Һабантуйҙар ҡотло булһын! # Примите наши поздравления! @ Беҙҙең ҡотлауҙарҙы ҡабул итегеҙ! # Рождение ребенка – это семейный праздник @ Бала тыуыу – был ғаилә байрамы # С рождением ребенка! @ Балағыҙ тыуыу менән! # Здоровья и счастья вашему ребенку @ Балағыҙға һаулыҡ һәм бәхет! # Пусть будет счастливой! @ Бәхетле булһын! # Новоселье – тоже праздник @ Өй туйлау ҙа байрам # С новосельем! @ Өй туйығыҙ менән! # Пусть будет счастливым ваш дом! @ Өйөгөҙ ҡотло булһын! # Мир вашему дому! @ Өйөгөҙгә татыулыҡ! # Изобилия вашему дому! @ Өйөгөҙгә ырыҫ! # Душе спокойствия! @ Күңелгә тыныслыҡ! # У башкир было много праздников, связанных с детьми @ Башҡорттарҙа балалар менән бәйле байрамдар күп булған # Праздник колыбели @ Бишек туйы # Праздник сережки @ Һырға туйы # Зубок @ Праздник первого зуба # Наречение @ Исем туйы # Праздник Калыма @ Ҡалын туйы # Со свадьбой вас! @ Туйығыҙ менән! # Пусть будет свадьба счастливой! @ Туйығыҙ ҡотло булһын! # С праздником Вас! @ Байрам менән һеҙҙе! # С днем свадьбы! @ Никах көнөгөҙ менән! # День Республики @ Республика көнө # С Днем Республики! @ Республика көнө менән! # 11 октября – День Республики @ 11 октябрь – Республика көнө # Поздравляю Вас с Днем Республики! @ Республика көнө менән һеҙҙе ҡотлайым! # Желаю процветания нашей республике! @ Республикабыҙҙың сәскә атыуын теләйем! # Аҙыҡ-түлек @ Продукты питания # # # # # # ашамлыҡтар @ пища # аш @ суп # ит ашы @ суп с мясом, мясной суп # кәбеҫтә ашы @ щи # бал @ мед # йүкә балы @ липовый мед # бишбармаҡ @ бишбармак (национальное блюдо) # борос @ перец # бутҡа @ каша # бутҡа бешереү @ сварить кашу # бәлеш @ пирог # бәлеш һалыу @ пирог печь # дөгө @ рис # икмәк @ хлеб # әсе икмәк @ хлеб на дрожжах # сөсө икмәк @ хлеб пресный # ит @ мясо # йомортҡа @ яйцо # картуф @ картофель # кәнфит @ конфета # ҡаҙы @ казы (домашняя колбаса из конского жира и мяса) # ҡайнатма @ варенье # ҡалас @ калач # ҡоймаҡ @ блины, оладьи # ҡорот @ курут (приправа из кипяченого кислого молока) # май @ масло # он @ мука # он иләү @ просеивать муку # тоҙ @ соль # туҡмас @ лапша # туҡмас ҡырҡыу @ резать лапшу # тултырма @ вареная колбаса (с ливером и крупой) # һалма @ салма (лапша, нарезанная крупными четырехугольниками) # һурпа @ бульон # шәкәр @ сахар # эремсек @ творог # ярма @ крупа # тары ярмаһы @ пшено # эсемлектәр @ напитки # айран @ айран (напиток из кислого молока или курута, разбавленный водой) # араҡы @ водка # ҡыҙыл @ вино # буҙа @ буза (кислый напиток из ячменной или овсяной крупы) # буҙа ҡайнатыу @ сварить бузу # ҡатыҡ @ катык, кислое молоко # ҡымыҙ @ кумыс (напиток из кобыльего молока) # ҡәһүә @ кофе # сәй @ чай # һөт @ молоко # һыйыр һөтө @ коровье молоко # һут @ сок # аң-белем, уҡытыу @ просвещение, образование # авторучка @ авторучка # алфавит @ алфавит # гимназия @ гимназия # директор @ директор # дәрес @ урбк, занятие # дәреслек @ учебник # дәфтәр @ тетрадь # институт @ институт # каникул @ каникулы # карта @ карта # китап @ книга # китап уҡыу @ читать книгу # ҡағыҙ @ бумага # ҡәләм @ карандаш # лаборатория @ лаборатория # лицей @ лицей # мәктәп @ школа # мәктәп-интернат @ школа-интернат # портфель @ портфёль # профессор @ профессор # ручка @ ручка # синыф @ класс # синыф етәксеһе @ классный руководитель # сирек @ четверть # техникум @ техникум # тәнәфес @ перерыв, перемена # тәрбиәсе @ воспитатель # уҡыу @ учёба # уҡыу йылы @ учебный год # укытыусы @ учитель # уҡыусы @ ученик # хеҙмәт @ труд # хеҙмәт дәресе @ урок труда # һүҙлек @ словарь # һүҙлек төҙөү @ составить словарь # яҙыу @ писать # балыҡтар @ рыбы # акула @ акула # алабуға @ окунь # йәйен @ сом # сабаҡ @ плотва # суртан @ щука # ташбаш @ пескарь # шамбы @ налйм # бөжәктәр @ насекомые # бал ҡорто @ тела # бет @ вошь # күбәләк @ бабочка # ҡандала @ клоп # ҡарышлауыҡ @ гусеница # ҡырмыҫҡа @ муравей # себен @ муха # серекәй @ комар # талпан @ клещ # тараҡан @ таракан # үрмәксе @ паук # үрмәксе ауы @ паутина # ваҡыт @ время # ваҡыт үлсәмдәре @ измерения времени # аҙна @ неделя # ай @ месяц # быуат @ век, столетие # йыл @ год # көн @ день # минут @ минута # секунд @ секунда # сәғәт @ час, часы # тәүлек @ сутки # ай исемдәре @ названия месяцев # ғинуар @ январь # февраль @ февраль # март @ март # апрель @ апрёль # май @ май # июнь @ июнь # июль @ июль # август @ август # сентябрь @ сентябрь # октябрь @ октябрь # ноябрь @ ноябрь # декабрь @ декабрь # көн исемдәре @ названия дней недели # дүшәмбе @ понедельник # шишәмбе @ вторник # шаршамбы @ среда # кесе аҙна @ четверг # йома @ пятница # шәмбе @ суббота # йәкшәмбе @ воскресенье # көн өлөштәре @ части дня # таң @ заря # иртә @ утро # кис @ вечер # көндөҙ @ день # көндөҙөн @ днём # төш @ обед # эңер @ сумерки # төн @ ночь # төн уртаһы @ полночь # төнөн @ ночью # ҡасан? @ когда? # башта @ вначале # бөгөн @ сегодня # быйыл @ этот год # былтыр @ прошлый год # иртәгә @ завтра # иртәнсәк @ утром # иртәнән һуң @ послезавтра # йыш @ часто # йәнә @ еще # кисен @ вечером # кисә @ вчера # көн дә @ каждый день # тиҙҙән @ скоро # төндә @ ночью # хәҙер @ сейчас # һуңынан @ позже # һәр саҡ @ всегда # әле @ сейчас # географик терминдар @ географические термины # дала @ степь # диңгеҙ @ море # ер шары @ земной шар # йылға @ река # күл @ озеро # ҡая @ скала # ҡитға @ континент # океан @ океан # тау @ гора # тау башы @ вершина горы # тау итәге @ подножье горы # сүл @ пустыня # урман @ лес # утрау @ остров # уҙән @ долина # һаҙлыҡ @ болото # шишмә @ ручей, ключ # ялан @ поле # дәүләт, йәмғиәт @ государство, общество # автономия @ автономия # аҡһаҡал @ аксакал (уважаемый старец) # байраҡ @ знамя # вәкил @ представитель # вәкилдәр палатаһы @ палата представителей # демократия @ демократия # депутат @ депутат # депутат һайлау @ избрание депутата # дума @ дума # дәүләт @ государство # дәүләт власы @ государственная власть # дәүләтселек @ государственность # герб @ герб # гимн @ гимн # граждандар @ граждане # гражданлыҡ @ гражданство # закон @ закон # закон ҡабул итеү @ принять закон # идара @ управление # йыйылыш @ собрание # йәмғиәт @ общество # йәмәғәтселек @ общественность # конституция @ конституция # ҡарар @ постановление, решение # ҡоролтай @ курултай, собрание # министр @ министр # министрҙар кабинеты @ кабинет министров # президент @ президент # президент советы @ президентский совет # президент һайлауҙары @ президентские выборы # партия @ партия # партия ағзаһы @ член партии # республика @ республика # секретарь, сәркәтип @ секретарь # сессия @ сессия # судконституцион суд @ конституционный суд # судья @ судья # указ @ указ # указ ҡабул итеү @ принять указ # үҙаллылыҡ @ самостоятельность # иҡтисади @ экономическая - # үҙбилдәләнеш @ самоопределение # федерация @ федерация # хакимиәт @ администрация # хакимиәт башлығы @ глава администрации # һайлауҙар @ выборы # йорт, хужалыҡ @ дом, хозяйство # балкон @ балкон # баҫҡыс @ лестница # ишек @ дверь # ҡат @ этаж # беренсе ҡат @ первый этаж # ҡыйыҡ @ крыша # лифт @ лифт # өй @ дом # стена @ стена # тупһа @ порог # тәҙрә @ окно # өй эсе @ внутренность дома # балаҫ @ палас # бүлмә @ комната # ванна @ ванна # газ @ газ # диван @ диван # иҙән @ пол # карауат @ кровать # көҙгө @ зеркало # кәштә @ полка # мендәр @ подушка # өҫтәл @ стол # яҙыу өҫтәле @ письменный стол # телефон @ телефон # түшәк @ матрас # ултырғыс @ стул # юрған @ одеяло # хужалыҡ әйберҙәре @ предметы хозяйства # асҡыс @ ключ # биҙрә @ ведро # графин @ графин # еп @ нитки # ит үткәргес @ мясорубка # кер йыуыу машинаһы @ стиральная машина # кәстрүл @ кастрюля # ҡалаҡ @ ложка # саң һурҙырғыс @ пылесос # сынаяҡ @ чашка # таба @ сковорода # тас @ таз # тәрилкә @ тарелка # үтек @ утюг # һепертке @ метла # һоҫҡо @ совок # шешә @ бутылка # энә @ иголка # ҡорал-ҡорамал @ инструменты # балта @ топор # бысҡы @ пила # ҡул бысҡыһы @ ножовка # йышҡы @ рубанок # көрәк @ лопата # ҡайсы @ ножницы # сүкеш @ молоток # тырма @ грабли # һәнәк @ вилы # кейем-һалым @ одежда # башалтай @ носки # бейәләй @ варежки # бирсәткә @ перчатки # бүрек @ шапка # быйма @ валенки # галстук @ галстук # итек @ сапоги # кофта @ кофта # костюм @ костюм # күлдәк @ сорочка, платье # ҡайыш @ ремень # ҡулъяулыҡ @ носовой платок # ойоҡ @ чулки # пижама @ пижама # салбар @ брюки # тун @ шуба # туфли @ туфли # эшләпә @ шляпа # кеше @ человек # тән өлөштәре @ части тела # арҡа @ спина # ауыҙ @ рот # баш @ голова # беләк @ локти # күкрәк @ грудь # ҡолаҡ @ ухо, уши # ҡорһаҡ @ живот # маңлай @ лоб # муйын @ шея # танау @ нос # тел @ язык # тубыҡ @ колёно # яңаҡ @ щеки # эске ағзалар @ внутренние органы # ашҡаҙан @ желудок # бауыр @ печень # бөйөр @ почки # йөрәк @ сердце # ҡан @ кровь # мейе @ мозг # үпкә @ легкие # һөйәк @ кость # бармаҡтар @ пальцы # баш бармаҡ @ большой палец # сығанаҡ бармаҡ @ безымянный палец # сәтәкәй бармаҡ @ мизинец # урта бармаҡ @ средний палец # һуҡ бармаҡ @ указательный палец # буй, буй-һын @ стан, фигура # бәләкәй @ маленький # зифа @ стройный # йыуан @ толстый # йәмһеҙ @ некрасивый # кәүҙә @ стан, тело # ҡыҫҡа @ короткий # матур @ красивый # нәҙек @ тонкий # оҙон @ длинный, высокий # һомғол @ грациозный, стройный # йәш @ возраст # йәш @ молодой # йәшәреү @ молодеть # кесе @ младший # ҡарт @ старый # ҡартайыу @ стареть # оло @ старший # олоғайыу @ стать пожилым # уҫеү @ расти # туғанлыҡ мөнәсәбәттәре @ родственные отношения # ағай @ старший брат # апай @ старшая сестра # атай @ отёц, папа # ата-әсә @ родители, отец и мать # бала @ дитя, ребенок # балалыҡ @ детство # бала-саға @ детвора # ғаилә @ семья # ейән @ внук # ир @ муж # ир етеү @ возмужать # кейәү @ зять # килен @ сноха # кәләш @ невеста # кәләш алыу @ жениться # ҡатын @ жена # ҡатын-ҡыҙ @ женщины # ҡоҙа @ сват # ҡоҙағый @ сваха # ҡусты @ младший брат # малай @ мальчик # олатай @ дёдушка # өләсәй @ бабушка # әйләнеү @ жениться # тормошҡа сығыу @ выходить замуж # туған @ родня # ул @ сын # һеңле @ младшая сестра # әсәй @ мать, мама # күк. йыһан @ небо. космос # күк есемдәре @ небесные тела # ай @ луна # ай тотолоу @ затмение луны # тулы ай @ полная луна # арауыҡ @ пространство # йондоҙ @ звезда # ҡош юлы @ млечный путь # ҡояш @ солнце # планета @ планета # йыһанды үҙләштереү @ освоение космоса # ауырлыҡты тоймау @ невесомость # йыһан @ космос # йыһан карабы @ космический корабль # космонавт @ космонавт # орбита @ орбита # ракета @ ракета # скафандр @ скафандр # юлдаш @ спутник # юлдаш осороу @ запуск спутника # металдар. аҫыл таштар @ металлы. драгоценные камни # алмас @ алмаз # алтын @ зблото # алтын ятҡылығы @ залежи золота # баҡыр @ медь # гранит @ гранит # зөбәржәт @ изумруд # йәшмә @ яшма # көмөш @ серебро # ҡорос @ сталь # ҡурғаш @ олово # мәғдән @ ископаемое # мәрмәр @ мрамор # таш @ камень # тимер @ железо # яҡут @ яхонт # мәҙәниәт. сәнғәт @ культура. искусство # ария @ ария # артист @ артист # балет @ балет # бейеү @ танец # драма @ драма # ижад @ творчество # ижадсы @ творец # илһам @ вдохновение # йыр @ песня # йырсы @ певец # кино @ кино # китап @ книга # китапхана @ библиотека # күргәҙмә @ выставка # моң @ мелодия # музыка @ музыка # музыка тыңлау @ слушать музыку # опера @ опера # опера яҙыу @ написать оперу # оркестр @ оркестр # пейзаж @ пейзаж # портрет @ портрет # рәсем @ рисунок # рәсем төшөрөү @ нарисовать рисунок # рәссам @ художник # сәнғәт @ искусство # сәхнә @ сцена # театр @ театр # ҡурсаҡ театры @ кукольный театр # һәйкәл @ памятник # шағир @ поэт # цирк @ цирк # яҙыусы @ писатель # үҫемлектәр @ растения # ағастар @ деревья # ағас @ дерево # ағас ботағы @ сук дерева # ағас япрағы @ лист дерева # ағас ултыртыу @ сажать дерево # балан @ калина # имән @ дуб # йүкә @ липа # йүкә сәскәһе @ цветы липы # ҡайын @ берёза # ҡарағай @ сосна # ҡыуаҡлыҡ @ кустарник # миләш @ рябина # муйыл @ черёмуха # саған @ клен # шыршы @ ель # емеш-еләк @ фрукты, плоды # алма @ яблоко # алма ағасы @ яблоня # груша @ груша # еләк @ ягоды # ер еләге @ клубника # йөҙөм @ изюм # ҡарағат @ смородина # ҡурай еләге @ малина # сейә @ вишня # слива @ слива # йәшелсәләр @ овощи # баклажан @ баклажан # борос @ перец # борсаҡ @ горох # картуф @ картофель # кишер @ морковь # кәбеҫтә @ капуста # ҡыяр @ огурцы # помидор @ помидоры # салат @ салат # сөгөлдөр @ свекла # һарымһаҡ @ чеснок # һуған @ лук # шалҡан @ репа # иген, игенселек @ зерно, земледелие # арпа @ ячмень # арыш @ рожь # ашлама @ удобрение # башаҡ @ колос # бойҙай @ пшеница # көнбағыш @ подсолнух # кукуруз @ кукуруза # ҡарабойҙай @ гречиха # тары @ просо # сәсеү @ сев # урыу @ жать, жатва, уборка # утау @ полоть # һоло @ овёс # баҡса үҫемлектәре @ бахчевые # ҡабаҡ @ тыква # ҡарбуз @ арбуз # ҡауын @ дыня # түтәл @ грядка # түтәл яһау @ делать грядку # тарафтар @ стороны света # йүнәлештәр @ направления # ал @ перед # арт @ зад # көнбайыш @ запад # көнсығыш @ восток # көньяҡ @ юг # төньяҡ @ север # уң @ правый # һул @ левый # ян @ бок # төҫтәр @ цвета # аҡ @ белый # ала @ пестрый, пегий (конь) # зәңгәр @ голубой # йәшел @ зелёный # көрән @ коричневый # күк @ синий # ҡара @ чёрный # сыбар @ рябой # һары @ жёлтый # ҡыҙыл @ красный # транспорт @ транспорт # автобус @ автобус # автомобиль @ автомобиль # арба @ телега # вагон @ вагон # велосипед @ велосипед # кәмә @ лодка # кәмәлә йөҙөү @ плыть на лодке # пароход @ пароход # самолет @ самолет # самолетта осоу @ лететь на самолёте # сана @ сани # саңғы @ лыжи # саңғыла йөрөү @ кататься на лыжах # тиҙлек @ скорость # троллейбус @ троллейбус # шоссе @ шоссе # һауа юлы @ воздушная линия # һыу юлы @ водный путь # тәбиғәт күренештәре @ явления природы # болот @ туча # болот ҡалҡыу @ появление туч # борсаҡ @ град # буран @ буран, пурга # буран сығыу @ буран, пурга поднимается # дауыл @ буря # ел @ ветер # ел иҫеү @ ветер дует # йәшен @ молния # йәшен йәшнәй @ молния сверкает # көн @ день # йылы @ теплый # күк күкрәү @ гром гремит # ҡар @ снег # ҡар яуыу @ снег идет # томан @ туман # томан ҡалҡыу @ туман затягивает # ысыҡ @ роса # ямғыр @ дождь # йыл миҙгелдәре @ времена года # йәй @ лето # йәйен, йәйгеһен @ летом # көҙ @ осень # көҙөн, көҙгөһөн @ осенью # ҡыш @ зима # ҡышын, ҡышҡыһын @ зимой # яҙ @ весна # яҙын, яҙғыһын @ весной # эске донъя @ внутренний мир # аҡыл һәләте @ умственные способности # аҡыл @ ум # аҡыллы @ умный # аҡылһыҙ @ глупый, неумный # аң @ сознание # ахмаҡ @ дурак # белеү @ знать # зирәк @ сообразительный # иғтибар @ внимание # иғтибарлы @ внимательный # иҫләү @ помнить # ҡыҙыҡһыныу @ интересоваться # уй, фекер @ мысль # уйлау @ думать # фекерләү @ мыслить # хәтер @ память # хәтерләү @ помнить # телмәр @ речь # бәхәсләшеү @ спорить # ҡысҡырыу @ кричать # тел @ язык # һорау @ спрашивать # һорау биреү @ задать вопрос # һөйләү @ рассказывать # һөйләшеү @ разговаривать # һүҙ @ слово # һүҙ әйтеү @ сказать слово # тыңлау @ слушать # үтенеү @ умолять, просить # хистәр @ чувства # асыу @ гнев # асыуланыу @ гневаться, сердиться # борсолоу @ беспокоиться # борсоу @ беспокоить # илау @ плакать # иркә @ нежный, ласковый # иркәләү @ ласкать # йылмайыу @ улыбаться # кисереш @ чувство, переживёние # күңел @ душа # күңелле @ весело # күрә алмау @ ненавидеть # ҡайғы @ горе # ҡайғырыу @ горевёть # ҡурҡыу @ бояться, пугаться # ҡурҡыныс @ страшный # ҡыҙыу @ горячиться # ҡыуаныс @ радость # ҡыуаныу @ радоваться # тулҡынланыу @ волноваться # тыныс @ спокойный # тынысланыу @ успокоиться # тынысһыҙланыу @ беспокоиться # уңайһыҙланыу @ смущаться # үкенеү @ раскаиваться # шатлыҡ @ радость # шатланыу @ радоваться # һағыш @ грусть, тоска # һөйөү @ любать # яратыу @ любить # хайуандар @ животные # йорт хайуандары @ домашние животные # айғыр @ жеребец # ат @ лошадь, конь # ат ялы @ грива # ат ҡойроғо @ хвост лошади # ат менеү @ садиться верхом на коня # бесәй @ кошка # бәрәс @ ягнёнок, козлёнок # дөйә @ верблюд # ишәк @ осёл # кәзә @ коза # тәкә @ козёл, баран # үгеҙ @ бык # сусҡа @ свинья # һарыҡ @ овца # йөнө @ овечья шерсть # эт @ собака # ҡырағай хайуандар @ дикие животные # айыу @ медведь # арыҫлан @ лев # бүре @ волк # болан @ олень # ҡуян @ заяц # мышы @ лось # терпе @ ёж # төлкө @ лиса # юлбарыҫ @ тигр # ҡоштар @ птицы # ҡош @ птица # тубы @ стая птиц # тубы ояһы @ гнездо # аҡҡош @ лебедь # аҡсарлаҡ @ ласточка # бөркөт @ орёл # күгәрсен @ голубь # кәкүк @ кукушка # ҡарабаш турғай @ синица # ҡарға @ ворона # ҡарлуғас @ ласточка # ҡарсыға @ ястреб # ҡыр ҡаҙы @ дикий гусь # өкө @ филин # сыйырсыҡ @ скворец # торна @ журавль # турғай @ воробей # һайыҫҡан @ сорока # ябалаҡ @ сова # йорт ҡоштары @ домашние птицы # күркә @ индюк # ҡаҙ @ гусь # өйрәк @ утка # тауыҡ @ курица # әтәс @ петух # һөрәлеүселәр @ пресмыкающиеся # йылан @ змея # йылан ағыуы @ яд змей # кеҫәртке @ ящерица # крокодил @ крокодил # ташбаҡа @ черепаха # кимереүселәр @ грызуны # йомран @ суслик # ҡомаҡ, кәрнис @ крыса # сысҡан @ мышь # һаулыҡ. дауалау @ здоровье. лечение # аптека @ аптёка # ауыртыу @ болёть # ауырыу @ болезнь, больной # һандар @ числа # бер @ один # ике @ два # өс @ три # дүрт @ четыре # биш @ пять # алты @ шесть # ете @ семь # һигеҙ @ восемь # туғыҙ @ девять # ун @ десять # ун бер @ одиннадцать # егерме @ двадцать # егерме бер @ двадцать один # утыҙ @ тридцать # утыҙ бер @ тридцать один # ҡырҡ @ сорок # ҡырҡ бер @ сорок один # илле @ пятьдесят # илле бер @ пятьдесят один # алтмыш @ шестьдесят # алтмыш бер @ шестьдесят один # етмеш @ семьдесят # етмеш бер @ семьдесят один # һикһән @ восемьдесят # һикһән бер @ восемьдесят один # туҡһан @ девяносто # туҡһан бер @ девяносто один # йөҙ @ сто # йөҙ ҙә бер @ сто один # йөҙ ҙә ун @ сто десять # ике йөҙ @ двести # өс йөҙ @ триста # беренсе @ первый # икенсе @ второй # өсөнсө @ третий # дүртенсе @ четвертый # бишенсе @ пятый # алтынсы @ шестой # етенсе @ седьмой # һигеҙенсе @ восьмой # туғыҙынсы @ девятый # унынсы @ десятый # ун беренсе @ одиннадцатый # ун икенсе @ двенадцатый # ун өсөнсө @ тринадцатый # ун дүртенсе @ четырнадцатый # ун бишенсе @ пятнадцатый # ун алтынсы @ шестнадцатый # ун етенсе @ семнадцатый # ун һигеҙенсе @ восемнадцатый # ун туғыҙынсы @ девятнадцатый # егерменсе @ двадцатый # егерме беренсе @ двадцать первый # егерме икенсе @ двадцать второй # егерме өсөнсө @ двадцать третий # егерме дүртенсе @ двадцать четвёртый # егерме бишенсе @ двадцать пятый # егерме алтынсы @ двадцать шестой # егерме етенсе @ двадцать седьмой # егерме һигеҙенсе @ двадцать восьмой # егерме туғыҙынсы @ двадцать девятый # утыҙынсы @ тридцатый # утыҙ беренсе @ тридцать первый # ҡырҡынсы @ сороковой # ҡырҡ беренсе @ сорок первый # илленсе @ пятидесятый # илле беренсе @ пятьдесят первый # алтмышынсы @ шестидесятый # алтмыш беренсе @ шестьдесят первый # етмешенсе @ семидесятый # етмеш беренсе @ семьдесят первый # һикһәненсе @ восьмидесятый # һикһән беренсе @ восемьдесят первый # туҡһанынсы @ девяностый # туҡһан беренсе @ девяносто первый # йөҙөнсө @ сотый # йөҙ ҙә беренсе @ сто первый # йөҙ ҙә унынсы @ сто десятый # йөҙ ҙә ун беренсе @ сто одиннадцатый # ике йөҙөнсө @ двухсотый # бер мең һигеҙ йөҙ һикһән беренсе @ тысяча восемьсот восемьдесять первый [[Категория:Һүҙлектәр]] ogtnag0xhsishzzlsitkrvrwcfjg4a1 0 4419 21155 20082 2020-07-03T07:24:08Z Guram52 494 21155 wikitext text/x-wiki '''Айыуҙар, айыусылар'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы тормошонан хикәйәт. [[File:Башкирский медвежонок.jpg|thumb|Башҡорт урманында айыу балаһы]] Авторы: '''Зөфәр ТОЛОМҒУЖИН''' (01.09.1942., Бөрйән районы Үрге Нөгөш ауылы). Рәсәй һәм Башҡортостан Журналистар союзы ағзаһы. Бөрйән урмандарында йәшәүсе халыҡтың борон-борондан төп шөғөлө: малсылыҡ, умартасылыҡ, һунарсылыҡ. Итте, балды яратыусы айыу күпләп үрсеп китһә, ауыл хужалығына ҙур зыян килтереүе ихтимал. Шуның өсөн урындағы халыҡ быға юл ҡуймаҫҡа тырышҡан, һунарсылыҡтың төрлө ысулын ҡулланып, тиреһен, итен файҙаланған. Ҡышҡыһын һунарсылар өңөнән сығарған, яраланған ваҡытта, туй осоронда айыуҙар кеше өсөн үтә хәүефле була. Ҡар яуғас, тәжрибәле һунарсы, эҙенән юллап барып, уның ҡайһы тирәлә өңгә ятасағын билдәләп ҡуя. Ҡар ҡалынайғас, айыуҙы барып аталар. Ҡыйыуыраҡ айыусыларҙың уны яңғыҙ ғына алған осраҡтары ла була. Мәҫәлән, Үрге Нөгөш ауылында йә­шәгән Әҡсән ағай Иҫәнаманов йәштән һунарсы, балыҡсы булып таныла. Тирә-яҡтағы таш өңдәрҙең ҡайҙалығын да биш бармағындай белгән. Хатта Мәләүез районындағы Кәшәлә ауылының түбән яғындағы өңдәрҙе лә барып тикшереп ҡайтыр ине. Бер саҡ әлеге өңдәрҙе, һайғау ҡырҡып алып, айыуы бармы-юҡмы тип тикшереп йөрөһә, берәүһенән ажарланып айыу килеп сыға. Һунарсы бер генә тапҡыр атып ҡала һәм айыуҙың ҡулбаш һөйәген онтай. Еңелсә яраланған януар, ташланып, аяғын тешләп йәрәхәтләй. Яра йәнгә үтеп һыҙлаһа ла, йәшәү менән үлем араһында ҡалған айыусы, үҙендә ғәййәр көс табып, нисек тә иҫен юғалтмаҫҡа тырыша, һәм, айыу уның этенә әүрәгән арала, мылтығын яһай һалып, йыртҡысҡа терәп тигәндәй ата. Йөрәгенә йәҙрә алған айыу уның аяҡ алдына тәгәрәп йән бирә. Айыу өҫтөндә ултырып, бер аҙ хәл ингәс, Әҡсән ағай үҙенең хәленең мөшкөллөгөн аңлай. Әлеге урындан ауыл биш саҡрымда ята, ә аяҡҡа баҫыу мөмкин түгел. Айыу үксә һөйәген көслө яңағы менән быйма аша ныҡ итеп тешләгән. Бындай ваҡытта иң мөһиме — төшөн­кө­лөккә бирелеп, юғалып ҡалмаҫҡа. Ә тәжрибәле һунарсы Әҡсән ағай ундай­ҙарҙан түгел. Ана бит, “Ысын кеше тураһында повесть” китабында үлем менән йәшәү араһында ун һигеҙ тәүлек көрәшкән һәм әжәлде еңеп сыҡҡан герой-осоусы Алексей Мересьев ниндәй ныҡлы ихтыяр көсөнә эйә булған! Ә уның хәле күпкә еңелерәк. Осоусының ҡаты бәрелеүҙән ике аяғы ла йәнселгән һәм билдәһеҙлектә дошман тылында хәрәкәт итеп, айыу менән осрашҡанда ла төшөнкөлөккә бирелмәүе уның ҡоростай рухлы кеше булыуын раҫлай. Ә Әҡсән ағайҙың ҡайтыр юлы билдәле, бер аяғы иҫән. Биш саҡрым араны шыуышып ҡайтҡан осраҡта ла ике-өс тәүлектә үтәсәк. Ошондай уйҙар менән, тештәрен ҡыҫып, шыуышырға тотона һунарсы. Бер сәғәттәй ваҡыттан һуң артына әйләнеп ҡараһа, йөҙ илле метр самаһы араны үткән. Шыуышҡанда ҡар эске кейемдәргә лә үтеп ингән. Шуға нисек тә шырпыны һыуламаҫҡа кәрәк. Киләсәктә ут уның йәшәүгә берҙән-бер өмөт уятыусыһы буласаҡ. Ошоно уйлап, шырпыһын кеҫәһенән алып, бүркенә йәшерә. Ҡараңғы төшкәнсе һигеҙ йөҙ метр самаһы юл үтә яралы һунарсы. Төндә йыуан, ҡоро имәндең ҡыуышына ут төртә. Кейемдәрен киптерә. Юлға алған ризығы менән тамаҡ ялғай. Иртәнсәккә үҙенең саңғы эҙенән түгел, ә тураға — кәшәләләрҙең бесән ташыған юлына табан шыуышырға ҡарар итә. Саҡрым ярымдай шыуышҡандан һуң саҡ юлға етә. Хәлһеҙләнгән һунарсыны бесәнселәр табып алып ҡайта. Был ваҡиға Иҫке Собханғол ауылынан алты саҡрымда ятҡан тауыҡ фермаһы эргәһендә була. Яҡында ғына айыу бер һыйырҙы йыҡҡас, тирә-яҡҡа дандары таралған тәжрибәле һунарсылар Рауил Вәлитов, Бирғәле Бәҙәмшин, Рамаҙан Өмөтҡолов үҙ-ара кәңәшләшкәндән һуң, был йырт­ҡысты таҙғаҡ яһап көтәүелләргә була. Өс һунарсы урынға ҡояш байымаҫ элек килеп, таҙғаҡ яһай ҙа көтә башлай. Айыу ҡараңғы төшөр-төшмәҫтән килеп етә. Өс мәргән бер-бер артлы мылтыҡтарынан айыуға төбәп ата. Ҡаты яраланған айыу имәнес тауыш сығарып үкерә лә урман ҡараңғы­лығына инеп юғала. Көҙгө урманда һунарсылар ҙа айыуҙың ҡайһы йүнәлештә китеп юғалғанын тоҫмаллай алмай ҡала. Нимә эшләргә? Көҙгө оҙон төн. Ет­мәһә, һалҡын ямғыр һибәләй. Таң ат­ҡансы ултырһаң, һыуыҡ үткәреп ҡу­йы­уың бар. Ҡайтырға сығалар. Ике йөҙ метр самаһы үткәс, алдан барған Рауил Вәлитовтың тамырынан аҡта­рылып ауған йыуан ҡайын аша һике­реп төшөүе була, тап айыу өҫтөнә төш­кән, күрәһең, яралы айыу һунар­сыны эләктереп тә ала. Йөрөйҙәр былар аймаҡлашып. Һәр кем йән өсөн көрәшә. Бер айыу өҫкә сыға, бер Рауил. Уңайы тура килмәйенсә атыу ҙа хәүефле. Яңылыш Вәлитовҡа тейҙереп ҡуйыуың бар. — Айыуҙың саҡ ҡына Рауилдан айырылғанын көтәм, — тип һөйләй Бирғәле Бәҙәмшин. — Үҙем эстән генә уйланам, Өмөтҡолов — сабырһыҙ әҙәм, ҡабаланып атып, Рауилға тейҙереп ҡуймағайы тип. Ниһайәт, айыу Рауилдан айырылғандай булды. Ҡолаҡ төбөнә төбәп атып ебәрҙем тегенең. Айыу имәнес итеп үкерҙе лә гөрһөлдәп ағас эргәһенә ауҙы. Рауилды бер нисә урындан тешләп, ҡаты яралағайны. Яраларын бәйләп, уның янында Өмөтҡоловты ҡалдыр­ҙым да, район үҙәгенән “Ашығыс ярҙам” машинаһы саҡыртыу уйы менән ҡабаланып ҡайтырға сыҡтым. ...Ныҡ ҡына таланған икән Рауил, айҙан ашыу дауаланып ятырға тура килде һунарсыға. — Эйе, була инде ундай хәлдәр, — ти Бирғәле ағай. — Һунарға гел генә күмәкләп йөрөп булмай. Бөтә ғү­мерем һунарсылыҡта үткәс, миңә яңғы­ҙыма айыу менән бер нисә мәр­тәбә алышырға тура килде. Таланып, яраланып ҡайтҡан саҡтарым бул­ғы­ла­ны, һыуһар, шәшке, тейен, һеләү­һен, башҡа йәнлектәр аулап урманда аҙналар буйы йөрөнөм, йыш ҡына йәй­ләүҙәрҙәге аласыҡтарҙа ла ҡундым. Декабрь айы. Сатлама һыуыҡ. Кәр­тәле ялан фермаһында ҡунып йөрөп һунарсылайым. Саңлы башында һуңлап өңгә ятырға йыйынған айыуҙың эҙенә төштөм. Ҡар яуып, эҙе юғалмаҫ элек уратып, ятҡан урынын билдәләп ҡуяйым тип, тәрән уя аша сыҡҡайным, тамырынан аҡтарылып ауған йыуан имән төбөндә Аҡтырнағым абалап өрөргә тотондо. Һиҙгер, бер ваҡытта ла бушҡа өрмәй ул. Тимәк, киҫкә аҫтында айыу өңө. Шулай уйлап, тиҙ генә этем янына килдем. Ысынлап та, айыу өңө. Айыуҙы сығарыу өсөн, өң эсенә атып ебәрҙем. Юҡ, сыҡмай был. Нәҙек ботаҡлы ағас ҡырҡып алдым да өң эсен көжгөргә тотондом. Маҙаһыҙлағанға асыуланып, ажарланып өңдән килеп сыҡҡан айыу миңә ташланмаҡсы булғайны, арт тәпәйенән этем эләктереп алғас, уға ҡарай әйләнеүе булды, тегегә терәп тигәндәй атып ебәрҙем. Икенсегә сирттер­гәйнем, атылманы ла ҡуйҙы. Айыу еңелсә генә яраланған булған, эттән ялтанып миңә табан боролдо ла ажғырып өҫтөмә ташланды. Үҙемдә ниндәйҙер көс табып, тегенең елкә­һенән тотоп алдым, тешләнмәҫкә тыры­шып, башын көрткә баҫам. Ул, бәлки, сүп урынына ла күрмәй, елте­рәтеп алып бәргән дә булыр ине, ажар этем тегегә ирек бирмәй, йә теге, йә был еренән эләктереп тартҡылай. Яраһынан да өҙлөкһөҙ ҡан аҡҡас, хәле лә самалы шикелле айыуҙың. Мин иһә этемдең сослоғо арҡаһында айыу менән яғалашып йөрөйөм. Көрмәкләшеп йөрөй торғас, ҡарҙа ятҡан мылтығымды, уңайлы мәлен тура килтереп, ҡулыма эләктереп тә өлгөрҙөм. Әмәлгә ҡалғандай, этем аҫ яҡтан һөжүм иткәйне, айыу ҡотолмаҡсы булып уға ташланды, шул арала мин айыуҙың башына сәпәнем йәҙрәмде. Бәхетемә күрә, был юлы атыу тауышы яңғы­раны. Үлемесле яраланған йырт­ҡыс ҡарға ауҙы. Ҡыҙыулыҡ менән айыу­ҙың ҡулдарымды тешләп яралағанын да һиҙмәгәнмен. Айыу беләгемдән эләктергән мәлдә мылтығымды ҡулымдан ысҡындыр­ғанмындыр инде. Көсөргәнешле алышта лысма һыу булып тирләгәнмен. Хәл йыйып айыу өҫтөндә ултырам. Өңдөң тирә-яғы айыуҙың һәм минең ҡандан ҡып-ҡыҙыл. Майкамды йыртып, яраларымды бәйләнем. Эргәмдә Аҡтырнағым ҡойроғон болғап иркәләнә: еңдек бит теге мәлғүнде, тигән төҫлө ине ул, икебеҙҙең дә иҫән ҡалыуыбыҙға ҡыуанған кеүек. Өңдә тағы айыу булған хәлдә лә, артабан алышырлыҡ хәлем ҡалмағайны. Беләм, инә айыуҙың балалары менән бер өңдә ятып ҡышлап сыҡҡандарын. Мәҫәлән, Мәләүез районынан атаҡлы һунарсы Айыт бер өңдән өс айыу алды. Була торған хәл. Яралы ҡулдарҙың һыҙлауы йөрәккә үтә, көн дә һыуыҡ, айыу менән алыш­ҡанда эске кейем тирҙән һыуланғас, һалҡын үҙәктәргә үтеп ҡалтырата башланы. Бар көсөмдө туплап, фермаға юлландым. Этем шыңшый-шыңшый өрөп өң тирәһендә тороп ҡалды. Саҡырып ҡараһам да, эйәрмәне. Һыҙланыуға түҙә алмай, ыңғыраша-ыңғыраша атлап, фермаға көс-хәл менән килеп еттем. Бәхеткә күрә, фермаға колхоз рәйесе менән мал врачы килгән икән. Улар яраларымды йыуып, йод иретмәһе һөртөп, яңынан бәйләгәс, йәнемә рәхәт булып ҡалды. Сәй эсеп, тамаҡ ялғап алғас, бөтөнләй элекке хәлемә ҡайтҡан һымаҡ булдым. Айыу ҙур ғына булған. Эшкәрткәс, йөҙ етмеш килограмдай ите сыҡты... 14.11.2017 // Ҡырағай мөхит == Һылтанмалар == *[http://bash.bashgazet.ru/mohit/28323-ayyuar-ayyusylar.html Башҡортостан гәзите] [[Категория:Башҡортостан]] [[Категория:Бөрйән районы]] iv4ozyn59dz5r4iihgafgq0s7l6lmmc 2 4420 21823 19984 2020-07-11T04:17:14Z 1997kB 630 1997kB [[Ҡатнашыусы:Masumrezarock100/minerva.js]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы:Ainz Ooal Gown/minerva.js]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Masumrezarock100|Masumrezarock100]]» в «[[Special:CentralAuth/Ainz Ooal Gown|Ainz Ooal Gown]]» 19984 javascript text/javascript mw.loader.load('//meta.wikipedia.org/w/index.php?title=User:Masumrezarock100/global-minerva.js&action=raw&ctype=text/javascript'); // mobileGlobalJS to91va09kln5vco63egs1h2acqeuc5v 0 4421 19987 19986 2019-10-10T12:57:26Z Вәлимә 395 /* Биографияһы */ 19987 wikitext text/x-wiki '''Зәйнуллин Сәхиулла Рәхмәтулла улы'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Байназар ауылы һуғыш ветераны.112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугире. ==Биографияһы== 1906 йылда Бөрйән районы Байназар ауылында Зәйнуллин Рәхмәтулла һәм Гөлйыһан ғаиләһендә беренсе бала булып донъяға килә. 6 йәше лә тулмай ҡала, әсәһе ауырыуҙан үлеп ҡала. Үгәй әсәй килгәс, атаһы Сәхиулланы Баймаҡ районы Темәс ауылында бер хәҙрәткә батраклыҡҡа бирә. Ошо хәҙрәт отҡор Сәхиулланы ғәрәп телендә уҡырға өйрәтә, Ҡөръән аяттарын ятлата, дини белем бирә. Темәстә ул 14-15 йәше тулғанса тиклем йәшәй, тамаҡ хаҡына хәҙрәттең малын ҡарай, йорт эштәрендә булыша. Бер ыңғайҙан белем ала. Уға мәктәптә уҡырға тура килмәй. Ләкин тырыш Сәхиулла үҙ алдына башта латинса яҙыуҙы, аҙаҡ хәҙерге яҙыуҙы өйрәнә. Коллектив хужалыҡтар ойоштороу башланғас, колхозға ағза булып инә. “Буденный” колхозында бригадир, ферма мөдире, мал аҙығы әҙерләү мәлендә звено етәксеһе йөктәрен тарта. Ғөмүмән, ул эшләмәгән эш ҡалмай. Ҡыш көндәре ат менән колхоз малына бесән ташый. Колхоздарға ағас әҙерләү өсөн план еткерелә башлағас, ағас ҡырҡыуҙа йөрөй. Бесән эшләү, ер һөрөү, урып-һуғыу һәм башҡа эштәрҙән ҡалмай. 1937 йылда, ферма мөдире булып эшләгән мәлендә, Ҡыҙыл Армия сафына саҡырыу ҡағыҙы ала. 1937-1939 йылдарҙа өс йыл армия сафында хеҙмәт итеп ҡайта. Рәсәй-төрөк сигендә хеҙмәт итергә тура килә уға. Ул мәлдә сик тыныс түгел. Йыш ҡына бәрелештәр ҙә булып тора. Төрөктәр сикте боҙған саҡта һуғышырға ла тура килә. 1939 йылда Сәхиулла тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайта. Эш тип атлығып торған егет яратҡан эшенә тотона, уны фермаға мөдир итеп ҡуялар. 1929 йылда Хәҙисә Фәтхулла ҡыҙы менән ғаилә ҡороп, өс ул һәм ике ҡыҙға ғүмер бирәләр. Үкенескә күрә, алтынсы балаһын тапҡанда Хәҙисә апай мәрхүм булып ҡала, яңы тыуған сабыйҙы ла ҡотҡарып ҡала алмайҙар. Өлкән улы Ниязбай (1931 й), ҡыҙы Ғәйзә (1933 й), улы Батыр (1934 й), Сәфәрғәле (1937 й), бәләкәй ҡыҙы Зөләйха (1948 й) – 1 йәш тә 4 айлыҡ бала менән Сәхиулла ағай тол ҡала. Бәхеткә, йәтим ҡалған балаларға әсәй булырға ҡайынбикәһе Хәнифә риза була. Уның ире Хәйетдин һуғышта үлгән, һәм тол ҡатын ҡулында өс бала ҡалған була. Өлкән ҡыҙы Факиһа (1924 й) Әтек ауылында һатыусы булып эшләп йөрөгән була. Улы Рамаҙан (1931 й) – ФЗО-ла, бәләкәй ҡыҙы Йәмилә мәктәп уҡыусыһы була. Яңы ғаилә 8 баланы үҙ ҡанаты аҫтына алып, оло тормош юлына сығаралар. ==Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыуы== Бөйөк Ватан һуғышы башлана. Зәйнуллин Сәхиулла Рәхмәтулла улы 1941 йылдың 21 декабрендә Бөрйән районы хәрби комиссариаты тарафынан армияға саҡырыу ҡағыҙы ала. Шулай итеп, Сәхиулла икенсе дөйөм фронтҡа ебәреүгә эләгә. Тәүгеһе август айында үткән була. Уның менән бергә Ҡарағолов Һаҙый, Асылбаев Юныс, Бәшәров Әҙеһәм, Ишбаев Сәйәх, Ишкилдин Ноғоман һәм башҡа ике тиҫтәнән ашыу райондаштарын район колхоздарынан йыйылған аттар менән РККА-ға (рабоче-крестьянская красная армия) бергә оҙаталар. Һыбайлыларҙы Красноусолдан алыҫ түгел Аҡкүл күле янында урынлашҡан лагерға ебәрәләр. Шунда бер аҙ һуғышҡа әҙерлек күнекмәләре үткәс, 1942 йылдың февраль айында Йоматау станцияһында вагондарға тейәп, фронтҡа оҙаталар. Сәхиулла ағай М. Шайморатов етәкләгән 112-се кавалерия дивизияһының 101–се артиллерия дивизионында 148-се артиллерия - миномет полкында минометчик булып хеҙмәт итә. Ул саҡта батальон командиры гвардия капитаны И. М. Бакиров була. Аҙаҡтан ул гвардия майор булып китә. Сәхиулла Зәйнуллин Башҡорт кавалерия дивизияһының командиры генерал Миңлеғәле Шайморатовты оло ихтыярлы, көслө, һәләтле, батыр, тәүәккәл, оҫта ойоштороусы, һәр саҡ һалдаттарын хәстәрләүсе итеп иҫкә ала ине. Командиры Таһир Кусимовты мыҡты кәүҙәле булһа ла, ат өҫтөндә уҡ һымаҡ оса ине, ти торғайны. Һуғыш тынып торған арала, ваҡ-төйәк мәшәҡәттәрҙән арынып, күнекмәләрҙән бушап, ял иткән ваҡыттарында күңел асҡандар, ҡурайсылар башҡорт көйҙәрен уйнап, кавалеристарҙың күңелен күтәрер булған. Баймаҡ районынан Сарбаев тигән иптәшенең ҡурайын һәр саҡ эргәһендә йөрөтөүен, ҡайһы саҡ еҙ көпшәләрҙән дә ҡурай яһап уйнауын хәтерләп һөйләй ине. Һуғышҡа ингәндә лә, рейдтан сыҡҡанда ла ҡурайсылар, һуғышсыларҙың йөрәгенә үтеп инерҙәй, еңеүгә рухландырырҙай көйҙәр уйнап, алдан барған. Чернушки эргәһендәге һуғыш тураһында бигерәк әсенеп иҫкә ала ине Сәхиулла бабай. Әллә нисә тәүлек немецтар менән барған бәрелештә тәрән рейдта йөрөүсе гвардеецтарҙың хәле бигерәк мөшкөлләнә, аттар ҙа, һуғышсылар ҙа ныҡ арыған, аҙыҡ-түлек, һуғыш ҡорамалдары, аттарға фураждар самалы, гранаталар менән патрондар ҙа етерлек түгел. Үҙебеҙҙекеләр яғына нисек тә булһа йырып сығырға кәрәк. Генерал Миңлеғәле Шайморатов дивизияны ике колоннаға бүлә лә бойора: - Дошман яҡындан атакалай башлағанға тиклем ут асмаҫҡа, патрондарҙы һаҡларға. Күберәген штык, приклад һәм ҡылыс ярҙамында һуғышырға, үҙебеҙҙекеләр яғына фронтты йырып сығырға. Генерал Миңлеғәле Шайморатов дошман ҡамауынан йырып сыҡҡанда батырҙарса һуғышып һәләк була. Дошман тылы буйлап йөрөгән рейдтан дивизияның 10 проценты самаһы ғына фронт аша үҙебеҙҙекеләр яғына иҫән-һау сыға. Шул 10 процент бәхетлеләр иҫәбендә Сәхиулла ағай ҙа була. Беҙҙең егеттәр ҙә гитлерсыларҙы етерлек ҡыра. Дивизия командиры Шайморатовтың һәләк булыуын, уны һаҡлай алмауҙарына яугирҙәр ныҡ ҡайғырҙы, тип һөйләй торған булған Сәхиулла ағай. Башҡорт гвардия кавалерия дивизияһына командир итеп Григорий Андреевич Белов тәғәйенләнгәс, дивизия төрлө милләт вәкилдәре менән тулыландыра һәм ҡоралландырыла, киләһе алыштарға әҙерлек үтә. Сәхиулла ағай ҙа дивизия менән бергә фашистарҙы үҙ өңөндә дөмөктөргәнсе, Берлинғаса юл үтә. Ул һуғышта 1942 йылдың февраленән алып 1945 йылдың май айына тиклем, дөйөм алғанда, башынан аҙағына тиклем була. 1945 йылдың май айында, һуғыш бөткәс демобилизацияға эләгә. Гитлер Германияһы капитуляция яһаһа ла, ҡапылда ғына өйөнә ҡайтырға насип булмай әле уға. Тик 1947 йылдың октябрь айында ғына ауылына әйләнеп ҡайта. ==Наградалары== Сәхиулла ағай һуғышта ҡүрһәткән ҡаһарманлығы өсөн “Батырлыҡ өсөн”(№ 554992), “Варшаваны азат иткән өсөн” (№ 1208118) , “Германияны еңгән өсөн”(№ 298966), “Берлинды алған өсөн”(№388761) миҙалдары менән бүләкләнә. ==Һуғыштан һуңғы хеҙмәте== Һуғыштан ҡайтыу менән ең һыҙғанып эшкә тотона. Тәүҙә магазинда һатыусы, аҙаҡ “Ағиҙел” колхозында эшләй. Колхозда бригадир, ферма мөдире, мал аҙығы әҙерләү мәлендә звено етәксеһе йөктәрен тарта. Элек фермалар ауылда булмаған. “Әсебар”ҙа, “Күжә”, “Бәшәке”лә урынлашҡан һарыҡ һәм эре мал фермаларында ҡыш буйы мал ҡарарға, уларҙы имен-аман ҡыш сығарыу өсөн уҫаҡ, йыла ҡайырыларын һыҙырып ашатыу, һыуыҡ аласыҡтарҙа аслы-туҡлы йәшәү – былар барыһы ла уның башынан үтә. Пенсияға сыҡҡас та халҡына хеҙмәт итеүен дауам итә. Партиялы булһа ла дини белеме булыуы арҡаһында мулла вазифаһын башҡара. Атеизм сәскә атҡан осорҙа ла башҡорттарҙа мәрхүмдәрҙе тәрбиәләп ерләү, ижәп уҡыу, балаға исем ҡушыу кеүек дини йолалар теүәл үтәлгән. Шуға ла партком халыҡ араһында үҙ кешебеҙ булһын, тип Сәхиулла бабайҙы Байназар ауылының имам-хатибы итеп тәғәйенләй ҙә инде. Һуғыштан һуң юбилей миҙалдары менән бүләкләнә. СССР Юғары Советы Президиумы 1985 йылдың 11 мартындағы Указына ярашлы Сәхиулла Зәйнуллин “2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены” (№ 4275449) менән бүләкләнә. Уның наградалары араһында “СССР Ҡораллы көстәренә 50 йыл”, “СССР Ҡораллы көстәренә 70 йыл” миҙалдары ла бар. 1971 йылдың 15 февралендә “Ағиҙел” колхозының дөйөм йыйылышы ҡарары менән һуғыш һәм хеҙмәт ветераны Зәйнуллин Сәхиулла Рәхмәтулла улына “Почетлы колхозсы” тигән маҡтаулы исем бирелеп, уның исемен колхоздың Почет китабына индерергә ҡарар ителә. [[Категория:Башҡортостан]] [[Категория:Бөрйән районы‎]] [[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] rhzdgepjw8kzd9i3molsft1kjzijbmv 14 4422 19989 2019-10-15T13:18:37Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡорт кавалерия дивизияһы]]" исемле яңы бит булдырылған 19989 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡорт кавалерия дивизияһы]] pnniblmntinjyvwuo6k9agmhh9d6g3o 14 4423 19990 2019-10-15T13:20:17Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 19990 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 4424 19992 19991 2019-10-18T16:50:10Z ZUFAr 381 added [[Category:Викимедиа]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 19992 wikitext text/x-wiki Рәсәйҙән Башҡорт википедияһыһы хакимы Зөфәр Сәлихов менән ирекмән вики-өләсәй Миңһылыу Абдуллина эстон википедистары саҡырыуы буйынса Эстонияла Халыҡ-ара викимедиа конференцияһында ҡатнашты. Рәсәй менән сиктәш урынлашҡан Нарва ҡалаһына йыйылдыҡ. «Викимедиа — Википедия хәрәкәте стратегияһы — 2030» тип аталған халыҡ-ара конференцияһына эстондар рус телле (рәсәй, башҡорт, татар, яҡут, эрзя) википедистарҙы саҡырғайны. Төп ойоштороусы 32 йәшлек Каарел Вайдла (эст. Kaarel Vaidla) — Викимедиа проекттары ҡатнашыусыһы (Misosoof нигы менән), 2013 йылдың октябренән «Викимедиа Эстония» хәрәкәтенең башҡарыусы директоры. Уға конференцияны, практикум, семинарҙарҙы алып барырға инглиз теленән рус теленә һәм киреһенсә шәп һәм иркен тәржемә итеүсе иҫ киткес мөләйем һәм алыштырғыһыҙ оҫта Зоя Лукьянова ихлас ярҙам итте. Ул, беҙҙең шатлығыбыҙға ҡаршы, сығышы буйынса башҡорт-татар ҡыҙы булып сыҡты. Бала сағында Өфөгә (Черниковкаға) әсәһе яғынан өләсәһенә килеп йөрөгән. Атаһы — сығышы буйынса Пермь крайынан. Хәҙерге көндә Берлинда йәшәй, юғары белемде лә Германияла алған. Германияла һәм башҡа сит илдәрҙә НКО-коммерцияға ҡатнашы булмаған ойошмалар төҙөргә ярҙам итәм тине. Беҙ уның компьютер кеүек, бер яңылышмай, инглиз теленән рус теленә һәм киреһенсә тәржемә итеүе хайран ҡалдырҙы. Эстон википедистарының күпселеге инглиз телендә иркен аралаша, рус телендә өстән бер өлөшө һөйләшә һәм аңлай. Һәм тағы шуны өҫтәп әйтер кәрәк: эстон википедистары араһында 65 һәм 75 йәшлек, икеһе лә Юхан исемле, ике вики-олатай бар ине. Осрашыуҙы асҡанда уҡ конференцияның төп бурысы тип Викимедиа-Википедия структураһын һәм программаһын үҙгәртеү йүнәлешен һайлау, диалог, мультилог, чартер-диалог кәрәклеге билдәләнде. Трастар, осрашыуҙар, конференциялар ғына рефлексияға һәләткә юл аса тиелде. <blockquote>Хәҙерге замандың глобаль донъяһында белем сервисҡа әүерелде, һәм ул мәҙәни һәм сәйәси контексҡа эйә. Һәм глобаль белем осоронда википедистар хатта төбәк структураһына тап килгән белем формаларын уйлап сығарырға тейеш. 9 блокка бүленгән хәрәкәт стратегияһы командаһы һәм 9 эшсе төркөм стратегик үҙгәрештәр өҫтөндә эшләй. Эшсе төркөмдәр 9 тематик өлкәлә үҫешә. Бынан тыш тағы ҡулланыусы төркөмдәр бар. Эшсе төркөмдәрҙең һәр береһенең роле һәм бурыстары бар: хәрәкәт структураһы, идара итеү, лидерлыҡ. Партнёрлыҡ нигеҙендә хеҙмәттәшлек итеү, асыҡ фән һәм белем еткереү ята. Ресурстарға стипендия, гранттар бүлеүҙе ҡарай. Килем ағымы ла аҡсаға бәйле (финанслау моделдәре, донорҙар). Йәмғиәт сәләмәтлеген ышаныс, ихтирам тәьмин итә. Аҡ таптарҙы тултырыу өҫтөнлөктәр төрлөләнеүенә ҡарай. Ирекмәндәр йәлеп итеүҙе, ойоштороу үҫешен потенциалдар үҫтереү тип атап була. Продукт һәм технологияларға инжиниринг платформаһы, программа тәьмин итеүҙе эшләү кәрәк. Беҙ Викимедианың бөтә мөмкинлектәрен дә етерлек хоҡуҡи сиктәрҙә һәм кимәлдә файҙаланмайбыҙ. Мәҫәлән, Азия википедияһы һәм Рәсәй википедияһы нисек эшләүе тураһында мәғлүмәт аҙ... Тимәк, төрлө вики-берҙәмлектәр генә Википедияны булдыра. ''Каарел Вайдла сығышынан''</blockquote>. Эстон википедияһы вәкилдәре, тыуған илдәренән генә түгел, Испаниянан, Американан да килгәйне. Шулай уҡ Латыш википедистары ла ҡатнашты. 27 июлдә Тойла шифаханаһында барған фекер алышыуҙа түбәндәгеләргә иғтибар ителде: 1)Викимедиа структураһы нимә ул? 2)Ҡатнашыусыларҙы нисек дәртләндерергә? 3)Яңы ҡатнашыусыларҙы нисек йәлеп итергә? Каарел Вайдла инглиз телендә былай тине: «Беҙ 15 йыл инде етерлек уңышлы эшләйбеҙ. Әйтер кәрәк, глобаль структура, шулай уҡ Рус википедияһы өсөн дә, мөһим әһәмиәткә эйә. Беҙ асыҡ йәмғиәттәге процестарҙа һәм уны үҙгәртеүҙә ҡатнаша аласаҡбыҙ. Глобаль процестарҙа аҙ һанлы халыҡтар телдәре ҡатнашырға тейеш». Икенсе көндә лә, ниндәй йүнәлеште көсәйтергә, ниндәй трендтар бар тигән һорауҙарға яуап эҙләнек. Шул һорауҙарға яуап биреү маҡсатында Терәк схема төҙөлдө: 1.Ресурстар. 2.Кемдәр системала (берләшмәләр, стейкхолдерҙар)? Уларҙың йоғонтоһо? Инновацион потенциал ҡайҙа? Ниндәй хәрәкәт кәрәк? 3.Ҡағиҙәләр. 4. Эш һөҙөмтәләре. 5. Система эсендә үҙ-ара бәйләнештәр. Википедияның үҙенсәлеге: «Һәр кем мөмкинлегенә ҡарап бирә, ихтыяжынн сығып ала» принцибынан. Бынан сығып әйткәндә, әгәр коммерция файҙаланыуындағы ирекле лицензиябыҙ булһа, викимарафон өсөн тренингтар ойошторолһа, ҡатнашыусыларҙан торған бәләкәй кластер булдырылһа… Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ошондай мөмкинлектәр, ирекмәндәр инициативаһын ыңғай хуплау юҡ кимәлендә. Бөтә эш википедистарҙың ныҡышмалылығы, бирелгәнлеге арҡаһында алға бара. Викимедиа үҫешенең алдағы мәсьәләләре: -Ҡатнашыусыларға Рәсәй буйынса йөрөр өсөн туранан-тура билет менән ярҙам итергә. -Викимедиа проекттарын формаль белем алыуға әйләндерергә. -Берләшмәләрҙең кире бәйләнеше (яраҡлаштырыу, синхронлаштырыу). -Глобаль стратегияны ғына түгел, ағымдағы мәсьәләләрҙе лә хәл итергә. -Индивидуаль Гранттар системаһын йәнләндерергә. -Исмаһам БМО телдәре буйынса диспетчер кәрәк (Википедия мәсьәләләрен проблемалы илдәрҙә хәл итеү: — дәртләндереү — буклеттар, сувенирҙар — системаһын эшләү). -Төрлө илдәр википедистары менән партнёр бәйләнештәре булдырыу. -Глобаль танылыу (бәләкәй берләшмәләрҙең глобаль конференцияларҙа ҡатнашыуы һәм урындағы хабтар өсөн фондты ҡулланыу, индивидуаль статус тәғәйенләү). −100 төҙәтеү өсөн системалы мотив (мәҫәлән, конференцияға барыу) билдәләү. -Проект-ара конфликттарҙы булдырмау. -Саралар өсөн тренингтар (коучтар) ойоштороу. Германияла модераторҙар бар. Рәсәйҙә физик шәхестәр өсөн Гранттар кәрәк. Был осрашыуҙың үҙенсәлеге шунда: ул тәүге тапҡыр глобаль кимәлдә фекер алышыуҙан (патерне) торҙо. * Бәләкәй тел төркөмдәре, уларҙың википедиялағы урыны * Ҡатнашыусыларҙы нисек дәртләндерергә һәм нисек итеп яңы ҡатнашыусыларҙы тотоп ҡалырға? * Конкрет проекттар һәм инициативалар буйынса нисек бергә һәм ҡулалмаш эшләргә? Чечен Викпедияһы, мәҫәлән, идеология йәки сәйәси яҡтан таҙартып, үҙенең ҡатнашыусылар составын ҡырҡа үҙгәртте. Татарстан википедияһы вәкиле 18 йәшлек Тимерхан, Фәрхәт Фәтҡуллин «Йыл википедисы» тип танылғандан һуң, хөкүмәт даирәләренең уларға йөҙ менән боролоуы һәм, википедияға ирекмәндәр йәлеп итеү маҡсатында, мәғариф учреждениеларында түңәрәктәр, факультативтар индереү мөмкинлектәрен эҙләйҙәр тине. Эстон википедистары араһында юғары уҡыу йорттары уҡытыусылары ла булғанлыҡтан, улар студенттарына курс һәм диплом эштәрен википедия эшмәкәрлеге менән бәйле башҡарыуҙы тәҡдим итәләр. Конференцияны йомғаҡлап, Протоколға түбәндәге мөһим мәсьәлә индерелде: Төрлө илдәр хөкүмәттәре менән үҙ-ара тығыҙ мөнәсәбәттә эшләргә. Украин википедисы Эвген Букет менән Палдиски ҡалаһын үҙ аллы барып күреү бәхетенә ирештек. Салауат батырҙың һәйкәле, уның исемен йөрөткән урам янында фотоға төштөк. Күңелдә хистәр бураны тулҡынды. Донъя күреп, яңы ынтылыштарға байып ҡайттыҡ. (''«Башҡортостан» гәзитенә баҫтырыу маҡсатында Миңһылыу Абдуллина яҙҙы''). [[Категория:Викимедиа]] gq2lnur7a8934shwtclqwfh24sgkpra 2 4425 19996 2019-11-05T06:23:22Z Chongkian 801 "Hi everyone!" исемле яңы бит булдырылған 19996 wikitext text/x-wiki Hi everyone! 0nzb19mczsfpeutkq7g2yvjk4b3b65u 3 4426 20002 2019-11-19T14:33:32Z Killarnee 817 [[meta:User talk:Killarnee]] битенә йүнәлтелгән 20002 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[meta:User talk:Killarnee]] '''You can also write me here, but then it will probably take some time until I answer.''' 0j3i74n50fw0tbj8k6cj093zp81sx4w 3 4427 20011 2019-12-17T07:35:40Z Itti 827 Itti [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Sewepb]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ameisenigel]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Sewepb|Sewepb]]» в «[[Special:CentralAuth/Ameisenigel|Ameisenigel]]» 20011 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ameisenigel]] fwvlwgulc05jfrf1u7sqwvjvyxfwn08 0 4428 20027 20026 2020-01-11T19:46:02Z Айсар 394 /* Мейе ултыртыу */ күренеш 20027 wikitext text/x-wiki ==Мейе ултыртыу== '''Мөжәүир Буранбаев, 63 йәштә, Каменск-Уральский ҡалаһы, Свердловск өлкәһе, Рәсәй''' Инде алтмышты үтһә лә йәшем, төрлө мажараларҙы күрһәм дә, ишетһәм дә Муллаҡай ауылында үҙенсәлеклерәк кешеләр йәшәгәненә шигем юҡ. Аҡылым камил. Хәҙер тағы бер ғәжәп хәл. Бәлки дүртенсе класта уҡығанымдыр, кис кинонан һуң өйгә ҡайтып барам. Шул саҡ беҙҙең түбәнге урамдан Рәис Дәүләтов – “Сәләм, Мөжөүир!” тип елкәмә (область затылка) һуғып үтеп китте. Мин дә сәләм биреп, өйгә ҡайттым. Ҡыш мәле ине, бәлки февраль айылыр. Иртәгеһен йоҡонан торғас, баш ауырый, ҡоҫам, ауыҙға аш бармай. Әсәйем һорашты, мин һөйләнем. Беҙҙең әсәйҙәр ныҡ аҡыллы булғандар. Уны ла ошо йәшкә еткәс кенә аңлайһың. Беҙҙең урамдың үрге осонда Гөльямал исемле апай йәшәй ине. Әсәй шул апайҙы алып килгән. Ул, үҙенсә белешкәс, кеҫәһенән аҡ еп алып минең башты тәүҙә ҡолаҡ аша яңаҡ буйлап үлсәне, күмер менән ептә тамға яһаны. Анан маңлай, ҡолаҡтар аша үлсәне һәм ептә тағы тамға һалды. Ике епте бергә һалды ла “малайыңдың мейеһе шылған” тип һығымта яһаны. Тимәк мейене урынына ултыртыр кәрәк. Бер яулыҡты алып минең башты ураны ла йоҙроғо менән баш менән яулыҡ араһына һуҡты. Тағы ла үлсәне. Шулай итеп өсөнсө алымдан һүң ептәр тигеҙләште. Минең башты яулыҡ менән ныҡ тартырып бәйләне лә “өс көн башың менән киҫкен хәрәкәт яһама!” тип иҫкәртте. Баш ауырыуы шунда үҡ бөттө, күңел болғаныуы ла, ашай башланым. Юнәлдем. Рәис бәләкәй саҡтан көслө ине, аҙаҡ көрәштә һабан туйҙарында күп тапҡыр еңеүсе булды. Бер урамда йәшәнек. Атаһы, беренсе донъя һуғшында ҡатнашҡан, “Георгий” ордененең тулы кавалеры. Беҙҙе строевой шаг менән йөрөгә өйрәтә торғайны. Һәр ваҡыт медкомиссяла -“Сотрясение головного мозга было? Отвечал "нет” [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] 2mskdv3k2bjzh3fhj0gun4gozi5ss81 0 4429 20020 20017 2020-01-07T19:46:41Z ZUFAr 381 20020 wikitext text/x-wiki ==Үксәне ултыртыу== '''Мужавир Буранбаев, 63 года, г. Каменск-Уральский (Свердловская область), Россия''' Көҙ картуф алабыҙ. Мин алтынсы класта уҡый инем ахыры. Аңғармаҫтан бер тулы биҙрәне уң аяҡтың уксәһенә төшөрҙәм. Аяҡ ныҡ ауыртты. Шаңғығандыр бөтөр әле тип эшләп маташтым. Юҡ ауыртыу көсәйә. Иртәгеһен әсәй Бикал тигән инәйгә ебәрҙе. Һаңрай-һаңрай киттем, ней эшләйһең. Бикал инәйҙә беҙҙең урамда тора ине, алыҫ түгел. Һаулыҡ һорашып керҙем. Минең бәләне күреп тора. Урындыҡҡа ултыртты ла, ауырыған ерҙе керосин менән массировать итә башланы. Үҙе әллә нимәләр һөйләй, минең ихтибарҙы юғалта. Аҙаҡ “улым анда нимә бара” тип тәҙрәгә ымлай. Мин башты бороп ҡараған саҡта ҡапыл аяҡты тартты. Ауыртыуҙан ҡысҡырып ебәрҙем. “Булды улым, өс көн аяғыңды ҡарап йөрө, атыу ғүмер буйы ыҙаларһың” – тип оҙатты. Мин аҙаҡ, студент йылдарында футбол уйнағанда Телеусов Александр тигән курсташтың ҡулбашын һәр саҡ урынына ултырта торған инем. Уйнайбыҙ, уйын ваҡытында яурыны ҡанаты ҡайрылған ҡош һымаҡ борола. Мине үҙе ҡысҡырып саҡыра ине- “тиҙерәк урынына ҡуй!” [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] o2w95f2tto3lhmqjxeyelaf838knso3 2 4430 20019 2020-01-05T15:13:08Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by WhitePhosphorus]]) 20019 javascript text/javascript mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:WhitePhosphorus/global-mobile.js&action=raw&ctype=text/javascript'); jxr0i4uppk1hrtb9t3ml1teg34o7lzp 0 4431 20036 20035 2020-01-12T15:00:07Z ZUFAr 381 20036 wikitext text/x-wiki Родина '''башкирской лошади''' – Южный Урал. Она появилась еще в древности, ее предками были восточные степные лошади и северные лесные, а значит, в башкирцах течет кровь тарпана, на которого они очень похожи. Это крепкая и выносливая порода, что обусловлено многовековым отбором в резко континентальном климате с жарким летом и морозной зимой. Башкирская лошадь может жить круглый год под открытым небом на подножном корму. Сегодня она выращивается на различных конных заводах. [[Файл:Bashkir horse.JPG|безрамки|left]] Различие между типами башкирских лошадей обусловлено тем, что они происходят от степных и лесных пород. Степная — верхово-упряжная, при скрешивании с лесной приблизилась к упряжному типу. Различная специализация и соответствующая селекция привели к появлению мясо-молочного, верхово-упряжного и упряжного типов. В легендах и истории прославлена верховая лошадь со степной кровью. Башкирские сказания повествуют о небесных крылатых конях Толпаре и Акбузате. Это неудивительно для степного народа, разводящего лошадей с незапамятных времен. Башкирские лошади — верные друзья и помощники людей. Они хорошо обучаемы, доверяют всаднику, напористы и решительны, способны долго скакать галопом и бежать рысью, позволяя всадникам управляться с луком и саблей. Башкирские тройки за восемь часов проходили 120-140 км. Во время Отечественной войны 1812 г. и Великой Отечественной войны прославились конные соединения, при формировании которых использовались башкирские лошади. Табуны башкирских коней также, как и прочие, состоят из косяков, в каждом из которых верховодит косячный жеребец. Нрав у коней этой породы крутой — они прекрасные защитники и ярко выраженные лидеры. Башкирский жеребец не даст табуну разбрестись и не подпустит к нему никого кроме знакомых ему пастухов. Поэтому табун можно спокойно оставлять на попечении башкирца. Климат в Башкирии суровый, зима долгая, а лето короткое, случаются засушливые годы, но животных выручает достаточное количество пастбищ. Все это повлияло на тип и особенности содержания лошадей. Башкирская порода сегодня распространена не только в Башкирии, но и в Челябинской области, а также в Татарстане и Калмыкии. Ее популярность вызвана тем, что она является хорошей мясо-молочной породой, а не только упряжной и верховой. == Жизнь башкирских лошадей == Упряжные лошади крупнее и массивнее верхово-упряжных и мясо-молочных. Башкирские кобылы способны давать кисломолочный напиток кумыс, полезный при многих заболеваниях. Известно, что до эры антибиотиков кумысом лечили туберкулез, и нередко весьма успешно. Башкирские лошади и сейчас много времени проводят на пастбище. Зимой у них отрастает длинная густая шерсть, позволяющая переносить морозы. Шерсть башкирских лошадей немного вьется, особенно это заметно зимой. Это доминантный признак, поэтому при скрещивании с другими породами он сохраняется. Эта шерсть не нуждается в постоянном уходе со стороны человека. Так же, как и дикие их предки тарпаны, башкирцы добывают себе корм, разгребая крепкими копытами снег толщиной до 10 см. Этот способ называется тебенёвкой. Трудности могут возникнуть во время снежных бурь, а также когда снег становится более глубоким. Но люди не оставляют лошадей без присмотра. На зимних пастбищах они всегда запасают сено и устраивают пригоны — крытые постройки. И конечно, многие башкирские лошади живут в конюшнях. Высота в холке - 142-145 см., масть — саврасая, мышастая, буланая, рыжая, игреневая, бурая, серая; тип - верхово-упряжная; специализация — молочная, спортивная, рабочая. (Спектор А.А. Башкирская порода // Лошади. Большая энциклопедия. М., Изд-во АСТ. 2018. 256с., с.52-53) t9d1jywgj0u3j19rm7jgkc129iql9o4 0 4433 20072 20060 2020-01-16T15:13:13Z Таңһылыу 421 20072 wikitext text/x-wiki '''Көнөнә күпме бал ашарға?''' Башҡорт балының шифаһы хаҡында һәр кем хәбәрҙар. Әммә көнөнә уны күпме ашарға кәрәк икәнлеге хаҡында беләбеҙме икән? Табиптар әйтеүенсә, балды зыянлы түгел тип күп ашарға ярамай. Баҡтиһәң, уны иртән һәм кис икешәр ҡалаҡ ҡына ҡабырға ярай. Диетологтар, балда углеводтар күп, шуға ул – калориялы аҙыҡ, ти. Тимәк, балды күп миҡдарҙа ашау һимереү менән бәйле сирҙәргә килтереүе ихтимал. Бынан тыш, был татлы аҙыҡты күпләп ҡулланыу аллергияға килтерә. Әйткәндәй, ошо көндәрҙә башҡорт балы Рәсәйҙәге иң тәмле балдар исемлегендә беренсе урынға сыҡҡан. "Башҡортостан" гәзите, № 94, 16 август 2019 йыл. [[Category:Бал]] g0hianp5w24qsisva077zqlq7p3nsrs 0 4434 20065 2020-01-15T17:42:38Z Айсар 394 Айсар [[Ҡаҡлаған ҡаҙ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡаҡланған ҡаҙ]]: аныҡлау 20065 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡаҡланған ҡаҙ]] fwr2edwqukupsbz9nb6f1l6wpabf3d9 1 4435 20067 2020-01-15T17:42:38Z Айсар 394 Айсар [[Фекерләшеү:Ҡаҡлаған ҡаҙ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Ҡаҡланған ҡаҙ]]: аныҡлау 20067 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Фекерләшеү:Ҡаҡланған ҡаҙ]] 0ko6nu6hnn9oyclo4m141ab2xeg0o7j 0 4436 20075 2020-01-17T04:18:19Z Айсар 394 яңы мәғлүмәт 20075 wikitext text/x-wiki '''Клевер — природный заменитель аспирина''' 1. При простуде, высокой температуре следует заварить одну столовую ложку сушеного (или свежего) клевере стаканом кипятка и настаивать 30-40 минут. В отвар добавьте ложку меда, если есть. Это питье вызывает сильное потовыделение, но в течение суток самая высокая температура нормализуется. 2. При кожной сыпи, головной боли и общей слабости принимают клеверные ванны: 300-400 г травы клевера измельчают, настаивают 4 часа в двух литрах кипятка, процеживают, выливают в ванну с водой температурой 36-37 градусов. Принимают ванны через день по 15-20 минут (всего 8-10 ванн). 3. При атеросклерозе с нормальным артериальным давлением, сопровождающемся головными болями, и шумом в ушах, клевер — верхушки, собранные в период цветения (40 г), — настаивают в 500 мл водки в течение 10 суток, процеживают и принимают 20 мл перед обедом или перед сном. Курс лечения 3 месяца с перерывом 10 дней. Через 6 месяцев можно повторить. 4. Укрепляющий клеверный чай. 50-100 г головок клевера (лучше свежего) заливают 0,5 л кипятка, настаивают 6-8 часов, процеживают. Пьют по полстакана 3 раза в день. (Интернет мәғлүмәте). [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] caiyrom28arur1gp350nysxda7mxjt1 0 4437 20106 20101 2020-01-23T03:49:18Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20106 wikitext text/x-wiki '''Бөгөнгө ирҙәребеҙ'''? Автор: Вәкил ХАЖИН, педагогия фәндәре кандидаты. 23-02-2013 ==Милләт фажиғәһеме== Милләт йәшәһен өсөн, тәү сиратта, айыҡ аҡыллы, батыр, тәүәккәл, намыҫлы, эшһөйәр, белемле, инициативалы ир-аттың күп булыуы мөһим. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, башҡорт халҡы бөгөн "аҫыл улдарым етерлек" тип маҡтана алмай. Бынан тиҫтә йылдар элек үҙәк гәзиттәрҙең береһе ярым етди, ярым шаяртып "Берегите мужчин!" тигән рубрика асып ебәргәйне. Бөгөн беҙгә лә "Ирҙәрҙе һаҡлайыҡ!" тип һөрән һалырға ваҡыт етте (үтеп китеп бармаһа!). Бөгөнгө башҡорт ир-аты ХVIII быуатта Рәсәй империяһын дер һелкеткән аҫау егеттәргә һис кенә лә иш була алмай. Быныһы күренеп торған нәмә, һәм уның объектив сәбәптәре лә бихисап. Быларға быуаттар дауамында алып барылған геноцид та, ХХ быуаттағы революция, граждандар һәм донъя һуғыштары ла, аслыҡ та, репрессиялар ҙа инә. Ошо бәләләргә барыһынан да ҡурҡынысырағы, киң ҡоласлыһы – эскелек – өҫтәлә. Был афәттең ниндәй һөҙөмтәләргә килтереүенә туҡталып тормайым, ул һәр кемгә билдәле. Бөгөн тотош йәмәғәтселек ошо бәлә һаҙлығына батҡандарҙы нисек ҡотҡарыу тураһында әрнеп-әрнеп төрлө юлдар эҙләй, дау күтәрә. Тик эскән кеше бит ул хәбәрҙәрҙе тыңламай, тыңлаһа ла аңламай, аңлаһа ла, тыйыла алмай. Аҡыл өйрәтеп кенә бер кемде лә эскелек һаҙлығынан һөйрәп алып булмай. Эскесе үҙе бик теләһә генә эскенән ҡотолорға мөмкин. Бүтәнсә юлы юҡ. Шуға ла ундайҙарҙы хаҡ юлға баҫтырырға тырышыу, минеңсә, — иләк менән һыу ташыу ул. Ауыр, оҙаҡ, күп осраҡта һөҙөмтәһеҙ эш. ===Һүҙем ир-егетте һаҡлау тураһында ине=== Тик инде эсә-эсә әҙәм ҡиәфәтен юғалтыу дәрәжәһенә еткәндәрен түгел, ә йәш быуынды, балаларҙы, үҫмерҙәрҙе ир-егет итеп һаҡлап ҡалыу тураһында. Һәр ауырыу (сир) кеше тәнендә ниндәй ҙә булһа билдә менән үҙенең барлығын белдерә. Тик шул билдәне дауаларға тырышыу ауырыуҙы һис кәметмәй. Сирҙең үҙен бөтөрөргә кәрәк, шул саҡта ғына уның билдәһе юҡҡа сыға. Эскелек тә шуның кеүек. ===Ни өсөн эсәләр? Сәбәптәре күп=== '''Шуларҙың араһында иң мөһимдәренең береһе''' — ир балаларға ирҙәр тәрбиәһе булмауҙа, йәиһә уның етмәүендә. Ысынлап та (иҫкәртеп ҡуям: минең һөйләгәндәр абсолют түгел, әлбиттә, күп осраҡта артыҡ дөйөмләштереү ҙә булыр, шулай ҙа бында әйтелгәндәрҙең байтағы ысынбарлыҡҡа тап килә), башҡорт ғаиләһендә бөгөн баш кеше — нигеҙҙә, ҡатын. Әгәр элек халҡыбыҙ "Ир — баш, ҡатын — муйын" тигән хаҡ һүҙҙәрҙе тыуҙырһа, бөгөн ҡатын-ҡыҙ ҙа: "Үҙем баш, үҙем түш, үҙем муйын", тип әйтә ала. Өйҙә ирҙәрҙең (атайҙарҙың) абруйы ныҡ кәмене. Командир — ҡатын. Ир — кәм тигәндә уның ярҙамсыһы, күп ваҡыт буйһоноусы хәлендә. Көслө зат насар миҫал сифатында төртөп күрһәтеү объектына әйләндерелгән. Башҡорт телендә кешене хурлау, әрләү өсөн ҡулланылған бөтөн һүҙҙәр ҙә — балалар алдындамы, юҡмы — ир башына яуа. Уның һәр аҙымы күҙәтеү аҫтында, һәр эше баһаланырға ғына (күберәк кире яҡтан) тора. Был ғәләмәткә түҙергә теләмәгәндәре тәүҙә баш күтәреп ҡарай, тик "равноправие" тигән яуыз һүҙ һөҙөмтәһендә уларҙың был ҡылығы бик тиҙ юҡҡа сыға. Айыҡ йөрөгән ир тәртә эсендә тегеләй ҙә, былай ҙа тартҡан ыңғайға күндәм генә эшләп йөрөгән алаша атҡа әйләнә лә ҡуя. '''Тик... эске тигән әйбер бар бит әле.''' Сәбәбе сығып ҡына тора — хәмер уртлар мәлдәр йыш. Градус яйлап ирҙең ир икәнлеген иҫенә төшөрә, айыҡ ваҡыттағы хәленә асыуы килә, ғаиләлә тауыш, шау-шыу сыға. Был хәлдең һөҙөмтәһе, әлбиттә, ир файҙаһына түгел. Ул — "кругом виноват". Әрләү көсәйә, төртөп күрһәтеү арта, өйҙәге статус иң түбәнгә төшә. Эсеү байтаҡ ирҙәргә үҙҙәренең ошо хәленән сығып тороу, ҡотолоу сараһы булып китә. Мин эскеселәрҙе һис кенә лә аҡламайым, уларҙың эскесе булып китеүенең бер генә сәбәбен күрһәтергә теләйем. '''Был сәбәп — ҡатын'''. "Ирҙе ир иткән дә, хур иткән дә — ҡатын" тип юҡҡа әйтмәҫтәр. Ҡатындарҙың өйҙәге бөтә власты ҡулға алырға тырышыуы, иргә автомобиль, йыһаз кеүек уңайлыҡтар тыуҙырған кәрәкле әйбер итеп кенә ҡарауы арҡаһында килеп сыға бынан хатта 40 – 50 йыл элек башҡорт ғаиләһендә булмаған йәмһеҙ күренештәр. Ирҙең өйҙәге ғәҙәти хәлен аяҡҡа баҫтырыу буйынса йәмәғәтселектең фекере үҙгәрергә тейеш. Элек был мәсьәләне дин, шәриғәт һаҡлап, тотоп килгән. Бөгөнгө йәмғиәттең ундай нигеҙе юҡ, киреһенсә, ҡайһы бер ҡанундар ирҙең бәҫен түбәнәйтеүгә йүнәлтелгән. Шуға ла өйҙә атайҙың абруйын күтәреүгә, уның ысынлап та ир булып ҡалыуына бөгөн йәмәғәтселек фекере менән генә өлгәшергә мөмкин. Һүҙем ҡатын-ҡыҙға ҡаршы икән тип уйлаусылар булыр, бәлки. Юҡ, һис кенә лә улай түгел. Ир менән ҡатын — юридик хоҡуҡтары тиң булһа ла, тәбиғи, психологик яҡтан бөтөнләй төрлө зат. Фекер йөрөтөүе лә төрлөсә уларҙың. Кемдеке — юғары, кемдеке түбән тигән мәғәнәлә түгел, ә төрлө тип кенә әйтеүем. Төрлөлөк, ғөмүмән, гармонияға ғына килтерә. '''Һүҙем ир-егет тәрбиәләү хаҡында ине.''' Ә бының өсөн ир кеше, атай, кәрәк. Ысын ир. Тәртә эсендә йөрөгәне, ҡушҡанды ғына үтәй торғаны түгел. Ә ирҙең ир була алыуы — ҡатын-ҡыҙҙың ғына ҡулынан килә торған эш. Атай абруйы — ир балаларҙы тәрбиәләүҙә ифрат кәрәк шарт. Элегерәк әсәй кеше "...Атайыңа әйтәм", "Атайың асыуланыр" тигәнерәк киҫәтеүҙәрҙән кәмһенмәй ине. "Атайың ни әйтер?", "Атайыңдан һорайыҡ" кеүек һүҙҙәр ҙә уларҙың телмәрендә йыш осрай торғайны. Йәғни әсәй кеше, ире тураһында ниндәй фекерҙә булыуына ҡарамаҫтан, атайҙың өйҙәге урынының бик ҙур икәненә балаларын ышандырыр булған. Бындай шартта үҫкән бала, әлбиттә, ирлек сифаттарын үҙендә нығыраҡ һаҡлай, сөнки атайға оҡшарға ынтыла. Шундай ғаиләләге ҡыҙ бала ла ирҙәргә ҡарата ихтирамлы булып үҫә. Был фекерҙәр, бәлки, яңы түгелдер, ләкин шуныһы бәхәсһеҙ: ғаиләлә ир баһаһының түбән төшөүе бала тәрбиәләүгә кире йоғонто яһай. Күрәбеҙ, малайҙарҙың күпселеге өйҙә атай тәрбиәһен бик аҙ ала, етмәһә, уның өлгөһө күп осраҡта кире була. '''Ә мәктәптә хәл нисек һуң?''' Шулай уҡ. Өйҙәге һымаҡ. Бөтәһенә лә билдәле: башланғыс кластарҙа ир-ат эшләмәй, өлкән кластарҙа ла улар бик һирәк. Уҡытыу һәм тәрбиә эше, шулай итеп, мәктәптә лә ҡатын-ҡыҙ ҡулына ҡалған. Уҡытыусы ҡатын-ҡыҙ башҡа ҡатындарҙан, бәлки, белеме менән генә артығыраҡтыр. Әммә психологияһы шул уҡ бит. Улар ҙа үҙ өйөндә — баш, түш, муйын. Мәктәпкә килгәс тә ҡапыл һәм ҡырҡа ғына үҙгәреп китмәйҙәр. Ир балаларға уларҙың мөнәсәбәте түрәләрсә йәки, икенсе төрлөрәк әйтһәк, теҙген тотоусыныҡыса. Ләкин бөтөн малайҙар ҙа тәртә эсенә инергә бик теләмәй, сөнки ғаиләләрҙәге хәл бер төрлө түгел. '''Өй һәм мәктәп тәрбиәһенән тыш, урам йоғонтоһо ла бар бит әле'''. Үҙаллылыҡ, үҙ-үҙеңде яҡлай алыу кеүек сифаттар тап урам шарттарында нығый. Бына шул урамдың ыңғай һәм кире яҡтарын отоп үҫкән, үҙ өйөндә ир бала итеп тәрбиәләнгән бәғзе бер үҫмерҙәр мәктәптә баш бирмәҫкә тырыша ла инде. Ҡайһы бер ҡатын-ҡыҙ уҡытыусы менән улар араһында тартыш китә. Уның күренеп тороуы ла, эстән генә булыуы ла мөмкин. Малайҙар үҙ хоҡуҡтарын һаҡларға, ә уҡытыусы уны еңергә тырыша. Оҙаҡҡа киткән тартыш аҙаҡтан, ғәҙәттә, ике яҡтың да битарафлығына әйләнә: уҡытыусы үҫмергә ныҡлап иғтибар итмәй башлай, ә уҡыусы уның предметынан биҙә. Бындай уҡытыусыларҙың һанына ҡарап (тағы бер иҫкәртеп китәм: был әйтелгәндәр тотош уҡытыусыларға ҡағылмай, ә ир бала психологияһын етерлек кимәлдә белмәгән, уларҙы аңлай алмаған уҡытыусылар тураһында ғына һүҙ), уҡыусы малайҙы биҙҙергән фәндәр арта. Һөҙөмтәлә донъяға төкөрөп ҡараған башҡорт ир-егеттәре лә күбәйә. Үҙ-үҙенә ышанысы булмаған (йә түбән булған), кәмһенеүсән, "өслө"ләр тулған аттестатлы, хәтере һай егет ҡайҙалыр уҡырға барырға уйламай ҙа. Уның, ысынлап та, ниндәйҙер юғары уҡыу йортона инеүгә субъектив (әлбиттә, объектив та) ышанысы бик түбән. Шул сәбәпле түгелме икән, байтаҡ ир-егет армия мәктәбен үткәс, йәғни үҙенә ышанысы артҡас ҡына, артабан белем алырға ҡарар итә. Ә башта ул ауылда ҡалырға мәжбүр. Йүнле эш (әгәр булһа), ғаилә ҡорорға ҡыҙҙар юҡ. Күңел күтәреү юлы уның өсөн берәү — хәмер. Хәмерҙең аҙағы — аҙғынлыҡ, енәйәтселек, маңҡортлоҡ... Хәлде берәй төрлө үҙгәртеп буламы? Әллә беҙҙе Габриэль Маркестың "Йөҙ йыл яңғыҙлыҡ" романындағы сусҡа ҡойроҡло бала тыуыуы менән ерҙәге тарихы тамамланған ғаилә яҙмышы көтәме? Быныһы үҙебеҙҙән тора. "Ура" ҡысҡырып, лаф ороп, бер тынала өйҙәге ҡатын менән ир мөнәсәбәтен үҙгәртеү мөмкин түгел. Шулай булған хәлдә лә ул — бик оҙайлы юл. Мәктәпкә лә ҡатын-ҡыҙ уҡытыусылар урынына ирҙәрҙе килтереп тултырып булмай. ==Хәлде ыңғайға үҙгәртеү юлы бармы== '''Ә шулай ҙа хәлде ыңғайға үҙгәртеү юлы барҙыр, тип уйлайым. Ул — малайҙар менән ҡыҙҙарҙы айырым уҡытыу'''. Элек-электән улар шулай тәрбиәләнгән. Байтаҡ илдәрҙә был ысул әле лә дауам итә. Һүҙ, әлбиттә, махсус мәктәптәр асыу хаҡында түгел. Ҡәҙимге мәктәптә малай һәм ҡыҙҙарҙы бергә уҡытмаҫҡа тигән тәҡдим был. Ҡайһы берҙәрендә уларҙы физкультура һәм хеҙмәт дәрестәре өсөн айыралар бит. Мәҫәлән, әгәр мәктәптә параллель кластар бар икән, "а"ға — малайҙар, "б"-ға ҡыҙҙар туплана ала. Ике ҡатлы булһа, аҫлы-өҫлө бүлергә мөмкин. Әлеге кластарҙа отличниктар һәм әйҙәүселәр башлыса ҡыҙҙар булһа (малайҙарҙың байтағы өлкәнәйгәс, ғәҙәттә, мәктәпкә бер дәфтәр менән генә килеүсән, йәғни уҡыу улар өсөн кәрәкһеҙ бер нәмәгә әүерелә), бүлгән хәлдә егеттәр генә уҡыған кластың үҙ отличниктары ла, әйҙәүселәре лә барлыҡҡа киләсәк. Өлгәшмәгән һәм һүлпән ир балалар кластың бер өлөшө генә булып ҡалыр, шул уҡ ваҡытта милләттең терәге булырҙай ир-азаматтар һәр класта артыр ғына. Уҡытыусылар ҙа үҙгәрмәй ҡалмаҫ: уларға ҡыҙҙар класында ла, малайҙар менән дә эшләргә тура киләсәк бит. Ниһайәт, мәктәптә ир-ат уҡытыусылар ҙа күренер. Минең тәҡдимдәргә ҡаршы килеүселәр ҙә табылыр, был тәбиғи. Ләкин артыҡ көс сығармайынса, бер тин аҡса түкмәйенсә атҡарып була торған ошо әмәлде файҙаланып ҡарайыҡ. Зыяны теймәҫ, ә файҙаһы, бәлки, ҙур булыр. Ошолай уҡытыуҙың практикаһына килгәндә, ул төрки телле мосолман илдәрендә киң таралған. Көнбайышта ла, мәҫәлән, Англиялағы ябыҡ, элиталы лицейҙарҙа — шул уҡ хәл. Ниһайәт, ундай тәжрибә үҙебеҙҙә лә бар — республиканың башҡорт иҡтисад лицейы... Миңә ауыл мәктәптәре буйлап күп йөрөргә тура килә. Һәр урында мәктәп етәкселәренә әйтеп йөрөгән тәҡдимемде (иҫкәрмәмде) гәзит уҡыусыларға ла еткермәксемен. Ауыл ерендә, ғәҙәттә, бәҙрәф тышта була. Был кәрәкле ҡоролманы ҡыҙҙарға ла, малайҙарға ла бер урынға ҡуялар, уртанан таҡта менән генә бүләләр. Байтаҡтарында был таҡта тишкесләнеп бөтә. Ҡыҙыҡһынған малайҙарҙың бәкеһе яһай ул "күҙҙәрҙе". Тишектәре булмаған хәлдә лә, бөтөн тауыш таҡта аша ишетелеп тора бит. Әҙәпһеҙлектән оялмауҙың осо ла ошо "йорт"ҡа бәйләнмәйме, шундай "ваҡ" проблемаларҙан юл алмаймы икән? Беҙ хәҙер бындай "ваҡлыҡтар" менән бөтөнләй иҫәпләшмәйбеҙ, ә бит, уйлап ҡараһаң, кешенең мәҙәни кимәле лә шунан башлана. Шуны ла хәл итә алмаһаҡ, ул балаларға Башҡортостан мәҙәниәтен уҡытыуҙан ни файҙа? <small>Автор: Вәкил ХАЖИН, педагогия фәндәре кандидаты.</small> [[Категория:Тормош һабаҡтары]] [[Категория:Тәрбиә]] t2iz5odqlwfoav6oy4wdv1nuw7n89g7 0 4438 23619 20135 2020-11-23T15:57:58Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортостан]]; added [[Category:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23619 wikitext text/x-wiki '''Иҫке Монасип ауылы тарихы'''(2019 йылдың 6 июлендә “Һаумыһығыҙ ауылдаштар!” байрамында һөйләнгән докладтан) ==Ауылға нигеҙ һалыныу== Иҫке Монасип ауылында ҡарағай-ҡыпсаҡ ырыуы башҡорттары йәшәй. Иҫке Монасип ауылы халҡы 1669 йылда, унан да алдараҡ уҡ Һарт ауылы булып хәҙерге Мишәр (Яңы Монасип) ауылы ултырған туғайҙа йәшәгән. Ул ваҡытта Ағиҙел йылғаһы һыуының йырҙаһы тар булыу сәбәпле, ташҡын ваҡытында тәпәш ярлы туғайҙарҙы һыу баҫа торған булған. Йылдар үтеү менән Ағиҙел ярҙары һыуҙан ашалып киңәйгән. Ауыл халҡы ла күбәйгән, йорттар төҙөү өсөн ер етмәй башлай. Шуға күрә Һарт ауылы халҡы Үрге туғайҙан (хәҙерге Мишәр ауылы ултырған туғай элек шулай аталған) Ҡарағай туғайына (ауылдың хәҙерге урыны) күсенеп ултырған. Шул ваҡыттағы мәсет йортон да үҙҙәре менән күсереп алып килеп , хәҙерге урынында күтәргәндәр.Ул осорҙа ауылдың имамы Буран Йылҡыбай улы булған, Рахманғол Яҡшыбаев – йорт старшинаһы, Шаһиәхмәт Хоҙайбиргәнов – сәркәтибе булған. Ауылдың төп халҡының яңы урынға күсенеп ултырыуы 1817 була. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Иҫке Монасип|Иҫке Монасип]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Ҡулъяҙма шәжәрәләрҙән күренеүенсә, 1817 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, Буран Йылҡыбай улы 57 йәштә, улы Ишемғужаға – хәҙерге Ишемғужиндар, Бурановтар, Көнәфиндәр, Абдуллиндарҙың олатаһы - 27 йәш. Хәҙерге Әмирхановтар, Ғәлиндар, Ишмурзиндарҙың олатаһы Мөхәмәтғәле Рәхимовғолов 41 йәштә. Баймурзиндар, Юлдашевтарҙың олаталары Юлдаш Ҡужағоловҡа 55 йәш. Ҡужағол – Вәлиев Вара ағайҙың олатаһы. Хоҙайбиргән Ишҡоловҡа 32 йәш, улы Шаһиәхмәткә 5 йәш (ул һуңынын йорт старшинаһы була, Хоҙайбиргәновтар, Биргановтарҙың олатаһы). Әюповтарҙың олатаһы Әюп Ишимбәтовҡа – 24 йәш. Йомағужа Ишҡоловҡа 40 йәш, уның улы Исламбайға 7 йәш була. Исламбай ауылына уның исеме бирелгән булырға тейеш. Исламбай Йомағужин 1828-1829 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында ҡатнаша. Һуғыштан ҡайтҡас Исламбай ауылына нигеҙ һала. Ағиҙелдең уң яҡ яры туғайында Йылҡыбай Буранбаевтың ағайы Яҡшыбайҙың ейәндәре нигеҙ ҡора (Рахманғолға 31 йәш, Муллағолға 32, Йомағолға 23 йәш була). Монасип Юлдашбаевҡа 63 йәш, уның улы Исмәғилгә - хәҙерге Исмәғилевтарҙың олаталарына – 22 йәш була. 1806-1807 йылдарҙа рус-прусс- француз һуғышында Иҫке Монасиптан зауряд-есаул Рахманғол Яҡшыбаев, рядовойҙар Хоҙайбирҙе Ишҡолов, Зиянғол Туғыҙбаев, Иҫәнғол Ишембәтовтар ҡатнашҡандар. Монасиптан Беренсе бөтә донъя һуғышында ҡатнашҡан Ҡотлобаев Шәкир ситенән көмөш менән ялатылған Георгий тәреһе ордены һәм башҡа миҙалдар (аслыҡ йылдарында әбейе миҙалдарын аҙыҡ-түлеккә алмаштырған) менән бүләкләнгән. Буранов Сәғит һәм Засов Евсий күп миҙалдар менән бүләкләнгәндәр. ==Аралар тарихы == Ауылда бер төрлө фамилиялы кешеләр күбәйгән. Шунлыҡтан ололар кәңәшләшеп, ауылды араларға бүлгәндәр һәм һәр береһенә исем ҡушҡандар. Бының өсөн бер баш малды һуйғандар һәм өлөшләп бүлеп таратҡандар. Баш һөйәген алғандар- бүкән баш, елкә һөйәгенән өлөш алғандар –сәкәш, эс ҡарынын алғандар – сәрмә булып киткәндәр. Ә ҡалғандарға малдың күҙе эләккән. Күҙ кепсәндәп торғас, уларға кепестәр тип әйткәндәр. Улар үҙҙәре айырым, йылғаның икенсе яғында йәшәгәндәр. Ауылдың артындағы тауҙы ла Кепес тауы тип йөрөтәләр. Хәҙерге көндә -Кепес яғында 2 урам бар. Үҙәк урам Кепес, аҫтағы урам Суҡтал тип атала. 58 өй бар. Бөтәһе 198 кеше йәшәй. Тимер ауылынан күсеп килеүсе Көҫәпҡоловтар - ҡушыҡ; Аллабирҙиндар һәм Дәүләтбирҙиндар – шаҡым (Шахморат олаталарының исемдәре ҡыҫҡартып алына) була. Рахманғоловтар – сәкәш; Баймурзиндар һәм Юлдашевтар – ҡыҙылбаш; Газиндар – ҡалмыҡ; Атауллиндар, Көнәфиндәр, Ишемғужиндар, Бурановтар – бүкәнбаш; Исмәғилевтар –сәрмә; Хәлитовтар һәм Әмирхановтар –тауым (?); Вәлиевтар – ҡара табан; Ҡарағоловтар – көшөл; Ҡотлобаевтар – бешкәк; Хоҙайбиргәновтар - өшә; Муллағоловтар, Йомағоловтар, Бикмәтовтар – кепестәр. Кепес һүҙенең икенсе мәғәнәһе лә бар: төрки теленән “бейек булмаған текә ярлы тау” тигәнде аңлата. ==Ауылдың совет осорондағы тарихы == Ауыл тарихы ил тарихынан айырылмай. Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң иң ауыр һәм ҡатмарлы бурыстарҙың береһе булып ваҡ крәҫтиән хужалыҡтарын эре коллектив хужалыҡтарға берләштереү тора. 1929 йылдың март башында Бөрйән улусы Аралбай ауыл советының Иҫке Монасип ауылында ҡортсолоҡ артелен ойоштороу эше башлана. Артелдың рәйесе һәм кассиры вазифаһын Аралбай ауыл советы рәйесе Буранов Нәжмитдин алып бара. Ҡортсолоҡ артеленә “Маяҡ түбә” исеме бирелә. 1929 йылда бөтәһе 14 хужалыҡ була: Рәхмәт һәм Афзал Баймырҙиндар, Зата һәм Йосоп Юлдашевтар, Хәсән Ғәзизов, Моратша Ғиззәтуллин, Мөхөмәтдин Әмирханов, Моталлап һәм Шәрифулла Хәлитов, Йыһанур һәм Зәбир Газиндар. Партия ҡарарына ярашлы “Маяҡ түбә” артеле нигеҙендә Иҫке һәм Яңы Монасип, Тимер, Аралбай ауылдары крәҫтиәндәре колхозға берләшәләр һәм ул “Монасип промколхозы” исемен йөрөтә. Тәүге етәксеһе Өмөтҡолов Нөғәмән, сәркәтибе Баймурзин Афзал була. Артабан Зата Юлдашев, 1931 йылдан Рәхмәт Баймурзин колхоз рәйесе итеп һайланалар. Үтәбаев Фәхретдин, Бикмәтов Рәшит, Буранов Моталлап, Әхтәмов Сабирйән төрлө етәксе вазифаларҙа эшләп, колхозды нығытыуға тос өлөш индерәләр. Ләкин тыныс тормош фашистик Германияның мәкерле һөжүме менән өҙөлә. Ҡорал тота алырлыҡ ир-егеттәр фронтҡа китә. 1941 йылдың декабрендә иң яҡшы ат һәм сбруялар Башҡорт атлы кавалерия дивизияһын төҙөү өсөн оҙатыла. Ауылдың төп эшсе көсө булып ҡатын-ҡыҙҙар һәм үҫмерҙәр, тартыу көсө булып үгеҙҙәр, хатта һыйырҙар ҡала. Ул ваҡыттарҙағы тыл хеҙмәтсәндәренең хеҙмәтен һуғыш яланындағы батырлыҡҡа тиңләргә мөмкин. Бына уларҙың ҡайһы берҙәре: Бикмәтова Ғәлимә, Газина Хөмәйрә, Көнәфина Зәбирә, Ишемғужина Мәрғиә, Көнәфина Мәрзиә, Муллағолова Бибикамал, Буранова Зәбирә, Буранова Ғилмияза, Ишемғужина Маһира, Йомағолова Мәрйенбикә. Үҫмер егет һәм ҡыҙҙар: Муллағолов Хәкимйән, Рахманғолов Рәмзи, Муллағолова Фәхерниса, Муллағолова Хаят, Ишемғужин Рәхимйән балалыҡтан сығып та өлгөрмәй ауыр эшкә егеләләр. Бөйөк Ватан һуғышына ауылыбыҙҙан 72 кеше фронтҡа китә, шуларҙың 42-һе яу яланында ятып ҡала, тик 30 һалдат ҡына ауылына әйләнеп ҡайта. Тере ҡайтҡандар араһынан Әхмәтшәриф Сәғитов ике “Дан” ордены кавалеры. Фронтовиктар ауыл һәм колхоз тормошон яҡшыртыу өсөн эшкә егеләләр. 1950-се йылдарҙа колхоздарҙы эреләтеү башлана. 1951 йылдың март айында “Партизан”, “Маяҡ”, “К. Маркс” колхоздарын берләштереп, Сталин исемендәге колхоз ойошторола, колхоз рәйесе Әхмәт Уразаев, парторгы Халиҡ Буранов була. Колхоз үҙәге Яңы Монасипҡа күсерелә. Шул йылдарҙа районда тәүге трактор һәм машиналар күренә башлай. Тәүге механизаторҙар Нурмөхәмә, Сөләймән һәм Ниятша Муллағоловтар, тәүге шофер Можаһитдин Буранов була. Колхоз етәкселәре булып 1955-1959 йылдарҙа Рәхмәт Баймырҙин, 1965-1974 йылдарҙа Рәмзи Рахманғолов эшләй. Артабан был яуаплы эште Ғилман Сәфәрғәлин, Әхәт Буранов, Әхтәм Муллағоловтар алып бара, улар колхозды районда иң алдынғылар рәтенә алып сығалар. Яуаплы эштәрҙә эшләүсе Буранов Хәлиҡ, Буранов Әхәт, колхозды үҫтереүгә күп көс һалалар. '''Колхозда ал-ял белмәй эшләгән''': '''''*алдынғы механизаторҙар''''': Көнәфин Фәрит, Муллағолов Әнүәр, Бикметов Рәжәп, Хисмәтуллин Ғәфүр, уларҙан йәшерәктәр Көнәфин Наил, Муллағолов Азат, Ҡарағолов Мозафар, Буранов Фәнил; '''*''шоферҙар'':''' Көнәфин Рауил, Көнәфин Ғәфүр, Буранов Шамил, Вәлиев Зәки, Ҡыуандыҡов Рафаил, Буранов Илшат; '''*''һауынсылар:''''' Муллағолова Фәхерниса, Муллағолова Хаят, Атауллин Миҙхәт, Йомағолова Шәүрә, Көнәфина Хәҙисә, Муллағолова Лилиә, Ишморатова Флүрә, Көнәфина Мәйсәрә, Көнәфина Миңниса һәм башҡалар. ==Ауылда мәғәриф эшенең ойошторолыуы == Октябрь революцияһынан һуң Совет хөкүмәте мәғарифты үҫтереүгә етди ҡарай. Тик Совет власының мәктәптәр тоторға мөмкинлеге булмай, шуға ла был эште муллаларға, халыҡҡа ауҙара. Муллалар үҙ өйҙәрендә, мәсеттәрҙә мәктәптәр асып, эшкә тотона. Беҙҙең районда ошо күрһәтмә буйынса иң беренсе мәктәп Иҫке Монасипта асыла. Уҡытыусыһы ла, етәксеһе лә, ойоштороусыһы ла Мансур хәлфә Рахманғолов була. Мәктәп бик тиҙ абруй ҡаҙана, башҡа ауылдарҙан да килеп уҡыйҙар. Тәүге белемде Мансур хәлфә Рахманғоловтан алған бер төркөм райондың төрлө ауылдарына уҡытыусы итеп эшкә ебәрелә. Бер нисәһе район күләмендә етәксе булып китәләр. Бына улар: Ғизетдин һәм Шаһиғәле Муллағоловтар, Нәжметдин һәм Рәшит Бикмәтовтар, Баймырҙин Рәхмәт, Латыпов Фитрат, Йомағолов Фәсхетдин, Көнәфин Хисаматдин, Бирғәнова Кәримә һәм башҡалар. Мансур хәлфә Рахманғолов бик уҡымышлы кеше була. Ул Көнсығыш әҙәбиәтен, ғәрәп, фарсы һәм төрөк телдәрен белгән. Күпмелер ваҡыттан һуң уға ярҙамсы итеп Сабирйән сәсәндең ҡустыһы Ғәлимйән Мөхәмәтҡоловты ебәрәләр. 1924 йылда мәктәпкә Ихсанов Ғимат ағай килә. 1965 йылда мәктәп урта мәктәпкә әйләнә. 86 йыллыҡ тарихы булған мәктәп бик күптәргә белем һәм тәрбиә биреп, тормошта кәрәкле һөнәр алырға ярҙам итә. Улар араһында күп төрлө һөнәр эйәләре бар: уҡытыусылар, табиптар, ауыл хужалығы белгестәре һәм башҡалар. Ишемғужин Самат Барый улы – нефтсе, техник фәндәр кандидаты, нефть сәнәғәтендә яуаплы урындарҙа эшләй. 22 рационализаторлыҡ тәҡдиме инглиз телендә китап булып баҫылып сыға һәм сит илдәрҙә киң ҡулланыу таба, Самат Барый улы үҙе инглиз телен бик яҡшы белә һәм шул сәбәпле сит илдәргә яуаплы командировкаларға йыш йөрөгән абруйлы белгес була. Муллағолов Мирза Ғизетдин улы – тарих фәндәре кандидаты, Муллағолов Марат Ғизетдин улы –РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы, БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы. Мәктәпте тамамлаусыларҙың бик күбеһе уҡытыусы һөнәрен һайлай. Улар араһында Рәсәй Федерацияһының, Башҡортостандың маҡтаулы исемдәренә лайыҡ булғандар бихисап. Мәктәп директорҙары булып төрлө йылдарҙы оҙаҡ йылдар Хисаметдин Көнәфин, Зәки Сөләймәнов, Сәлих Дәүләтбирҙиндар һәм башҡалар эшләй. Шәмсениса Абдуллина, Надежда Альхамова, Ишемгужина Сәрүәр Барый ҡыҙы, Буранова Гәүһәр Вәли ҡыҙы, Маликова Фәниә Насип ҡыҙы исемдәрен уҡыусылары оло хөрмәт менән хәтергә алалар. Монасип ауылынан сыҡҡан иң беренсе табип Ғәфүров Фәүзи, артабан Йәғәфәрова (Ғәфүрова) Хәмдиә, Рахманғолов Рауил, Муллағолова Гөлсөм ошо изге һөнәр эйәләре булып китәләр. Һуңғы йылдарҙа бик күптәр табип һөнәренә уҡып йөрөйҙәр Үҙҙәренең тормошон хәрби хеҙмәткә бағышлаған ауылдаштарыбыҙ: Көнәфин Хәлил Шәмсетдин улы – отставкалағы подполковник, Тверь ҡалаһында хәрби фәнни тикшеренеү институтында эшләй; Хәлитов Хәниф Мансур улы – подполковник. Ауылыбыҙ ғорурлығы булған төрлө һөнәр кешеләре күп. Композитор Ғәзиз Дәүләтбирҙин; шағирә, Ш. Бабич исемендәге премия лауреаты Тәнзилә Дәүләтбирҙина; журналист, яҙыусы, публицист Рәсүл Сәғитов; билдәле фоторәссам Флүр Газин; йырсылар Венера Рәхмәтуллина, Сөмбөл Баймырҙина (Моратова), Заһит Көнәфиндар менән хаҡлы рәүештә ғорурланабыҙ. Әлеге көндә ауылда 215 йорт булып, бөтәһе 886 кеше йәшәй. Шуларҙың 265-е балалар. Йәштәр күпләп ситкә китә, сәбәбе билдәле – ауылдағы эшһеҙлек. Шуға ла балалар һаны кәмей, ауыл ҡартая. Шулай ҙа беҙ ауылыбыҙҙың ныҡлы киләсәге булыуына ышанабыҙ. '''Доклад авторы''': '''Муллағолова Рәхимә Фәтхетдин ҡыҙы''' – башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, хаҡлы ялда. ==Сығанаҡ== Доклад Рахманғолов Рәмзи Мансур улының балаларында һаҡланған ауыл йылъяҙмаһына нигеҙләнеп яҙылған.) [[Категория:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы]] [[Category:Бөрйән районы]] kvoygm70jhlpxgry4wyp1nw24jdplwu 0 4439 20115 20105 2020-01-24T11:04:26Z ZUFAr 381 20115 wikitext text/x-wiki '''Ҡанды шыйығайтыусы дарыу үләндәре''' Ҡан – кеше организмы эшмәкәрлегендә мөһим роль уйнай. Уның насарайыуы, ҡуйырыуы бик етди ауырыуҙарға килтереүе ихтимал. Ҡанды шыйығайтыу ысулдары күп. Шулар араһында иң зыянһыҙы – дарыу үләндәре. Ҡайһы бер үләндәрҙең, ысынлап та, ҡандың шыйығайтыу үҙенсәлегенә эйә булыуы һәм тромбтар барлыҡҡа килеүгә тотҡарлыҡ яһауы иҫбатланған. Әммә үләндәр менән дауалана башларҙан алда организмға зыян килтермәҫ өсөн, уларҙың кире йоғонтоһон ныҡлап өйрәнергә онотмағыҙ. * Бәпембә менән терн сәскәһен бер үк күләмдә алып, бутарға. 400 мл ҡайнар һыуға ике ҡалаҡ ошо ҡатнашманы ҡушып, ҡапҡасын ябып, 4 сәғәткә төнәтергә ҡуйырға. Төнәтмәне тәүлегенә өс тапҡыр 100-әр мл эсергә. Дауаланыу курсы – ике аҙна. * Бер балғалаҡ аҡ ҡандала үләненә (донник) 200 мл ҡайнар һыу ҡойорға. Бер аҙ һыуынғас, көнөнә өс тапҡыр яртышар стакан эсергә. Һөҙөмтә булһын өсөн, бер ай тирәһе эсергә тәҡдим ителә. 30 г ҡандала үләненә 1 л ҡайнар һыу ҡойорға һәм 10 – 15 минут төнәтергә. Көнөнә бер – ике тапҡыр 200-шәр мл эсергә. Ҡандала үләне менән дауаланыу курсы ике аҙнанан үтергә тейеш түгел. * Көн һайын ярты стакан әфлисун һуты эсеү ҙә ҡанды шыйығайтырға булышлыҡ итә. Өҫтәүенә, ул С витамины сығанағы ла булып тора. * Бер үк күләмдә энәлек емеше, ирәүән тамыры, һары ҡандала үләне, селек үләне (таволга) һәм мелисса алына. Ике балғалаҡ ошо үләндәр ҡатнашмаһына 400 мл ҡайнар һыу ҡойоп, бер аҙ банка менән һыуҙы кәстрүлдә ут өҫтөндә тотҡандан һуң, 3 – 4 сәғәт төнәтергә. Әҙер булғас, көнөнә дүрт-биш тапҡыр 50 – 75 мл эсергә. * Кипкән мүк еләген иҙеп, 1:1 нисбәтендә бал ҡушып бутарға. Көнөнә өс тапҡыр берәр балғалаҡ ашарға. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡан|Ҡан]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} == Иғтибар! == ''Ауырлы ваҡытта һәм күкрәк һөтө менән бала имеҙеүсе ҡатындарға, киҫкен ашҡаҙан-эсәк ауырыуҙары, гастрит, ашҡаҙан һәм бөйәндең сей яраһы менән яфаланыусыларға, тромбофилия, лейкоз, геморрагик диатез, бауыр ауырыуҙары менән сирләүселәргә табип менән кәңәшләшмәйенсә, был дарыу үләндәрен ҡулланыу тыйыла.'' «Йәшлек» гәзите сайты, 22.01.2020 [[Категория: Халыҡ медицинаһы]] o1bxjts1b5rit240101hn69hjh5acmh 0 4440 24829 20108 2023-03-03T13:04:24Z Aidar254 420 24829 wikitext text/x-wiki '''Туған телдә дөрөҫ һөйләшәйек!'''Вәкил ХАЖИН, педагогика фәндәре кандидаты. ==Тел – тере шишмә== Тел – тере шишмә, йылдар үтеү менән үҙгәрә, яңы һүҙҙәр менән тулыланып байый бара. Әммә ҡайһы бер үҙгәрештәр телгә зыян килтерә, ул ярлылана, ябайлаша йәки бөтөнләй сит телдәрҙән ингән һүҙҙәр тулып, үҙенсәлектәрен юғалта. Бындай үҙгәрештәргә тәү сиратта туған теленә иғтибарлы булмаған халыҡ үҙе сәбәпсе. Башҡорт телендә лә ундай үҙгәрештәр бар: телмәребеҙгә заманса һүҙҙәр килеп инә, ҡайһылары дөрөҫ тәржемә лә ителмәй. Әммә мине күберәк ата-бабаларыбыҙ борон ҡулланған һүҙҙәрҙең ҡулланылыштан төшөп ҡалып, онотола барыуы борсой. ==“Сыбай ҡашҡа” йырына ҡарата хаталар == Мәҫәлән, күпме йылдар “Сыбай ҡашҡа” тигән башҡорт халыҡ йырын “Һыбай ҡашҡа” тип йырланылар. “Сыбай” тип яҙылған, “сывай” тип әйтелгән был һүҙ ҡашҡаның бер төрөн белдерә. “Һыбай ҡашҡа” тиһәң һыбай ат йәки һыбайлы кеше тигән мәғәнә килеп сыға бит. Ә “сыбай” һүҙе аттың маңлайынан алып, морон осона тиклем төшкән аҡ һыҙатты аңлата. “Сыбай”, “сыбата” тигән һүҙ “оҙон” тигәнде аңлата. Борон тау юлдары буйлап аттарҙы парлап, тройка егеп йөрөп булмаған. Ғәҙәттә, тар юлдарҙа аттарҙы бер-бер артлы итеп еккәндәр. Урыҫтар быны “гуськом” ти, ә башҡортса “сыбата егеү” тип атала. Тәүсығанаҡтан йырҙы яңылыш ишетеп, һүҙҙәрен дөрөҫ аңламай яҙып алып, артабан хаталы итеп йырлау уғата күңелһеҙ күренеш. ==Сибай йырына ҡарата хаталар == Бына башҡорт халыҡ йыры “Сибай”ҙың да тәүге юлдары бик ҡыҙыҡ итеп үҙгәртелгән. Инде бер 50-60 йыл тирәһе “Йәшел генә сана, зәңгәр дуға ектерһәнә, Фатимам, туратҡа”, тип йырлайҙар. Моғайын, борон йырсылар улайтып йырламағандыр, сөнки кантон башлығының санаһы йәшел, дуғаһы зәңгәр, тәртәһе ҡара булыуы мөмкин түгел. Ғиллә йәшел менән зәңгәр һүҙҙәренең алмашыуында. Бер ҙә “йәшел сана” түгел, ә “йәшәнкә сана”. Йәшәнкә сана – ул урыҫтарҙың “кашауай” тип йөрөтөлгән саналарының бер төрө, киң, уңайлы итеп эшләнә. Сибай яҡтарындағы халыҡ һаман да йәшәнкә сана тип һөйләй, һәр хәлдә, ул кантон башлығы ултырып йөрөргә бик ҡулайлы булған. Ә “зәңгәр” тигәне “зеңгер” тигәнде үҙгәртеүҙән килеп сыҡҡан. Хәҙер беҙ “ҡыңғыраулы мәктәп йылдары” тип әйтәбеҙ, ә беҙ уҡыған заманда мәктәбебеҙ зеңгерле ине. Зеңгер бирә торғайныҡ, тик һуңынан звонокка күстек. Зеңгер – ул бәләкәй генә еҙ ҡыңғырау, уны кантон башлыҡтарына ғына аттарына ҡуйырға рөхсәт иткәндәр, теләһә кем ҡуйып йөрөй алмаған. Шулай итеп, “Йәшәнкә лә сана, зеңгер дуға ектерһәнә, Фатимам, туратҡа” тигән йыр һүҙҙәре бөтөнләй икенсе мәғәнә бирә. Кантон башлығы бик ҙур түрә, уның үҙенең тыуған яғына, Атайсалына ҡайтып түрә булғыһы килә. Был йырҙа телгә алынған Атайсал тыуған ил мәғәнәһендә түгел, ә аныҡ ауыл атамаһы. Әлбиттә, шағирҙарыбыҙҙың “Атайсал” һүҙенә тыуған ил мәғәнәһе һалып ижад итеүе бер ҙә зыян түгел, булһын. Ләкин “Сибай” йырында Атайсал Иҫке Сибай ауылының боронғо атамаһы. Йырҙа шул ваҡыттағы түрәләрҙең атрибуттары күренеп ята: йәшәнкә сана, зеңгер дуға, турат (ҡара ат). Бөгөн ҡара джиптарҙа, яҡтыртҡыстар ҡуйып елдереп йөрөгән түрәләрҙән бер нәмәһе менән дә айырылмай. Был электән килгән йола, тимәк. ==Дөрөҫ һөйләшәйек== Шунан, йырсыларға әйтә торған тағы бер дәғүәм бар: башҡорт телендә киләсәкте белдергән ҡылым формаһы –ар, -әр ялғауы менән генә барлыҡҡа килмәй, -ыр, -ер, -ор, -өр ялғауҙары ла шул мәғәнәне бирә. Мәҫәлән, киләр түгел, ә килер, сығар түгел – сығыр. Беҙҙең йырсыларҙың “киләрһеңме”, “сығарһыңмы” тип йырлауы дөрөҫ түгел. Икенсенән, йырсылар йыш ҡына баҫымды дөрөҫ ҡуймай йырлайҙар. Хатта радио, телевидение хеҙмәткәрҙәренең шул хаталарҙы тиражлап тороуына ҡарап, мәктәп уҡыусылары ла шулай һөйләшә башланы. Ҡылымдың -маҫ, -мәҫ ялғауҙары баҫымлы була, уның ҡыҫҡартылған формаһы -мам, -мәм дә баҫымлы. “Бармам”, “арымаҫ”, “талмаҫ” тигәндә баҫым – һуңғы ижеккә, “ҡарамаҫтан” тигәндә лә баҫым һуңғы ижеккә төшә. Баҫымды дөрөҫ ҡуймай һөйләү артыҡ әллә ниндәй ҙур бәлә түгел дә кеүек бер ҡарауға. Ләкин был башҡорт теленең үҙенсәлеген юҡҡа сығара. Мәҫәлән, башҡорт һәм татар телендә баҫымдар тап килә, ләкин бер урында ғына айырма бар. Татарса ҡылымдың хәбәр һөйкәлешенең хәҙерге заман өсөнсө зат ялғауы баҫымһыҙ. “Улар ни эшләй?” тигән һорауға татарса “баралар”, “ҡайталар”, “киләләр” тип яуап биргәндә баҫым икенсе ижеккә төшә, ялғау баҫымһыҙ. Ә башҡорт телендә, киреһенсә, баҫым һуңғы ижеккә, ялғауға төшә. Бына ошондай айырмаларҙы, туған телебеҙҙең үҙенсәлектәрен, боронғо һүҙҙәрҙе һаҡларға кәрәк. Сөнки ике тел бер-береһенә игәлеп торғанда, береһе мотлаҡ үткерләнә төшөп, икенсеһенә оҡшап китә. Ҡайһы тел көслөрәк, ҡайһы халыҡ үҙенең әсә телендә дөрөҫ һөйләшеүгә юғары яуаплылыҡ менән ҡарай, шул үҙенекен таға башлай. Әйҙәгеҙ, башҡорт теленең киләсәге өсөн борсолған милләттәштәр, телмәребеҙгә иғтибарлыраҡ булып, дөрөҫ һөйләшәйек! '''Вәкил ХАЖИН, педагогика фәндәре кандидаты, “Киске Өфө” нән.''' [[Категория:Башҡорт теле]] punoufuyh9buc8zqrajxt83b96q3ucl 0 4441 20473 20472 2020-03-13T18:34:37Z Айсар 394 категория 20473 wikitext text/x-wiki '''Иммунитетты нығытыу''' Ҡанда гемоглобин кимәлен күтәреү иммунитетҡа ыңғай тәьҫир итә. Тағы ла туҡланыу рационында йәшелсә-емеш күп булырға тейеш. Улар витаминдарға һәм антиоксиданттарға бай. Кишер, кәбеҫтә, сөгөлдөр, ҡабаҡ һәм йәшел һуған, укроп, сельдерей иммунитетты нығытыу өсөн айырыуса файҙалы. Алма, цитрустар, банан, киви, гранат, киптерелгән һәм туңдырылған еләктәр яҡшы. Организмға шулай уҡ аҡһымдар һәм майлы кислоталар (омега – 3, омега – 6) ҙа кәрәк. Улар диңгеҙ балығында һәм борсаҡ менән фасолдә күп. === Шифалы эсемлек === Уны әҙерләү өсөн уртаса ҙурлыҡтағы ике кишер, бер сөгөлдөр, бер-ике ҡалаҡ бал, ике ҡалаҡ йөҙөм һәм күрәгә кәрәк. Кишер менән сөгөлдөрҙө таҙартып, кишерҙе түңәрәкләп, сөгөлдөрҙө шаҡмаҡлап турарға һәм кәстрүлгә һалып, өҫтөн әҙерәк кенә ҡапларлыҡ итеп һыу ҡойорға. Талғын утта әҙер булғансы ҡайнатырға (40–50 минут). Әҙер булғас, һыуын һөҙөп, таҙа кәстрүлгә ҡойоп, йөҙөм менән күрәгә өҫтәргә һәм утҡа ҡуйырға. Ҡайнап сыҡҡас, 5 минут тирәһе бешерергә. Йәнә һөҙөргә һәм бал ҡушып, бер сәғәткә һыуытҡысҡа ҡуйырға. Был эсемлекте ололар һалҡын килеш эсә ала, ә балаларға йылытып бирергә кәрәк. Бер ай дауамында көнөнә бер стаканды өскә бүлеп өс тапҡыр эсергә. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/zd/immunitetty-k-t-re-s-n/ Иммунитетты күтәреү өсөн. "Йәшлек" гәзите сайты, 15.12.2019] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] 9qsrwza2kwvht0oqo8kgwyx1k9xbpg7 0 4442 20192 20178 2020-02-07T10:59:57Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20192 wikitext text/x-wiki '''Ильяс мәзин ''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы әүлиәһе. ==Илъяс мәзин зыяраты== Иҫке Монасип ауылы зыяратында әүлиә Ильяс мәзин ҡәбере бар. Ул матур итеп кәртәләп алынған, өс яҡлап эскәмйәләр ҡуйылған. Унан йыл әйләнәһенә кеше өҙөлмәй. Кем табиптарҙан ярҙам ала алмай, ошонда килә. Әүлиә Ильяс Сәғитовтың ҙур дауалау көсө булған, һәм улы Әхмәтшәриф Сәғитовҡа, ярҙам һораған сырхауҙарҙы үҙе үлгәс зыяратына алып килергә васыят әйтеп ҡалдырған, тиҙәр. Улы Әхмәтшәриф Сәғитов та вафат булғас был миссияны ауылдың оло инәйҙәре – Хөсәинова Ғылмисафа, Фәйрүзә әбей –үтәнеләр. Хөсәинова Ғылмисафа инәйҙең улы, Иҫке Монасип ауылында йәшәүсе Маликов Хәйҙәр ағай һөйләүенсә, Ильяс олатай: “Ауыл эргәһендәге Масаҡ тауы уяһында аҡһаҡ дейеү йәшәй, уны эшкә ҡуша алырлыҡ көсөм бар ҙа ул, тик уны эшкә ҡушһам ауылда уға эш еткереп булмаясаҡ”,- тигән. Мин белгәндән үҙебеҙҙең Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылынан Ғәбитова Мәвүрә бер нисә йыл рәттән килде Илъяс әүлиә зыяратына. “Миңә тик Ильяс олатайҙың ғына дауаһы килешә” ти торғайны. Үҙе, зыяратҡа ниәт итеп юлға сыҡһам гел юлым уңа, машинаһы ла бер-бер артлы тап булып тора, ҡайтҡанда ла ыңғай ҡайтып етәм, тип ғәжәп итеп һөйләй ине. Ә ул йылдарҙа техника әлеге кеүек геүләп торманы бит, колхоздың йөк ташыусы машиналары ла, райпоның бер нисә машинаһы. '''Ильяс мәзин тураһында 2007 йылдың 16 ғинуарында “Таң” гәзитендә баҫылып сыҡҡан мәҡәлә.''' ==Ильяс мәзин мөғжизәһе== Иҫке Монасип ауылындағы Ильяс мәзиндең зыяратына барыу һаулыҡҡа файҙа икәнен ишетеп белә инем. Бер туған һеңлем Сания менән уның зыяратына барып ҡайтырға булдыҡ. Тәүҙә мәсеткә инеп хәйер һалдыҡ, унан урамда аяттан ҡайтып барған өс әбейҙе туҡтатып, хәйергә яулыҡтар бирҙек. Йома көн ине. Бәлхиә ҡоҙағый беҙҙе зыяратҡа алып барҙы. Зыярат тирәһендә ҡоштарға ем һипкәс, Ильяс мәзиндең ҡәбере тирәһендәге эскәмйәгә ятып, Сания һеңлем йоҡлап китте. Мин зыярат эсендә йөрөнөм. Икенсе көндө туғаным Алһыу күршеһе Яңылбикәне эйәртеп ебәрҙе. Яңылбикә миңә ҡаты ғына итеп: “Ят, йөрөмә!” – тине. Өсәүләп зыяраттың өс яғынан ятабыҙ. Тегеләр ятҡас та йоҡлап киттеләр, мин тороп ултырҙым. Ике сикәмә ҡағылып йомшаҡ ҡына йылы ел иҫкән һымаҡ. Ағастарға, үләндәргә ҡарайым, ел юҡ. Ултыра торғас ятҡым килде. Серем иткән арала түбәмдән аяҡ осона тиклем ҙур ҡул мине һыйпаған һымаҡ булды. Йоҡом килеп әйләнеп яттым. Тағы шул хәл ҡабатланды. Ҡапыл зыяратта ятҡаным иҫкә төшөп, тороп ултырҙым. Юлдаштарым йоҡлайҙар. Өсөнсө көн тағын барҙыҡ. Сания йоҡлай, мин ятмай ҡурҡыбыраҡ ултырам. Мине егерме йылдар самаһы көлөп, илап ауырыйһың тиҙәр, мин үҙем быны белмәйем. Ҡыуанһам йәки көйһәм иҫемде юғалтам һәм көләм икән. Уянғас, баш ныҡ ауырта ине. Өфөлә табипҡа һөйләгәйнем, ул әллә етдигә алманы, әллә аңлата белмәнем, көлдө лә ҡуйҙы. Биш йыл тирәһе булғандыр, урамда кешеләр ҙә, машиналар ҙа икәү булып күренә ине. Ҡайһы саҡ шулай иҫем инәрле-сығарлы булып, урамда болғандап килһәм, йә йығылып ятһам, Кәбирә әбей иҫереп ята тиҙәр икән. Илъяс олатай зыяратына былтыр июнь айында барғайныҡ. Олатай миңә ярҙам итте, һаулығым яҡшырҙы. Элек тиҙ генә асыуланып, ҡыҙып китә инем, хәҙер, шөкөр, тынысландым. Алла бирһә, һау булһам, киләһе йыл тағы барырмын тейем. Һеңлем Санияның һөйләүенә ҡарағанда уға ла оҡшаған. Ул кеше боҙомо тип килгәйне. Аллаһы тәғәләнең мөғжизәләрен аңлатып бөтөрлөк түгел. Илъяс олатайҙың көсө үҙе үлгәс тә ярҙам итә икәненә шулай итеп ышандым. '''К. Әбдрәхимова. Иҫке Собханғол ауылы.''' == Ильяс мәзин мөғжизәһе == Иҫке Монасип ауылында мәзин ҡәбере барлығы хаҡында бәдәкәй саҡтан ишетеп үҫһәм дә, уны барып күрергә насип булғаны юҡ ине. Сәбәбе лә булмағандыр инде. Кешеләрҙең унда барып сихәт алыуы, хатта йоҡлап китеүҙәре тураһында халыҡ араһында хәбәрҙәр йөрөп тора. Бер мәлде, ниһайәт юл төштө. Йонсоу ғына көҙгө көн ине. Болоттар баш осонан ғына йомарланып-йомарланып урғылып аға. Бына-бына ямғыр яуырға торғандай булһа ла, бер килгәс, инергә йөрьәт иттек. Ауылда йәшәүсе бер апайға хәйер биреп, мәзин рухына аят уҡытҡас, уның менән бергәләп юлландыҡ. Тейешле йолаһын үтәп, ҡәберҙе өс тапҡыр әйләнеп сыҡҡас, ҡәбер рәшәткәләренә терәп эшләнгән эскәмйәгә ултырҙыҡ. Хәйер һалдыҡ, ҡоштарға ла ем алып килгәйнек, шуны һиптек. Ултыра торғас, ойоңҡорап кителгән. Йәнде лә, тәнде лә ниндәйҙер рәхәтлек солғап алған кеүек булды. Шундай һиллек. Еләҫ көн. Күҙемде йомоңҡорап ултырып, асып ебәрһәм, күк йөҙөндә ҡояш йылмая, көн асылған. Ә теге эс бошорғос ялбыр ямғыр болоттары шул арала теткеләнеп, әллә ҡайҙа ағып бөткән. Ос-моттары ғына күренә. Эргәләге ағастарҙа ҡоштар һайрай. Хатта уба аҫтындағы шишмә моңона тиклем ишетелә. Ҡәберҙе йәнә өс тапҡыр урап сығып, ҡайтып киттек. -Һинең килеүеңә ризаһыҙлыҡ белдермәне мәзин. Үткәндә ике ҡатын килеп, ауылдан рәт-сират белгән кешене лә алмай, аят та уҡытмай инеп киткәйне, ултыра алманылар, ҡапыл ҡап-ҡара болоттар килеп сығып, ҡойоп ямғыр яуа башланы, тип ҡуйҙы теге апай. Икенсе юлы бер нисә кеше бергә йыйылып, бер матур ғына йәйге көндә махсус юлландыҡ мәзин ҡәберенә. Арабыҙҙа дини аяттарҙы белгән оло ғына апайҙар ҙа бар. Зыярат ҡылғас, берәй матур ғына ерҙә, тәбиғәт ҡосағында, ашап-эсеп ял итеп тә ҡайтырға ниәт итеп, ашарға ла һалып алдыҡ. Зыярат ҡапҡаһын үткәс тә шишмә ағып ята ине тәү килгәнемдә. Унан аша баҫма ла эшләп ҡуйғандар. Тик был юлы шишмәнең мырҙаһы ғына ята, ә бер тамсы ла һыуы юҡ ине. Һап-һары ташлы тигеҙлек. Сүллеккә оҡшап тора. Әҙ генә лә һыу, дым һиҙелмәй. Йәлға ағып соҡорайтҡан ере лә юҡ, тип-тигеҙ. - Ә теге килгәнемдә бында матур ғына шишмә ағып ята ине. Ҡарале, яуынлы йылда ла шишмә ҡорор икән, тип юлдаштарыма әйтеп үттем, баҫма аша сыҡҡанда. Унан тейешле йолаларҙы үтәп, эскәмйәләргә ултырыштыҡ. Апайҙар аяттар бағышланы, хәйер һалдыҡ. Көн салт аяҙ. Эргәләге ағастарҙа ҡоштар һайрай. Ҡыҙым мышнап йоҡлап уҡ китте. Байтаҡ ултырып, ҡайтырға ҡуҙғалдыҡ. Зыярат ҡапҡаһына табан атлағас, бырыбыҙ ҙа… бер мәлгә генә туҡтап ҡалдыҡ… Баҫма аҫтында ҡәҙимге мул ғына һыулы шишмә ағып ята. Таштары ла күгелйем, ә һап-һары түгел… Хатта телдән яҙҙыҡ. Ҡапҡаны сығып бер ҡәүем атлағас ҡына телгә килеп, был нимә булды һуң ул, тип шыбырлашырға көс таптыҡ. Ләкин тәғәйен генә яуап таба алманыҡ. Һуңынан ололарҙан һораштырғылағас, бер нисәүһе, мәзин һеҙгә риза булып ҡалған, шуға һыуын күрһәтеп оҙатҡан, тине. Икенсе берәү, һеҙ дауаланырға тип түгел, әүлиәнән мөғжизә өмөт итеп барғанһығыҙҙыр, шуға һеҙгә әкәмәт күрһәтеп ҡалған инде, тип фаразланы. Быйыл да ошоға оҡшашыраҡ хәлгә осраусылар булған. Әнисә апайҙы (исеме үҙгәртелеп алынды) әхирәте әсәһенең шул зыяраттағы ҡәберендәге сүп-сарҙарҙы таҙаларға үҙе менән иптәшкә барырға саҡырған. Барғандар, тәпке менән сүп-сарҙы таҙартҡандар. Унан, бер килгәндә ултырып ҡайтайыҡ әле, тип, алдан ниәт итмәһәләр ҙә, мәзин ҡәберенә юл алғандар. -Һуҡмаҡ буйлап мәзин ҡәберенә етеп бара инек, юлыбыҙға оҙон ҡара йылан сығып, башын сәкәйтеп тик ятты ла ҡуйҙы. Үткәрмәй был. Тәпке менән ҡыуып, саҡ саҡ үтеп киттек, тип һөйләне теге апай. Үҙенә төбәп, ниәт итеп килмәгәнгә риза булмауын күрһәттеме икән әллә олатай, тип уйлап ҡуйҙыҡ. … Иҫке Монасип мәктәбе коллективы бик изге, бик ҙур эш башлаған.Үҙебеҙҙең данлы кешеләребеҙҙе үҙебеҙ күтәрергә тейешбеҙ. Әлбиттә, бөйөктәр быға мохтаж да түгел, ләкин беҙ үҙебеҙ мохтаж бындай ғилемгә, киләсәк быуын мохтаж. Үҙ ерендә пәйғәмбәрҙәр булмай тигән әйтем дә бар, юғиһә. Лира Яҡшыбаеваның Мөжәүер хәҙрәт хаҡындағы китабы ниндәй ҙур асыш булды йәмәғәтселек өсөн. Бәлки йыйылған мәғлүмәттәр буйынса киләсәктә Илъяс мәзин хаҡында ла китап сығарырға йөрьәт итеүселәр табылыр. '''Таңһылыу Баһауетдинова. “Таң” гәзите 16 ноябрь 2006 йыл.''' ==Ильяс олатайҙың өләсәйемә ярҙамы== Ильяс мәзин тураһында мин дә белгәндәремде яҙып ебәрергә булдым. Минең оләсәйем Юлдашева Фәхрихаят Ғимран ҡыҙы (ҡыҙ фамилияһы Дәүләтшина) 1887 йылда Байназар ауылында тыуған. Иҫке Монасип ауылына Мөхәмәтсафа тигән кешегә тормошҡа сыҡҡан. Мөхәмәтсафа олатай ауылда староста булған. 1917-1918 йылдарҙа ауыл араһында һуғыш булған. Уларҙың аҡтармы, ҡыҙылдармы икәнен бер кем дә белмәгән. Улар килгәндәр ҙә олатайҙы таптырғандар. Оләсәйем еңелтә, кәзәкейен генә кейеп, олатайҙы эҙләп ҡайтарған. Был хәл ҡыш, йә һыуыҡ көҙ булғандыр инде. Оләсәйем һыуыҡ үткәргән, биле һыҙлаған. Шунан һуң оләсәйем Әүжәндән килгән урыҫтарҙан 5 йыл рәттән биленән ҡан алдырған. Һаман шәбәйә алмағас, Илъяс олатайға барған. Ә ул: “Эй, балаҡайым, артыҡ ҡаныңды алдырғанһың, кәкерәйерһең инде”,- тигән. Оләсәйем ысынлап та кәкерәйгән. Үлеп киткәнсе кәкере ҡалды ул. Олатайым 1924 йылдың башында үлеп киткән, ә оләсәйем ауырға ҡалған булған. Ауырға ҡалғанын белмәй, ауырыйым тип Илъяс олатайға барған. Ул: “Ярар, балам, шәбәйерһең, үҙ ауырыуың”,- тип ҡайтарған. Оләсәйемдең шул “ауырыуынан” Шаһи исемле малайы тыуған. Былар Илъяс олатайҙың барыһын да үтә күрә белеүен һөйләй. Ильяс олатай кешене өшкөрөп тә, ә инде күберәк үлән менән дауалаған, өйрәткән. Миңә быларҙы оләсәйем үҙе һөйләгәйне. Оләсәйемдең ике улы, бер ҡыҙы булған. Мин уның ҡыҙының ҡыҙы булам. '''Әмирханова Шәмсинур. “Таң” гәзитенән мәҡәлә'''. ==Ерҙән һуғылғанды ергә ҡайтарырбыҙ, тигән Илъяс мәзин== Т. Баһауетдинованың Иҫке Монасиптағы әүлиә ҡәбере серҙәре һәм Илъяс мулла тураһындағы яҙмаһы минең дә күңел төбөндәге хәтирәләрҙе уятты. Ысынлап та, әллә ҡайҙарҙан уның тураһында ишетеп киләләр, ә ерле халыҡ был турала бик белеп етмәй. Мин һеҙгә әсәйемдең әсәһе булған Рабиға оләсәйемдән ишеткәндәремде бәйән итәм. Оләсәйем үҙе лә Ғазина (Сәғитова) Рабиға Сәйфулла ҡыҙы – Һарт йәғни Иҫке Монасип яғы ҡыҙы. Беҙ бәләкәй саҡта оләсәйем бер һауытҡа һалынған тоҙҙо бик ҡәҙерләп һаҡлай торғайны. Беҙ ҡыҙыҡһынһаҡ: “Был минең мәзүн (мәзин) бабайым өшкөрөп биргән тоҙ, берүк түгеп ҡуймағыҙ”, тип тыйыр ине. “Мәзүн” кем була икән тип беҙ аптырай торғайныҡ. Оләсәйем Ильяс мәзин тураһында һүҙ алып барған булған икән. Уның бик тә уҡымышлы, белемсе мулла булыуы хаҡында һөйләр ине. -Дүртенсе балама ауырлы ваҡытта түшем бик ҡыҫҡас, мәзүн бабайыма барғайным. Ул миңә, бәләкәй сағыңда иҫке нигеҙ өҫтөндә гөрләп үҫеп ултырған келәнкәйҙе ашағанһың, ауырыу шунан һуғылған. Әлегә һине, ауыр аяҡлы кешене, тәрбиәләп булмай, бынау тоҙҙо ғына өшкөрөп бирәм, шуны эсеп тор, тип ҡайтарғайны. Был тоҙ бермә-бер килеште. Түшем, арҡам ҡайһы берҙә ауыртҡылағас, тағы бер барҙым. “Тирләмәйһеңме, Рабиға?” тип һораны бабайым. Юҡ, тигәйнем, әтеү бирешмәҫһең, тине. Ә ерҙән һуғылған ауырыуыңды ергә ҡайтарабыҙ, тип өҫтәне. Донъя мәшәҡәтенән бушап, ҡабат бара алманым. Уныһы нисек була торғандыр, исмаһам, иҫән сағында өйрәнеп тә ҡалмағанмын. Мәзүн бабайым үлде лә китте – тип үкенеп һөйләй торғайны оләсәй. Әйткәндәй, оләсәйем үҙе лә бик уҡымышлы булды. Шөкөр, хәҙер боронғоға инаныу кире ҡайта, халыҡ тамырҙарын барлай башланы. Илъяс мәзин тураһындағы иҫтәлектәрҙе йыя башлау ҙа бик һәйбәт эш. Уның хаҡында күңелдәрендә бәләкәй генә булһа ла хәтирәләр һаҡлаусылар үҙҙәренең иҫтәлектәре менән бүлешһә, күл тамсынан йыйыла, тигәндәй, арҙаҡлы яҡташыбыҙ хөрмәтенә бик ҙур эш башҡарылыр ине. '''Гүзәл Һырлыбаева. Яңы Мөсәт ауылы. “Таң” гәзите, 2006 йыл 12 декабрь, № 143 (8571)''' ==Беҙҙә лә булған ул ҡөҙрәт эйәләре== Болгарияның бөйөк күрәҙәсеһе Ванганы кемдәр генә белмәй. Кешеләрҙең киләсәген әйтеп, үткәндәгеләрен иҫтәренә төшөрөүсе, ниндәй ауырыу-рәнйеште нисек дауалау хаҡында кәңәштәр биреү Вангаға бер ни тормаған. Беҙ был бөйөк күрәҙәсегә һоҡланабыҙ. Ә бит беҙҙең ябай башҡорттар араһында ла ундай һәләтле кешеләр булған. Минең олатайым Сәғитов Уйылдан Садиҡхажи улы үҙенең 58 йыллыҡ ғүмере осоронда Әүжәндән Стәрлетамаҡҡа ҡәҙәрге арауыҡта һал ағыҙыу контораһы начальнигы булып эшләй. Хәлле генә йәшәй. Бер мәлде уға Ильяс ҡарт килә. Бының нисәнсе йылдар булғаны билдәһеҙ. Шунда Ильяс ҡарт, күп ваҡыт ҡалманы, илгә бик ауыр әфәт килә, был мәлдә инде мин дә булмам, һиңә үтенесем бар тип әйтә олатайға. -Минең улым Усман үҙаллы, үҙен-үҙе яҡларлыҡ, һаҡларлыҡ кеше түгел. Тыуасаҡ ҡәфәт осоронда һин уны ситкә типмә, мөмкин ҡәҙәр ярҙам ит, - ти ҡарт. Йәнә өҫтәп ҡуя: - Ҡәфәттең ҡасан килеүен Ығышма күле әйтер. Ысынлап та, 19-сымы, 20-семе йылда Ығышма күле бер кемдең күҙенә күренмәй ҡорой. 1920-1921 йылдарҙа ҡот осҡос аслыҡ ябырыла. Ауыл халҡы ошо аслыҡта ныҡ ҡырыла. Олатай теге ярҙамһыҙ ҡалған баланы үҙенә алып, аслыҡтан үлеүҙән ҡотҡарып ҡала. Олатай 1929 йылда үлә. Теге балалар үҙаллы юлға баҫып ҡала. Ильяс хәҙрәттең күрәҙәлек итеүе күп булған. Ваҡытында иғтибар итеп, яҙып алыусылар ғына булмаған. Ильястың улы Изгин Әбделмән мәрхүмдең атаһы ла аслыҡтан ҡотолоп ҡала. Усман бабай һуғышта булғандырмы юҡмы, уныһы билдәһеҙ. Нисәнсе йыл булғандыр, ул ауылда үлгән. Әбделмән ағайҙың улы тыуғас, ул улына олатаһы хөрмәтенә Ильяс тигән исем ҡуша. Ильяс бөгөнгө көндә Өфөлә йәшәй. Хәҙер теге күлгә яңынан әйләнеп ҡайтайыҡ. Был күл 1974 йылда йәнә бер кемдең күҙенә күренмәй төбөнә тиклем ҡороно. Июлдең урталары тирәһе ине. Икенсе көндө элекке кимәленә етеп тулды. Күлдең шул тиклем һыуы ҡайҙа булып торҙо ла, ҡайҙан ҡабат килеп сығып тулды – бына быныһы сер инде. Һөҙөмтәлә, Ильяс хәҙрәттең һүҙҙәре хаҡ икәнлегенә ышандыҡ. 1975 йылда ҡот осҡос ҡоролоҡ булды. Әлбиттә, халыҡ та, мал да аслыҡ күрмәне. Быға хөкүмәттең иҡдисадты планлы алып барыуы ярҙам итте. Әммә колорад ҡуңыҙы халыҡ өсөн оло әфәт булып ҡалды. Мәҫәлән, мин шул тиклем һыуҙың юҡҡа сығыуын һәм кире тулыуын бер нисек тә аңлай ҙа, аңлата ла алмайым. Был турала ғалимдар ни әйтер ине икән? Элек был күлдең өҫтөндә бер ер киҫәгендә ҡайын үҫеп йөрөгшән. Ҡайын тик түңәрәк әйләнәһе буйынса ғына йөҙөп хәрәкәт иткән. Бала-саға, ҡатын-ҡыҙ ҡурҡҡас, ҡайынды ситтәге ағасҡа бәйләп, еректергәндәр. Шунлыҡтан күл бер аҙ бәләкәйләнә һәм түңәрәкләнә төшкән. Ильяс хәҙрәттән башҡа ла көслө кешеләр булған беҙҙең яҡта. Мәҫәлән, Хәбир мулла кешенең күҙенә, йөҙөнә ҡарап, уның нимә менән ауырыуын әйтер булған. Шулай уҡ сир-зәхмәттән нисек һаҡланырға, дауаланырға өйрәткән. Ул – репрессия ҡорбаны. Уны төрмәгә алып барып япҡас, атырға тейеш булалар. Көндәрҙең береһендә Хәбир мулланы төрмә начальнигы саҡырып ала ла, уны шул уҡ көндә атасаҡтарын әйтә. “Ҡатыныңа, бала-сағаларыңа һуңғы һүҙеңде әйтеп ҡал”, -ти начальник. -Әйтер һүҙем юҡ, һинең менән бер тапҡыр тәмәке тартырға рөхсәт ит. Һуңғы теләгем ошо, - ти мулла. Начальниктан алған тәмәкеһен Хәбир мулла ашыҡмай, яйлап ҡына, төтөнөн начальник яғынараҡ өрөп, тартып бөтә. Атылыр ваҡытын белеп сыҡҡан Хәбир уйламай. Ниһайәт, начальник быны кире саҡыртып ала һәм атыу язаһын 10 йыл хөкөм менән алыштырыуҙары тураһында әйтә. Үҙ ғүмерендә тәмәкене ауыҙына алмаған Хәбир бына ошолай ҡотолоп ҡала мәлһеҙ үлемдән. Ете йылдан һуң ул тыуған яғына ҡайтып төшә. Ул күңеле ҡушыуы буйынса йәшәп, донъя ҡуя. Халҡыбыҙ араһында таланттар бик күп. Тик уларҙы мәлендә күреп, баһалай ғына белергә кәрәк. '''Ә. Сәғитов. “Таң” гәзитендәге мәҡәлә. 2006 йыл, 9 декабрь, № 141-142 (8569-8570)''' [[Категория:Бөрйән районы]] lki74nxmp2qhccigkl6aeezgkucf25h 0 4443 20120 2020-01-25T18:49:32Z Айсар 394 яңы мәғлүмәт 20120 wikitext text/x-wiki '''Алоэны нисек ҡулланырға?''' ''Алоэ япрағының һутын һығып алыр алдынан 12 тәүлек буйы ҡараңғыла, 4—8 градуста тотоп алалар.'' Ошондай шарттарҙа унда йәрәхәттәрҙең бөтәшеү процесын тиҙләштереүсе биологик әүҙем матдәләр туплана, тип иҫәпләнә. Дауаланыу өсөн 3—4 йәшлек үҫемлектең 10—15 см оҙонлоҡтағы япраҡтарын алырға кәңәш ителә. * Яраға һәм ҡырҡылған урындарға алоэ һутына манылған марля бәйләмен ябып, бинт менән нығытып бәйләп ҡуйығыҙ. Уны көн һайын алмаштырып торорға онотмағыҙ. * Янған һәм өшөгән ерҙәргә гөлдөң ваҡ итеп туралған япрағын ябырға мөмкин. Тәүге ике-өс көндә уны көнөнә ике тапҡыр яңыртып торорға, артабан көнөнә бер тапҡыр ҙа етә. * Танау ҡанап йонсотҡанда ашарҙан 15 минут алда көнөнә бер киҫәк 1,5 – 2 см оҙонлоғондағы алоэ япрағын ашарға. Дауаланыу курсы – 10 көн. * Пардонтоз, стоматит, гингивиттан бер өлөш алоэ һутына 5 өлөш һыу ҡойоп болғатырға һәм көнөнә 2 – 3 тапҡыр ауыҙҙы сайҡатырға. * Күҙгә арпа сыҡҡанда көнөнә 3 – 4 тапҡыр күҙ ҡабағына алоэ һуты һөртөргә. * Киҫкен ринит (тымау) булғанда көнөнә 3 – 5 тапҡыр танауға 4 – 6 тамсы яңы һығылған һутын тамыҙырға. * Эс ҡатыуҙан 2/3 стакан япрағының онтағына бер стакан шыйыҡ бал ҡушып, ҡараңғы урында өс көн төнәтергә. Һыуытҡыста һаҡлап, көн һайын иртәнсәк бер ҡалаҡ ошо дарыуҙы һыу ҡушып йоторға. * Ашҡаҙан һәм бөйән сей яраһынан ярты стакан ваҡ итеп туралған алоэ япрағына бер стакан шәкәр ҡушып, болғата-болғата ҡараңғы урында ике-өс көн төнәтергә. Һуңынан бер стакан кагор ҡушып, тағы ла бер тәүлек тоторға. Шифалы дарыуҙы көнөнә өс тапҡыр ашарҙан ун минут алда берәр ҡалаҡ эсергә. Дауаланыу курсы 4 – 6 аҙна. * Атеросклероздан көнөнә ике-өс тапҡыр ашарҙан 15 минут алда бер балғалаҡ алоэ һутын эсергә. Дүрт аҙна эскәндән һуң ун көн ял итеп алырға һәм яңынан дауам итергә. * Экземанан тәүлегенә ике-өс тапҡыр 5 – 7 минутҡа тәндең зарарланған өлөшөнә алоэ һуты һеңдерелгән салфеткалар ябырға. «Йәшлек» гәзите сайты, 24.01.2020 [[Категория: Халыҡ медицинаһы]] 4b0h76pjtxiqiecegfihvzy1aa2mvas 0 4444 20121 2020-01-25T18:55:58Z Айсар 394 яңы мәғлүмәт 20121 wikitext text/x-wiki '''Кукуруздың сәләмәтлек өсөн файҙаһы''' Кукуруз ашҡаҙан-эсәк трактын сәләмәтләндерә. Айырыуса эс ҡатҡанда кукуруз менән дауаланыу файҙалы. Ундағы глютамин кислотаһы хәтерҙе һәм мейеләге матдәләр алмашыныу процесын яҡшырта. Кукуруз крахмалы нервы күҙәнәктәрен һәм мускулдар туҡымаһын туҡландырыу өсөн кәрәк. Шунлыҡтан нервы системаһы ауырыуҙары менән интегеүсе, шулай уҡ мускулдарын арттырырға теләүселәр өсөн кукуруз ашау файҙалы. Йәш, яңы өлгөрә башлаған кукурузды сей килеш йә бешереп ашарға мөмкин. Ул организмды зарарлы матдәләрҙән таҙарта. Кукурузды балалар бик ярата. Үҫеп килеүсе организмды ул витаминдар һәм микроэлементтар менән байыта, кәүҙә ауырлығы йыйырға булышлыҡ итә. Консерваланғанында ла файҙалы матдәләр һаҡлана. Уны төрлө салатта файҙаланырға мөмкин. Кукуруз емешлеге ауыҙы менән уның таяҡсалары ла шифалы. Уларҙы өлгөрә башлаған мәлдә йыялар. Унда кукуруз майы, гликозидтар, нервы системаһын көйләүсе сапониндар, хәтерҙе яҡшыртыусы В6 витамины, тағы ла С, К, Е витаминдары, никотин кислотаһы һәм башҡа минераль матдәләр бар. * Бай химик составҡа эйә булыуы уны төрлө ауырыуҙы дауалауҙа ҡулланырға мөмкинлек бирә. Кукуруз емешлеге ауыҙынан әҙерләнгән төнәтмәне холециститтан, гепатиттан, энтероколиттан һәм башҡа ашҡаҙан-эсәк ауырыуҙарынан, шулай уҡ бәүел һәм үт ҡыуыу, ҡан туҡтатыу сараһы булараҡ тәҡдим итәләр. Был төнәтмәне оҙаҡ эсеү бөйөрҙәге һәм бәүел юлындағы таштарҙың тарҡалыуына булышлыҡ итә. Кукуруз емешлеге ауыҙы нигеҙендә әҙерләнгән препараттар айырыуса үт тотҡарланғанда һәм геморрагик диатездан файҙалы. Бауырҙы уның менән дауалағанда ауыртыу бөтә, күңел болғаныу, уҡшытыу туҡтай, бауырҙың күләме бәләкәсәйә, ауырыуҙың дөйөм хәле яҡшыра. Бындай төнәтмәне шулай уҡ нервы системаһы ауырыуҙарынан һәм дөйөм хәлһеҙлектән дә эсергә тәҡдим итәләр. * Төнәтмә түбәндәгесә әҙерләнә. Ике ҡалаҡ киптерелгән һәм ваҡланған сеймалға 200 мл ҡайнар һыу ҡойоп, ярты сәғәт парҙа тоторға. Бер аҙ һыуынғас, һөҙөп алырға һәм тәүге нисбәтенә еткәнсе ҡайнатып һыуытылған һыу өҫтәргә. Төнәтмәне көнөнә өс тапҡыр ашар алдынан 1/4 стакан эсергә. * Майын өлгөргән кукуруз орлоғо шытымдарынан эшләйҙәр. Ул бик тәмле һәм еңел үҙләштерелә. Ундағы биологик актив матдәләр ҡандағы холестерин кимәлен төшөрә. Шуға күрә кукуруз майын йөрәк һәм баш мейеһе тамырҙары атеросклерозын дауалау өсөн ҡулланалар (көнөнә ике тапҡыр берәр ҡалаҡ эсергә). Шулай уҡ диабетиктарға аш-һыу әҙерләгәндә тап ошо майҙы ҡулланыу файҙалы. Бынан тыш, ул төрлө тире ауырыуынан тән ҡысыуын, ялҡынһыныуҙы баҫырға һәм туҡымаларҙың тиҙерәк бөтәшеүенә булышлыҡ итә. Шулай итеп, кукурузды эшкә һанамай йөрөргә ярамай. Ул тәмле, файҙалы ризыҡ ҡына түгел, күп ауырыуға дауа ла. «Йәшлек» гәзите сайты, 30.11.2019 [[Категория: Халыҡ медицинаһы]] 27o67o4hd6cvntyuw0h0wu6rtfnhq52 0 4445 20125 20124 2020-01-26T08:18:23Z ZUFAr 381 20125 wikitext text/x-wiki '''Етен орлоғо ярҙамында эсәктәрҙе таҙартыу''' Кеше организмында эсәктәр мөһим роль уйнай – аш эшкәртеү барышында аҙыҡтан организм өсөн кәрәкле файҙалы матдәләрҙе һурып ала. Организмдың дөрөҫ эшләүе эсәктәрҙең эшмәкәрлегенә бәйле. 75 йыл ғүмерендә кешенең эсәктәре аша яҡынса 100 мең тонна аҙыҡ һәм 40000 литр шыйыҡлыҡ үтә. Һөҙөмтәлә унда бик күп ағыулы матдә туплана. Эсәктәрҙе таҙартыуҙың бик күп ысулы бар. Гидроколонотерапия ярҙамында уларҙы йыуҙыртыу күп ваҡытты ала, микрофлораһын боҙа, өҫтәүенә, ҡыйбатлы ғына процедура. Ҡайһы бер табиптар һәм диетологтар бер балғалаҡ етен орлоғонан әҙерләнгән ондо ҡулланырға тәҡдим итә. Ул өс аҙнала эсәктәрҙе таҙартырға ярҙам итәсәк. Шулай уҡ уның ярҙамында кәүҙә ауырлығын нормаға килтереп, май ҡатламдарын кәметергә мөмкин. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Етен|Етен]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} '''Етен орлоғо оно''' организмдан зарарлы матдәләрҙе сығара һәм холестеринды кәметергә ярҙам итә. Уны ауырыуҙы иҫкәртеү йәһәтенән дә ҡулланырға мөмкин, шулай уҡ ашҡаҙан-эсәк, бәүел юлдары ауырыуҙарын дауалауҙа ярҙамсы сара булараҡ та файҙаланырға була. Ғалимдар уның мейе эшмәкәрлеген һәм күреү һәләтен яҡшыртыуын да билдәләй. Тәүге аҙнаһында бер балғалаҡ етен орлоғо онон 100 г кефирға ҡушып эсергә. Икенсе аҙнаһында 100 г кефирға ике балғалаҡ ҡушырға була. Өсөнсө аҙнаһында инде 150 г кефирға – өс балғалаҡ етен орлоғо оно. Кефирҙы өйҙә әҙерләнгән йогурт, майлылығы әҙ булған шыйығыраҡ ҡаймаҡ менән алмаштырырға мөмкин. Бындай ондо һатыуҙа табып булмаһа, үҙеңә эшләргә мөмкин. Дарыуханала етен орлоғон һатып алып, ҡәһүә ваҡлағыста онтарға. Ошо ҡатнашманы көн һайын иртәнге ашҡа ҡәҙәр ҡулланғанда, өс аҙнанан һаулығығыҙ ҙа борсомаҫ, кәүҙә ауырлығы ла кәмер. Организмды таҙартыу осоронда күп итеп һыу эсергә онотмағыҙ. Шулай уҡ етен орлоғон төрлө аҙыҡҡа ҡушырға ла мөмкин. Мәҫәлән, салатҡа, соустарға, йәшелсә һәм ҡамыр аштарына. «Йәшлек» гәзите сайты, 08.12.2019 [[Категория: Халыҡ медицинаһы]] r9mmt85fp1kcv5vk47m9ft14lo9e3os 0 4446 20174 2020-02-03T15:44:57Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Имунитетты нығытыу]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Иммунитетты нығытыу]]: хёреф хата8ы 20174 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Иммунитетты нығытыу]] 0hvjqyrhz6af8bho0ywt1qrcftkwiiq 0 4448 20391 20186 2020-02-29T11:28:04Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20391 wikitext text/x-wiki '''Торт''' - перәник һәм банан менән Ҡамыр менән мәшәҡәтләнеп торорға теләмәһәгеҙ, ҡунаҡтарығыҙҙы ошондай бик тәмле торт менән һыйлай алаһығыҙ. Бының өсөн 700 г перәник, 3 банан, 50 г сәтләүек, шоколад, крем өсөн 250 г ҡаймаҡ, 100 50 г шәкәр кәрәк. Перәниктәрҙе телемләп, бананды түңәрәкләп турарға. Грек сәтләүеген ваҡларға, шоколадты ҡырғыстан үткәрергә. Ҡаймаҡҡа шәкәр һалып, крем яһарға. Сөмөрәк һауытҡа пленка йәйергә лә, кремға манылған банан менән перәниктәрҙе ҡатлап теҙергә. Өҫтөнә шоколад, грек сәтләүеге һибергә. Тортты бер нисә сәғәткә һыуытҡысҡа ҡуйырға. Табынға бирер алдынан һауытты әйләндерергә һәм пленканы алырға. Тәмлекәстең өҫтөн киви менән дә биҙәргә мөмкин. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Per-nik--m-banan-men-n-tort-111411/ "Йәшлек" гәзите сайтынан, 06.02.2020.] [[Категория:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Торт]] fqdvmfc75kfk1iyry21egh3t0olwtar 14 4449 20180 2020-02-07T10:15:57Z Айсар 394 яңы мәғлүмәт 20180 wikitext text/x-wiki [[Category:Рецептар]] sanfqz9p4cgv3oi0e0x09jalbb5d0qe 0 4450 22645 22443 2020-08-01T09:08:43Z Akkashka 410 22645 wikitext text/x-wiki * [[Аш-һыу буйынса|Аш-һыу буйынса]] * [[Кухня мәшәҡәттәре|Кухня мәшәҡәттәре]] * [[Ҡан анализының күрһәткестәре нимә аңлата?]] * [[Ҡолаҡты нисек тишергә?| Ҡолаҡты нисек тишергә?]] * [[Һаулыҡ - ҙур байлыҡ|Үҙ-үҙеңде ҡара!]] * [[Доктор Уоллок кәңәштәре|Оҙон ғүмер сере]] * [[Нерв системаһын көйләү|Әлиә Сәйғәфәрованан ябай кәңәштәр. Дарыуханаларҙа һатылмай торған дауа]] * [[Етен ҡан тамырҙарын дауалай]] * [[Мөхәммәт бәйғәмбәр медицинаһы]] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса кәңәштәр]] s2rvlygc8c3eparpbikcc7jedghb0nl 0 4451 20200 20190 2020-02-08T07:36:38Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20200 wikitext text/x-wiki '''Ниндәй ризыҡ күпме һаҡлана?''' * Макарон бүлмә температураһында бер йыл һаҡлана. Дымлы һауала күгәрә. * Үҫемлек майы. Шешәләгеһе ҡараңғы урында 18 градуста дүрт ай һаҡлана. Температура тағы ла юғарыраҡ булһа, үҫемлек майындағы файҙалы май кислоталары әсеп, ағыуға әйләнә. * Йомортҡаны 2-6 градуста йылыла 2-3 аҙна тоторға була. Оҙағыраҡ һаҡлаған һайын сифаты ла түбәнәйә. == Һыуытҡыста == * бешкән ит 3-4 көн, * үткәрелгән ит 1-2 көн, * колбаса – 1 аҙна, * ҡош ите 1-2 көн, * балыҡ 1-2 көн, * аҡ май 1 ай, * ҡаты сыр - 3 аҙна һаҡлана. '''Әгәр оҙаҡ ятҡан ризыҡтарҙың сифаты шик уятһа, уларҙы ҡулланмауығыҙ хәйерле.''' == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Nind-y-rizi-k-pme-a-lana-112728/ "Йәшлек" гәзите сайты, 07.02.2020] [[Category:Башҡортса]] bgo3m2aubsr1o3loxorgfkh6j6no5ab 14 4452 20187 20183 2020-02-07T10:49:17Z Айсар 394 категория 20187 wikitext text/x-wiki [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса кәңәштәр]] d9yc4xkbyxznhu75x345phw6szfjeip 14 4453 21986 21985 2020-07-14T08:11:09Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21986 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 4454 20368 20213 2020-02-29T09:42:03Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20368 wikitext text/x-wiki [[Файл:Clubbing fingers 2.jpg|мини|справа]] '''Тырнаҡтар нимә хаҡында һөйләй?''' Сәләмәт кешенең тырнаҡтары тигеҙ алһыу ғына төҫтә була. Тырнаҡ үҙе лә шыма, үтә күренмәле һәм һығылмалы булырға тейеш. Ундағы үҙгәрештәр организмдағы етди ауырыуҙар тураһында иҫкәртеүе ихтимал. - Аҡһыл арҡыры һыҙыҡтар – хроник полиартрит һәм эсәк ауырыуҙары билдәһе. Әгәр ҙә ул һыҙыҡтар һорғолт төҫтә икән, тимәк, бөйөр бигүк сәләмәт түгел. - Сәғәт быялаһы кеүек ҡабарып торған тырнаҡтар үпкә сире тураһында хәбәр итә. - Тырнаҡтар күгәрһә, тиҙерәк кардиологҡа күренегеҙ. Йөрәкте һәм ҡан тамырҙарын тикшертергә кәрәк. - Үтә ҡыҙыл тырнаҡтар гипертония тураһында һөйләй. - Һары таптар һәм тырнаҡтарҙың һары төҫө матдәләр алмашыныуы боҙолоуы, бауыр ауырыуҙары хаҡында иҫкәртә. - Тырнаҡтағы аҡ таптар ҡандағы шәкәр кимәлен тикшертергә кәрәклеген белдерә. Шәкәр кимәле нормала булһа, тимәк, организмға А, С, Е витаминдары һәм кальций, тимер, цинк етмәй. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/zd/tyrna-tar-nim-kha-ynda-yl-y/?sphrase_id=779904 "Йәшлек" гәзите сайты, 07.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса кәңәштәр]] dztk32zcwwz4k5bumgudsozz8xcb0hb 0 4455 20202 20199 2020-02-08T07:40:27Z Айсар 394 аныҡлаштырыу 20202 wikitext text/x-wiki * [[Ниндәй ризыҡ күпме һаҡлана?|Ниндәй ризыҡ күпме һаҡлана?]] [[Category:Башҡортса]] 5l7bqv21lentvprztej752gnulzw1rq 0 4456 20204 20201 2020-02-08T07:51:30Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20204 wikitext text/x-wiki * [[Газ плитәһен нисек таҙа тоторға?|Газ плитәһен нисек таҙа тоторға?]] * [[Суйын таба яҡшымы, тефлонлымы?|Суйын таба яҡшымы, тефлонлымы?]] [[Category:Башҡортса]] m0hinjdafs2xw6esm8zs3z0y9aoxwd9 0 4457 20203 2020-02-08T07:47:13Z Айсар 394 яңы мәғлүмәт 20203 wikitext text/x-wiki '''Газ плитәһен нисек таҙа тоторға?''' ''Хужабикәнең уңғанлығын һәм бөхтәлеген газ плитәһенә ҡарап бел, тиҙәр.'' Гелән бешеренеп торғанда уны идеаль таҙалыҡта тотоу мөмкин дә түгелдер. Таҙартып ҡына ҡуйыуың була, йә ҡайнап сыҡҡан аш түгелә, йә май сәсрәй. Иҫегеҙҙә тотоғоҙ, хужабикәләр: плитәгеҙ бысраныу менән тиҙ генә һөртөп алығыҙ, юғиһә, янған аҙыҡ ҡалдыҡтарын йыуып алыу ҡыйынға төшәсәк. Горелканың дүңгәләктәренә ризыҡ төшһә, газығыҙ ҙа насар янасаҡ. Плитәнең суйын менән металл ҡатнашмаһынан яһалған деталдәре еңел тартып алына, рәхәтләнеп химик таҙартыу шыйыҡсалары һәм тимер щетка менән йыуып алырға була. Агрегаттың декоратив эмаль менән ҡапланған урындарын һабын йәки һауыт- һаба йыуа торған шыйыҡса менән йыуып алырға мөмкин. Һуңынан эмалде ҡоро сепрәк менән ҡоротһағыҙ, ул ялтырап торор. Белгестәр поддондың горелкалар аҫтындағы өлөшөн даими таҙартып торорға ҡуша. Был процедураны эшләмәйһегеҙ икән, конфорканы ҡабыҙыу менән аш- һыу бүлмәһенә көйгән еҫ тараласаҡ. Газ плитәһен таҙа тоторға теләгәндәр тағы ла бер хәйлә тәҡдим итә. Агрегаттың өҫтөн фольга менән ҡаплаһағыҙ, плитәне таҙартып торорға ла кәрәкмәйәсәк. Бысранғанын алып ташлайһығыҙ ҙа, яңыһын йәйеп ҡуяғыҙ. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Gaz-plit-en-nisek-ta-a-totor-a-112754/ "Йәшлек" гәзите сайты, 07.02.2020] [[Category:Башҡортса]] qf08z15hz26t4saczhmjqhwgzby6ou7 0 4458 20206 20205 2020-02-08T07:55:01Z Айсар 394 аныҡлаштырыу 20206 wikitext text/x-wiki '''Суйын таба яҡшымы, тефлонлымы?''' ''Табаның һатыуҙа ниндәйе генә төрө юҡ: суйыны ла, алюмины ла, тефлонлыһы ла . Һәр хужабикә үҙенә яйлыһын ҡулай күреп, һатып ала. Ниндәйен алһаҡ, отолмаҫбыҙ икән?'' * Таба һатып алғанда уның ниндәй материалдан яһалғанлығына иғтибар итегеҙ. Иң ныҡлылары – суйын табалар. Һатып алыу менән унда бөтә әйбер ҙә көйә. Шуға күрә табаға бер аҙ май һалып, эҫе духовкала уны «яндырып» алырға кәрәк. Ҡарап тороуға был табалар матур булмаһа ла, һеҙгә бик оҙаҡ хеҙмәт итәсәк. Төрлө ризыҡ ҡыҙҙырырға ла, духовкаға ҡуйырға ла була, ризыҡ көймәй, үҙ парында тәмле генә булып бешә. Һауыт оҙаҡ йылына һәм тиҙ генә һыуынмай. * Алюмин табалар бик оҙаҡҡа сыҙамай. Һатыуҙа хаҡтары ла ҡиммәт түгел, тотоноуға еңел. Унда ризыҡ тиҙ генә көйөп бара. Табаны ныҡ ҡыҙҙырғанда деформацияға бирелә. Һатып алғанда төбөнөң нимә менән ҡапланғанлығына ҡарағыҙ. * Хәҙер күпселек хужабикәләр тефлон табаларға өҫтөнлөк бирә. Тефлон ни тиклем ҡалын, ул шул тиклем яҡшы. Табаның төбө йоҡа икән, тефлоны тиҙ бөтәсәк. Уларҙы тимер щеткалар менән ышҡып йыуырға ярамай. Тимер ҡалаҡ менән бешерергә ҡуйған ризығығыҙҙы бутаһағыҙ ҙа, тефлонына зыян килтереүегеҙ ихтимал, өҫкө ҡаты ҡубып төшәсәк. Тефлонлы һауыт- һабаны артыҡ ҡыҙыу утҡа ҡуйырға кәрәкмәй. Табаның йылыныу- йылынмағанлығын ҡайһы берҙәрендә булған махсус индикаторына ҡарап белергә була. Табаның тышын эмаль , лак менән эшкәртәләр. Эмаль ныҡлыраҡ һанала. Лак тиҙ һыҙырыла, төҫөн юғалта. ** Табаны плитә төрөнә ҡарап алалар. Ғәҙәттә, етештереүселәр ҡайһы табаның ниндәй плитәгә ярағанын яҙып ҡуя. Быяла-керамик плитәгә төбө 3 миллиметр ҡалынлығыған да кәм булмаған таба кәрәк. Йоҡалары тиҙ боҙоласаҡ. Индукциялы плитәгә махсус табалар ғына ярай. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Suyin-taba-ya-shimi-teflonlimi-112618/ "Йәшлек" гәзите сайты, 07.02.2020] [[Category:Башҡортса]] dlimedn1x10a3cuw19ahfrjdpto0vvm 0 4459 20243 20242 2020-02-08T13:43:00Z Айсар 394 Айсар [[Һаулыҡ - ҙур байлыҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Үҙ-үҙеңде ҡара!]]: аныҡлау 20242 wikitext text/x-wiki * [[Гел өшөп йөрөүҙең сәбәбе бар икән|Гел өшөп йөрөүҙең сәбәбе бар икән]] * [[Ҡулдарҙы өҫкә күтәрегеҙ|Ҡулдарҙы өҫкә күтәрегеҙ]] * [[Тырнаҡтар нимә хаҡында һөйләй?|Тырнаҡтар нимә хаҡында һөйләй?]] [[Category:Башҡортса]] fihzz18zh8ai3peppbsmsdq6865yn0q 0 4460 21886 21770 2020-07-12T15:11:23Z Һәҙиә 403 21886 wikitext text/x-wiki '''Гел өшөп йөрөүҙең сәбәбе бар икән''' Сәләмәт кешенең организмы ҡышын йылы һаҡлай, ә йәйен тәбиғи рәүештә һыуына. Тейешенсә кейенеп тә өшөп йөрөрөүҙең сәбәбе бар. Был организмға тимер етмәү менән бәйле булырға мөмкин, гемоглобинды тикшерергә кәрәк. Йод етмәгәндә, ҡалҡан биҙе гипофункцияһы (гипотиреоз) башлана, матдәләр алмашыныуы әкренәйә. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Gel-sh-p-y-r--e-s-b-be-bar-ik-n-113628/ "Йәшлек" гәзите сайты, 08.02.2020] [[Category:Башҡортса]] 0rt06xgc65x58w7lwsd55pn2qq1aoei 0 4461 20215 2020-02-08T11:57:30Z Айсар 394 яңы мәғлүмәт 20215 wikitext text/x-wiki '''«Мини-пицца» бутерброды''' == Ингредиенттар == * 1 багет, * 200г ыҫланған тауыҡ ите, * 100-150 г сыр, 2 йомортҡа, * помидор, * зәйтүн емеше, * йәшел тәмләткестәр. == Әҙерләү == Багетты телемләп турарға һәм формаға теҙергә. Йомортҡа һытырға, тоҙ, борос һалып, яҡшылап туғырға. Уға шаҡмаҡлап туралған ит, ҡырғыста ыуылған сыр һалырға. Икмәк өҫтөнә ошо ҡатнашманы һалырға , өҫтөнә зәйтүн емешен , помидорҙы түңәрәкләп турап һалырға. Бутербродтарҙы 180 градусҡа тиклем ҡыҙҙырылған мейестә 15-20 минут бешерергә ҡуйырға. Табынға йәшел тәмләткестәр менән биҙәп бирергә мөмкин. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Mini-pitstsa-buterbrodi-105783/ "Йәшлек" гәзите сайты, 03.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 8kfwh20k2ukprdee34ct5ujmvc1q7xg 0 4462 24718 24717 2023-01-30T17:11:37Z Aidar254 420 24718 wikitext text/x-wiki '''Универсаль ҡамыр''' — төрлө бәлештәргә бара, пирожкиҙар, пицца, майикмәк, булочка бешереүгә ла бара, пирожки-майикмәк бешергәндә шыйыҡ майҙы аҙыраҡ ҡушаһың, 3-4 аш ҡалағы тирәләй, а бәлеш бешергандә күберәк - 100-150 г ҡушырға була, ҡамыры тәмле була бигерәк. == Әҙерләү == Ҡамыр баҫа торған hауытҡа 1 стакан hалҡын hыу ҡояһың да 1 сәй ҡалағы ҡоро сүпрә (сухие дрожжи) hалып болғайһың. Икенсе hауытта 4 аш ҡалағы шәкәр ҡомо hалып һәм 1 стакан ҡайнар һыу ҡойоп болғайһың да әсеткеле hыуға ҡойоп он ҡушып ҡамыр башы (опара) эшләп ҡуйырға, тиҙ генә ҡабарып сыға. Ҡабарып сыҡҡан шыйыҡ ҡамырға 1 сәй ҡалағы тоҙ, 50-100 гр. тирәhе көнбағыш майы ҡушып йомшаҡ ҡына ҡамыр баҫаһың, самалап он һалып. Шунда уҡ ҡамырҙың икенсе тапҡыр ҡабарып торғанын да көтөп тормай эшләйhе ризыҡты эшләп бешерергә лә ҡуяhың. ==Һылтанмалар== [https://vk.com/gulgenamusina Бәйләнештә сайтындағы сәхифә] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 7jwitt3yqo0i6vmt8bbxa810fb9bc1p 1 4463 20218 2020-02-08T12:23:04Z Ләйсән 382 "[[Категория: Гөлгөнә Байегетова тәҡдим иткән рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20218 wikitext text/x-wiki [[Категория: Гөлгөнә Байегетова тәҡдим иткән рецептар]] 6ak4e1jwwa05wu9im8y15z9u85h2382 0 4464 24619 20267 2023-01-22T17:26:53Z Aidar254 420 24619 wikitext text/x-wiki Йәй көнө күптәребеҙ итте һуғым осорондағы кеүек мулдан тотонмай. Ғөмүмән, запас етерлек булған хәлдә лә, йәй миҙгелендә итте бер аҙ кәметеп, организмды йәшелсә-емеш, һөт ризыҡтары менән туҡландырыу яҡшыраҡ. Шунан сығып иң отошло рецепт: ==Ҡамыр== * 2 йомортҡа * 1 сәй ҡалағы тулыр-тулмаҫ тоҙ * 1 сәй ҡалағы шәкәр * 300 мл ҡайнар һыу * 2 ҡалаҡ 9%-лы аш һеркәһе (уксус) * 40 мл көнбағыш майы * сама менән он Йомортҡа + тоҙ + шәкәр + көнбағыш майы = болғатабыҙ. Ошо массаға + 1 стакан он һалып = сәнске менән болғай-болғай өҫтөнә әкренләп ҡайнар һыу ҡоябыҙ. Артабан аш һеркәһен һалып йәнә болғайбыҙ ҙа, ҡалған ондо ҡушып, оҙаҡ ҡына итеп ҡамыр баҫабыҙ. Бешергәндә "шишкалары" күпереп сыҡҡан, кетерләп кенә торған, йоп-йомшаҡ ҡамыр килеп сыға. ==Эслек== * ҡуш устай фарш * 4-5 бәрәңге * 3 баш эре һуған * ус аяһындай ҡаҙ майы (ҡушмаһағыҙ ҙа ярай) * тоҙ * ҡыҙыл борос Бәрәңгене ит үткәргестән сығарып, һыуын һығып алабыҙ, артабан һуғанды ла үткәрәбеҙ. Шулай итһәң фаршҡа ҡайнар һыу өҫтәргә кәрәкмәй, үҙе үк һутлы була. Артабан фарш, ҡаҙ майы, тоҙ, борос һалып, бөтәһен бергә болғатабыҙ. Ҡамырҙы йоҡа ғына итеп йәйгәс, сынаяҡ аҫты менән түңәрәктәр ҡырҡабыҙ. Ярты яғына эслек һалып, икенсе яғы менән ҡаплайбыҙ ҙа, ситтәрен сәнске менән йәбештереп сығабыҙ. Әкрен генә утта майҙа йөҙҙөрөп бешерәбеҙ. Үҙе матур, үҙе кетерләүек чебуректар әҙер! ''Аштарығыҙ тәмле, донъяларығыҙ йәмле булһын, дуҫтарым!'' ==Һылтанмалар== [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 6hhb4py8v4hom8lseh7ux23ro2b4018 1 4465 20230 2020-02-08T12:40:14Z Ләйсән 382 "[[Категория: Светлана Насирова-Сөләймәнова тәҡдим иткән рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20230 wikitext text/x-wiki [[Категория: Светлана Насирова-Сөләймәнова тәҡдим иткән рецептар]] 9kdrxuvy0pds0ncrkrhpumqlsdmurnl 0 4466 20232 20231 2020-02-08T12:44:56Z Айсар 394 аныҡлаштырыу 20232 wikitext text/x-wiki '''Йәшелсә орлоҡтарын ниндәй һауытҡа сәсергә?''' * ПВХ йәки полистиролдан: әлеге конструкцияның ҡапҡасы бар. Шуның менән ул бәләкәс кенә парник булып тора. Үҫентене тамырына зыян килтермәйсә генә алырға була. Уңайһыҙ яғы – хаҡы ҡыйбатыраҡ. * Торфлы сүлмәктәр: үҫентене грунтҡа сүлмәге менән бергә ултыртырға мөмкин. Тәбиғи материал ерҙә серей һәм үҫентегә ҡамасауламай. Әммә ултыртыр алдынан төбөн һәм стеналарын бер аҙ айырып ҡуйығыҙ. Составында ҡатырға ла булғас, оҙаҡ серейәсәк. Шуныһы ла бар: ҡоро булғанда, грунт ҡатып китә, артыҡ дымлы булһа, бәшмәктәр барлыҡҡа килә. * Орлоҡтарҙы ҡағыҙға төрөп сәсергә лә мөмкин. Оҙон һәм тар ҡағыҙға 1 см ҡалынлыҡта грунт һалып, өҫтөнә орлоҡ һибәләр һәм төрөп баралар. Был ысулдың мәшәҡәте күберәк. * Пластик шешәләр, полиэтилен стакандар – иң арзан вариант. Тик уларҙа грунт тиҙ кибә. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Y-shels-orlo-tarin-nind-y-auit-a-s-serg-110463/ "Йәшлек" гәзите сайты, 06.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] f7z1f33412wd5gbk4ftsmzcgkirogzm 0 4467 24539 20238 2022-09-09T14:50:13Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24539 wikitext text/x-wiki '''Үрсетмә өсөн ниндәй тупраҡ яҡшы?''' Йәшелсә үҫентеләре ултыртыу өсөн тупраҡ уңдырышлы булырға , һауа, дым еңел үтеп инергә тейеш. Үрсетмә ултыртыу өсөн сиҙәм тупрағы, торф, серетмә, минераль ашламалар ҡатнашмалары ҡулланыла. * Борос һәм помидор өсөн 1:1 нисбәтендә торф һәм серетмә кәрәк. Тупраҡҡа суперфосфат, калий тоҙо ҡатнаштырығыҙ. * Ҡыяр тупрағына серетмә, көл яҡшы. Тамыр өҙөлөүҙән зыян күргән йәшелсәләр – ҡыяр, ҡарбуз, ташҡабаҡты айырым һауыттарҙа, туҡлыҡлы кубиктарҙа, торфлы көршәктәргә ултыртығыҙ. * Петуниялар өсөн ҡом ҡушылған урман тупрағы һәйбәт. Уны органик һәм минераль ашламалар менән үҙегеҙ байыта алаһығыҙ. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/rsetm--s-n-nind-y-tupra-ya-shi-105741/ "Йәшлек" гәзите сайты, 03.02.2020] [[Category:Баҡсасылыҡ]] dhwdxead01xttegaf4zz52d2xzxzp6z 0 4468 20241 20240 2020-02-08T13:40:52Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20241 wikitext text/x-wiki '''Ҡулдарҙы өҫкә күтәрегеҙ''' Физиотерапевтар ҡулдарҙы өҫкә күтәрергә кәңәш итә. Бының бер нисә сәбәбе бар. * Ҡулдарҙы өҫкә күтәргәндә ашҡаҙан - эсәк тракты аша аҙыҡ яҡшыраҡ уҙа. * Ул эсәктә әсеү процессын бөтөрөргә, дисбактериоздан һаҡларға ярҙам итә. * Умыртҡа һөйәге тартыла, кәүҙәнең һығылмалығы арта. ''Көн һайын иртән торғас, ҡулдарҙы өҫкә күтәреп, 20 - 30 секунд тотоғоҙ.'' == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/reklamnye-uslugi/ "Йәшлек" гәзите сайты, 02.02.2020] [[Category:Башҡортса]] 606jd6a6dovgkyxqe1wowoe2jvt2l5m 0 4469 20244 2020-02-08T13:43:00Z Айсар 394 Айсар [[Һаулыҡ - ҙур байлыҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Үҙ-үҙеңде ҡара!]]: аныҡлау 20244 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Үҙ-үҙеңде ҡара!]] bavo1k7s10kpc1he9xmfq5vprbtcxdh 0 4470 20361 20248 2020-02-28T07:00:52Z Айсар 394 20361 wikitext text/x-wiki Һалҡын ҡышта ағастар, күп йыллыҡ үҫемлектәр туңмай ҡышларға тейеш. 1 см ҡар ерҙең йылыныуын 1 градусҡа арттыра. Үҫемлектәр өшөмәһен өсөн 30 – 40 см ҡалынлығында ҡар кәрәк.Ҡар тотоуҙың бер нисә һөҙөмтәле ысулы бар. Түтәлдәргә, ағас төптәренә шыршы ботаҡтары һалалар. Яҙ еткәс, алып ташларға кәрәк, сөнки ул тупраҡтың әселеген арттыра. Яҡшы итеп ҡар яуғандан һуң 35 – 40 см бейеклегендә ҡар валдары өйәләр. Йәш ағас төптәренә уларҙы бер метр итеп һалырға кәрәк. Ҡар тотоу өсөн полимер сетка ла яҡшы. Уны бағаналар араһына тарттыралар, ел йүнәлешен үҙгәрткәндә икенсе урынға тағы бағана ҡағып, тарттырып ҡуялар. Сидераттар – ҡышҡа сабылмайынса ҡалған һәм ятҡан үләндәр ҡарҙы бик яҡшы тота. Тәбиғи кәртә – ҡуйы булып үҫеп ултырған ағастар ҙа ҡарҙы бер урынға тотҡарлай. == Емеш ағастарын ҡоротҡостарҙан нисек һаҡларға? == Ҡуян алмағастарығыҙҙы кимереп зарарламаһын өсөн ағастың олонон махсус баҡса бинты менән урағыҙ. Кимереүселәрҙән һаҡлау өсөн ағас төбөнә сысҡан ағыуы ла һалырға була. Олонона зыян килгән ағаста тамыр системаһы менән ботаҡтар араһындағы бәйләнеш өҙөлә, һәм ул ҡорой. == Ағасты ҡырҡыу == Был эште ҡыш башҡаралар. Көн 8 градустан һыуыҡ булғанда ботаҡтарҙы ҡырҡырға ярамай. Улар тиҙ генә һынып барасаҡ. Яралары оҙаҡ төҙәләсәк. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/mahsus/al-yn-yshta-a-astar/ "Йәшлек" гәзите сайты, 02.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] dwkowd8udurie5q66l056981m1x9x50 0 4471 20251 20250 2020-02-08T13:57:30Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20251 wikitext text/x-wiki '''Ҡаймаҡлы бәлеш''' * Бүлмә температураһында йомшартылған 1 ҡап аҡ майға 1 йомортҡа, ярты стакан шәкәр ҡомо, 300 грамм он, 1 ҡап ҡамыр ҡабартҡыс (разрыхлитель) ҡушып, ҡамыр баҫырға. Уны табаға йәйеп һалып, йәймәнең ситтәрен күтәрергә һәм шыйыҡ эслекте һалырға. * Эслек өсөн 4 йомортҡаны 6 ҡалаҡ шәкәр менән күпертергә. Бер стакан 20 процентлы ҡала ҡаймағы , 2 ҡап эремсекле сырок , туңдырылған еләк-емеш(иретелгән булырға тейеш) һалырға. Ҡыҙыу мейестә 40 минут бешерергә. Ҡул аҫтында сырок булмағанда, эслек шыйыҡ килеп сыҡһа, бер ҡалаҡ он һалырға мөмкин. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/AYMA-LI-B-LESh-102321/ "Йәшлек" гәзите сайтынан, 31.01.2020.] [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Башҡортса]] 4u83r8qx9v2xvsrg3v8rgkfbi97jghv 0 4472 20256 20255 2020-02-08T14:16:05Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20256 wikitext text/x-wiki '''Дөгө менән эремсектән запеканка''' == Кәрәк == * 0,5 стакан дөгө, * 2 аш ҡалағы шәкәр ҡомо, * 2 йомортҡа ағы, * аҡ май, * 150-200 гр эремсек, * манный ярмаһы йәки сухари вағы. == Әҙерләү == * Дөгөнө бүрттереп, һалҡын һыуҙа сайҡатырға. * Запеканка бешерәһе формаларҙы аҡмай менән майлап, манный йәки сухари вағы һибергә. * Айырым һауытта эремсек, шәкәр ҡомы һәм дөгөнө болғатырға. * Һалҡында торган йомортҡаның ағын алып, миксер ярҙамында тоҙ һалып күпертергә. Уны әҙ-әҙләп алда яһаған ҡатнашмаға һалырға. * Әҙер массаны формаларға тултырырға һәм духовкала 25-30 минут тотарға. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/D-g-men-n-eremsekt-n-zapekanka-98535/ "Йәшлек" гәзите сайтынан, 29.01.2020.] [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Башҡортса]] m4ejddm7q05c1xsgfs405svj7rkqyqk 0 4473 20866 20865 2020-04-28T15:24:02Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20866 wikitext text/x-wiki '''Эремсектән түңәрәктәр''' == Ингредиенттар == * 400 г эремсек, * 4 [[йомортҡа]], * 1 сәй ҡалағы ванилин, * 5 аш ҡалағы шәкәр, * 7-8 аш ҡалағы он. == Әҙерләү == Барыһын бергә бутарға. Ҡулдарҙы онға манып алып, түңәрәктәр яһарға һәм ҡыҙған үҫемлек майында бешереп алырға. Түңәрәктәр өҫтөнә шәкәр оно һибеп, табынға ҡуйырға. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Eremsekt-n-t--r-kt-r-113641/ "Йәшлек" гәзите сайтынан, 9.02.2020.] [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Башҡортса]] [[Category:Эремсек]] c8zy19pc75og6lf01v1lvspi1gedhp6 0 4474 20316 20278 2020-02-22T06:09:23Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20316 wikitext text/x-wiki '''Сөйәл – иң киң таралған тире ауырыуҙарының береһе. Аҡһыл, аҡһыл һоро йәиһә тире төҫөндәге ҡалҡып тороусы был төйөрсәләр һәр кемгә яҡшы таныш.''' Сөйәлде яндырып, туңдырып, ҡырҡып алып, лазер ярҙамында дауалайҙар. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был операциялар ауыртыныуһыҙ үтмәй һәм гел генә ярҙам да итмәй. Бер ерҙән алып ташлаһаң, сөйәл икенсе урында барлыҡҡа килеүе ихтимал. Шуға күрә табипҡа мөрәжәғәт итер алдынан уларҙан өй шарттарында ҡотолорға тырышығыҙ. Иң беренсе сиратта ысынлап та сөйәл икәнлегенә инанығыҙ, миң йәки башҡа нәмә булып ҡуймаһын. Әгәр ҙә бер генә сөйәл сығып, һеҙгә ҡамаусаламаһа, уға тейергә ашыҡмағыҙ. Билдәле булыуынса, сөйәлдәрҙең 40 проценты үҙенә- үҙе юҡҡа сыға. Дөрөҫ, бының өсөн күпмелер ваҡыт кәрәк, бер нисә йыл да үтеп китеүе ихтимал. Әгәр ҙә ҙурая һәм тәнгә тарала башлаһа, был осраҡта сара күрергә кәрәк. Сөйәлде дауалағанда кислоталы препараттар яҡшы һөҙөмтә бирә. Әлбиттә, препаратты ҡулланыр алдынан уның ҡулланмаһы менән яҡшылап танышып сығырға онотмағыҙ. Икенсенән, бер-ике аҙна дауамында сөйәл бөтмәһә, дауалауҙы туҡтатырға һәм табипҡа мөрәжәғәт итергә кәрәк. Сөйәлде дауалау өсөн С витаминын йәиһә аскорбин кислотаһын ҡулланырға ярай. Бер төймә витаминды һыу менән паста хәленә килгәнсе иҙергә һәм сөйәлгә ябып, бәйләп ҡуйырға. Быны төнгөлөккә эшләү яҡшы. Шулай уҡ салицил кислотаһы препараттары ла һөҙөмтәле. Әммә уларҙы диабетиктарға һәм ҡан әйләнеше боҙолған кешеләргә ҡулланырға ярамай. Айырыуса 40 процентлы салицил кислотаһы булған пластырь уңайлы. Уны төнгөлөккә сөйәлгә ҡуйырға ла, иртән алырға. Әммә лейкопластырҙы ҙур итеп һалырға ярамай, сөйәлде ҡапларлыҡ ҡына булһын. Шулай уҡ дарыуханала һатылған А витмаины ла ярҙам итә. Бер капсуланы асып, сөйәлгә һөртөргә кәрәк. Бындай дауалау курсы оҙайлы ваҡыт талап итә. Әммә сөйәл күп икән, тап уны ҡулланырға кәңәш итәләр. Табандағы сөйәлдәргә ҡаршы вирустарға ҡаршы риодоксол майын ҡулланып ҡарарға була. Башҡа халыҡ медицинаһы ысулдарынан сөйәлдәргә аҡбур һөртөргә йәиһә картуф ҡабығы ябырға ярай. Шулай уҡ табандағы сөйәлгә банан тышын эске яғы менән һалып ҡарарға була. Йыш ҡына һарымһаҡ та ярҙам итә. Төнгөлөккә һарымһаҡ киҫәген ҡырҡылған яғы менән сөйәлгә лейкопластырь ярҙамында нығытып ҡуйығыҙ. Әлбиттә, гигиена талаптарын да үтәргә онотмағыҙ. Аяҡтар һәр саҡ ҡоро һәм таҙа булырға тейеш. Көнөнә өс тапҡыр ойоҡбаштарҙы алмаштырғанда, табандағы сөйәлдәр бәләкәсәйә һәм таралыуҙан туҡтай. Сөйәлде төрлө ырымдар менән дә дауалау ысулдары бар. Әйтәйек, кемдер ете төҫлө еп алып, нисә сөйәлең бар шунса төйөн эшләп, тупһа аҫтына һала. Йәнәһе лә, шул еп сереп бөтөүгә кешеләге сөйәлдәр ҙә юҡҡа сыға. Шулай уҡ яңы тыуған айға сөйәлде күрһәтеп, һамаҡлап дауалау ысулы ла билдәле. Әлбиттә, уларҙың зыяны юҡ, тимәк, бер кем дә тыя алмай. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/S-y-lde-nisek-b-t-r-rg-120874/ "Йәшлек" гәзите сайты, 13.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] kwezzxm0mgdfeqqznwafi2eb3z8yxen 14 4475 20281 2020-02-16T13:41:52Z Ләйсән 382 "[[Category:Алфавит буйынса рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20281 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 14 4476 20282 2020-02-16T13:42:14Z Ләйсән 382 "[[Category:Алфавит буйынса рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20282 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 0 4477 20323 20297 2020-02-22T08:17:22Z ZUFAr 381 20323 wikitext text/x-wiki == Кәрәк: == * 450 г эремсек, * 2 [[йомортҡа]], * 2 аш ҡалағы шәкәр, * манный ярмаһы, * он. == Әҙерләү: == Эремсекте йомортҡа, шәкәр ҡомо, манный ярмаһы менән бер масса хасил булғансы яҡшылап болғатығыҙ. Һуңынан сырниктар эшләп, онда әүәләп, табаға пергамент ҡағыҙы йәйеп, 180 градус ҡыҙыулығындағы мейестә бешерергә ҡуйығыҙ. Табынға ҡаймаҡ, крем, ҡуйыртылған һөт менән бирергә була. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Sirnik-126249/"Йәшлек" гәзите сайты, 17.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] lgjpj0irh77bieh7ytfg0yzygfkxv8d 0 4478 20299 20298 2020-02-17T19:00:14Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20299 wikitext text/x-wiki '''Тәмәкене ташларға теләүселәр имбир менән дуҫлашһын.''' Ул витаминдар, микроэлементтар, эфир майҙарына бай. Тәмәке тартҡығыҙ килһә, имбир ҡабығыҙ. Ул кәнфит һурыуға ҡарағанда күпкә файҙалы булыр. Бынан тыш, имбирле эсемлек әҙерләргә лә була. Уртаса ҙурлыҡтағы үҫемлек тамырын ҡырғыстан үткәрегеҙ ҙә, шуға бер лимон һуты һәм 100 мл ҡайнар һыу ҡушығыҙ. 1 балғалаҡ бал да өҫтәргә мөмкин. Һыуҙы көн дауамында аҙ - аҙлап эсергә кәрәк. Шифалы эсемлек иммунитетығыҙҙы ла күтәрер, токсиндарҙы ла сығарыр, никотинға тартылыуҙы еңергә лә ярҙам итер. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/T-m-ke-tart-i-kil---imbir-s-yn-126244/ "Йәшлек" гәзите сайты, 17.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] 7ox3ss5x2f2f42jgx89vr10m73vy01y 0 4479 20320 20300 2020-02-22T08:13:41Z ZUFAr 381 20320 wikitext text/x-wiki Һәр сорттың үҙ өҫтөнлөгө: береһе тиҙерәк өлгөрә, икенсеһе уңышты күберәк бирә, өсөнсөһө сирҙәргә бирешмәй, һыуыҡҡа сыҙам. Шулай ҙа, ҡайһыһына өҫтөнлөк биреү тураһында уйланғанда төп шарт – районлаштырылған сорттар һәм гибридтарға туҡталыу. Гибридтар мул уңыш бирә һәм тиҙ өлгөрә, сирҙәргә лә бик бирешеп бармай, һеркәләндереүҙе талап итмәй. Әммә уларҙың орлоғон алып булмаясаҡ. [[w:Йәшелсә|Йәшелсәнең]] тәме лә сортлы орлоҡтарҙыҡына ҡарағанда икенсерәк була. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Nind-y-orlo--aylar-a-127494/ "Йәшлек" гәзите сайты, 18.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] fqctz92igjheyqqc0dm4h5t1dxswjvn 0 4480 20322 20321 2020-02-22T08:16:27Z ZUFAr 381 20322 wikitext text/x-wiki '''Аш содаһы менән төрлө ауырыуҙан дауаланып була.''' [[Файл:Household Soda 0456.jpg|thumb|150px|Аш содаһы]] *[[w:һөт|Һөттә]] иретелгән соданың тәме һәр кемгә бала саҡтан таныш. Әлегәсә ул иң яҡшы йүтәлде йомшартыу сараһы булып тора. Табиптар төнгөлөккә бер балғалаҡ соданы ҡайнар һөт менән иҙеп эсергә тәҡдим итә. * Кемдәр һөт эсергә яратмай, уларға [[w:сода|сода]] иретмәһе менән инегаляция эшләргә мөмкин. Бының өсөн бер литр ҡайнар һыуға бер ҡалаҡ сода алына. * Тамаҡ ауыртыуынан аш содаһы иретмәһе менән сайҡатыуҙан да яҡшы дауа юҡ. Бының өсөн бер стакан йылы һыуға ике балғалаҡ аш содаһы һалып, тамаҡты көнөнә биш–алты тапҡыр сайҡатырға кәрәк. Сода тамаҡтың лайлалы ҡатламын еүешләп, ауыртыуын баҫа. * Танауға сода иретмәһе тамыҙыу тымауҙан ярҙам итә. Унан ныҡ итеп шыйыҡлыҡ аҡҡанда тамыҙғыс ярҙамында бер нисә тамсы сода иртемәһе тамыҙып, бер минуттан яҡшылап таҙартып алырға мөмкин. Был процедураны көнөнә ике-өс тапҡыр ҡабатларға. * Конъюктивиттан күҙҙе бер нисә тапҡыр сода иретмәһе менән сайҡатыу ярҙам итә. Тик мамыҡ киҫәге менән бер тапҡыр ғына файҙаланырға ярай. * Ашҡаҙан, бөйән сей яраһы ауырыуы менән яфаланыусылар йыш ҡына ауыртыуҙы, үҙәк көйөүен баҫыу өсөн соданы файҙалана. Ул ашҡаҙандағы әселекте кәметә һәм бер нисә минутта ауырыуға еңеллек килтерә. Шуға күрә лә ул бик оҙаҡ йылдар сей яра ауырыуҙарынан төп дауа һаналған. Әммә уны йыш ҡулланыу кире һөҙөмтә биреүе лә ихтимал: кислота бүленеп сығыу көсәйә. Бынан тыш, кислота сода менән ҡушылғанда, углекислый газ бүленеп сыға һәм ул былай ҙа йоҡарған ашҡаҙан стенкаһына зыян килтерә. Һөҙөмтәлә сей яраның тишелеүе ихтимал. Шуға күрә ҡул аҫтында башҡа дарыуҙар булмағанда ғына соданы ҡулланырға ярай. * Элек-электән медицинала сода йөрәк тибешенә ҡаршы файҙаланылған. Йөрәк тибеше өйәнәген ярты балғалаҡ сода менән туҡтатырға мөмкин. * Сода гипертониянан да ярҙам итә. Организмдан шыйыҡлыҡты һәм тоҙҙо күпләп сығарыуға булышлыҡ итеүе менән ҡан баҫымын төшөрә. Ярты балғалаҡ соданы дарыу менән ҡушып эсеү, уның миҡдарын кәметергә ярҙам итә. * Сода транспортта күңел болғаныуҙан да ярҙам итә. Иң мөһиме – юлға үҙең менән сода онтағы алырға онотмау. * Кислота менән янғанда тиҙ генә соданың файҙаһы тейә. Тиҙ генә иретмәһен ҡулланғанда, кислотаны нейтралләштерә. * Сода – ауыр йәрәхәттәрҙән, күп ҡан юғалтыуҙан, ағыуланыуҙан туҡтауһыҙ ҡоҫтороуҙан һәм эс китеүҙән, оҙайлы биҙгәк тотоуҙан тәүге ярҙам күрһәтеү сараһы. Шыйыҡлыҡ юғалтыуҙан һаҡланыу өсөн, сода-тоҙ иртемәһен әҙерләп эсергә кәңәш ителә. Уны ң өсөн ярты балғалаҡ сода менән бер балғалаҡ тоҙҙо ҡайнатып бер аҙ һыуынған бер литр һыуға һалып бутарға һәм һәр биш минут һайын берәр ҡалаҡ (аш ҡалағы) эсергә. * Бармаҡ эренләп ялҡынһығанда ла содаһыҙ булмай. Һулҡылдап һыҙлай башлау менән дауалауҙы башларға кәрәк. Ике ҡалаҡ соданы ярты литр ҡайнар һыуға иҙеп, шунда ауыртҡан бармаҡты тығырға һәм 20 минут тирәһе тоторға. Быны көнөнә өс тапҡыр ҡабатларға кәрәк. * Ауыҙҙы содалы һыу менән сайҡатыу теш һыҙлауын баҫа. Был осраҡта соданы эҫе һыуға иҙергә һәм көнөнә биш – алты тапҡыр ауыҙҙы сайҡатырға. * Сода косметик сара булараҡ та ҡулланыла. Уны һабын онтағына ҡушып, аҙнаһына битте ике тапҡыр ыуырға кәңәш ителә. Ул үҫмерҙәрҙең битенә һытҡы сыҡҡанда ла, тирене үле күҙәнәктәрҙән арындырып, яҡшы ярҙам итә. * Ул ағартыусы теш пасталарын да алмаштыра ала. Мамыҡты содаға манып, тештең һары ҡунығын бөтөргәнсе ыуырға. Бер тапҡыр таҙартыуҙан да яҡшы һөҙөмтә күренә. * Сода тир бүленеп сығыуҙы ла тотҡарлай. Шуға күрә йәйге иртәлә ҡултыҡ аҫтын уның иретмәһенә манылған мамыҡ менән һөртөргә кәңәш ителә. Көнө буйы бер ниндәй еҫ тә булмаясаҡ. * Сода иретмәһе бөжәктәр тешләүе эҙемтәһен бөтөрә. Көнөнә бер нисә тапҡыр тешләнгән урынға ошо иретмәне һөрткәндә, ҡысытыу ҙа, эсетеү ҙә бөтә. Бынан тыш, сода микробтарҙың йәрәхәткә эләгеүенә юл ҡуймай. * Ауыр эш көнөнән һуң содалы һыуға аяҡты тығып ултырыу арығанлыҡты һәм аяҡтарҙың шешенеүен бөтөрә. Бының өсөн ун литр йылы һыуға биш ҡалаҡ сода һалып бутарға һәм 15 минутҡа аяҡтарҙы тығып ултырырға ғына кәрәк. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Soda-men-n-daualaniu-133054/ "Йәшлек" гәзите сайты, 21.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] erxy08lqrwawj5labejbxqxtwap2vke 10 4481 20319 2020-02-22T07:14:50Z ZUFAr 381 "{| cellspacing="0" cellpadding="0" style="clear: {{{clear|right}}}; margin-bottom: .5em; float: right; padding: .5em 0 .8em 1.4em; background:..." исемле яңы бит булдырылған 20319 wikitext text/x-wiki {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="clear: {{{clear|right}}}; margin-bottom: .5em; float: right; padding: .5em 0 .8em 1.4em; background: none; width: {{{width|{{{1|auto}}}}}};" {{#if:{{{limit|}}}|class="toclimit-{{{limit}}}"}} | __TOC__ |}<noinclude> Был ҡалып, бит эстәлеген уңға тигеҙләй. Ҡалыпты, биттең теләнгән урынына ҡуйырға була. [[Категория:Ҡалыптар:TOC]] </noinclude> 50qsubfxskytnnrwepz9zqmwp97oip8 0 4482 20336 20325 2020-02-22T18:56:13Z ZUFAr 381 20336 wikitext text/x-wiki Хәйерле көн, ҡыҙҙар, моңһоу, елле - буранлы көндө йәмләп тәмле һәм матур бәлешемде ҡуйып китәйем әле, сдобный ҡамырҙан артып ҡалған саҡ ҡына ҡамырҙан бәләкәй табала бешергән заливной бәлеш ине был, ҡамырҙы йәйеп табаға һалдым да, иң аҫтына шәкәрле творог түшәлде, уның өҫтөнә туңдырғыстан ҡарағат бөртөктәре һәм киви турап һалдым, эйе, ашап бөтөлә алмай ятҡан кивиларҙы ла туңдырып һалып ҡуйған инем, бик тәмле булды, киви менән ҡарағат өҫтөнә тағы ла бер аҙ шәкәр ҡомо һиптем, сөнки ҡарағат әскелтем була, уларҙың өҫтөнә магазин ҡаймағынан заливка эшләп ҡойҙом, заливка өсөн 200 г. 20%-лыҡ ҡаймаҡҡа 1 йомортҡа һыттым, ярты стакан шәкәр ҡомо ҡушып, ике аш ҡалағы крахмал һалып болғаным, шуны емештәр өҫтөнә ҡойоп шунда уҡ ҡыҙыу духовкаға бешерергә ҡуйҙым, 200 ° ҡыҙыу ине, бәлештең ситтәре ҡыҙара биргәнсе һәм өҫтөндәге заливка ҡата башлағансы бешерәм мин, ваҡытты ҡарамайым бер ҡасан. == Ҡамыры == *1 стакан һөт *1 [[йоморҡа]] *бер аш ҡалағы шәкәр ҡомо *1 сәй ҡалағы ҡоро сүпрә (сухие дрожжи) *0.5 сәй ҡалағы тоҙ *4 аш ҡалағы шыйыҡ май *3 аш ҡалағы майонез Шуларҙың бөтәһен дә бергә ҡушып ҡамыр баҫып, ҡабартырға ҡуйҙым, был ҡамырҙан ике бәлеш сыға. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Май]] [[Category:Ҡарағат]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] re8k0ilfmfede7fncpbkffh791nel3q 1 4483 20326 2020-02-22T11:47:41Z Ләйсән 382 "[[Категория: Гөлгөнә Байегетова тәҡдим иткән рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20326 wikitext text/x-wiki [[Категория: Гөлгөнә Байегетова тәҡдим иткән рецептар]] 6ak4e1jwwa05wu9im8y15z9u85h2382 0 4484 20328 2020-02-22T12:00:06Z Ләйсән 382 "Бер асҡанда бер банканы "кәгә" торған бик тәмле салат! Балалар ҙа, ололар ҙа яра..." исемле яңы бит булдырылған 20328 wikitext text/x-wiki Бер асҡанда бер банканы "кәгә" торған бик тәмле салат! Балалар ҙа, ололар ҙа ярата! Баҡсаларҙы ҡырып-һыпырып сығайыҡ та, ял көндәрен күңелле мәшәҡәттәргә күмәйек! Мин кисә эшләп тултырҙым, бөгөн юбилей үткәрәм. Ә һеҙгә, дуҫтарым, рецепт-күстәнәс ҡалдырам: ==Салат== 4-5 кг помидор, 4-5 кг ҡыяр, 3-4 кг болғар боросо, 400 гр аҡ борсаҡ (фасоль), 5 баш һарымһаҡ, 2-3 аш ҡалағы тоҙ, 250 гр шәкәр, 300 гр көнбағыш майы, 150 гр аш һеркәһе (уксус) алына. Иң тәүҙә фасолде бешереп алабыҙ (үтә йомшармаһын). Помидор, болғар боросо, һарымһаҡты турап, тоҙ, шәкәр, көнбағыш майы һалып, уртаса утта бешерәбеҙ. 15 минут ҡайнап сыҡҡас, уксус һалып, түңәрәкләп туралған ҡыярҙы өҫтәйбеҙ. Утҡа ҡуйған йәшелсәләр 10 минут тирәһе һикергәс, стерилләнгән банкаларға тулырабыҙ ҙа, йылы әйбер менән ҡаплап ҡуябыҙ. Ҡуйыр урынығыҙ ғына булһын, дуҫтар, һә тигәнсе "осасаҡ"! Хатта яңы йылға тиклем дә етмәүе ихтимал... Ныҡ тәмле! [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] avqdtg24gaksfip81hy20k0pb1jd6sd 1 4485 20329 2020-02-22T12:01:31Z Ләйсән 382 "[[Категория: Светлана Насирова-Сөләймәнова тәҡдим иткән рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20329 wikitext text/x-wiki [[Категория: Светлана Насирова-Сөләймәнова тәҡдим иткән рецептар]] 9kdrxuvy0pds0ncrkrhpumqlsdmurnl 0 4486 20331 20330 2020-02-22T12:05:30Z Ләйсән 382 20331 wikitext text/x-wiki Ҡайтып инеү менән баҡсаға йүгерҙем. Ә ундааааа... Минең бошмаҫлыҡтан оялып, помидорҙарым ҡыҙара бүртенгән, боростарым үпкәләшеп башын эйгән, зато ҡыярҙарым ирәүәнләгән - беләк буйы булғандар... Ярай әле күршеләрем әйбәт, тирә-яҡты ҡарап, гөлдәремә, теплицама һыу һибеп торалар! Ҡайҙа ғына йәшәһәк тә күршеләрҙән уңабыҙ, әллә үҙебеҙ шәп, әллә кешеләрҙән везёт 😜! Тәк, тәк, тәк... Быны бөгөн үк эш итмәһәң, иртәгә юбилей үткәрергә, унан һуң ҡәйнешемдең өй туйы, унан инде был ниғмәттәр йомшара ла башлай. Так что бөгөнгө төн минеке! Һәр хужабикәнең ҡыл һыймаҫлыҡ мәле була, йәки йыбандырған эштәрҙән йәһәт кенә ҡотолғоһо килә 😃. Шундай саҡтарҙа моғайын берәйһе берәй нәмә мудрить иткәндер - ҡана, интернетты байҡай һалайым!? Һуууууу! Бындааааа! Рәхмәт төшкөрө уңғанбикәләргә! Саҡ ҡына үҙгәртәбеҙ ҙә, "һә" тигәнсе эшләп тә ырғытабыҙ беҙ аны! Бары менән байрам! Шулай итеп, һеҙ ҙә "тиҙ ҡотола" торған рецепты һаҡлап ҡуйығыҙ! Эшләгәс тә яҙа алманым, мәшәҡәттәр бөткәс кенә ҡырын төшөп "төрткөләп" яттым. Вупшым, һуң булһа ла уң булһын! ==Эш барышы== 4 кг ҡыяр 3-4 баш һарымһаҡ (тырнаҡтарын ярырға) 1 стак. шәкәр 1 стакан тулыр-тулмаҫ аш һеркәһе (уксус) 3-4 ҡалаҡ тоҙ 1стакан тулыр-тулмаҫ көнбағыш майы 1 ҡалаҡ ҡара борос (молотый) 1 төйөн укроп Ошоларҙың барыһын да бергә бутап, төнгөлөккә ултыртырға ла, иртәнсәк стерилләнгән банкаларға һалып, капрон ҡапҡас менән ябып ҡуйырға. Кетерләп кенә торған тоҙло ҡыяр әҙер! Баҙҙа ла һаҡларға ла була. Рецепт буйынса ярты кило һуғанды ярым дүңгәләкләп турарға ҡушыла, мин рискауай итмәнем, ашар алдынан 20 минут алда һалһаң да бына тигән тәме сыға ул! Уксус урынына 3 ҡалаҡ уксус эссенцияһы яҙылған, миндә ул булмағас, самалап уксус һалдым. [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Һеркә]] [[Category:Ҡыяр]] [[Category:Һарымһаҡ]] cfdn88ksumeobptqfgo8m4i1ewxih1v 0 4487 20333 20332 2020-02-22T12:16:31Z Ләйсән 382 20333 wikitext text/x-wiki Хәйерле иртә, дуҫтарым! Уң аяҡтан ғына тороп, иҫән -һау уянғанға ҡыуанып, күкрәк тултырып һулап, яңы көндөң хәйерле, уңышлы булырын теләп ышаныслы аҙымдар менән дөп тә дөп баҫып китәйек әле!)) Кисә анау семәрле сөсикмәгемдең рецебын күптәрегеҙ һорап яҙғайны. Ғәфү итегеҙ, айырым һәр берегеҙгә яҙып ултыралманым. Иртәнге ундан киске бишкә тиклем Мораҡта булдым, аҙаҡ өй эштәренә сумдым. Һәр кемдең ҡулы үҙенсә эшләй тигәндәй, бер үк төрлө рецептан төрлө тәмдәге ризыҡ сыҡҡанына аптырамағыҙ! Әйтәйек был ондан, майҙан һәм башҡа ҡушылған ризыҡтар составынан торорға мөмкин. Мин ошолайыраҡ баҫам. Өс табалай ҡамырға 180-200грамм аҡ май йәки маргарин, 1-2стакан ҡуйы һөт 2күкәй ярты балғалаҡ сода самалап тоҙ ауыл ҡаймағы булһа, бер -ике ҡалаҡ тултырып уны ла һалам Тик шыйыҡ май ҡушмағыҙ, маргарин менән дуҫ түгелдәр улар, ҡамыр ҡата ла ҡуя. Йомшаҡай ғына итеп ҡамыр баҫығыҙ. Ондо үлсәгәнем юҡ,шулайҙа самалап биш -алты ус тултырып алам инде. Тағын бер сере; ҡамырға һалынған ризыҡ -шыйыҡсалар йылы булырға тейеш, тән йылылығында тибеҙ ҡайһы берҙә)) Үҙегеҙ нисек теләйһегеҙ шулай ҡырҡып, 15-20 минут алһыуланғансы бешереп алығыҙ.ныҡ йоҡаҡ та, ҡалын да итмәгеҙ, уртаса ғына булһа тиҙ ҙә бешә,ҡоро ла булмай. Тәмле булып бешһен сөсикмәктәрегеҙ! Уңышлы көндәр теләйем, йүнсел, егәрле, һәр бер яңылыҡҡа битараф ҡалмаған дуҫтарыма! Бер -беребеҙгә дәрт өҫтәп, ҡанат ҡуйып йәшәйек әле эйе бит, тормош шул тиклем матур!!! [[Category:Башҡортса]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Сода]] [[Category:Аҡ май]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Икмәк]] 3elme535v07u49neyjftvemvqg9jzz5 1 4488 20334 2020-02-22T12:19:02Z Ләйсән 382 "[[Категория: Айгөл Миңлебаева тәҡдим иткән рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20334 wikitext text/x-wiki [[Категория: Айгөл Миңлебаева тәҡдим иткән рецептар]] q236fwlgrm9wc79vk4n4cfz3zl9ycwe 14 4489 20335 2020-02-22T12:22:07Z Ләйсән 382 "[[Category:Алфавит буйынса рецептар]]" исемле яңы бит булдырылған 20335 wikitext text/x-wiki [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] hh63rfm310sh5bpmfccbea4dnrtlsj7 0 4490 20337 2020-02-23T07:00:35Z Айсар 394 ҡалып 20337 wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ҡойҡа]] 2fyssi8k5a26ftbg583uawwhfy1crio 0 4491 20344 20343 2020-02-23T07:31:53Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20344 wikitext text/x-wiki ''Яҙ һайын күҙҙе иркәләгән бәләкәс кенә [[Ҡояш системаһы|ҡояш]] ярсыҡтары – бәпембәнең бар өлөшө лә ашарға яраҡлы.'' Яҙғы йәш япраҡтарын турамаға ҡулланалар, тамырын киптереп файҙалы эсемлек әҙерләйҙәр, сәскәһенән ҡайнатма эшләйҙәр. Ул [[Һаулыҡ - ҙур байлыҡ|һаулыҡ]]ты нығытып, ауырыуҙарға ҡаршы тороу көсөн арттыра, матдәләр алмашыныуын яҡшырта, бауырҙы, бөйөрҙө таҙарта, быуындарҙы дауалай. Үлән-үҫемлектәрҙе юлдан, сәнәғәт предприятиеларына алыҫ урында йыйырға кәрәк. Сәскәләрҙе ҡояшлы көндә өҙөү яҡшыраҡ. == Беренсе ысул == === Кәрәк === * 200 бөртөк бәпембә сәскәһе, * 750 грамм шәкәр, * 1 лимон, * ярты литр һыу. === Әҙерләү === Сәскәләрҙе һабағын ҡалдырмай ҡырҡып алабыҙ. Ағып торған һыу аҫтында йыуабыҙ ҙа һарҡытабыҙ. Эмалле кәстрүлгә һалып, ҡайнар һыу ҡоябыҙ. Ҡайнап сыҡҡандан һуң утын кәметәбеҙ ҙә тағы 10 минут тотабыҙ, ағас ҡалаҡ менән болғатып торабыҙ. Уттан алғас, бер көнгә ошо килеш ултыртып ҡуябыҙ (тиҙ кәрәк булғанда, 20 минут самаһы мөмкин). Шунан 2 ҡат марля аша һөҙәбеҙ ҙә шәкәр, ваҡ ҡына итеп туралған лимон ҡушабыҙ. Шәкәре иреп бөткәс, талғын ғына утта 20-30 минут ҡайнатабыҙ. Эҫе килеш стерилләнгән банкаға һалып, ҡаплап ҡуябыҙ. == Икенсе ысул == === Кәрәк === 300 грамм сәскәгә: * 1 килограмм шәкәр, * ярты лимон, * ярты литр һыу, * 2 бөртөк ҡәнәфер тәмләткесе, * 4-5 ҡарағат япрағы, * 2 һабаҡ мелисса үләне. === Әҙерләү === Һыу менән шәкәрҙән сироп ҡайнатабыҙ. Йыуып ҡоротолған сәскәләрҙе ҡушабыҙ ҙа 15 минут утта тотабыҙ. Лимон һуты, тәмләткестәр өҫтәйбеҙ ҙә тағы 5 минут ҡайнатабыҙ. Һөҙөп, стерилләнгән банкаларға һалабыҙ. ''Ҡарағат япрағы урынына сейәнекен йә ҡурай еләгенекен һалырға, цитрустарҙың ҡабығын, имбирь, ванилин, дәрсен (корица), кардамон кеүек үҙегеҙ яратҡан тәмләткестәрҙе өҫтәргә лә мөмкин.'' == Өсөнсө ысул == === Кәрәк === * Бәпембә сәскәһе менән балды һәр кем үҙе теләгән миҡдарҙа ала. === Әҙерләү === Бәпембә сәскәләрен йыуып киптерәбеҙ ҙә таждарын ғына алабыҙ, йәшел өлөшөн ҡырҡып ташлайбыҙ. Шунан блендер йәки ит турағыстан үткәрәбеҙ ҙә банкаға һалабыҙ. Өҫтөнә шыйыҡ бал ҡоябыҙ. "Башҡортостан ҡыҙы" журналынан. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] t2w174d9fzpa8wf3tibgxy5woj8djpo 0 4492 20354 20353 2020-02-27T16:49:17Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20354 wikitext text/x-wiki Сөсө [[ҡоймаҡ]] ҡойор ѳсѳн кәрәк: * 1 литр һөт, * 4 [[йомортҡа]], * 500 г он, * 2 аш ҡалағы шәкәр ҡомо, * 3 аш ҡалағы шыйыҡ май, * бер семтем тоҙ, * сода. == Нисек эшләргә == Иркен мискәлә йомортҡа менән шәкәр ҡомон яҡшылап болғатығыҙ. Һөттөң бер өлөшөн йылытып, тоҙ һалығыҙ һәм тәүге масса өҫтөнә ҡойоп йәнә ентекле бутағыҙ. Килеп сыҡҡан ҡатнашмаға аҡрынлап он өҫтәп, сода, тоҙ һалығыҙ, шыйыҡ май ҡойоғоҙ. Яҡшылап туҡығандан һуң, ҡалған һөттө өҫтәп, миксер менән күпертеп алығыҙ. Ҡоймаҡтар майланған ҡыҙыу табала алтын төҫөнә ингәнсе бешерелә. "Урал" гәзитенән (Белорет районы). [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] f6p6b9murvhi4xf8ytm6cxl4rqpqaqz 0 4493 20357 20356 2020-02-27T17:10:13Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20357 wikitext text/x-wiki Сүпрәле [[ҡоймаҡ]] ҡойор өсөн кәрәк: * 0,5 л һөт, * 2 [[йомортҡа]], * 2 стакан он, * 1 аш ҡалағы ҡоро сүпрә, * 2 аш ҡалағы шәкәр ҡомо, * 1 сәй ҡалағы тоҙ, * 1 сәй ҡалағы сода, * шыйыҡ май. == Нисек эшләргә == Һөттө йылытып, уға он, шәкәр ҡомо һәм сүпрә өҫтәп, болғатығыҙ. Әсеткене ярты сәғәткә йылы урынға ҡуйып тороғоҙ. Ҡатнашмаға тоҙ, шыйыҡ май, йомортҡа, бер аҙ шәкәр ҡомо өҫтәп, миксер менән яҡшылап туҡығыҙ. Ҡоймаҡтарҙы майлы ҡыҙыу табала ҡойоғоҙ. Белорет районы һәм ҡалаһының "Урал" гәзитенән. [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] akbva174tblrb0alf3mz08tkc3c5k7e 0 4494 20360 20359 2020-02-28T06:48:45Z Айсар 394 20360 wikitext text/x-wiki '''Торфлы һауыттар туҡлыҡлы матдәләргә баймы?''' Туранан-тура ергә ултыртыла торған торфлы һауыттарҙың туҡлыҡлы матдәләргә бай булыуына бик ышанырға ярамай. Уларҙың ҡайһы берҙәре тик торфтан ғына тора. Һыуҙы тиҙ парға әйләндергәс, тупраҡ тиҙ кибә. Даими ҡарап тормаһаң, һауыттың төбө дымланып, күгәреп, бәшмәк ауырыуҙары тиҙ үрсейәсәк. Торфлы таблеткалар помидор, борос сәсеү өсөн бармай. Улар ҡауын, ҡарбуз, ташҡабаҡ, петуния сәсеү өсөн ҡулай. 1 литрлы, 1,5 литрлы шешәләрҙе төптән 10 – 15 сантиметрға ҡырҡып ташлағыҙ ҙа, үҫентеләрҙе шунда ултыртығыҙ. Улар үҫкән һайын тупраҡ өҫтәгеҙ. Былай эшләгәндә, үрсетмәләр өҫтәмә тамырҙар ебәрә. Ҙур һауытта һыу йыйылып тора һәм үҫентене сирләтә. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/torfly-auyttar-tu-ly-ly-matd-l-rg-baymy/ "Йәшлек" гәзите сайты, 28.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] 18njkyhqmuojriohn3cs8mvzfxypr02 0 4495 20572 20470 2020-03-25T18:23:09Z Айсар 394 20572 wikitext text/x-wiki ''Гипертония менән ауырыусыларға ҡан баҫымын нормала тотоу өсөн көн дә дарыуҙар эсеп кенә торорға тура килә.'' Әммә ҡан баҫымын уларһыҙ ҙа көйләп була. Тәҡдим ителгән ысулдарҙың, бәлки, кемгәлер ярҙамы тейер. == Энәлек емештәренән төнәтмә == Бер стакан ҡара ҡыҙыл төҫтәге энәлек емешен термосҡа һалып, өҫтөнә ике стакан ҡайнар һыу ҡойоп 2 сәғәт төнәтергә. Һуңынан һөҙөп алып, ашар алдынан көнөнә 3-4 тапҡыр бер-ике ҡалаҡ эсергә. Юғары ҡан баҫымы менән интегеүселәр ошо төнәтмә ярҙамында табип кәңәш иткән дарыуҙарҙың күләмен кәметә ала, ә инде ауырыуҙың еңелерәк формаһында дарыуҙарҙан тулыһынса баш тартырға мөмкин. == Витаминдар ҡушылмаһы == Лимонды ҡабығы менән бергә ҡырғыстан үткәреп, 3 ҡалаҡ мүк еләге һәм 2 ҡалаҡ ваҡланған әлморон (алдан эсен яҡшы итеп таҙартып йыуырға) ҡушырға. Өҫтөнә 1 стакан бал һалып, тағы ла яҡшы итеп бутарға. Иртәле-кисле берәр ҡалаҡ ашарға. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/an-ba-imi-k-t-relg-nd-141824/ Ҡан баҫымы күтәрелгәндә. "Йәшлек" гәзите сайты, 28.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] 7qg1j3xov9x7jitq2ohk5bmgwig5xcg 0 4496 20370 20369 2020-02-29T09:43:02Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20370 wikitext text/x-wiki Ҡолаҡта, аяҡ табанында, бармаҡ остарында устарҙағы кеүек рефлектор зоналар бар. Улар организмдың теге йәки был ағзаһы менән туранан-тура бәйле. Ҡолаҡтың йомшаҡ урыны – баш, унан өҫкә табан менгән кимерсәк умыртҡа бағанаһы эшмәкәрлеге менән бәйләнештә. Ҡолаҡ йомшағының уртаһында – алҡа кейҙерелә торған урында күҙҙәр сәләмәтлеге өсөн яуап биргән нөктә урынлашҡан. Сәләмәтлеккә зыян килтермәй генә ҡолағығыҙҙы тишергә уйлаһағыҙ, иң тәүҙә ундағы актив зоналарҙы теш таҙартҡыс менән билдәләгеҙ, уның йомшаҡ урынына баҫып сығығыҙ. Иң ауыртҡан урын күҙҙең рефлектор зонаһы буласаҡ. Унан 1–2 мм һулда йә уңда тишек тишергә мөмкин. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/ola-ty-nisek-tisherg-/ "Йәшлек" гәзите сайты, 29.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса кәңәштәр]] evt1h0ztguryq9rsl95z3w1u9k40koo 0 4497 20374 20373 2020-02-29T10:43:31Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20374 wikitext text/x-wiki Борос ултыртҡанда ике факторҙы иҫтә тоторға кәрәк: * Беренсеһе, һеҙ һайлаған сорттың үҙенсәлектәре (иртә өлгөргән сорт күсереп ултыртҡансы – 60, һуң өлгөргәне 75 көн торорға тейеш). * Икенсенән, һирәкләү-һирәкләмәү. Һирәкләгәндән һуң нығыныу өсөн боросҡа 10 көн ваҡыт кәрәк. Климатҡа бәйле һауа шарттарын иҫәпкә алып, төп урынға күсереп ултыртыу ваҡытын билдәләйҙәр. Ул 10 – 15 көндә шыта, яҡтылыҡ ярата һәм әкрен үҫә. Көндөҙ уның үҫентеһенә 26, 27 градус йылылыҡ кәрәк. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/pomidor-y-irt-ultyrtyr-amy/ "Йәшлек" гәзите сайты, 29.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] ihc6oal2hpaaefghxumx9iigigha5uc 0 4498 24232 24231 2021-11-13T06:06:00Z Ah3kal 803 [[Special:Contributions/147.161.13.164|147.161.13.164]] ([[User talk:147.161.13.164|фекер алышыу]]) уҙгәртеүҙәре [[User:Айсар|Айсар]] өлгөһөнә ҡайтарылды 20378 wikitext text/x-wiki Баклажанды даими урынға сығарғансы ике ай ваҡыт үтергә тейеш. Беҙҙә уны июнь башында ултырталар. Орлоҡтар шытып сыҡҡансы 12 көн ваҡыт үтә. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/pomidor-y-irt-ultyrtyr-amy/ "Йәшлек" гәзите сайты, 29.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] 0z30wsqes0ur8wi9jcctgtv5g1aq7jt 0 4499 20381 20379 2020-02-29T10:54:11Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20381 wikitext text/x-wiki '''Помидор ултыртыу өсөн''' беҙҙең төбәктә февраль аҙағы, март башы ҡулай. Ябыҡ грунт өсөн февралдә ултыртыу яҡшы. Май башында теплицаға сығарһағыҙ, 65 – 70 көн ваҡыт кәрәк. Иртә лә, һуң да ултыртырға ярамай. Уларға әлегә [[Ҡояш системаһы|ҡояш]] йылыһы етмәй. Һуң өлгөрә торған помидорҙы 25 мартҡа тиклем сәсергә мөмкин. Өйҙә сәскә атып ултырған помидор һеркәләнә алмай. Был уның уңышын да кәметә. «Гигант розовый», «Бычье сердце», «Сахарный гигант», «Гигант красный» сорттары эре була. Тоҙлау өсөн «Дамские пальчики», «Каспар», «Челнок», «Бетте», «Джина» һәйбәт. Помидор үҫенте булып тәҙрә төбөндә 60 көн ултырырға тейеш. Орлоҡтоң F1 тип тамғаланған төрҙәре күп. Уларҙы ултыртҡанда һыуларға ярамай. Бындай гибрид йәшелсә, сәскәләрҙең орлоғон да алып булмай. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/pomidor-y-irt-ultyrtyr-amy/ "Йәшлек" гәзите сайты, 29.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] hp4kcbf6m4x8cd00o3phc9z3c6bpz1q 0 4500 20386 20384 2020-02-29T11:06:23Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20386 wikitext text/x-wiki '''Ҡаҙ йә өйрәк ите менән ҡабаҡ мантыйы''' == Кәрәк == * 1 йомортҡа, * ярты сынаяҡ ҡайнап һыуыған һыу, * тоҙ, * он. == Нисек эшләргә == Ҡамыр баҫырға. Өйрәк йәки ҡаҙ итен, ҡабаҡты, һуғанды ваҡ ҡына итеп турап, борос, тоҙ һалып бутарға. Ҡамырҙы йоҡағыраҡ итеп йәйеп, эслекте һалып, мантылар эшләргә һәм, махсус кәстрүлгә һалып, 45 – 50 минут бешерергә. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/tele-de-yotorlo-kharcho-aba-mantyyy/ "Йәшлек" гәзите сайты, 29.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] 9xl5hjvdqr1t3qcukx5dv5uq5fxrbvc 0 4501 20389 20387 2020-02-29T11:22:04Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20389 wikitext text/x-wiki '''Харчо''' – грузиндарҙың милли ашы. == Бешереү өсөн кәрәк == * һөйәкле ит, * бер нисә картуф, * дөгө ярмаһы, * 3 тоҙло помидор, * 2 баш һуған, * 1 кишер, * балғалаҡ осонда ҡыҙыл борос, * 2 лавр япрағы, * 1 ҡалаҡ аджика, * 1 ҡалаҡ томат пастаһы, * 1 тоҙло ҡыяр, * һарымһаҡ (1-2 тырнаҡ) == Нисек әҙерләргә == Кишерҙе ҡырғыста ҡырып, һуғанды, помидорҙы турап, аш тәмләткестәрҙе һалып, көнбағыш майында ҡыҙҙырырға. Ит бешеп сыҡҡас, һурпаға картуф, дөгө ярмаһы һалырға. Һуңынан тоҙло ҡыярҙы, ҡыҙҙырылған массаны ашҡа өҫтәргә. Аш бешеп сыҡҡас, һарымһаҡты ваҡ ҡына итеп турап, петрушка, кинзаны ваҡлап, аш өҫтөнә һалырға ла, утты һүндереп, бер аҙ тоторға. Тәмләткестәр томаланып бешеп, ашҡа һеңеп ултыра. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/tele-de-yotorlo-kharcho-aba-mantyyy/ "Йәшлек" гәзите сайты, 29.02.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ит аштары]] ar1u1ik9oq1hud32klawmlj0vooyw25 0 4502 20393 20392 2020-02-29T11:31:06Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20393 wikitext text/x-wiki == Кәрәк == * 1 стакан ҡайнатма, * 1 стакан шәкәр, * 1 стакан ҡаймаҡ, * 1,5 балғалаҡ сода, * 3 йомортҡа, * 2 стакан он. == Нисек эшләргә == [[Йомортҡа]]ны шәкәр менән күпергәнсе туғыйбыҙ, уға ҡайнатма ҡушылған ҡаймаҡ, аш һеркәһендә һүндерелгән сода, он һалып, шыйыҡ ҡамыр эшләйбеҙ. Килеп сыҡҡан массаны өс өлөшкә бүлеп, 180 градусҡа тиклем ҡыҙҙырылған мейестә бешереп алабыҙ. [[Торт]] өсөн крем эшләгәндә 300 грамм ҡаймаҡты 1 стакан шәкәр менән туғыйбыҙ. Ҡуйыртылған һөткә аҡ май ҡушып та яһарға була. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Ti--erl-n-tor-an-tort-141799/ Тиҙ әҙерләнә торған торт. "Йәшлек" гәзите сайты, 28.02.2020] [[Категория:Башҡортса]] [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] [[Категория:Торт]] r5bibppmgd4eb6cguu1o46709oi2ob0 0 4503 20423 20418 2020-03-06T18:45:51Z Айсар 394 /* Һылтанмалар */ аныҡлаштырыу 20423 wikitext text/x-wiki ''Ауырыған һайын тиерлек ҡан анализы тапшырабыҙ. Дөйөм анализ өсөн ҡан бармаҡтан йә ҡан тамырынан алына. Әйткәндәй, уны мотлаҡ ас ҡарынға тапшырырға түгел. Ә бына киңәйтелгән анализ өсөн ҡанды мотлаҡ ас килеш бирергә кәрәк. Сөнки әҙ генә ризыҡ ҡапһаң да, ҡандағы шәкәр кимәле үҙгәрә һәм анализ һөҙөмтәһе дөрөҫ булмаясаҡ. Иң яҡшыһы – бер аҙ ял иткәндән һуң тапшырыу. Шуға күрә лә, ғәҙәттә, уны иртәнсәк эшләйҙәр. Анализдағы күрһәткестәр нимә хаҡында һөйләй һуң?'' 1. '''Гемоглобин''' (Hb) Ул – эритроциттарҙағы ҡан табы. Төп функцияһы – үпкәнән кислородты туҡымаларға таратыу һәм организмдан углекислый газды сығарыу. Ир-егеттәр өсөн норма – 130 – 160 г/л, ҡатын-ҡыҙҙарға – 120 – 140 г/л. Гемоглобиндың түбәнәйеүе анемия, эске органдарҙың зарарланыуы арҡаһында ҡан юғалтыу хаҡында иҫкәртә. Ҡан ауырыуҙарынан, ҡайһы саҡта йөрәк сирҙәренән дә гемоглобиндың күтәрелеүе күҙәтелә. 2. '''Эритроциттар''' Составында гемоглобин булған ҡыҙыл ҡан тәнсәләре. Ир-егеттәрҙә нормаға ярашлы ул – 4,0 – 5,1*10, ҡатын-ҡыҙҙарҙа 3,7 – 4,7*10 булырға тейеш. Һау-сәләмәт кешеләрҙә бейек тауҙарҙа, шулай уҡ йөрәк, ҡурылдайҙар, үпкә, бөйөр һәм бауыр ауырыуҙары менән сирләүселәрҙә эритроциттарҙың күбәйеүе күҙәтелә. Шулай уҡ ул организмда стероид гормондарҙың артыҡ булыуын күрһәтеүе ихтимал. Эритроциттарҙың норманан әҙ булыуы анемия, күп ҡан юғалтыу, хроник ялҡынһыныу процестары хаҡында һөйләй. Ҡайһы бер осраҡта йөклөлөктөң һуңғы осоронда ла була. 3. '''Лейкоциттар''' Аҡ ҡан тәнсәләре. Һөйәк мейеһендә һәм лимфа төйөндәрендә барлыҡҡа килә һәм организмды тышҡы йоғонтонан һаҡлай. Бөтә кеше өсөн дә норма – 4,0 – 9,0х10. Уларҙың норманан артыуы инфекция һәм ялҡынһыныу хаҡында һөйләй. Шулай уҡ физик көсөргәнештән, стрестан һәм йөклөлөктән дә күтәрелеп китеүе бар. Ә бына лейкоцитоз (лейкоциттарҙың күтәрелеүе) бактериялы инфекцияға, ялҡынһыныу процестарына, аллергияға, лейкозға, гормональ препараттар һәм ҡайһы бер йөрәк дарыуҙарын ҡулланыуға бәйле булыуы ихтимал. Лейкопенияның (лейкоциттарҙың етмәүе) вируслы инфекциянан (мәҫәлән, киҙеү) йә ҡайһы бер дарыуҙарҙан булыуы мөмкин. 4. '''Тромбоциттар''' Ҡандың ойошоусанлығын тәьмин итеүсе күҙәнәктәр тромбтар барлыҡҡа килеүҙә ҡатнаша. Норма буйынса уның иҫәбе – (180 – 320)*10. Норманан күберәк булғанда, туберкулез, сей яралы колит, бауыр циррозы кеүек ауырыуҙарға шик тыуа. Шулай уҡ операцияға йә гормональ препараттар ҡулланыуға ла бәйле булыуы ихтимал. Алкоголь йоғонтоһонда йә ауыр металдар менән ағыуланыуҙан, бауыр, талаҡ ауырыуҙарынан, гормональ тайпылыштарҙан уларҙың иҫәбе кәмеүе мөмкин. Бынан тыш, ҡайһы бер дарыуҙар ҙа, мәҫәлән, антибиотиктар, нитроглицерин, гормондар ҙа уларҙың кәмеүенә килтерә. 5. '''СОЭ йәки РОЭ''' Эритроциттарҙың ултырыу (тоноу) тиҙлеге. Ул – ауырыу барышының күрһәткесе. Ғәҙәттә, СОЭ ауырый башлағандан һуң ике-өс тәүлек үтеүгә күтәрелә. Ә һауығып барғанда иң юғары нөктәһенә етә. Ир-егеттәр өсөн норма: 2 – 10 мм/с, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн: 2 – 15 мм/с. Инфекциянан, ялҡынһыныу процестарынан, анемиянан, бөйөр ауырыуҙарынан, гормональ тайпылыштарҙан, операциянан һуң һәм төрлө йәрәхәттән, йөклөлөк ваҡытында һәм бала тапҡандан һуң, күрем ваҡытында күрһәткестәр күтәрелә. Ә ҡан әйләнеше насар булғанда һәм анафилактик шоктан, киреһенсә, түбәнәйә. 6. '''Глюкоза''' Һау-сәләмәт организмда глюкоза 3,5 – 6,5 ммоль/л булырға тейеш. Ошо кимәлдән түбән төшөүе тейешенсә туҡланмау, гормональ ауырыуҙар тураһында һөйләй, ә күтәрелеүе – шәкәр диабеты хаҡында. 7. '''Дөйөм аҡһым''' Уның нормаһы: бер литр ҡанға 60 – 80 г. Бауыр, бөйөр эшмәкәрлеге насарайғанда, етерлек кимәлдә туҡланмауҙан йәки ҡаты диетанан һуң ул түбәнәйә. 8. '''Билирубин''' Ул – бауыр эшмәкәрлеге индикаторы. Норма буйынса 20,5 ммоль/л булырға тейеш. Гепатиттан, таш ауырыуҙарынан, эритроциттарҙың боҙолоуынан билирубин күтәрелә. 9. '''Креатинин''' Ул бөйөр өсөн яуап бирә. Нормаға ярашлы, ул 0,18 ммоль/л булырға тейеш. Норманан юғары икән, тимәк, бөйөрҙө тикшертергә кәрәк. Ә инде түбән булһа, иммунитетты күтәреү хәстәрен күреү зарур. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/zd/an-analizyny-k-r-tkest-re-nim-a-lata/ "Йәшлек" гәзите сайты, 26.01.2020] [[Category:Башҡортса]] 5f11xf6lalt58atfnizhzhj0ppvdrdq 0 4504 20420 2020-03-06T18:37:03Z Айсар 394 Айсар [["Тәмлетамаҡ" печеньеһы]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Тәмлетамаҡ печеньеһы]]: Бер ҡалыпҡа килтереү 20420 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Тәмлетамаҡ печеньеһы]] mpsrz8rtfz1e4baii8tz2nz406bcvcx 0 4505 20422 2020-03-06T18:38:10Z Айсар 394 Айсар [[“Көҙгө йәйғор” турамаһы]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көҙгө йәйғор турамаһы]]: Бер ҡалыпҡа килтереү 20422 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көҙгө йәйғор турамаһы]] l25vklo6akvkamsw6go7g6lzii5pqj8 0 4506 20426 20425 2020-03-06T18:52:07Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20426 wikitext text/x-wiki ''Был үҙенсәлекле салатты эшләүе еңел генә.'' Бешкән йомшаҡ тауыҡ итен (150 г), әрселгән алманы (2 дана), ҡыярҙы (1 дана) – шаҡмаҡлап, әфлисунды (1 дана) турарға, әстерхан сәтләүеген (50 г) ваҡларға ла уңайлы һауытҡа ҡатлам-ҡатлам итеп һалырға. Самалап лимон һуты өҫтәргә, укроп йә петрушка менән биҙәргә, тәмле ризыҡ килеп сыға. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/Batshalar-salati-153788/ "Йәшлек" гәзите сайты, 06.03.20200] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] jfm1xkjyjgidcagfys3gqgkw9dniw92 0 4507 24859 20444 2023-03-12T15:38:48Z Aidar254 420 /* Әҙәбиәт */ 24859 wikitext text/x-wiki '''Сергетыш'''— 1.Серге өҫтөнән көпләгән биҙәкле күн йәки буҫтау;2.Төрлө буҫтау менән тышланған тар юрған. [[w:Серге|Серге]]— 1.Үнлек өҫтөнән эйәр аҫтына һалына торған тышлы кейеҙ;2.Ҡалымға килгәндә, күстәнәс һалып килтерә торған тоҡ. '''Сергетыш'''— ҡушма һүҙ. Нигеҙ итеп алынған туҡыманың өҫтөндәге биҙәктәрҙең тигеҙ рәттәргә теҙеп һалып һырылғаны өсөн, йәғни буй-буй һырлы биҙәктәрҙән ҡоролғанға күрә, һыр>сыр>сер сылбыры аша серге һүҙенең тамырын төҫмөрләргә була. Һүҙьяһалышта ҡатнашыусы икенсе тамыр – тыш, сергетыштың кейеҙҙең тышына һалына торған япма булыуы менән бәйле. ==Сергетыштың сере нимәлә== '''''Атаҡай ҙа, атың күкме ни, '''''Сергетышҡайҙарың суҡмы ни?''''' (Башҡорт халыҡ ижады) ===Тарихы=== XIX быуатта халҡыбыҙҙың мәҙәниәтен төплө өйрәнеп, яҙып ҡалдырған ғалим С.И. Руденконың башҡорттар тураһындағы китабының 213-сө битендә ат егеү кәрәк-яраҡтарының атамалары тәфсирләнгән. Шулар араһында бөрйәндәрҙең сергетышы тураһында ла фотоһүрәте менән бергә ярайһы уҡ ентекле мәғлүмәт бар. Әлбиттә, атты ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙҙар өсөн эйәрләүҙең айырмаһы һыҙыҡ өҫтөнә алына. Биҙәү сәнғәтенең был тармағы бик алыҫ дәүерҙәргә барып тоташа.Улар XX быуат урталарына тиклем һаҡлана, ҡулланыла килгән әле. Ир-егеттәргә тәғәйен сағыу биҙәкле сергетыштар ҙа булған. Башҡорт егеттәре яҡшы кейенеп, һылыу аттарға менеп, ҡыҙ күҙләгәндәр. Шул арҡала ҡоҙа булышҡандар, туйҙар үткәрелгән. Ырыуҙар араһында туғанлыҡ, татыулыҡ көсәйә барған. Яҙғы эштәрҙән һуң үткәрелгән йола байрамы һабантуй ҙа ат ярышынан башҡа үткәрелмәгән. . Кейәүгә бирелгән ҡыҙ ата-әсә йортонан буласаҡ ғаиләһенә оҙатылғанда, уның өҫтөндәге кейеме һәм атының күкрәксәһе, сергетышы, бауырлығы, арҡалығы бер иштән сағыу төҫтәрҙә биҙәлгән булыуы уның нәҫел-нәсәбенең затлы, бай, тәрбиәле булыуын күрһәтеп тороусы бер билдә булған. ===Башҡарылышы=== Эйәр аҫтына һалынған кейеҙҙең өҫтөн сепрәк менән ҡаплап, уныһын үҙ сиратында төҫлө туҡыма киҫәктәренән мөгөҙлө ҡусҡар, өсмөйөш- шаҡмаҡтар менән дүрт яғының да ҡырҙарына ғына һалына. Өйҙә түшәк урынына ҡулланылған сергетыштан айырмалы, был сергетыштың урта өлөшөнә биҙәкләнмәй. Ғәҙәттә сепрәк япма үҙе кейеҙҙән бәләкәйерәк алынып, кейеҙе ҡайма булып күренеп тора.Ҡатын-ҡыҙҙарға тәғәйене ҙурыраҡ та һәм сағыуыраҡ та итеп әҙерләнгән. Оҫталар уны һәр кем үҙенсә текһә лә, сергетыштың биҙәктәре бер үк техникала башҡарылған. ===Биҙәктәрҙең символикаһы=== Мәҫәлән, “һалмалап туралған” төрлө төҫтәге буҫтау ҡырҡындылар теҙелгән аҡ буй юлаҡтарҙы ҡарайыҡ. Шаҡмаҡ йәки ромб – бер урында нығынған, ныҡлы торған тамға булараҡ, ер,ер эшкәртеү символы булыр. Аҡ юл образы ғөмүмән башҡортта киң таралған төшөнсә. Аҡлыҡ, сафлыҡ– иреккә, тыныслыҡҡа, рухиәткә ынтылыш билдәһе булһа, шаҡмаҡтар кешенең был фани донъяла, йәғни ер тормошонда йәшәгән йылдары, үтелгән аҙымдары һанын һынландыралыр тип фаразларға мөмкин. Ә япманың үҙәгендә дүрт яғын да уратып алған эрерәк тигеҙ өсмөйөштәрҙән торған һыҙаттар нимәне аңлата? Өҫкә ҡаратылған өсмөйөш –һәр саҡ өҫкә йүнәлеп яныусы ялҡын телдәре, ут символы ул. Тағы бындай өсмөйөш тау түбәһенә оҡшаш булғанға күрә, бейеклеккә артылыу, рух күтәренкелегенә ишара булһа, бер үк ваҡытта ир-ат тамғаһы (фаллос!) ла ул. Уларҙың тигеҙ бер рәткә теҙелеүе – йәнтөйәген яҡларға, ҡурсаларға һәр саҡ әҙер, кәрәк саҡта яуға күтәрелер өсөн сафҡа баҫҡан ғәскәр символын күҙ алдына килтерә... Ошо өсмөйөштәрҙең бер рәткә ярышлап теҙелеүенән, һәр икеһенең араһында түбәһе аҫҡа ҡарай йүнәлгән, йәғни түңкәрелгән өсмөйөштәр хасил була. Һыу йыйылып ятыр соҡор-саҡыр, һауыт-һаба төҫмөрләнә уларҙа. Шуға күрә эзотерикала өсмөйөштөң был төрө ер йөҙөндә йәшәү сығанағы булған һыу, ҡатын-ҡыҙ символы булараҡ ҡабул ителгән. Ошо ике төрлө өсмөйөштәрҙең бер сафта үҙ-ара ярашып, төҙөк биҙәк-һыр барлыҡҡа килтереүе йәшәүҙең нигеҙендә ятҡан ут һәм һыу, ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ башланғысы, фанилыҡтың һәм рухиәттең мәңге айырылмаҫ ҡиммәттәр икәнен сағылдырған фәлсәфәнең сағылышы ул. Бына ошо ике генә фигураны ҡулланып, бер-береһен һис тә ҡабатламаҫ әйбер тегергә мөмкин булыуы – үҙе бер мөғжизә инде! Хәрәкәт итеү мөмкинлеге биргән атта кәрәк-яраҡ итеп ҡулланыла торған сергетыштың биҙәлешендә ата-бабаларыбыҙҙың йәшәйеш-булмышының сағылышы, тормош фәлсәфәһе һыйған икән дә баһа. Сергетышты ҡыҙыл, һары йөн йәки ебәк ептәр менән сигелгән мәңгелек донъя тәгәрмәсе түңәрәк, йыһан тамғалары ҡояш-ай-йондоҙҙар ҙа биҙәй. Шулай уҡ дүрт мөйөшөн суҡлап ҡуйғандар. Ҡат-ҡат ҡатлаған ептең бер осон ҡуша төйөп, икенсеһен һалындырып ҡуйған биҙәүес булараҡ, суҡ үҙе лә символ рәүешен үтәй. Беренсенән, ул күп булғанды белдерә. Икенсенән, күптең бергә ойошоуын, берҙәмлектә тупланыуҙы аңлата. ===Халыҡ ижадында=== Матурлыҡҡа ынтылыш кешенең кейгән кейеме менән генә сикләнмәгән. Башҡорттар үҙҙәренең тоғро дуҫы атты, ат өҫтөндәге эйәрҙе, йүгәнде, уҡ-һаҙаҡтарын һ.б.биҙәүгә лә ҙур иғтибар биргәндәр. Башҡорт халыҡ йыры ”Ҡара юрға” ла был күренеш бигерәк тә асыҡ сағылдырылған: Һай, йомро матур тояғыңды, Дағаларбыҙ, юрғам. Ҡырас матур ялдарыңды Уҡаларбыҙ, юрғам. Өҫтөңдәге һылыуыңды Төшөрсәле, юрғам! Һайт, Ҡара юрғам, Тайт, ҡара юрғам! Таштан ҡаты тояғыңды Дағаларбыҙ, юрғам. Ҡара ҡырпыу үңлегеңде Нағышларбыҙ, юрғам. Өҫтөңдәге һылыуыңды Төшөрсәле, юрғам! Һайт, Ҡара юрғам! Тайт, Ҡара юрғам! Ҡырас ҡара ялдарыңды Уҡаларбыҙ, юрғам. Ҡабырсаҡтай ҡолағыңа Суҡ тағырбыҙ, юрғам, Өҫтөңдәге киленсәкте Төшөрсәле, юрғам! Һайт, Ҡара юрғам! Тайт, Ҡара юрғам! ==Әҙәбиәт== Руденко С.И. Башкиры: Историко-этнографические очерки- Уфа:Китап,2018.-376 с.:илл. Шәкүр Рәшит Сыңрау торналар иле.Мәҡәләләр һәм очерктар.-Өфө:Башҡортостан “Китап”нәшриәте,1996.- 416 бит. [[Категория:Кәсептәр]][[Категория:Ҡул эштәре]] iwff7ei28cctr0hrxpn4geknngvhnq8 0 4508 20456 20455 2020-03-11T05:45:20Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20456 wikitext text/x-wiki ''Орлоҡтоң сифаты – киләсәк уңыштың нигеҙе икәнлеге бер кемгә лә сер түгел. Шуға йәй буйы тәмле, мул уңыш биргән ҡыяр үҫтерәм тиһәгеҙ, орлоҡҡа ныҡ иғтибарлы булығыҙ.'' Бөгөн магазин кәштәләрендә ниндәй генә орлоҡ юҡ: күҙҙәр ҡамаша. Хаҡтары ла 10 һумдан йөҙ һумға тиклем. Әлбиттә, ниндәйен алырға белмәйһең. Ҡыйбат орлоҡ алып та, уңышһыҙ ҡалған йылдар булды. Ә бына ҡайһы берәүҙәр үҙҙәре орлоҡ эшләп ҡалдыра. Был осраҡта 2 – 3 йыл һаҡланған ҡыяр орлоғона өҫтлөк бирергә кәрәк. Бер йыллыҡ ҡыяр орлоғонан, ғәҙәттә, буш сәскәләр генә йыйып алырға була. Теплицаға ултыртыу өсөн алдан шытымар әҙерләп ҡуйырға булһағыҙ, диаметры ун сантиметрҙан ҙурыраҡ булған һауытҡа бер генә ҡыяр ултыртығыҙ. Ә шытым асыҡ түтәлгә ултыртыуға әҙерләнһә, киреһенсә, бәләкәсерәк һауыт кәрәк булыр. Ҡыяр орлоғо һауа етмәүгә тиҙ бирешә. Шуға һауыттрҙағы ер еңел һәм йошмаҡ булыуы шарт. Орлоҡ сәселгән һауыттарҙың өҫтөн пленка менән ҡаплап, йылы урынға улытртырға кәрәк. Улар 3 – 5 көндән морон төртөр. Һыуҙың температураһы ла ошо оҡ градуста булыуына иғтибар итегеҙ. Үҫентеләр 4 – 7 көнлөк булғас, температураны 16 – 18 градусҡаса кәметергә була. Был осраҡта үҫентеләр оҙонлоҡҡа китмәҫ. Орлоҡтарҙы ултыртыр алдынан уларҙы махсус рәүештә әҙерләйһегеҙме? Юҡмы? Быйыл мотлаҡ беҙҙең кәңәшкә ҡолаҡ һалығыҙ: марганцовка йәки биологик препараттар араһынан гумат + 7, экстрасолом, гамаир, алирином, трихоцином кеүек зарарһыҙ, әммә файҙалы препараттар менән уларҙы инструкцияла яҙылған дәүмәлдә алдан эшкәртепалығыҙ. Ҡыярҙы иртәрәк ашай башлар өсөн ҡайһы мәлдә улытртырға һуң? Теплициға ултыртыласаҡ ҡыярҙы апрелдең 20-ләренән һуң, асыҡ түтәлгә иһә майҙың беренсе декадаһында ултыртырға кәңәш ителә. Был осраҡта ҡыярҙы күршеләрегеҙҙән бер айға алдараҡ ашай башларһығыҙ. Тимәк, 1 июнгә өҫтәлегеҙҙә тәүге ҡыяр буласаҡ. Әгәр ҡыярға йылы етмәһә, ул оҙонға үҫә башлаясаҡ. Был осраҡта уны тәрәнгәрәк төртөп, йә ер өҫтәп ҡотҡарырға була. Теплицаға, йә асыҡ түтәлгә ултыртыласаҡ үҫентенең 3 – 4 япрағы булырға тейеш. Ер һәйбәт булһа, ҡыярға өҫтәмә ашламалар идереү кәрәкмәй. Шулай ҙа, үҫентеләр сибегерәк күренһә, минераль ашлама индерергә кәрәк буласаҡ. Быны шытымдар сығыуға ике аҙна үткәс эшләргә кәрәк, икенсе тапҡыр ашламаны үҫентене күсереп ултыртыр алдынан бер-ике көн алдан индерегеҙ. Ашлама 10 литр һыуға бер аш ҡалағы самаһы алына. Лилиә НУРЕТДИНОВА, Рәсәй [[ауыл хужалығы]] үҙәгенең Башҡортостан буйынса филиалы белгесе == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/iyar-orlo-on-nisek-aylar-a-158058/ "Йәшлек" гәзите сайты, 10.03.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Баҡсасылыҡ]] 7c7lz71aqqfma5xgp2f8memfe8f9tg4 0 4509 24862 20459 2023-03-12T15:40:32Z Aidar254 420 24862 wikitext text/x-wiki '''Трактористка Маһитап '''— Һатыбалова Маһитап Юныс ҡыҙы. 1928 йылдың 1 сентябрендә Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Нәби ауылында тыуған. Эй, ҡатын-ҡыҙ! Көсһөҙ генә көслө зат бит ул. Кәрәк икән, ғаиләһенә ҡәлғә була, кәрәк икән, ирҙәр ыңғайына ил һаҡларға яу саба. Һуғыш йылдарында ирҙәр урынына бүрәнә ҡырҡҡандар ҙа, иген иккәндәр ҙә, ат еккәндәр ҙә, трактор йөрөткәндәр ҙә, ауыр эш көнөнән һуң ғаиләһен, балаларын ҡарап, төндәрен фронтовиктар өсөн ойоҡ-бейәләй бәйләүселәр ҙә шулар булған. ==Трактористка Маһитап== Нәби ауылында тыуып, яҙмыш ҡушыуы буйынса бөгөнгө көндә Белорет районының Аҙнағол ауылында йәшәүсе Маһитап Фәхретдинованы (Һатыбалова) ла был тәҡдир урап үтмәй. 1928 йылдың 1 сентябрендә тыуған ҡыҙға һуғыш башланғанда 13 йәш тә тулып өлгөрмәгән була. Улар, бер төркөм ҡыҙҙар: Хәҙисә Һатыбалова (Теләүбаева), Ғәйниә Рәхмәтуллина, Гөльямал, Разыя, Кәбирә Теләүбаевалар Ҡыҙылъяр тигән ерҙә иген утайҙар. Сәнскеле билсәндәр ҡулдарын ҡанға туҙҙырһа ла түҙә йәш ҡыҙҙар – илдең көсө игендә бит. Дошман менән алышыусы һалдаттарға икмәк кәрәк. Ҡыҙҙар менән бергә игеҙәк Хәсән һәм Хөсәйен Һатыбаловтар ҙа эшләй. Улар ауылға ҡайтып ашарға алып килә. Ҡыҙҙар, эш ыраһын, тип ҡайтып йөрөмәйҙәр. Бер мәл Хәҙисә апайға әсәһе ашарға ебәрмәй. Ҡыҙ аптырап ҡала һәм ағайҙарҙан бының сәбәбен һораша. -Әсәй нишләп миңә ашарға һалманы икән? – тип һорай. -Атайың, Сафуан ағай, һуғышҡа китә, - тип яуаплай егеттәр. -Атай кем менән һуғыша һуң? – тип аптырай ҡыҙыҡай. -Германия беҙгә һуғыш башлаған. Атайың бер үҙе генә китмәй, ауылдан күптәр китәләр, - тигән яуапты ишеткәс, Хәҙисә илай-илай ҡайтып китә. Маһитап 4-сене лә бөтмәй ҡала һуғыш башланғанда. -Ир-аттар бурыс үтәргә китте. Бөтә донъя ауырлығы ҡарт-ҡороға һәм беҙҙең кеүек быуыны ла ҡатмаған бала-сағаға ҡалды. Үгеҙ егеп ер һөрәбеҙ, тырматабыҙ. Үгеҙҙәр тыңламай. Уларҙы ыңғайға йөрөтөргә беҙҙең көс етмәй. Әхмәтулла ағай Хисмәтуллин ҡараңғынан уята. Иртәрәк тороп эшләп ҡалмаһаң, булмай. Һалҡынсала үгеҙҙәрҙе тыңлатып була, көн эҫеһә – бөттө. Ахыры, ебәрәбеҙ тегеләрҙе. Бигерәк түҙмәйҙәр инде эҫегә. Яҡшы аттарҙы һуғышҡа алып китеп бөттөләр. Ауылда тай-тулаҡ, сирле аттар ғына ҡалды. Уларын беҙҙең кәртәгә алып килеп тултырҙылар. Аттар килеп тороп ҡорсаңғы менән ауырый. Керәлин иҙеп һылайбыҙ, йыуғыс менән йыуабыҙ. Яландан уларға бәләкәй саналар менән бесән ташыйбыҙ. Сәсеү өсөн игенде әлеге лә баяғы үгеҙгә тейәп яланға алып сығабыҙ. Унан теге игенде биҙрәләргә тултырып, ҡул менән һибеп сәсәбеҙ. Көҙ етһә, уңышты ҡул ураҡтары менән урабыҙ. Шунан уларҙан көлтәләр бәйләйбеҙ. Игенен һуғып алыу өсөн көлтәләрҙе теге үгеҙҙәр менән лапаҫҡа ташыйбыҙ ҙа тәпәс менән һуғабыҙ. Артабан елгәреп, таҙартып, келәткә ташыйбыҙ. Уй, күрмәгәнде күрелде инде ул... Бер мәл колхоз рәйесе Зариф ағай саҡырып алды ла: “Һеҙҙе тракторсылар курсына ебәрәбеҙ”, - тине. Ғәйфулла Ибәтуллин, Вәзир Исмәғилев, мин 4-се класты ла бөтмәй ҡалдыҡ, Учалы районының Вознесенск ауылына ҡыҫҡа ваҡытлы трактористар курсына уҡырға ебәрҙеләр, - тип хәтерләй Маһитап Юныс ҡыҙы. Курсты яҡшы ғына тамамлап, трактор йөрөтөргә хоҡуҡ алып ҡайта үҫмерҙәр. Шул курстарҙа буласаҡ тормош юлдашы Шәмсетдин Фәхретдинов менән танышалар. Улар Белорет районынан 3 малай уҡырға барған булалар. Шулай Маһитап Аҙнағол ауылына килен булып төшә. Бәләкәй генә өйҙә күмәкләп йәшәйҙәр. Йәштәр үҙҙәренә айырым өй тураһында уйлана башлайҙар. Өйлөк ағасты ла быуындары ла нығынмаған йәштәр – тал сыбығындай нескә кәләш менән кейәү үҙҙәре ҡырҡалар. Маһитап Юныс ҡыҙы бүрәнәләрҙе ауылға ат менән үҙе ташый. Был ваҡытта ире трактор менән ер һөрә. Шулай яйлап бурап, күтәрәләр өйҙәрен. Эш баш ябыуына барып терәлгәс, ғаилә башлығы йәнә аптырап ҡала – нимә менән ябырға? Ул бала саҡтан етем үҫкән, эшкә өйрәтеүсеһе булмаған. Шуға ағас эшенең рәтен белеп етмәй. Кәләше менән урманға барып, төҙ генә ҡарағайҙарҙы йығалар ҙа, ирен ағасты шына һуғып ярырға өйрәтә йәш кәләш. Үҙе уны атаһынан күргән була. - Мин ир-ат эшен белеп үҫтем. Шул ҡарағайҙарҙы ярып, өй башына етерлек тыранса ярҙыҡ. Аҙаҡ мин уны ат менән ташып алдым. Бабай әлеге лә баяғы бушаманы. Ул һәр ваҡыт яланда булды: тракторы менән һөрҙө, сәсте, тырматты, урҙы. ==Сығанаҡ== *"Таң" гәзитенең 6 март һаны '''Авторы:Сәғиҙә Ғазина'''. [[Категория:Бөрйән районы Нәби ауылы]] rlvcwivuhciam3yqdmb02pzeitxq2im 0 4510 20469 20465 2020-03-12T18:14:50Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20469 wikitext text/x-wiki Алһыу сәскәле был шифалы үлән бик күп урында үҫә. Ул май аҙағынан алып сентябргә тиклем сәскә ата. Кейәү үләненең шифалы үҙенсәлектәре хаҡында ла күптән билдәле. Эфир майҙарына бай булыуы сәбәпле, хуш еҫе һәм дауалау үҙенсәлектәре менән айырылып тора. Уның составында шулай флавоноидтар, дубиль матдәләр, камедь, сайыр, олеанол, урсол, хина кислотаһы, сапониндар бар. Кейәү үләнен медицинала ғына түгел, аш-һыу әҙерләүҙә лә, парфюмерияла ла киң файҙаланалар. Көслө, әскелтем тәмгә эйә булғаны өсөн [[аш-һыу]] әҙерләгәндә иткә, ҡаҡланған [[ризыҡ]]тарға ҡушалар. Унан алынған бал хуш еҫле һәм бик тә файҙалы. Хуш еҫле был үлән [[сәй]]гә лә бик үҙенсәлекле тәм бирә. Медицинала кейәү үләне иң ҙур урындарҙың береһен биләй. Сәскә атҡан ваҡытта йыйылып, асыҡ һауала киптәрелгән үләндең япрағы һәм сәскәһен ике йыл һаҡларға мөмкин. Уларҙан төрлө төнәтмә әҙерләп, киҫкен һәм хроник тын юлдары ауырыуҙарын, туберкулезды, ауыҙ ҡыуышлығы һәм тамаҡ ялҡынһыныуын дауалауҙа файҙаланалар. Эфир майҙары мускулдар һәм быуындар ауыртҡанда ыуыныу өсөн ҡулланыла. Шулай уҡ серәкәй һәм башҡа бөжәктәр тешләгәндә, 90 мл зәйтүн майына 10 мл эфир майын ҡушып, зарар күргән урынға һөртөргә кәңәш ителә. [[Халыҡ медицинаһы]]нда был дарыу үләнен невралгиянан, [[Ҡан баҫымы күтәрелгәндә|гипертониянан]], ашҡаҙан-эсәк ауырыуҙарынан, быуындар һәм мускулдар һыҙлағанда, һәм бәүел ҡыуҙырыу сараһы булараҡ та тәҡдим итәләр. Әммә уның һәр кемгә берҙәй файҙаһы тейә тип уйлау дөрөҫ түгел. Бөйөр, бауыр һәм ашҡаҙан ауырыуҙары, бөйән сей яраһы ауырыуҙары менән яфаланыусыларға, шулай уҡ ауырлы һәм бала имеҙгән ҡатындарға ла уны ҡулланыу тыйыла. Хуш еҫенә һәм шифалы үҙенсәлектәренә ҡыҙығып, кешеләр уны сәйгә һалып эсә башлаған. Ысынлап та ул яраларҙы бөтәштерә, ауыртыуҙы баҫа, тынысландыра. Һалҡын тейгәндә, аш эшкәртеү проблемаһы булғанда, йүтәл йонсотҡанда, сәйгә кейәү үләне ҡушып эсергә кәңәш итәләр. Өҫтәүенә, бындай сәй организмдың эшкә һәләтлелеген арттыра, көс өҫтәй. Сәйҙе эҫе йә йылы килеш эскәндә, файҙаһы күберәк. Шулай уҡ унан төрлө төнәтмә әҙерләргә була. Мәҫәлән, эмалле һауытҡа бер стакан ҡайнар һыу ҡойоп, ике ҡалаҡ кейәү үләне ҡушырға һәм ҡапҡасын ябып, быу өҫтөндә 15 минут ҡайнатырға һәм 45 минут төнәтергә. Ныҡ ҡайнап, кәмеһә, һөҙөп алғас, ҡайнаған һыу өҫтәп, күләмен бер стаканға еткерергә онотмағыҙ. Ошондай төнтәмәне өс аҙна буйы көнөнә өс тапҡыр ашар алдынан берәр ҡалаҡ эсергә. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/zd/Key--l-ne-chabrets-161940/ "Йәшлек" гәзите сайты, 12.03.2020] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] nygkwsuq4mi9hwlejk96pf457j1drx8 0 4511 20477 20476 2020-03-13T18:39:56Z Айсар 394 /* Һылтанмалар = */ күренеш 20477 wikitext text/x-wiki '''Һуғандан битлек''' Иң тәүҙә биттең тиреһен бик яҡшы итеп таҙартырға кәрәк. Һуғанды ваҡ ҡырғыстан үткәреп, һутын һығырға. Ҙур булмаған бер киҫәк балауыҙҙы иретеп, ике ҡалаҡ һуған һуты һәм бер ҡалаҡ бал ҡушырға. Яҡшы итеп бутап, йылы килеш биткә һөртөргә. 15 – 20 минуттан һуң мамыҡты һыулап йәки үлән төнәтмәһенә манып алып, битлекте һөртөп алырға. Бындай битлекте өс айға бер тапҡыр 10 – 12-шәр тапҡыр эшләргә. Тире майлы булғанда, битлеккә – [[йомортҡа]]ның ағын, ҡоро булғанда һарыһын ҡушырға ярай. Битлек күҙҙе әсетмәһен өсөн уларҙы ромашка төнәтмәһенә йә ҡаты [[сәй]]гә манып алынған мамыҡ менән ҡапларға мөмкин. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/zd/yyyyrsy-tar-a-arshy-u-andan-bitlek/ Йыйырсыҡтарға ҡаршы һуғандан битлек. "Йәшлек" гәзите сайты, 1.12.2019] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] g60ka7d5frjd2bhw2qpc1l825ssy95y 1 4512 20496 20492 2020-03-15T17:44:37Z Һәҙиә 403 20496 wikitext text/x-wiki '''Ғәлиәкбәр ауылының микротопонимикаһы'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районында урынлашҡан ауыл. == Инеш һүҙ == Тыуған ил, Тыуған төйәк, Тыуған ер… – Тыуып-үҫкән яғың ниндәй? – тиһең. Тыуған яғым! Тыуған яғыммы? '''(Р.Шаммас.)''' Тыуған ил тыуып үҫкән ерҙән башлана. Кешегә иң ғәзизе – ата-әсә, иң ҡәҙерлеһе – тыуған ер, иң татлыһы – тәү эскән һыуың, иң йылыһы – һин йылытҡан өй усағы, иң йәмлеһе – тыуған тәбиғәтең… Шуны тойоп үҫкән кешенең күңел ҡото бар. Шуларҙы ҡәҙерләгән кеше оло һыуҙарҙың татын, яҡты донъяның ҡәҙерен, Тыуған ил тойғоһоноң ололоғон нығыраҡ белер. Һәр кемдең үҙ тыуған яғы булған кеүек, һәр халыҡтың тыуған, ғүмер кисергән төйәге бар. Борон башҡорт ырыуҙары Урал буйҙарына бик борондан килеп төпләнеп, шунда башҡорт халҡын ойошторған, Уралды тыуған төйәге тип атаған, йорт-ере тип иҫәпләгән, уны маҡтап ҡобайырҙарын, эпостарын, йырҙарын ижад иткән. Беҙҙең Бөрйән районы территорияһын бөрйән, ҡарағай ҡыпсаҡ, түңгәүер ырыуҙары төйәк иткән. Бөрйән – бик боронғо ер. Уның боронғолоғон башҡорт халҡының мәшһүр “Урал батыр”, “Аҡбуҙат”, “Бабсаҡ менән Күҫәк” эпостары, күп һанлы легенда-риүәйәттәре, йырҙары, “Башҡортостандың ете мөғжизәһе” исемлегенә лайыҡлы ингән, тәүтормош кешеләренең төйәге булған һәм әле лә үҙенә күптәрҙе тартып торған, әсир иткән һоҡландырғыс, мәшһүр “Шүлгән” мәмерйәһе, башҡорт балы, Ер шарында берҙән-бер ерҙә традициялары һаҡланған солоҡсолоғо иҫбатлай. Тыуған ил тойғоһо иһә Тыуған ил,туған халыҡ төшөнсәләрен үҙ эсенә алыр һәм уның асылын тәшкил итер, туған халҡы, теле, моңо, ғөрөф- ғәҙәте, йолалары, йырҙары, легендалары, риүәйәттәре бер бөтөн була. Үткәндәребеҙҙе белмәй тороп: “Кем инек һәм кем булдыҡ? Кем һуң беҙ, ни хәлдәбеҙ, яҙмышыбыҙ ҡайҙа бара?” – тигән һорауҙарға яуап табып булмауы һәр кемгә билдәле.Үткәнде танып-белеү ил-йорт, халыҡ, милләт, тел, башҡорт рухы бөгөн ни хәлдә икәнен тойорға һәм киләсәге күҙалларға мөмкинлек бирә. Һәр кемдең үҙенең бәләкәй Тыуған иле бар – ҡала, ауыл… Тыуған ергә һөйөү ауылдың тәбиғәтенә, хужалығына, тарихына, мәҙәниәтенә, традицияларына иғтибар иттереп, уларға һаҡсыл ҡараш тәрбиәләй. Эскән һыуы, кискән һыуы һәр кемгә лә яҡын. Тау-урманда йәшәүсегә – тауҙары, урмандары, далала тыуғанға далаһы яҡын. Шул тойғо мине тыуған ауылым Ғәлиәкбәрҙең тарихын, ер-һыу атамаларын өйрәнеүгә этәрҙе. Шул тойғоно – тыуған тәбиғәткә мөхәббәт, ә киңерәк мәғәнәлә тыуған ер, тыуған ил тойғоһо тибеҙ. Минең тикшеренеү эшемдең темаһы: “Ғәлиәкбәр ауылының микротопонимикаһы”. Эҙәрмәнлек эшем минең ауылымдың тәбиғәте, хужалығы, тарихы, мәҙәниәте, традициялары менән туранан-тура ҡыҙыҡһыныуыма бәйләнгән, сөнки тыуған ер, уның кешеләре һәр кешене тыуғандан алып ғүмеренең аҙағынаса күңелендә мәңгелек ҡала, оҙата килә. Актуаллеге: Һуңғы йылдарҙа Тыуған ил, тыуған ер мәсьәләләре күптәрҙе борсой һәм тыуған ауылымдың тарихын өйрәнеүем – патриотизмға өндәүселәргә туранан-тура яуабым. '''Маҡсатым:''' Ғәлиәкбәр ауылы тарихына бәйле йыйылған материалдарҙы тәртипкә һалыу, йомғаҡлау. '''Эш методтары:''' Йыйылған материалды өйрәнеү, анализлау, тәртипкә килтереү һәм йомғаҡлау юлы менән эҙәрмәнлек эше: *интервью алыу; *ауыл аҡһаҡалдары менән осрашыу; *тыуған яҡты өйрәнеү музейында эшләү; *темаға бәйле әҙәбиәтте өйрәнеү. == I БҮЛЕК. ҒӘЛИӘКБӘР АУЫЛЫНЫҢ УРЫНЛАШЫУ ҺӘМ ТӘБИҒӘТ ШАРТТАРЫ == Ғәлиәкбәр ауылы Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районында урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән 740 метр бейеклектә ята. Тау һырттарын шишмәләр һәм йылғалар бүлгеләй. Ауыл эргәһенән Нөгөш йылғаһы аға. Көньяҡ Уралдың тау-урманлы, яҫы япраҡлы һәм ылыҫлы урман зонаһына инә. Тәбиғәт шарттары ҡаты: йәйен эҫелек 30-35, ә ҡышын 40 градусҡа етә. == II БҮЛЕК. АУЫЛЫМ МИНЕҢ == === Ауылдың барлыҡҡа килеү тарихы === Ғәлиәкбәр ауылы 1850 – 1859 йылдарҙа барлыҡҡа килгән. 1859 йылда 25 йортта 148 кеше йәшәгән, ә 1920 йылда – 66 йортта 337 кеше. Ауылдың исеме антропонимдан алынған. Тәүге күсеп килеүсе Ғәлиәкбәр Ғәбделмөкминов һәм тәүге күсеп килеүселәр хәҙерге Баймаҡ районы Темәс ауылынан. === Ауыл исеменең барлыҡҡа килеүе === Ғәлиәкбәр ауылы тирәһендә ер-һыу атамалары бер нисә төркөмгә бүленә. Мәҫәлән, ауыл атамаһының килеп сығыуы тураһындағы риүәйәтте алып ҡарайыҡ. Уның ике варианты бар, икеһе лә Баймаҡ районы Темәс ауылынан күсеп ултырған Ғәлиәкбәр Ғәбделмөкминовҡа бәйле. Ысынбарлыҡҡа тап килгәне түбәндәгегеһелер. ==== Ғәлиәкбәр ауылы ==== Нөгөш йылғаһы буйына Темәс ауылынан бер боланан һуң Монаш исемле кеше күсеп килеп донъя көтә башлай. Мал көтә, ҡортсолоҡ менән шөғөлләнә. Утарға башҡа яҡташтары ла күсеп ултыра һәм шунлыҡтан ҙурая. Хәлле кешеләре лә арта. Ауылға исем биреү кәрәклеге килеп сыҡҡас, һәр байҙың үҙ исемен ҡалдыр-ғыһы килгән, үҙ-ара талаш башланған. Монаш тәүҙә күсеп килеүсе булараҡ өҫтөн сыҡҡан. Ул, русса яҡшы уҡый-яҙа белгән Ғәлиәкбәр исемле егетте эйәртеп, өйәҙ үҙәге Орскиға китә. Монаш, түрәләрҙе ризалатып, ауылға үҙенең исемен бирҙертеүгә килешә һәм ҡағыҙ тултырыуҙы Ғәлиәкбәргә ҡуша. Ғәлиәкбәр байҙың тома наҙанлығын үҙ мәнфәғәте өсөн файҙалана – танытмаға үҙ исемен яҙҙыра. Ошонан алып ике быуатҡа яҡын ауылым Ғәлиәкбәр исемен йөрөтә. '''Ә бына был риүәйәт Ғәлиәкбәр ауылына рәсми исем бирелгәнгә тиклемге атама тураһында һөйләй.''' ====Иҫке ыҙма==== Беҙҙең ауылдан алыҫ түгел был урын, үрге осонда ғына. Ниңә шулай атала икән ул? Беҙгә олатаһы Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ улынан ейәнсәре Таңһылыу яҙып алып ҡалдырҙы. Элек, күсенеп килеп йәшәй башлағас, халыҡ ошонда, Аҫҡараҡ йылғаһы буйына, килеп ултырған, сөнки был урын хәҙергегә ҡарағанда бөтә яҡтан ышыҡ булған, килгән-киткәндәрҙең күҙенә салыныу мөмкинлеге булмаған. Аҙаҡ, халыҡ арта башлап, урын тарая башлағас, хәҙерге урынға күсенгәндәр. Шул урынды хәҙер Иҫке ыҙма тип йөрөтәләр. Ыҙма элек халыҡ йәшәгән урынды аңлатҡан. '''Ауыл исеменә бәйле тағы ла бер исем менән танышып үтәйек.''' ====Өсөйлө==== Өсөйлө тип бынан 15-20 йылдар элек ауылдың үрге осонда йәшәгән өс ғаилә йәшәгән ерҙе атайҙар ине. Өс өй ауылдан бер ни тиклем (300 метр самаһы) айырылып урынлашҡан булған һәм унда оҙаҡ йылдар өс кенә ғаилә йәшәгән. Бүтән өйҙәр төҙөлмәгән. Шуға ла Өсөйлө ауылы, тип тә йөрөткәндәр, ә кешеләрен өсөйлөләр. Сит кешеләр, Өсөйлөгә барып киләйек, тиһәң, аңламайҙар. ==II.3. Ауыл эсендәге ер-һыу атамалары== '''Ғәлиәкбәр ауылы тирәһендәге ер-һыу атамаларын түбәндәгесә төркөмләп була''': 1. Ауыл исеме, урыны (ойконим): Ғәлиәкбәр, Иҫке ыҙма, Өсөйлө. 2. Йылға, күл исемдәре (гидроним): Нөгөш йылғаһы,Аҫҡараҡ йылғаһы, Аҡбалсыҡ йылғаһы, Батша ҡотоғо, Ғәйниә ҡотоғо. 3. Йылға эсендәге һәм буйындағы ҙур таштар: Иҙән(өҫтәл)таш, Ослоташ, Ба(о)тинкаташ, Ҡыҙматаш, Эйәрташ, Аҡташ. 4. Тау, уба, түбә исемдәре (оронимдар): Таҡыясусаҡ, Уралтау, Кәзә тауы, Аратау, Күсоя, Зыярат тауы, Мәсет тауы, Ямаш тауы, Һарат уяһы. 5. Ағаслыҡ (дримоним): Хәҙрәт шыршыһы, ветерандар аллеяһы. 6. Юл, ҡабаҡ (дромоним): Ямаш юлы, Таҡыясусаҡ аша йәйәүлеләр һәм атлылар һуҡмағы, Бөрйән юлы. 7. Урам, тыҡрыҡ: Эт тыҡрығы, Афғанистан, Пакистан . 8. Һыу инеү урыны: Суҡмуйыл, Аҫҡараҡ тамағы, Һөрәмбәт. 9. Кәсеп-шөғөлгә бәйле: Паровой, Кардон туғайы. 10.Тарихи ваҡиғаларға бәйле асылған обелискылар: 1812 йылғы Ватан һуғышы ҡаһармандарына, 1917 – 1921 йылғы граждандар һуғышы ваҡиғаларына бәйле, З.Вәлиди туҡтап йөрөгән йортҡа, 1941 – 1945 йылғы Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусыларға. ==Ер-һыу атамаларының тарихы== Ойконимдар тураһында үрҙә әйтеп үттек, хәҙер ҡалған ер-һыу атамаларының риүәйәттәренә, аталыу тарихына айырым туҡталып үтәйек. ===Йылға, күл исемдәре (гидроним)=== *'''Нөгөш йылғаһы''' Ауылым һыулаған Нөгөш йылғаһы ла тарих һөйләй. Туймазы районында Нөгөш исемле йылға, Собханғол исемле ауыл бар. Эҙәрмәндәр иҫбатлауынса, 1500 йылдарҙа беҙҙең яҡ башҡорто Арыҫланбәк, атаһынан ҡалған мираҫты, ер-һыуҙарҙы мәңгеләштереү өсөн, ошо яҡтарға күсеп килеп, ҡара урмандарҙы ҡырҡып, йорт-ҡура, ҡаралты төҙөгән. Ғаиләһе ишәйгән, бала – сағаһы күп булған. Арыҫланбәк үҙе нигеҙ ҡорған ауылға үҙенең исемен биргән һәм ошонда төпләнеп ҡалған, ә иң өлкән улын, бөгөнгө Нөгөш йылғаһы буйына, йорт ҡаралтылар төҙөп, башҡа сығарған. Был ауылды Төпкилде тип атағандар.Шулай булғас, беҙҙең йәшәгән төбәктә башҡорттар 1500 йылдарҙан алда уҡ йәшәгән, тип әйтергә ныҡлы нигеҙебеҙ бар. Нөгөш һүҙенең килеп сығышына ҡарата халыҡта ике фекер бар. Беренсеһе буйынса Урал батырҙың улдарының береһенең исеме. Икенсеһе Нөгөш йылғаһының Ағиҙелгә ҡушылған урынына бәйле. Был ерҙә йылға ҡырҡа боролош, мөйөш яһай. Мөйөш боронғо төрки телендә мөгөш тип яңғыраған. Тауҙар, урмандар аша аға-аға, ялан ерҙәргә килеп сыҡҡан беҙҙең матурҙарҙан да матурыраҡ, күркәмдәрҙән дә күркәмерәк йылға ул Нөгөш! *'''Аҡбалсыҡ йылғаһы''' башланған урындан элек мейесте аҡлау йә булмаһа өйҙө тыштан һылап йылытыу өсөн аҡ төҫтәге балсыҡ алғандар. Хәҙер был урында Ғүмәрова Фәйрүзә Һаҙый ҡыҙы йәшәй. *'''Батша ҡотоғо''' Был шишмә уртаһында, яҙ көнө ҡар ирей башлағас уҡ асылып, йәй урталарына тиклем ағып ята. Урындағы халыҡ яҙ көнө ауыл эсендә һыу торбаһы үткәрелгәнгә тиклем Нөгөш һыуы таҙарғанғансы аш-һыу әҙерләү өсөн һыуын файҙаланған. Мәктәп музейында һаҡланған материалдарҙан билдәле булыуынса, Ямаш тауы битләүенән сығып ятыусы был шишмә эргәһендә батша тәхеткә ултырған (таж кейҙергән) ваҡытта өҫтән төшөрөлгән указ буйынса бөтә ауыл халҡы байрам үткәргән. Был йола оҙаҡ йылдар буйына халыҡтың ғәҙәтенә инеп ҡалған: ололар ҙа, балалар ҙа яҙ байрамдарын шунда үткәреп килгән. Хәҙер был тирәлә йорттар төҙөлөп, Йәштәр урамы барлыҡҡа килде. Шишмә баш алған ер кәртәләп алынған, һыуы элекке һымаҡ бик йыш ҡулланылмаһа ла улаҡ ҡуйылған. 300 метр самаһы юл үткәс, Усағуй йылғаһына ҡушыла. 1970 йылдарҙа ерҙе ҡаҙып, һыу юлын мәктәп яғына бороп индереп, мәктәп баҡсаһында йәшелсә һуғарыу өсөн дә файҙаланғандар. Һуңынан йәшелсә баҡсаһы икенсе урынға күсе-релгәс, шишмә тәүге йырҙаһына күскән. *'''Ғәйниә ҡотоғо''' Ғәйниә ҡотоғо бик ҡыҫҡа ғына шишмә – оҙонлоғо 5 – 6 метрҙан артмай, Усағөй йылғаһына ҡоя, тик ул ҡыҫҡа ғүмерле – яҙ көндәре ер дымлы ваҡытта ғына аға. Килеп сығыуы ла осраҡлы: Нөгөш йылғаһының яҙ, көҙ миҙгелдәрендә һыуының эсерлек таҙа булмауына бәйле. Әнүәр Дилмөхәмәтовтың (1941 йылғы) өләсәһе Ғәйниә Нөгөш йылғаһына һыуға барған һайын дымланып ятҡан ерҙе күреп йөрөгән. Бер ваҡыт, лом алып, шул урынды таштан таҙарта башлаған. Бер аҙ һыу сыҡҡан. Быны күргән ауыл кешеләре уға ярҙамға килгән. Шунан аҙаҡ был шишмә Ғәйниә ҡотоғо исемен алған. *'''Уҫағуй''' Ауылды урталай бүлеп аҡҡан Уҫағуй йылғаһының исеме ул башланған ерҙә борон уҫаҡ урманына һәм уяға бәйле килеп сыҡҡан. Усаҡлы уя тора-бара Усағуй тип атала башланған. Уның һыуы шундай йомшаҡ: керҙе һәйбәт таҙарта. Аҫҡараҡ (Аҫҡарһаҡ)йылғаһының исемен асыҡлап булманы – шуныһы йәл. Аҫҡараҡ, Нөгөш йылғалары ҡоромай, ә ҡалғандары яҙын-көҙөн ер дымға туйынған саҡта ғына аҡһалар ҙа, ауыл халҡына файҙаһы бар: мал эсерә, кер йыуыуға тотона, йәшелсәгә ҡоя. *'''Күл тамағы''' Нөгөш йылғаһы элек Таҡыясусаҡ тауының ситенән аҡҡан. Яҙ көнө боҙ киткән ваҡытта тығындар барлыҡҡа килә һәм йылға икенсе урындан аға башлай, сөнки ҡыш ҡаты килһә, боҙ йылғаға ҡуша туңған осраҡтар була. Яҙғы һыу, ни тиклем көслө булмаһын, уны урынынан ҡуҙғата алмай, икенсе ерҙән аға башлай һәм тора-бара үҙенең ағышын үҙгәртә. Элекке урында күл хасил була. Күлдең башы, Нөгөш йылғаһы менән тоташмаһа ла, тамағы йылға менән бәйләнешен өҙмәй. Шуға күрә лә халыҡ Күл тамағы тип йөрөтә башлаған. ===Йылға эсендәге һәм буйындағы ҙур таштар=== Был таштар айырым йылға эсендә буйында бер-береһенә яҡын йәки төрлө урында урынлашҡандар һәм күләме ҙур булыуы менән айырылып торалар. Ослоташ, Ба(о)тинкаташ, Эйәрташ, Аҡташ балаларҙың яратып һыу ингән ерендә – Суҡмуйылда. Ни өсөн шулай аталыуы исемдәренән аңлашылы: оҡшатыу юлы менән яһалғандар. Ҡыҙматаш та ошонда уҡ, һыу ситендә. Балалар һыуҙан сыҡҡас, бер нисәүһе бер юлы ятып ҡыҙыналар – ҡояшлы көндә таш эҫе була. Һөрөмбәттәге Иҙән(өҫтәл)таш йылға эҫендә һәм оҡшатыу юлы менән яһалған. Уны берәүҙәр иҙәнгә, ә икенселәр яҫы өҫтәлгә оҡшаталар. ===Тау, уба, түбә исемдәре (оронимдар)=== *'''Аратау''' Аратау ауылдың ҡап уртаһында тора. Исеме шунан алынған. Уның башына менеп ҡараһаң, ауылдың бөтә тирә-яғы, үрҙә һанап үтелгән топонимдар күренеп тора. ==='''Таҡыясусаҡ'''=== Ул Аратауға ҡаршы Нөгөш йылғаһы аръяғындағы тауҙың иң бейек түбәһе. Алыҫтан ҡараһаң, таҡыя кейгән кешенең башына оҡшап тора. Ул түбәнән бөтә тирә-яҡ ус төбөндә генә һымаҡ күренә: алыҫтағы тауҙар армыт-армыт булып күгәреп яталар. Ғәлиәкбәр халҡы был тауҙы бик тә ярата, үҙенең ғорурлығы, талисманы итеп һанай. Халҡыбыҙҙың бөйөк улы З.Вәлиди Ғәлиәкбәр ауылына йәш сағында ла, граждандар һуғышы йылдарында ла һуғылып үткән һәм Таҡыясусаҡтың башына менеп ҡурай уйнаған. *'''Күсоя''' Ауылдың үрге осона сығып, Нөгөш йылғаһы аша һалынған күпер аша үткәс, текә тауға үреләһең. 1933 йылғы Әминев Ағзам Яхъя улы һөйләүенсә, ошо тауҙың битләүендә бер кешенең 100-ләп күсе булған һәм ҡорттары 200 батманға яҡын бал биргән. Шу-нан тороп ҡалған инде тауға үрелгәндәге текә уяға исем – Күсоя. Хәҙер район үҙәгенә төп юл ошонан үтә. *'''Мәсет тауы''' 1995 йылдарҙа төҙөлгән яңы мәсеттән аҫтараҡ элек мәсет булған. Октябрь рево-люцияһынан һуң 1961 йылға тиклем мәсетте мәктәп итеп файҙаланғандар. Яңы мәктәп төҙөлгәс, ул таш-ландыҡ хәлгә килә. 1984 йылда, ауылды йәмһеҙләп ултыра, тип бөтөнләйгә емереп ташланылар. 1980 йылдарҙың аҙағында ул урынға халыҡты хеҙмәтләндереү йорто төҙөлдө, һуңынан элемтә бүлексәһе булып китте. Халыҡ телендә итәгендә элекке мәсет урынлашҡан тау әле лә Мәсет тауы тип йөрөтөлә. ==='''Уралтау'''=== Беҙҙең Ғәлиәкбәр ауылы тауҙар араһында ултыра. Шуларҙың береһе Уралтау. Был тауҙың бер яғында туғай, эргәһенән Нөгөш йылғаһы аға.Тауға бындай исем ни өсөн бирелде икән? Тау исеме Урал тигән егеттән алынған. Ул хәл бик элек булған. Урал бик оҫта һунарсы булған. Ул ошо тау башына менә лә тыуған еренә арнап көй сығарып уйнаған. Бер көн Урал, тауҙың ҡаялы еренә баҫып һыҙғырайым тигәндә,таш айырылып китә. Егет бик ҡурҡа һәм шәбәйә алмай үлеп ҡала. Шунан башлап тау Уралтау исеме менән йөрөтөлә башлай. (1941 йылда тыуған Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ улы һөйләп ҡалдырған мәғлүмәттәр буйынса алынды.) Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса арғы Аратау тип тә аталған, сөнки элегерәк әлеге Аратау ауылдың түбән осо булып, Уралтау тирәһендә халыҡ йәшәмәгән, был ерҙәр сабынлыҡ булған. *'''Кәзә тауы''' Ғәлиәкбәр ауылында элек кәзәләр бик күп булған. Улар иртә яҙҙан алып ҡара көҙгә тиклем кәртәгә ҡайтып инмәгән. Ошо тау улар-ҙың яратҡан урыны: ел-ямғырҙан да ышыҡланғандар, эт, бүренән дә һаҡланғандар, төндө лә шунда үткәргәндәр. Шулай килеп сыҡҡан тауҙың аталышы. Ҡалған ике тауҙың атамаһы ябай ғына: Зыярат тауы зыярат эргәһендә, ә Ямаш тауы – Үрге Нөгөш ауылына киткәндәге юл. *'''Һарат уяһы''' Бесән етмәгән йылдарҙа Ғәлиәкбәр ауылы халҡы малына урмандан йыла ташып ашата. Йыланың ҡайырын һәм сыбыҡ-сабығын көйөш малы яратып ашай. Уны төбөнән үк ҡырҡмаһаң, бер нисә йылдан үргенләп, өс-дүрткә тармаҡланып, тағы ла үҫеп китә, ҡоромай. 1930 йылғы Күлбаев Әхмәт Мөхәмәт улының һөйләүенсә, элегерәк бер ҡарт, малына бесән етмәй башлағас, ауылдың ҡаршыһындағы Таҡыясусаҡ тауының бер уяһында йыла әҙерләгән. Уны алып ҡайтыу өсөн, һары атын егеп, бик текә булһа ла, уя буйлап тауға менгән. Йыла тейәп алып төшөп килгәндә, йөк ныҡ этә. Аты сананы тота алмаған һәм, ҡаянан йөгө-ние менән осоп, шунда үлгән. Шунан ҡалған был уяның исеме. ===Ағаслыҡтар (дримонимдар)=== *'''Хәҙрәт шыршыһы''' Хәҙрәт шыршыһы зыярат эсендә. Ҡәберҙәргә ултыртылған ағастарҙың иң бейеге һәм ул ҡайҙан күренеп тора. Ололарҙың һөйләүенсә, бында 1918 йылда Хәлитов Әҙһәм мулла ерләнгән һәм ҡәбер өҫтөнә шыршы ултыртҡандар. *'''Ветерандар аллеяһы''' Бөйөк Еңеүҙең 45 йыллығына арнап, мәктәп эргәһендә аллея булдырылды. Һуғыштан иҫән-һау ҡайтыусылар иҫтәлегенә йәш ағастар ул ваҡытта иҫән булған һуғыш ветерандары, мәрхүмдәрҙең туғандары тарафынан ултыртылды һәм хәҙер мәктәп эргәһен йәмләп ултыра. ===Юл, ҡабаҡ (дромонимдар)=== *'''Бөрйән юлы''' – район үҙәгенә, ә Ямаш юлы тип Үрге Нөгөш ауылына киткән юлдарҙы атап йөрөтөлә. Хәҙер йәш быуын онотҡан тағы ине һуҡмаҡ бар. Улар икеһе лә Таҡыясусаҡ тауында. 1990 йылдарға тиклем халыҡ Бөрйән урман хужалығының Нөгөш лесничествоһы, мәктәп, “Шүлгән-таш” ҡурсаулығының тракторҙарына ҡарап торҙо. Еңел һәм ауыр машиналар тураһында әйтеп тораһы ла түгел. Бала-саға, ауылға машина килһә, эргәһенән китмәй ине. Күп кеше район үҙәгенә йәйәү йәки һыбай йөрөнө. Таҡыясусаҡ аҫтындағы һуҡмаҡтар электән булған, сөнки юлды ҡыҫҡартып, Уртайортҡа сығаралар. ===Урам, тыҡрыҡ=== *'''Афғанистан, Пакистан''' исемле урамдар ауылдың әсе теллеләре арҡаһында килеп сыҡҡан. 1980 йылдарҙа ауылдың түбәнге осонда йәшәгән ике әбей, ныҡ ҡына талашып, оҙаҡ ҡына яраша алмай йәшәгәндәр. Был ваҡытта Афғанистан менән Пакистан араһында һуғыш барған була. Был әбейҙәр бер-береһенә яҡын, ләкин йырын аша йәшәгәндәр. Әсе теллеләргә шул етә ҡалған – йырындың бер Афғанистан, икенсе яғы Пакистан булып киткән. Быны йәштәр белмәй, ләкин ололарҙың хәтерендә: Пакистанға йәки Афғанистанға барам тиһәң аңлайҙар. *'''Эт тыҡрығы'''ның да исеме әсе теллелеккә бәйле. Ауыл ерендә өй һайын тиерлек эт тоталар.Ауылдың хәҙер Илдар Ғәбитов исемен йөрөткән урамда эттәр үтә күп булып, үткән кешегә, мал-тыуарға абалап, үтергә форсат бирмәй икән. Әсе телле генә бер инәй аптырағас, йәне көйөп, мин эттәр тыҡрығында йәшәйем, тип һөйләнгән. Халыҡ уны элә һалып алып, исемен дә йәбештереп ҡуйған. Тыҡрыҡтың атамаһы әле лә йәшәй, онотолмаған. ===Һыу инеү урындары=== Нөгөш йылғаһы ҙур булмаған тау йылғаһы. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, уның һәр бер бөгөлөнөң, тәрән ятыуының, шаршыһының атамаһы бар. Ауыл эсендә бала-сағаның яратып һыу ингән урыны була. Улар беҙҙең ауылда өс ерҙә. Был уның тәрәнлегенә бәйле. *'''Суҡмуйыл''' Элек ауыл эргәһендә лә Нөгөш буйы тотошлай әрәмәлек булған. Һуңғы йылдарҙа ул юҡҡа сыҡҡан тиерлек. Ауылдың түбәнге осо ҡуйы муйыллыҡ менән ҡапланған булған. Йәй көндәре ауыл балаларының яртыһының тиерлек яратҡан һыу инеү урынының исеме ошо муйыл-лыҡҡа бәйле. *'''Һөрөмбәт''' Аҫҡараҡ йылғаһының Нөгөшкә ҡойған ере лә тәрән генә. Исеме шунан алынған. Һөрөмбәт ауыл уртаһында. Бында 1960 йылдарҙа туғайын һөрөп, тары сәскәндәр. Хәҙер был урын һай, һыу инмәһәләр ҙә, исемен халыҡ онотмай. Элегерәк хатта йәй көндәре лә ат йөҙҙөрөрлөк булған. ===Кәсеп-шөғөлгә бәйле урындар=== *'''Кордон туғайы''' Ауылдың түбәнге осонда Нөгөш йылғаһын сыҡҡас та бер туғайҙа ҡасандыр кеше йәшәгәнлеге беленеп торған урын бар. 1951 йылғы Аҫылғужин Минияр Әхмәҙулла улынан был урын тураһында һорашҡас, түбәндәгеләр асыҡланды. Борон урман ҡарауылсылары ауылдан ситтә, үҙҙәренә беркетелгән биләмәлә, йәшәгәндәр һәм был урынды, урыҫтарға эйәреп, кордон тип йөрөтә башлағандар. Революциянан һуң да бындай хәл дауам иткән. Ололарҙың хәтерләүенсә, йорттары эстән дә, тыштан да сутланған булған. Бикбаев Ғаффар ағайҙың атаһы шул кордонда йәшәүен һәм шул йорттан уның Бөйөк Ватан һуғышына китеүен хәтерләй. Урман хужалығының Ғәлиәкбәр лесничествоһы асылғас, кордон бөтөрөлгән, ләкин халыҡтың теленә Кордон туғайы булып хәтеренә һеңгән. *'''Паравай (паровой)''' 1930 йылдарҙа Суҡмуйылдан 100 метр самаһы өҫтәрәк яр буйында дегет ҡайнатыу өсөн ҡоролма төҙөлә. Һыу буйына төҙөлөүенең сәбәбен һыуҙың күп кәрәк булыуы һәм янғын хәүефһеҙлеген һаҡлау менән аңлаталар ололар. Дегет күп етештерелгән. Күлбаев Әхмәт бабай, ул саҡта бәләкәй булһа ла, дегеттең улаҡ буйлап сөбөрләп һауыттарға ағып торғанын һәм һаҡһыҙлыҡ арҡаһында бер эшсенең янып үлгән кәүҙәһен әле лә хәтерләй. Янғындан һуң эш туҡтатыла һәм ҡабат тергеҙелмәй. Иғтибар итеп ҡараһаң, әле булһа ла был ерҙә ҡасандыр ниндәйҙер ҡоролма булғанын һиҙеп була. ==Тарихи ваҡиғаларға бәйле асылған обелискылар== Тәбиғәт ҡомартҡыһына инмәгән дүрт объект бар. Улар Ғәлиәкбәр ауылы кешеләренең илебеҙ тарихына бәйле барлыҡҡа килгәндәр. Һүҙҙе боронғо осор тарихын сағылдырғанынан башлайыҡ. Мәктәп ихатаһына ингәс тә, уң яҡта 1812 йылғы Ватан һуғышы ҡаһармандарына арналған обелиск тора. Ул мәктәптең тарих уҡытыусыһы Аллабирҙин Дамир Зиннәт улы инициативаһы менән эшләнде. 1812 – 1814 йылғы Ватан һуғышында башҡорт полкы составында Ҡарағол Солтанғолов ҡатнаша һәм “Парижды алған өсөн” миҙалы менән бүләкләнә. Икенсеһе З.Вәлидигә бәйле урын. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, З.Вәлиди төшөп йөрөгән йорт хәҙер юҡ һәм шул тәңгәлгә булһа ла таҡтаташ ҡуйылмаған. Сәғитов Зәки Хаммат улының әсәһе Ғәйшә инәй йәшәгән йорт 1990 йылдарҙың урталарына тиклем ныҡ булған. Ул үлгәндән һуң, йортто һүтеп, бүтән маҡсатта файҙалана башланылар. Оло быуын был турала белә, ә йәштәр юҡ. Бөрйән яғынан килеп, ауылға ингәс тә, штык формаһындағы обелиск күҙгә ташлана. Ул граждандар һуғышы осоронда язалап үлтерелгән ике йәш егет иҫтәлегенә ҡуйылған. 1984 йылда 9 май байрамына Ғәлиәкбәр ауылы уҡытыусылары Әминев Фәрит Шәрифйән улы һәм Әминев Иҙел Ағзам улы тарафынан Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булыусыларҙың хөрмәтенә обелиск асылды. Обелиск тәүҙә иҫке клуб алдында урынлаштырылды, һуңынан яңыртылып, кешегә күренеп торған урынға күсерелде. ==ЙОМҒАҠЛАУ== '''Ғәлиәкбәр ауылы эсендәге генә топонимдарҙы өйрәнгәндән һуң, түбәндәге һығымталар яһарға мөмкин, уларҙың барлыҡҡа килеүе''': #Ауыл тирәһендәге атамалар туранан-тура халыҡ тормошона, #Урындың географик үҙенсәлектәренә, #Ауыл барлыҡҡа килеү тарихына, #Кешеләрҙең үҙ-ара мөнәсәбәтенә, #Хәл-ваҡиғаларға, #Кәсебенә бәйле. Ер-һыу атамаларын йыйыуҙы һәм өйрәнеүҙе тиҙләтерғә кәрәк, сөнки уларҙың күбеһе, бигерәк тә микротопонимдар, онотолоуға дусар була, иҫкеләре урынына яңылары барлыҡҡа килә. Ер-һыу атамаларының барыһын да – боронғоларын да, һуңғыраҡ осорҙа барлыҡҡа килгәндәрен дә – фәнгә, тарихҡа һәм, иң мөһиме, киләсәк быуынға ҡалдырыу өсөн бик ентекләп йыйырға кәрәк. Шунһыҙ ерен-һыуын, тарихын, тыуған ерен, илен белмәгән, хөрмәт итмәгән маңҡорттар быуыны үҫеп сығасаҡ. Ә тарих беҙҙең эргәлә генә, хатта аяҡ аҫтында. '''Мин тикшеренеү эштәре башҡарғандан һуң шундай дөйөм һығымтаға килдем һәм ҡуйылған маҡсаттарға ирештем''': *беренсенән, ауыл топонимикаһы осраҡлы килеп сыҡмаған; *икенсенән,һәр атама ауыл кешеләре өсөн бик мөһим, сөнки уларҙа яҡындарының, тәү тәпәй баҫҡан, күңелгә һеңгән урындар йәшәүен дауам итә. ==Киләсәккә маҡсат== #Фотоальбом төҙөү. #Эҙләнеү эшен киңерәк планда башҡарыу. #Картаға мөмкин тиклем бөтә исемдәрҙе индереү. ==Әҙәбиәт== *Р.Шәкүр. Исемдәрҙә – ил тарихы. Тикшеренеүҙәр, мәҡәләләр. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте. 1993. *Ф.Фазлыева. Уралым – тыуған төйәгем. Методик ҡулланма. Башҡортостан “Китап” нәшриәте. 1997. *Ә.М.Сөләймәнов, К.Х.Булатов, М.Ғ.Муллағолов. Ғәзиз ерем. Шиғырҙар, хикәйәләр, очерктар. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1980. *Ә.Әсфәндиәров. Ауылдар тарихы. j99vp3hhjg4ey7c8fym8169p9ro2x7q 0 4513 24277 24276 2022-02-20T15:18:17Z Вәхит 747 24277 wikitext text/x-wiki '''Ғәлиәкбәр ауылына тирәһендәге ер-һыу атамалары'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылына ҡағылышлы ер-һыу атамаларының тарихы. == Ер-һыу аталары. Риүәйәттәре == [[Файл:Ғәлиәкбәр.png|мини]] Ғәлиәкбәр ауылы ҡағылышлы ер-һыу атамаларында дөйөм [[башҡорт халҡы]]ның тарихы ла сағылған.[[Ҡаҙаҡ]]тар борондан-борондан еренә башҡорт еренә барымта менән килгән. Улар араһында һәр ваҡыт һуғыш булып торған. Беҙҙә лә ошо ваҡиғаларҙың өнһөҙ шаһиты бар. [[Ҡырғыҙҙар|Ҡырғыҙ]] айыры тип атала ул ер. Ҡаҙаҡтар (халыҡ элек уларҙы ҡырғыҙ тип йөрөткән) менән тартҡылаш [[18-се быуат]] баштарына тиклем дауам иткән. Шулай булғас, ауылым боронғо, һәм мин ата-бабаларымдың үҙ ер-һыуын бирмәйенсә тиңһеҙ алышына ғорурланам. === Ҡырғыҙ айыры === Ғәлиәкбәрҙең көньяғында, Егәйен йылғаһы буйында, бер ҡурған бар. Борон ҡыпсаҡ ырыуы менән ҡырғыҙ ырыуы, ошо тирәлә туҡталып, тирмә ҡороп төпләнеп алғандар ҙа мал үрсетеп йәшәй башлағандар. Улар үҙ-ара дошман йәшәгәндәр. Бер ваҡыт ике ырыу араһында һуғыш сыҡҡан. Ҡыпсаҡ ырыуы көслөрәк булып, ҡырғыҙҙарҙы ҡырып һалғандар.Ҡырғыҙҙарҙы күмеү өсөн ер кәрәк булған, ләкин ер ҡыпсаҡтарҙыҡы. Улар ер бирмәгәндәр. Ҡырғыҙҙар алыҫтан дөйә менән тупраҡ ташып, яҡташтарын күмеп ҡайтып киткәндәр. Ул урын әле лә бар. Сәфәр утарына киткәндә юлдың һул яғынан ҙур ғына ҡалҡыулыҡ булып күренеп тора. ''(1998 йылда уҡыусылар яҙып килтерҙе. Был легенданың «Легендалар һәм риүәйәттәр» китабында Сабитов Хәмит Ибраһим улынан яҙып алынған варианты бар).'' === Үтәбикә ҡаяһы (1-се вариант) === Бер бабайҙың Үтәбикә исемле ҡыҙы булған. Ауылдың байы уны һоратырға теләгән. Ҡыҙҙың ата-әсәләре риза булған. Улар ярлылыҡта ғына көн иткән. Ҡартайған көнөбөҙҙә, исмаһам, рәхәтләнеп йәшәп ҡалайыҡ, тип уйлағандар. Ләкин Үтәбикә риза булмаған. Ул, никах көнө килеп еткәс, сығып ҡаса һәм матур бер ҡая күреп ҡала. Шул саҡ бай эҙләп килә һәм уны күрә. Үтәбикә, етеп килгән байҙы күреп ҡалғас, Нөгөш буйында булған был ҡаяға йәһәт кенә менгән дә йылғаға ташланған. Шунан алып был ҡаяны Үтәбикә ҡаяһы тип йөрөтәләр. ''(2005 йылда 1958 йылғы Үтәғолов Ғаяз Хәмит улынан ҡыҙы Үтәғолова Фәйләрә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Үтәбикә ҡаяһы (2-се вариант) === Бер ҡарттың Үтәбикә исемле ҡыҙы булған. Шундай сибәр, егәрле ҡыҙҙы яулаусылар күп булған. Ауылдың иң бай кешеһе Үтәш мулла ла яусы ебәргәс, Тайып ҡарт уйға ҡалған. берҙән-бер ҡыҙын өсөнсө ҡатынлыҡҡа биргеһе лә килмәгән, үҙенең ҡартайған көнөндә, исмаһам, бай булғыһы ла килгән. Байлыҡ яғы еңгән: Тайып ҡарт ризалығын биргән. Ә үтәбикә риза булмаған, сөнки йәмһеҙ муллаға өсөнсө ҡатынлыҡҡа барғыһы килмәгән. Әммә атай кеше ҡыҙының һүҙенә ҡарап тормаған… Туй булаһы көндә Үтәбикә урманға ҡасҡан һәм бер ҡая янына килеп сыҡҡан. Аҫта таҫмалай Нөгөш аға. Ҡыҙ күп уйлап тормаған, ҡаянан ташланған. Ҡарт бик ҡайғырған, ләкин һуң булған. Үтәбикә һикергән ҡая уның исеме менән йөрөтөлә башлаған. ''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан (1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Сафия ташы йәки кейәү ҡасҡан йылға === Ямаш ауылынан Сафия исемле ҡыҙ Оло Кәбәскә кейәүгә сыға. Уның ике ҡәйнәһе, бер ҡайныһы була. Сафияны ҡәйнәләре һыйғыҙмай-ҙар. Бер ваҡыт ул һыуға бара ла көйәнтәһе менән биҙрәһен ул-тыртып, Ямашҡа ҡаса. Сафия, Бәккән еренә еткәс, тояҡ тауы-шын ишетеп, артына боролоп ҡарай, ә кейәүе ат менән баҫты-рып килгән була. Ул яр буйына йүгереп төшә һәм, таш ҡыуышына инеп ята, кейәүе һиҙмәйенсә үтеп китә. Кейәүе ҡайныһының йортона барып етеүе була, Сафия ла ҡайтып төшә. Ҡайнылары кейәүен туҡмарға уйлайҙар, ләкин кейәүҙәре бер йылға буйлап ҡасып ҡайтып китә. Шул ваҡыттан алып был йылғаны Кейәү ҡасҡан йылға, Сафия йәшенеп ятҡан ташты Сафия ташы тип йөрөтә башлағандар. ''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан (1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''<br> '''Элек Ғәлиәкбәр тирәләй байтаҡ ҡына ауыл булған:''' [[Бикташ]], [[Кәбәс]], Түбәнге ауыл. Улар [[20-се быуат|20 — се быуатта]]ғы боролоштар арҡаһында юҡҡа сыҡҡан. Хәҙер ул урындарҙа, халыҡ йәшәгәнлеген белдереп, ҡәбер таштары ғына ҡалған. Мәҫәлән, Бикташ ауылына бәйле бер нисә риүәйәт һаҡланған. === Бикташ ауылы === Бикташ ауылы Ғәлиәкбәрҙән үрҙә, [[Нөгөш йылғаһы]] буйында урынлашҡан булған. Имеш, элек ул ауылдың исеме булмаған. Шунда бер өйҙөң эргәһендә өҫтәл ҙурлыҡтай таш ятҡан. Эҫе йәй көнө күк йөҙө ҡапыл ҡараңғыланып киткән дә, ел-дауыллы ямғыр йәшенләп яуа башлаған. Ошо ваҡытта өйҙәрҙең ҡыйыҡтарын емереп, ағастарҙы йығып, таш осоп киткән. Дауылдан һуң ауыл ҡарттары ауылға Бикташ исеме таҡҡандар. Хәҙер ул ауыл ҡороған, шулай ҙа исеме юғалмаған. (1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан ''(1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''<br> '''Бикташ ауылында йәшәүселәрҙең кәсебе менән бәйле риүәйәт тә бар''' === Бикташ бөгөлө === Борон башҡорттар ер биләп алғанда хәҙерге Бикташ ауылы урынына Бикташ исемле кеше килеп ултырған. Уның 4 улы була: Байғаҙы, Мөхәмәтша, Бирғолай, Шахнияз. Ул уландары менән кәсеп иткән: ағас ҡырҡып, һал сығара; баҙ яғып, дегет ҡайната; туғын ярып, сана табандары эшләй. Уландары ир етеп, үҙҙәре донъя көтә. Бикташ малайҙары менән һалға төшә. Һал менән төшөп барғанда, Бикташ ауылының түбән яғындағы Әрәм ҡоҙашы тамағына илле-алтмыш метрҙай етәрәк, Нөгөшкә арҡыры төшөп торған бәләкәй генә ҡая бар. Бикташ бабай һал менән шунда туҙа һәм һыуға батып үлә. Һыу ҡайтҡас, бабайҙы табып алып, шундағы тау башына ерләйҙәр. Уландары, ауыл халҡы менән килеп, зыяратын таштан бурап ҡуялар. Шул ерҙе хәҙер Бикташ бөгөлө тип йөрөтәләр. Зыярат әле лә таштан буралған көйө ерҙән бер метрҙай ҡалып тора. Уның өҫтөнә муйылдар үҫкән. ''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминев Рәис Шәрифйән улынан (1960 йылғы) улы Әминев Вәсил башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алып килде).''<br> === Нөгөшкә йыр === Тауҙар, урмандар аша аға-аға, ялан ерҙәргә килеп сыҡҡан беҙҙең матурҙарҙан да матурыраҡ, күркәмдәрҙән дә күркәмерәк йылға ул Нөгөш! Күңелен баҫыр өсөн: Нөгөш кенә буйы аҡ томан,<br> Ел иҫмәйсә томан баҫылмай.<br> Йөрәккәйем янып барғанда,<br> Бер йырламай баҫылмай, — тип йырлар ҙа булғандар.<br> === Таҡыясусаҡ === [[Файл:Таҡыясусаҡ.png|мини|Таҡыясусаҡ тауы]] Ул миңә бала саҡтан таныш. Сөнки ауылым кешеләре уны теленән төшөрмәй. Атайым төндә уяна ла: «Таҡыясусаҡ башы бөгөн тыныс, иртәгә көн боҙолмаҫ», — ти ҙә тынысланып йоҡлап китә. Йәки: «Таҡыясусаҡ шаулай, эштәрҙе йәһәтләр кәрәк», — ти. Ә мин ҡолаҡ һалам: тәүҙә аҙ ғына шау ишетелә. Был көсәйә барып, көслө үкереү хасил була. Ысынлап та, ауылымдың талисманы ул Таҡыясусаҡ. Ауылдаш-тарым уның менән һоҡлана, ғорурлана, ә ситтән килгәндәр: «Был тауығыҙ емерелеп төшмәйме? Нисек эргәһендә йәшәй алаһығыҙ ул?» — тиҙәр. Тауҙың аҫтында ғына күл бар. Халыҡ фекеренсә, имеш, бында аждаһа бар.<br> === Ғәлиәкбәр бәйете === Таҡыясусаҡ үҙенә бәйле бәйет шаһиты ла. Хәл былай була. Берәүҙең һыйырын тау артында айыу йыя һәм һунарсылар уны ҡарауыллап атырға булалар. Төн ҡараңғы була. Емтек янына бер ҡара нәмә яҡынлай башлағас, уны атып йығалар. Яҡтырғас ҡына, айыу тип, яңғыҙ ҡатындың ҡара һыйырын атҡандарын күргәндәр. Ауылдың төртмә теллеләре оҙаҡламай бәйетен дә сығарып ҡуялар.<br> Таҡыясусаҡ башында<br> Таҙғаҡ яһай өс батыр.<br> Иң олоһо Садиҡ батыр<br> Бирә нисәхәт,өгөт.<br> Ғәлиәкбәр ауылының<br> Үткер икән мөгөҙө.<br> Садиҡ ағай батыр икән:<br> Атып йыҡҡан бер үҙе.<br> === Бөйөк Ватан һуғышы бәйете === Ҡая ниндәй күркәм! Әйтерһең дә, ул көслө дауылдан ашалмаған, ҡаты һыуыҡтарға сатнамаған, ҡояш ҡыҙыуынан, ямғыр йыуыуынан онталмаған… [[Бөйөк Ватан һуғышы]]на Ғәлиәкбәрҙән 100-гә яҡын ир-егет яуға киткән. Әлбиттә, һуғышҡа китеүселәр һуңғы тапҡыр Таҡыясусаҡ башынан ауылына әйләнеп ҡарап: Таҡыясусаҡ тауы бейек,<br> Тора-тора мендем башына.<br> Иҫән-һау ҙа ғына йөрөп ҡайтһам, Тарих яҙыр инем ташына, — тип хушлашыу йырын яратҡан тауына бағышлаған. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уларҙың яртыһы ғына тыуған яғына әйләнеп ҡайта алған. Тыуған ил алдында күрһәткән батырлыҡтарын, еңеүгә ышанысын түбәндәге [[бәйет]] аша белеп була: Бәйетемдең башы<br> [[Сталинград алышы|Сталинград]] һуғышы.<br> Анау тауҙың башына<br> Кемдәр таяҡ ташлаған?<br> Бар донъяны алам тип,<br> Герман һуғыш башлаған.<br> [[Гитлер]] ниңә һуғышаһың,<br> Әллә һиңә донъя тар?<br> Беҙ һуғышты теләмәйбеҙ,<br> Яҙған договорың бар.<br> Беҙ һуғышҡа барабыҙ,<br> [[Мәскәү]] — беҙҙең ҡалабыҙ.<br> Нап(ы)расно һуғышаһың,<br> [[Берлин]]ыңды алабыҙ -<br> Алтмыш дивизия килә<br> [[Сталинград]]ҡа атлап.<br> [[Дон]] буйынан йүгереп сыҡтыҡ,<br> Шул [[немецтар]]ҙы артлап.<br> [[Немецтар]]ҙы беҙ ураттыҡ,<br> Фронтҡа юл асырға.<br> Йыуан ҡорһаҡ ҙур немецтар<br> Белмәй ҡайҙа ҡасырға.<br> Себенме, тип ҡул һелтәйем,<br> Осоп килә һауардин.<br> Илде ятҡа бирер өсөн<br> Тыуҙыммы ни анадин?<br> Ҡара томан, ҡара төтөн<br> Бөркөп тора томанда<br> Түгелгән ҡан, түгелгән йәш<br> Һыймай ана урамға.<br> Немец бер ҙә һыймай икән<br> Әсе һыуыҡ буранда.<br> Туҡһан биш мең фашисты беҙ<br> Пленға алдыҡ урамда.<br> Сталинград ауылы,<br> Тауҙа булды дауылы.<br> Ҡул күтәреп илап торҙо<br> Немецтарҙың Пау(ы)лы.<br> Ана килә машина<br> Паулюстарҙың башына.<br> Эҙләгәнеңде таптың, тип<br> Яҙып киттем ташына.<br> ''(Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминева Фәриҙә инәйҙән (1914 йылғы) уҡытыусы Усманова Әминә Арслан ҡыҙы 1970 йылдарҙа уҡыусыларҙан яҙҙыртып алған.)'' Ғәлиәкбәр ерендәге һәр таш тарих һөйләй. Тауҙар, таштар, ҡаялар — тыуған тәбиғәттең илаһи матурлығы ла, кеше күңеленең, рухының сағылышы ла. Ниндәй генә уй-кисерештәр тыуҙырмай кеше күңелендә ана шул тауҙарға менеп баҫыуҙары.<br> Ишеккәйем алды, һай, ҡуш тирәк<br> Ҡуш тирәккәй төбө ер еләк.<br> Еләктәре бешкән, һай, йыйған юҡ,<br> Йәш ғүмерҙәр уҙҙы, һиҙгән юҡ.<br> Ишеккәйең алдын һепереп тот,<br> Алма тәгәрәтеп уйнарһың.<br> Был йырҙарҙы, йәнем, иҫеңдә тот,<br> Мин үлгәс тә һағынып йырларһың, — тип йырлаған боронғолар уның тураһында.<br> Сал тарих та, беҙҙең бөгөнгө көн дә, киләсәк хаҡындағы хыялдар ҙа — барыһы ла бәйле ошо ергә, ошо мәғрүр тауҙарға. Әммә бөтәһенән дә бигерәк халыҡтың тарихи ептәрен һаҡлап торғандай был тауҙар, был ҡаялар. Ниндәй иҫтәлектәр, риүәйәттәр, легендалар йәшәй халыҡ күңе-лендә! Ә исемдәрендә ни ҡәҙәрле ҡыҙыҡлы мәғлүмәт һаҡланып ҡалған?! [[Ҡалыу (тау һырты)|Ҡалыу]] , [[Ҡалыу (һырт)|Ҡалыу]] мороно, Аратау, Уралтау, Өйрәкташ, Сусҡа морон, Үтәбикә ҡаяһы, Күгат ташы, Йәнгәрәй тауы, Сафия ташы…<br> === Ҡондоҙбай === Был урын Емеш үлеге яланына яҡын яҡын ғына. Тәбиғәте лә матур, һоҡланғыс. Урмандың күп өлөшөн ҡайын, уҫаҡ ағастары алып тора. Бына ошо урында Ҡондоҙбай тигән кеше бесән әҙерләгән. Уға, әлбиттә, ағас араһындағы ҡуйы үләнлек, был ерҙең емеш-еләккә бай булыуы оҡшаған. Оҙаҡ йылдар буйына бында бесән әҙерләгәнгә, был ер уның хөрмәтенә Ҡондоҙбай тип атала башлаған. ''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева Таңһылыу Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Кинйәбикә ҡаяһы === Бер ҡарттың Кинйәбикә исемле ҡыҙы булған. Улар ярлы йәшәгәндәр. Кинйәбикә бик һылыу булған. Уға бер ҡарттың күҙе төшкән. Байлыҡҡа ҡыҙығып, атаһы Кинйәбикәне ҡартҡа кейәүгә бирергә булған. Быны белеп ҡалған ҡыҙ ҡаянан һикергән. Шунан алып был ҡаяны Кинйәбикә ҡаяһы, ә Нөгөш йылғаһы аръяғындағы уяны Кинйәбикә уяһы тип йөрөтәләр. ''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева Таңһылыу Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Күгатташ ҡаяһы === [[Файл:Күгат ташы.png|мини|Күгат ташы]] Бик боронғо заманда ярлылар аслыҡ ваҡытында байҙың күк атын урлап һуялар. Ауылдан төньяҡҡа ҡарай 2 саҡрым тирәһе самаһында, [[Кесе Нөгөш]] Оло Нөгөшкә ҡушылған ерҙә тәпәшәк кенә бер ҡая бар. Ҡаяла 3 мәмерйә бар. Ярлылар шул ҡаяның бер мәмерйәһендә итте йәшереп кенә бешереп ашап йөрөгәндәр. Шунан бирле был Күгатташ ҡаяһы исемен йөрөтә. ''(Әминев Хәлил Иҙел улы олатаһы [[Әминев Ағзам Яхъя улы]]нан (1933 й.) 2005 йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''<br> === Йәнгәрәй тауы (1-се вариант) === Борон заманда беҙҙең ауылда Йәнгәрәй исемле бик көслө, ҡурҡыу белмәҫ батыр йәшәгән. Шул батыр бер көндө, уҡ-ян менән ҡоралланып, һунарға сығып киткән. Тау буйлап бик оҙаҡ йөрөгән. Шулай йөрөй торғас, бер айыуға тап булған. Был айыу ҡая ситенә ултырып алған да тау түбәненә таш тәгәрәтә, ти. Үҙе таштарҙың даңғыр-доңғор тәгәрәгәнен ҡолаҡ һалып тыңлап ултыра икән. Бына айыу сираттағы ташты тау ситенә килтереп һалған да тәгәрәтеп ебәргән. Үҙе тыңлап торғанда ғына, Йәнгәрәй, ҙур таш алып, айыуҙың башына тондорған. Айыу тау түбәненә тәгәрәп төшөп кит-кән. Йәнгәрәй ҙә, яҙа баҫып, тауҙан ос-ҡан. Бер заман иң алдан даңғыр-доңғор килеп таш төшөп бара, ти, уның артынан айыу, шунан — Йәнгәрәй. Иртәгеһен кешеләр килеп тапҡанда, Йәнгәрәй хәл өҫтөндә ятҡан була. ул үҙенән бер аҙ ситтәрәк ятҡан айыуға төртөп күрһәткәс, эштең ниҙә икәнен аңлағандар. Шунан башлап был тау Йәнгәрәй исеме менән йөрөй башлаған. ''(Бөрйән районы Ғәлиәкбәр урта мәктәбе уҡыусыһы Аҫылғужина Алһыу Шәрәфетдин ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә өләсәһенән яҙып алды һәм «Аманат» журналында (1997 й.) баҫтырып сығарҙы)'' === Йәнгәрәй тауы (2-се вариант) === Элек Йәнгәрәй исемле бер һунарсы ҡарт йәшәгән. Ул тауға менеп ҡараһа, мәмерйә эсендә айыуҙар ята, ти. Йәнгәрәй, һөңгө менән ҡоралланып, тауға менгән дә мәмерйә эсенә таш бәргән. Айыуҙар берәмләп сыға торған, ҡарттың ҙур ташҡа терәп ҡуйылған һөңгөһөнә сәнселеп, аҫҡа осоп төшә торғандар. Һунарсы, айыуҙар сығып бөттө, тип уйлап, ял итергә булған. Шул саҡ иң аҙаҡтан иң ҙурыһы килеп сыҡҡан да ҡартҡа йәбешкән. Хәнйәрен алып өлгөрмәгән ҡарт һунарсы, айыу менән алыша-алыша, тау аҫтына тәгәрәгән. Улар шунда уҡ йән биргәндәр.<br> Йәнгәрәй ҡарт үлгәс, уның исеме ошо ҙур тауға бирелгән. Тауҙың башында шул уҡ исемле ҙур ғына күле лә бар. ''(Әминев Әмир Рәхимйән улы олатаһы Күлбаев Әхмәт Мөхәмәт улынан (1930 й.) 2005 йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Йәнгәрәй тауы (3-сө вариант === Элек Ғәлиәкбәр ауылында Йәнгәрәй тигән бик оҫта һунарсы йәшәгән. Ул бигерәк тә айыуға һунарға йөрөргә яратҡан. Был кеше көслө булған. Үҙ ғүмерендә 70 айыу алған. Ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта Мулла туғайы тигән сабынлыҡтың ҡаршыһында бик бейек ҡая бар. Ҡаяла мәмерйә бар. Йәнгәрәй алдына шул мәмерйәнән бик ҙур айыу килеп сыҡҡан. Һунарсы һыҙмаһынан атып ебәргән. Айыу яраланып, бик ярһып уға ташланған. Улар икәүләшеп тау аҫтына тәгәрәгәндәр. Ауыл кешеләре уларҙы табып алғандар. Был Йәнгәрәйҙең һуңғы 70-се айыуы булған. Йәнгәрәй исеме ошонан тауға бирелгән. ''(1998 йылда уҡыусылар башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).'' === Ҡалыу. Ҡалыу ташы === Борон әбей менән бабай йәшәгән, ти. Уларҙың бик уңған һәм бик сибәр ҡыҙы булған, бөтә кеше уға ҡарап һоҡланып туя алмаған. Бер ваҡыт ҡыҙҙы бер егет урлап алып киткән. Бабай, быны һиҙеп ҡалып, уларҙың артынан ҡыуа төшкән. Бейек һәм оҙон тауҙы артылғанда уның аты арыған. Бабай улай иткән, былай иткән, ләкин әмәлен таба алмаған һәм бер ташҡа ултырған да: «Ошондалыр инде ҡыҙымдан минең ҡалыуым», — тигән.шунан башлапошо тауҙы Ҡалыу тауы, бабай ултырған ташты Ҡалыу ташы тип йөрөтә башлағандар.''(2005 йылда Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе һуғыш һәм хеҙмәт ветераны [[Ҡаһарманов Абдулхаҡ Абдрахман улы]]нан (1927 йылғы) ейәнсәре Юламанова Нурсилә Рауил ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).'' === Ниғмәт ташы === Ғәликбәрҙән 5 километр алыҫлыҡта, Тәрән кисеүҙең өҫ яғында, [[Ниғмәт (исем)|Ниғмәт]] ҡаяһы бар. Элек [[Нөгөш йылғаһы]] буйлап ағас һаллап сығарып һатҡандар. Бер ваҡыт Ниғмәт тигән кеше улы менән яҙғы ташҡын ваҡытында йылға буйлап һал ағыҙып алып килгәндәр. Нөгөш, тау йылғаһы булараҡ, яҙ көнө бигерәк ҡаты аға. Һал менән аҡҡанда алдағы ҡая-таштарҙы, бейек-бейек тулҡынлы шаршыларҙы белгән тәжрибәле кеше кәрәк. Ниғмәт шундайҙарҙың береһе булған.<br> Әлеге урында ни сәбәп менәндер аталы-уллы һал менән текә һәм бейек ҡаяға барып төкәгәндәр. Улар икеһе лә үлгән. Шунан бирле был ҡаяны Ниғмәт ҡаяһы тип йөрөтә башлағандар. ''([[2005 йыл]]да [[Бөрйән районы]] [[Ғәлиәкбәр ауыл советы (Бөрйән районы)|Ғәлиәкбәр ауылы]]нда йәшәүсе Күлбаев [[Әмир]] Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева [[Таңһылыу]] Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды)''. === Һуғыш туғайы === Борон заманда Ғәлиәкбәр ауылында йәшәгән дә, ти бер бай. Уның малдары бик күп булған. Һыу эсергәндә малдарының бер осо кәртәһендә, икенсеһе һыуҙа булған, ти. Бай бер ваҡыт Оло Нөгөш буйына бесән сабырға үҙенең кешеләрен өмәгә ебәргән. Барһалар, Кәбәс ауылындағы бер бай ҙа үҙ кешеләрен бесән сабырға ебәргән булған. Ул да бик бай йәшәгән. Малдары, көтөү-көтөү булып, яландарҙы тултырып йөрөгән. Бына яланда ике байҙың кешеләре осрашҡандар һәм, сабынлыҡ өсөн талаш сығып, ике арала һуғыш башланған. Һуғыш бик оҙаҡ барған һәм Ғәлиәкбәр байының еңеүе менән тамамланған. Шунан башлап был туғайҙы Һуғыш туғайы тип йөрөтә башлағандар. Әле лә был туғай шул менән йөрөй.''(1998 йылда уҡыусылар башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).'' === Мөзәй йылғаһы === Был хәл бик борон булған. Ғәлиәкбәр ауылында бай ғына бер кеше йә-шәгән. Уның ике ҡатыны булған. Улар үҙ-ара һыйышмағандар. Байрамби-кәнең атаһы. Атаһы быларҙы ҡунаҡҡа саҡырған. Улар Үрге Нөгөшкә барып, өс-дүрт көн ҡунаҡ булғандан һуң, ҡайтырға сыҡҡандар. Ике көндәш сананың артында ултырып килгәндәр. Ә алда хужа кеше дилбегә тотоп килгән. Уларҙың аттары шәп һәм шаян булған. Бер текә тауҙы төшкәндә, быларҙың аттары алып ҡаса. Шунан файҙаланып, Байрамбикә, бер йыуан ҡайынға сана яҡынлашҡас, Мөзәямалды сананан төртөп осорған. Ҡайынға төкөп, Мөзәямалдың башы ярылып үлгән. Бына беҙ хәҙер Мөзәй тип йө-рөткән тау һәм йылға Мөзәямал исеменән ҡыҫҡартып алынған.''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Ғәлиев Сабир Ғәле улынан ҡыҙы Ғәлиева Йәмилә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе). '' === Арыҡтай === Борон бер бай, өмәгә әйтеп, бесән саптырырға булған. Өмәгә, нигеҙҙә, осон-осҡа ялғап йәшәгән кешеләр йыйылған. Улар, был бай һимеҙ генә атын һуйҙырыр әле, тип уйлаған һәм бик тырышып эшләгән. Бына ҙур ғына яланды сабып бөтөп, ашарға ултырғандар. Ләкин ит тарата башлағас, өмәселәр аптырап ҡалған: бай, өмәгә тип, ни бары арыҡ ҡына тай һуйҙырған. Халыҡтың яман асыуы килгән һәм ошо бесән сапҡан ерҙе, байға мыҫҡыл итеп, Арыҡтай тип атағандар. Был урын ауылдан 4 саҡрым самаһында, [[Ямаш]]ҡа киткән юл буйында. Эргәһендә Оло [[Нөгөш (йылға)|Нөгөш]]кә ҡойған, шул уҡ исемле йылға бар. Йылға ҡабағын енле урын, тиҙәр. Йә шәп аттар шул ҡабаҡҡа артылғанда сығынлай, шыбыр тиргә батып менә, йә ҡоро көндә лә техника менән көскә килеп сығалар. Бындай осраҡтар йыш булмай. ''(1997 йылда Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе [[һуғыш]] һәм хеҙмәт ветераны [[Ҡаһарманов [[Абдулхаҡ (исем)|Абдулхаҡ]] Абдрахман улы]]нан ([[1927 йыл]]ғы) Үтәғолова Филиә Ғаяз ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов [[Вәхит (исем)|Вәхит]] Ғибат улы етәкселегендә өләсәһенән яҙып алды һәм [[«Аманат» журналы]]нда баҫтырып сығарҙы).'' == Ер-һыу аталары. Риүәйәттәре == [[Файл:Ғәлиәкбәр.png|мини]] Ғәлиәкбәр ауылы ҡағылышлы ер-һыу атамаларында дөйөм [[башҡорт халҡы]]ның тарихы ла сағылған.[[Ҡаҙаҡ]]тар борондан-борондан еренә башҡорт еренә барымта менән килгән. Улар араһында һәр ваҡыт һуғыш булып торған. Беҙҙә лә ошо ваҡиғаларҙың өнһөҙ шаһиты бар. [[Ҡырғыҙҙар|Ҡырғыҙ]] айыры тип атала ул ер. Ҡаҙаҡтар (халыҡ элек уларҙы ҡырғыҙ тип йөрөткән) менән тартҡылаш [[18-се быуат]] баштарына тиклем дауам иткән. Шулай булғас, ауылым боронғо, һәм мин ата-бабаларымдың үҙ ер-һыуын бирмәйенсә тиңһеҙ алышына ғорурланам. === Ҡырғыҙ айыры === Ғәлиәкбәрҙең көньяғында, Егәйен йылғаһы буйында, бер ҡурған бар. Борон ҡыпсаҡ ырыуы менән ҡырғыҙ ырыуы, ошо тирәлә туҡталып, тирмә ҡороп төпләнеп алғандар ҙа мал үрсетеп йәшәй башлағандар. Улар үҙ-ара дошман йәшәгәндәр. Бер ваҡыт ике ырыу араһында һуғыш сыҡҡан. Ҡыпсаҡ ырыуы көслөрәк булып, ҡырғыҙҙарҙы ҡырып һалғандар.Ҡырғыҙҙарҙы күмеү өсөн ер кәрәк булған, ләкин ер ҡыпсаҡтарҙыҡы. Улар ер бирмәгәндәр. Ҡырғыҙҙар алыҫтан дөйә менән тупраҡ ташып, яҡташтарын күмеп ҡайтып киткәндәр. Ул урын әле лә бар. Сәфәр утарына киткәндә юлдың һул яғынан ҙур ғына ҡалҡыулыҡ булып күренеп тора. ''(1998 йылда уҡыусылар яҙып килтерҙе. Был легенданың «Легендалар һәм риүәйәттәр» китабында Сабитов Хәмит Ибраһим улынан яҙып алынған варианты бар).'' === Үтәбикә ҡаяһы (1-се вариант) === Бер бабайҙың Үтәбикә исемле ҡыҙы булған. Ауылдың байы уны һоратырға теләгән. Ҡыҙҙың ата-әсәләре риза булған. Улар ярлылыҡта ғына көн иткән. Ҡартайған көнөбөҙҙә, исмаһам, рәхәтләнеп йәшәп ҡалайыҡ, тип уйлағандар. Ләкин Үтәбикә риза булмаған. Ул, никах көнө килеп еткәс, сығып ҡаса һәм матур бер ҡая күреп ҡала. Шул саҡ бай эҙләп килә һәм уны күрә. Үтәбикә, етеп килгән байҙы күреп ҡалғас, Нөгөш буйында булған был ҡаяға йәһәт кенә менгән дә йылғаға ташланған. Шунан алып был ҡаяны Үтәбикә ҡаяһы тип йөрөтәләр. ''(2005 йылда 1958 йылғы Үтәғолов Ғаяз Хәмит улынан ҡыҙы Үтәғолова Фәйләрә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Үтәбикә ҡаяһы (2-се вариант) === Бер ҡарттың Үтәбикә исемле ҡыҙы булған. Шундай сибәр, егәрле ҡыҙҙы яулаусылар күп булған. Ауылдың иң бай кешеһе Үтәш мулла ла яусы ебәргәс, Тайып ҡарт уйға ҡалған. берҙән-бер ҡыҙын өсөнсө ҡатынлыҡҡа биргеһе лә килмәгән, үҙенең ҡартайған көнөндә, исмаһам, бай булғыһы ла килгән. Байлыҡ яғы еңгән: Тайып ҡарт ризалығын биргән. Ә үтәбикә риза булмаған, сөнки йәмһеҙ муллаға өсөнсө ҡатынлыҡҡа барғыһы килмәгән. Әммә атай кеше ҡыҙының һүҙенә ҡарап тормаған… Туй булаһы көндә Үтәбикә урманға ҡасҡан һәм бер ҡая янына килеп сыҡҡан. Аҫта таҫмалай Нөгөш аға. Ҡыҙ күп уйлап тормаған, ҡаянан ташланған. Ҡарт бик ҡайғырған, ләкин һуң булған. Үтәбикә һикергән ҡая уның исеме менән йөрөтөлә башлаған. ''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан (1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Сафия ташы йәки кейәү ҡасҡан йылға === Ямаш ауылынан Сафия исемле ҡыҙ Оло Кәбәскә кейәүгә сыға. Уның ике ҡәйнәһе, бер ҡайныһы була. Сафияны ҡәйнәләре һыйғыҙмай-ҙар. Бер ваҡыт ул һыуға бара ла көйәнтәһе менән биҙрәһен ул-тыртып, Ямашҡа ҡаса. Сафия, Бәккән еренә еткәс, тояҡ тауы-шын ишетеп, артына боролоп ҡарай, ә кейәүе ат менән баҫты-рып килгән була. Ул яр буйына йүгереп төшә һәм, таш ҡыуышына инеп ята, кейәүе һиҙмәйенсә үтеп китә. Кейәүе ҡайныһының йортона барып етеүе була, Сафия ла ҡайтып төшә. Ҡайнылары кейәүен туҡмарға уйлайҙар, ләкин кейәүҙәре бер йылға буйлап ҡасып ҡайтып китә. Шул ваҡыттан алып был йылғаны Кейәү ҡасҡан йылға, Сафия йәшенеп ятҡан ташты Сафия ташы тип йөрөтә башлағандар. ''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан (1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''<br> '''Элек Ғәлиәкбәр тирәләй байтаҡ ҡына ауыл булған:''' [[Бикташ]], [[Кәбәс]], Түбәнге ауыл. Улар [[20-се быуат|20 — се быуатта]]ғы боролоштар арҡаһында юҡҡа сыҡҡан. Хәҙер ул урындарҙа, халыҡ йәшәгәнлеген белдереп, ҡәбер таштары ғына ҡалған. Мәҫәлән, Бикташ ауылына бәйле бер нисә риүәйәт һаҡланған. === Бикташ ауылы === Бикташ ауылы Ғәлиәкбәрҙән үрҙә, [[Нөгөш йылғаһы]] буйында урынлашҡан булған. Имеш, элек ул ауылдың исеме булмаған. Шунда бер өйҙөң эргәһендә өҫтәл ҙурлыҡтай таш ятҡан. Эҫе йәй көнө күк йөҙө ҡапыл ҡараңғыланып киткән дә, ел-дауыллы ямғыр йәшенләп яуа башлаған. Ошо ваҡытта өйҙәрҙең ҡыйыҡтарын емереп, ағастарҙы йығып, таш осоп киткән. Дауылдан һуң ауыл ҡарттары ауылға Бикташ исеме таҡҡандар. Хәҙер ул ауыл ҡороған, шулай ҙа исеме юғалмаған. (1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан ''(1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''<br> '''Бикташ ауылында йәшәүселәрҙең кәсебе менән бәйле риүәйәт тә бар''' === Бикташ бөгөлө === Борон башҡорттар ер биләп алғанда хәҙерге Бикташ ауылы урынына Бикташ исемле кеше килеп ултырған. Уның 4 улы була: Байғаҙы, Мөхәмәтша, Бирғолай, Шахнияз. Ул уландары менән кәсеп иткән: ағас ҡырҡып, һал сығара; баҙ яғып, дегет ҡайната; туғын ярып, сана табандары эшләй. Уландары ир етеп, үҙҙәре донъя көтә. Бикташ малайҙары менән һалға төшә. Һал менән төшөп барғанда, Бикташ ауылының түбән яғындағы Әрәм ҡоҙашы тамағына илле-алтмыш метрҙай етәрәк, Нөгөшкә арҡыры төшөп торған бәләкәй генә ҡая бар. Бикташ бабай һал менән шунда туҙа һәм һыуға батып үлә. Һыу ҡайтҡас, бабайҙы табып алып, шундағы тау башына ерләйҙәр. Уландары, ауыл халҡы менән килеп, зыяратын таштан бурап ҡуялар. Шул ерҙе хәҙер Бикташ бөгөлө тип йөрөтәләр. Зыярат әле лә таштан буралған көйө ерҙән бер метрҙай ҡалып тора. Уның өҫтөнә муйылдар үҫкән. ''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминев Рәис Шәрифйән улынан (1960 йылғы) улы Әминев Вәсил башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алып килде).''<br> === Нөгөшкә йыр === Тауҙар, урмандар аша аға-аға, ялан ерҙәргә килеп сыҡҡан беҙҙең матурҙарҙан да матурыраҡ, күркәмдәрҙән дә күркәмерәк йылға ул Нөгөш! Күңелен баҫыр өсөн: Нөгөш кенә буйы аҡ томан,<br> Ел иҫмәйсә томан баҫылмай.<br> Йөрәккәйем янып барғанда,<br> Бер йырламай баҫылмай, — тип йырлар ҙа булғандар.<br> === Таҡыясусаҡ === [[Файл:Таҡыясусаҡ.png|мини|Таҡыясусаҡ тауы]] Ул миңә бала саҡтан таныш. Сөнки ауылым кешеләре уны теленән төшөрмәй. Атайым төндә уяна ла: «Таҡыясусаҡ башы бөгөн тыныс, иртәгә көн боҙолмаҫ», — ти ҙә тынысланып йоҡлап китә. Йәки: «Таҡыясусаҡ шаулай, эштәрҙе йәһәтләр кәрәк», — ти. Ә мин ҡолаҡ һалам: тәүҙә аҙ ғына шау ишетелә. Был көсәйә барып, көслө үкереү хасил була. Ысынлап та, ауылымдың талисманы ул Таҡыясусаҡ. Ауылдаш-тарым уның менән һоҡлана, ғорурлана, ә ситтән килгәндәр: «Был тауығыҙ емерелеп төшмәйме? Нисек эргәһендә йәшәй алаһығыҙ ул?» — тиҙәр. Тауҙың аҫтында ғына күл бар. Халыҡ фекеренсә, имеш, бында аждаһа бар.<br> === Ғәлиәкбәр бәйете === Таҡыясусаҡ үҙенә бәйле бәйет шаһиты ла. Хәл былай була. Берәүҙең һыйырын тау артында айыу йыя һәм һунарсылар уны ҡарауыллап атырға булалар. Төн ҡараңғы була. Емтек янына бер ҡара нәмә яҡынлай башлағас, уны атып йығалар. Яҡтырғас ҡына, айыу тип, яңғыҙ ҡатындың ҡара һыйырын атҡандарын күргәндәр. Ауылдың төртмә теллеләре оҙаҡламай бәйетен дә сығарып ҡуялар.<br> Таҡыясусаҡ башында<br> Таҙғаҡ яһай өс батыр.<br> Иң олоһо Садиҡ батыр<br> Бирә нисәхәт,өгөт.<br> Ғәлиәкбәр ауылының<br> Үткер икән мөгөҙө.<br> Садиҡ ағай батыр икән:<br> Атып йыҡҡан бер үҙе.<br> === Бөйөк Ватан һуғышы бәйете === Ҡая ниндәй күркәм! Әйтерһең дә, ул көслө дауылдан ашалмаған, ҡаты һыуыҡтарға сатнамаған, ҡояш ҡыҙыуынан, ямғыр йыуыуынан онталмаған… [[Бөйөк Ватан һуғышы]]на Ғәлиәкбәрҙән 100-гә яҡын ир-егет яуға киткән. Әлбиттә, һуғышҡа китеүселәр һуңғы тапҡыр Таҡыясусаҡ башынан ауылына әйләнеп ҡарап: Таҡыясусаҡ тауы бейек,<br> Тора-тора мендем башына.<br> Иҫән-һау ҙа ғына йөрөп ҡайтһам, Тарих яҙыр инем ташына, — тип хушлашыу йырын яратҡан тауына бағышлаған. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уларҙың яртыһы ғына тыуған яғына әйләнеп ҡайта алған. Тыуған ил алдында күрһәткән батырлыҡтарын, еңеүгә ышанысын түбәндәге [[бәйет]] аша белеп була: Бәйетемдең башы<br> [[Сталинград алышы|Сталинград]] һуғышы.<br> Анау тауҙың башына<br> Кемдәр таяҡ ташлаған?<br> Бар донъяны алам тип,<br> Герман һуғыш башлаған.<br> [[Гитлер]] ниңә һуғышаһың,<br> Әллә һиңә донъя тар?<br> Беҙ һуғышты теләмәйбеҙ,<br> Яҙған договорың бар.<br> Беҙ һуғышҡа барабыҙ,<br> [[Мәскәү]] — беҙҙең ҡалабыҙ.<br> Нап(ы)расно һуғышаһың,<br> [[Берлин]]ыңды алабыҙ -<br> Алтмыш дивизия килә<br> [[Сталинград]]ҡа атлап.<br> [[Дон]] буйынан йүгереп сыҡтыҡ,<br> Шул [[немецтар]]ҙы артлап.<br> [[Немецтар]]ҙы беҙ ураттыҡ,<br> Фронтҡа юл асырға.<br> Йыуан ҡорһаҡ ҙур немецтар<br> Белмәй ҡайҙа ҡасырға.<br> Себенме, тип ҡул һелтәйем,<br> Осоп килә һауардин.<br> Илде ятҡа бирер өсөн<br> Тыуҙыммы ни анадин?<br> Ҡара томан, ҡара төтөн<br> Бөркөп тора томанда<br> Түгелгән ҡан, түгелгән йәш<br> Һыймай ана урамға.<br> Немец бер ҙә һыймай икән<br> Әсе һыуыҡ буранда.<br> Туҡһан биш мең фашисты беҙ<br> Пленға алдыҡ урамда.<br> Сталинград ауылы,<br> Тауҙа булды дауылы.<br> Ҡул күтәреп илап торҙо<br> Немецтарҙың Пау(ы)лы.<br> Ана килә машина<br> Паулюстарҙың башына.<br> Эҙләгәнеңде таптың, тип<br> Яҙып киттем ташына.<br> ''(Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминева Фәриҙә инәйҙән (1914 йылғы) уҡытыусы Усманова Әминә Арслан ҡыҙы 1970 йылдарҙа уҡыусыларҙан яҙҙыртып алған.)'' Ғәлиәкбәр ерендәге һәр таш тарих һөйләй. Тауҙар, таштар, ҡаялар — тыуған тәбиғәттең илаһи матурлығы ла, кеше күңеленең, рухының сағылышы ла. Ниндәй генә уй-кисерештәр тыуҙырмай кеше күңелендә ана шул тауҙарға менеп баҫыуҙары.<br> Ишеккәйем алды, һай, ҡуш тирәк<br> Ҡуш тирәккәй төбө ер еләк.<br> Еләктәре бешкән, һай, йыйған юҡ,<br> Йәш ғүмерҙәр уҙҙы, һиҙгән юҡ.<br> Ишеккәйең алдын һепереп тот,<br> Алма тәгәрәтеп уйнарһың.<br> Был йырҙарҙы, йәнем, иҫеңдә тот,<br> Мин үлгәс тә һағынып йырларһың, — тип йырлаған боронғолар уның тураһында.<br> Сал тарих та, беҙҙең бөгөнгө көн дә, киләсәк хаҡындағы хыялдар ҙа — барыһы ла бәйле ошо ергә, ошо мәғрүр тауҙарға. Әммә бөтәһенән дә бигерәк халыҡтың тарихи ептәрен һаҡлап торғандай был тауҙар, был ҡаялар. Ниндәй иҫтәлектәр, риүәйәттәр, легендалар йәшәй халыҡ күңе-лендә! Ә исемдәрендә ни ҡәҙәрле ҡыҙыҡлы мәғлүмәт һаҡланып ҡалған?! [[Ҡалыу (тау һырты)|Ҡалыу]] , [[Ҡалыу (һырт)|Ҡалыу]] мороно, Аратау, Уралтау, Өйрәкташ, Сусҡа морон, Үтәбикә ҡаяһы, Күгат ташы, Йәнгәрәй тауы, Сафия ташы…<br> === Ҡондоҙбай === Был урын Емеш үлеге яланына яҡын яҡын ғына. Тәбиғәте лә матур, һоҡланғыс. Урмандың күп өлөшөн ҡайын, уҫаҡ ағастары алып тора. Бына ошо урында Ҡондоҙбай тигән кеше бесән әҙерләгән. Уға, әлбиттә, ағас араһындағы ҡуйы үләнлек, был ерҙең емеш-еләккә бай булыуы оҡшаған. Оҙаҡ йылдар буйына бында бесән әҙерләгәнгә, был ер уның хөрмәтенә Ҡондоҙбай тип атала башлаған. ''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева Таңһылыу Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Кинйәбикә ҡаяһы === Бер ҡарттың Кинйәбикә исемле ҡыҙы булған. Улар ярлы йәшәгәндәр. Кинйәбикә бик һылыу булған. Уға бер ҡарттың күҙе төшкән. Байлыҡҡа ҡыҙығып, атаһы Кинйәбикәне ҡартҡа кейәүгә бирергә булған. Быны белеп ҡалған ҡыҙ ҡаянан һикергән. Шунан алып был ҡаяны Кинйәбикә ҡаяһы, ә Нөгөш йылғаһы аръяғындағы уяны Кинйәбикә уяһы тип йөрөтәләр. ''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева Таңһылыу Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Күгатташ ҡаяһы === [[Файл:Күгат ташы.png|мини|Күгат ташы]] Бик боронғо заманда ярлылар аслыҡ ваҡытында байҙың күк атын урлап һуялар. Ауылдан төньяҡҡа ҡарай 2 саҡрым тирәһе самаһында, [[Кесе Нөгөш]] Оло Нөгөшкә ҡушылған ерҙә тәпәшәк кенә бер ҡая бар. Ҡаяла 3 мәмерйә бар. Ярлылар шул ҡаяның бер мәмерйәһендә итте йәшереп кенә бешереп ашап йөрөгәндәр. Шунан бирле был Күгатташ ҡаяһы исемен йөрөтә. ''(Әминев Хәлил Иҙел улы олатаһы [[Әминев Ағзам Яхъя улы]]нан (1933 й.) 2005 йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''<br> === Йәнгәрәй тауы (1-се вариант) === Борон заманда беҙҙең ауылда Йәнгәрәй исемле бик көслө, ҡурҡыу белмәҫ батыр йәшәгән. Шул батыр бер көндө, уҡ-ян менән ҡоралланып, һунарға сығып киткән. Тау буйлап бик оҙаҡ йөрөгән. Шулай йөрөй торғас, бер айыуға тап булған. Был айыу ҡая ситенә ултырып алған да тау түбәненә таш тәгәрәтә, ти. Үҙе таштарҙың даңғыр-доңғор тәгәрәгәнен ҡолаҡ һалып тыңлап ултыра икән. Бына айыу сираттағы ташты тау ситенә килтереп һалған да тәгәрәтеп ебәргән. Үҙе тыңлап торғанда ғына, Йәнгәрәй, ҙур таш алып, айыуҙың башына тондорған. Айыу тау түбәненә тәгәрәп төшөп кит-кән. Йәнгәрәй ҙә, яҙа баҫып, тауҙан ос-ҡан. Бер заман иң алдан даңғыр-доңғор килеп таш төшөп бара, ти, уның артынан айыу, шунан — Йәнгәрәй. Иртәгеһен кешеләр килеп тапҡанда, Йәнгәрәй хәл өҫтөндә ятҡан була. ул үҙенән бер аҙ ситтәрәк ятҡан айыуға төртөп күрһәткәс, эштең ниҙә икәнен аңлағандар. Шунан башлап был тау Йәнгәрәй исеме менән йөрөй башлаған. ''(Бөрйән районы Ғәлиәкбәр урта мәктәбе уҡыусыһы Аҫылғужина Алһыу Шәрәфетдин ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә өләсәһенән яҙып алды һәм «Аманат» журналында (1997 й.) баҫтырып сығарҙы)'' === Йәнгәрәй тауы (2-се вариант) === Элек Йәнгәрәй исемле бер һунарсы ҡарт йәшәгән. Ул тауға менеп ҡараһа, мәмерйә эсендә айыуҙар ята, ти. Йәнгәрәй, һөңгө менән ҡоралланып, тауға менгән дә мәмерйә эсенә таш бәргән. Айыуҙар берәмләп сыға торған, ҡарттың ҙур ташҡа терәп ҡуйылған һөңгөһөнә сәнселеп, аҫҡа осоп төшә торғандар. Һунарсы, айыуҙар сығып бөттө, тип уйлап, ял итергә булған. Шул саҡ иң аҙаҡтан иң ҙурыһы килеп сыҡҡан да ҡартҡа йәбешкән. Хәнйәрен алып өлгөрмәгән ҡарт һунарсы, айыу менән алыша-алыша, тау аҫтына тәгәрәгән. Улар шунда уҡ йән биргәндәр.<br> Йәнгәрәй ҡарт үлгәс, уның исеме ошо ҙур тауға бирелгән. Тауҙың башында шул уҡ исемле ҙур ғына күле лә бар. ''(Әминев Әмир Рәхимйән улы олатаһы Күлбаев Әхмәт Мөхәмәт улынан (1930 й.) 2005 йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'' === Йәнгәрәй тауы (3-сө вариант === Элек Ғәлиәкбәр ауылында Йәнгәрәй тигән бик оҫта һунарсы йәшәгән. Ул бигерәк тә айыуға һунарға йөрөргә яратҡан. Был кеше көслө булған. Үҙ ғүмерендә 70 айыу алған. Ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта Мулла туғайы тигән сабынлыҡтың ҡаршыһында бик бейек ҡая бар. Ҡаяла мәмерйә бар. Йәнгәрәй алдына шул мәмерйәнән бик ҙур айыу килеп сыҡҡан. Һунарсы һыҙмаһынан атып ебәргән. Айыу яраланып, бик ярһып уға ташланған. Улар икәүләшеп тау аҫтына тәгәрәгәндәр. Ауыл кешеләре уларҙы табып алғандар. Был Йәнгәрәйҙең һуңғы 70-се айыуы булған. Йәнгәрәй исеме ошонан тауға бирелгән. ''(1998 йылда уҡыусылар башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).'' === Ҡалыу. Ҡалыу ташы === Борон әбей менән бабай йәшәгән, ти. Уларҙың бик уңған һәм бик сибәр ҡыҙы булған, бөтә кеше уға ҡарап һоҡланып туя алмаған. Бер ваҡыт ҡыҙҙы бер егет урлап алып киткән. Бабай, быны һиҙеп ҡалып, уларҙың артынан ҡыуа төшкән. Бейек һәм оҙон тауҙы артылғанда уның аты арыған. Бабай улай иткән, былай иткән, ләкин әмәлен таба алмаған һәм бер ташҡа ултырған да: «Ошондалыр инде ҡыҙымдан минең ҡалыуым», — тигән.шунан башлапошо тауҙы Ҡалыу тауы, бабай ултырған ташты Ҡалыу ташы тип йөрөтә башлағандар.''(2005 йылда Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе һуғыш һәм хеҙмәт ветераны [[Ҡаһарманов Абдулхаҡ Абдрахман улы]]нан (1927 йылғы) ейәнсәре Юламанова Нурсилә Рауил ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).'' === Ниғмәт ташы === Ғәликбәрҙән 5 километр алыҫлыҡта, Тәрән кисеүҙең өҫ яғында, [[Ниғмәт (исем)|Ниғмәт]] ҡаяһы бар. Элек [[Нөгөш йылғаһы]] буйлап ағас һаллап сығарып һатҡандар. Бер ваҡыт Ниғмәт тигән кеше улы менән яҙғы ташҡын ваҡытында йылға буйлап һал ағыҙып алып килгәндәр. Нөгөш, тау йылғаһы булараҡ, яҙ көнө бигерәк ҡаты аға. Һал менән аҡҡанда алдағы ҡая-таштарҙы, бейек-бейек тулҡынлы шаршыларҙы белгән тәжрибәле кеше кәрәк. Ниғмәт шундайҙарҙың береһе булған.<br> Әлеге урында ни сәбәп менәндер аталы-уллы һал менән текә һәм бейек ҡаяға барып төкәгәндәр. Улар икеһе лә үлгән. Шунан бирле был ҡаяны Ниғмәт ҡаяһы тип йөрөтә башлағандар. ''([[2005 йыл]]да [[Бөрйән районы]] [[Ғәлиәкбәр ауыл советы (Бөрйән районы)|Ғәлиәкбәр ауылы]]нда йәшәүсе Күлбаев [[Әмир]] Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева [[Таңһылыу]] Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды)''. === Һуғыш туғайы === Борон заманда Ғәлиәкбәр ауылында йәшәгән дә, ти бер бай. Уның малдары бик күп булған. Һыу эсергәндә малдарының бер осо кәртәһендә, икенсеһе һыуҙа булған, ти. Бай бер ваҡыт Оло Нөгөш буйына бесән сабырға үҙенең кешеләрен өмәгә ебәргән. Барһалар, Кәбәс ауылындағы бер бай ҙа үҙ кешеләрен бесән сабырға ебәргән булған. Ул да бик бай йәшәгән. Малдары, көтөү-көтөү булып, яландарҙы тултырып йөрөгән. Бына яланда ике байҙың кешеләре осрашҡандар һәм, сабынлыҡ өсөн талаш сығып, ике арала һуғыш башланған. Һуғыш бик оҙаҡ барған һәм Ғәлиәкбәр байының еңеүе менән тамамланған. Шунан башлап был туғайҙы Һуғыш туғайы тип йөрөтә башлағандар. Әле лә был туғай шул менән йөрөй.''(1998 йылда уҡыусылар башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).'' === Мөзәй йылғаһы === Был хәл бик борон булған. Ғәлиәкбәр ауылында бай ғына бер кеше йә-шәгән. Уның ике ҡатыны булған. Улар үҙ-ара һыйышмағандар. Байрамби-кәнең атаһы. Атаһы быларҙы ҡунаҡҡа саҡырған. Улар Үрге Нөгөшкә барып, өс-дүрт көн ҡунаҡ булғандан һуң, ҡайтырға сыҡҡандар. Ике көндәш сананың артында ултырып килгәндәр. Ә алда хужа кеше дилбегә тотоп килгән. Уларҙың аттары шәп һәм шаян булған. Бер текә тауҙы төшкәндә, быларҙың аттары алып ҡаса. Шунан файҙаланып, Байрамбикә, бер йыуан ҡайынға сана яҡынлашҡас, Мөзәямалды сананан төртөп осорған. Ҡайынға төкөп, Мөзәямалдың башы ярылып үлгән. Бына беҙ хәҙер Мөзәй тип йө-рөткән тау һәм йылға Мөзәямал исеменән ҡыҫҡартып алынған.''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Ғәлиев Сабир Ғәле улынан ҡыҙы Ғәлиева Йәмилә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе). '' === Арыҡтай === Борон бер бай, өмәгә әйтеп, бесән саптырырға булған. Өмәгә, нигеҙҙә, осон-осҡа ялғап йәшәгән кешеләр йыйылған. Улар, был бай һимеҙ генә атын һуйҙырыр әле, тип уйлаған һәм бик тырышып эшләгән. Бына ҙур ғына яланды сабып бөтөп, ашарға ултырғандар. Ләкин ит тарата башлағас, өмәселәр аптырап ҡалған: бай, өмәгә тип, ни бары арыҡ ҡына тай һуйҙырған. Халыҡтың яман асыуы килгән һәм ошо бесән сапҡан ерҙе, байға мыҫҡыл итеп, Арыҡтай тип атағандар. Был урын ауылдан 4 саҡрым самаһында, [[Ямаш]]ҡа киткән юл буйында. Эргәһендә Оло [[Нөгөш (йылға)|Нөгөш]]кә ҡойған, шул уҡ исемле йылға бар. Йылға ҡабағын енле урын, тиҙәр. Йә шәп аттар шул ҡабаҡҡа артылғанда сығынлай, шыбыр тиргә батып менә, йә ҡоро көндә лә техника менән көскә килеп сығалар. Бындай осраҡтар йыш булмай. ''(1997 йылда Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе [[һуғыш]] һәм хеҙмәт ветераны [[Ҡаһарманов [[Абдулхаҡ (исем)|Абдулхаҡ]] Абдрахман улы]]нан ([[1927 йыл]]ғы) Үтәғолова Филиә Ғаяз ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов [[Вәхит (исем)|Вәхит]] Ғибат улы етәкселегендә өләсәһенән яҙып алды һәм [[«Аманат» журналы]]нда баҫтырып сығарҙы).'' [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] l654d726qty6gg1lh7qoheunn8g1nw3 0 4514 23437 23436 2020-11-18T12:30:55Z Вәхит 747 /* Өлгө */ 23437 wikitext text/x-wiki ' == ''Бөрйән районы топонимдарының һүҙьяһалышы''' == Һәр бер телдә һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр мотлаҡ бер системаға, морфологик һәм грамматик ҡанундарға буйһонған була. Топонимияла ла шул уҡ хәл. Улар үҙҙәренең һүҙьяһалыш формалары, төҙөлөшө яғынан ғәжәп төҙөк һәм тәбиғи система барлыҡҡа килтергәндәр. Р.Шәкүр үҙенең хеҙмәте буйынса һүҙьяһалыш йәһәтенән өйрәнелгән атамаларҙы ҙур ике төркөмгә бүлеп йөрөтөргә мөмкин: ябай һәм ҡушма исемдәр. “Ғәҙәттә, төп килештә килгән һәм тамыры бер генә һүҙҙән торған, шулай уҡ тамыр һүҙгә ялғауҙар ҡушылып (йәғни морфологик юл менән) яһалған исемдәр ябай атамалар төркөмөнә ҡарай”, – тигән. Топонимдарҙы һүҙьяһалыш яғынан төркөмләүҙә мәктәп программаһында үтелгән “Һүҙьяһалыш” темаһы буйынса төркөмләү ҡулайыраҡ, сөнки ул киң ҡатлам уҡыусыларына аңлайышлы. Был бүлек буйынса эшләгәндә, мәктәптә алған белемдәрҙән тыш, Усманова М.Ғ., Абдуллина Ф.Ф. әҙерләгән ҡулланма ла ҙур ярҙам итә. ==2.1. Ябай атамалар== '''Улар үҙҙәре ике төркөмгә бүленә:''' ===Тамыр һүҙҙән торған топонимдар=== '''Күбеһенсә кеше исемдәренән, этнонимдарҙан торалар.''' *'''Кеше исемдәренән''': Нөгөш, Монасип, Нәби, Раҡай. һ.б. (Ҡушымта 1) *'''Этнонимдарҙан''': Ямаш, Мишәр, Ҡалмаҡай, Ҡыпсаҡ, Һарт һ.б. (Ҡушымта 2) ===Шулай уҡ сифаттан, исемләшкән ҡылым формаларынан исемгә күсеп, атамаға, яңғыҙлыҡ исемгә әйләнгән киткән топонимдар бар=== *'''Һандарҙа'''н: Беренсе күпер, ҡаяһы, Өсөйлө. (Ҡушымта 3) *'''Сифаттарҙан''': Ҡыҫыҡ, Тәпәнәк, Һаһыҡ, Бәләкәй һ.б. (Ҡушымта 4) *'''Ҡылымдарҙан''': Етмәҫ, Шыуҙырғыс, Ығышма һ.б. (Ҡушымта 5) '''Тамыр һүҙҙәргә төрлө һүҙ яһаусы ялғауҙар ҡушылыу менән барлыҡҡа килгән атамалар''': Таш+лы, Кәртә+ле, Күпер+ҙ(л)е, Ҡайраҡ+лы, Өйрәк+ле, Уҫаҡ+лы, Йүкә+ле, Аһы+лы(асалы һүҙенән) һ.б. Был төрҙәге атамаларҙы яһалма сифаттарға индереп була. (Ҡушымта 6) Тағы ла шуны әйтергә кәрәк: ҡайһы бер атамаларҙың этимологияһын белмәй тороп, уның яһалышын билдәләү мөмкин түгел. Ундайҙарға Имес, Йәүгәҙе, Һөрөмбәт һымаҡтар инә. ==2.2.Ҡушма атамалар== Ябай (бер һүҙле) топонимдарҙан айырмалы рәүештә, ер-һыу атамаларының был төрө ике йәки өс, һирәкләп унан да күберәк һүҙҙән тора. *'''Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалғанда''' топоним составындағы аныҡланыусы һүҙ (ғәҙәттә географик термин) аҙаҡта тора. Мәҫәлән, Аҡтау атамаһында аҡ төҫтө, тау географик атама. Был хәл ер-һыу исемдәренең эске тәбиғәте, объектҡа айырым бер характеристика биреү кәрәклегенән килеп сыҡҡан. Миҫалдар: Таҡыясусаҡ, Аратау, Аҡташ, Артышлытау, Аҡбейек, Ташкүпер, Ташкисеү, Күркәтау, Ҡаратау, Оҙонуй һ.б.(Ҡушымта 7) *'''Атамаларға тағы бер термин өҫтәлергә мөмкин''': Аратау ауылы, Оҙонуй тамағы, Өстамаҡ йылғаһы, һ.б. Был осраҡта бәйләү юлы менән яһалған ҡушма һүҙ барлыҡҡа килә. Һүҙҙәрҙе бәйләү юлы менән яһалған топонимдар күпселекте тәшкил итә. Мәҫәлән, Аҡһыйыр яланы, Артыш тауы, Бәйет тауы, Баҙ тауы, Бесәй ояһы һ.б.(Ҡушымта 8) ===Ҡушма атамаларҙы тағы һүҙбәйләнеш тибы буйынса ла төркөмләп була=== *'''Һөйкәлеү юлы менән атамалар яһалыуҙың үҙенсәлеге шунда''': тәүге һүҙ төп килеш формаһында тора, ә аныҡланыусы 3-сө зат формаһында була: Ғәлиәкбәр(ҙең) ауылы, Риф(тең) күле, Нөгөш(төң) йылғаһы, Күл(дең) тамағы, һ.б. Был осраҡта эйәреүсе һүҙҙең эйәлек килештәге ялғауы төшөп ҡала, формаль яҡтан төп килештә тора. (Ҡушымта 30) *'''Йәнәшәлек юлы менән атамалар осрай''': Яңғыҙ ҡарағай, Сыбарайғыр, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл, Оло Салажы. *'''Башҡарылыу юлы менән яһалған топонимдар''' -ған, -ҡан ялғауҙарына бөткән ҡылым формалары менән уртаҡлыҡ исемдәрҙән тора. Ҡылым формаһындағы һүҙ аҙаҡта тора: Айыу(ҘЫ)атҡан, Айыу(ҘЫ)ала Яулыҡ(ТЫ)киҫкән, Мыш(ы)(НЫ)атҡан, Тәкә(НЕ)һуйған. Тәүге компонент билдәһеҙ төшөм килештә тора, билдәле төшөм килештә тороуынан кәрәклеге бөтөнләй юҡ.(Ҡушымта 9) *'''Ярашыу юлы менән барлыҡҡа килгән''' топонимдар морфологик яҡтан 3-сө зат яңғыҙлыҡ йәки уртаҡлыҡ исем һәм -ған, -ҡан ялғаулы ҡылым формаһынан торған һөйләмде хәтерләтә: Быҙаүлгән, Бүрәнәшыуған, Ҡыҙүлгән, Мерәҫкиткән, Ҡыҙҙаргиткән. (Ҡушымта 10) *'''Йөкмәткеһе һәм һүҙ төҙөлөшө яғынан''' фонетик үҙгәреш кисергән атамалар: әрл(ҙ)әттенән – Әрҙәкле, аҡһырғаҡтан – Аҫҡараҡ,күкрәүҙән – Ҡоҡрауыҡ, суҡ уҫаҡтан – Суһаҡ, ыҫмаланан – Ыхмайыл. (Ҡушымта 11) *'''Ҡыҫҡартылған һүҙҙәр ҙә осрай''': РТС – Ҡурғашлы ауылының элекке исеме, Йәнсалай – Йәнғәле + Сәләхетдин(ай). (Ҡушымта 12) *'''Исем булмаған һүҙҙәр''' ҙә топонимдарҙа үҙенең тәүге морфологик үҙенсәлектәрен юғалтып, яңғыҙлыҡ исем категорияһына күсә: Етмәҫ, Байҡаш, Ҡалыу. *'''Иркәләү, кесерәйтеү ялғауы ҡабул иткән атамалар''': Мәрйәкәй, Си-бә(р)кәй. ==Һығымта== Шулай итеп, Бөрйән районы топонимдарының бер өлөшөн тикшереү атамаларҙың төҙөлөшө һәм яһалышы яғынан иң күп ҡулланылған төрҙәрен күҙ алдына баҫтырҙы. Төҙөлөшө буйынса ябай һәм ҡушма атамалар бер күләмдә тиерлек. Ябай атама аҙағынан тәүге өлөштө асыҡлаусы һүҙ килеп ҡушма һүҙ барлыҡҡа килә. Күберәк ҡушма атама ҡыҫҡартылып, урындың исеме әйтелмәй, ә уның аталышы ғына ҡулланыла. Халыҡ Нәби, Нәби ауылы тиһә лә бер үк урын – ауыл күҙ алдына килә. Күренеүенсә, икенсе компоненттың кәрәклеге юҡ. Мәҫәлән, Тимер ауылына барам – Тимергә барам. '''Морфологик анализ''' шуны күрһәтте: топонимдар яһалғанда, тамыр һәм яһалма сифаттар күп ҡулланыла. Мәҫәлән, аҡ + тау = Аҡтау, кесе + Нөгөш = Кесе Нөгөш; кәртә + ле= Кәртәле, таш + лы= Ташлы. Бындай формаға өҫтөнлөк биреү сифаттарҙың функцияһынан килә. -лы/-ле, -та/-тә, -ҙы/-ҙе, -ай/-әй, -са/-сә ялғауҙары атама яһалғанда киң ҡулланыла. Мәҫәлән, Кәртәле, Кәмә(с)ше, Күперҙе, Ҡурыуҙы, Урыһ(ҫ)ай, Суҡраҡты. Төп сифаттар топонимдың туранан-тура билдәһен белдерә. Аҡтауҙа аҡ төҫтәге таштар күп, Ҡыҙылъерҙә мәтеһе күренеп ята. Шартлы сифаттар топонимдарҙа предметтың булыу-булмауына, ваҡытҡа, урынлашыуына бәйле:Муйыллы туғай Яҙғы йорт, Көҙгө йорт, Ҡарағасйорт, Уртайорт. ==Исемдәр== *Топонимдар яһалғанда, кеше, хайуан, үлән, ағас, ил исемдәре, ҡушаматтар ҡулланылған. Шул уҡ ваҡытта ил исемдәре (Афғанистан, Пакистан) һирәкләп осрай. Рус теленән ингән атамалар үҙгәртелеп тә (Боғасы – Пугачев тауы), үҙгәртелмәй ҙә (Завод, Волков һ.б.) ҡулланыла. Улар исем һүҙ төркөмөнән. *Ғәлиәкбәр ауылына ҡараған топонимдар араһында Нехочу исемен йөрөткән аҡландың атамаһы рус теленән, ҡылымға ҡарай. *Тикшерелгән топонимдарҙа бүтән һүҙ төркөмдәре – һан, ҡылымдың һөйкәлештәре һәм төркөмсәләре ҡулланыла. Улар яңғыҙ ҙа (Етмәҫ, Ҡалыу һ.б.), ҡушма атама (Беренсе күпер, Көтөүсе яланы (хәҙерге заман сифат ҡылым), Ҡартүлгән (хәбәр һөйкәлешенең үткән заманы) һ.б. яһалғанда ла ҡулланылалар. *Ымлыҡтарҙан, оҡшатыу һүҙҙәре лә атамалар яһауҙа ҡатнашалар: Сың(ҡ)ғырауыҡ, Сылтырбикә, Шаң(ҡ)ғырауыҡ. *Ябай атамалар тамырҙан һәм тамырға яһаусы ялғау ҡушылыу юлы менән яһалған һүҙҙән тора. *Ҡушма атамалар һүҙҙәрҙе ҡушыу һәм бәйләү юлы менән барлыҡҡа килгәндәр. *Һүҙҙәрҙе ҡыҫҡартыу юлы менән 2 атама табылды. РТС – ремонтно-техническая станция (был урында тәүҙә ошо объект төҙөлә, һуңынан ауыл барлыҡҡа килеп, Ҡурғашлы исемен ала, сөнки ошо уҡ исем йөрөткән йылға буйында урынлашҡан), Йәнсалай – Йәнғәле һәм Сәләхетдин (ҡушаматы Салай) һүҙҙәренән алынған. Йәнәшәлек юлы менән атамаларҙы дөрөҫ яҙыу йәһәтенән ауырлыҡтар осрай. Матбуғатта 2 төрлө яҙыу осраҡтары күренә. Мәҫәлән, Суҡҡарағас яланы – Суҡ ҡарағас яланы. Ниндәй юл менән яһалыуына ҡарамаҫтан, урынды белдергән атамалар исемләшә һәм уның бөтә категорияларында (күплек һандан тыш) үҙгәрә. Күплек категорияһында ауыл атамаларын ғына ҡулланып була: янһарылар, ғәлиәкбәрҙәр, йәғни ошо ауылда йәшәүселәр. Үҙләштерелгән һүҙҙәргә ҡараған Финляндия, Япония һымаҡ ҡушамат йөрөткән урында йәшәүселәрҙе финдар, япондар (японецтар) тип йөрөтөү телдә, һәр хәлдә Бөрйән халҡы телендә нығынған. Шулай итеп, икенсе гипотеза раҫланды: топонимик материал тел закондары буйынса йәшәй. Улар телдең айырылғыһыҙ бер өлөшө. ==III. ЙОМҒАҠЛАУ== Шулай итеп, топонимдарҙың ономастикаһын өйрәнеү донъяға ҡарашты киңәйтә, лингвистик белемде тәрәнәйтә, туған ерҙең географик үҙенсәлек-тәрен яҡшыраҡ үҙләштерергә мөмкинлек бирә һәм исемдәр донъяһында үҙеңде ышаныслы һәм мәғлүмәтле итеп тойорға булышлыҡ итә. Тикшеренеү эшен башлағанда Бөрйән районы топонимдарының лексикаһын һәм грамматик төҙөлөшөн өйрәнеү, топонимик һүҙлек төҙөү маҡсаттары ҡуйылғайны. Ер-һыу атамаларын лексик-семантик яҡтан төркөмләгәндә, уларҙың кеше өсөн теге йәки был урында йүнәлеш алыуҙы еңелләштереү маҡсатында ла маҡсатында барлыҡҡа килеүе, файҙаланыуы асыҡланды. '''Мәктәп уҡыусылары араһында үткәрелгән анкета һорауҙарына яуаптар шуны күрһәтте''': 1) район эсендәге топонимдар тураһында әҙ мәғлүмәткә эйә; 2) тыуған ауылға ҡағылышлы ер-һыу атамаларын ҡулланалар, аңлайҙар, ләкин етерлек кимәлдә түгел. Ошоларҙан сығып, уҡыусыларҙың топонимик белемен арттырыу маҡсатында тыуған яҡты өйрәнеү түңәрәге эшен йәнләндереү бурысы килеп баҫа. Топонимияны өйрәнгәндә, халыҡтың йәнле телен, һөйләш, диалект үҙенсәлектәрен тулыһынса иҫәпкә алып эш итергә кәрәк. Өйрәнгәнелгән атамалар, лексиканың үҙ аллы һәм ҡатмарлы ҡатламы булараҡ, йәнле телдә диалекттарҙың фонетик, морфологик закондарына буйһона. Яңы дәүерҙәге ер-һыу, урын, ауыл исемдәре һүзьяһалыш күҙлегенән ҡарағанда, әлбиттә, элеккеләре менән бер үк ҡанундар буйынса барлыҡҡа килгән. Бында яңылыҡ йөкмәткелә, һүҙҙең мәғәнә үҙенсәлегендә. Ә яңылыҡ – яңы осорҙоң исемдәр донъяһындағы сағылышы. Шул уҡ ваҡытта электән килгән атамаларҙы йыябыҙ, өйрәнәбеҙ икән, халыҡ теленең, лексикаһының ҡиммәттәрен өйрәнәсәкбеҙ, һаҡлаясаҡбыҙ. ==Топонимика өйрәнергә теләүселәргә тәҡдим, күрһәтмәләр== Ер-һыу атамалары юғалмаһын өсөн, уларҙы теркәп, һүҙлектәр булдырырға мөмкин. ===Йыйылған топонимик материалды теркәү өсөн топонимик карточка өлгөһө=== *Топоним. *Этимологияһы. *Ниндәй мәғәнә һалынған? *Яһалышы. *Был топоним халыҡ ижадында (әгәр булһа). *Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы. ===Өлгө=== *'''Топоним'''. Мәҫәлән,Таҡыясусаҡ. *'''Этимологияһы''' Төп башҡорт һүҙе. *'''Ниндәй мәғәнә һалынған'''? Ороним. Ул Аратауға ҡаршы Нөгөш йылғаһы аръяғындағы тауҙың иң бейек түбәһе. Алыҫтан ҡараһаң, таҡыя кейгән кешенең башына оҡшап тора. Ул түбәнән бөтә тирә-яҡ ус төбөндә генә һымаҡ күренә: алыҫтағы тауҙар армыт-армыт булып күгәреп яталар. Ғәлиәкбәр халҡы был тауҙы бик тә ярата, үҙенең ғорурлығы, талисманы итеп һанай. Халҡыбыҙҙың бөйөк улы З.Вәлиди, Ғәлиәкбәр ауылына йәш сағында ла, граждандар һуғышы йылдарында ла һуғылып үткән һәм Таҡыясусаҡтың башына менеп ҡурай уйнаған. *'''Яһалышы'''. Ҡушма һүҙ. Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалған. Таҡыя+сусаҡ. *'''Был топоним халыҡ ижадында'''.Таҡыясусаҡ үҙенә бәйле бәйет шаһиты ла. Хәл былай була. Берәүҙең һыйырын тау артында айыу йыя һәм һунарсылар уны ҡарауыллап атырға булалар. Төн ҡараңғы була. Емтек янына бер ҡара нәмә яҡынлай башлағас, уны атып йығалар. Яҡтырғас ҡына , айыу тип, яңғыҙ ҡатындың ҡара һыйырын атҡандарын күргәндәр. Ауылдың төртмә теллеләре оҙаҡламай бәйетен дә сығарып ҡуялар: Таҡыясусаҡ башында Таҙғаҡ яһай өс батыр. Иң олоһо Садиҡ батыр Бирә нисәхәт,өгөт. **** Ғәлиәкбәр ауылының Үткер икән мөгөҙө. Садиҡ ағай батыр икән: Атып йыҡҡан бер үҙе. *'''Топонимдың телмәрҙә ҡулланылышы'''. Мин, Таҡыясусаҡҡа менеп, тирә-яҡты байҡап торорға яратам. Тап бына ошондай юл менән ер-һыу атамаларын йыйып, өйрәнеп, ер-һыу тарихын һаҡларға мөмкин. ==Хөкүмәт органдарына мөрәжәғәт== *Матбуғат биттәрендә, карталарҙа, аншлагтарҙа топонимдарҙы яҙғанда, башҡортса әйтелеш, яһалыш закондарын иҫәпкә алып, тәү мәғәнәһенең боҙолоуына юл ҡуймаҫ өсөн урындағы халыҡ менән кәңәшләшеп эшләргә кәрәк. *Һәр ауылдың, райондың топонимдар буйынса китабын булдырыу эшен тиҙләтергә кәрәк. ==Киләсәккә маҡсат== *Бөрйән районы топонимикаһын яңы асыштарға юлығыу маҡсатында ошо йүнәлештә өйрәнеүҙе дауам итергә. *Бөрйән районы ер-һыу атамаларының этимологияһын өйрәнеү. ==IV. ӘҘӘБИӘТ== *Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге. Өфө, 2002. *Район китабына йыйылған топонимик материалдар. *Усманова М.Ғ., Абдуллина Ф.Ф. Башҡорт теле. Өфө ”Китап”, 2000. *Шәкүр Р.З. Исемдәрҙә – ил тарихы. Өфө, 1993. ==V. Ҡушымталар== *'''Ҡушымта 1''' '''Кеше исемдәренән''' Нөгөш, Монасип, Нәби, Раҡай. *'''Ҡушымта 22''' '''Этнонимдарҙан''' Ямаш, Мишәр, Ҡалмаҡай, Ҡыпсаҡ, Һарт. *'''Ҡушымта 3''' '''Һан''' Беренсе күпер, Бәргәзә, Берлек, Бертеш, Бәштин – биш тин һүҙенән, Өсуй, Өстамаҡ, Өс туған ҡаяһы, Өсөйлө. *'''Ҡушымта 4''' '''Сифат''' Ағиҙел, Аҡбалсыҡ йылғаһы, Аҡбейек, Аҡҡашҡа, Аҡбулат, Аҡтау, Аҡһыйыр яланы, Аҡсабикә, Аҡташ, Алағуян, Алағуян башы, Арҡыры йылға, Байғаҙы, Байтулла, Байғотоҡ, Баймырҙа, Байназар, Бейеккүпер, Бәләкәй, Бәләкәй Аҡбейек, Бәләкәй, Ҡыҙылташ, Бәләкәй Ҡыпсаҡ, Бәләкәй Салажы,Бәләкәй Соңғор, Бәләкәй Шәйек, Иҫке Монасип, Иҫке Мөсәт,Иҫке Собханғол, Иҫке Тарыуал, Иҫкеҙма, Кесе Нөгөш, Кесе Нөгөш тамағы, Күкбесән, Күктәкә, Күкьятыу, Ҡаҡсыр, Ҡарабешә, Ҡарағошто, Ҡарағол, Ҡаратау, Ҡараңғуй, Ҡараһыйыр, Ҡартөй, Ҡараһөбә, Ҡарасура ҡәбере, Ҡаршытау, Ҡаршы туғай, Ҡумырт кисеү, Ҡушйылға, Ҡыҙылташ, Ҡыҙыл ер, Ҡыҙылъяр, Ҡыуғарағай, Ҡырташ, Ҡырын ер, Ҡыҫҡуй, Ҡыяюл, Оҙонуй, Оҙонсал, Оҙон ялан, Олоғор, Олоҡыҙылташ, Олотау, Ослотау, Оло күл, Оло Нөгөш, Оло Салажы, Оло Соңғор, Өлкән Аҡбейек, Ситҡыр, Суҡмуйыл, Суҡтал, Суһаҡ, Сыбарайғыр, Сыуаҡай,Тарҡын туғайы, Текәморон, Туҡалбаш, Түбәнге ауыл, Тәрәнгисеү, Тәрәнуй, Тәпәнәк, Уртағыр, Уртайорт, Һыуыҡҡолаҡ, Һимеҙтай, Шыйыҡ бутҡа, Әсе, Әсебар, Яңы Мөсәт, Яхъя күле, Яңғыҙ ҡарағай *'''Ҡушымта 5''' '''Ҡылым''' Балай, Абыҙгилде, Айғыр ҡороҡмаған, Айыусапҡан, Аллабирҙе, Атъятҡан, Баҙ яҡҡан соҡор, Башмаҡшыуған, Бейгилде, Бәләтар тауы, Бохмаш(боҫоу), Бурама тауы, Бүрәнәшыуған, Быҙау үлгән, Бәләтар, Етмәҫ, Йылҡысыҡҡан, Йүкәле, Йәйпе, Йәйпегир, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Күтәрмәле яланы, Көтөүсе яланы,Көрәй тауы, Көрәште, Кәмә сығышы, Ҡалыу, Ҡасыу юлы(Ҡасыюл), Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан), Ҡалғаһау, Ҡоръятмаҫ, Ҡурыуҙы,Ҡушйылға, Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер, Ҡыҙүлгән, Ҡыҫыҡ, Майғойған, Майсергән, Мерәҫ киткән юл, Өйрөлтмәк, Өмөткән, Өмөткән яланы, Санатөшкән, Сатра, Сыуаҡай,Тарбаҡ бөтә, Туйбуға(туй булған), Туҡмаҡ, Төлкосҡан, Тәкәһуйған, Урыҫ килгән, Шыуҙырғыс, Шәшкеҡасҡан, Ығышма, Янған ҡыуыш, Яулыҡ киҫкән. *'''Ҡушымта 6''' '''Яһалма сифаттар'''.-лы/-ле, -та/-тә, -ҙы/-ҙе, -ай/-әй, -са/-сә, -лыҡ/-лек ялғауҙары Айыуҙы, Артышлытау, Аһылы (Асалы), Берлек, Бирелейорт, Бүтәгәле, Йыландуй, Йүкәле туғай, Киндерҙ(е)уй, Күгәүенле яланы, Күтәрмәле яланы, Күперҙе, Кәртәле, Кәртәле ялан, Ҡайраҡлы, Ҡарағошто, Ҡандыбил, Ҡабырсаҡлы, Ҡурғашлы, Ҡурыуҙы, Маҙалы, Муйыллы төбәк (Муйылтүбә, Муйыллы туғай, Муйылтөп, Мәйгәште, Ослотау, Оҫҡонлоғор, Өйрәкле, Өсөйлө, Саталыүҙәк, Сейәлетау, Суҡраҡты, Ташлы, Уҫаҡлыуй, Һабансы, Һарналы, Шәреле (Шүрәле уй), Ырғыҙлы, Әүҙекте йылғаһы, Яҙғыйорт, Ямашлы. *'''Ҡушымта 7''' '''Һүҙҙәрҙе ҡушыу юлы менән яһалғанда топонимдар''' Абыҙгилде, Ағиҙел, Айыуала, Айыуатҡан, Айыусапҡан, Айһылыу, Аҡбейек, Аҡбулат, Аҡтау, Аҡсабикә, Аҡташ, Алағуян, Аллабирҙе, Аралғыр, Аралбай, Аралғыр, Аратау, Арғыҙма, Арыҡтай, Артышлытау, Атайсал, Атъятҡан, Байтулла, Баланйорт, Байғотоҡ, Баҙъялан, Баймырҙа, Ба(о)тинкаташ, Башмаҡшыуған, Бейгилде, Бейеккүпер, Бертеш, Бешәлетау, Бикташ, Бирелейорт, Борсаҡһуҡҡан, Бәштин, Бүләкташ, Бүрәнәшыуған, Бәләтар, Ғәҙелгәрәй, Елдәрҡа, Еләклетүбә, Иҙәнташ, Имәнйорт, Инсебикә, Исламбай, Иҫкеҙма, Йыландуй, Йылҡысыҡҡан, Йәйпегир, Йәнгәрәй, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Кейекбай, Килдеғол, Күсоя, Күкбесән, Күркәтау, Күктәкә, Күкьятыу, Көнтеймәҫ, Кәбәнғарағай, Кәбәнташ, Кәзәтау, Кәртәташ, Ҡайынсуҡы, Ҡаҡсыр, Ҡайынтуғай, Ҡарабейә, Ҡарағайсабын, Ҡарабешә, Ҡарағошто, Ҡарағол, Ҡаратау, Ҡараңғуй, Ҡараһыйыр, Ҡараһөбә, Ҡартөй, Ҡаршытау, Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан) ,Ҡалғаһау, Ҡарағасйорт, Ҡарайғыр, Ҡандыбил, Ҡаншал, Ҡоҙғонташ, Ҡоръятмаҫ, Ҡурпытуғай, Ҡушйылға, Ҡыҙылташ, Ҡыҙүлгән, Ҡыҙматаш, Ҡыҙылъяр, Ҡыҙылташ, Ҡыуғарағай, Ҡырташ, Ҡыҫҡуй, Ҡыяюл, Майғойған, Майсергән, Муйылтөп, Муллатуғай, Мусағәле, Мәндәғол, Нөгөшйорт, Оҙонуй, Олоғор, Олоҡыҙылташ, Олотау, Ослотау, Оҫҡонлоғор, Өйрәкташ, Өкөташ, Өсуй, Өстамаҡ, Өмөткән, Өсөйлө, Саҡмағош, Санатөшкән, Саталыүҙәк, Сейәлеморон, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл, Суҡтал, Сусҡаморон, Сыбарайғыр, Таҡыясусаҡ, Танасыҡҡан, Таңбикә, Тарыбай, Ташкисеү, Ташкүпер, Ташморон, Ташөй, Текәморон, Туйбуға(туй булған) , Туҡалбаш, Туңмаҫкүл, Түбарҡа, Түбәйорт, Төлкосҡан, Төлкөташ, Тәкәғыр, Тәкәһуйған, Тәрәнгисеү, Тәрәнуй, Уралтау, Уртағыр, Уртайорт, Уҫағуй, Уҫаҡлыуй, Үргеҙма, Үтәйәмбәт, Һыуыҡҡолаҡ, Һәүәнәкташ, Һимеҙтай, Шүлгәнташ, Шыуматаш, Шәшкеҡасҡан, Этаяҡ, Әбделмәмбәт, Әлешйорт, Әсебар, Юрматау, Яҙҙауар, Яланайыры, Яуымбай, Яҙғыйорт. *'''Ҡушымта 8''' '''Һөйкәлеү юлы менән атамалар''' Ағиҙел ҡасабаһы, Аҡҡашҡа т., Аҡһыйыр яланы, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Алпамыша ҡәберлеге, Андыҙ яланы, Арал тауы,Арыҫлан ҡарт соҡоро, Аҫҡараҡ тамағы, Аштыҡ уяһы, Бабсаҡ ҡәберлеге, Баҙ тауы, Батша ҡотоғо, Башҡорт утары, Бесәй ташы, Бесәй ояһы, Бөрйән йылғаһы, Бөрйән юлы, Бүтәү тауы, Бүре төбө, Бәғиҙә тауы, Бәйет тауы, Волков йәйләүе, Ғаффар утары, Ғүмәр ыҙмаһы, Ғәббәс утары, Ғәбит уяһы, Ғәзиз тауы, Ғәйниә ҡотоғо, Ғәле тауы, Ғәлиәкбәрсоҡоро,Ғәлийән үҙәге,Дәүләтбай туғайы, Динислам тауы, Зөбәйлә ҡарандаһы, Зыя баҙы, Зыярат тауы, Зәкир солоғо, Зәмзәбикә шишмәһе, Имес төбө, Имес тауы, Имес туғайы, Ишбулды баҙы, Иҫәнбикә һаҙы,Йәмилә сабыны,Йәнсалай ҡоҙоғо, Капал өйө, Кейәүҙәр үҙәге,Кесе Нөгөш тамағы,Кинйәш тауы,Күкәй тауы,Күл тамағы,Күс юлы, Костер тауы, Көләмбәт юлы, Көтөүсе яланы, Кәмә сығышы, Ҡарас йылғаһы, Ҡарасура ҡәбере, Ҡоҙғон ҡаяһы, Ҡолош үҙәге, Ҡотоҡай баҙы,Ҡотло Булат түше,Ҡужан шишмәһе, Ҡыҙҙар тауы, Ҡыҙбикә мороно, Ҡыярат тауы, Лапшин утары, Маяҡ түбәһе, Мортаҙа яланы, Мулла түше, Мәрхәм күле, Мәсет тауы, Мәсет уяһы, Ноҡот тауы, Өкө ҡаяһы, Өкө ояһы,Өмөкамал төбәге,Өмөткән яланы, Өс туған ҡаяһы,Партизандар ҡыуаҡлығы,Риф күле, Рәмзи юлы, Рәхимйән ташы, Сабирйән түңгәге, Сания соҡоро, Сапай. , Силос соҡоро, Сусҡа фермаһы, Сусаҡ үҙәге, Сәмиға күпере, Сәғит баҙы, Сәфәр утары, Сәфәр соҡор, Сәңгелдәк йылғаһы Татар үлеге, Тауыҡ фермаһы, Ураҙбикә юлы, Урыҫ юлы, Үлектәр арҡаһы, Үр яланы, Үртән буйы, Һарат уяһы, Шүлгән башы, Шәре башы, Шәре й. , Шәрифә тауы, Яхъя күле,Хәҙрәт юлы,Хисам күле. *'''Ҡушымта 9''' '''Башҡарылыу юлы менән яһалған топонимдар''' Айыу(ҘЫ)атҡан, Айыу(ҘЫ)алған, Ҡыҙҙар(ҘЫ) айыу ашаған ер, Баҙ(ҘЫ)яҡҡан соҡор,Май(ҘЫ)ғойған, Мыш(ы)(НЫ)атҡан, Тәкә(НЕ)һуйған, Борсаҡ(ТЫ)һуҡҡан,Яулыҡ(ТЫ)киҫкән. *'''Ҡушымта 10''' '''Ярашыу юлы менән барлыҡҡа килгән топонимдар''' 2.*Быҙаүлгән, Бүрәнәшыуған, Йәнһыуалған, Йәнһөйәр, Ҡыҙүлгән, Ҡыҙҙаргит-кән, Мерәҫкиткән,. Санатөшкән, Танасыҡҡан, Тарбаҡ бөтә, Туйбуға(туй булған), Төлкосҡан, Урыҫ килгән, Шәшкеҡасҡан, Әсебар. *'''Ҡушымта 11''' '''Йөкмәткеһе һәм һүҙ төҙөлөшө яғынан фонетик үҙгәреш кисергән атамалар''' әрл(ҙ)әттенән – Әрҙәкле, аҡһырғаҡтан – Аҫҡараҡ, күкрәүҙән – Ҡоҡрауыҡ, Сатра, суҡ уҫаҡтан – Суһаҡ, Сусаҡ үҙәге,ыҫмаланан – Ыхмайыл,Йәүгәҙе, Боғасы(Бүгәсәү), Мәтәл, Өмөткән, Сәңгелде яланы, Һәүәнәк, Әлмәс ҡотоғо, Әүҙекте йылғаһы. *'''Ҡушымта 12''' '''Ҡыҫҡартылған һүҙҙәр''' РТС – Ҡурғашлы ауылының рәсми атамаһы, Йәнсалай – Йәнғәле+Сәләхет-дин(ай), Ҡыҫҡуй, Химзавод, Бәләтар тауы. ==Ҡушымта: Һүҙлек== *'''А''' 1.'''Абалай'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған. 2.'''Абыҙгилде'''– Ғәлиәкбәрауылында ҡая, ороним,абыҙ (антропоним) һәм килде һүҙҙәренән яһалған. 3.'''Ағиҙел''' – Бөрйән районы аша аҡҡан йылға, аҡ һәм иҙел (һыу, йылға) һүҙ-ҙәренән яһалған. 4.'''Ағиҙел ҡасабаһы''' – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ойконим. 5.'''Аҙау''' – Яңы Монасип, антропонимдан, бесәнлек. 6.'''Айбикә тауы''' – Аҫҡар ауылында, антропонимдан. 7.'''Айғыр ҡороҡмаған''' – Байғаҙы ауылында, ялан 8.'''Айыуала''' – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, йылға. 9.'''Айыуатҡан''' – Тимер ауылында, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙәренән. 10.'''Айыусапҡан'''– Ҡолғана ауылына ҡарай, ялан. 11.'''Айыуҙы'''– Яңы Монасип, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, гидроним. 12.'''Айһылыу'''– Ғәлиәкбәр ауылында, сабынлыҡ, антропоним. 13.'''Аҡбалсыҡ йылғаһы'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. 14.'''Аҡбейек'''– Бөрйән районында тау, ороним. 15.'''Аҡҡашҡа тауы'''. – Ғәҙелгәрәй ауылында, ороним. 16.'''Аҡһыйыр яланы'''–Брәтәк ауылына ҡарай, ялан. 17.'''Аҡбулат''' – Бөрйән районында ауыл, ойконим, антропонимдан. 18.'''Аҡтау'''–Әтек ауылында, ороним. 19.'''Аҡсабикә''' –Байғаҙы ауылы янындағы ялан. 20.'''Аҡташ''' – Яуымбай ауылында, ороним, аҡ һәм таш һүҙҙәренән яһалған. 21.'''Алағуян'''– Бөрйән районында, гидроним. 22.'''Алағуян башы''' – Бөрйән районында, гидроним, Яңы Мөсәт ауылының тәүге атамаһы. 23.'''Алағуян тамағы'''– Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, Иҫке Собханғол ауылының тәүге атамаһы. 24.'''Аллабирҙе''' – Аҫҡар ауылындағыҡалҡыулыҡ. 25.'''Алпамыша ҡәберлеге''' – Исламбай ауылы эргәһендәге Йәйпе яғындағы ҡәберлек. 26.'''Андыҙ яланы''' – Яңы Монасип ауылы эргәһендә. 27.'''Арал'''– Тимер ауылы менән Иҫке Монасип ауылы араһындағы Ағиҙел йылға-һының икегә айырылып аҡҡан урыны. 28.'''Аралғыр''' – Яуымбай ауылында, ороним. 29.'''Аралбай''' (бөткән ауыл) – ойконим, антропонимдан. 30.'''Аралғыр''' – Яуымбай ауылында, гидроним, Ҡайнөй йылғаһы ҡушылдығы. 31.'''Арал тауы''' –Үрге Нөгөш (Ямаш) ауылының түбәнге кисеүенән аҫтараҡ ҡаршы тау. 32.'''Аратау''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 33. '''Арғыҙма''' – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ялан, элек халыҡ йәшәгән урын. 34.'''Арҡыры йылға''' – Яуымбай ауылында, гидроним. 35.'''Арыҡтай'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, гидроним ялан. 36.'''Арыҫлан ҡарт соҡоро''' – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, антропонимдан. 37.'''Артышлытау'''–Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, ороним. 38.'''Аҫҡар'''–ойконим, антропонимдан. 39.'''Аҫҡараҡ''' – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним. 40.'''Аҫҡараҡ тамағы''' – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. 41.'''Атаман''' – Яңы Мөсәт, заводтың хужаһы Атаманов ерләнгән. 42.'''Атайсал''' – Ғәҙелгәрәй ауылы, ялан, тау исеме. 43.'''Атъятҡан'''– Иҫке Монасип ауылы 44.'''Афғанистан'''– Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән. 45.'''Аштыҡ уяһы''' –Яңы Монасип, тары сәскән ер. 46.'''Аһылы (Асалы)''' – Ғәлиәкбәр ауылында йылға, гидроним, тау, *'''Б''' 1.'''Бабсаҡ ҡәберлеге''' – Бөрйән районында ҡурған, антропонимдан. 2.'''Байғаҙы'''– ойконим, антропонимдан. 3.'''Байтулла'''– Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. 4.'''Баланйорт''' – Аралбай ауылы яғында. 5.'''Байғотоҡ''' – Әтек, гидроним. 6.'''Бажай–''' Аҫҡар ауылына ҡарай, ике бажа иҫтәлегенә аталған. 7.'''Баҙал''' (ҡатай һуғышҡан тау) – ороним. 8.'''Баҙ тауы''' – Кесе Нөгөш буйынан Исламбайға киткән яҡта дегет ҡайнатҡан урын, ороним. 9.'''Баҙ яҡҡан соҡор''' – ҡара: Баҙ тауы. 10.'''Баҙъялан''' – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан. 11.'''Баҙраш''' – Үрге Нөгөш ауылынан аҫта, тау, йылға, 12.'''Баҡҡол''' – атропропонимдан, Исламбай ауылы эргәһендә йылға, ялан. 13.'''Байҡаш''' – ойконим,Нәби ауылының бер өлөшө, ҡылымдан яһалған. 14.'''Баймырҙа''' – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан. 15.'''Байназар'''– ойконим, антропонимдан. 16.'''Балаган''' – Тимер ауылында, атамаһы. 17.'''Барлыбай''' – Үрге Нөгөш ауылы янында, ороним 18.'''Ба(о)тинкаташ''' – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге ҙур таш. 19.'''Батша ҡотоғо''' – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. 20.'''Башҡорт утары''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. 21.'''Башмаҡшыуған''' – Үрге Нөгөш ауылында,ороним. 22.'''Бейгилде''' –Бейгилде яланы элекке “Ҡыҙыл таң” колхозының ҡымыҙ фермаһы янында. 23.'''Бейеккүпер''' – Аралбай ауылы эргәһендә. 24.'''Бесәй ташы''' –Янһары ауылында, ороним. 25.'''Бесәй ояһы''' –Нәби ауылында тау битләүе. 26.'''Беренсе күпер''' – Иҫке Собханғолда. 27.'''Бәргәзә'''– Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан. 28.'''Бәләтар тауы''' – Аралбай (бөткән ауыл) эргәһендәге тау, ороним, бәләгә тарыным һүҙенән. 29.'''Болаҡ'''– Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, болаҡ бәләкәй йылғаны аңлата. 30.'''Берлек''' – Яңы Мөсәт ауылы икенсе исеме, артель ваҡытында бирелгән рәсми булмаған атамаһы. 31.'''Бертеш'''– Килдеғол ауылында, ороним. 32.'''Бешәлетау''' – Әтек ауылында, йәш ҡарағайлыҡ урманы. 33.'''Бетерә'''– Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним. 34.'''Бикташ''' – Ғәлиәкбәр, Исламбай ауылдары араһындағы йылға, бөткән ауыл, элекке исеме – Шәйек (гидроним) тамағы, антропоним. 35.'''Билтер тауы''' –Нәби ауылында, ороним, билтер аяҡтың бер өлөшө. 36.'''Бирелейорт'''– Килдеғол ауылы эргәһендә, ялан, Муйылтүбәнән бейек булмаған ҡалҡыулыҡ аша ята. 37.'''Боғасы(Бүгәсәү)''' – Ырғыҙлы ауылында, ороним, антропонимдан, Пугачев һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән. 38. '''Болаҡ''' – шишмә һүҙенән, гидроним 39. '''Борсаҡһуҡҡан''' – Әтек ауылы янында, ялан. 40. '''Боһондо''' – Тимер ауылында йылға, гидроним,Ағиҙелдең уң ҡушылдығы. 41. '''Бохмаш'''– Иҫке Монасип ауылы янында, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ялан, йыуаш, әҙ һөйләп, боҫоңҡорап йәшәгән кешеләр ҡушаматынан. 42. '''Бөрйән''' – район исеме, этнонимдан. 43. '''Бөрйән йылғаһы''' – Тимер ауылы янындағы Боһондо йылғаһының уң ҡу-шылдығы. 44. '''Бөрйән юлы''' – Ғәлиәкбәр ауылында, дромоним. 45. '''Бурама тауы''' – Яуымбай ауылында, ороним. 46. '''Бурташ''' – Яуымбай ауылында, ороним. 47. '''Бүтәү тауы''' – Ҡотан ауылы янында, ороним, Пугачев тауы тип тә йөрөтөлгән. 48. '''Бүләкбикә таш йәки Бүләкбикә ҡаяһы'''– Яңы Монасип ауылында, ороним, антропонимдан. 49. '''Бүтәгәле''' – Ғәлиәкбәр ауылы янында тау һырты, үлән исеменән (русса мятлик). 50. '''Брәтәк''' – Брәтәк ауылында, ойконим, гидроним, бер итәк һүҙенән. 51. '''Бәштин''' – Брәтәк ауылында, ойконим, биш тин һүҙенән. 52. '''Бүләкташ''' – Нәби ауылында, ороним. 53. '''Бүре төбө''' – Тимер ауылы янында, урманлыҡ. 54. '''Бүрәнәшыуған''' – Үрге Нөгөш ауылында, ороним. 55. '''Быҙау үлгән''' – Аралбай ауылы эргәһендә “Ҡыҙыл таң” колхозының быҙауы үлеменә бәйле. 56. '''Бәғиҙә тауы (Ҡаршытау)''' –Байғаҙы ауылында, ороним. 57. '''Бәйет тауы''' – Әтек ауылына ҡарай, ороним. 58. '''Бәккән''' – Ғәлиәкбәр ауылы яланындағы сабынлыҡ, гидроним, Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы. 59. '''Бәләтар''' – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, дромоним, бәләгә тарыным һүҙенә бәйле. 60. '''Бәләкәй''' – Үрге Нөгөш эргәһендәге тау, ороним. 61. '''Бәләкәй Аҡбейек''' – Яуымбай ауылында, ороним. 62. '''Бәләкәй Ҡыҙылташ''' – Яуымбай ауылында, ороним. 63. '''Бәләкәй Ҡыпсаҡ''' – ойконим, рәсми атамаһы Кардон, Капаловтың утары булған. 64. '''Бәләкәй Салажы''' – Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан. 65. '''Бәләкәй Соңғор''' – Нәби ауылынан көнбайышта урынлашҡан, соҡор эсе мәғәнәһендә. 66. '''Бәләкәй Шәйек''' – Исламбай ауылында, гидроним. 67. '''Бәлә тауы''' – Брәтәк ауылына ҡарай, ороним. *'''В''' 1. '''Волков йәйләүе''' – Брәтәк ауылында. 2. '''Вышка'''– Тимер ауылының үр яғындағы Осло тау һыртындағы элекке ҡоролма. 3. '''Выка –Выка'''—Мәндәғол ауылында ялан, тәүге атамаһы – Ульяғол сабынлығы, тора-бара атамаһы үҙгәргән. *'''Ғ''' 1. '''Ғилман күпере''' – Яңы Монасип ауылында, антропонимдан. 2. '''Ғаффар утары''' –Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. 3. '''Ғүмәр ыҙмаһы'''– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, антропонимдан. 4. '''Ғәббәс утары''' –Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. 5. '''Ғәбит уяһы'''– Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан. 6. '''Ғәзиз тауы'''– Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан. 7. '''Ғәҙелгәрәй''' – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Шүлгән. 8. '''Ғәйниә ҡотоғо'''– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, антропонимдан. 9. '''Ғәле тауы''' – Янһары ауылына ҡарай, ороним, антропонимдан. 10. '''Ғәлиәкбәр''' – ойконим, антропонимдан. 11. '''Ғәлиәкбәр соҡоро''' – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан. 12. '''Ғәлийән үҙәге'''– Аралбай ауылы эргәһендә, антропонимдан. *'''Д''' 1. '''Дегет тауы''' – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, ороним. 2. '''Дегәнәк''' – Яуымбай ауылында, ороним, үҫемлек исеменән. 3. '''Дәүләтбай туғайы'''– Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. 4. '''Динислам тауы''' –Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан. *'''Е''' 1. '''Егәйен''' – Ғәлиәкбәрауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы. 2. '''Елдәрҡа''' –Нәби ауылындаялан, елле һәм арҡа һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ, елле-ҙур, бейек тау. 3. '''Еләклетүбә''' – Нәби ауылында, ороним. 4. '''Етмәҫ''' – Ғәлиәкбәр һәм Исламбайауылы араһында, ялан,ҡылымдан яһалған. *'''З''' 1. '''Завод''' –Яңы Мөсәт ауылы спирт, скипидар, дегет ҡайнатыу өсөн завод. 2. '''Зөбәйлә ҡарандаһы'''– Янһары ауылында, гидроним, антропонимдан, бәләкәй шишмә. 3. '''Зыя баҙы''' – антропонимдан, Нөгөш буйындағы ялан. 4. '''Зыярат тауы'''– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 5. '''Зәкир солоғо''' – Тимер ауылында, антропонимдан. 6. '''Зәмзәбикә шишмәһе'''– Яңы Мөсәт ауылында, гидроним,антропонимдан. *'''И''' 1. '''Иҙәнташ'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш. 2. '''Имес төбө''' –Нәби ауылында. 3. '''Имес тауы''' –Нәби ауылында, ороним,XX быуат башында бында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән. 4. '''Имес туғайы''' – Нәби ауылынан XX быуат башында имес туғайында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән. 5. '''Имәнйорт''' – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. 6. '''Инсебикә''' – Яңы Собханғол ауылында, ороним,антропонимдан. 7. '''Исмәғил''' – Үҙән йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан. 8. '''Исламбай''' – ойконим, антропонимдан. 9. '''Ишдәүләт (Ябаҡ)''' – ойконим, антропонимдан. 10. '''Ишбулды баҙы''' – Яңы Монасип ауылына ҡарай,антропонимдан. 11. '''Иҫке Монасип''' – ойконим, антропонимдан. 12. '''Иҫке Мөсәт''' – ойконим, антропонимдан. 13. '''Иҫке Собханғол''' – ойконим, антропонимдан. 14. '''Иҫке Тарыуал(бөткән ауыл)–''' ойконим, антропонимдан. 15. '''Иҫкеҙма'''– Ғәлиәкбәр ауылында, ауылдың тәүге урыны. 16. '''Иҫәнбикә һаҙы''' –Исламбай ауылына ҡарай,антропонимдан. 17. '''Иҫәнғазы(Күскәрбәк''')– ойконим (бөткән ауыл), антропонимдан. *'''Й''' 3. '''Йосоп түше''' –Байназар ауылында, антропонимдан. 4. '''Йыландуй''' –Яңы Монасип ауылы янында,йылан күп булған уйһыу ер 5. '''Йылҡысыҡҡан''' –гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге күл. 6. '''Йүкәле туғай''' – Тимер ауылы эргәһендә, ялан. 7. '''Йәйпе''' – Исламбай ауылында, ялан, йылға, ҡылымдан яһалған. 8. '''Йәйпегир''' – Яуымбай ауылында, ороним. 9. '''Йәмилә сабыны''' – ЯңыМонасип ауылына ҡарай, антропонимдан. 10. '''Йәнсалай ҡоҙоғо''' – Тимер ауылында, антропонимдан. 11. '''Йәнгәрәй''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, антропонимдан. 12. '''Йәнһыуалған'''– Әтек ауылына ҡарай, ялан. 13. '''Йәнһөйәр''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. 14. '''Йәүгәҙе'''–гидроним, Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта, Яуғаҙы һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән. *'''К''' 2. '''Кардон туғайы'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған. 3. '''Капал өйө''' – Кардон ауылындағы Капаловтың йорто урыны. 4. '''Кейәүҙәр үҙәге''' – Яңы Монасип ауылында. 5. '''Кейекбай'''– ойконим, антропонимдан. 6. '''Кедр урманы''' – Килдеғол ауылы эргәһендәге урманлыҡ. 7. '''Кесе Нөгөш'''– Бөрйән районында, йылға. 8. '''Кесе Нөгөш тамағы–''' Ғәлиәкбәр ауылында. 9. '''Кепес'''– ойконим, Иҫке Монасип ауылының бер өлөшө, күҙ ҡабағы тигәндән алынған. 10. '''Килдеғол(Һарағы)'''– ойконим, антропонимдан. 11. '''Клатуй''' – Нәби ауылында, антропонимдан,Филатов йәки Клатуй тауы. 12. '''Киндерҙ(е)уй''' –Иҫке Монасип ауылында. 13. '''Кинйәш тауы''' – Аҫҡар ауылындағытау, ороним, антропонимдан, Кинйәш әбей иҫтәлегенә. 14. '''Күгәүенле яланы, йылғаһы''' –Исламбай ауылына ҡарай, гидроним. 15. '''Күкәй тауы''' – Брәтәк ауылында, ороним. 16. '''Күсоя''' –Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 17. '''Күкбесән''' – Тимер ауылы эргәһендә, ялан. 18. '''Күл тамағы'''– Ғәлиәкбәрауылында, гидроним. 19. '''Күркәтау'''– Әтек ауылына ҡарай, ойконим, ороним. 20. '''Күтәрмәле яланы'''– Исламбай эргәһендәге тау башындағы ялан. 21. '''Күперҙе йылғаһы''' – Нәби ауылында,гидроним, күперле диалектта күперҙе. 22. '''Күскәрбәк''' – Иҫәнғаҙы һүҙен ҡара, антропонимдан. 23. '''Күктәкә''' –Нәби ауылында, ороним. 24. '''Күкьятыу''' – 1. Ғәлиәкбәр ауылынан өҫтә, гидроним. 2. Брәтәк ауылы эргәһендәБрәтәк йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере. 25. '''Күсоя''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 26. '''Күс юлы''' –Яңы Монасип ауылы янында, дромоним, күсеү һүҙенән. 27. '''Костер тауы''' – Тимер ауылы эргәһендә, ороним. 28. '''Көҙгөйор'''т– Бикташ ауылы эргәһендәгеборонғо йәйләү, ялан. 29. '''Көлгөзәр''' –Бикташ ауылының көнъяғында тау, ороним. 30. '''Көләбә''' – ялан, йәйләү исеме, Исламбай ауылына ҡарай. 31. '''Көләмбәт юлы''' –Бикташ ауылы эргәһендәге юл, дромоним, антропонимдан. 32. '''Көнтеймәҫ''' – Яуымбай ауылында, ороним. 33. '''Көтөүсе яланы''' – Тимер ауылында, ҡылымдан яһалған. 34. '''Көрәй тауы''' –Ҡотан ауылында, ороним. 35. '''Көрәште''' –Килдеғолда, ороним. 36. '''Көртмәле тауы''' –Байназар ауылында тау, ороним. 37. '''Кәбәнғарағай'''– Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан. 38. '''Кәбәнташ'''– Ағиҙел йылғаһы ҙур таш,ороним, 39. '''Кәзәтау'''– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 40. '''Кәзә ташы''' –Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 41. '''Кәлтәгәү''' –Исламбай ауылына ҡарай юлдайылға, ялан. 42. '''Кәмә сығышы''' – Тимер ауылы эргәһендә, гидроним. 43. '''Кәмәше''' –Тимер ауылы эргәһендә, кәмә сығышы ҡыҫҡартылып, барлыҡҡа килгән. 44. '''Кәртәл'''е – Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға. 45. '''Кәртәле яла'''н– Күжә йылғаһы буйында ялан. 46. '''Кәртәташ'''– Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, ороним. *'''Ҡ''' 1. '''Ҡаҙна уяһы''' – Яңы Монасип ауылына ҡарай. 2. '''Ҡайраҡлы'''– Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға. 3. '''Ҡайынсуҡы''' –Бикташ ауылының көнъяғында ороним. 4. '''Ҡаҡсыр''' – Яңы Монасип ауылында, ороним. 5. '''Ҡайынтуғай''' –Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта. 6. '''Ҡалыу''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,ҡылымдан яһалған. 7. '''Ҡарабейә''' – Яңы Собханғол ауылында, ялан. 8. '''Ҡарағайсабын''' –Ғәлиәкбәр, Яңы Монасип ауылдарында. 9. '''Ҡаран''' –гидроним, Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай. 10. '''Ҡарас йылғаһы'''–Яңы Мөсәт ауылына ҡарай,гидроним, антропонимдан,Ҡарасәс исемлеҡатын исеменән. 11. '''Ҡарабешә''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. 12. '''Ҡалын яҙылыш'''Ҡарағошто –Исламбай ауылына ҡарай юлдайылға, ялан. 13. '''Ҡарағол''' – Тимерауылы эргәһендә,, ялан, ҡая, антропонимдан, ҡушма һүҙ. 14. '''Ҡаратау''' –Тимер ауылында,ороним. 15. '''Ҡараңғуй''' –Килдеғол ауылынан Һарағы йылғаһы буйындағы ялан, Үргеҙ-ма тип тә йөрөтөлә. 16. '''Ҡараһыйыр''' – Тимерауылына ҡарай, ороним. 17. '''Ҡараһөбә''' – Исламбай ауылы эргәһендә, гидроним. 18. '''Ҡарасура ҡәбере–''' Яуымбай ауылы эргәһендә, антропонимдан, Бабай үлеге тип тә йөрөтөлә. 19. '''Ҡартөй''' – Яуымбай ауылында. 20. '''Ҡаршытау'''– Яуымбай, Үрге Нөгөш, Байғаҙыауылында, ороним. 21. '''Ҡаршы туғай''' –Янһары ауылында. 22. '''Ҡасыу юлы(Ҡасыюл)'''– Тимер ауылында, ороним, дромоним. 23. '''Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан''')–ЯңыМөсәт ауылына ҡарай, ороним, этнонимдан. 24. '''Ҡалмаҡай''' – Тимер ауылында, ороним, ялан, этнонимдан. 25. '''Ҡана''' – Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним. 26. '''Ҡалҡаман''' – Тимер ауылында, ороним, антропонимдан. 27. '''Ҡалғаһау'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ялан, ҡылымдан яһалған (ҡалған һау). 28. '''Ҡамышаҡ''' – Яуымбай, Иҫке Монасипауылдарында,гидроним. 29. '''Ҡарағасйорт''' –Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, йылға. 30. '''Ҡарайғыр''' – Яуымбай ауылында, ялан. 31. '''Ҡаран''' –Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, гидроним, 32. '''Ҡаныш''' –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. 33. '''Ҡанышай''' –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. 34. Ҡандыбил –Байғаҙы ауылына ҡарай, гидроним, йәйләү. 35. '''Ҡаншал'''– Килдеғол ауылында, ҡан төҫөндәге тау, ороним. 36. '''Ҡоҙаш'''– Яуымбай ауылында, антропонимдан. 37. '''Ҡоҙғонташ''' –Яңы Монасип ауылында, ороним,ҡоҙғон ояһы бар. 38. '''Ҡабырсаҡлы морон''' – Яңы Монасип ауылында, ҡабырсаҡ йыйылып ятҡан ҡомлоҡ бар. 39. '''Ҡоҙғон ҡаяһы''' –ЯңыМонасип ауылында, ороним 40. '''Ҡойонсоҡ шишмәһе'''– Яңы Собханғол ауылы эргәһендә, ҡойо – бысраҡ һүҙенән. 41. '''Ҡортсолоҡ''' – Тимерауылында, аҡлан. 42. '''Ҡолғана''' – ойконим. 43. '''Ҡолош үҙәге''' – Яуымбай ауылында,антропонимдан. 44. '''Ҡоръятмаҫ'''–Яңы Монасип ауылы, гидроним,ҡоро ятмаҫ һүҙбәйләнешенән. 45. '''Ҡомйылға''' – Яңы Собханғол ауылында, гидроним. 46. '''Ҡотан''' – ойконим. 47. '''Ҡотоҡай баҙы''' –Брәтәк ауылында, гидроним, антропонимдан. 48. '''Ҡотло Булат түше'''– Яңы Собханғол ауылындағы тауҙа, антропонимдан. 49. '''Ҡужан шишмәһе''' –Нәби ауылында, гидроним. 50. '''Ҡунаҡбай ҡотоғо''' – Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним,антропонимдан. 51. '''Ҡумырт кисеү''' –Исламбай ауылына ҡарай. 52. '''Ҡуҡрауыҡ'''– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡу-шылдығы, ҡылымдан яһалған. 53. '''Ҡурғашлы''' – ойконим, гидронимдан. 54. '''Ҡурыуҙы'''– Байназар ауылында,ороним, ҡылымдан яһалған. 55. '''Ҡурпытуғай''' –Әтек ауылына ҡарай, ялан. 56. '''Ҡусҡарбаҡ''' –Иҫәнғаҙы (бөткән) ауылының икенсе атамаһы, ойконим, антропонимдан. 57. '''Ҡушйылға''' – гидроним,Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы. 58. '''Ҡуян ауылы''' – ойконим, ҡушамат тағыуҙан Нәби ауылының халыҡ телендәге атамаһы. 59. '''Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер''' – Яңы Монасип ауылына ҡарай. 60. '''Ҡыҙҙар тауы''' –Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ороним. 61. '''Ҡыҙбикә мороно''' –Байғаҙы ауылы янындағы тауҙа. 62. '''Ҡыҙылташ'''– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. 63. '''Ҡыҙүлгән'''– Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, ҡылымдан яһалған. 64. '''Ҡыҙматаш'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш. 65. '''Ҡалын яҙылыш'''Ҡыҙыл ер –Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ялан. 66. '''Ҡыҙылъяр''' –Яңы Монасип ауылы янында, балсығы ҡыҙыл булып, ямғыр яуғанда Иҙелгә йыуылып төшә. 67. '''Ҡыҙылташ'''– Яуымбай ауылына ҡарай, ороним. 68. '''Ҡыуғарағай'''– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. 69. '''Ҡырғыҙ айыры''' – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, этнонимдан. 70. '''Ҡырташ''' –Байназар ауылына ҡарай, ороним. 71. '''Ҡырын ер''' –Нәби ауылына ҡарай, дромоним. 72. '''Ҡыҫҡуй'''– Ғәлиәкбәр ауылында. 73. '''Ҡыпсаҡ''' – рәсми телдәге Әбделмәмбәт ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. 74. '''Ҡыҫыҡ''' – ойконим, гидронимдан, Кесе Нөгөш буйындағы бөткән ауыл. 75. '''Ҡыярат тауы''' –Тимер ауылында, ороним, ҡылымдан (ҡыйратыу). 76. '''Ҡыяюл''' – Тимер ауылына ҡарай, дромоним. *'''Л''' 1. '''Лапшин утары''' – Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү,антропонимдан, Нөгөш-йорт атамаһы менән дә йөрөтөлә. *'''М''' 1. '''Маҙалы''' – Аҫҡар ауылы янында тау һырты, ороним, маҙа, ыҙа һүҙенән алынңған. 2. '''Майғойған''' – Яуымбай ауылында, ороним. 3. '''Майсергән''' – Тимер, Яңы Мөсәт ауылдарына ҡарай, ялан. 4. '''Масаҡ''' –Иҫке Монасип ауылында,ороним, башаҡ – диалектта масаҡ. 5. '''Маяҡ''' – Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, Ҡалыу тауы башында булған. 6. '''Маяҡ түбәһе'''– Килдеғол ауылына ҡарай. 7. '''Мерәҫ киткән юл''' – Әтекауылына ҡарай, дромоним, ялан, антропонимдан. 8. '''Мораҙым''' – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Аратау. 9. '''Мортаҙа яланы''' –Янһары ауылына ҡарай, антропонимдан, ялан. 10. '''Монасип''' – ойконим, антропонимдан. 11. '''Мишәр''' – ойконим, этнонимдан. 12. '''Муйыллы төбәк(Муйылтүбә)''' – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан. 13. '''Муйыллы туғай''' –Үрге Нөгөш ауылына ҡарай, Оло Нөгөш буйында. 14. '''Муйылтөп''' – Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан. 15. '''Муллатуғай'''– Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан. 16. '''Мусағәле''' –Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. 17. '''Мулла түше''' – Нәби ауылына ҡарай, йәйләү,антропонимдан. 18. '''Мөсәт''' – ойконим, антропонимдан. 19. '''Мәйгәште''' – Иҫке Монасип ауылы янында,гидроним, ороним, мағаш – бейек тау. 20. '''Мәҡсүт''' – ойконим, антропонимдан. 21. '''Мәндәғол'''– ойконим, антропонимдан, ғул – уйһыулыҡтағы үҙән. 22. '''Мәрйәкәй''' –Яңы Монасип ауылына ҡарай, ялан. 23. '''Мәрхәм күле''' – Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. 24. '''Мәсем''' – ороним, антропонимдан. 25. '''Мәсет тауы''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 26. '''Мәсет уяһы''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 27. '''Мәтәл''' –Килдеғол ауылына ҡарай, гидроним, мәте һүҙенән. 28. '''Мәһәҙи'''– ойконим, антропонимдан. *'''Н''' 2. '''Ноҡот тауы''' – Әтек ауылына ҡарай, ороним. 3. '''Нөгөш–''' Бөрйән районында йылға, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы. 4. '''Нөгөшйорт''' –Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү, Лапшин утары атамаһы менән дә йөрөтөлә. 5. '''Нәби''' – ойконим, антропонимдан. *'''О''' 1. '''Оҙонуй''' – Ғәлиәкбәр ауылында. 2. '''Оҙонсал'''– Килдеғол ауылына етәрәк ялан. 3. '''Оҙон ялан'''– Кесе Нөгөш буйындағы ҙур ялан. 4. '''Олоғор''' – Яуымбай ауылында, ороним. 5. '''Олоҡыҙылташ''' – Яуымбай ауылында, ороним. 6. '''Олотау''' – Яуымбай ауылында, ороним, оло һәм тау һүҙҙәренән яһалған. 7. '''Ослотау''' –Иҫке Монасип ауылы янында, ороним. 8. '''Оло күл''' –гидроним,Ғәҙелгәрәй ауылында. 9. '''Оло Нөгөш'''– Ғәлиәкбәр ауылынан аға,гидроним,антропонимдан. 10. '''Оло Салажы''' –Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан. 11. '''Оло Соңғор'''– Нәби ауылына ҡарай, ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡорло. 12. '''Оҫҡон туғай'''– Тимер ауылының эргәһендә, үлән исеменән. 13. '''Оҫҡонлоғор''' – Үрге Нөгөш ауылы менән Кәшәле ауылы араһында Кәрлек һәм Арғы Үшә йылғалары уртаһында оҫҡонло түбә. *'''Ө''' 1. '''Өлкән Аҡбейек''' – Яуымбай ауылында, ороним. 2. '''Өйрәкле'''– Мәндәғол ауылы етәрәк, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ҡая. 3. '''Өйрәкташ''' –Үрге Нөгөш ауылы янында, Нөгөш йылғаһы буйында ҡая, ороним. 4. '''Өйрөлтмәк'''– Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, Ағиҙел йылғаһы эсендә, ҡылымдан. 5. '''Өкө ҡаяһы'''– Яуымбай ауылында, ороним. 6. '''Өкө ояһы''' – Яуымбай ауылында, ороним. 7. '''Өкөташ'''–Яуымбай ауылында ороним. 8. '''Өсуй''' – Яңы Собханғол ауылына ҡарай. 9. '''Өстамаҡ''' –Брәтәк ауылына ҡарай, гидроним. 10. '''Өмөкамал төбәге''' – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан, антропонимдан. 11. '''Өмөткән''' – Яуымбай ауылында, ороним, өмә иткән һүҙенән. 12. '''Өмөткән яланы''' –Яуымбай ауылы, өмә иткән һүҙҙәренән. 13. '''Өс туған ҡаяһы''' – Ағиҙел йылғаһы буйында, ороним. 14. '''Өсөйлө'''– Ғәлиәкбәр ауылының бер өлөшө. *'''П''' 1. '''Пакистан''' – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән. 2. '''Пасека''' – Ғәлиәкбәр ауылы янында ҡорт то ер русса йөрөтөлгән. 3. '''Паравай'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйында сайыр ағыҙған урын. 4. '''Посадка'''– Ғәлиәкбәр ауылында Бәккән яланындағы сабынлыҡ. 5. '''Поселок (ҡасаба)''' –Ағиҙел ҡасабаһының рәсми булмаған атамаһы. 6. '''Партизандар ҡыуаҡлығы''' – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай. *'''Р''' 1. '''Раһай –Раһай''' яланының атамаһы раһ (фарсы теленән – “юл”) һүҙенән сыҡҡан тип фараз итеп була. 2. '''Риф күле'''– Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, антропонимдан. 3. '''Рәмзи юлы''' –дромоним, антропонимдан, Яңы Монасиптан Иҫке Монасипҡа һалынған юл. 4. '''Рәхимйән ташы''' –Килдеғол ауылындағы таш,антропонимдан. 5. '''Раҡай''' – Мәндәғол ауылында Рабиға яланының атамаһы Раҡай әйләнгән, антропонимдан. *'''С''' 3. '''Сабирйән түңгәге''' –Килдеғол ауылында, антропонимдан. 4. '''Саҡмағош –гидроним''', Иҫке Мөсәт ауылынан аға, ҡушма һүҙ. Саҡма таштар бар. 5. '''Санатөшкән''' – Яуымбай ауылында, ороним. 6. '''Сания соҡоро''' –Нәби ауылында, антропонимдан, балсыҡ ала башлаусы хөрмәтенә. 7. '''Сатра–Нәби''', Яңы Собханғол ауылдарында, гидроним, саптыра һүҙенән Сатыра – Сатра атамаһы килеп сыҡҡан. 8. '''Саталыүҙәк''' – Яуымбай ауылында, сата һәм үҙәк һүҙҙәренән яһалған. 9. '''Сапай''' –Әтек ауылында, гидроним. 10. '''Сейәлеморон''' – Яңы Собханғол ауылында, ороним. 11. '''Сейәлетау''' –Әтек ауылында, ороним. 12. '''Серәкәй''' –ороним, Алағуян йылғаһы буйындағы, ялан. 13. '''Сибәкәй''' –Яңы Собханғолауылына ҡарай, ялан, сибәркәй һүҙе ҡыҫҡартылған. 14. '''Силос соҡоро''' –Яңы Монасип ауылы янында. 15. '''Ситҡыр''' – Яуымбай ауылында, ороним. 14. '''Соңғор''' –гидроним, Бәккән (Нөгөш йылғаһына ҡоя) йылғаһының уң ҡушыл-дығы. Ошо исемле тау һырты бар. 16. '''Суҡҡарағас''' –Байғаҙы ауылында суҡ ҡарағас үҫкән ялан. 17. '''Суҡмуйыл''' – Ғәлиәкбәр ауылында, Оло Нөгөш буйында. 18. '''Суҡтал'''– Үрге Нөгөш ауылынан көньяҡта, Мәҡсүт ауылы йүнәлешендә, һуҡмаҡ уялы яланға алып сыға. Ауылдан биш саҡрым тирәһе. 19. '''Суҡраҡты''' – Тимер ауылы янында, гидроним, суҡраҡ һаҙматлы ерҙән ине ағып сыға. 20. '''Сусҡаморон''' – Ғәлиәкбәрауылы янында, Нөгөш йылғаһында ҙур бөгөлөш. 21. '''Сусҡа фермаһы''' –Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйындағы элек-ке ферма урыны, халыҡ УТФ тип тә йөрөтә. 22. '''Сусаҡ(суҡ уҫаҡ)''' – Яуымбай ауылында, ороним. 23. '''Сусаҡ үҙәге''' – Яуымбай ауылында. 24. '''Суһаҡ''' – Нәби ауылында, ороним,суҡ уҫаҡ һүҙенән алынған, ултауҙа уҫаҡ ағасы күп булған. 25. '''Сыбарайғыр''' – Тимер ауылы янында ҡая, ороним. 26. '''Сыуаҡай''' –Аҫҡар ауылына ҡарай, ялан, сыуаҡ ай килде тигәндә барлыҡҡа килгән. 27. '''Сылтырбикә''' –Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним, ымлыҡтан яһалған. 28. '''Сыңғырауыҡ''' – Яуымбай ауылында, шишмә, ымлыҡтан яһалған, оҡшатыу 29. '''Сәмиға күпере''' – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан. 30. '''Сәғит баҙы''' – Исламбай ауылына ҡарай,антропонимдан. 31. '''Сәфәр утары'''– Ғәлиәкбәр ауылы янында, антропонимдан. 32. '''Сәфәр соҡоро''' – Яуымбай ауылына ҡарай,антропонимдан. 33. '''Сәңгелдәк йылғаһы''' –Байғаҙы ауылы янында, гидроним. 34. '''Сәңгелде яланы''' –Яуымбай ауылы янында, Иҫәнкилде тип атағандар. Яйлап телдән-телгә күсә килә, Сәңгелде тип атап йөрөтә башлағандар. *'''Т''' 1. '''Таҡыясусаҡ''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 2. '''Танасыҡҡан''' –Исламбай ауылы янында, гидроним, һаҙ урын. 3. '''Таңбикә''' – Нәби ауылы янында, сабынлыҡ,антропонимдан. 4. '''Тарбаҡ''' – Яуымбай ауылында, ороним, тауҙа йыуан тарбаҡлы ҡарағас үҫә,ҡушма һүҙ. 5. '''Тарбаҡ бөтә''' – Яңы Собханғолһәм Иҫке Мөсәт ауылы араһында тарба-йып (тарбаҡын) йыуан ҡарағай үҫкән урын. 6. '''Тарыбай''' – Әтек ауылы янында, ялан, антропонимдан. 7. '''Тарыуал''' –ойконим, антропонимдан. 8. '''Тарҡын туғайы''' – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, тар һәм ҡын һүҙҙәренән. 9. '''Ташкисеү''' –Килдеғол, йылғаһында. 10. '''Ташкүпер''' –Брәтәк һәм Һәйет ауыл араһында Екатерина батша (Әбей батша) һалдырған күпер. 11. '''Татар үлеге''' –Иҫке Монасип һәм Яңы Монасип ауылдары араһындағы уя. 12. '''Тауыҡ фермаһы''' –Яңы Мөсәт менән Иҫке Собханғол араһында. ''' 13. Ташлы''' –Брәтәк ауылына ҡарай,гидроним. 14. '''Ташморон''' – Әтек, Яуымбай ауылдарында, ороним. 15. '''Ташөй''' – Яуымбай ауылы янында, мәмерйә,таш һәм өй һүҙҙәренән. 16. '''Текәморон''' –Янһары ауылы янында,антропонимдан. 17. '''Тёщин язык'''– Ҡурғашлы ауылына төшкән тауҙағы боролош. 18. '''Тимер''' –ойконим, антропонимдан. 19. '''Тимер айыры'''– Ғәлиәкбәр ауылы янында йылға, гидроним. 20. '''Тирмән туғайы''' –Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйында. 21. '''Туйбуға(туй булған)'''–Ҡотан ауылына ҡарай, ороним. 22. '''Тумаҙыҡ''' – Яуымбай ауылында, ялан. 23. '''Туҡалбаш'''– Яңы Монасип ауылы эргәһендә, айыу туҡал һыйырҙы ашаған урын. 24. '''Туҡмаҡ'''– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ороним. 25. '''Туңмаҫкүл–'''Ҡотан ауылы янында,гидроним. 26. '''Түбарҡа'''–Нәби ауылында ялан. 27. '''Түбәнге ауыл'''–ойконим, Оло Нөгөш буйында бөткән ауыл. 28. '''Түбәйор'''т–Әтек ауылы эргәһендә. 29. '''Төлкосҡан'''–Мәндәғол, Аҫҡар ауылдары эргәһендә, ороним. 30. '''Төлкөташ'''–Брәтәк ауылы эргәһендә, ороним. 31. '''Тыранса келәт'''–Иҫке Монасип ауылы эргәһендә. 32. '''Тәкәғыр'''– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. 33. '''Тәкәһуйған'''– Иҫке Мөсәтауылы эргәһендә, ялан. 34. '''Тәрәнгисеү'''– Ғәлиәкбәр ауылы янында, йылға. 35. '''Тәрәнуй''' – Тимер ауылына төшкән юл эсендәге уя. 36. '''Тәпәнәк''' –Иҫке Монасип ауылы янында,ороним. *'''У''' 1. '''Уралтау''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,антропонимдан. 2. '''Уртағыр''' – Яуымбай ауылында, ороним. 3. '''Уртайорт''' – Ғәлиәкбәр ауылы янында, йәйләү. 4. '''Ураҙбикә юлы''' –Яңы Монасипауылы эргәһендә,дромоним. 5. '''Ураҙы''' – Байғаҙы ауылы эргәһендәге тау, ороним. Үр аҙымы, тора-бара Ураҙы тип йөрөтә башлағандар 6. '''Урыҫ юлы''' – Иҫке Монасип һәм Әбделмәмбәт ауылдары аша Әүжән урыҫ-тары баҙарға йөрөгән, дромоним. 7. Урыҫ килгән –Исламбай ауылынаяҡын урын, этнонимдан, урыҫ милләте-нән булған кеше йәшәгән. 8. '''Урыһ(ҫ)ай'''–Исламбай ауылына яҡын урын, ялан,гидронимдан. 9. '''Уҫағуй'''– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним. 10. '''Уҫаҡлыуй''' – Яуымбай ауылында. *'''Ү''' 1. '''Үҙән''' – гидроним, Бөрйән районындағы йылға, Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы. 2. '''Үлектәр арҡаһы''' – Тимер ауылы янында, ялан. 3. '''Үрге Нөгөш'''– ойконим, ҡушма һүҙ. 4. '''Үргеҙма''' – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендәге ялан. 5. '''Үркәс'''– Әтек ауылы янында, ороним. 6. '''Үр яланы''' –Исламбай ауылы янында ялан. 7. '''Үтәйәмбәт''' –Байғаҙы ауылы янында, ороним, антропонимдан. 8. '''Үртән буйы'''– Яңы Монасип ауылы янында. *'''Ф''' 1. '''Ферма''' –һәр ауыл эргәһендәге элекке колхоз, совхоздың фермаһы булған урын. 2. '''Филатов''' –Нәби ауылы янында антропонимданФилатов йәки Клатуй тауы. 3. '''Финляндия'''–ойконим, ил исеменән, Иҫке Собханғол ауылының Баҙал тауы итәгендәге яңы биҫтәнең халыҡ телендәге атамаһы. *'''Х''' 1. '''Хәҙрәт юлы''' – Әтек ауылында, дромоним. 2. '''Хисам күле''' – Әтек ауылында, гидроним. 3. '''Химзавод''' – Яңы Монасип ауылы янында химик ашламалар һаҡлаған урын. *'''Һ''' 1. '''Һабансы''' – Яңы Монасип янындағы ялан. 2. '''Һарағы''' –ойконим, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы атамаһынан, иҫке төрки телендәге саруғ – һары һүҙенән. 3. '''Һарат уяһы'''– Ғәлиәкбәр ауылында. 4. '''Һарналы''' –Ғәлиәкбәр ауылы янында, һарына күп үҫә. 5. '''Һарт''' –ойконим, этнонимдан. 6. '''Һуғыш туғайы''' – Ғәлиәкбәр ауылы янында. 7. '''Һырт''' – Яуымбай ауылында, ороним. 8. '''Һыуыҡҡолаҡ'''– Ғәлиәкбәр ауылында, Яңы Монасип ауылдарында йылға буйы. 9. '''Һөрөмбәт'''– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйыдағы аҡлан. 10. '''Һәүәнәк''' –гидроним, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы,Байғаҙыһеүән – шәп ағымды аңлата, -әк яһаусы ялғау. 11. '''Һәүәнәкташ''' –ороним, Һәүәнәк йылғаһы тамағында тау, ялан, йәйләү урыны. 12. '''Һимеҙтай''' – Әтек ауылында, ялан. *'''Ш''' 1. '''Шаңғырауыҡ ҡаяһы''' – Ғәлиәкбәр ауылында, ҡылымдан яһалған. 2. '''Шүлгән башы'''– ялан, Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Шүлгән йылғаһыныңбаш-ланған ере. 3. '''Шүлгән йылғаһы''' – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы янында. 4. '''Шүлгәнташ''' – Ғәҙелгәрәй ауылы янындағы мәмерйә. 5. '''Шәреле (Шүрәле уй)''' – Тимер ауылы янында. 6. '''Шыйыҡ бутҡа''' –Янһары ауылында, асыҡлыҡ. 7. '''Шыуҙырғыс'''– Тимер ауылы ҡаршыһындағы тау, бүрәнә шыуҙырғандар. 8. '''Шыуматаш''' – Исламбай ауылына яҡын, текә ҡая, ороним. 9. '''Шәйек''' – гидроним, Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы. 10. '''Шәре башы''' – Ғәлиәкбәр ауылында янында, аҡлан. 11. '''Шәре йылғаһы''' – Ғәлиәкбәр ауылы янында, гидроним. 12. '''Шәрифә тауы''' – Яуымбай ауылында, ороним, антропонимдан. 13. '''Шәшкеҡасҡан''' – Яуымбай ауылында, ороним, шәшке һәм ҡасҡан һүҙҙә-ренән яһалған. *'''Ы''' 1. '''Ығышма''' – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге Йылҡысыҡҡан күле эргәһендәге күл, күл эсендәге ағас шылып йөрөй. 2. '''Ырғыҙлы''' –ойконим,гидронимдан, Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы. 3. '''Ыхмайыл'''– гидроним, ыҫмала һүҙенән алынған, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы. *'''Э''' 4. '''Эстакада''' –Яңы Мөсәт ауылы эргәһендәағас тейәү урыны. 5. '''Этаяҡ''' – Яңы Монасип һәм Тимер ауылдары араһындағы элекке ферма атамаһы. 6. '''Этаяҡ тармалығы'''– Этаяҡ фермаһы эргәһендә үҫкән үҫемлек исеменән. 7. '''Эт тыҡрығы''' – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡ. 8. '''Энәлек''' –Яңы Монасипауылына яҡын урында үҫкән ағастарҙың күп булы-уына бәйле. *'''Ә''' 1. '''Әбделмәмбәт''' – ойконим, антропонимдан, халыҡ телендә Игелек, Ҡыпсаҡ, Үҙән атамалары менән йөрөй. 2. '''Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы''' – Ғәлиәкбәр ауылындағы зыяраттағы иң ҙур шыр-шы,антропонимдан, 1918 йылда хәҙрәттең ҡәбере өҫтөнә ултыртылған. 3. '''Әлеш''' – гидроним,антропонимдан, Оло Нөгөш йылғаһына ҡойған Күжә йылғаһының һул ҡушылдығы. 4. '''Әлешйорт'''– Әлеш йылғаһы буйындағы элекке йәйләү атамаһы,антропонимдан. 5. '''Әлмәс ҡотоғо''' – Әтек ауылына ҡарай, антропонимдан, Әлмөхәмәт исемле кешегә бәйле. 6. '''Әмир суҡыһы''' –Брәтәк ауылында, антропонимдан. 7. '''Әрҙәкле''' – Исламбай ауылы тау һырты, әрҙәтте (әрләтте)– диалекттағы варианты фонетик яҡтан үҙгәргән. 8. '''Әрҙәнә үре''' – Яуымбай ауылында, ороним. 9. '''Әсе''' –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендәге тоҙло урындың атмаһы, русса солончак. 10. '''Әсебар'''– Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендә Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы. 11. '''Әтек''' –ойконим, гидронимдан. 12. '''Әүҙекте йылғаһы'''–Килдеғол ауылында, гидроним, әүеү, ауыу һүҙенән. *'''Ю''' 1. '''Юрматау''' –ороним, Бөрйән районында тау һырты. *'''Я''' 1. '''Ябаҡ'''– ойконим, Ишдәүләт ауылының тәүге атамаһы. 2. '''Яҙҙауар''' – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙәренән. 3. '''Яланайыры'''– Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы, ялан һәм айыр һүҙҙәренән. 4. '''Яуымбай'''– ойконим,антропонимдан. 5. '''Яҙғыйорт'''– Ғәлиәкбәр ауылында, боронғо йәйләү атамаһы. 6. '''Ямаш''' – Үрге Нөгөш ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. 7. '''Ямашлы''' – гидроним, Аҡбулат йылғаһының ҡушылдығы. 8. '''Янған ҡыуыш''' – ЯңыМонасип ауылына ҡарай. 9. '''Янһары''' – ойконим, Яңы Собханғол ауылының тәүге, рәсми булмаған атамаһы. 10. '''Янтыҡ''' – Нәби ауылынан, янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған. 11. '''Яулыҡ киҫкән'''– Әтек ауылында, ялан 12. '''Япония''' – ил исеменән, Яңы Мөсәт ауылы халҡына ҡушамат тағыуҙан. 13. '''Яңы Монасип''' – ойконим, антропонимдан. 14. '''Яңы Мөсәт''' – ойконим, антропонимдан, Алағуянбашы, Берлек, Япония ата-малары менән дә йөрөй. 15. '''Яхъя күле''' – гидроним,антропонимдан, Тимер ауылы янындағы бәләкәй күл. 17. '''Яңыл аралы''' –Тимер ауылы эргәһендә,антропонимдан,Яңылбикә исемле ҡатынға бәйле. 18. '''Яңы Собханғол''' – ойконим, Янһары ауылының рәсми атамаһы, антропонимдан. [[Категория:Бөрйән районы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] nysad7tq2ys1m3ia5oynimnq49t6i7d 0 4515 20512 20511 2020-03-16T14:02:47Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[ҒӘЛИӘКБӘР АУЫЛЫ ЭРГӘ-ТИРӘҺЕНДӘГЕ ЕР-ҺЫУ АТАМАЛАРЫ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ер-һыу атамалары]] 20511 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ғәлиәкбәр ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары]] e3inouaq6s962f4wztzglvegitpfpe4 0 4516 20533 20513 2020-03-19T19:53:16Z EmausBot 582 Робот: [[Ғәлиәкбәр ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү 20533 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ғәлиәкбәр ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары]] e3inouaq6s962f4wztzglvegitpfpe4 0 4517 22600 22599 2020-07-29T17:41:29Z Һәҙиә 403 /* Тиле йәшлек */ 22600 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ = Үкенерлек түгел үткәндәр... | АВТОР =Исмәғил Яманаев | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = башҡортса | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = 2015 | СЫҒАНАҠ = – Сибай: Сибай ҡала типографияһы, | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} '''Исмәғил Яманаев.''' '''''Үкенерлек түгел үткәндәр...''''' – Сибай: Сибай ҡала типографияһы, 2015 йыл. -162 б. Оло тормош юлы үткән Исмәғил Яманаевтың “Үкенерлек түгел үткәндәр…” исемле был йыйынтығында төрлө йылдарҙа яҙылған мәҡәләләре һәм шиғырҙары индерелде. Унда заман һулышында ҡайнаған тормоштоң ҡатмарлы, ҡаршылыҡлы, шул уҡ ваҡытта фәһемле лә, ҡыҙыҡ та, ҡыҙғаныс та күренештәре күңел хистәрен йылыта, байыта. Уның ижадында ата-әсәһенә, туғандарына, дуҫ-иштәренә ихтирам һәм хөрмәт тойғолары ла ят түгел. Йыйынтыҡты китап уҡыусылар йылы ҡабул итер тигән өмөттә ҡалабыҙ. ==Баш һүҙ== Атайым Исмәғил Ғөбәйҙулла улы Яманаев Бөрйән районы Түбәнге Нөгөш ауылында 1928 йылдың 25 октябрендә донъяға килә. Иң беренсе мәҡәләһе 1961 йылда баҫылып сыға. Ә инде ҡулынан ҡәләм төшөрмәүенә быйыл 54 йыл тулды. Быйылғы Әҙәбиәт йылында атайыма тағы ла ижади уңыштар теләйем. Шулай уҡ атайымдың ғүмер буйына яҙған мәҡәләләрен, шиғырҙарын бер йыйынтыҡҡа тупланым. Ә иң ҡыуаныслыһы минең ҡәҙерлеләрем атайым менән әсәйемдең бергә йәшәүҙәренә быйыл 60 йыл булды. Ғүмер миҙгелегеҙ, күркәм байрамығыҙ менән ихлас ҡотлайбыҙ. Киләсәктә лә балаларығыҙҙың изгелектәрен күреп, ҡәҙер-хөрмәткә төрөнөп, тыу-ған йортобоҙҙоң утын һүндермәй һау-сәләмәт оҙон-оҙаҡ йәшәүегеҙҙе теләп ҡалабыҙ. Һеҙҙең күркәм юбилейығыҙға ҡыҙың Гөлнара, кейәүең Баязит, ейәнсәрҙәрегеҙ Элиза һәм Яҙгөл Байназаровтарҙан ғаилә бүләгебеҙ – “Үкенерлек түгел үткәндәр…” китабы. Гөлнара Яманаева-Байназарова. ==Автор тураһында ҡәләмдәштәре== ===Һоҡланырлыҡ ғүмер юлдары=== Х. Ҡурамшин. 1998 й, 28 июль №77. Заповедник етәкселәре үҙҙәренең ветерандарын бер ваҡытта ла онотмай. Исмәғил Яманаевтың фиҙаҡәр хеҙмәтен иҫкә алып, заповедник етәкселеге уға өй һәм һарай төҙөтөп биреп ныҡ ҡыуандырҙы. Ауылдаштары ла хөрмәт итеп тора. Шуға ла улар уны 5 мәртәбә ауыл Советына депутат итеп һайлап оло ышаныс күрһәтте. Исмәғил Ғөбәйҙулла улы һәр ваҡыт ауылдаштарының ышанысын аҡлап килде. Ә инде 40 йылдан ашыу ҡулынан ҡәләм төшөрмәй яҙған фәһемле мәҡәләләре, шиғырҙары район гәзитендә генә түгел, республика матбуғатында ла әлдән-әлгә донъя күреп тора. И. Яманаев төрлө ижади конкурстарҙа ҡатнашып, еңеүсе булып, ҡиммәтле бүләктәр алғаны бар. Уйлап ҡараһаң, Исмәғил ағайҙың 40 йыл буйына яҙған мәҡәләләрен бергә йыйһаң, үҙе бер китап булыр ине. Ләкин Исмәғил ағай дан артынан ҡыуған кеше түгел, уға бөгөнгөһө ҡиммәтле! Күңел даръяларының һайыҡмауын, ҡәләменең тутыҡмауын теләйем ҡәләмдәшкә! ===Һоҡланырлыҡ та шул=== З.Толомғужин, яҙыусы 1998 й. 18 июль №82 Ғүмерен намыҫлы хеҙмәттә үткәргән шәхес, минең яҡташым Яманаев Исмәғил Ғөбәйҙулла улы – ҡурҡыу белмәҫ, ҡыйыу тәбиғәтле кеше. Бөтә район мәнфәғәтен ҡайғыртып ҡәләм тибрәтте ул. Етәксе ҡыҫымына ла бирешмәне, һәр саҡ дөрөҫлөктө, ғәҙеллекте халыҡ мәнфәғәтен яҡланы. Ә халҡын ҡайғыртҡан оло йөрәкле кеше генә хәбәрсе була ала. Үҙенең сабыр холҡо менән һәр саҡ рух күтәренкелеген һаҡланы, өҫтөн булды. Өлгөлө лә, бәхетле лә Исмәғил ағайға һоҡланырлыҡ та шул, сөнки донъялағы өс бәхетте лә хеҙмәттә лә, коллективта ла һәм шәхси тормошонда ла татып йәшәй. ===Ғаилә бәхете=== Д. Аллабирҙин, уҡытыусы 2008 й. 16 ноябрь №130 Исмәғил һәм Зәйтүнә Яманаевтарҙың ғаилә бәхетенә күптәр көнләшерлек. Күптән түгел улар алтын туйҙарын билдәләне. Мәҙәниәт йортонда матур итеп үткәрелгән ошо байрамда ауылдаштарының: “Исмәғил ағайҙың кешелеклеге, мәрхәмәтлеге, инсафлы, кеселекле, ярҙамсыл булыуына һоҡланабыҙ, киләсәктә лә ошо матур сифаттар һеҙҙең ғүмер буйына йәнәшә барһын, ә изгелегегеҙ мең сауаптар булып, әйләнеп ҡайтһын һеҙгә”, – тип теләнеләр. Ә инде бөтөн гәзит уҡыусылар һеҙҙең мәҡәләләрегеҙҙе уҡып, янған йөрәктәренә дауа, буш күңелдәренә йыуаныс, рухи күтәренкелек, ҡылған яҙыҡ эштәре өсөн үкенес, яҡшы эштәре өсөн кинәнес хистәре кисерәләр. Барыһы өсөн дә рәхмәт һеҙгә! Киләсәктә лә ижади уңыштар юлдаш булһын. Артабан да Зәйтүнә инәй менән бергә иҫәнлектә-һаулыҡта, бәхетле тиң ғүмер кисерергә һеҙгә Хоҙай насип итһен! ===Ҡартлыҡ бәхете ишле=== Т. Сәйфетдинова 2013 й. 12 ноябрь №190 Исмәғил Яманаев оҙаҡ йылдар район гәзитенә тоғролоҡ һаҡлаған ауыл хәбәрселәренең береһе. Замана ауырлығы арҡаһында уҡыу ғына эләкмәгән ағайға, белем алған булһа, бына тигән яҙыусы сығыр ине унан. Уның мәҡәләләрен, шиғырҙарын гәзит уҡыусылар яратып ҡабул итә. Яҙғандары тарихи йылъяҙмаларға торошлоҡ итеүе менән дә әһәмиәтле. Күргән-кисергәндәрен бер епкә теҙеп, шул осорҙағы тарихты ла тергеҙеп бара уҙаман. Эй, Хоҙайым, бирер бәхетеңдең Күберәген ҡалдыр ҡартлыҡҡа – тигән шиғыр юлдары, ысынлап та бик тәрән мәғәнәле. Йәш саҡта, һаулыҡ шәп саҡта дуҫ-иштәр, хеҙмәттәштәр араһында ғүмер гөрләп үтә. Шуға олоғайған көндә нығыраҡ кәрәктер ул бәхет тигәнең. Был йәһәттән дә өлөшлө Исмәғил ағай – ишле балаларының һәр ҡайһыһы “атай”, тип йән ятып тора, эргәһендә ғүмерлек пары – Зәйтүнәһе бар. Ейән-ейәнсәрҙәр хәстәрен, һөйөүен тойоп, донъя именлегенә шөкөр ҡылып ҡына йәшәрлек шул. Йәш сағын ишле ғаилә хәстәрендә үткәргәнгә хаҡлы рәүештә урыны түрҙә юбилярҙың бөгөн, ҡартлыҡ бәхете лә ишле. Яҙҙары сәскәле, көҙҙәре емешле Яманаевтарҙың. ===Яҡшы иҫтәлектәргә бай Исмәғил ағай=== Ә. Шәрипов, “Шүлгән-Таш” ҡурсакулығы хеҙмәткәрҙәре“Таң” гәзите, №149, 24 декабрь 2009 йыл. Оло ихтирамға лайыҡ булған хеҙмәт ветерандары бихисап “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығында. Әммә улар араһында Исмәғил Ғөбәйҙулла улы Яманаев айырым урын алып тора. Бөтә яҡлап килгән кеше ул Исмәғил Ғөбәйҙулла улы. Ҡурсаулыҡта солоҡсо булып эшләгән осорҙа ул үҙ эшенең оҫтаһы булды. 1961 йылдан алып хаҡлы ялға сыҡҡансы ҡурсаулыҡта эшләне. Һәр ваҡыт маҡтаулы йөрөнө. Намыҫлы хеҙмәтенең емеше – министр тарафынан бирелгән “Тәбиғәтте һаҡлау һәм уның байлыҡтарын арттырыу” билдәһе һәм Башҡортостан Республикаһының Почет грамотаһы. Икенсенән, һәләтле хәбәрсе лә. Бына 50 йыл Исмәғил ағай район гәзите менән бәйләнешен өҙмәй. “Таң” гәзите биттәрендә уның мәҡәләләре даими баҫылып тора. Өсөнсөнән, бынамын тигән ишле ғаилә башлығы ла. Тормош иптәше Зәйтүнә Ахун ҡыҙы менән улар 11 бала (яҙыуы ғына анһат) тәрбиәләп үҫтереп, оло тормош юлына сығарғандар. Исмәғил Ғөбәйҙулла улы үҙ тормошонда күпте күргән кеше. Нужа һурпаһыын ҡалаҡлап ҡына түгел, хатта сеүәтәләп тә эскәндер. Ун бер балаһын да аяҡҡа баҫтырыуы еңелдән булмағандыр. Хөрмәтле гәзит уҡыусылар, һеҙ уның мәҡәләләренә иғтибар иткәнегеҙ барҙыр. Унда бит аһ-зар, илау-һыҡтау, үткәндәргә үкенеү юҡ. Исмәғил ағайҙың иҫтәлектәре бары яҡты, сағыу, ғибрәтле һәм йөкмәткеле хәлдәрҙән генә ғибарәт. Баны ошондай кешеләр тураһында халыҡ шағирә Мостай Кәрим бик тапҡыр әйткән. Ул ошолай яҙа: “ Ауыр холоҡло танышым бар. Ул миңә былай ти: “Һин бик күп яҡшы кешеләрҙе, ҡыуаныслы хәлдәрҙе йыш хәтерләйһең. Минең ғүмеремдә насарлыҡ күп осраны, алама кешеләр, тормош михнәттәре күп булды. Яҡшы кешеләр бик иҫемдә лә юҡ”. Мин ул кешене яҡшы беләм, бүтәндәрҙән артыҡ яманлыҡ та, йәбер ҙә күрмәне. Хикмәт шундалыр: уның хәтер һандығы гел яман хәлдәрҙе генә йыйған. Шуға күрә яҡшы иҫтәлектәргә урын бик аҙ ҡалған. Әҙәм хәтеренең мөмкинселектәре сикле, берәүҙәр унда изге нәмәләргә урынды мул бирә. Икенселәре киреһенсә эшләй. Һәр кемдең ғүмерендә һағынып һөйләрлек әйберҙәр күп. Кешеләргә шуны һөйләргә кәрәк. Үҙеңә лә яҡшы, тыңлаусыларға ла рәхәт”. Халыҡ шағирының был һүҙҙәре Исмәғил ағай кеүек кешеләр тураһында. Ысынлап та, Исмәғил ағайҙың хәтер һандығы гел яҡшы хәлдәрҙе генә йыйған һәм бары яҡшы иҫтәлектәрҙән генә тора. Һәр ваҡыт ошолай ихлас бул, күберәк яҙып тор, ҡыуаныслы хәбәрҙәрең уҡыусыларға дәрт өҫтәһен, Исмәғил Ғөбәйҙулла улы! ==Исмәғил Яманаев ижады== ==Үткән ғүмер-аҡҡан һыу== Кеше олоғайған һайын үткән йәшлек ғүмеренә йышыраҡ байҡау яһайҙыр, уйҙары менән бала саҡ дәүеренә сәйәхәт ҡылалыр. Мәктәпкәсә һәм мәктәп йылдарында бергә уйнап, бергә уҡып йөрөгән дуҫтар, иптәштәр әле лә күҙ алдында торған кеүек. Ә инде ауылыбыҙҙың хөрмәткә лайыҡлы, эшһөйәр ир-уҙамандарҙы, апай-еңгәйҙәр, инәй-бабайҙарҙы, беҙгә белем биргән уҡытыусыларҙы оноторға мөмкинме һуң? Бына Хоҙай ғүмер биргәс, мин дә һиҙенсе тиҫтәне тултырҙым. Шөкөр, ошо оҙайлы ғүмер эсендә үҙем иҫ белгәндән алып донъяның ҡыйынлыҡтарын да, рәхәтлектәрен дә татырға тура килде. Мин үҙем Бөрйән районының Түбәнге Нөгөш ауылында тыуһам да, яҙмыш елдәре элекке Йомағужа ауылына (хәҙерге Мәләүез районының Кәшәлә ауылы) алып килгән. Уның үҙ сәбәптәре бар. Билдәле булыуынса, 1930-1931 йылдарҙа коллективлаштырыу осоро була. Беҙҙең тирәләге 5 ауыл: Ғәлиәкбәр, Үрге Нөгөш, Түбәнге Нөгөш, Ҡалғаһау, Кәшәлә ауылы халҡы бергә берләшә һәм “Ҡыҙыл байраҡ” промколхозы тип атала. Бына ошо яңы ойошторолған хужалыҡҡа заманына күрә белемле һәм беренсе комсомол ағзаһы булараҡ 24 йәшлек минең атайҙы – Иҫәнбаев Ғөбәйҙулланы рәйес итеп һайлайҙар. Колхоз малсылыҡ, игенселек, кустарсылыҡ менән дә шөғөлләнә. Әммә айырым хужалыҡтан ҡапыл ғына берләшеү ҡайһы берәүҙәргә оҡшап та етмәгәндер:тырышып эшләп йөрөгән минең атайҙың өҫтөнән, төрлө бәләләр яғып, район етәкселәренә ялыу яҙалар, төрмә менән янайҙар. Әлбиттә, тәжрибәһеҙ йәш кешене был тетрәндерә һәм ул был нахаҡ бәләнән ҡотолоу юлын эҙләй. Ахырҙа, 1932 йылда, 26 йәшлек кенә сағында, һуңғы ҡарарға килеп, үҙен-үҙе атып үлтерә. Бына шулай ошаҡсылар, хөсөтсөләр арҡаһында йәш рәйес золом ҡорбанына әйләнә. Был ваҡытта миңә 3 кенә йәш була. Атайҙы хәтерләмәйем, ә әсәйгә 20 генә йәш. Башта яҙып үтеүемсә, Кәшәлә ауылына барып сығыу тарихы шул: әсәйем ошо ауыл кешеһе Яманаев Ғәләүетдин исемле кешегә тормошҡа сыға. Кәшәлә ауылын күҙ алдына килтерәм: Нөгөш йылғаһы яры башында ғына бер рәт булып теҙелеп ултырған урам, ҡабыҡ, тыранса менән ябылған бәләкәй генә өйҙәр. . . Ә ауылдың тәбиғәте бик хозур: көнсығыштан-Үтәмеш, көнбайышта-Кибез, көньяҡтан-Ҡаршы-тау, төньяҡтан Масаҡ, Аҡһыйыр тауҙары уратып алған. Иген сәсеү өсөн яландары, бесән әҙерләү өсөн болон-туғайҙары, мал көтөү өсөн көтөүлектәре етерлек бында. Ә Нөгөш йылғаһы һуң!Үрге ағымында ул тау-таш ярып, тулҡындарын ҡаяларға бәреп ярһыған аттай ауыл осона ағып етә лә, тынып ҡала. Ауылдың осонан-осона ярҙары киң, тәрән, һыу инерлек, ат йөҙҙөрөрлөк шымып ҡына аҡҡан ағым хасил була. Ҡаяташтар араһынан ағып төшкән һал ағыҙыусылар ауыл яғына ишкәктәрен ишмәй генә килеп туҡтайҙар. Ә ауылдан бер саҡырым тирәһе түбәндә, төнъяҡтан балыҡҡа бай Кәшәлә йылғаһы, көньяҡтан Ағуя йылғаһы Нөгөш ағымына ҡушылып юлдарын дауам итә. Кәшәлә ауылы 1934 йылда Бөрйән районынан айырылып, элекке Йомағужа (Хәҙерге Мәләүез) районына ҡушыла һәм хәҙерге көндә Нөгөш быуаһы аҫтында ҡалған Кинйәбай ауылы “Ҡыҙыл Урал” исемен йөрөткән колхозға ағза булып инәләр һәм 1936 йылда күрше Сауҡа утары менән айырым “Кәшәлә” колхозы ойошторола. Мин бер ваҡиғаны һис тә онотмайым. Ололар һөйләүе буйынса, аслыҡтан шешенеп, бер ғаиләлә ике малай бер юлы үлгән. Малайҙар менән шул өйҙөң тәҙрәһенән барып ҡарап йөрөгәнем иҫтә ҡалған. Ауылда 10-15-ләгән малай менән бергә үҫтек. Беҙҙең күршелә ялан яғынан күсеп килгән бер ғаилә йәшәй ине. Хужа кеше урмансы (объездчик) булып эшләй. Уларҙың ике улы бар, олоһо Зәкир, бәләкәйе Таһир минең менән йәштәш. Беҙҙең ғаиләләр ҡатнашып йәшәне. Уларҙың ике малайынан тыш ике ҡыҙы ла бар ине. Беҙ уның һылыуын бәүетә торғайныҡ. Таһирҙарҙың ғаиләһе Кәшәләлә 3 йыл торғандан һуң Түбәнге Таш ауылына кире ҡайтты. Беҙ бәләкәй саҡта сәңгелдәккә һалып әүерәтеп бәүеткән ҡыҙыҡай, ваҡыт үткәс, минең менән 53 йыл бергә донъя йөгөн тартҡан ғүмерлек юлдашыма әүерелде. Уның менән 11 бала тәрбиәләп үҫтереп, уларҙы үҙаллы тормош юлына аяҡ баҫтырып, ғаилә усағын һүндермәй, һәүетемсә генә йәшәп ятҡан көн. Ҡайһы бер кешеләр минән ҡатыным менән ҡайҙа, ҡасан танышыуыбыҙ хаҡында һораша. Уның атаһы-Зарипов Ахун, әсәһе Зәғифә ҡәйнәм 1900 йылғы. Заманына күрә уҡымышлы кеше булған ҡайным. Граждандар һуғышы йылдарында карательный отрядтың командиры булып хеҙмәт иткән. Бөйөк Ватан һуғышында оҙайлы яу юлы үтеп, еңеү яулап, түшенә орден-миҙалдар тағып иленә ҡайтып, һуғыш осоронда емерелгән хужалыҡты тергеҙеүгә күп көс һалған кеше. Колхоз, ауыл Советы рәйесе кеүек яуаплы эштәрҙе намыҫ менән башҡара ул. 1947-1948 йылдарҙа Ырғыҙлы ауылына леспромхозға эшкә килә һәм төрлө райондарҙан эшселәр йыя. Келәт мөдире була, башҡа эштәрҙә лә эшләй. Әйткәндәй, ҡайным хаҡында мәрхүм Солтанбаев Шәрифйән ағай нисәнселер йылда районыбыҙҙың “Еңеү юлында” гәзитендә фотоһы менән ҙур күләмле мәҡәлә баҫтырғайны. Ҡайным 1983 йылда 83 йәшендә Ырғыҙлы ауылында мәрхүм булды. Пенсия йәшенә еткәс, тирә-яҡ ауылдарҙа мулла ролен үтәп йөрөнө. Телгә бик бай, йор һүҙле ине. Кәшәләлә урмансы булып эшләгәндә бер бәләнән нисек ҡотолғанын бәйән иткәйне. Эш былай була. Урман эштәрен башҡарыу өсөн урман хужалығы контораһы тын арыш бүлә. Ҡайным уны алып ҡайтып келәткә һала. Эшләгәндәргә норма бирә. Ә эшләй алмаған халыҡ ас, ҡарттар килә лә “Ахун ҡустым, үлтермә инде”, -тип ялбара. Ни эшләһен инде-йәлләп бирә. Өҫтәүенә, ҡомаҡтар, сысҡандар тәләфләй. Бер мәл ревизия килеп төшә. Байтаҡ арыш тулмай сыға. Эште судҡа сығаралар. Ул ваҡытта закон бик ҡаты була. Ҡомаҡ-сысҡандарҙы эләктерер өсөн күп һанда тәпе ҡуя. Эләккән береһенең тиреһен тунап алып йыйып бара. Судҡа саҡырталар. Суд элекке Воскресенскийҙа (хәҙерге Мәләүез районы) була. Ҡайным теге тиреләрҙе судьяның алдына килтереп һала. ”Гражданин судья, вот они вредители”, -ти. Ас халыҡҡа биргәненән дә танмай. Шулай итеп ҡотолоп ҡала. 1937 йылда минең өсөн ҡыуаныслы хәл булды. Ялан яғында йәшәгән олатайымдарға (атайымдың атаһы) барҙым. Ул ғаиләһе менән колхоз умарталығында эшләй ине. Унда йөрөп йәйҙең үткәне лә һиҙелмәй ҙә ҡалды. Сентябрь айы ла еткән-мине килеп алыусы юҡ. Олатайға көн дә ялбарам, мине алып барып ҡуй тип. Йәйәүләп юлға сыҡтыҡ. 50 саҡрым араны ике көндә үтеп, ауылға ҡайтып еттек. Был 1937 йылдың 17 сентябрь көнө ине. Яңылыҡ шул-ауылда тәү башлап мәктәп асҡандар. Ауылдың иҫке генә мәсетен мәктәпкә әйләндергәндәр. Уҡытыусы ағайҙы беҙгә фатирға урынлаштырғандар. 15 йәштән түбән 8 йәшкә тиклем 30- лаған бала 1-се синыфҡа барғандар. Түбәнге Нөгөштән 3 бала килгән. Мин дә уҡырға төштөм. Уҡытыусы Фәтҡуллин Ғимран ағай мине өйҙә лә өйрәтә-нисек тә синыфташтарҙы ҡыуып етергә кәрәк. Үҙем дә тырышам: йыш ҡына әсәйем мәрхүмәнең ап-аҡ итеп ағартып ҡуйған мейесенә сыймаҡлап хәрефтәр теҙәм. Был шөғөл өсөн әсәйҙән эләгә ине. Шулай ҙа мин хәрефтәрҙе төшөнөп бөтөп, синыфташтарҙан алда уларҙы ҡушып уҡырға өйрәндем. Уҡытыусы ағайҙың әҙәби китаптары ла күп ине. Яңы йылға тиклем уларҙы ла уҡый инем. Шул йыл Әүжән баҙарына барып, миңә өр-яңы пальто, ялтырап торған ботинка, бүрек, сумка алып ҡайттылар. Бындай бәхет атайлы балаларға ла эләкмәне. Уҡытыусы Мәләүез районы Сорғояҙ ауылынан ине. Һуғышта ҡатнашып, яраланып ҡайтып 1946 йылда мәрхүм булып ҡалды. Икенсе синыфта беҙҙе Мәләүез районы Һарыш ауылынан килгән Мөслимов Ғилметдин ағай уҡытты. Уҡыусыларҙың ҡайһы береһе уның менән тиңдәш ине. Үҙе әҙәбиәткә ғашиҡ кеше булды. Стена гәзите сығарып, уҡыусыларҙы мәҡәләләр, шиғырҙар яҙырға йәлеп итте. Үҙе лә шиғырҙар яҙа ине. Уға яуҙан ҡайтырға насип булманы. 1939-1940 йылда ауылға ике уҡытыусы килде. Смакаев Миңнитдин, Ҡаранаев Вәлитдин. Икеһе лә элекке Йомағужа, хәҙерге Мәләүез районының Аптыраҡ (Көҫәпәй) ауылыныҡылар ине. Улар агитатор ҙа булды. Спектаклдәр ҙә ҡуйҙырттылар. Үҙҙәре лә пьесса яҙып сәхнәләштерҙе. Миңнитдин ағай ауылдың иң сибәр ҡыҙына өйләнеп, еҙнә булып китте. Бөйөк Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайта алманы. Вәлитдин ағайҙы ла ошо яҙмыш көткән. 1940-1941 уҡыу йылында беҙгә хәрби кейем кейгән ағай килде. Ул Ғайсин Хәсән исемле уҡытыусы ине. Ул үҙен хәрбиҙәрсә тотто, беҙҙән дә шуны талап итте. Уҡытыусыбыҙ йәмәғәт эштәренең уртаһында булды. Ҡатыны Зөләйха апай гармунда һыҙҙырып уйнай ине. Улар ҡатнашлығында ахриталар гөрләп үтте. Хәсән ағай беҙгә һуңғы белем биреүсе булды. Артабан - һуғыш. Ағайыбыҙ һуғыштан иҫән-һау әйләнеп ҡайтып, төрлө яуаплы урындарҙа эшләне. Һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа беҙҙең тиҫтерҙәр егет ҡорона еткәйне инде. Колхоздың ҡайҙа ауыр эше бар-беҙ алғы планда булдыҡ. Бынан тыш, колхоздарға хөкүмәт тарафынан ағас ҡырҡыу, ташыу планы еткерелә торғайны. Арҡыры ҡул бысҡыһы менән ағас бысып, ат көсө менән эшләнек. Ишембай-Ермолаевка тимер юлын һалыуҙа өс ай буйы эшләп, носилкалар менән юлға ҡырсынташ ташып түктек. Кистәрен аулаҡ өйҙәргә уйынға йөрөйбөҙ. Шул мәлдә Хөббөниса апай миңә бер ҡыҙҙы димләне. Һеҙҙең тауышығыҙ тап килә, һинең тауышың менән уның тауышы пар, ти. Бер мәл юлайҡан теге ҡыҙ йәшәгән өйгә инеп сыҡтым. Ҡыҙҙы күҙәтәм. Эстән генә “Юҡ, Хөббөниса апай, булмай, уның тауышы матурҙырҙыр ҙа, әммә тауыш менән генә йәшәп булмай. Бигерәк сибек, төҫкә лә не важно”, -тип уйлайым. Унан инде әрмегә барырға ваҡыт етте. Өс йыл да алты ай Сахалин утрауында һалдат бутҡаһы ашарға тура килде. Әрменән ҡайтҡас, “Ҡыҙыл байраҡ” промартелендә эш башланым. Ағас ҡырҡыу, һалабаш төшөрөү, һал ағыҙыу кеүек эштәрҙең уртаһында ҡайнайым. Үрге Нөгөш бригадаһында бригадир булып та алдым. Йәштәр күп, күңелле. 1955 йылда ҡыуғын менән ағас ағыҙҙыҡ. Ағасты тотоу өсөн Мәләүез районың Смаҡ ауылында канат ҡоролғайны. Канатҡа йыйылған ағасты ҡарап тороу өсөн һаҡсылар ҙа бар. 10 көндә ағастарҙы ағыҙып, канатҡа барып еттек. Аҡса алып бер аҙ байрам иттек. Шул саҡ мин яр башында 4-5 ҡыҙҙы күреп ҡалдым, улар араһында бер туған һеңлем Миңлегөл дә бар. “Абзый, мин һиңә кәләш күрҙем. Анауы ултырған өйгә бар әле, ул яңғыҙ ғына”, -ти. “Кит, юҡты һөйләп торма. Бынан кәләш һөйрәп йөрөргә минең башҡа тай типмәгән, үҙебеҙҙең Бөрйәндә ҡыҙҙар аҙмы ни”, -тиһәм дә, тегене барып күреп сығырға уйланым. Һалдат гимнастеркаһын сисмәгәйнем әле. Башта –һалдат фуражкаһы. Көн эҫе булғас, яланаяҡ һеңлем күрһәткән теге өйгә барып индем. “Беҙҙең ҡыҙҙар һеҙҙә сәй эсеп сыҡҡан икән. Миңә лә сәй эсеп сығырға кәңәш бирҙеләр”, - тигән булам. Һөйләшә башлағас, уның 1932 йылда Кәшәлә ауылында тыуғанлығын, балалыҡ дуҫым Таһир менән үҙен сәңгелдәктә бәүетеп йоҡлатҡаныбыҙҙы иҫләнем. Мин уны кис клубҡа саҡырҙым. Ул түңәрәк уртаһында ултырғысҡа ултырған да, тальян гармунда уйнап йәштәрҙе бейетә. Юл буйында бер ауыл магазинынан тальян гармун һатып алғайным. Фатирҙан барып тегене алып килдек. Гармунды теге ҡыҙға тотторҙом да: “Был гармун минән һиңә бүләк”, -тинем. Бына шунан китте беҙҙең танышыу, күп тә үтмәй, ғүмерлеккә ҡауышыу. Ҡыуғын начальнигы Ҡаһарманов Абдразаҡ, канат ҡорҙороп ятҡан Әхмәтов Хәлил, кассир Ғәбитов Мансур ағайҙар менән кәңәшләшеп туй йолаһы үткәрҙек. Бөрйәнгә кәләш алып ҡайтыу үҙе бер тарих булды. Ҡайҙа йәйәү, ҡайҙа ат менән ике көндә 75 саҡырым ара юлды үтеп ҡайтып еттек. Юлда теге гармун бик ярап ҡалды. Ял итергә ултырғанда уйнап ебәрһә, күңелдәр күтәрелеп, арыуҙар бөтөп ҡалғандай була. Бына шулай итеп мин кәләшле булдым. Икебеҙ ҙә билде биштән быуып промартелдә эшләй башланыҡ. Тырышып эшләп Үрге Нөгөштә өй һалдыҡ. Мал, ҡош-ҡорт үрсеттек. Шөкөр, бер-бер артлы балалар донъяға килә торҙо. Үрге Нөгөштә 22 йыл йәшәгәндән һуң, Ғәлиәкбәргә күсеп, шунда 31 йыл йәшәп ятабыҙ. Шөкөр, әле 10 балабыҙ иҫән, һәр береһе үҙаллы тормош юлына баҫты. 15 ейән-ейәнсәребеҙ, 4 бүлә-бүләсәребеҙ йәй айҙарында ҡайтып ярҙам итеп китә. Ҡатынымдан уңдым тип әйтә алам: донъя көтөүгә ихлас, кеше менән уртаҡ тел таба белә, ҡунаҡсыл, минең үҙемә ҡарата иғтибарлы. Үҙем 30 йыл ҡурсаулыҡта эшләнем, өйҙә һирәк була торғайным. Эштең ауырлығы ҡатын елкәһенә төштө. Донъяны ла, балаларҙы ла ул ҡараны. Ә инде йыр-моңға килгәндә, Хөббөниса апайҙың һүҙҙәре раҫ булды: йәш ваҡытта беҙ икәүебеҙ йырлау өсөн пар булғанбыҙ. Мәжлестәргә йөрөгәндә, ҡайтҡанда урам буйлап йырлап ҡайтһаҡ, ҡайһы бер кешеләр, бигерәк тә ололар, йырығыҙҙы ишетеп йоҡлай алмай яттыҡ, тип әйтәләр ине. Был маҡтаныу түгел, шаһиттар һүҙе. Хәҙер ҡартайҙыҡ, икебеҙ ҙә өсөнсө төркөм инвалиды. Шулай ҙа бирешергә иҫәп юҡ. Хөкүмәтебеҙ төрлө яҡтан ярҙам ҡулы һуҙып тора. Пенсияларыбыҙҙы арттырып торалар, тик донъялар ғына тыныс булһын. Аллаһы Тәғәлә һаулыҡ, ғүмер бирһен һәр беребеҙгә. ===Халыҡ табиптары онотолмай=== Һәр төбәктең күренекле зыялылары, билдәле шәхестәре була. Мин иҫ белгәндән үк Күгәрсен районы биләмәһендә Шәмиғол хәлфә, Бөрйән районының Мәҡсүт ауылында Хәйретдин һәм Хәбир муллаларҙың йәшәүҙәрен ишетеп белә инем. Унан һуң үҙебеҙҙең райондың Үрге Нөгөш ауылында ла Нәби һәм Уйылдан муллаларҙы ишетеп кенә түгел, күреп үҫтем. Исламбай ауылындағы Шәүәли мулланың күрһәткән кирәмәттәрен кешеләрҙең һөйләүе буйынса иҫ китеп тыңлай инем. Шәмиғол хәлфәнең кешеләрҙе дауалап аяҡҡа баҫтырғанына, күрәҙәлек ҡылғандарына, дауалау ысулдарына, Аллаһы Тәғәләнең ярҙамы менән тип әйтәйемме, телһеҙ ҡалған ҡыҙҙың телен элекке хәленә ҡайтарыуына шаһитмын. Мәҡсүд ауылында тыуып –үҫкән Әсмә һылыуҙың телһеҙ ҡалыуы аяныслы хәл була. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, аталары Абдрахман береһенән-береһе ваҡ биш балаһын ҡалдырып ил һаҡларға китә. Камила апайға балаларҙы яңғыҙ үҫтереүе еңелдән булмай. Ашатырға, кейендерергә, уҡытырға кәрәк. Әсмә ғаиләлә иң ҙур бала булараҡ әсәһенә беренсе ярҙамсы. Утынды ла, бесәнде лә бәләкәй сана менән һөйрәп ташыйҙар. Әсмәнең бер туған ҡустыһы, Иҫке Собханғол ауылында йәшәүсе Мөхәмәҙиә Ғәлин бына нимә һөйләй: “1948 йылдар булһа кәрәк. Мин 4-се синыфта уҡый инем. Төшкө сәйҙе эскәс, Ырғыҙлыға уҡырға китергә булдым. Әсмә апайым яҡында ғына бер ҡыу уҫаҡ күреп ҡайттым, шуны тиҙ генә алып киләм, һеҙ бысып, ярып китерһегеҙ”, - тине лә, балта алып, сана һөйрәп утынға китте. Барып етеп, балтаһы менән бер сабыуы булған, апайым ҡарға иҫһеҙ ҡолаған. Бер аҙ ятҡас, иҫ ингән, ҡоро санаһын һөйрәп ҡайтып инде. Нимә булды, тип һораһаҡ, һөйләшә алмай. Әсәйем мәрхүмә табиптарға ла күрһәтеп ҡараны, файҙаһы булманы. Хәбир мулланан да тәрбиәләтеп ҡараныҡ, ул да, был ауырыуҙы шәбәй-тергә минем көстән килмәй, ишеткән-белгән күрәҙәселәргә, муллаларға алып йөрөгөҙ, тине. Шулай итеп апайым 2-3 ай өйҙә һөйләшә алмай ятты. Әсмә һылыуҙың бәхетенә, Шәмиғол хәлфәнең дауалау сеанстары үткәреүе, кешеләрҙең барып шәбәйеп ҡайтыуҙары тураһында хәбәр ишетелә. Әсәһе Камила апай хәлфәгә барыусылар менән Әсмәне лә эйәртеп ебәрә һәм бер дауалау курсы үтеү менән уның теле асылып, һөйләшеп алып китә. Тотлоғоңҡорап һөйләшһә лә, уның ҡыуанысының сиге булмай, хәлфә тағы ла килергә ҡуша. Әсмә һылыу тағы ла барып күренә. Ошо барғандан һуң элекке хәленә ҡайта, таҙа, матур итеп һөйләшә башлай. Әлеге ваҡытта Өфө ҡалаһында ҡыҙы ҡарамағында бәхетле ҡартлыҡ кисерә. Ҡустыһы Мөхәмәҙиә һөйләй: “Ағасты сапҡанда берәй нәмә күренмәнеме, тип һорағайныҡ, ағасҡа сабыуым булды, бер йөнтәҫ нәмә килеп ҡосаҡланы, шунан иҫһеҙ ҡолағанмын ”, - ти. Дамир Аллабирҙиндың ”Таң ” гәзитендә (2013 йыл, 19 март, №32) “Уйылдан мулла ”тигән баш аҫтында сыҡҡан мәҡәләһен уҡығас, мин дә үҙемдең Уйылдан мулла тураһында белгәндәремде бер аҙ яҙырға булдым. Уйылдан мулланың атаһы Мөхәмәҙиә, уның атаһы Мөхәмәтғәзи, әсәһе Сәғиҙә була. Мөхәмәҙиә олатай әсәйемдең әсәһе Сәхипьямал өләсәйем менән бер туғандар. Әсәйем Уйылдан мулла менән ике туғандар ине. Мөхәмәҙиә олатайҙың тәүге ҡатынының исеме Мәфрүзә, Уйылдан бабай уларҙың баш балалары була. Унан һуң ҡыҙҙары Шәмсиямал, улдары Йосоп донъяға килә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы , Йосоп улдарына енме бисурамы эйәләп ауырый. Ҡыш көнө аттарын мәкегә һыу эсерергә алып бағанда, Йосоп бабайҙы башы менән мәкегә тығып ҡуйғандар, тип һөйләне әсәйем. Мәфрүзә өләсәй донъя ҡуйғас, олатай Фатима исемле ҡатынға өйләнә, унан ҡыҙҙары Өммөгөлсөм тыуа. Тик бәхет бер киреләнһә, алдына сығармай бит ул, Фатима өләсәй ҙә йәшләй генә гүр эйәһе була. Олатай был юлы Ғәлиәкбәр ауылынан Бәлхизә исемле өләсәйҙе алып ҡайта. Унан Мөхәмәтғәриф исемле улдары тыуа. Олатай егәрле була. Донъяһы етеш, мал-тыуары күп, урманда солоҡ ҡорттары, ишек алдында умарталары тулып ултыра ине, тиҙәр. Эш тә күп, боронғо йола буйынсалыр инде, олатай Бәлхизә өләсәй өҫтөнән Ҡалғаһыу ауылынан Мәҙинә өләсәйҙе алып ҡайта һәм Ишбикә, Бүләкбикә ҡыҙҙарына ғүмер бүләк итәләр. Мин олатайҙы ла, һуңғы ике әбейен дә күреп үҫтем. Олатай 1939 йылда вафат булды. Бәлхизә өләсәйҙән тыуған Мөхәмәтғариф ағай ҙа Ватан һуғышынан әйләнеп ҡайта алманы. Мәҙинә өләсәйҙән тыуған Ишбикә генә иҫән, хәҙер ул 78 йәштә, Үрге Нөгөштә йәшәй. Мөхәмәҙиә олатайҙың ете балаһынан берәү генә тере. Бына ошондай абруйлы ғаиләлә тәрбиәләнеп үҫкән Уйылдан бабайҙы атаһы Мөхәмәҙиә олатай уҡытып, белемле итергә тырышҡандыр ҙа инде. Артабан Дамир Аллабирҙин үҙенең яҙмаһында Уйылдан мулла тураһында ысынбарлыҡты бәйән иткән. Ысынлап та, медицина фәндәре кандидаты, ғалим Варис Зыяҡай улы Ғүмәров Үрге Нөгөшкә табип-муллаға килгәндә, мин Үрге Нөгөштә йәшәй инем (1971 йыл булһа кәрәк). Ғалим менән табип-мулла 3 көн эсендә бер-береһе менән яҡын туғандар кеүек булып киттеләр, хатта яҡындағы болондарҙа дарыу үләндәре ҡарап йөрөнөләр. Һуңынан ғалим халыҡты йыйып, медицина темаһына әңгәмә үткәрҙе, һорауҙарға яуаптар, файҙалы кәңәштәр бирҙе, табип-мулла тураһында йылы һүҙҙәр әйтте. Йылан саҡҡан кешене дауаларлыҡ дарыу медицинала әле табылмаған. Ә табип-мулла, арбау юлы менән кешеләҙе саҡҡан йыландарҙан ҡотҡарған( арбағанда саҡҡан йылан эргәләренә килеп йән биргән). Уйылдан мулланы ярты Башҡортостан белә ине, тип әйтһәм дә хата булмаҫ. Беҙ ҡапсыҡта ятмаған кеүек, табип –мулланың да исеме тирә-яҡҡа тарала. Бер ваҡыт Мәләүез районының Боһорман тигән урыҫ ауылынан бер ҡатын мулланы ишетеп ҡала, ауырыған ҡыҙын арбаға ултыртып, Үрге Нөгөшкә тура юлдан килеп сыға. Мулла ҡыҙҙы тәрбиәләгәс, ауырыуҙың хәле бер аҙ арыулана төшә. Ҡатын күп уйлап тормай, ҡыҙын тейәп тағы ла Үрге Нөгөшкә табан юлға сыға. Тик табип-мулла өйҙә булмай сыға. Ишембай районының Кәбәс ауылына ҡыҙына ҡунаҡҡа киткән була. Ҡатын юғалып ҡалмай юл һорашып, ҡағыҙға һыҙҙырып ала ла, тағы юлға сыға. Ә ара алыҫ тау-таш, таныш булмаған ҡара урмандар аша 35 саҡрым барырға. Тырышҡан ташҡа ҡаҙаҡ ҡаҡҡан тигәндәй, ҡатын табип-мулланы табып, ҡыҙын тәрбиәләтеп алып ҡайта. Килеп-ҡайтыуы менән бергә барлығы 200 саҡырым юл үтә. Мосолмандар булмаһалар ҙа, уларҙы өмөт тигән нәмә рухландыра, шәбәйеүҙәренә көс өҫтәй. Һуңынан ишетеүемсә, ул ҡыҙ үҫеп етеп тормошҡа сыға . Бындай хәл үҙебеҙҙең ғаиләлә лә булды. Өсөнсө синыфта уҡып йөрөгән ҡыҙыбыҙ ҡапыл ғына ауырып китте. Мин Ғәлиәкбәргә килеп фельдшер Шәкирә Ғәбитованы алып ҡайттым. Уның яңы ғына эш башлаған мәле. Ҡулынан килгәнсе тырыша, тәрбиәләй ҡыҙыбыҙҙы, әммә ҡыҙҙың температураһы аҙ ғына төшөп тора ла кире күтәрелә. Шәкирә аптырауға ҡалды. Баланың эргәһенән китмәй, ҡыҙыбыҙҙың хәле мөшкөл. Шул ваҡыт Шәкирә: “Ағай, әллә теге мулла бабайҙан тәрбиәләтеп ҡарайыҡмы?”- тимәһенме. Мин табип-муллаға барып һөйләнем. Ул миңә: “Һуң һин врач килтергәнһең түгелме? ”-тип төрттөргәндәй әйтеп ҡуйҙы. Күрәһең тәүҙә үк үҙенә әйтмәгәнгә үпкәләгәндер. Шәкирә мине тағы ла Ғәлиәкбәргә дарыуға ебәрҙе. Ноябрь айы, Нөгөштөң боҙо туңмағайны. Ҡараңғы төндә тау аша Ғәлиәкбәргә килеп етеп, фельдшер Мәрйәм апай Яҡупованың (хәҙер мәрхүм) фатирының ишеген шаҡыным. Хәлде асыҡлағас, Мәрйәм апай медпунктты асып, Шәкирә һораған дарыуҙарҙы бирҙе. Мин ҡайтырға сыҡтым, төн ҡараңғы. Ҡалыу мороно тигән ергә еттем. Нөгөш буйынан киттем. Ҡапыл фонарь менән яҡтыртҡандай алдағы юлым һәм тирә-яғым яҡтырып китте. Мин һиҫкәнеп ҡуйҙым, ай яҡтыһы төшкәнме икән әллә тип, һауаға ҡараным. Юҡ, һауала ҡара болоттар йөҙә. Юлды дауам итәм. Аһыллы яланына еткәйнем, тағы ла шул уҡ хәл ҡабатланды. Минең башта төрлө уйҙар сыуала. Кешеләрҙең Арыҡтай яланында ен-пәрейҙәр күреүҙәрен ишеткәнем бар. Әллә Арыҡтай ене эйәреп киләме тип, атымды ҡыҙыулата төштөм. Һарыҡ алып ҡасҡан тауын менеп, Ҡотан тауына еткәс, йөрәк әҙ генә тынысланды. Ни тиһәң дә, ауыл яҡын. Тауҙы төшөп, Бәккән йылғаһын сығып, 20 метр самаһы барһаң, ауыл уттары күренә башлай. Бәккән йылғаһының күпере бар, күперҙе үткәндә ат тояғының тауышы әллә ҡайҙа алыҫҡа ишетелеп тора. Күперҙән үтеп байтаҡ ер уҙғас, күперҙән сығып килгән ат тояҡтарының тауышы ишетелде. Әллә берәйһе минең арттан киләме икән тип, байтаҡ туҡтап торҙом, тик бер нәмә лә күренмәне, тауыш-тын юҡ. Был тиген нәмә түгелдер тип, атымды шәп ҡыуып, ауыл яғына елдерҙем. Мин ҡайтып ингәндә таңғы 4 тирәһе ине. Өйгә инһәм Уйылдан мулла ҡыҙыбыҙҙы өшкөрөп тәрбиәләй, Шәкирә лә бергә. Мулланың баланы өшкөрөүен иғтибар менән ҡарап ултырҙым. Ул доғаһын уҡый ҙа, баланың баштарынан, биттәренән һыйпай, тирә-яғына өргөләп ала, унан һуң баланың кейеменең төймәләрен ысҡындырып, ҡулдарын алмаш-тилмәш ҡуйынына тыға. Ул эшен бөткәс, юлдағы хәлде һөйләнем. “Юҡҡа хафаланғанһың, улым, һин бит изге юлда йөрөйһөң, Аллаһы Тәғәлә һиңә юлдаш итеп Хызыр Ильяс бабайҙы ебәргән, һинең юлыңды шул яҡтыртып килгән”, - тине. Ҡыҙ иҫһеҙ ята, мулла-табип иртәгә килергә һүҙ биреп, ҡайтып китте. Иртәгәһенә төрлө ысулдар менән тәрбиәләй башланы: әрем, артыш яндырып ыҫлай, өҫтөнән дә өшкөрөп доғаларын уҡый. Шулай кискә тиклем. Мулланы сәйгә саҡырҙыҡ. “Иншаллаһ, шәбәйеп китер, Алла бирһә”, - тине ул сәйгә ултырғас. Иҫһеҙ ятҡан бала башын күтәрҙе лә: “Әсәй, минең дә сәй эскем килә”, - тимәһенме. Уйылдан мулла йылмайып ҡыҙыма ҡараны ла: “Ҡуҙғалмай ғына ятып тор, балам, иртәгә тороп йөрөй башларһың”, - тине. Бына мөғжизә! Шунан башлап ҡыҙыбыҙ Гөлдәр шәбәйҙе лә китте. Әле лә иҫән-һау, Вәхит кейәүебеҙ менән биш балаға ғүмер бирҙеләр. Ике ейәнгә, бер ейәнсәргә өләсәй-олатай булыу бәхетенә иреште улар. Бына шулай, табип-мулланың иҫ киткес дауалау ысулдарына, хәл өҫтөндә ятҡан баланы аяҡҡа баҫтырыуына шаһит булдым мин һәм тәүҙә уҡ уға мөрәжәғәт итмәүемә үкенес белдерҙем. Ни тиһәң дә, беҙҙең быуынды ул ваҡытта 60 йылдан ашыуыраҡ марксизм-ленинизм идеялары менән тәрбиәләнеләр бит. Үҙем коммунист булмаһам да, икеләнеү тойғоһо бар ине. Бынан башҡа ла муллаға әмәлләнгән, сихырланған кешеләр йыш мөрәжәғәт иттеләр. Шуларҙың берәүһе үҙебеҙҙең ауыл кешеһе, табип-мулланың ике туған ҡустыһы( Миңнулла тип атайыҡ) Бөйөк Ватан һуғышынан ҡайтҡас, ялан яғында бер ҡатын менән таныша, тик күңеле тартмай ташлап ҡайтып китә. Ә теге ҡатын быға үсләшеп сихырлата. Миңнулла ауырый башлай һәм сихырланғанын үҙе лә аңлай. Беҙ һал менән ялан яғына сыҡһаҡ, теге ҡатын: “Миңнулла нисек йәшәй? Өйләндеме? Ауырымаймы?” - тигән һорауҙарын яуҙыра башлай. Шунда уҡ уның Миңнулланы сихырлатҡанын аңларға була ине. Миңнулла көслө ауырый башлай, ашамай-эсмәй, ҡаҡ һөйәккә ҡала. Ул табип-муллаға мөрәжәғәт итергә була. “Ағай, үлтермә, мине сихырланылар”, - тип асығын һөйләп бирә. Мулла иғтибар менән тыңлай. “Ярай, сихырҙы тау-ташҡа ҡайтарырмын”, - ти. “Юҡ, кем сихырлаған, үҙенә төшһөн ”, - тип ныҡыша Миңнулла. Мулла тәрбиәләгәс, ул яйлап арыулана башлай, ә теге сихырсы ҡатында бер нәмә лә юҡ. Ҡатындың еткән улы бар ине, шул улы ауырый башлай. Сихыр аймылыш төшә. Ул малай кибеп-ҡатып шешекләп мәрхүм була. Миңнулла бабай шәбәйеп аяҡҡа баҫа. Хәҙер өйләнеп, донъя көтөргә кәрәк. Күрше ауылда ире һуғышта үлеп ҡалған Ғилминур исемле ҡатын йәшәй, балалары юҡ. Миңнулла шул ҡатынға барып, үҙенең эс серҙәрен сисә, киләсәктә бергә йәшәү дәрте менән яна. Ғилминур ыңғайламай, тәҡдимде кире ҡаға. Миңнулла бабай башлаған эште ташлап ҡуя торған кеше түгел ине, ни тиһәң дә Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашып, Дон йылғаларын кисеп, фашистар менән алышҡан кеше. Ғилминурға тағы бара, үҙенең мөхәббәт утында яныуҙарын бәйән итә. Юҡ, ризалыҡ ала алмай. Миңнулла бабай табип-мулла ағаһына хәлде һөйләп бирә. Мулла ҡустыһының ут эсендә янғанын аңлай һәм сәй өшкөрөп бирә. Миңнулла өшкөртөлгән сәйҙе ике туған һылыуына биреп, Ғилминурға эсереүен үтенә. Һеңлеһе яйын тура килтереп, сәйҙе эсерә. Шул көндән башлап Ғилминур икенсе кешегә әйләнә. Быға тиклем тәҡдименә риза булмай йөрөгән Ғилминурҙың йөрәгендә Миңнуллаға мөхәббәт уттары ҡабына. Миңнулла бабайҙың хыялдары тормошҡа ашты, бәхетле оҙон ғүмер үтеп, 4 ҡыҙға, 3 улға йәшәү бәхете бүләк иттеләр улар. Табип-мулланың бына шундай көс-ҡөҙрәте булғанына инандым мин. Табип-мулланың улы Рәсүл тураһында ла бер аҙ яҙып китмәһәм , яҙыҡ булыр. Рәсүл бәләкәйҙән атаһының доғаларын, тәрбиәүи ысулдарын тыңлап, күреп үҫә. Атаһы гүр эйәһе булып ҡалғас, уның эшен дауам итә. Йәшерәк саҡта баҙнатһыҙыраҡ була, хаҡлы ялға сыҡҡандан һуң ғына ихласлап халыҡты дауаларға тотона. Уның дауалау ысулдары, килгән ауырыуҙарҙың һауығып ҡайтыуҙары тирә-яҡҡа тиҙ тарала. Ҡыш көндәре Ғәлиәкбәргә тиклем машина менән килһәләр, ҡалған юлды ат яллап барырҙар ине. Быуындан быуынға күсә килгән ғилемлек Рәсул мулланың улы Фитратҡа ла күсә. Ул да атаһы йоғонтоһонда дингә ылыға һәм ошо изге эште быуындан быуынға еткереү маҡсатында, Стәрлетамаҡ мәҙрәсәһендә дини белем алып сыҡты. Әлеге көндә Фитрат тыуған йортонда олатаһы һәм атаһы рухына аяттар бағышлап, белгән ғилеме менән ауылдаштарына тәрбиә, өгөт-нәсихәттәрен бирә. Киләсәктә уның да олатаһы Уйылдан мулла, атаһы Рәсүл мулла кеүек киң билдәле табип-мулла булырына шик юҡ. ===Йәмле Нөгөш буйҙары=== Урал армыттарын ярып ағып ятҡан Оло Нөгөш йылғаһы Белорет районының Исмаҡай ауылынан алыҫ булмаған ерҙә шишмә булып ҡына башлана. Юл ыңғайында үҙенә ҡушылған ваҡ шишмәләр –Ҡоҙаш, Брәтәк, Хажы, Ғәлиәкбәр ауылынан 2 саҡырым үрҙәрәк Кесе Нөгөш йылғаһы ҡушылғас, ҙур ғына йылға хасил була. Ғәлиәкбәрҙән түбән Егәйен, Аһыллы, Бәккән йылғаларын ҡушып алып, Үрге Нөгөш ауылын үтеп китә һәм Үшә, Күжә, Кәрлек, Бәҙрәш йылғаларын үҙенә ҡушып, Кәшәлә ауылын үтеп китә. Кәшәләнән түбән ҙур ғына Кәшәлә йылғаһы, Ағуя, Ташэлгән, Икебаш, Аҡтамаҡ, Күперле, Көмбәләкле (ҙурлығы менән Нөгөш йылғаһынан ҡала 2-се урын алалыр), Үрек йылғаһы Нөгөш һыуһаҡлағысынан 10-15 саҡырым үрҙә ҡоя. Нөгөш йылғаһының быуғыны Үрек йылғаһының буйына ла күп кенә кимәлдә һыу ташҡыны булдырған. Нөгөш һыуһаҡлағысы өс ҙур ауылды урындарынан күсереп, Нөгөштө быуып, урынына диңгеҙ яһап ҡуйыуҙан ғибәрәт. Быуаның түбән яғында тау-таш ҡаялар ҙа, эре йылғалар ҙа юҡ. Һыу тын ғына аға. Әбет ауылы тәңгәлендә элекке Воскресенский районының Хлебодаровка ауылы аша ҙур ғына Өҫкәнеш йылғаһы ҡоя. Элек был йылғанан төрлө ҡалаларға утын әҙерләп ағыҙҙылар. Әлбиттә, был һанап үткән йылғаларҙан башҡа исемле һәм исемдәре билгеһеҙ тиҫтәләгән ваҡ шишмәләр Нөгөшкә килеп ҡушылып, уның һыуын тулыландыралар. Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Ноғман Мусин үҙенең ”Мәңгелек урман” тигән китабында революцияға тиклем Нөгөш буйы урмандарына Лапшин баяр хакимлек иткән тип яҙа. Ул Нөгөш йылғаһын “Норош” тип тасуирлаған. Нөгөш йылғаһы буйында халыҡ телендә Лапшин утары тигән ер бар. Ул Бикташ ауылынан 7-8 саҡырым түбәндә, әле лә нигеҙ таштары беленеп ята, тиҙәр. Ноғман Мусин яҙыуынса, Лапшин баярға урман ҡырҡыу, ташыу, ағасты ағыҙып Стәрлетамаҡ, Өфө ҡалаларына еткереү өсөн бик күп эшселәр кәрәк була. Тирә-яҡ ауылдарҙан бик күп эшселәр йыйыла. Яҡын тирәнән генә түгел, ишеткәндәр ҡырҙан да киләләр. Лапшиндың биләмәләре Оло Нөгөш буйында ғына түгел, Кесе Нөгөш буйҙарында ла булған. 1958 йылда Кесе Нөгөш буйынан Брәтәк ауылына китеп барған юлдашым Мөхәмәт бабай Күлбаев (мәрхүм), сереп үҙәктәре генә ултырған ҡарағай сайырҙарын күрһәтеп, бына былар Лапшин баярҙың эшкәрткән билдәләре инде, тип һөйләгәйне. Тимәк, ул Кесе Нөгөштән Оло Нөгөшкә ағас ағыҙып төшөргән. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарынан алда, мин иҫ белгәндән алып, йыл һайын Нөгөштән ҡыуғын үтә торғайны. Һал өҫтөндә таҡтанан эшләнгән будкалар, иң алда ҡыйығына ҡыҙыл флаг эленгән контора, унан магазин. Ҡыуғынсыларға палаткала йоҡларға тура килә ине. Ауылға яҡыная башлағас, кешенән фатир һорап, йылы өйҙә йоҡлайҙар. Ауылдан түбәнләгәс тә шулай итәләр ине. Магазиндарында аҙыҡ-түлектең төрлөһө бар. Һыуланып, өшөп ҡайтһалар, йылыныр өсөн норма менән араҡыһы ла һатыла ине. Тауарҙы Стәрлетамаҡтан ташыйҙар. Ағас бик күп, хатта түмәр умарталарҙан да йыуандары бар. Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында бындай ҙур ҡыуғындар булманы. Һуғыштан һуң, 1948-1949 йылдар булһа кәрәк, иректән мәхрүм ителгән граждандар ағас ҡыуҙылар. Араларында ҡатын-ҡыҙҙар ҙа бар ине. Ағас ағыҙыу “Ҡыҙыл Байраҡ” промартеле дәүерендә лә дауам итте. 1955-1961 йылдарҙа промартель хеҙмәт итеп ҡайтҡан йәш көстәр менән тулыландырылды. Һалабаш төшөрөп, ҡап-септә һуғыу кеүек эштәр менән бер рәттән ағас ҡырҡыу, ташыу эштәре лә киң йәйелдерелде. Ағасты һал менән менән генә алып сығып бөтөп булмай , боҙ китеп һыу ярҙарына ҡайта башлау менән, 25-30 кубометр ҡарағай ағасын биш ҡушма итеп һал бәйләп , өҫтөнә 2500-3000 ауырлығындағы йөк тейәп (ҡап-септә) ағалар һалсылар. Уны Ишембай, Стәрлетамаҡ ҡалаларына алып барып еткереп, тапшырып ҡайтыуҙарына, ҡалған эшсе көсө менән ташылған ағасты һыуға төшөрөп, ҡыуғын юлда була ине. Һалсылар ҡайтыу менән өҫтәлмә көс итеп ҡыуғынға ебәрелә. Шулай итеп, 7 йыл рәттән (1955-1961 йылдар) тиҫтәләсә мең кубометр ҡарағай, уҫаҡ, һалабашҡа төшөрөлгән һөйән (йүкә) Нөгөш тамағынан өҫтәрәк ҡанат ҡуйылып туҡтатыла ине. Ҡанат ҡуйыуға бер бригада алдан китә. Уға старший итеп, йыл һайын тигәндәй, һуғыш ветераны, мәрхүм Әхмәтов Хәлил бабайҙы тәғәйенләйҙәр ине. Ҡыуғын начальниктары Әбдразаҡ Ҡаһарманов, Мансур Ғәбитов, Әхмәҙинур Әминев, Рафиҡ Хәлитов, Сәйфулла Әхтәмов, Шәкир Ишмөхәмәтовтар (барыһы ла мәрхүмдәр) үҙҙәренә яуаплылыҡ алып, ағасты төрлө ойошмаларға һатып, теүәл отчет биреп торҙолар. Эйе, Нөгөш һыуы иң осһоҙ йөк транспорты булып һаналды. 1950-1954 йылдарҙа ҡыш ҡап тейәп ат менән Стәрлетамаҡҡа йөрөгәндәр, ҡайтҡанда промартелгә тауар тейәгәндәр. Ялан яғына сыҡҡас, ағасты урлау осраҡтары була торғайны. Еңелерәктәрен тал араһына индереп йәшерәләр. Ҡыуғынды алып барып еткергәс, мул ғына аҡса, өҫкә кейем-һалым алып, байрам итеп тә ала торғайныҡ. Ҡыҙыҡлы ваҡиғалар ҙа булғыланы. Үрге Нөгөш ауылы егете Әҡсән Иҫәнаманов мәрхүмдең хеҙмәттән ҡайтҡан йылы ине. Аҡ костюм-салбар, аяғына аҡ туфли кейеп алған һомғол буйлы егет ҡарап тороуға түрә кешене хәтерләтә. Туҡталышыбыҙ Мәләүез районының Смаҡ ауылында. Ауылдан 2 саҡырым алыҫлыҡта һөтсөлөк фермаһы урынлашҡан. Бер көн элек Әҡсән һауынсылар менән танышып, киноға ла барып ҡайтҡан. Икенсе көндө беҙҙе лә ҡоторта. Шулай итеп, йыйылышып һауынсылар янына киттек. Әҡсән ҡыҙҙар янына инеп китте лә кире сыҡты. Һеҙ берегеҙ ҙә күренмәгеҙ, йәшенегеҙ, хәҙер ферма мөдире килергә тейеш, тиҙәр. Ферма мөдире, иртә тора алмайһығыҙ, тип ҡыҙҙарҙы киноға сығармай икән. Мин уның менән үҙем һөйләшәм әле, ти. Беҙ ҡырғараҡ барып йәшенеп, һауынсылар өйөн күҙәтәбеҙ. Оло йәштәге бер кеше өйгә инеп китте. Әҡсән ферма мөдире менән үҙен таныштыра: “Мин райком комсомолында йәштәр эше буйынса эшләйем. Уларҙың эш һәм йәшәү шарттарын ҡарайым, һауынсылар араһында социалистик ярыштар үткәреләме –юҡмы , культуралы ял итеүҙәре менән ҡыҙыҡһынам. Әле һауынсы ҡыҙҙарҙан һорағайным, һеҙ уларҙы кино ҡарауҙан да мәхрүм итәһегеҙ икән. Был эшең хаҡында райком алдында отчет бирерһең” , -ти. Теге ферма мөдире ҡаушап китеп: “Ней, улым, эште олоға ебәрмәйек инде. Ҡыҙҙарҙы ебәрмәйем тип тормайым мин. Иртәнге һауынға тора алмайҙар. Барһалар, иртә торһондар”, - тип аҡлана икән. Шулай итеп, ҡыҙҙар киноға сыҡтылар. Иртәгәһенә кемдер ферма мөдиренең ҡолағына төшөргән. Был хәбәрҙе ишеткәс, ферма мөдире урынында ултырып түҙмәй, сәсен йолҡҡан имеш, тип һөйләнеләр. Алда яҙып үтеүемсә, Нөгөш йылғаһы осһоҙ йөк ташыу транспорты һаналды. Ул ваҡытта хәҙерге текниканың бөртөгө лә юҡ ине. Борон-борондан ҡыуғын һал менән шөғөлләнгәндәр. Бөйөк Ватан һуғышынан алда һал менән аҡҡандарын хәтерләйем. Ауыл тапҡырынан ҡурай уйнап, йырлап аға торғайнылар. Кәшәлә ауылы тәңгәлендә Нөгөш тоноҡ, тын ғына аға. Һалсыларҙы барлыҡ ауыл халҡы яр башына сығып оҙатып ҡалыр ине. Ватан һуғышы йылдарында ла был эш дауам итте. Ир-ат яуға китеп бөткәс, эшсе көс етешмәгәс, үҫмер ҡыҙҙар ғүмерҙәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып, алғы ишкәккә торҙолар. Ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып тип, тип әйтеүем дә раҫ: йылғаның боҙо китеп, һыу бер аҙ ярҙарына ҡайтҡас, ярһыу аттай тулҡынланып аҡҡан йылғала 2500-3000 тонна йөк тейәлгән һал менән идара иттеләр. Әгәр ҙә техника менән аварияға осраһаң, юл ҡағиҙәләрен тулыһынса үтәмәү арҡаһында килеп сыға, ә һалсыларҙы уҡытмайҙар. Уларға махсус курстар юҡ. Уларға бик иғтиарлы булыу һәм һал юлын белеү мотлаҡ ине. Шөкөр, һалдары туҙып, тауарҙары аҡҡан тигән хәбәр ишеткәнем булманы. Ә ялан яғына сыҡҡансы күпме ҡурҡыныс урындар бар. Ғәлиәкбәр ауылынан Ҡалыу мороно тигән ергә еткәнсе (Үрге Нөгөштән өҫтә) ишкәкселәргә тын алырға ла ваҡыт булмай. Әсебар тамағы, Сусҡаморон, Өйрәкташ ҡаяларына ныҡ ҡыҫтай, алдан алмаһаң, ҡаяға бәрелеп, селпәрәмә килеүең дә мөмкин. Шуның өсөн был араны ике һал кешеһе (дүрт кеше) ҡайтауыллап алған осраҡтар ҙа була торғайны. Аръяғы Кәшәлә ауылына тиклем төҙәм, әллә ни ҡурҡыныс урындар юҡ. Кәшәлә ауылының түбән яғында тағы ла ҡурҡынысыраҡ урындар бик күп. Икебаш тигән тауға тиклем был араны ла ҡайтауыллап аға торғайнылар. Бында һаҡ эш итергә кәрәк. Артҡы ишкәктәге кеше алғы ишкәксе ни бойора, шуны эшләргә тейеш. Яңылыш һуғып хата ебәрһәң, көтөлмәгән хәлгә тарыуың мөмкин. Бөйөк Ватан һуғышынан алда мәрхүм булған оҫта һалсы Әминев Ғилман бабайҙы Ғәлиәкбәр ауылының оло быуын кешеләре әле лә хәтерләйҙер. Ул артҡы ишкәксе менән артына әйләнеп ҡарамай ғына идара иткән. Башына кейгән таҡыяһын ҡайһы яҡҡа ҡырын һалып кейә, артҡы ишкәксе шул яҡҡа һуҡҡан, тиҙәр. Нөгөш буйында үҫеп, әлеге көндә иҫәндәре Нөгөш буйының ҡурҡыныс урындарын, һал буйында нисә таш булыуын, уларҙан нисек имен-аман үтеүҙәрен хәтерләйҙәрҙер. Мин үҙем дә 10 йәштән артҡы ишкәк һуғып сыҡҡанымды хәтерләйем. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ҡоро утын әҙерләп, яурын менән һыуға һөйрәп төшөрөп, кәшмәкләп яланға алып сығып, картуфҡа алмаштырып, 40 саҡырым араны күтәреп үтеүҙәр әле лә онотолмай. Шуның өсөн һәр бер ҡая-таш, һәр бөгөл күҙ алдымда торған кеүек. Тик, үкенескә ҡаршы, 1975 йылдан һуң Нөгөш буйынан һал менән төшөү мөмкинлеге булманы. Нөгөш буйында ауылдар бик һирәк урынлашҡан. Мәҫәлән, Ғәлиәкбәрҙән түбән Үрге Нөгөштән һуң Нөгөш быуаһына тиклем ауылдар юҡ. Элек ҙур ғына булған Түбәнге Нөгөш менән Кәшәлә ауылы халҡы ла төрлөһө төрлө яҡҡа күсеп китеп бөттөләр. Йылғаның һул яғы Ғәлиәкбәрҙән түбән Егәйен тамағынан Вадраш йылғаһы тамағына тиклем 37 саҡырым “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы биләмәһе Түбән яғы Мәләүез Милли парк биләмәһе. Нөгөш быуаһына тиклем йылғаның уң яғы ла Мәләүез ерҙәре. Йылға буйының хозур тәбиғәте, иҫтәлекле урындары бик күп. Мәҫәлән, Ғәлиәкбәрҙән түбән Әсебар тамағы тигән ерҙән бик күп ағып барып сабынлыҡ үтәһең, 3 саҡырымдай үткәс, әйләнеп килеп, кире Әсебар тәңгәленә Сусҡаморон тигән урынға етәһең. Шул тәңгәлдән аша ғына төшһәң, күп булһа 100-150 метр ара булыр, унан түбән Өйрәкташ ҡаяһы. Ул да үҙәккә оҡшаш, күккә ашып тора. Мөғжизәгә оҡшаш ҡаяның аҫты тәрән, сөм, балыҡ күп. Нөгөш буйынан үткән туристар унда туҡтамай китмәйҙәр. Кәшәлә ауылынан түбән Үрге үткәл тигән мөғжизәле урын бар. Ул да үрҙә яҙылған Әсебар, Сусҡаморонға оҡшаш, әммә был урын тағы ла ҡыҙыҡлыраҡ. Бында ла урап, йылғаның уң яғынан ағаһың. 3-4 саҡырым аҡҡас, кире үткәл (был бәләкәй генә утрауҙы хәтерләтә) тәңгәленә етәһең. Был яғы Һөймәҫ тип атала. Ҡая тәпәш кенә, өҫтөнә ҡарағайҙар үҫкән. Әгәр ҙә шул ҡарағайҙар булмаһа ҡая аша йылғаның бер яҡ ярынан таш бәрһәң, икенсе яҡ ярға барып төшөр ине. Үткәл ҡаяһын яҙа башлағас, тағы бер ҡыҙыҡ иҫкә килеп төштө. 1964 йылда ҡатыным менән ялан яҡтарын күреп ҡайтырға уйланыҡ. Мәләүез районы колхоздарының береһенең Үрге Нөгөштә ағастары бар. Минең ауылдашым, йәшлек дуҫым Иҫәнов Таштимер (Бөрйән урман хужалығында, “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығында ла эшләне) шул ағастар өсөн яуаплы. Минең ағастарҙы һаллап алып сыҡ, аҡсаһын алып сығыу менән түләйбеҙ, тине. Нурый менән һалды бәйләп бөттөк тә, иртәгәһенә ағып та киттек. Мин алғы ишкәктә, Нурый еҙнә артта, ярҙамға минең ҡатын. Артҡы ишкәксе йүнләп һуҡмай, анекдоттар һөйләп көлдөрөп тик килә. Үткәл ҡаяһына яҡынлашабыҙ. Шаршы башында бер таш бар. Шул ташты ярыш ҡына үтмәһәң, аҫта ҡая ҡурҡыныс. Нурый еҙнәгә, һыртҡа һуғыңҡырап кил, тип алдан иҫкәртһәм дә тыңламаны. Һалдың артын көслө ағым бороп аҫҡа төшөрҙө, ал яҡ теге ташҡа менеп китте, һал ултырҙы. Нурый еҙнәм юл тоҡсайын алды ла, “чукынсын” тине лә, һалдан төштө лә китте. Татар милләтенән ине ул. Мин асыуланып ҡысҡырғас, кире менде. Һалды киренән йүнәтеп, ағасты юғалтмай алып барып еткерҙек. Шунан аҙаҡ был ташты Чукынсын ташы тип атап йөрөтәләр. Һөймәҫ тип атап йөрөгән урын да һалсыларҙы бик борсоуға һала. Был урында өс арал бар, һыу ташҡан ваҡытта иң өҫкө аралдан йырлап үтәһең, һыу ҡайта башлаһа, икенсе урта аралды ла еңел үтеп була. Ә бына һыу ярҙарына ҡайтып бөткәс, өсөнсө аралға (иң аҫҡы) көн ҡала. Бында йыр ҡайғыһы юҡ. Аҫта ҡая, уны үтеп бөткәнсе барлыҡ көсөңдө, энергияңды түгәһең. Һөймәҫ аралынан һуң Инсеғол ҡаяһы. Бейек ҡая. Был ҡаяла оҫҡон, ҡыр һуғаны үҫә. Туҡтап оҫҡон йыйып ала торғайныҡ. Был ҡаяның тарихи исеме лә билдәле. Элек Инсеғол исемле йәш егет оҫҡон йыйғанда осоп үлгән тип һөйләйҙәр. Инсеғол ҡаяһын үтеп китеү менән һалсыларҙы күккә олғашҡан, үрелеп ҡараһаң таҡыяң төшөрлөк, башы яланғас ҡая ҡаршы ала. Уны Яҙыулы ҡая тип тә, Ҡашҡа айғыр тип тә атағандар. Яҙыулы ҡая тип атауҙарына ышаныуы ҡыйын. Ысынлап та, ҡаялағы биҙәктәр төрки хәрефтәргә оҡшаш. Бәлки, ташҡа мүк үҫкәндер ҙә шулай тойолалыр. Ә Ҡашка айғыр тигән исеме билгеле. Элек ялан яғынан килеп йөрөгән йылҡы өйөрҙәренең àйғырҙары талашып китеп, бер ҡашҡа айғыр ҡаяның башынан осоп үлгән, тигән легенда йөрөй. Ҡашҡа айғыр ҡаяһын үтеп, тын алырға ла өлгөрмәйһең , алда элек-электән ҡурҡыныс яғы менән даны таралған Әйкәй, арҡыры ҡаялар ҡаршы ала. Әйкәй тулҡыны бик көслө, һал өҫтөнә менә. Ишкәкте тулҡын өҫтөнә ҡуйып өлгөрһәң өлгөрөп ҡалаһың, аҫта иң ҡурҡынысы -Арҡыры ҡая. Был ҡаяның исеме есеменә тап килгән. Әйкәй шаршыһына төшөп тә өлгөрмәйһең, ҡаяға һуғылаһың. Имен генә үтермен тимә. Элек-электән был урында һал туҙҙырғандар, һыуға аҡҡандар. Әйкәй менән арҡыры ҡаяны үткәс, иркен тын алып ҡалаһың. Аръяғында Нөгөш быуаһына тиклем әллә ни ҡурҡыныс урындар юҡ. Ә мөғжизәле урындар бар. Ҡыҙбикә уяһын үтеп, 2 саҡырым ара үтһәң, элек бер бригада булып йәшәгән Сауҡа утары (хәҙер ул утар ҙа юҡ), унан түбән Күперле йылғаһы. Беҙ уны Ташкүпер тип йөрөтә торғайныҡ. Йылға тау битләүенән уянан аға. Бер урында йылғаны ҡаплап өй иҙәне тиклем ҙур, матур таш ята. Йылға шул күперҙең аҫтынан ағып сығып, һал менән үткәндә әллә ҡайҙан ялтырап күренеп ята. Был урын айырым һаҡлауға алынған тәбиғәт ҡомартҡыһы исемлегенә индерелгән, шикелле. Был ерҙән башҡа ла мөғжизәле, тарихи урындар бик күп Нөгөш буйында. Уларҙың барыһын да теҙеп яҙыу мөмкин түгел, үҙе бер китаплыҡ. Ә шулай ҙа, Ялануй тигән ергә еткәс, Нөгөш диңгеҙенең һөҙөмтәләре күренә башлай- һыу быуғыны һал менән ағыусыларҙы туҡтата. Һалсылар ишкәктәрен алдан, арттан алып, һалдың икенсе яҡ ҡабырғаһына ҡуйып, кәмә һымаҡ ишеп төшәләр, йә булмаһа Нөгөш быуаһында йөрөгән катерҙарға тағып, аҡса түләп, Тәргәй ауылына тиклем һөйрәтәләр ине. Ялануйҙан 2 саҡырым тирәһе аҡҡас, әллә ҡайҙан ялтырап Үрек ҡаяһы күренә. Үрек тамағы алыҫтан бәләкәй күренһә лә, яҡынлағас, ҙур Лениндың рәсеме тора. Үҙенең ғумерен ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып, арҡанға бәйләнеп, яп-ялтыр ҡаяға сүкеш-ҡасау менән ырып Ленин һүрәтен төшөргән рәссамдың, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, исем- шәрифен онотҡанмын. Үрек йылғаһына килеп еткәс, уның да бер аҙ тарихын яҙайым. Ололар һөйләүе буйынса, ул Ишембай районының Кәбәс ауылынан 10-12 саҡырым тирәһендәге Алатауҙан, Буҙгөл тигән ерҙән сығып ята икән. Байтаҡ аҡҡас, ер аҫтына сумып, 2 саҡырымдай аҡҡандан һуң, кире сығып, ағыуын дауам итә икән. Уның буйында, Кәмбрәк йылғаһы тамағында, бер ҙур ғына урыҫ ауылы бар ине. Нөгөш быуылыуын белгәс, өйҙәрен, кәртә-ҡураларын һаллап, күсеп бөттөләр. Бөйөк Ватан һуғышынан алда Үрек йылғаһында ҙур күләмдә ағас ҡыуалар ине. Бына шулай яҙмамдың аҙағына яҡынлаштым. Нөгөш быуаһын ҡасан файҙаланыуға тапшырыуҙарын хәтерләмәйем, 1965 йыл тирәһе булһа кәрәк. Был мәҡәләмде яҙғанда ауылдың оло быуын кешеләре менән һөйләшеп, белмәгәндәремде һорашып яҙырға тырыштым. Оҙаҡ йылдар урман хужалығында лесничий булып эшләп, хаҡлы ялда булған Ә. Әминев, Ә. Күлбаев, М. Байғазин ярҙам иттеләр. Эйе, Нөгөш йылғаһын һалда, кәмәлә үткән кешеләр Нөгөш буйының хозур, гүзәл тәбиғәтенә, мөғжизәле урындарына һоҡланып, күңелдәренә мәңге онотолмаҫ иҫтәлектәр, хәтирәләр алыр. ===Бәндәне яҙмыш йөрөтә йәки “Быҙауы менән һыйырым бар, мине кәләш итеп алып ҡайт”=== Үткән быуаттың 1949-1950 йылдарында Бөйөк Ватан һуғышы емереклектәре, аслыҡ, яланғаслыҡтың эҙемтәләре бөтмәгәйне әле. Колхоз ҡайҙа ҡушһа, шунда эшләйбеҙ. Үгеҙ егеп һабан һөрөү, һыйыр менеп ер тырматыуҙар артта ҡалды, йылҡы малдары үрсей башланы. Беҙ ҙә егет ҡорона индек. Бригадирҙың рөхсәте менән колхозда булған аттарҙы бүлешеп алдыҡ. Көн һайын үҙеңә беркетелгән атты егеп, эшкә бараһың. Бушҡа түгел, хеҙмәт көнө яҙалар. Әммә ул таяҡтан беҙгә файҙа юҡ. Ә шулай ҙа ат менән эшләүе күңелле. Миңә беркетелгән бейәнең ҡушаматы Костя ине. Уны урман һаҡсыһы Константин Колегановтан һатып алғайнылар. Ул ваҡытта үҙеңә ат тоторға рөхсәт булманы, ә колхоз атын үҙебеҙҙке һымаҡ күреп тәрбиәләнек. Күп эштәр башҡарырға тура килде ул бейә менән. Ул ваҡытта колхозға бүрәнә ташыу планы еткерелә торғайны. Бер нисә мәртәбә Күркәтауға барылды. Тырыш хайуан булды- кубометр ярым йыуанлыҡтағы бүрәнәләрҙе йомарлатып (аяғын бергә баҫып) беректереп тырышып-тырмашып үрҙәрҙе алып сыға ине. 1949 йылдар булһа кәрәк, Кәшәлә ауылына геологтар килде, бер ир һәм ике ҡатын-ҡыҙ. Улар ҡаяларҙы тишеп таш ташыйҙар, таштарын йәшниктәргә тултыралар. Таштарҙы оло юлға Ишембай районының Ҡолғана ауылына сығарырға кәрәк. Үҙҙәренең аттары юҡ, колхоз рәйесенән ярҙам һорағандар. Колхоз рәйесе миңә бейәне егеп, Ҡолғанаға таштарҙы алып барырға бойорҙо. Кәшәлә ауылынан Үрге Нөгөшкә 12 саҡырым, Үрге Нөгөштән Ҡалғаһау ауылына 15 саҡырым, тинеләр. Үрге Нөгөштән 30 саҡырым юл үтеп, Кәбәс ауылына килеп еттем. Ҡолғана ауылына тағы ла 15 саҡырым , тигәстәр, барып етеп булмаҫ , тип, Кәбәс ауылында йоҡларға булдым. Ауыл ситендәрәк бер өйгә инеп фатир һораным. Өй хужабикәһе 65-70 тирәһендәге мөләйем генә инәй, тағы ла бер йәш ҡатын (инәйҙең исемен Хәсбиямал, йәш ҡатындың исемен Әлифә тип атайыҡ) ҡаршы алды. “Йоҡларһың, улым, Шәфиғулла өйҙә юҡ, икәү генә йәшәйбеҙ. Ҡайһы яҡтан, ниндәй ауылдан, ни эш башҡарып йөрөйһөң?” –тип һорауҙарын яуҙыра ғына инәй. Ятып йоҡланым да, иртә үк тороп бейәмде алып килдем, теге инәй иртәнге намаҙын уҡый ине. Тышаулы бейәм әллә ни алыҫ китмәгән. Атымды егеп юлға сығайым тип йөрөһәм, теге инәй: “Улым, яҡында ғына килендең йыйған 10 күбә бесәне ултыра, шуны ғына барып өйөп килегеҙ әле, мал туҙҙыра”, - ти. Мин ни әйтергә белмәйем. Уның менән булышһам, һуңлайым. Миңә Ҡолғанаға тиклем 15 саҡырым юл үтер кәрәк. Ҡолғананан Әбей батша юлынан Маҡарға, Маҡарҙан Көҙән ауылына төшөп өләсәйемдәрҙә ятҡан оло һеңлемде алып ҡайтырға кәрәк. Юҡ, булмай, инәй, тип әйтергә намыҫым етмәне. Бер һүҙһеҙ фатирға индереп, сәй эсереп йоҡлатты бит. Һуңлаһам, һуңлармын, бармай, булдыра алмайым, тип, таштарҙы бушаттым да, һәнәк-арҡандарын арбаға һалып, инәйҙең килене менән бесәнлеккә юл тоттоҡ. Тиҙ генә күбәне тарттырып алғас, Әлифәне кәбән башына мендерҙем. Эште теүәлләгәс, арбаға бер аҙ ғына бесән һалып алдым да, ҡайтыу юлына сыҡтыҡ. Ҡайтып килгәндә Әлифә: “Быҙауы менән һыйырым бар, мине кәләш итеп алып ҡайт”- ти. “Ни һөйләйһең, һин бит ир ҡатыны. Кеше бәхетенә ҡаршы төшөргә минең хаҡым юҡ. Ирең ҡайҙа эшләй?”- тип һорайым. “Колхозда инде, әлеге көндә Стәрлетамаҡта хисапсылар курсында уҡып йөрөй”. “Ә ни өсөн унан китергә уйланығыҙ?”. “Ирем әллә ни насар кеше түгел, әсәһе менән борсаҡ бешмәй, яратмайым”, - ти. “Бер әбейгә нисек тә ярарға тырыш, аулаҡ, этке-төрткө юҡ. Минең дә әсәйем бар. Әле ул йәп-йәш, өҫтәүенә, 3 һеңлем бар. Бер әбейгә ярамағас, минең әсәйем менән 3 һеңлем менән килешеп йәшәүең икеле”, - тинем. Шулай һөйләшеп ҡайтып та еттек. Инәй ни эшләргә белмәй, рәхмәттәрен уҡып, сәй эсереп оҙатты. Тик Әлифә генә моңһоу ҡарашы менән күңелһеҙ генә оҙатып ҡалды. Уның тәҡдимен хупламаған өсөндөр инде, тигән һығымтаға килдем. Ҡолғана ауылына килеп еткәс, геологтарҙың йыйған таштарын үҙҙәре әйткән фатирға (Нәғим бабайға ) ҡалдырҙым да, оло юл буйлап Маҡар яғына ҡуҙғалдым. Был юлдан тәүге үтеүем. Сентябрь айы. Ҡолғананан һуң, байтаҡ юл үткәс, Алатау тауы башлана. Ул тау бейек тә, оҙон да. Костя бейәһен йәлләйем- дағаһы юҡ, аяғына саҡ баҫа, үҙем йәйәүләйем. Тауҙы сыҡтым, ҡайһы ерҙә кис булып ҡараңғы төшә башлағандыр, хәтерләмәйем. Ни булһа ла, Маҡарға етергә, тип уйлайым. Байтаҡ араны ҡараңғыла үткәс, ниһәйәт, бер ҙур ауылға еткәнемде аңланым. Тоноҡ ҡына булып уттар емелдәй. Фатир һорарға бер танышым да юҡ. Ауылдан ситтә атымды туғарҙым да, арбаны арҡанлап ҡуйҙым. Үҙем арбаға яттым. Сентябрь кисе һалҡын, өҫтә йоҡа ғына бер һырма, аҫҡа түшәһәң, ябынырға юҡ. Шулай байтаҡ ятҡас, ауылды моңға күмеп “Шоморт” көйө яңғыраны. Гармунға ҡушылып бер ҡатын-ҡыҙ үҙәкте өҙөрлөк итеп йырлап ебәрҙе. Өй артында шомортом Яндарында бөрлөгән Һине һөйәм, һине көтәм, Һин бит минең бер генәм. Ниндәй сихри моңло тауыш! Бар бит донъяла бәхетле парҙар, тип көнләшеп ҡуйҙым. Йоҡо ҡайҙа ул, арбала арҡанлы торған бейә ерҙең ҡыртышын айырып көйшәгән була. Мин тәрән уйҙарға сумдым-ошо көндә Кәбәс ауылындағы Хәсбиямал инәй менән килене Әлифә ни эшләйҙәр икән? Килешеп кенә йәшәп китһәләр ярар ине. “Шоморт” көйөн йырлаусы ҡыҙ менән сағыштырып ҡарайым, аралары күк менән ер кеүек тойола. Йырлаған ҡыҙҙың шатлығы эсенә һыймай, тышҡа бәреп сығып, йыһанға таралһа, Әлифә ут йотоп ята. “Иптәшем әллә ни насар кеше түгел“ тигәйне бит, өсәү ара уртаҡ тел табып , бәхетле йәшәрҙәр әле, тип уйлап тынысландым. Шунан атымды арбаның икенсе яғына сығарып бәйләнем. Төн урталары етәлер, сәғәт булмағас, ҡайҙан беләһең инде. Үҙем уйлайым, их, Көҙән ауылына юл белһәм, бында өшөп-туңып ятмаҫ инем. Төн уртаһында ҡайҙа бараһың, өләсәйемдең йылы өйөндә матур төштәр күреп йоҡлаған булыр инем. Шулай бер ятып, бер тороп йөрөй торғас, ауылдан әтәс тауыштары ишетелә башланы. Таң нурҙары ергә үҙенең яҡтыһын тарата. Иншалла, күбенә түҙгәс, әҙенә түҙермен тип , тегеләй- былай йүгереп хәрәкәтләнеп алғас, саҡ ҡына йылынғандай булдым. Көткәнгә көн оҙаҡ, көндәшлегә төн оҙаҡ, тигән мәҡәлде иҫемә төшөрөп, үҙемде көндәш хөкөмөнә ҡуйып, ниһәйәт, таңды аттырҙым. Яҡтырыу менән минең яҡҡа бер кеше килә. Оло ғына ағай булып сыҡты. “Нишләп бында ятаһың? Ауыл осонда ғына йәшәйем, барып фатир һорап, йылы өйҙә йоҡлаһаң ни була?”-ти. “Булды инде, ағай, таныштар булмағанға ҡыйманым шул. Изге һүҙҙәрегеҙ өсөн ҙур рәхмәт. Һеҙ миңә Көҙән ауылына юл өйрәтегеҙ, юлын белһәм, мин ошонда ғазапланып ятмаҫ инем“ -тинем . Ағай кеше ентекләп юлды өйрәтте. Маҡарҙан сыҡҡас, күп тә бармай, һулға боролаһың икән. Нисә саҡырымдыр, ҡояш ҡыҙып ҡалҡыуға мин Көҙән ауылында инем. Өләсәйемдәргә барып төштөм. Улар картуф ҡаҙалар ине. Һеңлем мине күргәс, һикереп-һикереп төштө. “Абзый, мине алып ҡайтырға килдеңме? Һағындым, хәҙер ҡайтырға сығайыҡ”, - ти. Картуф ҡаҙғанда төрлө формалағы картуфтарҙы йыйып барған (ҡайһылары бесәйгә оҡшаған), шуларҙы алып ҡайтайыҡ, тип, тоҡҡа тултырып арбаға һала башланы. Өләсәйем: “Бөгөн йоҡла, улым”, - тип күпме өгөтләһә лә, мин ҡайтырҙан башҡаны белмәнем, ни тиһәң дә, Костя колхоз бейәһе бит. Һуңлаһам, һүҙ тейер тип уйланым. Көҙән ауылынан Балтайорт утарына килеп йоҡланыҡ та, иртәгәһенә ауылға ҡайтып еттем. Мин ҡайтыуға геологтар тағы ла таш әҙерләп ҡуйғандар. Бер көн ял иттем, ә иртәгәһенә таштарҙы тейәп, тағы ла юлға сыҡтым. Был юлы Кәбәс ауылында Хәсбиямал инәйҙәргә инмәнем. Был ауылда Ғәлиәкбәр ауылынан әсәйемдең әхирәте Хәйби исемле инәй йәшәй икән, әсәйем, шуны һорашып бар, моғайын, фатир бирер, тигәс, ыңғай шуны һорашып барҙым. Ул инәй ҙә минең кем икәнемде бәйнә-бәйнә һорашып белгәс, фатир бирҙе. Иртәгәһенә атымды егеп юлға сыҡҡанда Хәсбиямал инәй һәм килене йәшәгән өйгә күҙ һалдым. Ишек алдында Әлифә менән тағы бер ир күҙгә салынды, улар ни менәндер шөғөлләнә ине. Мин теге инәйҙең улы Шәрифулла ҡайтҡан икән, тигән һығымтаға килдем. Был юлы ла барыһы ла уңышлы булды. Оло юлдан Маҡар сығып йөрөмәнем. Ҡолғананан кире боролоп, иртәгәһенә ауылға ҡайтып еттем. Колхоз рәйесе маҡтаған булып 8 килограмм тары оно яҙып бирҙе. Ул ваҡытта уныһы ла ярап ҡалды. 1951 йылда ғаиләбеҙ менән Үрге Нөгөш промартеленең бригадирынан бер үгеҙ һорап алып, бар мөлкәтебеҙҙе шуның арбаһына тейәп күсенеп килдек. Бер өй һатып алып, күтәрешкәс, мине әрме сафына саҡырҙылар. Был ваҡытта мин элекке Йомағужа, хәҙерге Күгәрсен район хәрби комиссариатында иҫәптә тора инем. Ауыл халҡы хөрмәтләп оҙатты. Беҙ әсәйем мәрхүмә менән йәйәүләп сығып киттек. Оҙатыусылар араһында әсәйем яғынан 2-3 туған һеңлеләр –Ҡәмәрә, Ҡарлуғас, Илбикә, Саҙиҡа, Гөлсиә һәм башҡалар бар ине. Улар тороп ҡалғас, күңел йомшарып, балауыҙ һығып алғаным да иҫтә. Шулай итеп, 60 саҡырым алыҫлыҡтағы район үҙәге Йомағужаға йәйәүләп 2 көндә барып еттек. Райондан 21 призывник йөк машинаһында Стәрлетамаҡ ҡалаһына килеп төштөк. Стәрленән Өфөгә поезд менән оҙаттылар. Ул ваҡытта хеҙмәт үтеү срогы 3 йыл ине. Беҙгә Сахалинда 3 йыл ярым хеҙмәт итергә туа килде. Хеҙмәтте тултырып ҡайтып килгәндә Көҙән ауылына өләсәйемдәргә һуғылдым. Унда ҡунаҡ булғандан һуң, Бәҙретдин ағайым (әсәйемдең ҡустыһы) Фәүзиә еңгәй менән мине оҙатып килделәр. Был 1954 йылдың 4 ноябре ине. Бөйөк Октябрь Социалистик революцияһының 37-се йыллығына Үрге Нөгөш ауылында йәшәүселәр өй һайын тиерлек ҡыр ауылдарҙан 2-шәр, 3-әр өйлө атлы ҡунаҡ саҡырғайнылар. Саҡырылған ҡунаҡтарҙың һөйләшеү буйынса барыһын бергә йыйып, бер хужа һыйлай. Икенсе көнгә –икенсеһе. Шулай итеп, был ҡунаҡтар араһына беҙ ҙә ҡыҫылып киттек. Мине армияға оҙатҡан һылыуҙарҙың ҡайһылары кейәүгә сығып өлгөргән. Нисә һөйләһәң дә, 3 йыл ярым ваҡыт байтаҡ ғүмер бит. Мин ҡунаҡ булып йөрөгәндә 3 туған һеңлем Ҡәмәрә менән һөйләшеп киттек. - Иҫән генә ҡайттыңмы, ағай? Мин дә тормошҡа сыҡтым, ана, кейәүең ултыра, - тип бәләкәйерәк кәүҙәле, ҙур һоро күҙле бик теремек кенә кешене күрһәтте. -Ҡайһы яҡтан?-тип һорап ҡуйҙым. -Ул беҙгә яҡын ғына Маҡар (Ишембай) районының Кәбәс ауылынан, исеме- Шәфиғулла, - тигәс, иҫкә ҡылт итеп әрме хеҙмәтенән алда Ҡолғанаға геологтарҙың ташын ташып йөрөүҙәр, Кәбәс ауылында Хәсбиямал әбей менән килене Әлифәләрҙә фатирҙа йоҡлау, барып 10 күбә бесәнен өйөп ҡайтып килгәндә Әлифәнең әйткән һүҙҙәре иҫемә төштө. Һис шикһеҙ-ул, Хәсбиямал инәй улының исемен Шәфиғулла тигәйне. Һуңынаныраҡ ул кейәү менән күрешеп, һөйләшергә тура форсат тейҙе. Кәбәс ауылынан, тигәс, мин дә үҙемдең баштан үткәндәрҙе бәйән иттем: -Ҡолғана ауылынан геологтарҙың ташын ташығанда һеҙҙең өйҙә фатирҙа ҡундым. Һеҙҙең әсәйегеҙ һәм ҡатынығыҙ өйҙә ине, ә һеҙ Стәрлетамаҡта хисапсылар курсында уҡып йөрөнөгөҙ. Ул инәй иҫән-һаумы? Ҡатынығыҙ менән ни өсөн ташлаштығыҙ? - тип һораным. -Әсәйем шөкөр, иҫән әле. Ә ҡатынымдан уңа алманым. Әсәйем менән һыйыша алманылар. Мине ҡырға сығып китергә өндәне, яңғыҙ әсәйемде ташлап ситкә сығып китергә ризалашманым, - ти. Ул һөйләй, ә мин уның яҙмышын һүҙһеҙ белеп, аңлап торам. Әлифәнең “быҙаулы һыйырым бар, мине кәләш итеп алып ҡайт”, тигән һүҙҙәрен әйтергә телем әйләнмәне. Ҡәмәрә һылыуға ла был турала һөйләп тороуҙы кәрәк тип тапманым. Кем белә, тормош бит ул, бәлки, киренән осрашып йәшәп китерҙәр, ундайҙар донъяла әҙме ни? Юҡ, осрашманылар улар. Ҡәмәрә менән бик татыу, бәхетле ғүмер иттеләр, бер ҡыҙ үҫтерҙеләр. Үрге Нөгөш ауылына ҡунаҡҡа йыш ҡайттылар. Тик ғүмерҙәрҙе һорап, йә булмаһа аҡсаға һатып алып булмай шул. Шәфиғулла кейәү иртәрәк баҡыйлыҡҡа күсте. Унан һуң байтаҡ йылдар ҡыҙы менән йәшәп, Ҡәмәрә лә гүр эйәһе булды. Имандары юлдаш булып, йәндәре йәннәттә булһын. ===Ғимран бабай яҙмышы=== Тыуған ауылымдың аҡһаҡалы, Бөйөк Ватан һуғышы һәм һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа балаларын, ейән-ейәнсәрҙәрен үҙ ҡанаттары аҫтына һыйындырып, аслыҡтан йолоп алып ҡалған Көҫәпов Ғимран бабай менән уның әбейҙәре – Ғәйниямал һәм Зөһрә өләсәйҙәр тураһында бәйән итмәксемен. Был ғаиләне мин үҙем иҫ белгәндән алып беләм. Элекке Йомағужа (хәҙер Мәләүез) районының Кәшәлә ауылында бергә йәшәнем. Бәләкәй генә өйгә төкәтмә төкөтөлгән ине, шул төкәтмәлә Ғәйниямал өләсәйҙән булған ҡыҙы Хәйерниса улы һәм ҡыҙы менән бергә торҙолар. Ул инәй элек Ҡотан ауылына тормошҡа сығып, балаларының атаһы баҡыйлыҡҡа күскәс, атай йортона һырылғандыр, сөнки инәй инвалид булды. Оло улдары Шәһивәли ауылда үҙ ғаиләһе менән донъя көтә ине. Быларҙан тыш, Хәҙисә исемле ҡыҙы һәм Кәбир исемле улы булды. Хәҙисәһе Мәҡсүт ауылында йәшәне. Зөһрә өләсәйҙең 2 улы, 1 ҡыҙы булды. Өҫтәүенә, Кәбир ағай, ялан яғынан килеп, ауылдан 15 саҡырым алыҫлыҡта мал ҡараусыларҙың утарынан Рәхилә исемле бик матур бер ҡыҙҙы кәләш итеп алып ҡайтты. Оҙаҡламай, ғаилә ағзалары тағы ла тулыланды: уларҙың мөхәббәт емештәре булып ҡыҙҙары донъяға килде. Был хәлдәр барыһы ла һуғыштан алда булды. Көндәш ике өләсәй бик татыу булдылар, бер-береһенә “апай” “һылыу” тип өндәшерҙәр ине. Йәнә ауылда беҙҙең күрше Әбүбәкир бабайҙың 3 әбейе бар ине. Оло әбейе улы менән башҡа торҙо, бабай 2 әбейе менән бергә йәшәне. Бер әбейенең балалары булманы, кесе әбейенең 4 ҡыҙы бар ине, улар ҙа бик татыу йәшәнеләр. Бына ошо юлдарҙы яҙғанда, бала саҡтан күңелгә һеңеп ҡалған бер ҡыҙыҡлы ваҡиға иҫкә төштө. Элек атлы ҡунаҡ булыу ғәҙәти хәл ине. Әбүбәкир бабай ҙа ялан яғында йәшәгән (ара 60 километр) бер дуҫын ҡунаҡҡа саҡырҙы. Уның да 2 әбейе бар. Ҡыш көнө Сәләх бабай ике әбейен кашауай санаға ярышлап ултыртып, аттың дилбегәһен тотоп килде. Оло әбейенең исеме Хәкимә, кесеһенеке-Сәйҙә. Беҙ, малайҙар ундай мәжлестәрҙән ситтә ҡалмайбыҙ, мейес артында ла йәшенеп торабыҙ. Мәжлес ҡыҙа, тәпәндәге әсегән һары бал ҡунаҡтарҙың баштарына сығып, йыр һуҙалар, күрешеү, осрашыу хөрмәтенә бокалдар күтәрәләр. Һуңынан бейеүгә күсәләр. Һәр береһе бейегәс, сират атлы ҡунаҡ Сәләх бабайға етте. Сәләх бабай инәлтеп торманы, оло әбейе Хәкимәнең таҡмағына тыпырҙатып бейей ҙә башланы: Сонтор ҡара бүрегеңде Ҡырын һалып кейәһең. Сәйҙә ҡулы тейҙе ниһә, Ит буламы һөйәгең. Был көндәштәрҙең дә бер-береһенә ҡарата ихтирамлы булыуҙары, татыулыҡ һәм тыныслыҡ менән ғүмер кисереүҙәре аңлашыла. Хәҙер уйлайым да, беҙҙең быуын ҡатындары, ошо өләсәйҙәр кеүек, ата бер, әсә башҡа булған ҙур ғаиләләрҙә лә татыу йәшәне бит. Минән булмаҫ, билләһи, булмаҫ. Татыу йәшәргә, бәлки, боронғо бабайҙарҙың ҡайыш ҡамсыһы ла ярҙам иткәндер. Әммә Ғимран бабайҙың да, Әбүбәкир бабайҙың да ҡамсылары күренмәне. Ғәйниямал өләсәй тирә-яҡ ер-һыуҙы яҡшы белә ине. Емеш-еләк өлгөргәс, беҙҙе эйәртеп, Аҡ һыйыр, Ерекле төҙ тауҙарына еләккә алып бара, ҡырғараҡ таралышһаҡ, “аҙашып китмәгеҙ” тип киҫәтә ине. Бына шулай, беҙ ҙә үҫеп, мәктәпкә төштөк. 4 синыфты тамамлауға Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, барлыҡ ауылдаштар менән Ғимран бабайҙың да улдары Шәһивәли һәм Кәбир ил һаҡларға китте. Колхозда төп көс булып ҡарттар, ҡатын-ҡыҙҙар, үҫмерҙәр ҡалды. Ғимран бабай колхоздың аттарын ҡарай. Беҙ, малайҙар, колхоз малына бесәнгә барабыҙ. Эштән һуң яҡын-тирәнән үҙебеҙҙең малға бесән алып ҡайтабыҙ. Ғимран бабай ирҙәре фронтҡа киткән һалдат ҡатындарына ихлас ярҙам итә ине. Көндәрҙең береһендә уларҙың ғаиләһендә шатлыҡлы ла, бер аҙ болоҡһоу ҙа ваҡиға булды. 1943 йылдың апрель айы ине. Нөгөш йылғаһының боҙо китеп, һыу ярҙан-ярға һуғылып аға, бындай ваҡытты ҡара ташҡын тип атайҙар. Беҙ, малайҙар, ғәҙәттәгесә, яр башында сыр-сыу килеп шаярабыҙ. Ағастарҙың төбө-тамыры менән аҡҡанын күҙәтәбеҙ. Эңер төшөп килә, шул ваҡыт аръяҡтан хәлһеҙ генә ҡысҡырған тауыш ишетелде. Беҙ иғтибар менән тыңлайбыҙ. “Атайыма әйтегеҙ, нисек булһа ла сығып алһын“, - ти. Бабайҙың улы Басир йүгереп инеп атаһына әйтте. Шул ваҡыт кем икәнен таныныҡ, ул Кәбир ағай ине. Сығып алырға кәмә юҡ. Бабай беҙгә ишек алдындағы ҡоймаһын һүтеп ташларға ҡушты ла, үҙе кәшмәк бәйләү өсөн һалабаш йүкәһенән арҡан ишә башланы. Беҙ ҡойманы һүтеп, беребеҙ бер яҡ осонан, икенсебеҙ икенсе осонан тотоп, яурын башына һалып, “һә” тигәнсе Нөгөш ҡырсынына ташыныҡ. Ара алыҫ түгел, күп булһа 100 метр булыр. Ул арала арҡандарын тотоп, бабай килеп етте лә, эшкә тотондо. Ҡоймалаҙы теҙеп кәшмәк яһап бөткәс, арҡан тағып кәшмәкте үрләттек, шулай итмәгәндә, кире сыҡҡанда бик түбәнләп, көслө ағымға, шаршы башына эләгеүе ихтимал. Бабай ҡулына көрәген алып, белгән доғаларын уҡып, “Ярар, балалар, Хоҙайға тапшырам”, - тине лә, кәшмәкте һыуҙың үрге ағымына ҡарап бороп, көрәге менән шәп итеп ишеп сыға башланы. Беҙ “аһ” итеп ҡарап торабыҙ, ул арала ҡараңғы төшөп, күктән тулған ай нурҙары ярһыу аттай түбәнгә тәгәрәгән тулҡындарҙы яҡтыртҡас, күңелдәргә ҡурҡыныс шом ятты. Ниһәйәт, бабайыбыҙ бик түбәнләп арғы ярға сығып етте. Арғы яҡ ярҙа ҡырсын юҡ, һыуҙың ситенән алып әрәмәлек, кәшмәкте үрләтер мөмкинлеге юҡ. Бабайыбыҙ улын ултыртып алды ла, кире ярға юл тотто. Ул шул тиклем ҡыҙыу һәм тилбер хәрәкәт итә. Шулай итмәһә, ҡаты ағым шаршы башына барып эләкһәң, аңлашыла ни менән бөтөрө. Беҙ малайҙар, яр буйынан йүгереп түбәнләйбеҙ. Тегеләр шаршы башына етмәҫ элек ярға яҡынланылар. “Арҡанды тотоғоҙ”, - тип ҡысҡырҙы бабай һәм арҡанды ярға ырғытты. Беҙ, малайҙар, арҡанды һөйрәп сығарып ҡуйҙыҡ. Кәбир ағай ауыр яраланып госпиталдә ятҡан булған да, ҡайтарып торғандар икән. Шул тиклем йонсоу: ҡоро һөйәк тә тире. Һәргәй ауылы менән Кәшәлә ауылы араһы 60 саҡырым, арала бер ауыл да юҡ, кеше булмаған утарҙарҙа йоҡлап, 3 көн ҡайттым тип, һөйләне ул. Был ваҡытта ауылда бер ир-ат юҡ. Ғимран бабай шундай ҡурҡыныс аҙымға бармаһа, ниндәй һәләкәт көтәр ине икән? Бала өсөн йәнен фиҙа ҡылған атай булараҡ, ошо ҡурҡыныс аҙымға барғандыр инде. Яҙыуымса, ауырыу Кәбир ағайҙы өйҙә бик яҡшы тәрбиәләнеләр. Ваҡ мал һуйып, тиреһенә урап, көн дә мунса индереп, кәзә һауып, һөтөн эсереп, булған яҡшыраҡ ризыҡтарын ашатып-эсереп, аяҡҡа баҫтырып алдылар. Тик Кәбир ағай оҙаҡ тора алманы. Хәрби комиссариат саҡыртҡас, ғаиләһен, һөйөклө кәләшен, “атай” тип өҙөлөп йөрөгән ҡурсаҡтай ҡыҙын ҡалдырып, тағы ла фронтҡа юллана. Шул китеүҙән тыуған төйәгенә кире әйләнеп ҡайтмай, “үлде” тигән ҡара ҡағыҙы ғына килә. Оло улы Шәһивәлиҙең дә хәбәрһеҙ юғалыуы хаҡында сәләм алалар. Билдәле, был ваҡытта фашистар менән алыш дауам итә, һуғыштың осо-ҡырыйы күренмәй, колхоз етәкселәре лә йыш алмашына. Колхоздың булған малын-мөлкәтен, контораһын 2-се бригадаға күсерәләр. Йәштәр шунда барып эшләй. Эшкә яраҡлы, ғаиләле ҡатын-ҡыҙҙар үҙҙәре бер звено булып, ауылда иген утап, ураҡ урып, бесән эшләйҙәр. Тормош ауырлаша, әммә һәр кем йәшәргә, дошманды еңер өсөн үҙ өлөшөн индерергә тырыша. Бригадаға бүленеп бирелгән аттар ҡорсаңғы ауырыуынан үлеп бөттөләр. Эш үгеҙ-һыйырҙарға ҡалды. Ҡышҡы бурандар сығып, ҡарҙар яуһа, үгеҙҙәр менән юл ярып булмай. 2-се бригадаға тиклем 20 саҡырым ара, шулай ҙа әмәле табыла, саңғы кейеп бәләкәй сана һөйрәп, бейек-бейек тауҙар артылып, ялан яғынан ашарлыҡ ризыҡ алып ҡайта инек. Бындай ауырлыҡ бигерәк тә Ғимран бабайға төшә ине. Уның ғаиләһендә 10 йән эйәһе, үҙе 11-се, уларҙы нисек тә яҙға тиклем үлтермәй аҫырап ҡыш сығарырға кәрәк. Яҙға ризыҡ була: балтырған, әтлек, һарына, йәйен еләк-емеш, муйыл, балан, мышар һ. б. Ғимран бабай, балаларын үлтермәҫ өсөн барлыҡ көсөн-тырышлығын һалды. Урмандан ҡыуыш йүкә ағастары алып ҡайтып, эшкәртеп, мунса яғып киптереп, бик матур итеп әсетке күнәге, айран батманы, көрәк, ялғаш кеүек кәрәкле әйберҙәр эшләп, йәш әбейе Зөһрә өләсәй менән саңғы кейеп, санаға тауарҙарын тейәп, һөйрәп сығып китерҙәр, тауарҙарын тын игенгә, картуфҡа ла алмаштырып алып ҡайтырҙар ине. Ғимран бабай үҙ ауылының патриоты булды, йор һүҙле ине. Ялан яғындағы кешеләр “Ғимран ағай, шул Кәшәләлә йонсоп йәшәйһегеҙ, ялан яғына күсеп сығығыҙ”, - тиҙәр икән. Ғимран бабай уларға:“Беҙҙең өсөн ҡайғырмағыҙ, 10 метр ҡар яуһа ла, беҙҙең ат өҫтә”, - ти икән, саңғыны ишаралай, йәнәһе. Шулай йәшәп ятҡанда, уларҙың ғаиләһенә оло ҡайғы килә. Сираттағы сәфәргә Зөһрә өләсәй яңғыҙы юллана. Тауарҙарын ашамлыҡҡа алмаштырып, кире ҡайтырға сыға. Күрше Сауҡа утарына 4 саҡырым ара ҡалғас, көслө һепертмә буран сығып китеп, ґур күперле яланында юлдарҙы һылап һала. Зөһрә өләсәй юлдан аҙаша, кис тә була. Шул төндә инәй туңып үлә. Ғимран бабай әбейен Сауҡа утарына алып килеп ерләй. Ул йылдарҙа бер Ғимран бабай түгел, барлыҡ халыҡ шулай ғазапланды. Һуғыш тамамланғас та, донъялар рәтләнмәне әле. Һуғышта емерелгән хужалыҡтарҙы тергеҙеү өсөн тағы ла күп көс һалырға тура килә. Илдә аслыҡ-яланғаслыҡ хөкөм һөрә. Бына ошо йылдарҙа Мәҡсүд ауылында йәшәгән ҡыҙы Хәлиҙә апай 3 балаһы менән Ғимран бабайҙың ғаиләһенә килеп ҡушыла. Был ваҡытта уның иптәше Хәниф еҙнәй ил һаҡлауҙан ҡайтмағайны әле. Бабай уның балаларын да үҙ ҡанаты аҫтына алды. Хәйерниса инәйҙең улы менән ҡыҙы үҙҙәрен ҡарайҙар ине инде. Улы имән бағана ултыртып, ҡойма һуғып, башын ҡабыҡ менән ябып, өй ишараһы эшләп, әсәһен алып, башҡа йәшәй башланылар. Кәбир ағайҙың кәләше, ағайҙың үлем хәбәре килгәс, үҙҙәренең ялан яғына ҡыҙы менән ҡайтып китте. Оҙаҡламай Хәлиҙә апайҙың тормош иптәше ил һаҡлауҙан ҡайтып төштө, ҡайтыу менән ихласлап эшкә тотондо. Бик оҫта кеше ине ул, нимәгә тотонһа ла ҡулынан килә. Беҙ уның урмандан өйәңке ағасы (уҫаҡтың бер төрө) алып ҡайтып, төрлө ҙурлыҡта сеүәтәләр, табаҡтар, туҫтаҡтар эшләүен күҙәтә торғайныҡ. Шул тиклем матур, әйтерһең, станоктан сыҡҡан сувенир кеүек. Уның эсен бәләкәй генә ҡулдан эшләнгән ҡулайлама – өңгөс йышҡылар менән эш итеүе еңел түгел. Ул шул тауарҙарҙы ялан яғына алып сыға ине. Шул табаҡтың, туҫтаҡтың эсен тултырып тын иген бирәләр икән. Игенде тирмәнгә тарттырып алып ҡайта, рәхәтләнеп икмәк ашайҙар. Беҙ малайҙар менән урманға барып табаҡлыҡ алып ҡайтып, эшләргә һөйләштек. Яҡын тирәлә өйәңке ағасы юҡ, ул тик Күжә буйында үҫә. Әйткән һүҙ-атҡан уҡ: әҙерләндек тә, балта-бысҡыларыбыҙҙы, бер кислек аҙыҡ-түлек алып, юлдаштарым Әлимғол, Батыр, Ринаттар менән саңғы-саналарыбыҙҙы алып юлға сыҡтыҡ. Күжә буйынан 4 саҡырым самаһы барғас, өйәңке ағастары осрай башланы. Беҙ берәүһен һайлап йыҡтыҡ, ваҡ киҫәктәргә бысып, уртаға ярып, эстәрен балта менән сабып, соҡоп (өйәңке ағасы йомшаҡ, ярылмай) һөйрәп алып ҡайтыуға еңеләйтәбеҙ. Шул урында ут яғып, төн үткәрҙек, иртәгәһенә төштән һуң ҡайтырға сыҡтыҡ. Түбәнге Нөгөштә (бөткән ауыл) кордон бар, бер урман һаҡсыһы йәшәй. Ул беҙҙең ауылдан Йәрмөхәмәт исемле кеше ине. Юл-Нөгөш буйынан. Кордондан бер ҡатын сыҡты ла :“Ҡустылар, тороп тороғоҙ”, - ти. Беҙ, ни булды икән, тип торҙоҡ. Килеп етте лә, ҡустылар көн кисләгән бит, әйҙәгеҙ, йоҡлап ҡайтығыҙ, ти. “Юҡ, 4 саҡырым ергә ҡайтып етербеҙ әле”, - тибеҙ. “Әйҙәгеҙ, ит һалғанбыҙ, асыҡҡанһығыҙҙыр, ашап, ял итеп ҡайтырһығыҙ”, - тигәс, беҙ ризалаштыҡ. Саналарҙы Нөгөш буйында ҡалдырайыҡ, тиһәк, “Әйҙә, өй янына алып барығыҙ, яҡын бит”, - ти теге апай. Саналарҙы һөйрәп барҙыҡ. Ашап-эсеп, ятып йоҡланыҡ, иртәнсәк тороп, ҡайтайыҡ, тиһәк, беҙҙең табаҡлыҡ ағастарыбыҙ юҡ, санаһы менән беҙҙең ауылдаш урман һаҡсыбыҙ келәткә индереп бикләп ҡуйған. Беҙ Йәрмөхәмәткә инәлә башланыҡ- бер төп өйәңке менән урман кәмерме, йәнәһе. “Ана, шәм һымаҡ ҡарағайҙарҙы урлап, күпме һал ағыҙып һаталар, бик тә шәп булһаң, шуларҙы тот”, -тибеҙ. Батыр күҙ йәшен түгеп тормай, ул ҡаты, иркенерәк һөйләшә, сөнки Йәрмөхәмәт уның 3-сө быуын ағаһы ине. Бирмәне. “Иртәгәнән һуңға Фәтхелислам бабай килә, аҡсағыҙҙы алып килеп, билет яҙҙырып алырһығыҙ ҙа, шунан табаҡлыҡтарығыҙҙы алып ҡайтырһығыҙ”, - тине. Фәтхелислам бабай Үрге Нөгөштә йәшәгән объездчик икән. Беҙ ҡайтырға сыҡтыҡ. Юлда һөйләшәбеҙ. Беҙҙән байтаҡҡа кесе Ришат Әлимғолға бәйләнә: “Ыңғай ҡайтҡанда, бер нәмә лә булмай ине. Һин, әйҙә, йоҡлаһаҡ, йоҡлайыҡ та ҡуяйыҡ, тип ризалаштың. Боронғоларҙың “Тамаҡ тамуҡҡа төшөрә” тигәндәре дөрөҫ. Бер киҫәк болан ите ашамағандан үлмәҫ инек әле! Беҙ шулай һөйләшә- һөйләшә ҡайтып етеп барғанда, Ғимран бабай осраны. Беҙ оҙаҡлағас, хафаланып, “Һеҙгә берәй хәл булдымы икән әллә, тип, ҡаршы сыҡтым”, -ти. Сөнки минең юлдаштарымдың берәүһе Батыр- улы, Әлимғол менән Ринат ейәндәре ине. Беҙ хәлде һөйләп бирҙек. Бер көн ял иттек тә, әйткән көнгә барырға булдыҡ. Билетҡа түләргә аҡса ҡайҙа ул, колхозда бушҡа эшләп йөрөгән кешенең ниндәй аҡсаһы булһын? Әсәйҙәрҙең бер һыйырҙан тамсылап йыйған бер йомғаҡ майын алып китергә йыйындыҡ. Әлимғол әйтә: “Беҙҙең һыйыр булмағас, май юҡ”, - ти. Әсәһе: “Бер биш стакан тоҙ алып кит”, - ти. Шулай итеп, барып еттек тә, өйгә инһәк, ысынлап та, объездчик ҡарт килгән икән, табаҡ тултырып, һөйәкләп болан ите ашап ултыралар. “ Бына ошолар инде, Күжә буйында бер төп өйәңке ағасын йығып, шуны алып ҡайтып барғандарында, тотоп, табаҡлыҡтарын келәткә индереп бикләнек”, - ти, хужаһына ярамһаҡланып. “Ярар, протокол яҙма, билет алһындар, аҡсағыҙ бармы?” - ти объездчик. “Аҡса юҡ, бабай, берәр йомғаҡ май алып килдек”, - тибеҙ. Әлимғол: “Беҙҙең һыйыр юҡ, 5 стакан тоҙ алып килдем”, - ти. Бабай полевой сумкаһынан бер ҡағыҙ алды ла, арлы-бирле сыймаҡлап яҙып бирҙе лә, килтергән нәмәләрегеҙҙе ҡалдырығыҙ, тип бойорҙо. Беҙ эстән уларҙың шундай ауыр ваҡытта бер төп өйәңке ағасы өсөн ыҙалатыуҙарына, ҡомһоҙлоҡтарына нәфрәтләнһәк тә, күңелдән рәхмәт әйтеп, саналарыбыҙҙы һөйрәп ҡайтып киттек. Шунан һуң күп ваҡыт та үтмәне, урман һаҡсыһы Йәрмөхәмәт болан атып тотолоп, штрафҡа юлыҡты. Эшенән дә ҡолаҡ ҡаҡты. Был хәбәрҙе ишеткәс, беҙҙең тиктормаҫ Ришат, беҙҙең рәнйеш ебәрмәгәндер, беҙҙе күпме ыҙалатты, тине. Шулай итеп, беҙ ҙә табаҡ, туҫтаҡ эшләп ҡараныҡ, тик Хәниф еҙнәнекенә еткереү ҡайҙа? Уның һауыттары янында күпкә ҡайтыш, урын-еренә еткереп эшләнмәгәйне. Ялан яғына алып сығып, үткәрә алмай ыҙаландыҡ. Хәниф еҙнәй ғаиләһе менән үҙенең тыуған ауылы Мәҡсүткә ҡайтып, донъя ҡороп, матур итеп олоғайғансы йәшәп, донъя ҡуйҙы. Тормош юлдашы Хәлиҙә апай ҙа мәрхүмә инде. Ә инде Ғимран бабайға килгәндә, ул бер үҙенең балаларын ғына ҡайғыртманы. Ауылда йәшәгән фронтовик ҡатындарына, уларҙың балаларына ла ярҙам ҡулы һуҙырға әҙер булды. Шул ауыр ваҡыттарҙағы бер ваҡиға һис тә иҫтән сыҡмай. Яҙ, боҙҙар китеп, һыу ҡайтҡас, Нөгөштән һал ағыҙыу кәсепкә әйләнә торғайны. Ғимран бабай ҙа тик ятмай, һыуға яурыны менән һөйрәп ташып, һал бәйләй. Кемгә нимә кәрәк, һалға ултырып сығаһың да, йомошоңдо йомошлап, йәйәүләп ҡайтаһың. Беҙ, 7-8 малай һәм ҡыҙҙар, Ғимран бабайҙың һалына ултырып сыҡтыҡ та, ҡайтып киләбеҙ. Барыбыҙ ҙа сәсеүгә картуф орлоғо күтәргәнбеҙ. Ара алыҫ ине - 40 саҡырым. Икебаш тигән тау аҫтында ял итергә ултырҙыҡ. Ғимран бабай тоғонан көлгә күмеп бешергән ярты икмәген алып һәр беребеҙгә өлөш сығарҙы. Тамаҡ ялғап алғас, бер ҡыҙ: “Әйләнде-сәйләнде, ауыҙ морон майланды, күҙ күрҙе, тамаҡ туйманы”, - тимәһенме. Ҡалғандар эстәрен тотоп көлөргә тотондолар. Ғимран бабай: “Туймаһаң да, хәл юҡ инде, ҡыҙым, башҡа икмәк юҡ, ҡайтып етергә 10 саҡырым ғына ара ҡалды”, -тине. Беҙ тағы ла юлыбыҙҙы дауам иттек. Бына шулай, Ғимран бабайҙың балаларына, ғөмүмән, ауыл халҡына ҡылған изгелектәре ул заманда йәшәгән хәҙерге тере кешеләрҙең йөрәктәрендә һаҡланалыр. Бабайҙың үҙенән алда оло әбейе баҡыйлыҡҡа күсте. Ул улы, килене ҡарамағында булды, бик яҡшы тәрбиәләнеләр. Ҡартайып, үҙенең тыуған төйәгендә ҡәҙерләп ерләнде. Хәҙер ул ауылда, атай-олатайҙар төйәген яңғыҙ ҡалдырмай, хәтер- саҙаҡаларын доға ҡылдырып, аяттар бағышлап, Ғимран бабайҙың вариҫы- ейәне Ришат йәшәй. (Исемдәр үҙгәртеп алынды) ===Һис онотолмай үткәндәр=== Уйҙар һис кенә лә тынғы бирмәй. Йәшәү дәүеремдәге шатлыҡлы ла, ҡайғылы ла, мажаралы ла, шулай уҡ көлкөлө лә хәл-ваҡиғалар кисә генә булып үткән һымаҡ. Мин был яҙмамда ғаиләм менән Үрге Нөгөш ауылында 22 йыл йәшәү осоромда күргән-кисергәндәремде бәйән итмәксемен . Мин 1954 йылда әрме хеҙмәтен үтәп, ауылға ҡайтканда элекке “Ҡыҙыл Байраҡ” промартеленең Үрге Нөгөш бригадаһында эштәр көйлө генә бара ине. 1954-1955 йылдарҙа эшселәр һаны йәштәр менән тулыландырылды. Әрме хеҙмәтенән ҡайткан егеттәр-Йосоп, Сәғиҙулла Аҫылғужиндар, Сабир, Басир Толомғужиндар, Әбдрәхим Бикишев, Ишмөхәмәт Көҫәпов, Тимербулат Юламанов, Әҡсән Иҫәнаманов, Бәҙретдин, Кәлимулла Иҫәнғужиндар ағас ҡырҡыу, һалабаш төшөрөү, сайыр ағыҙыу, һал ағыҙыу кеүек ауыр эштәрҙә ал-ял белмәй эшләне. Һуғыш ветерандары Мөхәмәҙулла, Хабрахман, Ҡунаҡбай Аҫылғужиндар, Ғәле Толомғужин, Тимерғәле Хатаповтар кеүек абруйлы кешеләре йәштәргә өлгө булып йәшәнеләр. Ғиниәтулла, Уйылдан Аҫылғужиндар, Ғәббәс, Шәйхислам Иҫәнамановтар, Исҡужа Юламанов бабайҙар ниндәй ҡатмарлы замандарҙа ла дин юлынан тайпылманы, биш ваҡыт намаҙҙарын ҡалдырманы. Ураҙа, Ҡорбан ғәйеттәрен үткәреп, ауылыбыҙҙың ҡото булып йәшәнеләр һәм ауыл халҡын дин юлына әйҙәнеләр. Тик, ҡыҙғансҡа ҡаршы, мин үрҙә телгә алып киткән кешеләрҙең береһе лә был яҡты донъяла юҡтар инде. 1955-1960 йылдарҙа промартелдең эше гөрләп барҙы. 1955 йылда һалабаш төшөрөү осоро хәтерҙә ныҡ һаҡлана. Был эш сезонлы- июндең 10-нан июлдең 10-на тиклем. Ошо арала эште ҡыҙыу тотмағанда, һалабаш йәбешеүҙән планды үтәй алмау ҡурҡынысы бар. Шуның өсөн Үрге Нөгөшкә яҡын ерҙән делянка алып, ике ауыл йәштәрен бергә ҡушып, Нөгөш буйында Аҡтау аҫты тигән ерҙә яттыҡ. Күбеһе 7-8-се синыфты бөткән генә ҡыҙҙар-егеттәр. Һалабаш төшөрөү ваҡыты етә, уны һыу буйына ташыуҙы тиҙләтергә кәрәк. Ғәле Толомғужин, Хабрахман Аҫылғужин, Ғәлиәкбәрҙән Сәлимгәрәй ағай Байморатов таң һыҙыла башлау менән аттарын егеп, делянкаға ашығалар. Иртән йөрөү хәйерле, сөнки эҫе төшә башлаһа, күгәүендәр аттарҙы ыҙалата. Тағы ла шуныһы : һалабаш ҡояшта оҙаҡ ятһа, кибә, уны тиҙерәк һыуға батырыу яғын ҡарарға кәрәк. Шуның өсөн иртәле-кисле эште ыратып ҡалырға тырышалар. Ә йәштәр, көнө буйы эшләп арыуҙарына ҡарамаҫтан, төнө буйы Йосоп Аҫылғужиндың (мәрхүм) ҡурай көйөнә бейеп, йәш малайҙар төрлө шағараҡтар ҡороп, шаярып сығалар ине. Үрҙә телгә алып киткән һуғыш ветерандары эштең уртаһында ҡайнаны. Ҡыш икешәр ат егеп ағас ташынылар, ҡап, септә тейәп Стәрлетамаҡҡа барып промартелгә аҙыҡ-түлек һәм башҡа кәрәк-яраҡ тауарҙар тейәп ҡайталар ине. Һуғыш ветераны Мөхәмәҙулла бабай Аҫылғужин йыл әйләнәһенә промартелдең аттарын ҡараны. Йәй бушаған арала ҡайын туҙынан дегет ҡайната ине. Ҡунаҡбай ағай Аҫылғужин Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында 7 йыл Алыҫ Көнсығышта Камчатка ярымутрауында хеҙмәт итеп ҡайтты. Төрлө етәксе урындарҙа, һуңынан “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығында эшләне. Тимерғәле ағай Хатапов бригадир, урмансы, һатыусы булып та эшләне. 1960 йылда промартелдәр бөтөрөлдө. Ике ауыл халҡын “Фрунзе” колхозына (Аҫҡар, Исламбай, Брәтәк) ҡуштылар. Әммә унда ла халыҡ өсөн файҙа булманы. Эш юҡ. Күп тә үтмәй, ауыл халҡын Хоҙай яҙмышына тапшырып, айырып ташланылар. Унан инде халыҡ эш эҙләп, төрлө тарафтарға күсенеп китергә мәжбүр булды. Ауылда оло йәштәге ҡарттар һәм һуғыш ветерандары ғына ҡалды. Уларҙың һәр береһенең үҙ маҡсаты, үҙ шөғөлө бар ине. Исҡужа бабай Юламанов Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында урмансы булып эшләгән. Үҙенең бик күп солоҡ күстәре һәм ишек алды баҡсаһында түмәр умарталары тулып ултыра ине. Сәй эсергә ултырһалар, солоҡ балын батманы менән эргәһенә ултыртып ҡуйыр ине. Өс малайы бал ашауға шәп булғандыр, күрәһең, һауытта бал бөтһә, батмандан өҫтәп һалып тора. Ғәле бабай Толомғужиндың да солоҡ күстәре, түмәр умарталары күп ине. Бал күп. Һитә балын бойҙайҙан эшләнгән ҡурлы тәпәнгә һалып ебәрһәң, иртәнсәк һалһаң-кискә, кис һалһаң иртәнсәккә өлгөрә. Беҙ Нөгөш яры башында күрше булып йәшәнек. Бер көн иртәнсәк барһам, Ғәле бабай һыу буйында ултыра, эргәһендә бал батманы. Кәрәҙле балды һыуға һала ла, таяҡ менән төпкә этә. Бал һыуға бата, әммә аҡмай. “Бабай, нимә эшләйһең?”, - тип һорайым. “Инәйеңә йән көйҙө, бар нәмәне тәпәнгә һалырға йыбана бит”, - ти. Асыҡланыуынса, инәй кистән балды һалып ҡуймаған булған. Үрге Нөгөштә бындай ҡыҙыҡ хәлдәр күп булды инде ул. Хатапов Тимерғәле ағай һатыусы булып эшләгәнендә, райпо идараһы май, йомортҡа йыйырға план еткергән. Халыҡ тиҙ арала был планды үтәгән, сөнки алмашҡа сәй һәм башҡа тауар бирелә ине. Йомортҡа йыйылды, әммә алып барып тапшырыу өсөн ылау юҡ. Йомортҡа иҫкерә, ағайыбыҙ нимә эшләйбеҙ тип, лавка комиссияһы ағзаларына кәңәш итә. Кәңәшләшкәндән һуң, списать итергә булалар. Акт яҙалар, әммә йомортҡаны ташларға ашыҡмайҙар. Ир-аттар магазиндан араҡы алалар ҙа, йомортҡаны биҙрәләп бешереп, байрам итәләр. Әлбиттә, был төркөмдә мин дә бар инем. Һуңынан нимә булды тиһегеҙме? Райпонан ревизия килеп төштө. Списать ителгән йомортҡаның актын “Үҙ көсөндә түгел” тип таба һәм йомортҡаның хаҡын түләргә ҡушалар. Һуңынан ағайыбыҙ байрамда кемдәр ҡатнашҡан, шуларҙан аҡса йыйып ҡотолоп ҡалды. Аҫылғужин Хабрахман тураһында ла йылы хәтирәләр һаҡлана. Ул Бөйөк Ватан һуғышынан тәүгеләрҙән булып ҡулбашынан яраланып, тыуған ауылына ҡайта. Яралары уңалып та бөтмәй, ҡулынан килгәнсе, артелдә эшләй башлай. Бик тилбер, тиктормаҫ, егәрле кеше була ул. Һуғыштан һуңғы ауыр йылдар. Ашау наҡыҫ. Ағай кеше бәләкәс санаһына ит, май тейәп ялан яғына иген йүнләп алып ҡайтырға юллана. Юлы уңа. Ул 50 килоға яҡын тын иген таба. Ул ваҡытта ялан яғында йәшәгән ағаһы ярҙам итә. Мәләүез районының Ҡотлобулат ауылында ағаһында йоҡлай ҙа, тәүге әтәс ҡысҡырыу менән юлға сыға. Ул ауылдан Үрге Нөгөшкә тиклем 60 саҡырымдан күп ара. Етмәһә, ул яҡтарҙа тауҙар бейек. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, ауыр йөк менән, төн урталарында өйөнә ҡайтып инә. Был хәбәргә ҡайһы бер кешеләрҙең ышанмауҙары ла мөмкин, әммә булған хәл. Промартелдәр бөтөрөлгәс, Хабрахман ағай райпо идараһына эшкә урынлаша. Ике ат менән Үрге Нөгөш магазинына тауар ташый. Бик тырышып эшләне ул. Бында эшләгәндә лә уның тапҡыр әйтелгән һүҙҙәрен халыҡ һаман да онотмай. Эш былай була. Ул араҡы тейәп ҡайтып килә икән. Юлда осраған кешеләргә араҡы һата. Ә буш шешәләрҙе йәшниккә ултыртып ала. Яҙ. Нөгөш һыуы әллә ни ҡайтып та өлгөрмәгән, Үрге Нөгөш менән Ғәлиәкбәр араһында Ҡалыу морононоң кисеүе тәрән була. Хабрахман ағай пар ат егелгән арба менән, күп уйлап тормай кисергә төшә. Һыу уртаһына етә башлағас, тегенең буш шешәләре күпсеп аға башлай. Шул ваҡыт яр буйында берәү балыҡ ҡармаҡлап тора икән. Ул аҡҡан шешәләрҙе күреп: “Хабрахман ағай, араҡыларың аға”-тип ҡысҡыра. Ә ағайҙың иҫе китмәй генә: “Аҡһын, барҙыҡы аға”, -тип яуаплай. Хаҡлы ялға сыҡҡас та улар еңгәй менән бик матур, татыу ғүмер иттеләр. Ауылда беренселәрҙән булып “Хеҙмәт ветераны” миҙалына лайыҡ булды, Үрге Нөгөш ауылында иң өлгөлө ғаилә башлығы, еңгәй менән ике улына, бер ҡыҙына яҡшы тәрбиә, белем биреп уҡытып сығарып, үҙаллы тормош юлына баҫтырҙылар. Оло улдары Фәйзрахман уҡытыусы һөнәрен һайланы. Әлеге көндә Мораҙым ауылында донъя көтәләр, килен дә уҡытыусы. Хабрахман ағайҙың “барҙыҡы аға” тигән һүҙе хаҡлы ялға сыҡҡансы ҡабатланды. Еңгәй мәрхүмә ҡаҙ көтөргә ярата ине. Йыл һайын өс оя ҡаҙы себештәр баҫтырып сығара. Алдан сығарғанын эргәләрендә, Нөгөш йылғаһына яҡын туғайҙа йөрөтәләр. Әммә, ҡаҙҙарҙың үҙҙәрен генә түгел, еңгәй баҡырсаға әсегән һитә балы һалып, ағайҙы ла себештәрҙе көтөргә сығара. Бер көн шулай тәмәке көйрәтеп, әсегән балды тәмләп йөрөй торғас, ағай ятып торорға була, ул арала күҙҙәр йомола башлай, ҡарауһыҙ ҡалған аталы-инәле ҡаҙҙар себештәрен эйәртеп һыуға төшәләр ҙә, түбәнләп ағып китәләр. Ағайыбыҙ уянып тороп ҡараһа, ҡаҙҙар күренмәй. Еңгәй ағайҙың тетмәкәйен тетә икән. Бында ла уның яуап әҙер:“Барҙыҡы аға. Әле ике оя сыға бит”, - тип еңгәйҙе тынысландырырға тырыша икән. Бына шулай, мин үрҙә телгә алып киткән мәрхүмдәрҙең рухтарынан көлөргә уйламайым, әммә уларҙың эскерһеҙ үткән ғүмер юлдарын иҫкә алыуымды берәү ҙә ғәйепләмәҫ, тип уйлайым. Башта яҙып үтеүемсә, иң оло ҡарттар тураһында ла яҙып китмәү яҙыҡ булыр. Аҫылғужин Ғиниәтулла олатай мәзин булған. Һуғыш ваҡытында үҙенең һыйырын егеп Петровский баҙарына күнәк, көрәк алып барып һатып, аҙыҡ-түлек алып ҡайта торғайны. Ураҙа, ҡорбан ғәйеттәрендә оҙон аҡ күлдәген кейеп, еңдәрен һыҙғанып, ауылдағы ир-аттарҙы байрам сәйенә саҡырыр ине. 83 йәшендә лә һау-таҙа ине. 1959 йылда ат егеп урманға барып, фажиғәле вафат булды. Уйылдан бабайҙың ҡапҡаһынан ат, дуға өҙөлмәне, ишеткән, күргән ерҙәрҙән дауаланырға киләләр ине. Ғәббәс бабай Иҫәнаманов батша армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡан. Урмансы булып эшләгән, тапҡыр, йор һүҙле кеше ине. Шәйхислам бабай ҙа урмансы булып эшләгән, оҫта йырсы ине. Йыйылыш булһа, мәсет алдына килеп бер ҡысҡырһа, бәләкәй ауыл халҡы ишетә лә, тиҙ генә йыйыла ине. Бына ошондай изге күңелле оло быуын кешеләре менән аралашып йәшәргә насип булды миңә. Эйе, был яҙған кешеләрҙең балалары, ейән-ейәнсәрҙәре Үрге Нөгөштә лә һәм башҡа тарафтарға ла һибелгәндәр. Ошо мәҡәләне уҡығас, уларҙы яҡты донъяға тыуҙырып йәшәү бәхете бүләк иткән яҡындарын хөрмәтләп иҫкә алырҙар, тигән өмөттә ҡалам. ===Тылда ла барҙы һуғыш=== 1943 йылдар булһа кәрәк. Гитлер Германияһы менән илебеҙ араһында барған һуғыштың иге-сиге күренмәй әле. Ир-аттар һуғышҡа китеп бөтһә лә, ҡарт-ҡоро, ҡатын-ҡыҙҙар, үҫмерҙәр колхоздың төрлө эштәрендә тырышып эшләйбеҙ. Ҡыш малдарҙы иҫән-һау сығарһаҡ, яҙғы сәсеү, утау, унан һуң бесәне етә. Ҡыҫҡаһы, береһе артынан икенсеһе өлгөрөп тора. Колхоз рәйестәре лә йыш алмашынды. Үҙебеҙҙең колхоз рәйесе һуғышҡа алынғас, райком ике кешене килтереп ҡуйып ҡараны, әммә файҙаһыҙ. Колхоздың булған ғына байлығына сумалар ҙа, һыпыртыу яғын ҡарайҙар. Үҙебеҙҙең бер фронтовик яраланып ҡайтып эш башлағайны, һауыҡҡас тағы ла фронтҡа оҙаттылар. Фронттан яраланып ҡайтҡан яугирҙәрҙе йә бригадир, йә ферма мөдире һымағыраҡ яуаплы эшкә ҡуйыу тәртибе булды. Ул эште алып бара аламы-юҡмы уныһын халыҡтан һорамайҙар. Беҙҙә лә шулай хәл булды. Бер фронтовикты ферма мөдире итеп ҡуйҙылар. Әммә ул ышанысты аҡламаны. Үҙенең тәүге ҡатынын айырып, икенсегә өйләнде. Колхоздың иң шәп һары аты бар ине. Шуны егеп, загсҡа теркәләбеҙ тип, район үҙәгенә сығып китәләр. Әммә, юл уңышһыҙ була, бер ауылда атты юғалталар. Ҡыҫҡаһы, урлайҙар. Сәсән телле сая ҡыҙҙар уларға арнап шаян таҡмаҡ сығарып та ҡуялар: Һимеҙ болан атабыҙ тип, Ябыҡ болан атҡандар. Загсҡа теркәләбеҙ тип, Һары атты юғалтҡандар. Был таҡмаҡты ишеткән кешеләр әле лә һөйләп көлөп алалар. Мин бөтә фронтовиктарҙы түбәнһетергә йыйынмайым. Улар биргән анттарына тоғро ҡалып ил һаҡлап, тыуған ерҙәренә ҡайттылар һәм емерелгән хужалыҡтарҙы тергеҙеүгә күп көс һалдылар. Мәҡәләмдең башында яҙғанымса, 1943 йылға әйләнеп ҡайтайыҡ әле. 1943 йылда колхоздың хәле үтә насар түгел ине әле. Малсылыҡ та арыу ғына табыш килтерә, йылҡы малдары, эш аттары етерлек, баҫыуҙарҙа сәселгән игендәр ҙә мул ғына уңыш вәғәҙә итә. Тик эшсе көстәр етешмәй. Бесән мәле килеп етте. Йәш үҫмерҙәр ауылдан ҡырҙараҡ, олораҡ ҡатын-ҡыҙҙар (беҙҙең әсәйҙәр) ауыл тирәһендәрәк эшләйҙәр. Йәштәр звеноһына кәбән ҡойоусы Көҫәпов Ғимран бабай ауылдан аҙыҡ-түлек ташый. Бесән эше миҙгелле эш- ауылға ҡайтмайбыҙ. Бер мәл аяҡҡа кейгән сабата тишелеп, кейергә яраҡһыҙ булып ҡалды. Ғимран бабайға сабата үрә торған шөшлө алып кил тип әйтеп ҡайтарҙыҡ. Ул беҙҙең һорауҙы ҡәнәғәтләндерҙе. Сабата үреү өсөн ваҡ ҡына йүкәләр етерлек. Кис күп итеп ут яғабыҙ ҙа, ут яҡтыһында сабата үреп кейәбеҙ. Ҡыҙҙар ҙа, сабата үреп бирегеҙ әле, тип инәләләр. Беҙ Ишмөхәмәт Көҫәпов менән уларға сабата үрәбеҙ. Бушҡа түгел, еләк йыйып ашатырһығыҙ, тибеҙ. Шулай итеп, бесән әҙерләүҙе лә тамамланыҡ. Хәҙер сәскән игенде урып-йыйып, әрәм-шәрәм итмәй генә фронтҡа оҙатырға кәрәк. Тап ошо мәлдә, һуғышҡа тиклем бригадир булып эшләгән оло ғына кеше, Йосоп бабай ҡайтып төштө һәм райком бойороғо буйынса колхоз рәйесе вазифаһын атҡара башланы. Колхозсылар менән дөйөм йыйылыштар үткәрә, кәңәшләшә, фронт хәлдәрен һөйләй: “Сталинград йүнәлешендә беҙҙең ғәскәрҙәр немец фашистарын тар-мар итеп, сигенергә мәжбүр иттеләр. Фронтҡа ит-май, икмәк кәрәк. Шуның өсөн тырышып эшләйек. Сәселгән игенде юғалтыуһыҙ йыйып алайыҡ, фашистарҙың көндәре һанаулы ҡалды, еңеү беҙҙең яҡта буласаҡ”, - тип тамамланы һүҙен. Йыйлыштан һуң тағы ла дәртләнеп, нәфрәтләнеп эшкә тотондоҡ. Ҡатын-ҡыҙҙар ураҡҡа төштө, көлтә ташыу өсөн редован (бейек, сөм итеп эшләнгән арба, көлтә ташыу өсөн яраҡлаштырылған) менән көлтә ташыйбыҙ һәм ригелә (башы ябылған, игенде ҡорола һаҡлау, һуҡтырыу өсөн ҡулайлама) кәбән итеп өйәбеҙ. Ауыл яҡын булһа ла ҡайтмайбыҙ, колхоз рәйесе Йосоп бабай ашыҡтыра. Ямғырҙар башланмаҫтан алда өлгөрөп ҡалайыҡ, ти. Шул маҡсат менән йылы аш ойошторҙо, колхоздың бер бәләкәй генә танаһын да һуйырға рөхсәт итте. Бәҙриямал инәй Иҫәнбаева ашнаҡсы, ә завстоловой һуғышҡа ярамаған Умырғәле исемле ағай ине. Умырғәле ағай ауылдан икмәк бешертеп алып килә. Бәҙриямал инәй таң менән аш бешерә лә, төнгә тиклем арып эшләгән йәш-елкенсәк үҫмерҙәргә “подьем” иғлан итеп, ашарға саҡыра. Ашағандан һуң мәтрүшкә үләне һалып, ҡаты сәй эсерә. Тағы ла эш башлана. Эш күп. Ураҡ тамамланһа ла, көлтәләрҙе ике редован менән ташып өлгөртөп булмай. Бойҙайҙы һуҡтырғанда ла эшсе көсө күп кәрәк. Ҙур цистернаға 4 ағас ҡулайлаштырып, 4 атҡа ҡамыт кейҙереп (постромка) ишелгән арҡандың бер яҡ осон ҡамыттың ҡолаҡ бауына бәйләйһең. Иген һуҡтырғанда иген һуҡтырғыстың барабаны ҡайыш ярҙамында бәйләнә (яҫы, ҡалын брезент ҡайыш) ҡайыш туҡтауһыҙ әйләнһен һәм аттарҙы бер тигеҙ тартһын өсөн, бер кеше уртаға баҫып, сыбыртҡыһын болғап торорға тейеш. Ярай, уныһына 5-6 –сы синыфта уҡыған малайҙар ҙа бара. Бер кеше кәбәндән көлтә ырғыта, икенсеһе көлтәне бәйләгән бауҙы сисеп, барабанға тыҡҡан кешегә самалап биреп тора. Барабандан төшкән һаламды ике яҡлап ҡул тырмаһы менән бер аҙ алып бара һәм тағы ла ике кеше алып китә. Өйөлгән һаламды ат менән таҡтанан эшләнгән ҡулайлама ярҙамында алыҫҡараҡ алып барып эҫкерт итеп өйәләр. Иген елгәргес менән иген таҙарталар. Ҡыҫҡаһы, тын алырға ла ваҡыт юҡ. Ошондай ҡайнап торған эш ваҡытында эшкә аяҡ салыусылар ҙа булды. Колхозлашыу осоронда оҙаҡ ҡына колхозға инмәй йөрөгән Кинйәғол исемле оло ғына кеше, ашнаҡсы инәйҙе мыҫҡыллап : Колхоз еңгә һинме ни, Ыумас ыуаһыңмы ни? Ғариза биреп кергәйнегеҙ, Артыңды ыуаһыңмы ни, - тип әйтеп көлгән. Бер көн төшкө ашҡа ултырғайныҡ, әлеге Кинйәғол ашап бөттө лә, тағы һамаҡлай башланы: Ала ҡарға, ҡара ҡарға, Ҡыу ҡарағай башында. Ике ярма, өс бәрәңге Ысталауай ашында. Быны ишеткәс, һуғышта һыңар аяғын ҡалдырып ҡайтып, икенсе бригаданан килеп весовщик булып эшләп йөрөгән Мазһар ағай түҙмәне: “Ҡәбәхәт, илебеҙ халҡы дошманды тиҙерәк еңеү өсөн ал-ял белмәй тир түгә, беҙҙең ғәскәрҙәр һәр бер аҙым еребеҙ өсөн ҡан түгәләр, ҡорбан булалар, ә һин бында эшләгән кешенең рухын төшөрөп, ҡотҡо таратып ятаһың. Был ҡара эштәрең өсөн яуап бирерһең”, - тине лә, Кинйәғолдоң боғаҙына йәбеште. Әүрәү араһына һелтәне лә, тегенең осаһын ҡайыҙлай башланы. Ырҙында булған бар кеше Кинйәғолдоң был ҡылығын хурланы. Мазһар ағайҙың Кинйәғолға ҡарата нәфрәтләнеп шул аҙымға барыуын хупланы. Колхоз рәйесе Йосоп бабай ҙа Мазһар ағайҙы ҡеүәтләгәндәй итеп ҡарап тора. Был мажараны ҡарап торған үҫмерҙәргә ҡыҙыҡ тойолғандыр инде, шунда уҡ түбәндәге юлдар ижад ителде: Автобус килә һыҙғырып, Суйын юлын ҡыҙҙырып, Мазһар Кинйәғолдо һүтә Әүрәүҙәргә туҙҙырып. Йосоп бабай ымлап тора: Нығыраҡ бир елкәгә. Мазһар Кинйәғолдо дауалай, Һырындырып веялкаға. Ошонан аҙаҡ Кинйәғол да ипкә-һапҡа ҡалды, Мазһар ағай яуапҡа тарттырайыҡ тиһә лә, Йосоп бабай: “Ҡуй, ярамай, балалары, ғаиләһе бар бит, аңлағандыр”, - тип ҡаршы төштө. Йосоп бабай ундай кеше түгел ине. Кеше менән матур мөғәләмә итте, ҡурҡытырҙай итеп тамаҡ ярып ҡысҡырып йөрөүен хәтерләмәйем. Уның яратҡан бер һүҙе иҫтә ҡалған-“ посмотрим”. - Йосоп бабай, баҙарға сығып ҡайтырға ат рөхсәт ит әле. - Игенде йыйып алып бөтәйек тә, посмотрим. - Тирмәнгә он тарттырырға барырға ат кәрәк ине. - Эште бөткәс, посмотрим. Уның ошо “посмотрим” һүҙен ҡыҙыҡ күреп, юҡ-бар йомош менән мөрәжәғәт итеүсе йәштәр ҙә булды. Ул биргән вәғәҙәһен һуңлап булһа ла үтәне. Эйе, ул йылда мажаралы ла, ҡыҙғаныс та ваҡиғалар менән урып-йыйыу эштәрен көндәр аяҙ торғанда тамамлап ҡуйҙыҡ. Йәш үҫмерҙәр бер ҡараңғынан икенсе ҡараңғыға тиклем арыу-талыу белмәй эшләүҙәренә ҡарамаҫтан, төнө буйы уйнап-көлөп шиғыр юлдары һәм таҡмаҡтар ижад итеп мәж килделәр. Завстоловой Умырғәле ағайға ла сәнскеле төртмә таҡмаҡ эләкте. Бына ул юлдар: Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң Исеме Умырғәле. Завстоловой булдым, тиеп, Икмәкте умырма әле. Ул йылы уңыш арыу ғына булды. Хөкүмәт тарафынан бирелгән иген тапшырыу планын үтәп, колхозсыларға ла хеҙмәт көнөнә ҡарап әҙ булһа ла бүленде. Быға колхоз рәйесе Йосоп бабайҙың колхозсылар араһында аңлатыу эштәре алып барыуы һәм яҡшы ойоштороуы һөҙөмтәһендә өлгәшелде. Уның халыҡ менән яҡшы мөғәләмә итеүе лә, һис шикһеҙ ярҙам иткәндер. 1944 йылда колхоз аттарында ҡорсаңғы ауырыуы таралып, улар үлә башланы. Эш үгеҙҙәр, һыйырҙар менән башҡарылды. Йосоп бабай киренән һуғышҡа алынды, колхоздың хәле мөшкөлләнә башланы. Малдарҙы икенсе бригадаға күсерҙеләр. Яңы рәйес үҙенең талаптары менән эш итә башланы. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, беҙ үҙ бурысыбыҙҙы үтәнек- үгеҙ егеп һабан һөрҙөк, һыйыр егеп тырматтыҡ. Ҡыш көндәре юл ҡалғанда, бәләкәй сана менән колхоз малына бесәнен дә, йылаһын да һөйрәп ташыныҡ. Үҙебеҙҙең хужалыҡта булған бер һыйырға һалынған ит-май йөкләмәһен үҙебеҙҙең ауыҙҙан өҙөп фронтҡа ебәрҙек. Һәм ғорурлыҡ менән әйтә алам: беҙ, һуғыш осоро балалары һәм һалдат ҡатындары- инәй, апай, еңгәләр, шулай уҡ фронтҡа яраҡһыҙ ҡалған ҡарттар, дошманды еңеүгә тос өлөш индерҙек. Һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа ла эштең уртаһында ҡайнаныҡ. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Бөйөк Еңеүҙең 68-се йылын ҡаршы алғанда һалдатка әсәйҙәр генә түгел, беҙҙең замандаштарҙың да күптәре баҡыйлыҡҡа күсеп, бармаҡ менән генә һанарлыҡ ҡалдылар. Ошоноң менән яҙмамды тамамлап, мәрхүмдәрҙең йәндәре йәннәттә булыуын, ә ҡалған замандаштарға иҫәнлек-һаулыҡ, тыныс ғүмер теләйем. Йырлы-моңло йәшлегемде һағынам Был мәҡәләмде яҙырҙан алда минең күңелде бер уй биләп алды. Беренсеһе: “Яҙ, яҙ, һеҙҙең быуындың хәҙерге заман йәштәренә әйтер һүҙҙәре, бирер кәңәштәре күп бит, һеҙҙең йәшлегегеҙ ауыр йылдарға тура килде. Йәштәр уны уҡып, бәлки фәһем алырҙар, кәңәштәрегеҙгә ҡолаҡ һалырҙар”, - тиһә, икенсеһе: “Юҡ менән маташма, хәҙерге йәштәр барыбер ышанмаҫтар, күрәләтә арттырып яҙған”, - тиерҙәр тине. Шулай ҙа беренсе уй тағы ла : “Һинең йәшлегеңдә бергә үҫкән ауылдаштарың, үҙең менән бер ауылда ла, районыбыҙҙың башҡа ауылдарында ла байтаҡ бит. Һиңә ышанмаһалар, улар шаһит булыр”, - тигәс, ысын күңелдән шатланып ҡуйҙым. Ысынлап та, тиңдәштәремдән үҙем менән бер ауылда беҙгә килен булып төшкән апалы-һеңлеле Фатима һәм Ғәйшә Нәҙершиналар, шулай уҡ апалы-һеңлеле Зифа, Баныу Ишбаевалар һәм Ишбикә Күсәповалар (ҡыҙ фамилиялары), Мәҡсүд ауылында Миңлеғол Нәҙершин, Ишмөхәмәт Күсәпов, Ғәҙелгәрәйҙә Сабир Зөбәйеров, Ҡотанда Шәмсинур Ғәлләмова, Ағиҙел поселогында Мәрйәм Йәнғәлина апайҙар йәшәй. Мин үҙем Бөрйән районында тыуһам да, 62 йәшемдең 18 йылы элекке Йомағужа районының Кәшәлә ауылында үтте. Ғәмһеҙ үткән бала саҡ, мәктәп йылдары, йәшлек хәтирәләре әле лә йөрәк түрендә һаҡлана. Газета уҡыусыларға аңлайышлыраҡ булһын өсөн, Кәшәлә ауылы тураһында әйтеп китеүҙе кәрәк тип һанайым. Ул беҙҙең Оло Нөгөш буйында Ғәлиәкбәрҙән 25 саҡырым түбәндә тәбиғәттең иң гүзәл ерендә урынлашҡан ҙур ғына ауыл ине. Элек ул Бөрйән районы составында булған . Утыҙ дүртенсе, утыҙ бишенсе йылдарҙа айырылып сығып, Йомағужа районына ҡушылған һәм күрше “Сауҡа” утары менән бер колхозға берләшкән. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, хәҙер ул ауыл бөттө. Унда тик бер урман һаҡсыһы ғына йәшәй. Шулай итеп, был ауыл халҡы элек-электән Ғәлиәкбәр, Үрге Нөгөш ауылдары халҡы менән ҡыҙ бирешеп, килен төшөрөшөп, аралашып йәшәгәндәр. Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда, минең тиҫтерҙәр дүтенсе класты бөткәйне. Беҙ һуғыштың нимә икәнен тарих дәрестәрендә үткәс, үҙебеҙсә күҙ алдына килтерәбеҙ, бәхәсләшәбеҙ. Бик уҡығы килһә лә, беҙгә артабан уҡырға мөмкинселек булманы. Ауылда башланғыс мәктәп кенә, ете йыллыҡ ауылдан 45 саҡрым алыҫлыҡта ятҡан хәҙерге Нөгөш быуаһы аҫтында ҡалған Үрге Таш тигән ауылда ине. Һуғыш башланыуҙың тәүге көндәренән үк ауылдан типһә тимер өҙөрлөк ир-егеттәр дошман менән алышырға яу яландарына китте. Клхоздағы иң яҡшы аттарҙы ла һуғышҡа алып киттеләр. Колхозда эшсе көстәр етешмәй. Беҙ, кисә мәктәп партаһында ултырған уҡыусылар колхозға ҡулдан килгәнсе ярҙам итә башланыҡ. Бигерәк тә бесән осоронда саба алмаһаҡ та йыйыу ҙа, күбә тарттырыу ҙа, кәбән ҡойоусыларға һалҡын шишмә һыуы менән айран алып килеү ҙә беҙгә йөкмәтелгәйне. Һуғыштың икенсе йылында инде ауылдағы ир-егеттәр бөтәһе лә һуғышҡа китеп бөткәс, колхозда төп көс булып ҡатын-ҡыҙҙар, ҡарттар, әлеге шул минең тиҫтерҙәр ҡалды. Яҙғы сәсеү тамамланып, утау эштәре бөткәс, бесәнгә әҙерлек башланды. Беҙҙе звенолорға бүлеп, ауылдан ҡырҙараҡ сабынлыҡҡа ебәрҙеләр. Ә оло ҡатын-ҡыҙ һәм ҡарт-ҡоро ирҙәр ауылға яҡыныраҡ ерҙә эшләне. Беҙҙең йәштәгеләр ике звеноға бүленеп, бер үк ерҙә эшләйбеҙ. Шул ваҡыттағы бер көлкөлө ваҡиға һаман да иҫтән сыҡмай. Бер көн кискә табан, кәбән ҡойоусыбыҙ Ғимран бабай арбаһына бер кәзә тейәп килеп төштө. Кисләтеп килгәс, кәзәне һуйырға өлгөрә алманы. Иртәнсәк тороп ашағас, Ғимран бабай беҙгә: “Һеҙ, ваҡ сыбыр бесән сабырға сығығыҙ. Ә һеҙ, ике Гөлсөм, эсәк йыуырһығыҙ, мин хәҙер кәзәне һуям”, - тине. Гөлсөмдәр беҙҙең звеноводтар ине, улар икеһе лә көс-дәрттәре ташып торған еткән ҡыҙҙар ине. Ярар, тинек тә, салғыларыбыҙҙы күтәреп, бесән сабырға сығып киттек. Төшкә тиклем бесән сабып ҡайтһаҡ, кәзә ите өлөштәргә бүленгән: ҡайһылары ҙур, ҡайһылары уртасараҡ, ҡайһылары бәләкәй. Звеновод апайҙарыбыҙ ҡыуыш төбөндә серем итеп яталар, бабайыбыҙ һәнәктәр йүнәтә. “Иттәрегеҙҙе алығыҙ”, тигән әмер бирелеүгә, беҙ ваҡ –сыбырҙар, йүгерешеп барып ҙур киҫәктәргә үреләбеҙ. “Тороп тороғоҙ, үҙем алып бирәм”, - ти бабайыбыҙ. Беҙгә, бәләкәйҙәргә, иң бәләкәй киҫәктәрҙе, беҙҙән олораҡтарға-уртаса, иң ололарға иң ҙур киҫәктәрҙе тотторғас, беҙ ризаһыҙлыҡ белдерәбеҙ. “Беҙ ҙә бит уларҙан бакуй яҙмайбыҙ, нишләп беҙгә бәләкәй”, - тиеүгә ул: “Оялмайһығыҙмы, оло кеше ыңғайына һорарға”, - тип ҡысҡырғас ҡына, беҙ үҙ киҫәктәребеҙгә ризалашып таралыштыҡ. Итте бешереп ашағас күңелдәр күтәрелеп китте. Кис ҡыуыш янына ут яғып, беҙ звеновод апайҙарға нисегерәк итеп берәй көлкөлө таҡмаҡ сығарыу тураһында баш вата башланыҡ. Башҡа малайҙар ятып йоҡлап бөттө. Беҙ Ишмөхәмәт менән (ул хәҙер Мәҡсүт ауылында йәшәй) түбәндәге юлдарҙы әтмәләп тә ҡуйҙыҡ: Ваҡ-сыбыр балалар, Бесән саба барығыҙ. Ике Гөлсөм звеновод Эсәк йыуа ҡалығыҙ. Аҡ кәзәне һалдылар, Ботон бәйләп салдылар. Ике Гөлсөм звеновод Эсәк йыуа ҡалдылар. Итте бүлеп һалдылар ҙа Татлы йоҡоға талдылар. Прогульщик булһалар ҙа Итте артыҡ алдылар. Беҙ быны яҙып апайҙарҙың кеҫәләренә һалып ҡуйҙыҡ. Улар иртәнсәк алып уҡып, беҙгә асыулана биреп тә ҡуйҙылар. Беҙ рәхәтләнеп көләбеҙ, ғәйеплеләрҙе лә шунда уҡ таптылар. Мин мәктәптә уҡығанда мәктәп стена газетаһына һирәкләп шундай сәнскеле юлдар яҙа инем. Йылдар үткәс кенә, мин был итте бүлеп биреүҙең мәғәнәһен аңланым. Тәүге өйрәнсек йылда, оло кешеләр һымаҡ киң итеп алдырып саба алмағанға беҙгә өлөш кәмерәк булған икән. Ул ваҡытта беҙҙән балалыҡ аҡылы китмәгән булған шул. 1943 йылда беҙҙең тиҫтерҙәргә тағы ла яуаплыраҡ эштәр ышанып тапшыра башланылар. Ат-үгеҙҙәр егеп, һабан һөрәбеҙ, һыйыр егеп ер тырматабыҙ. Эштең береһен бөтөүгә, икенсеһе етеп кенә тора. Ә хәлдәр һаман киҫкенләшә бара. Ашау-эсеүгә наҡыҫ. Тағы ла бесән ваҡыты килеп етте. Йәштәр тағы ла ауылдан ҡырға киттек. Һәр бер звенонан берәр ҡыҙҙы еләк йыйырға, әтлек, һарына ҡаҙырға ебәрәбеҙ. Шунһыҙ ашарға еткереп булмай. Ауылдан ҡатыҡ-һөт килеп тора. Икмәк тигән оло ризыҡ бик һирәк эләгә. Ара-тирә килолап һоло йәки арыш көрпәһе бирәләр. Уныһын ыумас, өйрә ишараһы бешерәбеҙ. Тамаҡ ас булһа ла бик тырышып эшләйбеҙ. Хәҙер беҙҙең тиҫтерҙәр ҙә аңлап эш итә башланы, һуғыш ваҡытынан алда ир еткерҙе беҙҙе. 1944 йылдың февраль айҙарында булһа кәрәк, беҙҙе Кананикольск леспромхозының Күркәтау урман участкаһына ағас ҡырҡыуға ебәрҙеләр. Ағас ташыусылар бесән тейәп оло юлдан китергә булғас, беҙ ике үҫмер малай, ике ҡыҙ һәм бишенсебеҙ ҡолағы ишетмәгән Абдрахман бабай саңғы менән, туранан-тураға өс көндә эш урынына барып еттек. Иртәгәһенә диләнкәгә барып, ағас ауҙара башланыҡ. Шул ваҡытта мастер килеп сыҡты ла, беҙҙән ҡайһы райондан, ҡайһы колхоздан, нисәнсе йылғыһығыҙ, тип һораша башланы. Беҙ йүнләп русса белмәйбеҙ. Бабайыбыҙ ишетмәй. Беҙ йәштәрҙе әйткәс, мастер беҙгә ҡарап торҙо ла: “Хәҙер үк ҡайтып китегеҙ. Мин һеҙгә ағас ҡырҡырға рөхсәт итмәйем, йәшегеҙ етмәгән, ҡартығыҙ бер нәмә лә ишетмәй, берәй ҡаза булһа, мин һеҙҙең өсөн яуап бирә алмайым”, - тип беҙҙе ҡыуып ҡайтарҙы. Ысынлап та, ул ваҡытта беҙгә ун алты йәш тә тулмағайны. Ул ваҡытта колхозда беҙҙән олораҡтар ҙа бар ине инде. Ләкин улар колхоз етәкселәренең йылы ҡанаты аҫтына һыйынғайны шул. Шулай итеп, беҙ ағас ташыусыларға юл төҙәтеп йөрөп ҡайттыҡ. Үҫеп егет ҡорона етә башлағас та, был Күркәтау юлдарын күп тапарға тура килде беҙгә. Шуларҙың бер-икәүһенә туҡталмау мөмкин түгел. Хәтерҙән сыҡҡан, нисәнсе йылдар ине. Бөтә Йомағужа районы йәштәре ҡарағай йәйегенән ҡыуыш яһап, эш өҫтөндә ятабыҙ (Зифа апай Ишбаева, Миңлеғол Нәҙершиндар менән бергә булдыҡ). Солоҡ йыуанлыҡ ҡарағайҙарҙы ҡул бысҡыһы менән йығып тураҡлайбыҙ. Беҙгә, урманда үҫкән кешеләргә, әллә ни ҡурҡыныс түгел. Ә бына ялан яғынан килгән йәш ҡыҙҙар ағас төбөнә барырға ла ҡурҡалар. Көндөҙ эшләп арыуға ҡарамаҫтан, кис беҙҙең бригадир (мәрхүм Тимерғәле ағай Әхтәмов) моңло итеп ҡурайын һыҙҙырып ебәрә. Мин ҡушылып йырлап ебәрһәм, бөтә йәштәр беҙҙең ҡыуыш янына йыйыла. Китә уйын-көлкө, бейеүҙәр. . . Шулай итеп, күңелле генә эшләп йөрөгәндә, ҡапыл көндәр боҙолоп, ямырҙар яуа башланы. Йәйек ҡыуыштарҙан һыу үтә. Етмәһә, бер төндә ҡар яуып ҡалып ҡуйҙы. Шул ваҡытта ялан яҡ ҡыҙҙарының уйынлы – ысынлы йырлаған бер йыры әле лә ҡолаҡ төбөндә ишетелеп торған һымаҡ. Килдек инде, күрҙек инде Күркәтау тигәндәрен. Ата-инәй белмәй инде Бала ни күргәндәрен. Шулай итеп беҙ үҙебеҙҙең колхозға һалынған 200 кубометр планды 11 көндә ҡырҡып, ҡайтып киттек. Шул уҡ йылдың ҡышында беҙҙе тағы ла ағас тартыуға ебәрҙеләр. Биш кеше инек. Күркәтау поселогында ҙур барак, буйы 30, арҡырыға 10 метр рәте булғандыр. 5-6 сыуалы бар. Беҙ шунда ятып йөрөйбөҙ. Барак эт бәйләһәң торғоһоҙ һыуыҡ. Йомағужа районыныҡылар менән бергә Зианчура, Бөрйән районы-ныҡылар ҙа шунда. Эштән ҡайтаһың, нисек бешеренергә, кейем-һалымды нисек киптерергә белмәй аптырайһың. Етмәһә, саҡ йоҡоға китһәк, беҙҙең райондан килгән вәкил менән участка начальнигы баракка инеп, халыҡты уята ла башлай: “Давай эшкә”. Сәғәт булмағас ваҡыттың күпме икәнен дә белгән юҡ. Арлы-бирле тамаҡ ялғап алабыҙ ҙа аттарҙы егеп, эшкә сығып китәбеҙ. Ара алыҫ ҡына диләнкәнән ағас тейәп, бер рейс яһайбыҙ. Һаман таң атмай, аяҡтарҙа сабата, өҫтә иҫке-моҫҡо һырма. Һыуыҡ үҙәктәргә үтә. Ә түрәләргә нимә - тиҙерәк район планын үтәтеп премия алһа булды. Бына шундай шарттарҙа эшләп ҡайттыҡ беҙ. Бөйөк Ватан һуғышы тамамланды. Колхоз ныҡ бөлгөнлөккә төшкәйне. Колхозда булған аттар ҡорсаңғы ауырыуы төшөп үлеп бөткәйне. Ерҙе үгеҙ егеп һөрәһең, тырматыуына һыйыр егеп сығаһың. Сәсеүгә орлоҡто 80 саҡырымда ятҡан Мәләүездән йөкләп ташыла, үҫтереп алған ғына иген тулыһынса хөкүмәткә тапшырыла. Колхозсыларға бер нәмә лә ҡалмай. Шулай булһа ла, ауылдаштарым күңел төшөнкөлөгөнә бирелмәй, фашистарҙы еңеү рухы менән эшләнеләр. 1948 йыл булһа кәрәк, Ишембай-Ермолаевка тимер юлын төҙөүҙе удар төҙөлөш тип иғлан иттеләр. Был эште лә райондарға бүлеп бирҙеләр. Ул ваҡытта Ишембайҙан Ермолаевкаға тиклем арала халыҡ ҡайнап торҙо. Беҙҙең район Мәләүез ҡалаһы тирәһендә эшләне. Бына ошонда йәштәрҙең тырышып эшләүҙәрен ысын мәғәнәһендә батырлыҡҡа тиңләр инем мин. Юл эшендә бер ниндәй техника әҫәре күренмәй, бүленгән участкала йәштәр ҡырмыҫҡа иләүендәй ҡайнаша. Юлға носилкалар менән тупраҡ, ҡырсынташ түгәбеҙ. Ат, арба егеп ташыусылар ҙа бар. Ашап-эсеүҙең наҡыҫлығын һөйләп тораһы ла юҡ. Бында үрҙә телгә алынған Фатима, Ғәйшә Нәҙершина, Зифа, Баныу Ишбаева, Мәрйәм Йәнғәлина, Шәмсинур Ғәлләмова апайҙар ҡатнаштылар. Ғөмүмән, ул йылдарҙа ниндәй генә ауыр эштәр булмаһын, минең тиҫтерҙәр ҡатнашмаған эш булманы. Ә инде аҡса тигән нәмәне ишетмәнек тә, күрмәнек тә. Ул ваҡытта йәштәрҙең эшкә егәрлелеге, уйын-көлкөгә ихласлығы таң ҡалдыра. Үрге Нөгөш менән беҙҙең ауыл араһында ат юлы юҡ, йәштәр саңғы менән килеп, беҙҙең ауылда спектакль, концерт номерҙары менән сығыш яһап йөрөгәндәре әле лә хәтерҙә (ара 12саҡырым). Беҙ ҙә –ауыл йәштәре Октябрь, Май байрамдарында тубыҡтан ҡар кисеп, 25 саҡрымда ятҡан Ғәлиәкбәргә уйынға килә тоғайныҡ. Бында Үрге Нөгөш, Ҡолғаһау, Кәбәс ауылы йәштәре лә йыйыла торғайны. Ул ваҡытта башҡа ауылдарҙа йәштәр аҙ, клуб булмағас, йыйылышып уйнау күңелле булғандыр инде. Байрам алдынан доклад, спектакль, концерттан һуң милли уйындар башлана торғайны. Ул ваҡытта клуб мөдире булып Ғәбитов Шакир эшләне. Уның йәштәрҙе ойоштороу һәләте бар ине, шуның менән бергә ул оҫта ҡурайсы ла булды. Ауылда бер генә кешелә (мәрхүм Күлбаев Рәжәптә) тальян гармун бар. Бына ҡурайсылар Шәкир Ғәбитов менән Йосоп Аҫылғужиндар алмашлап ҡурай уйнайҙар. Ҡурай менән гармунды берәмләп бейегәндә генә файҙаланабыҙ. Ахритаға- таҡмаҡ. Йәштәр түңәрәк яһап төшөп китәләр. Беҙҙең уйынға төшмәгәнде күреп, төрттөрөп таҡмаҡлап ебәрәләр. Имәндең бөрөләре, Килһәләр ҙә уйнамайҙар Халыҡтың эреләре. Уларға ҡаршы таҡмаҡлап беҙ ҙә уйынға төшөп китәбеҙ: Имән бөрөләнмәҫкә, Аяғыбыҙҙа сабата Ниңә эреләнмәҫкә. Ысынлап та, беҙҙең аяҡтарҙа шытырҙап торған өр-яңы сабата. Беҙ уйынға кейер өсөн алып килә торғайныҡ. Хәҙер осрашҡанда беҙ шул ваҡиғаларҙы иҫкә төшөрөп, көлөшөп алабыҙ. Ғәлиәкбәрҙән Сынтимер, Мөхтәр, Зиннур, Әхмәҙинур (мәрхүм) Әминевтар, Рафиҡ Хәлитов (мәрхүм), Әхмәт Күлбаев, Бөйөк Ватан һуғышынан ҡайтҡан Әбдразаҡ Ҡаһарманов, Сәлимгәрәй Байморатов, йәштәрҙән Нурғәле Йәғәфәров, Сабир Ғәлиев, ҡыҙҙарҙан апалы-һеңлеле Ғәйшә, Рауза Биккинина, апалы-һеңлеле Ғәзимә, Ғәйниә Ҡаһармановалар, Кәримә Сабитова, Һәҙиә Хөснөтдинова, Факиһа Ғәбитова, Йомабикә, Йомаһолтан Йәғәфәровалар, Үрге Нөгөштән апалы-һеңлеле Зәйнәп, Сәмәрә Аҫылғужина, Зөләйха, Фатиха Юламанова, Бибиниса, Ҡанифа Әхмәтова, Һандуғас, Зәғифә Аҫылғужиналар эштә лә, уйын-көлкөлә лә алдынғылыҡ бирмәнеләр. Шуныһы ҡыуаныслы: нисәмә ауылдан йыйылған йәштәр араһында бер ниндәй тауыш-тын булманы, бер-беребеҙҙе ихлас ихтирам иттек. Ә ҡыҙҙар шул тиклем инсафлы, тәртипле ине. Булған кейемдәрен тәрбиәләп кейеп, сәс толомдарын матур итеп үреп йөрөнөләр. Ул ваҡытта сәстәрен тунатып, салбар кейеп йөрөгән ҡыҙҙар булманы. Шулай йәшәп ятҡанда беҙҙең ауыл халҡы ла төрлөһө төрлө яҡҡа таралыша башлағас, беҙ ҙә ғаиләбеҙ менән Үрге Нөгөш ауылына күсеп ҡайттыҡ. 1951 йыл армияға алынып, 1954 йыл хеҙмәтемде тамамлап ҡайттым. Ул ваҡытта ла донъялар рәтләнеп бөтмәгәйне әле. Миңә бер аҙ промартелдә агент (бригадир) вазифаһын башҡарырға тура килде. Бына ошо эштә лә йәштәрҙең тырышлығына, беҙәмлегенә, эш һөйөүсәнлегенә хайран ҡала инем. Ул ваҡытта төп эш һалабаш һалыу, ағас әҙерләү, һал ағыҙыу, ҡап, септә һуғыу ине. Йәш кенә ҡыҙҙар төн ауышҡансы ҡап һуғып, нормаларын ике тапҡырға арттырып үтәйҙәр ине. Һалға әҙерлек апрель айынан башлана. Бөтә йәштәр ауылдан ҡырҙа утарҙа ятып эшләйҙәр ине. Һал бәйләүгә арҡан ишәләр. Ҡар аҫтынан ҡалған ағастарҙы ҡарҙан таҙарталар. Унан һуң һал бәйләп, уны ағыҙып Стәрлетамаҡ, Ишембай ҡалаларына тиклем алып баралар. Һал өҫтөнә ике-өс тонна ауырлығындағы ҡап, септә тейәлә. Ә һалабаш төшөрөү - уны һыҙырыу ваҡыты үҙе бер йыйын һымаҡ була торғайны. Йәштәр көндөҙ ал-ял белмәй эшләп арыуҙарына ҡарамаҫтан, кис шау-гөр килеп, уйын-көлкө ойоштороп ебәрәләр. Төрлө мәҙәктәр, көләмәстәр һөйләйҙәр. Ә иртәгәһенә - тағы ла эшкә. Бына шулай эшләне һәм йәшәне беҙҙең замандаштар. Тик уларҙың байтаҡтары беҙҙең аранан ваҡытһыҙ китеп бөттө. Әммә ҡалғандарға онотолмаҫ хәтирәләр ҡалдырҙылар. Эйе, ул ваҡыттарҙан һуң күпме йылдар үтте, күпме һыуҙар аҡты. Хәҙер беҙҙең замандаштар бер нисә быуын бала үҫтереп, олатай-өләсәй булып бөткәндәр. Ейән-ейәнсәрҙәр тәрбиәләшәләр. Хәҙерге тормош менән ул ваҡыттағыны сағыштырып ҡараһаң, айымаһы ер менән күк араһы. Әлеге ҡытлыҡ булыуға ҡарамаҫтан, тормошобоҙ күпкә яҡшырҙы, хөкүмәтебеҙ әле берәүҙе лә ас итмәй, ваҡытлыса илгә килгән ҡытлыҡҡа сабыр итергә кәрәк. Һүҙемде йомғаҡлап, йәштәргә шуны әйтмәксе булам: үрҙә яҙып үтеүемсә, беҙҙең быуын күпте күрҙе. Шулай булһа ла бер ғаиләләй булып ауырлыҡтарҙы еңеп сыҡты һәм Гитлер Германияһын еңеүгә тос өлөш индерҙе. Беҙ күргәнде һеҙгә күрергә яҙмаһын. Бының өсөн һеҙгә тырышып эшләргә, бер-берегеҙҙе ихтирам итергә, татыу йәшәргә, оло быуындың эштәрен лайыҡлы дауам итергә кәрәк. ===Быуындан-быуынға күсә изгелек=== 1941 йылдың сентябрь аҙаҡтары ине. Шәһиҙә инәйем беҙгә килеп, әсәйемә: “Килен, ошо улыңды миңә иптәшкә биреп тор әле. Мин Шүлгәнгә барып, балаларымды күреп ҡайтайым”, - тигәс, әсәйем бер һүҙһеҙ риза булды. Ә минең ҡыуанысымдың иге-сиге юҡ. Бала кешегә донъя гиҙеп ҡайтыу үҙе ни тора. Шул көнө үк юлға әҙерләнә башланыҡ һәм иртә менән юлға сыҡтыҡ. Кәшәлә ауылынан Түбәнге Нөгөшкә тиклем биш саҡырым, Нөгөш аша сыҡмай ғына барып була. Түбәнге Нөгөштән үрҙә Күжә тамағынан Нөгөштө кисеп сығырға кәрәк. Былай ҙа тәрән кисеү, быҫҡаҡлап яуып торған ямғыр һыуы өҫтәлгәс, ҡып-ҡыҙыл булып ажғырып ята. Инәйем йылғаға ҡарап торҙо ла: “Әллә, балам, кире боролайыҡмы, ағып китмәбеҙме?”, - тип ҡуйҙы. Минең һис тә кире боролғо килмәй. “ Инәй, аҡмайбыҙ, боролмайыҡ, - тим. -Ярай, Хоҙай үҙе ярҙам бирһен, тәүәкәлләйек”, -тине һәм үҙе ағымдың өҫ яғынан, мине аҫ яҡҡа ҡуйып етәкләшеп һыуға төштөк. Йылға уртаһына етә башлағас, ҡаты ағым инәйемдең биленән һуҡты, ә мин һыуҙа күпсеп ағып барам, инәйем мине ҡулынан ысҡындырмай. Хызыр Ильяс юлдаш бул, ярҙам бир Хоҙайым, тип теләй-теләй ярға иҫән-һау сығып еттек. Артабан юлыбыҙҙы Күжә буйынан дауам итәбеҙ. Түбәнге Күжә йәйләүендә Ҡотан, Мәҡсүт фермалары көтөүселәре, һауынсылары ята ине. Унда инеп тамаҡ ялғап алдыҡ та артабан киттек. Йылғаны гел генә буйлап барһаң, бер нисә саҡырымдар үтергә тура килер ине. Афарин, беҙҙең боронғо ата-бабаларға, туранан-тура, тауҙар аша тоҫмаллап һуҡмаҡ ярып, күпме юлды ҡыҫҡартҡандар. Түбәнге Күжәнән Үрге Күжә йәйләүе (Ҡушйылға тамағы) 6 саҡырым рәте. Бында Шүлгән фермаһы биләмәләре. Иншалла, тине инәйем, хәҙер был яғына юл матур, 10 саҡырым тирәһе генә булыр тигәс, минең күңелем күтәрелеп китте, арыуҙы ла, асығыуҙы ла оноттом. Юл Ҡушйылға йылғаһы буйлап бара. Байтаҡ ара үткәс, бер ҙур яланға килеп сыҡтыҡ. Бына был ялан-Ҡушйылға башы, ана, алдағы тау Аҡҡашҡатауы була, шуны менеп төшһәк, алла бирһә, Шүлгәнгә етәбеҙ, тине инәйем. Мин унан алда тау үренә йүгереп менәм дә, бик күп барғас, уны көтөп торам. Шулай итеп тау түбәһенән аҫҡа төшә башланыҡ. Ауылға барып ингәс, урамдың уртаһындараҡ урынлашҡан бер өйгә боролдоҡ. Ҡарағай бүрәнәнән һалынған күркәм генә өй. Баҡсаһында 30-40 түмәр умарта теҙелеп ултыра. Беҙҙе шул умарталар араһында йөрөгән ап-аҡ һаҡаллы Шаһийән бабай ҡаршы алды. Ул Шәһиҙә инәйемдең кейәүе, ә ҡыҙы Йомабикә инәй, 4 улдары бар. Арып килеп бал менән сәй эсеп алғандан һуң кәйефтәр күтәрелеп китте. 10 йәшлек улдары Мөхәмәт менән ишек алдына сыҡтыҡ. Шул ваҡытта оло улдары Ҡазихан ағай һыбай атта, эйәренә тоҡтар артмаҡлап ҡайтып төштө. Ҡайҙа барҙың, тип һорайым. Мин Баштиренән почта ташыйым, тип яуапланы ул. Мин был ғаилә менән үҙем иҫ белгәндән бирле танышмын. Йомабикә инәйҙең атаһы Сибәғәт бабайҙың туғанлыҡ тамырҙары бар, Яманаевтар затынан ине. Улар Кәшәләгә һәр ваҡыт ҡунаҡҡа килеп йөрөнөләр, ә Ҡазихан ағай ҡыш көндәре саңғы менән бер үҙе килә ине. Беҙ Ғәҙелгәрәйҙә бер аҙна тирәһе ҡунаҡ булдыҡ. Бер көн Ҡазихан ағай почтаға китте. Бабай миңә: “Әйҙә, улым, минең солоҡтарҙы ҡарап ҡайтайыҡ”, - тине. Атын эйәрләп, батмандарын һәм солоҡ ҡарау өсөн кәрәк-яраҡтар (кирәм, әркәтәү, ләңге) аҫып урманға йүнәлдек. Солоҡ ҡарағайы төбөнә барып туҡтағас, ул етеҙ генә солоҡҡа үрмәләп менеп тә китте. Мин аҫтан балта, төтөнлөк, батмандарҙы әркәтәүгә бәйләп оҙаттым. Ул солоҡтан ҙур батманды тултырып бал төшөрҙө. Был минең йәш саҡта юнған үҙемдең юнмам, бик баллай, бер ваҡытта ла ҡортһоҙ ултырмай, тигәне әле лә хәтерҙә. Ул көндө беҙ тағы ла бер солоҡ ҡарап, ике батман бал алып ҡайттыҡ. Беҙгә ҡайтырға ла ваҡыт етте. Килгән юлыбыҙҙан иҫән-һау ҡайтып еттек. Күңелдә онотолмаҫ тәьҫораттар ҡалды. Эйе, Бөйөк Ватан һуғышының тәүге көҙөндә үк йәш үҫмерҙәргә шундай яуаплы эштәр тапшырғандар. 14 йәше лә тулмаған Ҡазихан ағай Ишморатовтың икенсе ауылдан почта ташыуын әле лә йыш ҡына иҫкә алам. Был минең Ғәҙелгәрәйгә тәүге сәфәрем ине. Ул ваҡытта “ШүлгәнТаш” ҡурсаулығында 30 йылдан артыҡ эшләп, Ғәҙелгәрәй ауылын аҙна һайын тапармын тигән уй башыма ла инеп сыҡмағайны. Әммә минең хеҙмәт юлым Ғәҙелгәрәй, Ырғыҙлы ауылдары менән бәйле. Ғәҙелгәрәйҙә күп оло кешеләр менән танышып, дуҫлашып бөттөм. Шуларҙың береһе- Байегетов Хәйбулла бабай, 1912 йылғы ине, 2000 йылда 88 йәшендә донъя ҡуйҙы. Бик егәрле, теремек, 80 йәшендә лә малайҙарҙан алда йөрөп бесән саба торғайны. Ауылда ғына түгел, шул яҡтарҙа мулла булып та йөрөнө. Телгә бай, йор һүҙле, уның менән йыш ҡына әңгәмәләшеп ултырырға тура килде. Бер ваҡыт үрҙә телгә алынған Шаһийән бабай тураһында ла һорап ҡуйҙым. Ул ҙур теләк менән түбәндәгеләрҙе бәйән итте. -Бик оҫта солоҡсо ине ул. Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда колхоздың 40-50-ләп түмәр умарта ултыртылған баҡсаһы бар ине. Ул шуларҙы ҡараны, ауылдаштар һуғышҡа китеп бөткәс, комиссия менән солоҡтарҙы иҫәпкә алып, шул солоҡтарҙы таҙартып, күс ҡундырып, комиссия менән балын йыйып алып колхозға тапшыра торғайны. Үҙенең дә солоҡтары күп булды. Бер ваҡыт шундай ҡыҙыҡлы ваҡиға булды. Мин малай ғына инем әле. Ҡотан менән беҙҙең ауыл араһында Шаһийән ағай ҡарағай башында ағастың башын осороп йөрөгән. Шул ваҡытта Ҡотан яғынан бер кеше арбалы ат менән килә һәм ҡарағай башындағы кешене күреп хайран ҡала. Был әҙәм затынан түгелдер, тип атын ҡыҙыулата. Ул атайымдарға фатирға төшөп йөрөүсе буяу, энә, тараҡ һ. б. нәмәләр һатыусы (ҡырҡтартмасы тип әйтә торғайнылар) танышы ине. Килеп төшә лә был юлдағы хәлде атайыма һөйләй. Мин уның кеше икәненә ышанмайым, ендер ул, ти. Атайым: “Юҡ, ул беҙҙең ауылдыҡы, Шаһийән”, - ти. Теге һаман ышанмай икән. Атайым миңә Шаһийән ағайҙы саҡырып килтерергә ҡушты. Улар күрешеп, хәл-әхеүәл белешкәс, төп мәсьәләгә күсәләр. Теге ят кеше Шаһийән ағайҙан кисә мин ағас башында күргән кеше ысынлап та һин инеңме, тип һорай. Эйе, мин инем, ти Шаһийән ағай. Улай булғас, әйҙә, мин ҡарап торам, һин менеп ҡарағай башын бөгөн дә осор, ти. Әйҙә, бәхәсләшәбеҙ, әгәр ҙә осора алһаң, бына ошо еләнде бирәм, ти һаман ышанып етмәйерәк. Шунан урманға китәләр. Теге кеше үҙе һайлап бер ҡарағайҙы күрһәтә. Атайым да, мин дә ҡарап торабыҙ. Шаһийән ағай ағас башына бик йылдам ғына менеп етте, билбауынан балтаһын алып, эшкә тотондо. Теге әҙәм аптырап, шаҡ ҡатып тора. Ә Шаһийән ағай, күп ваҡыт та үтмәне, ағастың башын тумырып, осороп та ебәрҙе. Үҙе биленә арҡан тағып менгәйне, шунан бер йоҡағыраҡ таш ҡарап, арҡанға бәйләгеҙ әле, тине. Арҡанға бер яҫы ғына таш табып бәйләнек. Ул таш ниңә кәрәк, тип һорай теге ағай. Ағас үҙәгенә ямғыр һыуы үтеп, серемәһен өсөн. Ә башын осорһаң, ағас йыуан булып үҫә, киләсәктә солоҡ итеп юнабыҙ. Таш менән үҙәген ҡаплап ҡуйырға кәрәк, ти Шаһийән ағай. Арҡан менән ташты тартып алды ла, ҡарағайҙың башына һалды һәм өҫтөнә баҫып, ике аяғын алмаш-тилмәш баҫып бейеп башланы. Теге кешенең аптырауын күрһәгеҙ! Ҡайтҡас, сәй табыны янында теге ағайға үҙенең бик затлы, матур еләнен бирҙе. Ә Шаһийән ағай ҙур туҙҙан яһалған тырыз менән солоҡ балын күстәнәс итеп бирҙе. Бына шулай, тирә-яҡта даны таралған солоҡсо ине Шаһийән ағай, - тип һөйләне Хәйбулла бабай һәм һүҙен дауам итеп – ә бына һеҙҙең хужағыҙ Петров солоҡсолоҡ тураһында китап яҙған икән. Унда Шаһийән ағайҙың исеме телгә алынмаған. Үҙе юҡтың күҙе юҡ, тиҙәр шул. Уның ғаиләһе Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында аслыҡтан ҡотолоп ҡалыу өсөн сит ерҙәргә күсенеп киткәйне. Әгәр ҙә малайҙары ауылда йәшәһә, Петровҡа атаһы тураһында һәйләрҙәр ине, Шаһийән ағай ҙа тарихҡа инеп ҡалыр ине, -тип тамамланы хикәйәтен. Һуғыштың тәүге йылдарында хәлле генә йәшәгән Шаһийән бабай ғаиләһе оло юғалтыу кисерә. 1943 йыл аҙағында ҡапыл ғына ауырып китеп, йорт хужаһы 76 йәшендә донъя ҡуя. Ғаиләлә иң оло бала булараҡ, Ҡазихан ағай әсәһенә оло терәк. Үҙенән кесе өс туғанын аҫырау, башҡа йорт эштәрен башҡарыу уның иңенә төшә. Ауылдаштар аслыҡҡа түҙмәй төрлө тарафтарға күсенә башлайҙар. 1945 йылда Ҡазихан ағай Ырғыҙлы урман участкаһына эшкә урынлаша. Унан леспромхоздың Төйтәләнде тигән утарҙа урынлашҡан участкаһына күсерәләр. Бында леспромхоздың эшселәре дөйөм ятаҡтарҙа ятып эшләй. Әсәһе Йомабикә инәй шул ятаҡтарҙа ут яға, йыйыштырыусы булып эшләй. Был ваҡытта Ҡазихан ағайҙың ҡустыһы Мөхәммәт тә әсәһенә ярҙамлаша, үгеҙ егеп ятаҡтарға утын ташый. Шулай итеп ғаилә аслыҡтан ҡотолоп, тере ҡала. Бөйөк Ватан һуғышы тамамланғас, леспромхоздар ҙа хәлләнә башлай, төрлө райондарҙан йәштәр эшкә килә. Ҡана йылғаһы буйында ҡасаба үҫеп сыға, уға Каней тип исем бирәләр. Ҡазихан ағайҙар ҙа ғаиләһе менән шунда күсә. Ҡазихан ағай ҙа, ҡустыһы Мөхәммәт тә үҙ яртыларын ошо ҡасабала таба. Шөкөр, улар әле лә оҙаҡ йылдар бергә йәшәп, балалар үҫтерәләр. Хәҙер инде ейән-ейәнсәрҙәренең ҡыуаныстарын күрәләр. Улар мин башта телгә алған оләсәләре Шәһиҙә инәйҙе лә онотмай. Инәй кесе ҡыҙын ерләгәс, яңғыҙ ҡала. Уны ла үҙҙәренә алып ҡайтып тәрбиәләйҙәр. 1961 йыл Ишморатовтар Ағиҙел ҡасабаһына күсеп килә. Ҡазихан ағай күп йылдар урман эшендә эшләп, ҙур тәжрибә туплай. Урман мастеры, ОРС начальнигы булып оҙаҡ йылдар эшләй ул. Ҡазихан ағай күптән хаҡлы ялда инде. Ялдамын тип ул тик ултырмай, ихлас күңел менән дин ғилемдәрен өйрәнә, йәштәргә өгөт- нәсихәт бирә. Ҡөрьән сүрәләрен яттан белә. Мәрхүмдәрҙе һуңғы юлға оҙатырға, никах, исем ҡушыу кеүек йолаларға һәр ваҡыт уны саҡыралар. Ҡазихан ағайҙың тағы ла бер изге шөғөлөн яҙмай ҡалдырһам, хилаф булыр. Быйыл илебеҙ халҡы Бөйөк Еңеүҙең 60 йыллығын билдәләне. “Таң” гәзите Бөйөк Еңеүгә арналған материалдарға конкурс иғлан иткәйне. Ҡазихан ағай ҙа был конкурста әүҙем ҡатнашты. Уның “Аттар көттөк Морат туғайында” мәҡәләһен уҡығас, ирекһеҙҙән күҙҙән йәштәр сыҡты. Шулай уҡ “Ҡояш та һүрәнәйҙе” тигән мәҡәләһе лә уҡыусыларҙы битараф ҡалдырмағандыр. “Ағиҙелдә аҡ пароход” тип исемләнгән материалын ҡат-ҡат уҡып сыҡтым. Уны тыныс ҡына уҡыуы мөмкин түгел ине. Ҡазихан ағай ер-һыу атамаларына ла битараф түгел. Мин унан: “Нишләп ошо тиклем ижади һәләтең була тророп, элегерәк ҡәләмгә тотонманың?”- тип һорап ҡуйҙым. Ул : “Элек эштән бушап булманы, хәҙер ваҡыт бар, әммә күҙҙәрем насарайҙы, рәхмәт ейәнсәремә, минең һөйләгәндәремде ҡағыҙға төшөрөп бирә”, - ти ул. Бына шулай, ҡәләмгә һуң ғына тотонһа ла, Ҡазихан ағай иң ҡәҙерле, кәрәкле, тос һүҙҙәре менән халыҡ күңеленә үтеп инде. Бикләнеп ятҡан хазинаға тиңләйем мин уны. Яҙмамды тамамлап, Ҡазихан ағайға иҫәнлек-һаулыҡ, Рәүмәнә еңгәй менән тиң йәшәп, балаларының, ейән-ейәнсәрҙәренең изгелектәрен күреп, тыныс ҡартлыҡ кисереүҙәрен теләйем. ===Яңылышҡан шул атай=== Бәләкәй генә өйҙәң эсендә етеле шәм яна. Буйҙан-буйға һалынған урындыҡ. Өй хужаһы сәй эсте лә, сәғәт 9 тулыуға, колхоз идараһына барам тип, ашығып сығып китте. Ҡара-ҡаршы һалынған өйҙөң соланында (уртала) ике һунар мылтығы күҙенә салынғас, мылтыҡтарҙы тотоп идараға түгел, һарайға юл тотто. Күптән уйлап йөрөгән уйын атҡарыр өсөн яһаулы, әҙер һунар мылтыҡтары ҡулайлы була идара рәйесенә. Өс оло һәм бер кесе малай урындыҡта сыр-сыу килеп шаяра. Ошо ваҡыт аяғына ҡуңалтаҡ быймаһын эләктереп хужа килеп инә: “Уф, Ҡанифа, үҙ-үҙемде һәләк иттем бит”, - тип урындыҡҡа ауа. Ике мылтыҡтан яраланған күкрәк һәм эстән, кендек аҫтынан субырлап ҡан ҡойола. Ул арала хужабикә өйҙән сығып йүгерә. Күрше-күләнгә хәбәр итә. Халыҡ йыйылып китә. Ул ваҡытта Василий исемле фельдшер эшләгән була. Уға ла хәбәр итәләр. Әлбиттә, ул ҡулынан килгән тәүге ярҙамды күрһәтә. Әммә ауыр яраны дауаларға уның көсөнән килмәй. Яралыны дауаханаға оҙатырға ҡайҙа ул ваҡытта “тиҙ ярҙам” машинаһы. Шулай итеп, иртәнсәк атылынған кеше бер тәүлеккә яҡын ятып йән бирә. Йән биргәнсә һөйләшеп ята, үҙенең хилаф эш ҡылғанына үкенә. Яралары һыҙлауына түҙмәй, бөгөнгө ятыуҙарым 10 йылдай булды, тип зарлана һәм васыяттарын әйтә. Был ваҡиға 1932 йылдың 17 ғинуарында була. Шулай итеп, уның баҡыйлыҡҡа күсеп, Ғәлиәкбәр зыяратында ерләнеүенә 82 йыл тулып та киткән. Был фажиғәнең үҙ сәбәптәре булған. Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе тарих уҡытыусыһы Сабитов Хәмит ағайҙың (хәҙер мәрхүм) “Таң” гәзитендә (1989 йыл, 8 апрель, № 43) “Тыуған ауылым минең” тигән баш аҫтында сыҡҡан мәҡәләһенән аңлашыла. Бына ниҙәр яҙа ул: “1931 йылдың аҙағына тиклем ауыл халҡы үҙаллы кустарсылыҡ менән шөғөлләнә. Шул йылда ауылда коллектив хужалыҡ барлыҡҡа килә, йәғни “Ҡыҙыл Байраҡ” промколхозы ойошторола. Ауылда партия һәм комсомол ойошмалары барлыҡҡа килә. Беренсе булып комсомолецтар һәм коммунистар сафына Ғәфүр Сәғитов, Батыр Ғәлиәкбәров, Мөхәммәт Бикешев, Аллабирҙе Ишмөхәмәтов, Нәжметдин Әминев, Әхмәҙей Хөснөтдинов, Әхмәҙулла Ғәбитов, Ғөбәйҙулла Иҫәнбаевтарҙы (ул минең атайым була) һайлайҙар. Партия ойошмаһы секретары булып Усман Йәғәфәров эшләй”. Ошо урында атайымдың автобиаграфияһы менән таныштырып китеү урынлы булыр тип уйлайым. Ул 1906 йылда районыбыҙҙың иң төпкөл ауылдарының береһе Түбәнге Нөгөш ауылында ярлы крәҫтиән ғаиләһендә донъяға килә. Атайымдың атаһы Ниғмәтулла олатай йәшләй генә донъя ҡуя. Етем ҡалған олатайым йәшләй генә ялан яғына сығып китеп, урыҫ байҙарында хеҙмәтсе булып йөрөй. Егет ҡорона еткәс, Үргеташ ауылы ҡыҙы (хәҙер Нөгөш быуаһы аҫтында ҡалды) Ғәфиә өләсәйгә өйләнә һәм үҙенең Бөрйәненә алып ҡайта. Бер-бер артлы өс балалары донъяға килә. Минең атайым бик теремек, отҡор, уҡыуға һәләтле бала була. Олатайым уның ошо сифаттарын белеп-күреп, хәҙерге Мәләүез районының Танып (Арыҫлан) ауылына Ғариф хәҙрәткә уҡырға бирә. Егет ҡорона еткәс, заманына күрә ярайһы ғына белемле кеше була. Промколхоз ойошторолғанда кандидаттарҙың һәр береһен энәһенән-ебенә тиклем тикшерәләр: социаль сығышы, туғандары араһында хөкөмгә тарттырылыусылар юҡмы, шулай уҡ белем кимәленә лә иғтибар биргәндәр. Бына ошо ҡапшауҙарҙы үтеп бөткәс, Иҫәнбаев Ғөбәйҙулла иң яҡшы кандидат тип табыла. Шулай итеп, хужалыҡҡа 5 ауыл халҡы берләшә. Хәҙерге көндә бөткән ауылдар Ҡалғаһау, Түбәнге Нөгөш, Кәшәлә (1934 йылдан Йомағужаға ҡалды), Үрге Нөгөш, Ғәлиәкбәр ауылдары инә. Әлбиттә, ғүмер буйына айырым хужалыҡ булып йәшәгән халыҡ ҡапыл ғына яңы закондарға, яңы талаптарға өйрәнеп тә, бойһоноп та бөтмәгәндер. 26 йәшлек тәжрибәһеҙ йәш кешегә биш ауыл халҡы менән эшләүе еңел булмағандыр. 30-сы йылдарҙа башланған сәйәси елдәр, ҡара болоттар ҡуйырғандан-ҡуйыра. Ауыҙыңдан ниндәй һүҙ сығыуын шымсылар һағалап ҡына йөрөй. 31-се йылдың йәйе ямғырлы була. Малдарға бесән наҡыҫ. Йәш рәйескә яла яғып, һиңә 10 йыл төрмә, тип ҡурҡытыу осраҡтары йыш була. Бына ошондай ҡыҫымдарға түҙмәй, үҙен-үҙе ҡорбан итеүгә барып етә. Был ваҡытта ғаилә Түбәнге Нөгөш ауылынан күсеп килеп, Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Мөхәмәт бабайҙың ҡара-ҡаршы һалынған өйөнөң бер яғында фатирҙа йәшәгән. Башта яҙып үтеүемсә, һунар мылтыҡтары йорт хужаһы Мөхәмәт бабайҙыҡы булған. Мөхәмәт бабай ул көндә һунарға бармай, бесәнгә киткән була. Ул мылтыҡтар иҫке, дары менән яһалған булалар. Мылтыҡ көбәген кәрәкле ергә төбәгәндә, уның сирткешенә бау бәйләп, осон аяҡтарының баш бармағына бәйләй. Бармаҡ менән сирткеште тартҡас, шартлау хасил була. Ул килеп инеп урындыҡҡа ауғанда, урындыҡ буйлап ғәмһеҙ уйнап йөрөгән өс малайҙың береһе - Әхмәт Күлбаев, икенсеһе - Сынтимер Әминев, өсөнсөһө мин булғанмын. Сынтимер менән Әхмәт 80 йәштәрен түңәрәкләп, баҡыйлыҡҡа күстеләр. Йәндәре йәннәттә булһын. Ысын дуҫтар ине. Мин үҙем ир еткәс тә атайымды тик яҡшы яҡтан ғына иҫкә алыусы замандаштары ла булды. Мәҫәлән, Күлбаев Мөхәмәт бабай һөйләүҙәренән: “Ғөбәйҙулла ябай халыҡ менән уртаҡ тел табыға тырышты. Белеме лә бар ине. Ул эшләгәндә мин ферма мөдире инем. Малдар ярыу тамағы тигән ерҙә ҡышланылар. Дөрөҫ, бесән самалы булды. Ул малдар ҡыш сыға алмай үлеп бөтөрҙәр тип ҡурҡҡан. Әммә бер баш малды ла үлтермәй ҡыш сығарҙыҡ. Март айы башланғас та йыла ашаттыҡ”. 1964 йылда хәрби билеттарҙы алыштырырға комис-сариатҡа саҡырттылар. Унда мин бер кеше менән осраштым. Мәҡсүт ауылынан да билет алыштырырға килгәйнеләр. Мәҡсүт кешеләрен эҙләп йөрөп, бер өйҙөң ишеген шаҡыным. Инһәм, мәҡсүттәр шунда. Өй хужаһы оҙон буйлы, ҡаҡса ғына кәүҙәле, ауырыуы йөҙөнә сыҡҡан бер ағай. Иҫәнлек- һаулыҡ һорашып ултырғайным, был ағай миңә ҡарап ултырҙы ла: -Энекәш, һеҙ Ғәлиәкбәр яғынанмы әллә? - тип һорап ҡуйҙы. - Эйе, Үрге Нөгөштән, -тинем. - Һорауым шул, мин һеҙҙе бер кешегә оҡшатам. Күптән мәрхүм булған Иҫәнбаев Ғөбәйҙулланың улы түгелме һеҙ? - тап өҫтөнә баҫтығыҙ, атай булғас оҡшағанмындыр инде. Һеҙ уны ҡайҙан беләһегеҙ, -тим. Ағайҙың йөҙө асылып китте. - Мин Йәғәфәров Усман булам. Һеҙҙең атайығыҙ эшләгәндә мин райкомда эшләй инем. Ғәлиәкбәргә эш менән йыш йөрөргә тура килде. Шулай тигәс, мин әсәйемдең һөйләгәндәрен хәтерләнем. Бына кем икән мин сабый саҡта беҙгә килеп, атайым менән кәңәшләшеп йөрөгән кеше. -Атайың бик уҡымышлы, ғәҙел кеше булды. Әгәр ҙә шундай юлға бармаһа, әллә ниндәй ҙур урындарға күтәрелер ине. Сабырһыҙланып, үҙен-үҙе һәләк итте. Йәш кешене ҡыҫымға алыу, төрлө янауҙар, бигерәк тә йөрәгендә йөрөткән 10 йыл төрмә тигән уйҙары уға тынғылыҡ бирмәгәндер. Ней бер ваҡытта ла миңә кәңәш итмәне. Был ағай оҙаҡ йылдар район китапханаһында эшләп, хаҡлы ялға сыҡҡайны. Мин уға рәхмәттәр әйтеп, хушлашып сығып киттем. Белемле, ваҡытында яңы тормошҡа ынтылған комсомол ағзаһы Ғәбитов Әхмәҙулла ағайҙың хәтерләүҙәренән: Атайың үлгәндә миңә 16 йәш ине. Ауыл Советында секретарь вазифаһын башҡара инем. Әлбиттә, йәш айырмаһы ҙур булһа ла, эш буйынса уны яҡшы белә инем. Уның ҡәберен беләм, үҙеңде алып барып күрһәтермен, - тигәйне, әммә ул да ҡапыл ғына донъя ҡуйҙы. Ошо көндә лә атайымдың ҡәберен белмәйем. Ул ваҡытта кем бура бурап, баш осона ҡәбер ташы ҡуйһын- ҡәбере ер менән тигеҙләнгәндер инде. Шөкөр, уны йыш иҫкә алам, уға бағышлап аяттар уҡытам, хәйер-саҙаҡалар таратам-сауаптары насип булһын. Миңә атайымдың төҫөн фотонан ғына күрергә тура килде. Шул йылдарҙа (Баштире) Кейекбай ауылынан Ҡолоҡов Хөснөтдин тигән ағай менән икәүһен Стәрлетамаҡ ҡалаһына 21 айлыҡ курсҡа ебәрәләр. Шунда икәүһе бергә төшкән фотоһын алып ҡайта. Икеһенең дә өҫтәрендә-гимнастерка, билдәрен ҡайыш менән быуғандар, аяҡтарында- итек, яланбаш инеләр. Ҡыҙғанысҡа күрә, ул фотоны һаҡлай алманым. Атайымдың туғандары алып киткәндәр. Хөснөтдин ағайҙың яҙмышы Бөйөк Ватан һуғышы менән бәйле. Ул ил халҡының азатлығы өсөн көрәшеп, батырҙарса һәләк була. Тормош иптәше Ғәйшә инәй, улдары Хәсән менән Хөсәйен дә, ишетеүем буйынса, был яҡты донъяла юҡтар инде- урындары ожмах түрендә булһын. Тағы ла шул: атайымдың яҙған васыятары Ҡөрьән китабының биттәре араһында була. Унда нимәләр яҙа һуң? Үҙенең өҫтөнә сүп өйгән кешеләрҙең исемдәрен теркәй. Әсәйем мәрхүмәгә : “Мин вафат булғас, тормошҡа сыҡмай тормаҫһың, сыҡһаң, Ғәләүетдингә сыҡ (Ғәләүетдин Кәшәлә ауылыныҡы). Ул етемлекте күреп үҫте, шулай булғас, атайһыҙ ҡалған улыбыҙҙы (йәнәһе, мине) ҡыйырһытмаҫ. Мине ғәфү ит”, - тип яҙа. Бына шулай тамамлана уның ҡыҫҡа ғына ғүмере. Уның шундай фажиғәле үлемен, яҙған васыяттарын ишетеп мәктәп йылдарында баласаҡ әрнеүҙәрен йөрәк аша үткәреп, шиғыр юлдары ижад иткәнем әле лә иҫтә. Бына ул: Их, Мөхәмәт бабай, йәшермәгәнһең Мылтыҡтарыңдың икеһен дә. Минең атай шул мылтыҡтарҙан атылған Ғинуарҙың ун етеһендә. Их, һин, атай, яңылышҡанһың- Аҡылдарың бөткән башыңда. Үҙ-үҙеңде ҡорбан иткәнһең бит Егерме алты ғына йәшеңдә. . . Ә мин уның йәшәгәненән өс тапҡыр күберәк йәшәгәнмен. Артабанғы яҙмыш Кәшәлә ауылы менән бәйле. Әсәйем, атайымдың васыятын үтәп, Ғәләүетдин ағайға тормошҡа сыға. Ул ваҡытта миңә ике йәш ярым ғына була. Ә шулай ҙа күсереп алып ҡайтҡанын саҡ ҡына хәтерләйем. Кәшәләлә һуғышҡа тиклем 4-се синыфты тамамланым. Атай мәрхүм дөрөҫ фаразлаған: үгәй атай мине бер ҙә үгәйһетмәне. Тырнағы менән дә сирткәнен хәтерләмәйем. Уҡыған йылдарҙа атайлы балаларға ҡарағанда ла матурыраҡ кейендерҙеләр. Үҙем дә тырыштым. Бәләкәйҙән эшкә өйрәтте-рәхмәттән башҡа һүҙем юҡ. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, һуғышҡа китеп, еңеү яулап ҡайтып, һуғыш һәм һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа емерелгән хужалыҡтарҙы тергеҙеүгә күп көс һалды. 1992 йылда 78 йәшендә мәрхүм булып ҡалды-ауыр тупрағы еңел булһын. Әле өс ҡыҙы иҫән-һау, балалар, ейән-ейәнсәрҙәр үҫтереп, тәрбиәләп, уҡытып донъя көтәләр. Шуныһы үкенесле: ҡәһәрле һуғыш арҡаһында уҡыу мөмкинлеге теймәне. Шулай булһа ла үкенмәйем. Оло йәшкә етеп, балалар үҫтереп, донъя көтөп ятҡан көн. ===Тик иҫләргә ҡалды үткәндәр=== Башҡорт дәүләт ҡурсаулығынан Ағиҙел буйы филиалы айырылып “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы тип үҙгәртелде. Мин унда өс тиҫтә йыл тәбиғәт һағында торғанмын икән. Инде хәҙер 25 йыл хаҡлы ялдамын. Ҡалай тиҙ үтә был ғүмер. Үткәндәрҙе иҫкә төшөрөп, барлап ултырһаң, кисәгеләй генә тойола. Эйе, шул дәүерҙә бергә эшләгән иптәштәрҙең күбеһе гүр эйәһе инде. Ләкин улар төҫ-ҡиәфәттәре, эшләгән эштәре менән һаман да күҙ алдында. Һуғыш һәм хеҙмәт ветераны Хәлитов Әбделхай ағай менән 20 йыл бергә эщләнек. Ул Нөгөш урмансылығында өлкән күҙәтеүсе (лесотехник) вазифаһын башҡарҙы. Тыныс холоҡло, баҫалҡы, хеҙмәткәрҙәргә ҡарата иғтибарлы, ярҙамсыл, шул уҡ ваҡытта талапсан да булды. Биләмәлә солоҡ таҙартыу, яҙлы-көҙлө ревизия үткәреү унан башҡа үтмәне. Һуғыш яралары тынғы бирмәү сәбәпле, солоҡҡа менә алмаһа ла, ерҙән тороп солоҡсоларға кәңәштәр бирә ине. Урманда эштә булғанда иртәнсәк иртә тороп аш бешереп, сәй ҡайнағас ҡына беҙҙе үҙенең балаларылай итеп уятыр ине. Ихтирамға һәм хөрмәткә лайыҡ Әбделхәй ағай оҙайлы ауырыуҙан һуң, 1991 йылда (70 йәшендә) баҡыйлыҡҡа күсте. Әлбиттә, яуырын башында йөрөткән мина ярсыҡтары һаулығын ҡаҡшатыуға, һис шикһеҙ булышлыҡ иткәндер. Миңнеәхмәт Байғазин, Әнүәр Дилмөхәмәтовтар менән 20 йыл бергә эшләнек. Улар мыҡты кәүҙәле, һау-сәләмәт, оҫта солоҡсолар булдылар. Икеһе ике характерлы: Әнүәр эште ҡабаланып, тиҙерәк эшләп бөтөргә тырышһа, Миңнеәхмәт яйлап, ҡырҡ тапҡыр үлсәп кенә башлай. Эшләгән эше сифатлы була. Улар эштең уртаһында ҡайнанылар. Әнүәр арыу-талыу белмәй урманда ағас әҙерләү эшендә йөрөнө. “Урал” бысҡыһы һәр ваҡыт уның ҡулында булды. Ул ваҡыттарҙа хәҙерге кеүек техника юҡ. Ҡыш айҙарында Ырғыҙлылағы контораға тураға йөрөүгә юл өҙөлә. 100 саҡырым юл үтеп, район үҙәге аша ат менән бара инек, ә туранан Ғәҙелгәрәйгә тиклем 25 саҡырым. Әнүәр саңғы менән ай һайын тиерлек эш хаҡы алыуға бара ине. Ҡурсаулыҡта төҙөлөш эштәре лә күп булды. Ырғыҙлыға йәки Ғәҙелгәрәйгә эшкә саҡырһалар, ағай, һин оло кеше, обходтарға күҙ-ҡолаҡ булып ҡал, тип, мине ҡалдыра торғайнылар. Шөкөр, был ҡустылар әле иҫән-һау, гөрләтеп донъя көтәләр. Миңнеәхмәт өс йылдан һигеҙенсе тиҫтәһен түңәрәкләй, Әнүәр яңыраҡ һигеҙенсе тиҫтәһен ваҡлай башланы. Үрге Нөгөштән Ҡунаҡбай ағай Аҫылғужин, Әҡсән Иҫәнаманов, Бәҙретдин Иҫәнғужин, Кәшәләнән Сабир Зөбәйеров менән дә байтаҡ йылдар бергә эшләргә тура килде. Барыһы ла мәрхүмдәр инде. Кәшәләнән Таштимер Иҫәнов менән дә бергә тир түктек. Ул иҫән, Мәләүез ҡалаһында йәшәй. Минең тиңдәш. Уға ла 86 йәш тулды. Урге Нөгөштән һуғыш һәм хеҙмәт ветераны, боронғо солоҡсо Толомғужин Ғәле бабайҙы һәм уның улы Сабир Ғәлиевты телгә алмай китһәм, рухтарын рәнйетермен тип уйлайым. Улар яҙҙан көҙгә тиклем солоҡтар йүнәтеп, яңыларын юнып, солоҡ күстәрен ишәйтеүгә ҙур өлөш индерҙеләр. Башта яҙып үткәнемсә, өс тиҫтә йыл йәшәү дәүеремдә ҡыҙыҡлы ла, мажаралы ла, ҡот осҡос минуттар ҙа булды. Шуларҙың бер нисәүһен гәзит уҡыусыларға тәҡдим итәм. 1962 йыл. Минең эш башлауыма бер йыл ғына. Ғәҙелгәрәй менән Ҡотан ауылдары араһында Балатуҡай тигән ерҙә ҡурсаулыҡтың умарталығы бар. Беҙ шунда эштә ятабыҙ. Бер көн тау башында ағас әҙерләп йөрөйбөҙ. Оло юлға 200 метр тирәһе булыр. Ҡотан яғына арбалы кеше китеп бара. Беҙ уны күрһәк тә, ул беҙҙе һиҙмәне. Күп тә үтмәне, туғайҙа тышап ҡалдырған аттарҙың ҡыңғырауҙары шылтырай башланы. Кемдер аттарҙы баҫтыра. Бер аҙ йөрөгәс, төшкөлөккә ашарға төштөк. Төшһәк, ни күрәбеҙ, Әбделхәй ағайҙың атының муйынында ҡыңғырауы юҡ. Иң шәп ҡыңғырауҙы алып киткәндәр. Ҡыңғырауҙы арба менән үткән кеше сисеп алып киткән тигән һығымтаға килдек һәм өсөбөҙ ҙә аттарҙы һыбай менеп ҡыуа төштөк. Һә тигәнсе артынан барып еттек. Таштимер теге арбалы кешенең алдына сығып уҡ туҡтаны. Ә ул аяҡ кейемен сисеп, арбаһына һуҙылып төшөп ятҡан. Беҙ барып туҡтағас, аптырап ҡалды. - Нишләп ҡыңғырауҙы урланың, пока не поздно, сығарып бир, хәҙер кәрәгеңде бирәбеҙ, - тип аҡыра Таштимер. Теге ҡурҡыуынан ҡалтырай башланы. -Теймәгеҙ инде, Ҡотанда атыма тағырмын тип алғайным. Беҙ танымаһаҡ та, Әбделхәй ағай уны белә ине. Район хәрби комиссариатында эшләгән кеше булған. Әбделхәй ағай уға: -Мин һеҙҙе таныйым бит, шундай почетлы урында эшләгән кешегә һис тә килешкән эш түгел, - тип бер аҙ ҡыҙартып алды. Советтар Союзы дәүерендә иген урып-һуғыу ваҡытында колхоз-совхоздарға райкомдан уполномоченный тәғәйенләйҙәр ине. Был кеше шул эште атҡарырға, Салауат исемендәге хужалыҡҡа- Ҡотан ауылына китеп барған икән. Ҡурсаулыҡ ойошторолоуҙың тәүге йылдарында тынғылыҡ булманы. Ҡурсаулыҡ директоры Е. М. Петров райком, райсовет күрһәтмәләрен үтәп кенә барҙы. Бигерәк тә бесән мәле етһә, колхоз-совхоздарға ярҙамға тип һәр ойошмаға план еткерелә ине. Иң элек шул планды үтәйһең, унан ғына контора аттарына, иң һуңынан үҙебеҙҙең хужалыҡтағы малдар өсөн бесән эшләү рөхсәт ителде. 1964 йыл. Әбделхай Хәлитов, Ҡунаҡбай Аҫылғужин ағайҙар менән Ғәҙелгәрәй ауылынан алыҫ түгел ҡурсаулыҡ биләмәһенең Күлйорт тигән ерендә райком бойороғон үтәйбеҙ. Ул йыл бик ямғырлы булды. Бер барып, бер ҡайтып, ҡояш ҡыҙыу төшһә, бакуйҙы әйләндереп киптереп, кәбәндәргә ултырттыҡ та, ҡайтырға булдыҡ. Ғәҙелгәрәйҙә сәй эсеп алғас, ҡайтырға тип сыҡһаҡ, ҡапыл ҡара болоттар килеп сығып, йәшенләп ямғыр яуа башланы. Күнәкләп ҡоямы ни, урамдан гөрләүектәр аға. Ямғыр бер сәғәткә яҡын ҡойҙо ла, ниһәйәт ҡояш күренде. Ағайҙар: “Иртәгә ҡайтырбыҙ, көслө ямғырҙан һуң юл һурыҡһын, бысраҡтыр”, - тиһәләр ҙә мин түҙмәнем. Атымды егеп, ҡайтырға сыҡтым. Ағайҙар тороп ҡалды. Ҡартүлгәнгә еткәс, Күжә йылғаһын аша сығырға кәрәк. Йылғаның һыуы ҡап-ҡара, ярына һыймай, туғайға сығып, ҡайһы бер ағасты тамырынан ҡумшытып ағыҙа. Арбала бер ниндәй йөк юҡ. Күп уйлап тормай, арбаға баҫып алдым да кисеүгә төштөм. Йылғаның урталығына еткәйнем, көслө ағым арбаны бороп алып, ағыҙып алып китте. Аттың тояҡтары һыу төбөнә теймәй. Арба аҫта, һыу арба өҫтөнән аға, мин арбаға йәбешеп ултырғанмын. Ағабыҙ. Башҡа ҡапыл ҡурҡыныс уй төштө: “Бөттөм. Баш һау булһа, арба менән ат табылыр, үҙем иҫән ҡалһам ине”, -тим. 60-70 метр тирәһе шулай ағып барғандан һуң, бер боролошта арба әрәмәлеккә эләгеп ағыуҙан туҡтаны. Ул арала атым да аяғына баҫты. Арбаны арҡан менән ағасҡа тарттыра бәйләп, билдән һыу эсендә атымды көскә туғарып алдым. Абайлап ҡараһам, арбамдың алғы тәгәрмәсе һурылып ағып киткән. Ауылға һыбай ҡайтып киттем. Үҙем уйлайым, бына бит, ағайҙарҙың һүҙен тыңламай ҡайтып китеү нимәгә килтерҙе. Кисеүҙә арбаға таш тейәп сыҡҡанда ла, һыу арбаны бороп ағыҙып алып китә алмаҫ ине. Ҡайтып еткәс, Нөгөш йылғаһы аша атымды ҡыуып сығарҙым. Үҙемде кәмә менән алып сыҡтылар. Ике көн үткәс, алғы тәгәрмәсте аҫып алып, һыбай барып, арбаны ла алып ҡайтырға тура килде. Эйе, ул дәүерҙә кеше үҙ эшенә намыҫлы, яуаплы ҡараны. Конторанан ниндәй эшкә саҡырһалар ҙа, йылдың ҡайһы миҙгеле булыуына ҡарамаҫтан, һылтаулап бармай ҡалманыҡ. Ҡорт баҙынан умарталарҙы сығарыу булһынмы, йә булмаһа икенсе эшме- барып еттек. Нисәнсе йылдар булғандыр инде, хәтерләмәйем, апрель айы ине. Әбделхәй ағай: “Эшкә саҡыралар, нисек барабыҙ? Тураға барһаҡ, Нөгөштө кәмә менән сығырбыҙ, ә Күжәне сығырға аптыраңҡырайым”, - тип кәңәш итә. Эйе, Күжә йылғаһы бик ярһыу, аттай атылып аға, унда ағас йығып, баҫма һалып булмай. Йыҡҡан бер ағасты ағыҙып ала ла китә. Уйлай торғас, Әбделхәй ағай әмәлен тапты. Үрге Нөгөштә ҡоро бүрәнәләр йыйып кәшмәк эшләнек тә, ишкәктәр ҡуйып ағып та киттек. Күжә йылғаһын үтеп, элекке бөткән ауыл Түбәнге Нөгөштә кәшмәкте ҡалдырҙыҡ. Шунан Күжәне һул яҡта, Баҙраш йылғаһын уң яҡта ҡалдырып, ике йылға араһынан кварталды бүлеп юнылған сәп буйлап барабыҙ. Әбделхай Хәлитов, Миңнеәхмәт Байғазин, Сабир Ғәлиев, Әҡсән Иҫәнаманов һәм ошо юлдарҙың авторы барғанда ҡыҙыҡ хәлгә осраныҡ. Элек Баҙраш башында Мәҡсүт йәйләүе булған икән. Утар урынына барып етһәк, айыу ҡаҙынып нимәлер ашай. Беҙ яҡынлайбыҙ, ул беҙҙе һиҙмәй. Әҡсән ҡулына күҫәк алды ла айыуҙы баҫтыра башланы. Айыу йонсоу ғына, йүгерергә хәле юҡ. Әҡсән инде ҡыуып еттем генә тигәндә, айыу Баҙраш йылғаһына барып төшөп, урманға инеп юғалды. Юнылған сәп буйлап 6-7 саҡырым барғанбыҙҙыр, Ҡушйылға башына, ҡурсаулыҡтың ҡортсолоғо урынлашҡан ергә килеп төштөк. Унан Ғәҙелгәрәйгә тиклем 4 саҡырым ҡала. Борон ата-бабаларыбыҙ йәйләүҙе ҡайҙа һайларға белгән. Баҙраш буйы мал йөрөтөү өсөн иркен, баҫҡынсыларҙан һаҡланыуға ышыҡ ер. Солоҡсолоҡ менән дә шөғөлләнгәндәр. Бер Баҙраш башында ғына 7-8 солоҡ бер-береһенә яҡын ғына ултыра. Күбеһендә ҡорт күстәре гөжләй ине. Беҙҙе лесхоз ере менән ҡурсаулыҡтың араһын киңәйтеп ботарға (ара 6 м) саҡырғандар икән. Йәнә Шүлгән мәмерйәһе эргәһендә ҡорт баҙы эшләп ятҡанда булған бер ҡыҙыҡ ваҡиға һис тә онотолмай. Нөгөш лесничествоһынан Әбделхай Хәлитов, Ҡунаҡбай Аҫылғужин, Сабир Ғәлиев (өсәүһе лә мәрхүм) һәм мин, Ағиҙел буйы урмансылығынан Ҡазихан, Зәки Мостафиндар, Сәғит, Сабит Сәғитовтар (барыһы ла мәрхүмдәр) эшләйбеҙ. Улар ярты яғына, беҙ ярты яғына имәндән ҡойма һуғып, ярышып эшләйбеҙ. Ҡурсаулыҡ төҙөгән бер фатирҙа беҙ-нөгөштәр, икенсе фатирҙа- Ағиҙел буйы урмансылығыныҡылар. Ҡарауылсы булып эшләгән Федор Соломонов әбейе менән беҙҙең фатирҙа йәшәй ине. Бер төн уларҙың һарыҡтарын айыу һуҡҡан. Эҙләп тапҡас, йәне сыҡмай ятҡан ике һарығын салған. Иртәнсәк ҡайтты ла: “Ҡустылар, ике һарыҡты бысаҡлап киттем. Шикләнмәһәгеҙ, алып ҡайтып, һуйып, бешереп ашағыҙ”, -тине. Һарыҡтың ите һимеҙ, татлы булды. Беҙҙең менән бергә Ивни Вәхит улы Шафиҡов та бар. Ул Мәскәүҙә уҡып йөрөгәнендә ҡурсаулыҡҡа ҡортсолоҡ буйынса практикаға ҡайтҡайны. Шафиҡов һуңынан беҙҙең Ағиҙел буйы филиалында ғилми хеҙмәткәр, директор вазифаларында эшләне. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты тигән юғары исемгә лайыҡ булды. Әлеге көндә ғаиләһе менән Өфөлә йәшәй. Ҡорт баҙы эшләгәндә тағы бер ҡыҙыҡлы ваҡиға булды. 1968 йыл. Ағиҙел буйы филиалы ойошторолоуының 10 йыллыҡ юбилейына арнап “Коллектив тырыша” тигән баш аҫтында район гәзитендә минең мәҡәләм баҫылып сыҡты. Ул ваҡытта филиал начальнигы булып Ырғыҙлынан Самохин Георгий Ефимович (мәрхүм) эшләй ине. Юбилейҙы билдәләп үтәйек, тип Аҡбулат ауылына алып китте (мәмерйәнән 2 саҡырым алыҫлыҡта). Унда магазин бар. Самохин беҙҙе яҡшы ғына һыйлап алды. Байтаҡ ултырғас, ҡайтырға сыҡтыҡ. Байрам байрам инде, бер иптәшебеҙ ауырайып китеп, ҡайтып етә алмай, туғайҙа ятып ҡалды. Ҡараңғы төшкәс, уянып киткән дә, башы әйләнеп китеп Аҡбулат яғына киткән. Ул яҡта ла үҙебеҙҙең йәшәгән мөхиткә оҡшамаған ер булғас, ҡысҡыра башлаған. Аҡбулат кешеләре фонарь тотоп, тауыш сыҡҡан яҡҡа киләләр икән. Тегеләр яҡыная башлағас, беҙҙең иптәш үҙен танытырға теләптер инде: “Браконьерҙар, балыҡ һөҙөргә йөрөйһөгөҙмө, хәҙер протокол төҙөйөм”, - тип ҡысҡыра икән. Бына шундай ҡыҙыҡ хәлдәр булғылай торғайны. Эйе, ул ваҡытта эшләгән иптәштәр, хәҙерге ветерандар, бармаҡ менән һанарлыҡ ҡына ҡалды. Уларға иҫәнлек- һаулыҡ, бәхетле ҡартлыҡ теләйем. Мәрхүмдәрҙең йәндәре йәннәттә, ҡараңғы гүрҙәре яҡты булһын. ===Һоҡланғыс шәхес ине=== Ауылыбыҙҙың һуғыш ветераны Ҡаһарманов Абдулхаҡ Абдрахман улы тураһында яҙып үтмәксемен. Үҙенең ғүмерен, белемен тыуған иленә, тыуған халҡына бағышлап, халыҡ күңелендә һаҡланған яҡты шәхес ул. Ул 1927 йылдың 24 апрелендә Ишембай районының Оло Кәбәс ауылында (бөткән ауыл) тыуа. Ғаилә Ғәлиәкбәр ауылына күсеп килә. Абдулхаҡтың атаһы Абдрахман дини белемле була. Ул ауылда ғәрәпсә балалар уҡыта. Уның ике ҡатыны була. “Беҙ бер ғаиләлә 13 йән йәшәнек”, тип хәтерләр ине Абдулхаҡ ағай. Абдрахман бабайҙың ҡатындарының исемдәре Хәҙисә һәм Бүләкбикә ине. Уларҙы мин дә белә инем. Улар ҡартынан ҡалып, байтаҡ йәшәп донъя ҡуйҙылар. Абдулхаҡ ағай 1935 йыл Ғәлиәкбәр ете йыллыҡ мәктәбендә уҡый. 1942-1943 йылдарҙа Ҡалғаһау башланғыс мәктәбенә уҡытыусы була, 1943 йылда Үрге Нөгөш мәктәбенә эшкә ебәрелә. Үрге Нөгөштә уҡытҡанында йәштәрҙе ойоштороп, Кәшәлә ауылына килеп концерт менән сығыш яһауҙары хәтерҙә. Ул Темәс педучилищеһына ситтән тороп уҡырға ингәйне, ләкин ҡәһәрле һуғыш арҡаһында уҡыуы өҙөлөп ҡала. Абдулхаҡ ағай 1944 йылдың көҙөндә фронтҡа алына. Өфөләге 28-се яуға әҙерләү полкында артиллерислыҡҡа әҙерлек үткәс, 1945 йылдың майында Көнсығыш фронтҡа оҙатыла. Пруссиянан күсерелгән 39-сы армияның 5-се гвардия корпусы, 9-сы гвардия дивизияһы, 54-се гвардия полкының артиллерия батареяһында дүрт Бөрйән егете: Абдулхаҡ Ҡаһармановтың ауылдаштары Йыһанур менән Кәлимулла Әминевтар, Монасип ауылынан Сәлих Дәүләтбирҙин бергә хеҙмәт итәләр. Абдулхаҡ Ҡаһармановҡа оҙаҡ хеҙмәт итергә тура килмәй, уны икенсе орудиеға күсерәләр. Монголияла бер ай самаһы әҙерлек һыҙығында торғандан һуң, япондарға ҡаршы һуғыш башланыр алдынан уны 4-се орудие наводчигы итеп тәғәйенләйҙәр. Япондарҙың Холун Аршинский тигән нығытылған районын тар-мар итеүҙә ҡатнаша. Ошо һуғышта һул аяғына снаряд ярсығы тейеп яраланып, хәрби госпиталгә эләгә һәм 10 ай дауалана. Һауығып, кире үҙенең батареяһына ҡайтҡас, “Батырлыҡ өсөн” миҙалы менән бүләкләнә. Ошо һуғышта ауылдашы Кәлимулла Әминев яу яланында ятып ҡала. Ул хеҙмәт иткән полк һәр ваҡыт алғы һыҙыҡта була. Япондар еңелгәндән һуң, Ҡытайҙа һуғышта ҡатнашып, Лядунь ярымутрауына килеп етеп, яугир һуғыш юлын Дайрен ҡалаһында тамамлай. Порт-Артур ҡалаһында кесе командирҙар әҙерләү курсында уҡып сығып, сержант званиеһы ала. Абулхаҡ Ҡаһармановҡа 7 йыл хеҙмәт итеп, 1951 йылда ғына тыуған яҡтарына ҡайтырға насип була. Һуғыштан һуң ныҡлап уҡытыусылыҡ эшенә тотона. 1952 йылда Темәс педучилищеһын тамамлап, ҡулына диплом ала. Уҡытыу эше менән бергә ул агитатор-пропагандист була. Уның хеҙмәте юғары баһалана. 1957 йылда уға районда тәүгеләрҙән булып “БАССР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы” тигән маҡтаулы исем бирелә. 1958 йылда уны Тимер башланғыс мәктәбенә директор итеп эшкә ебәрәләр. Ул ваҡытта партия ҡайҙа ҡушһа, шунда эшләнде, баш тартып булманы. Унан һуң ул тағы ла тыуған ауылына (1963 йылда) ҡайтып яратҡан шөғөлөн дауам итә. Һәр ваҡыт үҙенә маҡсат ҡуйып һәм уға ирешеп йәшәгән уҡытыусыла юғары белем алыу теләге тыуа. 1962 йылда Стәрлетамаҡ уҡытыусылар институтына ситтән тороп уҡырға инә. 1967 йылда уҡыу йортон уңышлы тамамлай. Артабанғы хеҙмәт йылдары уның етәкселек менән бәйле: Ғәлиәкбәр урта мәктәбендә директор, Ғәлиәкбәр ауыл советы рәйесе вазифаларын башҡара. Алыштырғыһыҙ депутат булып та ауылдаштарына хеҙмәт итә. Тап ошо йылдарҙа уҡытыусының тынғыһыҙ тырыш хеҙмәте баһалана, уға “Рәсәй Федерацияһының мәғариф отличнигы” тигән маҡтаулы исем бирелә. Ләкин уның иң тырыш, иң лайыҡлы хеҙмәт емеше ауыл хакимиәте башлығы булып эшләгәндәлер. Төрлө мөһим сараларҙы ыңғай хәл итеү һәм ауыл активистәре менән кәңәшләшеп эшләү эшенә яҡшы йоғонто яһамай ҡалмағандыр. Ул саҡта йәмәғәт ойошмалары әүҙем эшләне. Иптәштәр суды, ҡатын-ҡыҙҙар советы, ирекле дружина, халыҡ контроленең эштәре ҡаты контролдә тотто, дөрөҫ ойоштора белде. Йәмәғәт тәртибен боҙоусыларға ваҡытында сара күрелде, һәр сессия һайын даими комиссия рәйестәренең отчеты тыңланды. Эшләгән кешене күрә лә, баһалай ҙа белде. Өмәләр ойоштороп һәм башҡа күмәк көс менән эш эшләгәндә ул үҙе алдан йөрөр ине. 1985 йыл ауылға электр линияһы үткәреү өсөн Яңы Мөсәттән алып трасса ботарға тура килде. Беҙ бер бригада Яңы Мөсәттең Баҙал тауынан башланыҡ. Абдулхаҡ ағай алдан йөрөй. Баҙал тауының башына сыҡҡанса 6 саҡырым юлда имән, йыла, саған ағастарын һ. б таҙартып барҙыҡ. Шулай бер көн Абдулхаҡ ағай район үҙәгенә бензин йүнләргә китте. Ул эш кейемендә: аяғында һаҙ итеге, өҫтөндә - штормовка, билендә - ҡайышҡа үткәреп ҡынға тығылған бысаҡ. Шул килеш райсоветҡа барып ингән. Унда район хужаһы лесхоз директорына шылтыратып, бензин бирергә фарман бирә. Әммә лесхоз директоры юҡтан башҡаны белмәгән кеше булып сыға. Шулай ҙа ныҡышмалыҡ күрһәтеп, лесхоз директорының артынан ҡалмай. Был кешенән ҡотолоп булмаҫын аңлаған директор, ҡайҙалыр шылтыратып, бензин табып биреп ҡайтара. Абдулхаҡ Ҡаһарманов бер ваҡытта ла кабинетында ултырырға яратманы. Ул осорҙа ауылда техниканың эҙе лә юҡ, юлдар ҡойо, батҡаҡ ине. Бөтә эштәр ат көсө менән генә башҡарыла. Урамдар ҙа үтеп булмаҫлыҡ батҡаҡ. Шулай бер көн дөйөм йыйылыш үткәреп, өмә ойоштороп, урамдарға ҡырсын-таш түшәргә, бигерәк тә үтеп булмаҫлыҡ урындарға эре ҡая таштарын түшәп рәтләп алырға тәҡдим итте. Был тәҡдимде халыҡ дәррәү күтәреп алды. Иртәгәһенә кемдең аты, арбаһы бар, бөтәһе лә эшкә йәлеп ителде. Эргәләге эре ҡая таштарын лом менән аҡтарып торалар, икенселәре арбаға тейәп алып килеп урамдың батҡаҡ урындарына бушатып китәләр. Шулай итеп, был эште бөтә ауыл халҡы көсө менән 2 көндә башҡарып сыҡтыҡ. Юлдар бер аҙ тәртипкә килде. Юлға таш түшәгәндән һуң, ул ваҡыттағы райком секретары Аллаяров самолет менән Өфөнән ҡайтып килгән икән. Самолет беҙҙең ауыл өҫтөнән оса. Аҫҡа ҡараһа, урамда ап-аҡ таштар ялтырап ята икән. Аллаяров аптырауға ҡалған да шылтырата икән: - Ҡаһарманов, һин ни эш гөрләтеп ятаһың унда? Урамығыҙға ап-аҡ таш түшәлгән, әллә Ишембай яғынан техника ялланыңмы?”Юҡ, халыҡ көсө менән”, - тип яуап биргән Ҡаһарманов. Абдулхаҡ ағайҙың 50 йылға яҡын хеҙмәт стажынан күренеүенсә, уның бөтә ғүмере тиерлек етәкселек һәм йәш быуынға белем биреүгә бағышлана. Ғәлиәкбәр ауыл биләмәһенә ҡараған һуғыш ветерандарыбыҙҙың иң һуңғыһы булған Абдулхаҡ ағай 2007 йылдың 21 майында оҙаҡ ауырыуҙан һуң мәрхүм булып ҡалды. Аллаһы Тәғәлә биргән 80 йыл ғүмерҙе ҡуйған маҡсаттарына ирешеп, тырышлығы һәм фиҙакәр хеҙмәте менән халыҡ күңелендә онотолмаҫлыҡ эҙ ҡалдырып яҡты донъя менән хушлашты. Ул хаҡлы ялға сыҡҡанда ла ауылдаштарының мәнфәғәтен ҡайғыртып йәшәне. Оҙаҡ йылдар ветерандар советы рәйесе вазифаһын башҡарҙы, үҙенең хужалығында умарта күстәре үрсетеп, тирә-яғын ялт иттереп төҙөкләндереп, балаларының ейән-ейәнсәрҙәренең шатлыҡтарына ҡыуанып йәшәргә насип булды уға. Һөйөклө ҡатыны Зәйнәп менән 56 йыл бергә иңгә-иң терәшеп матур һәм һоҡланғыс тормош юлын үттеләр. Балаларына яҡшы тәрбиә биреп, оло тормош юлына сығарҙылар. Оло улы Усман медицина институтын тамамлап, оҙаҡ йылдар район дауаханаһында эшләй. Кәрим менән Хәмиҙә Стәрлетамаҡ пединститутын тамамлап, тыуған ауылында эшләйҙәр, Ҡәйүм Хәйбулла районында төпләнеп, уҡытыусы булып эшләй. Төпсөк улдары Рауил дә уҡытыусы һөнәрен һайлаған. Ҡыҙы Ғәбиҙә китапхана техникумын тамамланы. Ҡыҫҡаһы, уның тынғыһыҙ холҡо, тырышлығы һаулығы ҡаҡшағанда ла үҙенекен итте. Ул вафатынан алда яҡындарына хан һарайындай өй төҙөп, тыныс күңел менән баҡыйлыҡҡа күсте. Урының ожмах түрендә булһын, ветеран. ==ШИҒЫРҘАР * ШИҒЫРҘАР * ШИҒЫРҘАР== ===Яҙҙар етһә=== Яҙҙар етһә, күңелдәрем менән Урап ҡайтам алыҫ үткәнгә. Шөкөр, иҫем дөрөҫ, аҡыл – камил, Һикһәнемде инде үтһәм дә. Яҙ һулышы йәнгә дәрт, сәм бирә, Тирбәлдерә күңел ҡылдарын. Тулҡынланмау һис тә мөмкин түгел Тыңлағанда ҡоштар моңдарын. Кемдәр генә кисермәне икән Мөхәббәт һәм һөйөү хистәрен. Шул хыялдар алып сыға ине Яр башына һәр көн кистәрен. Йондоҙҙар ҙа күктә күҙ ҡыҫтылар, Аңлағандай һөйөү һағышын. Гармун моңдарына ҡушыла ине Нөгөшөмдөң серле тауышы. Бар тәбиғәт ерҙә йырлағандай, Йөрөмәнек бушты бушатып. Янып-көйөп ихлас йәрҙәр һөйҙөк Күңелдәргә хушын, оҡшатып. Йөрөмәнек ул саҡ, хәҙергеләй Затлы кейемдәргә кейенеп. Сабаталар менән ут сәсрәтеп Киске уйындарҙа бейенек. Мөмкинме һуң бер саҡ онотоуы Хыялыйҙай йәшлек саҡтарҙы, Урам буйлап гармун уйнап, йырлап, Асыуландырғанды ҡарттарҙы. Дуҫтар менән үтә татыу булдыҡ, Йөрөмәнек бушҡа бәйләнеп. Их, дыуамал ошо йәшлегебеҙ Ҡайтһа ине кире әйләнеп. . . ===Ғорур тауҙар=== Ғорур тауҙар, ҡая таштар араһын Төйәк иткән Бөрйәнем. Үҙ биләмәһенә туплаған Тәбиғәттең бар йәмен. Күкрәк киреп, ята монарланып Мәсем, Баҙал, Ҡалыу тауҙары. Ошо тауҙар араһынан бормосланып аға Иҙел, Нөгөш, Үҙән, Күжә һыуҙары. Легендаларҙа һөйләнелә Инсебикә ташы, Антон ҡаяһы, Шул ваҡиғаларҙы тыңлағанда Әрнеп ҡуя йөрәк яраһы. Сит ил туристарын әсир итә Шүлгәнташ мәмерйәһе. Бөтә донъяға билдәле Тәбиғәт мөғжизәһе. Туристар ағымы туҡтамай Шүлгән мәмерйәһенән. Мәмерйәне байҡап сыҡҡас, Нурҙары балҡый рәхмәт йөҙөнән. Кемдәр генә тарихын белмәй икән Йылҡысыҡҡан, Ығышма күленең. Йәм тапмаһағыҙ, килегеҙ Күтәрелеп ҡайтыр күңелегеҙ. Солоҡ ҡарағайҙар, күстәр Бөрйәнебеҙҙең даны. Американы яуланы Бөйрәндең солоҡ балы. Урмандарыбыҙҙа үҫә татлы бал биргән Йүкә, саған, һомғол ҡарағай . Араларынан үтеүе бер кинәнес, Кемдәр сирле – уларҙы дауалай. Ҡышҡы йоҡонан уянып, Бар тәбиғәт итә тереклек. Бөрйәнемдең аҫыл хазинаһы Кәмемәһен, булһын мәңгелек. ===Миңнурый һылыуымдың 50 йәше тулыуына арнайым=== Һиңә арнап шиғыр яҙыр өсөн Күп китаптар уҡып ҡараным. Тик тапманым унда йылы һүҙҙәр, Ҡуй, үҙемсә генә яҙамын… Ваҡыт арғымағы елдәй етеҙ елә, Уны тотҡарларға сара юҡ. Ғүмер тигән иң ҡәҙерле нәмә Минут һайын кәмей шулай уҡ. Ошоларҙы бөгөн уйлайым да Ғүмер үтә тиеп уфтанам. Әммә, Миңнурыйға 50 тулыуына Ихлас күңелемдән шатланам. Үҙең иҫ белгәндән алып Ошо йәшкә тиклем йөрәгең Күпме әрнеү-һыҡтау кисерҙе. Тормош тигән нәмә рәхимһеҙ – Һиңә үҙ ағыуын эсерҙе. 35 йәшең өҫтөндә генә Ете бала менән тол ҡалдың. Шул балаларҙы үҫтергәнсә Күпме уттар йоттоң, уфтандың. Балаларың кеше булды, Һин булдың тылсымлы әсәй. Ейән-ейәнсәрҙәрең йүгереп йөрөй, Үҙең булдың өләсәй. Эш яғына килгәндә һин Һис һыр бирерлек түгел. Тура һүҙҙе, ғәҙеллекте Ярата һинең күңел. Дөрөҫлөк өсөн көрәштә Алдырмайһың береһенән дә. Ошо холоҡ-фиғелең менән Йәшә, һеңлем, гелән дә. 50 йәшкә еттем, тип бойоҡма һин – 50 йәш ул ғүмер уртаһы. Йәшәйһең бар, ашайһың бар, Тик татыма нужа һурпаһы. Үреләһе үрҙәрҙең күп әле 60, 70, 80, 90-ға . Һикәлтәле юлдар үтәһең бар, Риза булып хоҙай ҡушҡанға. Шул юлдарҙы үткән саҡта, һеңлем, Ҡайғы хәсрәттәргә юлыҡма. Ҡалған ғүмерем шатлыҡ менән үтһен, тип Теләк теләргә һис тә онотма. 50 йәшең менән ҡотлайбыҙ беҙ, Киләсәгеңдә булһын аҡ юлдар, Һаулыҡ, бәхет, шатлыҡ менән бергә Хоҙай ғүмер бирһен күп йылдар. Онотолмай Миңлегөл Һиңә арнап шиғыр яҙам тип ултырҙым, Килеп сыҡмай, нисек итергә? Бына шунда инде мин тотондом Хәтер йомғаҡтарын һүтергә. 12 йәш тулыр-тулмаҫ көйө Эш башланың промартелдә. Йүкә саңы йотоп һуҡҡан ҡаптар һанын Еткерә алмағандыр һиңә бер кем дә. Леспромхозда ағас ҡырҡҡанда ла Ауыр эштән йәндәр биҙрәне. Әммә эшең юғары баһаланды Почет грамоталары биҙәне. Эшкә бигерәк тилбер булдың, Тынғы белмәнең һис тә. Мамыҡ шәлдең бер эргәһен бөттөң Һуҡыр шәм менән бер кистә. Янып-бешеп һин эшләнең, Арынманың тирҙәрҙән. Донъя көттөң артығыраҡ Булыр-булмаҫ ирҙәрҙән. Хәләл көсөң менән донъя йыйҙың, Үкенерлек түгел үткәнең. Донъя мәшәҡәтенә мәшғүл булып, Һиҙмәй ҡалдың 60-ың еткәнен. Һин бит, һеңлем, әсәй мәрхүм менән 56 йыл бергә йәшәнең. Мин аңлайым әсәй рәхмәтенең Күберәге һиңә төшкәнен. Ҡотларға тип килдек, һеңлем, һине 60-ыңа аяҡ баҫҡанда. Йәшә әле тәмле сәйҙәреңде эсеп, Аяғыңды ныҡ баҫ туҡһанда. ===Почта килһә=== Почта килһә, иң беренсе “Таң” гәзитен ҡулға алам. Ниндәй хәбәрҙәр баҫылған, тип Һәр битенә күҙ һалам. Гәзит аша белеп ҡалам Булған яңылыҡтарҙы. Бүлешә ул һәр кем менән Ҡайғы һәм шатлыҡтарҙы. Сәлих Дәүләтбирҙин яҙа Һуғыш хәтирәләрен. Тулҡынланып ҡат-ҡат уҡыйым Яҙған мәҡәләләрен. Һуғыш, хеҙмәт ветераны, Ир-уҙаман билгеле, Фәһемле мәҡәлә авторы – Гәзитебеҙҙең көҙгөһө. Абдулла ағай Ваһапов – Бөрйәндең аҡһаҡалы, Уның яҙған кәңәштәре Иғтибарға алмалы. Дөрөҫ яҙмайҙар, тип борсола Ер-һыу атамаларын, Дөрөҫлөккә тап килтереп Төҙәтә хаталарын. Әсенеп мөрәжәғәт итә: Тәртип юҡ, ти, Бөрйәндә. Эскелек, хулиганлыҡ ҡылыу Дауам итә бөгөн дә. Ҡазихан ағай Ишморатов Дан йырлай Шүлгәненә. Өгөт-нәсихәттәр бирә Һәр күргән-белгәненә. Ер-һыу атамаһын белгән Төйәгенең вариҫы. Ташөй, Йылҡысыҡҡандарҙың Һөйләй бара тарихын. Аллабирҙин, Фәйзуллиндар, Марат Муллағоловтар Байҡай тарих биттәрен. Тарихты тергеҙеү өсөн Йәлләмәйҙәр көстәрен. Гәзитебеҙҙең йөҙөк-ҡашы – Айһылыу, Таңһылыуҙар. Гәзитебеҙҙең бәҫен күтәрә Улар яҙған шиғырҙар. Яҙған шиғри шәлкемдәре Йәнде әсир итерлек. Мөхәбәткә арналғаны Боҙ ҡатламын тишерлек . Фотолары менән Ғазин Биҙәй гәзит биттәрен. Хеҙмәт уңғандары, ана, Йәнә януар-кейектәре… Эш эш булһын тип яналар, Юлдар уңа, ҡайһылай. Һәм һөҙөмтәләр билгеле – “Таң” Мәскәүҙәрҙе яулай. ===Оло Еңеү=== 55 йыл элек тынып ҡалды Илебеҙҙә туптар тауышы. Онотолмай йылдар үткәндә лә Ил кисергән әсе яҙмышы. Аңғармаҫтан баҫып инде дошман Илебеҙҙең аяҙ күгенә. Бер ғәйепһеҙ булған кешеләрҙең Күпме ҡаны ергә түгелә. Ҡала, ауылдарҙы утҡа тотоп, Көл һәм күмер итеп киттеләр. Сабыйҙарҙы штык менән ҡаҙап, Ҡыҙҙарҙы мәсхәрә иттеләр. Ошо ваҡыт Ер-әсәбеҙ оран һалды – Изге яуға саҡырып улдарын. Үткәрмәҫкә илебеҙ эсенә, Быуығыҙ, тип, дошман юлдарын. . . Дошман мәкер. Хыялланды шулай – Баҫып алырға тип Уралды. Тылда булғандарға әмер бирҙе, Етештерергә тиҙ ҡоралды. Ошо саҡырыуға яуап итеп, Ир-егеттәр яуға киттеләр. Дошман еңмәй, ҡайтмайбыҙ тип, улар Нәфрәтләнеп анттар иттеләр. Улар урындарын алмаштырҙы Ҡатын-ҡыҙҙар һәм ҡарт бабайҙар. Станок артына баҫты, иген икте Ун ике-ун өс йәшлек малайҙар. Бала баҡты, һабанын да һөрҙө Һалдат ҡатындары, инәйҙәр. Урман ҡырҡты, һал да ағыҙҙылар Нәфрәтләнеп апай, еңгәйҙәр. Ғорур булды улар һәм үтәнеләр Үҙҙәренә төшкән өлөштө. Ҡайғыһын да, шатлығын да Улар бергә-бергә бүлеште. Бишектә сабыйҙар иңрәне, Мөлдөрәтеп кенә күҙҙәрен. Күпме тыуыр сабый мәхрүм ҡалды, Күрә алмай атай йөҙҙәрен. Дүрт йыл барған ошо һуғыш беҙҙе Ваҡытынан алда ир итте, Фронт менән тылдың берҙәмлеге Еңеүҙәргә беҙҙе килтерҙе. Һуғыш бөттө, тигән хәбәр булғас, Ҡайҙа барма – ҡотлау, алҡыштар. Яу юлдарын үткән яугирҙарҙың Төрлөһөндә төрлө яҙмыштар. Киткән саҡта бик күп китте улар, Парлап-парлап еккән аттарҙа. Һәм ҡурайҙа “Урал” көйөн уйнап, Теҙелделәр тигеҙ сафтарға. Барып инде улар ут эсенә, Анттарына тоғро ҡалдылар. Һәр бер аҙым еребеҙ өсөн һуғышып, Миллиондар башын һалдылар. . . Беҙҙең ҡаты ҡулдан түҙмәй дошман, Юлдарын борҙо киреһенә. Гитлер тигән яуыз телһеҙ ҡалды, Һыя алманы тиреһенә. Туптар тынды, әммә тынмай әле Йөрәктәрҙә әрнеү, һағыштар. Оҙаҡламай ҡайтыр, ҡайтыр тиеп, Көнбайышҡа ҡарап бағыштар. Оҙатып та ҡалды һөйгән йәндәр, Хәйерле булһын, тип юлдары. Ә әсәйҙәр күҙ йәштәрен түгеп, Ҡосаҡланы ғәзиз улдарын. . . Еңеү ҡорбанһыҙ ҙа булмайҙыр шул Ер алды күп батыр ирҙәрҙе. Ҡайтып күрә алманылар улар Балаларын, Тыуған илдәрен. Иҫән ҡалғандары берәм-һәрәм Тыуған ергә ҡайтты ҡыуанып. Буш ең һәлендереп, һыңар аяҡ менән, Ҡултыҡ таяҡтарға таянып. Ҡайтты улар тыуған илдәренә Зар-интазар булып, талсығып. Тик күкрәктә генә тынғы бирмәй, Фашистарҙың мина ярсығы. Ҡайтҡандар ҙа ауыр кисерҙеләр, Иңрәштеләр ауыр яранан. Йөрәктәргә төшкән һыҙланыуҙан Күптәр китте беҙҙең аранан. Ветерандар бергә йыйылғандар, Сафтар һирәк – Моңһоу ҡараш уларҙа. Һаулыҡ, бәхет, оҙон ғүмер генә Теләйем мин бөгөн уларға. '''Бала саҡ''' Кисә кеүек, сыбыҡ атҡа менеп, Урамдарҙы иңләп елгәнем. Һиҙмәй ҡалдым ғүмер көҙөнөң Иң сигенә килеп еткәнмен. Ағас ҡылыс тотоп, Чапай булып Уйнаныҡ беҙ иркен урамдарҙа. Сәкәләшеп, яғалашып ҡай саҡ Аунаныҡ та инде туҙандарҙа. Ҡарҙар иреп, ер асылыу менән Бара инек тауға, йыуаға. Етәкләшеп бергә төшә инек Ҡотороп аҡҡан ташҡын йылғаға. Йыуа уңа, теҙелеп ултыра, Үҫкән ере генә ҡая-таш. Аҫта – упҡын, Нөгөш үкереп аға, Шыуып китһәң – бөттө баш. Шулай ҙа беҙ ир заты бит – Ҡурҡыуҙы ла еңәбеҙ. Ҡосаҡ, ҡосаҡ йыуа йыйып Өйгә ҡайтып инәбеҙ. Өйкөм ерек, баҡса төбәгендә Емеш-еләк уңған ишелеп. Муйыл баштарынан осоп төшөп, Ҡайта инек баштар тишелеп. Мәрйә инәйҙең ҡыяр баҡсаһын да Утап сыға инек төндәрен. “Минеке баҡсаны һеҙ ашаған халералар”, – тип Әрләнә инек көндәрен. Һыуҙа балыҡ мәскәүләйбеҙ, Шаптыр-шоптор һыу кисеп… Һырлы таштар араһында Аяҡтар түҙгән нисек. Утыҙ етенең көҙөндә Мәктәп ишеген астыҡ. Уҡытыусыбыҙ алдында Тигеҙ сафтарға баҫтыҡ… Егет ҡорона еткәйнек, Таралыштыҡ “малайҙар”… Хәҙер атай-олатайҙар Сал һаҡаллы бабайҙар. ===Әсәйем иҫтәлегенә=== Бала саҡтан сабыр булғанһың һин, Өмөт өҙмәгәнһең йәшәүҙән. Байҙар тупһаһында бил бөккәнһең Һис тә ҡурҡмағанһың эшләүҙән. Йәш сағыңда ныҡлы булдың, әсәй, Һис тә зарланманың үткәнгә. Дүрт балаң менән тороп ҡалдың Атай яу ҡырына киткәндә. Ғорур булдың, әсәй, белгертмәнең Эстәреңдә уттар янғанын. Көндө төнгә ялғап эш эшләнең, Хәтеремдә кәбән һалғаның. Данлы булдың, әсәй, ситләшмәнең Яуаплы эш тәҡдим иткәндә. Әхирәттәреңде етәкләнең Ил өҫтөнә афәт килгәндә. Тырыш булдың, беҙҙе ас итмәҫкә Йәйәү китер инең яланға. Йөкмәп алып ҡайтҡан икмәк тәмен Татығандай тоям һаман да. Хәтеремдә, әсәй, көндөҙ эштән Арып ҡайтыр инең талсығып. Ә төндәрен сыра яҡтыһында Киндер иләр инең талпынып. Ғорур булдың, әсәй, уфтанманың. – Һин тырыштың көсөң йәлләмәй, Еңеүгә өлөш индерәм, тип, Яугирҙәргә бәйләнең ойоҡ-бейәләй. Һуғыштан һуң, ауыр йылдарҙа ла Һыр бирмәнең, әсәй, юҡлыҡҡа. Һинең ише миллионлаған әсәләр Сығарҙылар инде муллыҡҡа. Хаҡлы ялға сыҡҡас та һин, әсәй, Һис бер ваҡыт тынғы белмәнең. Дүрт балаңдың һәр береһе өсөн Өҙгөләнде һинең йөрәгең. Ғәлиәмде барып күрәм тиеп, Һин юлланыр инең Мәләүез. Ай ҙа тормай, кире ҡайтыр инең Һағындырҙы, тип, Миңнурый – кинйә ҡыҙ. Төп йортоңдо тағы һағынаһың: Нишләй икән ҡыҙым Миңлегөл? Бараһым бар әле Ғәлиәкбәргә Саҡырғайны улым Исмәғил. Бына шулай ҡыуанып йөрөгәндә Өҙөлдө бит һинең ғүмерең. Күҙ алдынан китмәй һинең һының Һәм дә ятҡан һинең ҡәберең. Ғәфү ит һин, әсәй, тере саҡта Ишетмәнең шиғри юлдарым. Шул үкенес менән һуғарылып Уҙа хәҙер һинһеҙ йылдарым. ===Йәшәгеләрем килә=== Үткән ғүмерҙе тиңләйҙәр Ағып ятҡан һыуҙарға. Килешәм шул һүҙҙәр менән, Биреләмен уйҙарға. Мәңгелеккә тыумағанбыҙ, Үкенмәйем үткәнгә. Ғүмер биргән Алла миңә – Менеп баҫтым һикһәнгә. Күнәһең инде, күнәһең Ғумерҙең үтеренә. Ҡаршы торор әмәлдәр юҡ Хоҙайҙың әмеренә. Татыным мин был донъяның Әсеһен, сөсөһөн дә. Ҡайғыларын, шатлыҡтарын Һаҡлай йөрәк түрендә. Ярҙам булды яҡындарҙан, Тайғанда тура юлдан. Бик күптәргә тейгәндер, тим, Ярҙамым, һәм дә файҙам. Донъя матур, тормош йәмле, Артһа артһын йүнселдәр. Тик уларға ҡарата ла Табыла бит көнсөлдәр. Көндәрем дә үтеп торһон Һаулыҡта һәм шатлыҡта. Йәшәгеләр килә, эйе, Бәхетле лә ҡартлыҡта. ===Ғәлиәкбәрем=== Тауҙар ҡуйынында ултыра Минең тыуған ауылым. Кисергән ул заманында Ғәрәсәтен – дауылын. Көнсығыштан Таҡыясусаҡ, Көнбайыштан Ҡалыутау, Көньяғынан Таҡтағышы… Әйтерһең уралтҡан яу. Туғайҙарҙа муйыл-балан, Ҡыҙарып бешә гөлйемеш. Эргәһенән уралып аға Көмөш һыулы саф Нөгөш. Туғайҙары йәшел хәтфә, Сылтырап аға шишмә. Шишмәләрҙең буйын биҙәй Аллы-гөллө сәскәләр. Ошо сәскәләргә ҡунып Бал ҡорттары безләшә. Бөҙрә талдарҙың төбөндә Йәш ғашиҡтар серләшә. Тауҙар һаҡта торған кеүек Ҡышын, яҙын, йәйен, көҙҙәрен Һаҡлай улар шаңлы тарихтарҙы – Вәлиди, Мортазиндар эҙҙәрен. Быуаттар серен һаҡлай ул Ҡан-тамыр ырыуыма. Эй, Хоҙай, оҙон ғүмер бир Тыуған ер, ауылыма. ===Изге йәндәр беҙҙән риза түгел=== Олатайҙы бөгөн төштә күрҙем, Борсолоуы сыҡҡан йөҙөнә. Йәнәш ултырып ул, һүҙ башланы, Тура ҡарап минең күҙемә. «Уланым, – ти, – бөгөн байҡап сыҡтым Йәшлегемдә үткән эҙҙәрҙе. Үтенесем шул: бар халыҡҡа еткер Минең әсенеп әйткән һүҙҙәрҙе! Ҡайһы тарафҡа мин юл тотһам да Ҡыйырһытылған бит тәбиғәт. Кем ҡотҡарыр ошо вәхшилектән Йәнтөйәкте, уланым, йә һин әйт?! Тау араларында һирәк ҡалған Шәм һымаҡ ҡарағайҙар. Төйәктәрен ташлап китмәй Мышы һәм ҡоралайҙар. Шишмә баштары ҡороған, Ишетелмәй ҡоштар тауышы. Урман кейектәре ерһенмәй… Кем ҡулында улар яҙмышы? Йылға, күлдәр элек мул һыулы ине, Йәй көндәре аттар йөҙҙөрҙөк. Әле күреп, бына хайран ҡалдым: Сабый бала кисеп үтерлек. Тыныс күңел менән буйламаным Ағиҙелкәй һыуы буйҙарын. Завод һәм фермалар ағыулайҙар Ейәндәрҙең эсәр һыуҙарын. Нөгөш, Күжә, Үҙән һыуҙарында Тонсоғалар күпме балыҡтар. Ошоларға бер сик ҡуйыу өсөн Көрәшһендәр ине халыҡтар! Ер әсәбеҙ түҙмәй мәсхәрәгә, Яраланған йөрәк өлөшө. Яуыз йәндәр бирһен быға яуап, Был бит ана шуларҙың эше. Тыңла, уланым, һиңә һуңғы һүҙем – Минән ҡалды һиңә аманат. Солоҡтарың ултыра етемһерәп, Аманатҡа итмә хыянат!». Шулай, тип әйтте лә, олатайым, Ҡапыл ғына күҙҙән юғалды. Мин һиҫкәнеп, шул саҡ уянып киттем, Башта төрлө уйҙар сыуалды. Күптән гүр эйәһе – олатайым, Бар әрүахтар – уның ишеләр – Изге йәндәр беҙгә риза түгел, Аңлайыҡ беҙ тере кешеләр! ===Ғәлиә һылыуымдың 50 йәше тулыуға арнайым=== Үткән ғүмер үтеп кенә тора Һорамай ул беҙҙән һис кәңәш. Кисә генә тыуған Ғәлиәгә Тулған икән бөгөн 50 йәш. Аяманы йылдар, һин кисерҙең Шатлығын да һәм дә ҡайғыны. Әгәр үлсәп ҡараһаң бизмән менән, Еңер ине икән ҡайһыһы? Юҡ һин бирешмәнең ҡайғыларға, Барыһын да еңдең эш менән Тормош һуҡмаҡтарын таба белдең Намыҫ, тәүфиҡ һәм дә сәм менән. Гел шулай бул, һылыу, Хас сифаттар һиндә Тормош һуҡмаҡтарын айырыу. Ҡалған ғүмерең үтһен матур, Йөҙҙәреңдән китмәһен йылмайыу! 50 йәшең менән ҡотларға тип килдек, Оҙатып ҡалды Бөрйән гүзәл ил. Һиңә оҙон ғүмер, һаулыҡ, аҡ бәхеттәр теләп, Шиғыр яҙҙы ағайың Исмәғил. Ниңә йәшлек бик тиҙ үттең? Ниңә әле бөгөн тулҡынланам, Эш тә бармай минең ҡулдарға? Күңелем менән урап ҡайтам Йәшлегемдә үткән йылдарға. Их, һин йәшлек! Ниңә шулай бик тиҙ үттең?! Әле генә бала саҡ… Сабаталар кейеп, йәрҙәр һөйөп, Клубтарҙа бейегән саҡ… Юҡ, мин үкенмәйем үткән йәшлек өсөн, Йәшлегемдә дөрләп яндым мин. Өлөшөмә төшкән көмөшөм менән Үҙ бәхетемде таптым мин. Бәхет түгелме ни ун бер бала?! Ун бер терәк беҙгә һәм илгә! Үҫтерәләр улар ейән-ейәнсәрҙәр, Булырҙар хужа ергә… Тик бәхет еңел яуланмай, Ауырлыҡты еңде – ғорурлыҡ! Киләсәктә лә беҙгә юлдаш булһын Ихтирамлылыҡ һәм дә тоғролоҡ! 35 йыл донъя йөгөн Бергә тарттыҡ, ниҙәр күрмәнек. Йәшәмәнек кешенән кәм-хур булып, Бер-беребеҙҙән һис тә көлмәнек. Ниңә әле бөгөн мин уйланам, Эш тә бармай минең ҡулдарға? Ҡартлыҡ шатлыҡ түгел, Әжәл һис аямаҫ, Алып китер һуңғы юлдарға. Юҡ, үлемдән ҡурҡмайым мин – Йәшәү бирелмәгән мәңгелек. Теләгем шул: керәйем гүргә Тормош юлдашымдан иң элек. Онотмағыҙ, балалар, Һеҙгә йәшәү бүләк иткән Әсәйҙең изгелеген. Онотмағыҙ, һыуытмағыҙ Атайығыҙ нигеҙен. ===Яңы йыл теләге=== Яңы йылда яңы теләк Әйтәм мин һеҙгә төбәп: Булһын беҙҙә матур әҙәп Онотолһон иҫке ғәҙәт Күңелдәрҙә булмаһын кер, Байрамдар үтһен һәйбәт. Йырла, бейе, уйна ла көл, Тик һөйләмәйек ғәйбәт. Айырырға өйрәнәйек Яманды һәм яҡшыны. Индермәйек арабыҙға Ғәйбәтсене, шаҡшыны. Булмаһын арала урын Спекулянт, бурҙарға. Ҡыҙыуыраҡ тотонайыҡ Ундайҙарҙы хурларға. Һаҡ булайыҡ ялағайҙан, Ул бит – төлкө, хәйләкәр. Эш сәғәтен урам тапап Үткәреүсе эшмәкәр. Яңы йылда яңы теләк: Нығынһын беҙҙең дуҫлыҡ! Булмаһын илдә һис ҡытлыҡ, Булһын донъяла тыныслыҡ! ===Депутатлыҡҡа кандидат=== Депутатлыҡҡа кандидат Менде трибунаға. Бик эшлекле телмәр тотто, Залда халыҡ ҡул саба. Һайлаусылар һүҙ алалар: Үткән хаталарға юл ҡуймайыҡ! Ышанысығыҙҙы аҡлармын, ти, Мыйыҡ аҫтынан йылмайып. Наказ бирә һайлаусылар, Бер-береһен бүлдереп. Кандидат теркәй ҡағыҙға, Ризалығын белдереп. Кәрәк беҙгә аҙыҡ-түлек, Магазин һәм больница. Һорауҙарығыҙ ҡәнәғәтләндерелер, Беҙҙең баштар һау булһа! Кәрәк беҙгә яҡшы юлдар, Булһын аҫмалы күпер! Булыр, булыр, барыһы булыр Ҡулдан килә был, шөкөр. Депутат мандаты алғас, Ышандырып халыҡты. Һыуға төшкәндәй юҡ булды, Хәтерләтеп балыҡты. Бына шулай тиҫтә йылдар Халыҡ көтә мәрхәмәт. Депутаттар эш күрһәтһә Әйтер инек ґур рәхмәт. ===Нөгөшөмә=== Тау-таш араһынан бөгөлөп аға Нөгөш, Ярҙарына бәреп тулҡынын. Тулҡындарын оҙата ҡая таштар, Моңаялар, гүйә, юҡһынып. Урал армыттарын уртаға бүлеп, Араһында Нөгөшөм ағаһың. Тауҙар түбәһенә менеп, хайран ҡалып, Һинең ағышыңа бағамын. Яҙҙар етеп, боҙҙар киткән саҡта Оҡшатам мин һине ярһыу аттарға. Һинең ағышыңа шатланғандай, Йылы яҡтан ҡайтҡан ҡоштар ҙа. Туғай болондарың күмелгәс сәскәләргә, Йәшел кейем кейгәс ағас һәр тауҙа, Мин оҡшатам һине шул ваҡытта Уралып ятҡан ебәк билбауға. Япраҡтар биҙәлгәс төрлө төҫкә, Ҡыҙарып балан бешкән ҡырҙарҙа. Мин оҡшатам һине ҡупшы күлдәк кейгән, Алҡа таҡҡан матур ҡыҙҙарға. Ҡарҙар яуғас тынып ҡалаһың һин, Һалҡындары түшәй аҡ күпер. Моңаймасы, Нөгөшөм, тағы йәнләнерһең, Күп көттөрмәҫ тағы ла яҙ килер. Атай-олатайҙар һинең буйҙарыңда Быуат-быуат ғүмер кисергән. Туй мәжлестәр ҡороп, ҡыҙ оҙатҡан, Улдарына килен төшөргән. Яу сапҡандар улар, ирек даулап, Һыуһағанда һыуың эскәндәр. Таш ҡуйындарыңды түшәк итеп, Төштәр күреп, серем иткәндәр. Усаҡ яғып, ҡаҙан аҫҡан улар, Ашнаҡсылар аштар бешергән. Иртәге көнгә хыялланып, Еүеш силғауҙарын киптергән. Саф һауаны һулап буйҙарыңда, Сәскәләрең еҫенә иҫергән. Тарих һөйләй – комбриг Мортазин да Һыуҙарыңда атын эсергән. Мин үҙем дә иҫ белгәндән алып Буйҙарыңды иңләп-буйланым, Балыҡ ҡармаҡланым, ҡомдарыңда ҡыҙындым, Һыуҙарыңда ҡойоноп уйнаным. Бесән саптым, йырлап һабан һөрҙөм, Ағас ҡырҡтым, һалдар ағыҙҙым. Тирләп бешеп, һыуһап йөрөгәндә, Һыуың эсеп, һыуһын ҡандырҙым. Бер аҙналыҡ юлға сыҡһам да мин Һағынып ҡайттым һине, Нөгөшөм. Юҡһындым мин серле ағышыңды, Ыраманы минең һис эшем. Шишмәләрҙе ҡушып ағаһың һин, Нөгөш, Ҡушылам тиеп Ағиҙелдәргә. Тау-таш араларын ярып сыҡҡас, Әйләндең бит үле күлдәргә. Быуаттар буйы ултырған өс ауылдың халҡын Йәнтөйәктән айырып ҡыуҙылар. Уның урынына Мәскәү хужалары Һинән диңгеҙ яһап ҡуйҙылар. Йөҙәр гектар әрәмелектәрҙе ҡырҡып, Буйҙарыңды мәсхәрә иттеләр. Аяманы улар , изге йәндәр һөйәктәрен Бульдозерҙар менән һөрөп, түктеләр. Ғәфү ит һин, Нөгөшөм, һинең яҙмышыңа Һис ғәйепле түгел тәбиғәт. Үтәр йылдар, бәлки килер бер көн, Асыҡланыр әле хәҡиҡәт. Һиңә арнап шиғыр ишараһы яҙҙым, Нөгөшөм, мин булмам йылдар аша. Бәлки һине миндәй үҙ итһәләр Балаларым, ейәндәрем ҡылыр тамаша. ===Үҙгәреш=== Үҙгәртеп ҡороуҙар еле Байҡап үтте илдәрҙе. Демократия, гластность, тип Сарлап алдыҡ телдәрҙе. Тамаҡ ярып ҡысҡырабыҙ, Менеп трибунаға. Талашабыҙ, тартышабыҙ, Тик файҙа юҡ донъяға. Намыҫлылар, тырышып эшләп, Планды арттыралар. Илке-һалҡы йөрөүселәр Юҡ барҙы таптыралар. Берәүҙәр йөрөй талонға ла Аҙыҡ- түлек ала алмай тилмереп. Икенселәр сәлдереп артҡы ишектән, Мискә кеүек йөрөй һимереп. Хәләл көсө менән мал тапҡандар Тир түгәләр, һыҙғанып еңдәрҙе. Ярым-ас, яланғас булһа ла түҙә улар, Ҡайыш менән быуып билдәрҙе. Депутаттар Мәскәү юлын тапай – Бөгөн съезд, иртәгә сессия… Һайлаусылар ҡайғыһы уларҙа: власть бүлешәләр Үткәрәләр тиерһең репетиция. Үҙгәртеп ҡороу… киң юл асылды Спекулянт, бурҙарға. 50 тинлек сигаретты 5 һум менән һата баҙарҙа. Үҙгәртеп ҡороу ҡиммәткә төштө, Милләт менән милләт ыҙғыша. Әрмән, Азербайжан ҡан ҡойоша, Татар менән башҡорт хоҡуҡ бүлешә. Социаль демократтар үҙгәртеүгә Бигерәк тә дәррәү тотондо. Тиҫтә йылдар ер ҡуйынында ятҡан мәрхүмдәр Тәнҡит уттарына тотолдо. Ҡыҫырыҡлап сығарҙылар Партияны, Ленинды. Ленин юлы нигеҙһеҙ, тип, Шаулатып бөтә илде. Ябай халыҡ белмәй ни эшләргә, Баштарҙы ҡаңғырттылар. Үҙгәреүҙең сигенә еттек – Союзды тарҡаттылар. Горбачев тигән шәхесебеҙ Уңышһыҙлыҡҡа юлыҡты. Иҫтәлеккә талон ҡалдырып, Пенсияға олаҡты. Дилбегәне ҡулына алды Ельцин ҡорҙаш, уҙаман. Уның эш һөҙөмтәләрен дә Күрһәтә килә заман. Үҙгәрештәр заманаһы Ялҡытты беҙҙе тамам. Социалистармы, беҙ капиталистармы Төшөнә алмайбыҙ һаман. ===Тормош иптәшем Зәйтүнәнең 60 йәше тулыуына арнайым=== Һиңә ҡотлау һүҙе әйтеү өсөн Күп китаптар уҡып ҡараным. Тик тапманым унда йылы һүҙҙәр Йыуатырлыҡ йөрәк яраһын. Ғәйепләмә, мин бит шағир түгел – Матур теҙә алмайым һүҙемде. Уй-хистәрем яҙырға мәжбүр итте 60 йәшең менән ҡотлап үҙеңде. Ҡотлау өсөн күңелем менән Изге, йылы һүҙҙәр эҙләйем. Иң мөһиме, һаулыҡ, оҙон ғүмер, Аҡ бәхеттәр генә теләйем! Балалар ҙа бөгөн йыйылғандар, Туған-ырыу, дуҫтар бик ишле. Бөгөн беҙҙән һиңә изге теләк Етмешең дә үтһен емешле. ===Ултырайыҡ әле, ветерандар=== Ултырайыҡ әле, ветерандар, Тыл фронтынан үткән яугирҙәр, Ил инәһе булған ҡатын-ҡыҙҙар, Бил бирмәгән таһыллы зат-ирҙәр! Уйлашайыҡ әле, ветерандар, Һүтәйексе хәтер йомғағын. Һөйләйек беҙ булған ысын, хағын, Һөйләмәйек һис тә ялғанын. Серләшәйек әле, ветерандар, Беҙ серләшер һүҙҙәр әҙме ни?! Ил саҡырғас, икенсе фронт астыҡ, Илең өсөн көсөң йәлме ни? Һуғыш беҙҙе ҡапыл ир еткерҙе, Таңдан тороп гиҙҙек томанды. Мәктәп партаһынан сығып, артына баҫтыҡ Станоктың һәм дә һабандың. Ирҙәр эше һеҙҙең иңгә төштө, Һалдат ҡатындары, инәйҙәр, Нәфрәтләнеп эшләп еңеү өсөн, Йән һөйгәнен көттө еңгәйҙәр. Иҫкә алайыҡ әле, замандаштар, Үҙебеҙ үткән моңһоу юлдарҙы. Хәтерләһәң, күҙгә йәштәр тула Сабаталы ауыр йылдарҙы. Үлән-тамыр ашап, тамаҡ ялғап, Эшләнек беҙ йәнде аямай. Маҡсатыбыҙ изге ине ас булһаҡта, Тынысланманыҡ еңеү яуламай. Ә шулайҙа күңелдәр көр булды, Йәшлек үҙенекен ҡуйманы. Йыр-моң, уйын-көлкө беҙгә юлдаш булды Зарланырға ваҡыт булманы. Замандаштар быны онотмайҙар, Тиҫтәләрсә йылдар үтһә лә. Минең дә бит йөрәк әрнеп ҡуя, Иҫтәремә килеп төшә лә. Замандаштар бөгөн аҡ һаҡалдар, Ил тотҡаһы тормош юлдашы. Олатай-өләсәй булыу бәхете тейҙе, Ғаиләләрҙә улар нур ташы. Ветерандар, беҙҙең маңлайҙарға Юлаҡ-юлаҡ һырҙы һалынған Ап-аҡ булып салланған сәстәргә лә Һуғыш шауҡымдары ҡағылған. Тик бирешмәйек әле, ветерандар, Маңлайҙарҙа һырҙар ятһа ла, Тормош дауам итһен, ҡартлыҡ бәхетле үтһен, Таңдар тыныс атһын алда ла. ===Ғәлиә һылыуымдың 55-йәшенә арнайым=== Күптән түгел генә ҡотлағайныҡ 50 йәшең менән үҙеңде. Тағыла 5 йыл ғүмер үтеп киткән, Һағыштарға һалып күңелеңде. Тормош ҡанундары бик аяуһыҙ, Һис уйламай һинең күңелде. Тотоп бәйләп булмай арҡан менән Үтеп барған йәшлек ғүмерҙе. 55-кә еттем, тиеп бойоҡма һин, Һүрелмәһен дәртең һәм көсөң. Яңы ғына һүтә башлайһың бит Ғүмереңдең ярты өлөшөн. Ағиҙелкәй аға, ҡая таштар ярып, Урап-урап үтә оҙон юл Һин дә, һеңлем, ошо йылға кеүек Оҙон-оҙаҡ ғүмерле бул! Намыҫ менән эшләп үткәрҙең һин Ғүмереңдең ике өлөшөн. Инде хәҙер хаҡлы ялға сыҡтың, Татып йәшә хеҙмәтең емешен. Ғәҙәтем юҡ минең һәм булмаҫ та Ярты юлда ғына туҡтарға. Һин саҡырғас, тағы килеп еттем 55-ең менән ҡотларға. Күңелең бойоҡмаһын, Тағы ла йыйылырбыҙ, Тәбрикләрбеҙ 60 йәшеңде! Тик донъялар имен булһын. Күрһәтмәһен утлы йәшенде. Йыйылырбыҙ, мотлаҡ йыйылырбыҙ, Ҡапламаһа ҡара ҡорғандар. Изге теләктәрем ошо минең – Һау булһындар дуҫтар, туғандар. Ғәйепләмә, һеңлем, мин бит шағир түгел Матур теҙә алмайым һүҙемде… Ошо шиғырымды уҡығанда Ағайың менән һөйләшкәндәй Хис ит үҙеңде. ===Ете ҡайын – ете ҡыҙым=== Бейек тау һыртында үҫкән ете ҡайын Ултыралар ирәйеп сағылда. Барып серләшәм мин улар менән Моңһоуланып йөрөгән сағымда. Ете ҡайын – минең ете ҡыҙым Исеме менән билдәләнеп яґып ҡуйылған. Ошо ҡайындар янына килһәм, Арынамын төрлө уйымдан. Әкрен иҫкән елгә сайҡалышып, Шыбырлаша улар үҙ-ара. Атай күңеле былай ҙа тыныс түгел, Йөрәгенә һалмайыҡ ауыр яра. Бер аҙ хәл йыйғас та урап ҡарап сығам, Ҡосаҡлайым һәр бер ҡайынды. Эй, ҡыҙҙарым, килдем әле тиеп Һөйләр өсөн һеҙгә ҡайғымды. Рәүфә ҡайынына туҡтап һүҙ башланым, Ниңә инде, ҡыҙым, ҡайтмайһың? Әллә инде атайыңа үпкәләп, Берәй төрлө үс һаҡлайһың? – Юҡ-юҡ, атай, һис тә үпкәләмәйем, Йылына бер ҡайтам бит. Шунан артығын ҡайтып булмай, Атаҡайым, инде ғәфү ит. Шунан килеп туҡтаным мин Рәйлә ҡайыны ҡаршыһында. Минән алда үҙе һүҙ башланы, Аңланым мин барыһын да. –Атай мин бит йыш ҡайтып торам, Алып ҡайтам донъя кәрәген. Һау булһам, ҡайтып торормон, Әрнемәһен йөрәгең. Шулай тигәс, күңелем күтәрелеп, Килдем Рәмилә ҡайыны янына. Ул мине һүҙһеҙ ҙә аңланы, Ҡолаҡ һалды зарыма. –Ҡайтып булманы шул, атай, Мин бит хөкүмәт эшендә… Һеҙҙең һағынғанығыҙҙы Күреп уянам төшөмдә. Юҡҡа борсолоп йөрөмә, атай, Әсәй көтәлер, ҡайт өйгә. Күңелеңде киң тот, шайтан ейәндәрең менән Ҡайтып төшәрбеҙ йәйгә. Шулай тигәс, күңелем болоҡһоно, Килдем Гөлдәр ҡайынына… – Бошонма, атай, ҡыґґарың, Бер йыйылып ҡайтыр, Тик сыҡһын яйы ғына. Әле япа-яңғыҙ түгелһегеҙ, Мин йәшәйем ауыл өҫтөндә. Хәлегеҙҙе белеп торам, Мөмкин булһа, иртә-кисен дә. Арынғандай булдым ҡайғыларҙан, Йөрәгемдә янған ҡыҙыу уттан. Ә йөрәгем дарҫлап тибә, Күңелдәрем тула шатлыҡтан. Шунан киттем ҡыҙыу атлап Гөләйшә ҡайынына. –Атай, мин бит өйҙә оҙаҡ торҙом, Эшкә килдем яңы ғына. Әсәйем менән икәүләп Ейәндәрегеҙҙе ҡарағыҙ. Ваҡыт булһа, ҡайтып етермен, Йыраҡ түгел бит арабыҙ. Йүгереп барып ҡосаҡланым Гөлсәсәктең ҡайынын. –Нишләп йонсоп йөрөйһөң, атай, Ҡайт, хәҙер ҡояш байыны. Йәй буйына өйҙә торҙом, Бергә бесән эшләнек. Һау булһам, ҡайтып йөрөрмөн, Йөрөмә инде хисләнеп. Иң һуңғы ҡайынға еттем, Ул – Гөлнара ҡайыны. Һәм уға һөйләй башланым Эсемдәге ҡайғыны. –Үҙ һаулығыңды белгертеп Хат хәбәрҙәр яҙмайһың. Әсәйеңдең сабырһыҙлығын Һин үҙең дә аңлайһың. –Ҡайтыр инем дә ул, атай, Йөрөйөм бит уҡыуҙа… Йәйге каникулды көтәм, Ваҡыты ла яй уҙа. Әсәйемә сәләм тапшыр, Түҙегеҙ инде бер аҙға. Һалҡын ҡыштар үтеү менән Ҡайтырмын йәмле яҙҙа. Мин серҡайындарым менән, Кискә ауышты инде көндәр ҙә. Хушлашып, сыҡтым ҡайтыу юлына, Вәғәҙә биреп тағы килергә. Ҡайындар ҙа шыбырлашты, Баш эйҙеләр әкрен елдәргә. Оҙаттылар улар мине, гүйә йыуатып, Сабырлыҡтар теләп йәндәргә. ===Миҙгелдәр=== Уйҙарымдан арынырға теләп, Тышҡа сыҡһам, Сал сәсемдән һыйпай таң еле. Уйлап торһаң, мөғжизә бит Тәбиғәттең һәр бер миҙгеле. Ҡыш миҙгеле һис яратмай Ебегән егеттәрҙе. Ыжғыр буран, селлә һыуыҡтар менән Һыҙлата електәрҙе. Ябалаҡлап яуған ҡарҙар Баҫа урман-ҡырҙарҙы. Көрәгеңде әҙерләп ҡуй, Баҫһа йорт-ҡураларҙы. Ә шулай ҙа үҙе йәннәт Саңғы шыуыуы тауҙа. Саф һауа һулап йөрөүе Йөрәктәргә ҙур дауа. Яҙ миҙгеле етһә, арта төшә Донъя мәшәҡәттәре. Кем генә иҫенә алмайҙыр Тәүге мөхәбәттәрен. Гөрләүек аға, боҙ ҡуҙғала, Оҙата боҙҙо Нөгөш ярҙары. Морон төртөп сыҡҡан сәскәләр Уңалта яраларҙы. Ҡоштарҙың сихри моңон тыңлап, Уҙам мин болондарҙан. Тәбиғәт гүзәллегенә иҫереп, Яҙам мин быуындарҙан. Йәйге миҙгел үҙе ожмах – Бар тәбиғәт төрөнә йәшелгә. Күңелгә дәрт, шатлыҡ өҫтәй, Көс һәм илһам бирә йәшәүгә. Күҙ яуҙарын алып тора Ҡыҙарып бешкән емеш-еләктәр. Бесәнгә төшөргә лә ваҡыт – Түҙһен генә беләктәр. Бесән эше лә яратмай Ығышҡан, һәлкәүҙәрҙе. Онотмағыҙ: көнө – йыл туйҙыра, тигән Фәһемле мәҡәлдәрҙе. Баҫыуҙа эш туҡтамай Тәүлек әйләнәһенә. Һәр кем тырыша уңыш өсөн Үҙенең биләмәһендә. Тыңғыһыҙҙар эш өҫтөндә Йыя көҙгө уңышын. Тәбиғәт йәме – үҫемлектәр Һулай һуңғы һулышын. Ҡоштар китә йылы яҡҡа, Өйөрҙәргә тупланып. Яҙға килеүҙәрен көтөп, Оҙатабыҙ уфтанып. Аҡ ҡайындар йәшел шәлен Һары шәлгә алышҡан. Ҡоштар тынған, тайыш табан Тауыш бирә алыҫтан. Мөғжизәгә тап буламын, Ҡалыу һыртына баҡһам: Саған, уҫаҡ баштарына Әйтерһең дә ут ҡапҡан. Бына шулай нисә быуат Алмашына миҙгелдәр. Тик бәндәгә ҡыйыныраҡ – Үҙгәрмәй холоҡ-фиғелдәр. ===Йәшәнек беҙ шөкөр итерлек=== Көҙгө муллыҡ – уңыш айы, Шул ваҡытта тыуғанһың. Кендек инәң ғүмер, бәхет теләп, Уҡығандыр изге доғаһын. Етмеш йыллыҡ ғүмереңдең Илле өс йылын бергә үткәрҙек. Тормош һуҡмаҡтарын йырып үтеп, Йәшәнек беҙ шөкөр итерлек. Тормош ҡорҙоҡ ауыр замандарҙа, Булманы туй, изге теләктәр. Хәләл көсөбөҙ менән донъя йыйҙыҡ, Төшмәһә лә затлы бүләктәр. Ошондай ауыр ваҡыттарҙа ла Төшөрмәне ул күңелен. Донъя йөгөн бергә тарттыҡ: Бүлешмәнек ауыр, еңелен. Ихлас күңел менән донъя көттө, Сарыф итте барлыҡ көсөн дә. Бүрәнәнең башынан мин күтәрһәм, Ул йәбеште бер яҡ осона. Донъя бит ул шулай миһырбанһыҙ: Бер күрһәтә алдын, бер артын. Үтәмәйсә һис тә мөмкин түгел Уның ҡуйған бөтә шартын. Бына шулай, һиҙҙермәйсә, Үтеп киткән йәшлектәр. Үтһә лә үкенерлек түгел – Ҡалдырҙыҡ иҫтәлектәр. Етмеш биш йәш ғүмер сиге түгел, Үкенмә әле бер ҙә. Ғүмер булһа, көңгөр-ҡаңғыр Йәшәрбеҙ әле бергә. ===Яңғыҙ кәмә=== Яңғыҙ кәмә туғайында Утыҙ йыл бесән саптым. Үлән еҫтәренә иҫереп Йән тыныслығы таптым. Йөҙйәшәр ҡайын төбөндә Бесән ҡыуышы ҡорҙом. Һандуғас һайрауын ишетеп, Йөрәкһеп иртә торҙом. Аш бешерәм, сәй ҡайнатам, Сүкейем салғыларҙы. “Торорға ваҡыт, подъем”, – тип Уятам балаларҙы. Бер-бер артлы теҙелешеп Һалабыҙ бакуйҙарҙы. Бесән мәле һис кенә лә Яратмай ялҡауҙарҙы. Ярҙамға тип ҡайтып төшә Ҡыҙҙар менән кейәүҙәр. Бер аҙ “кәйефләнгәс”, китә Мәҙәк һүҙҙәр, көлөүҙәр. Күңел асыу яҙыҡ түгел Килеп сыҡҡанда яйы. Гармун моңона күмелә Яңғыҙ кәмә туғайы. Эргәбеҙҙә Нөгөш аға Тулҡынын ҡағып ярға Ҡолаҡҡа салына тауыш – Өкө ҡысҡыра тауҙа. Тайыш табан таң алдында Килә хәл белешергә. “Бимазалап йөрөмә әле, Ваҡыт юҡ һөйләшергә”. Бигерәк күңелле үтте Йәйге бесән мәлдәре. Күмәкләгән – яу ҡайтарған Ҡойолдо кәбәндәре. Бына шулай көсөм барҙа Тырышып бесән саптым. Тик хәҙер һөйләргә ҡалды – Һикһән өҫтөнә баҫтым. ===1994 йылдың 17 июнендә үткән “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” байрамына=== Мин шағирҙа түгел һәм йырсыла Күңелемдән уйлап яҙырға. Ауылдаштар ҡайтыу хөрмәтенә Мәжбүр булдым инде яҙырға. Ауылдаштар, аяҡ баҫтығыҙ һеҙ Тәпәй баҫҡан тыуған ерҙәргә. Һеҙ ҡайтҡас та ҡапыл йәнләнделәр Шиңеп барған моңһоу гөлдәр ҙә. Тормош тулҡындары һеҙҙе Сит ерҙәргә илтеп ҡаҡһа ла, Онотмайбыҙ һеҙҙе һис бер ваҡыт Араларҙа йылдар ятһа ла. Йылдар үтер, тормош дауам итер, Онотмағыҙ тыуған илдәрҙе . Атай-олатайҙар төйәк иткән Нөгөш буйын, зәңгәр күлдәрҙе. Ауылдаштар, ҡан ҡәрҙәштәр, Беҙҙән һеҙгә изге теләктәр: Беҙ теләйбеҙ һеҙгә оҙон ғүмер Бәхет, шатлыҡ һәм дә изге юл. ===Вәхит кейәүҙең 35 йәше тулыуына арнайым=== Шиғыр яҙыу картуф ҡаҙыу түгел , тиһәләр ҙә Баҙнат иттем әле яҙырға. Вәхит кейәүҙең юбилейына арнап Мөмкин түгел яҙмай ҡалырға. Үтеп китте ғәмһеҙ бала сағың, Елдәй елгән егет саҡтарың. Үткәндәрең ҡалды хәтерләргә Тотондоң үтәргә иңеңә төшкән тормош шарттарын. Ярты ғүмереңде сарыф иттең, Үрмәләнең белем тауына. Ауырлыҡтар кисерҙең, бирешмәнең, Эләкмәнең мәкер ауына. Тырышлығың бушҡа һис китмәне – Алып сыҡтың ғилем дипломын. Ышаныслы аҙым менән башланың Тәүге үҙ аллы юлың. Милләттәштәремә белем бирәм, тиеп Өҙгөләнәһең иртән кисен дә. Тынғы бирмәй уйҙар, йоҡлағанда Күреп уянаһың төшөңдә. Һынатмайһың әле, Вәхит кейәү, Һынатмайһың физик эштәргә. Ғүмер баҫҡыстары аша атлай-атлай Килеп баҫтың 35-кә лә. 35 йәш ул йәшәү дәүеренең Иң-иң көслө, дәртле миҙгеле. Ғүмер һуҡмаҡтарын барлағанда Иҫтә ҡалырлыҡ йәшәү билгеһе. Үкенерлек түгел әле үткән ғүмерең Йылдар үткән һайын артта ҡалалар. Гөлдәр менән бергә үҫтерәһегеҙ Киләсәк дауамығыҙ – балалар. Азаматың хәҙер ат егерлек, Ә Айнурың атҡа менерлек, Айһылыуың йөрөй айҙай балҡып Һау булһа түгел һыр бирерлек. Йәшәгеҙ һеҙ татыу ғүмер итеп, Балаларың булһын үҙеңә иш. Ҡотлап һине һаулыҡ, бәхет теләйем, Йәшә тағы ике утыҙ биш! ===Мөхәрәм кейәүҙең иҫтәлегенә арнайым=== Беренсе март тыуған көнөң , Һиңә ҡырҡ алты йәш тулды. Ошо тыуған көнөңдә һин Ҡәбер эйәһе булдың. Егерме йыл бергә йәшәнек, Их, кейәүем Мөхәрәм… Ҡырҡ алты йәшендә генә Бигерәк булдың әрәм. Кейәү, беҙ бит нисә рәт Баҙал һыртын артылдыҡ. Эскән буш шешәләрҙе Тау башында ҡалдырҙыҡ. Онотолмаҫ инде, кейәү, Һыбай атта барғаның. Яңғыҙ кәмә яланында Йүгереп йөрөп кәбән һалғаның. Оноталмам инде, кейәү, Бергә-бергә үткән көндәрҙе. Баяныңды алып, моңло көйҙәр һуҙып, Бергәләшеп үткәргән төндәрҙе. Мәңгелеккә, кейәү, айырылышһаҡ та, Күңелкәйҙәр булыр гел бергә. Ауыр тупраҡтарын еңел булһын, Йәнең булһын ожмах түрендә. Ярар инде, ғүмерең ҡыҫҡа булды, Үкенестә ҡалдың ғүмергә. Ҡалғандарыбыҙ иҫән-һау булайыҡ, Йәшәргә яҙһын оҙаҡ был ерҙә!. ====Азатлыҡтары өсөн көрәшкән чечен халыҡтарына=== Чечен халҡы үҙаллылыҡ даулап, Әүҙем күтәрелде көрәшкә. Өлкән ағайҙарға был оҡшаманы, Бирәбеҙ беҙ, тинеләр, һеҙҙең кәрәккә. Бойороҡ бирҙе улар ғәскәрҙәргә, Кисекмәҫтән баҫып инергә. Баш эймәгән чечен халҡын Ҡорал менән турап һалырға. Һүҙҙәрендә торҙо Кремель эшнәләре – Чечен ерен утҡа тоттолар. Тыныс йәшәгән халыҡтың йорт-ҡураһын ватып Бына инде нимә оттолар? Меңәрләгән кеше ҡорбан булды, Күптәр ҡалды йортһоҙ, урамда… Китте улар, һыйыныр урын эҙләп, Нәфрәт белдерҙеләр уларға. Мәғәнәһеҙ һуғыш уттарынан Күпме һалдат ғүмере өҙөлдө. Ғәзиз улдары табут менән ҡайтып, Күпме әсәнең йәше түгелде. Үҙ иленең азатлығын яҡлап, Ғәҙел көрәшә ғорур чечендәр. Уларҙан баш эйҙерә алмаҫтар, Шуны белһә ине Ельциндәр… Ауыҙлыҡларға тип чечен халҡын Күпме дауам итер ҡан ҡойош Ошо вәхшилектәре өсөн Кемдер яуап бирергә тейеш. Хурлыҡ һеҙгә, хөкүмәт әһелдәре, Көс ҡулланыу әҙселек милләткә. Туҡтатығыҙ һуғышты, тип оран һалам, Төшмәгәйне тиеп бигерәк ҡиммәткә. Хөрмәтле аҡһаҡал Абдулхаҡ ағай Ҡәһәрмәновтың 70 йәше тулыуға арнайым (шаяртыу ҡатыш) Тәбрикләйбеҙ бөгөн һине 70 йәшең менән, уҙаман! Үткән ғүмер үкенерлек түгел, Һис кенә лә бушҡа уҙмаған. Сабатаңды кейеп, ун биш йәштә Тормош юлына баҫтың. Тәүге хәрефтәр өйрәтеп, Балалар күҙен астың. Тилбер булдың бар эшкә лә, Йөрөмәнең ығышып. Атҡаҙанған исеме алдың, Эшләгәнгә тырышып. Талапсан да булдың һәм ғәҙел дә, Иҫбат иттең һәр саҡ һүҙеңде. Ошо сифаттарың менән Ҡыҙартманың йөҙөңдө. Райком, райсовет ишектәрен Иҫәбе юҡ – күпме шаҡының… Йомошоңдо йомошламайынса Кабинеттан сыҡмай ялҡыттың. Бигерәк тә тыңғыһыҙ булдың, Юлдар үттең ыжғыр буранда. Мәй-мәй тиеп һүҙ башланың, Ҡатын-ҡыҙҙар осораһа урамда. Ат арбалары менән Урамға таш түшәттең. Сессия, исполкомдар менән Депутаттарҙы йөҙәттең. Ә шулай ҙа рәхмәт һиңә Эште алға йүнәлттең. Арымай, талмай намыҫ менән Хеҙмәт иттең халҡыңа. Шәхси тормошта ла һыр бирмәнең, Донъя көттөң килтереп шартына. 70 йәшең тулған сағыңда ла, Илем, һыуым, тиеп янаһың. Тыныс йәшә, хыялың тормошҡа ашыр, Әрнетмә һин йөрәгең яраһын. Бөгөн һинең 70 йәшең тула, Балҡып тораһың айҙай Минең теләк 100 йәшкә ет, Хөрмәтле Абдулхаҡ ағай. Бөйөк Еңеүҙең 60 йыллығына арнала Илебеҙгә баҫып инергә, тип Фарман бирҙе Гитлер ҡәбәхәт. Миллиондарҙың күҙ йәштәрен түктереп, Йөрәктәргә һалды йәрәхәт. Ҡоторонған дошман алға ынтылды, Өмөт итеп байлыҡ-табышҡа. Ил күтәрҙе ул һәм ҡыҙҙарын Яуыз дошманға ҡаршы алышҡа. Ант иттеләр хушлашҡанда Еңмәй тороп ҡайтмаҫҡа. Ҡарттар, ҡатындар, үҫмерҙәрҙе Ҡалдырҙылар тылда алмашҡа. Колхоз рәйесе булып ҡалды Сулаҡ Мөхәмәт ағай. Бригадир йөгөн тарта Әүҙем Ғимран бабай. Ферма мөдире әсәйем, Сәйҙә апай – хисапсы. Үҫмерҙәр ҡапыл ир етте, Их, сабыйҙар булһаҡсы… Парта артынан сыҡтыҡ та Егелдек колхоз эшенә. Ил яҙмышын хәл иткәндә мөмкинме һуң Эшһеҙ ятыу намыҫлы кешегә. Үгеҙ егеп, һабан һөрҙөк, Һыйыр ектек тырмаға. Йыла һөйрәп тә ташыныҡ Колхоз малына – фермаға. Урман ҡырҡтыҡ, бесән саптыҡ, Кәбән һалдыҡ тиргә батып. Сәсеүгә орлоҡ ташыныҡ, Яуырындарға аҫып. Ҡатын-ҡыҙҙар менән бергә Еңеүгә өлөш индерҙек. Байлыҡҡа өмөт иткән фашизмдың Татлы хыялдарын емерҙек. Йәшен тиҙлегендә баҫып алам тигән уйы Селпәрәмә килде дошмандың. Белмәй ҡалдылар арт һабаҡтарына алып Үҙ иленә сигенеп, боҫҡанын. Беҙҙең девиз булды: Дошман еңелһен тиҙлектә. Өмөтөбөҙ аҡланды беҙҙең, ғәскәр еңде Тылдағылар менән берлектә. ====Бөйөк Еңеү байрамы=== Бөйөк Еңеүґең 60 йыллығын Байрам итә халҡыбыҙ. Беҙҙә бит өлөш индерҙек, Ғорурланырға хаҡлыбыҙ! Аслыҡ-яланғыслыҡ үттек Ул һуғыш заманында. Яҙып, һөйләп бөтөрлөк түгел Уларҙың барыһын да. Һәр береһен күңелдән үткәрәм, Уйҙарға сумамын да… Хәтерҙә һаҡлана бесән эшләү Күперле яланында. Звенола дүрт ҡыҙ, ике ир йораты, Береһе уның Таштимер. Ҡыҙҙарыбыҙ араһында Иң олоһо Шәмсинур. Ишбикә, Миңнекмал апайҙар… Уларға ун биш тула. Араларында иң йәше Ун өс йәшлек Фатима. Мин бәләкәй, тип тормай бакуйҙы Алдырып саба, ҡәһерең. Хәҙер үксәңде ҡырҡам, тип янай Таштимергә, Сәсеп утлы зәһәрен. Балтырған, һарына аштарын Бешерәбеҙ табаҡлап. Колхоз биргән һоло кәбәген Бүлешәбеҙ ҡалаҡлап. Күперленең яланында Күкрәп үҫкән этҡолаҡ. Кәбәк ҡушып икмәк әүәләйбеҙ, Һис тормайбыҙ аптырап. Кәбәк бүлергә тигәндә Иң өлгөрө Таштимер. Үҙенә ҡалаҡты өйөп ала Ул яҡҡа ҡулы тилбер. Ғәҙел бүлмәйһең, тип әрләп, Ҡыҙҙар теҙелеп тора. Мин күҙ ҡыҫам уға, Минең яҡты ла ҡара! Ял иткәндә ҡыҙҙар еләк йыйып ҡайтһа, Ҡулын һоноп, Таштимер уҡый мөнәжәт Йоҡлап ятма йыйып аша, Мөнәжәтең ник хәжәт Колхоз рәйесе килеп, фарман бирҙе: Ит, май кәрәк фронтҡа! Сапҡан бесәнегеҙ ҡурап ята, Влетайте, как пробка! Килеп етте өҫтәлмә көс – Йыйыусы, ҡойоусылар. Тейәп килтергән тәкәгә Табылды һуйыусылар. Ҡыҙҙар йүгереп бесән йыя, Ишбулды күбә күбәләй. Күбәләре бигерәк эре, Ҡарап торһаң, дөйәләй! Тайыш бурыл күбә һөйрәй, Ат башында – Таштимер. Абдулла, Ташбулат кәбән һала, Тик ташып ҡына өлгөр. Шәмсинур күбә ебәрә, Күбәләр ауып китә. Шәмсинурға ярҙамға Фатима барып етә. Нәҙерша ҡарт таған ҡырҡа, Йүнләп йөрөй барыһын да. Харис, Әйүп бабайҙар Торалар кәбән башында. Шаулап, гөрләп торҙо ул көн Күперленең яланы. Бесәндәр кәбәнгә ултырҙы, Беҙҙән һуң эш ҡаламы? Үкенесле, һирәк ҡалды Балалыҡ замандаштар. Еңеү көнө менән ҡотлайым, Хөрмәтле ветерандар. Еңеүҙе яҡынайтабыҙ, тип ауылда Күпме көс, тир түктеләр. Күптәре тиҫтә йылдар элек Ер ҡуйынын төйәк иттеләр. Онотолмай, һәр саҡ иҫкә алам Һеҙҙе һағынып, бойоғоп. Ғүмерлеккә урын алып йөрәгемдә, Буй, һынығыҙ ҡалған уйылып. Хөрмәтле ауылдашыбыҙ, уҡытыусы Фәрит Әминевҡа Күҙ алдымда тора һәлмәк атлап, Урамдарҙан атлап килеүең. Ике ҡулың һуҙып күрешергә, Башың эйеп, йылмайып-көлөүең. Киң күңелле, ғәҙел булдың, Айыра белдең аҡты ҡаранан. Үкенесле, ғүмерең ҡыҫҡа булды, Иртә киттең беҙҙең аранан. Оло юғалтыу кисерҙе ауылдаштар, Юҡһыналар ҡыҙҙар, егеттәр. Донъяға тыуһа ла һирәк тыуыр Алтын ҡуллы һинең кеүектәр. Иҫән булһаң, оло юбилейыңда Төшөр ине затлы бүләктәр. Һәм әйтелер ине йылы һүҙҙәр Һәм теләнер ине изге теләктәр. Йыр-музыка тауыштарына Моңға тулыр ине урамдар. Һинең һаулыҡҡа, тип, телмәр тотоп, Күтәрелер ине бокалдар. Онотмайҙар һине ауылдаштар, Үткәрәбеҙ хәтер кисәһен Тик һин генә беҙҙе ишетмәйһең Ауыр тупраҡ ҡәберең кәртәлә. ===Чечен һуғышынан цинк табутта ҡайтҡан ауылдашыбыҙ Илдар Ғәбитовҡа арнала=== Изге бурысымды үтәргә, тип Дарҫлап типте һинең йөрәгең. Саҡырыу ҡағыҙы алас, хәрбиҙәрсә Әҙер булды юлға кәрәгең. Ил саҡырғас, ҡулыңа ҡорал алдың, Тоғро ҡалдың хәрби антыңа. Ғәҙел көрәш өсөн сафҡа баҫып, Ҙур ышаныс күрһәттең халҡыңа. Аяманы утлы пулялар Дошман менән ҡаты алышта. Йәшләй генә ғүмерең өҙөлөп, Дусар иттең ҡайғы-һағышҡа. Кемдәрҙеңдер ғәмһеҙлеге менән Күмелдең һин Волхов ерендә. Әммә һин табылдың, цинк табут менән Әйләнеп ҡайттың тыуған илеңә. Бөгөн асабыҙ таҡтаташ Тыуып үҫкән илеңдә. Һинең ҡаһарманлығың Мәңге йәшәр халҡың күңелендә. =====================Миңнурый һылыуыма 60 йәш=== Ҡыш уртаһы, һыуыҡ селлә айы, Юл йөрөүҙәр михнәт ҡарттарға. Ә шулай ҙа килеп еттек әле Тыуған көнөң менән ҡотларға Тыуҙың ҡыштың селләһендә Ап-аҡ ҡарҙар яуғанда. Шатлығыбыҙҙың сиге юҡ Һин донъяла булғанға. Тормош һынауҙарын йырып үтеп, Менеп баҫтың 60 өҫтөнә. Әле генә кеүек сабый сағың, Ышанғылар килмәй һис кенә. . . Шулай инде, тормош ҡанундары Йәш көйөнсә ҡалдырған кемдәрҙе? Ваҡыт арғымағы елдәй етеҙ елә, Алмаштыра төндәр көндәрҙе… 60 йыл йәшәү дәүерендә Шатлыҡ, ҡайғың барҙы йәнәшә. Тормош тигән нәмә рәхимһеҙ, Яҡты донъя бирмәй көнләшә. Тормош йөгөн тартып, хыял менән Ашҡынғанда бейек үрҙәргә, Бер-бер артлы ике улыңды Оҙаттың бит ҡара гүрҙәргә. Ауыр ҡайғылар кисерһәң дә Рухыңды һындыра алманы. Ҡайғы хәсрәтһеҙ үтһен Ғүмереңдең ҡалғаны. Бөгөн һинең тыуған көнөң, Һиңә арнала алҡыштар. Һаулыҡ, бәхет һәм сабырлыҡ Юлдаш булһын һиңә тормошта! 60 йәшкә еттем, тиеп, Күңелең һүрелмәһен. Алда 70, 80-не бар. Йәшәүҙән төңөлмә һин. Ҡотлау өсөн күңелем менән Изге, йылы һүҙҙәр эҙләйем Иң мөһиме, һаулыҡ, оҙон ғүмер, Аҡ бәхеттәр генә теләйем. ===Улым Рәфистең 45 йәшлек юбилейына=== 1962. Декабрҙең 17-һе… Хәтерҙә әле был кис. Яҡты донъға сабый тыуҙы, Исеме уның Рәфис. Шул көндән бөгөнгә тиклем Байтаҡ ғүмерҙәр үткән. Рәфис үҙе лә һиҙмәгән, 45 йәшкә лә еткән. Бына шулай бик тиҙ үтә Был ғүмер тигәндәре. Ал да гөл генә булманы Күргән- кисергәндәре. Тыумыштан уҡ хоҙай дусар иткән, Һаулыҡ яғың һинең самалы. Ә шулай ҙа йөрәгең тынғы белмәй Эшкә көсөң, дәртең бар әле. Күрәсәк маңлайға яҙыла, тиҙәр Бәндәләргә тыумыштан. Шулай булғас, ҡотолоп булмайҙыр ул Хаҡ тәғәлә яҙған яҙмыштан. Яҙмыштарҙан уҙмыш булмағанға, Үтәһең һин яҙмыш талабын. Яҙмыш ҡушыуына сабыр итһәң, Алырһың һин Хоҙай сауабын. Хас сифаттар һиндә, уйың изге, Сабый балаларҙыҡылай саф күңел. Һинең менән беҙ бәхетлебеҙ, Донъя көтөүе еңел. Йәшә әле оҙон-оҙаҡ, Ауырыу сырхыуҙарға бирешмә. Донъя йөгөн һин тартаһың Төп таяныс һин һәр эштә. Бөгөн беҙ һине ҡотлайбыҙ Тулғанда 45 йәшең. Киләсәктә лә күңел төшөнкөлөгөнә бирешмә, Уңышлы барһын һәр эшең. Атай, әсәй рәхмәтен алып, Йәшәнең һин ғүмер буйына. Беҙҙең биргән фатихабыҙ менән Рәхәт йәшә ғүмер юлыңда. Ҡотло булһын тыуған көнөң, Дарҫлап типһен йөрәктәр Һаулыҡ, оҙон ғүмер, аҡ бәхеттәр – Ошо булыр беҙҙең теләктәр. ===Июнь айы=== Июнь айы тәбиғәттең Иң гүзәл бер миҙгеле. Сыҡһаң тәбиғәт ҡосағына, Әсир итә һәр кемде. Болондар күмелгән сәскәләргә, Сайҡалышалар елгә. Әйтерһең, төрлө биҙәк төшөрөп, Келәм түшәлгән ергә. Миләш, балан сәскә атҡан, Шатланалар яҙғы һулыштан. Миңдек әҙерләргә ваҡыт еткән, Ҡайын япраҡтары тулышҡан. Урман йәнлектәре, ҡош-ҡорттарҙың Ишәйешеү осоро. Ана һуйыр, ҡор, селдәр ҙә Балаларын осорҙо. Урман ҡырлап үтеп барһам, Ҡапыл торҙом һиҫкәнеп. Тайыш табан яйлап ҡына Сығып килә еҫкәнеп. Урман һылыуы мышы, ҡоралайҙар Ирәйешеп яталар, онотоп ҡайғыны. Ҡыш буйына туң ағас кимергән һылыуҡайҙарға Шәп һыҙырыла ағас ҡайыры. Солоҡ күстәре лә гөжләй, Ялыҡҡандар оҙайлы ҡыштан. Саған балына туйынғас, Әүҙем осалар шатлыҡтан. Ғашиҡтар ҙа, ҡоштар моңон тыңлап, Бергә булыу бәхете кисерә. Ысын мөхәбәткә кер төшөрмәй, Һөйөү хистәренә иҫерә. Мин дә шаһит булдым мөғжизәгә, Урап ҡайттым йөрөгән төйәктә. Хозур тәбиғәттән илһам алдым, Йәшәү дәртем артты йөрәктә. Июнь айы, гөл- сәскәләр айы, Гөл сәскәләр үҫә баҡсала. Тәбиғәттең йәмен ебәрмәйек, Һатып алып булмай аҡсаға! ==Тиле йәшлек== Беҙҙең йәшлек булды тиле йәшлек – Сабаталар кейеп бейенек. Үтмәне заяға ғүмер: Йәшәнек һөйөп, һөйөлөп. Клубтарҙа саң туҙҙырып, Ахрита һуғабыҙ. Төртмә таҡмаҡтар әйтешеп, Беҙ ҡыҙҙарҙы уҙабыҙ: «Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң Исемдәре Мортаза. Аяҡ баҫыуҙарың матур – Гел генә сыҡ уртаға». Эйе, үтте йәшлек уға әгәр ҙә әйләнеп ҡайта алһам, үҙебеҙҙең республикабыҙҙың Президенты Мортаза Ғөбәйҙулла улы хеҙмәттәренә ошолай йырлар инем: Башҡортостан халҡы өсөн Янып йәшәй Мортаза. Аллаһ уға һаулыҡ бирһен, Бирмәһен бәлә-ҡаза! Республика Президенты Мортаза Ғөбәйзулла улының эш һөҙөмтәләрен Рәсәй Президенты Владимир Путин күрмәй ҡалманы. Путин Мортазаның эшен Юғары баһаланы. Биш йыл өҫтәлмә ҡалдырып, Беҙгә бүләк яһаны. Иншаллаһ, биш йыл ваҡыт Йәшәрбеҙ тыныс ҡына. Сафин, Веремеенко кеүек олигархтар Йөрөһөндәр тынып ҡына. Мортазаның эшенән Башҡортостан ҡәнәғәт Әйткән һүҙе елгә осмай – Ҡулдарыңда бәрәкәт. Һәр ҡала, райондарҙа Бара яңы төҙөлөш. Мәктәп, дауаханалар асыла – Һәр кемгә тейә өлөш. Үҙенең изге эше менән Бөрйәнде таң ҡалдырҙы. Баш ҡалаға тоташтырып, Асфальт юлдар һалдырҙы. Эш сәфәре менән сыҡһа, Белмәй ул төндө, таңды. Бер көндә урап сыға ул Ярты Башҡортостанды. Осрашҡанда халыҡ менән Ысын күңелдән һөйләшә. Мохтаж түгел йор һүҙгә лә Һәм аҡыллы кәңәшкә. Милләт-ара татыулыҡҡа Тос өлөшөн индерә. Йөҙҙән артыҡ милләт халҡын Барыһын бер тигеҙ күрә. Мортаза Башҡортостандың Сәйәсмән, һөнәрмәне. С. Юлаев хоккей командаһының Иң әүҙем көйәрмәне. Донъяға күберәк тыуһа ине Мортаза кеүек ирҙәр. Ундай етәкселәр булһа яуларбыҙ Һәр саҡ юғары үрҙәр. Был шиғырымды Башҡортостан дәүләт ҡур-саулығының Ағиҙел буйы филиалында умартасылыҡ буйынса ғилми хеҙмәткәр, һуңынан директор йөгөн тартҡан Ивни Вәхит улы Шафиҡовҡа арнайым. Хәҙерге көндә Өфө ҡалаһында йәшәй. Ивни Вәхит улы Шафиҡовҡа Йәшлегең үтте Бөрйәндә, Тыуған яғың Мәсетле. Хозур тәбиғәтле Бөйрән Итте һине бәхетле. Ауыл хужалығы буйынса юғары белем алып, Эш башланың Шүлгән-таш ҡурсаулығында. Бал ҡортоноң телен өйрәндең, Тикшерҙең ауырыу һаулығында. Тырышлыҡ бушҡа китмәне, Юғары үрҙәр яуланың. Фән кандидаты исеме алып, Бөрйәнебеҙҙе данланың. Хеҙмәттәштәрең дә һинән өлгө алып, Үрмәләйҙәр белем тауына. Ике фән кандидаты, бер профессор Үҫеп сыҡты тағы ла. Ғаилә ҡорҙоң, яуаплылыҡ артты Бәрәкәтле Бөрйән ерендә. Донъя көтөү мәшәҡәттәренең Тиҙ төшөндөң серенә. Тормош иптәшең Асияны Бер күреүҙән әсир иттең. Һуңынан, мөхәббәт емештәре итеп, Ике ҡыҙ бүләк итте. Ҡыҙҙарығыҙҙы үҫтереп, уҡытып, Сығарҙығыҙ оло юлдарға. Тәбиғәт биргән таланттары менән Сорнанылар моңдарға. Оло ҡыҙың Әминәнең 40 йәшлек юбилейы. Оло хөрмәткә лайыҡлы, Белемле, мәҙәниле. Ошо сифаттары менән Юғары күтәрелде. Бөрйән ҡыҙы Әминә Шафиҡова Мәҙәниәт министры. Яҡташтарың ғорурлана Мәҙәниәт йылында. Өмөттәрҙе бағлап, ышанысты аҡлап, Үтәп сығырһығыҙ барыһын да. � Гөлнара ҡыҙымдың 40 йәшлек юбилейы айҡанлы Яҙҙың тәүге сәскәләре – Умырзая ла ҡалҡты. Ошо сәскәләр атҡанда Беҙҙең дә шатлыҡ артты. Умырзая менән бергә Ауаз һалды ҡыҙ бала. Бәхет-тәүфиҡлы бул, тиеп, Исем ҡуштыҡ – Гөлнара. Теләгебеҙ ҡабул булды – Үҫеп етте Гөлнара. Айҙай балҡып, эшләп йөрөй, Йөрәккә һалмай яра. 18 йыл хеҙмәт итә Сибай филармонияһында. Уңышлы ижад теләйбеҙ Алдағы йылдарында. Күрмәнек тә, һиҙмәнек тә 40 йәшкә еткәнеңде. Онотмайбыҙ, һәммәбеҙгә Изгелек иткәнеңде! Кейәү менән йәшлектәрен Бәхетле кисерәләр. Ай менән ҡояш шикелле Ике ҡыҙ үҫтерәләр. Юбилейың менән ҡотлап, Йылы һүҙҙәр эҙләйем. Һаулыҡ һәм дә оҙон ғүмер, Аҡ бәхеттәр теләйем. Кейәү менән пар аҡҡоштай Йәшәгеҙ гел серләшеп! Ҡартлыҡта ла түрҙә генә Ултырығыҙ гөрләшеп! Исмәғил Яманаев Үкенерлек түгел үткәндәр… Ҡағыҙ форматы 60х84/16. Офсет ҡағыґы. «Литературная» гарнитураһы. Ризографта баҫылды. Шартлы баҫма таб. 9,8. Иҫәп-баҫма таб. 10,5. Тиражы 100. Заказ 1626 Сибай ҡала типографияһы – БР ДУП-ы «Башҡортостан Республикаһы» нәшриәт йорто филиалы 453833, БР, Сибай ҡалаһы, З.Вәлиди урамы, 22-се йорт. Тел.: (34775) 2-55-22. [[Категория:Иҫтәлектәр]] 4ww6uelkqakmhco8g554swy3nz6rnbx 0 4518 20542 20541 2020-03-20T19:14:23Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20542 wikitext text/x-wiki ''[[Кукуруз]] ашҡаҙан-эсәк трактын сәләмәтләндерә. Айырыуса эс ҡатҡанда кукуруз менән дауаланыу файҙалы. Ундағы глютамин кислотаһы хәтерҙе һәм мейеләге матдәләр алмашыныу процесын яҡшырта. Кукуруз крахмалы нервы күҙәнәктәрен һәм мускулдар туҡымаһын туҡландырыу өсөн кәрәк. Шунлыҡтан нервы системаһы ауырыуҙары менән интегеүсе, шулай уҡ мускулдарын арттырырға теләүселәр өсөн кукуруз ашау файҙалы.'' Йәш, яңы өлгөрә башлаған кукурузды сей килеш йә бешереп ашарға мөмкин. Ул организмды зарарлы матдәләрҙән таҙарта. Кукурузды балалар бик ярата. Үҫеп килеүсе организмды ул витаминдар һәм микроэлементтар менән байыта, кәүҙә ауырлығы йыйырға булышлыҡ итә. Консерваланғанында ла файҙалы матдәләр һаҡлана. Уны төрлө салатта файҙаланырға мөмкин. Кукуруз емешлеге ауыҙы менән уның таяҡсалары ла шифалы. Уларҙы өлгөрә башлаған мәлдә йыялар. Унда кукуруз майы, гликозидтар, нервы системаһын көйләүсе сапониндар, хәтерҙе яҡшыртыусы В6 витамины, тағы ла С, К, Е витаминдары, никотин кислотаһы һәм башҡа минераль матдәләр бар. Бай химик составҡа эйә булыуы уны төрлө ауырыуҙы дауалауҙа ҡулланырға мөмкинлек бирә. Кукуруз емешлеге ауыҙынан әҙерләнгән төнәтмәне холециститтан, гепатиттан, энтероколиттан һәм башҡа ашҡаҙан-эсәк ауырыуҙарынан, шулай уҡ бәүел һәм үт ҡыуыу, ҡан туҡтатыу сараһы булараҡ тәҡдим итәләр. Был төнәтмәне оҙаҡ эсеү бөйөрҙәге һәм бәүел юлындағы таштарҙың тарҡалыуына булышлыҡ итә. Кукуруз емешлеге ауыҙы нигеҙендә әҙерләнгән препараттар айырыуса үт тотҡарланғанда һәм геморрагик диатездан файҙалы. Бауырҙы уның менән дауалағанда ауыртыу бөтә, күңел болғаныу, уҡшытыу туҡтай, бауырҙың күләме бәләкәсәйә, ауырыуҙың дөйөм хәле яҡшыра. Бындай төнәтмәне шулай уҡ нервы системаһы ауырыуҙарынан һәм дөйөм хәлһеҙлектән дә эсергә тәҡдим итәләр. Төнәтмә түбәндәгесә әҙерләнә. Ике ҡалаҡ киптерелгән һәм ваҡланған сеймалға 200 мл ҡайнар һыу ҡойоп, ярты сәғәт парҙа тоторға. Бер аҙ һыуынғас, һөҙөп алырға һәм тәүге нисбәтенә еткәнсе ҡайнатып һыуытылған һыу өҫтәргә. Төнәтмәне көнөнә өс тапҡыр ашар алдынан 1/4 стакан эсергә. Майын өлгөргән кукуруз орлоғо шытымдарынан эшләйҙәр. Ул бик тәмле һәм еңел үҙләштерелә. Ундағы биологик актив матдәләр ҡандағы холестерин кимәлен төшөрә. Шуға күрә кукуруз майын йөрәк һәм баш мейеһе тамырҙары атеросклерозын дауалау өсөн ҡулланалар (көнөнә ике тапҡыр берәр ҡалаҡ эсергә). Шулай уҡ диабетиктарға аш-һыу әҙерләгәндә тап ошо майҙы ҡулланыу файҙалы. Бынан тыш, ул төрлө тире ауырыуынан тән ҡысыуын, ялҡынһыныуҙы баҫырға һәм туҡымаларҙың тиҙерәк бөтәшеүенә булышлыҡ итә. Шулай итеп, кукурузды эшкә һанамай йөрөргә ярамай. Ул тәмле, файҙалы ризыҡ ҡына түгел, күп ауырыуға дауа ла. == Һылтанмалар == * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/zd/kukuruzdy-s-l-m-tlek-s-n-fay-a-y-ur/ Кукуруздың сәләмәтлек өсөн файҙаһы ҙур. "Йәшлек" гәзите сайты, 30.11.2019] [[Category:Башҡортса]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] 7825ijoj3g4tkshk16h8htny64jwnmw 0 4519 20592 20591 2020-03-27T06:49:31Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20592 wikitext text/x-wiki Алдан әҙерләнгән балыҡ итен алабыҙ йә, балыҡтың һөйөктәрен таҙартып, ит турағыстан һуған менән бергә үткәрәбеҙ. Балыҡ фаршына һөттә ебетелгән икмәк, [[йомортҡа]], йәшел үләндәр, тоҙ, борос ҡушабыҙ һәм яҡшылап болғатабыҙ. Барлыҡҡа килгән массаны, әллә ни ҙур булмаған котлеттар яһап, ҡалған йомортҡаға манабыҙ, сохариҙа әүәләйбеҙ ҙә табала эретелгән майҙа ике яҡлап ҡыҙҙырабыҙ. Котлеттарҙы ҡайнар килеш йәшелсәләрҙән бешерелгән [[ризыҡ]]тар, салаттар янына лимон соусы менән бирәбеҙ. Һылтанма: https://matbugat.ru/enc/balyk-kotlety-2332/ == Ингредиенттар == * 1 кг балыҡ, * 1 баш һуған, * сирек стакан һөт, * 2 аш ҡалағы үҫемлек майы, * 2 телем аҡ икмәк, * ярты стакан ваҡланған сохари, * 1 йомортҡа, * йәшел үләндәр, * борос, * тоҙ [[Категория:Алфавит буйынса рецептар]] 8i4tmplz62fg7e35z3ncws1txggq1cz 10 4520 20664 20658 2020-04-01T04:38:23Z ZUFAr 381 20664 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist: Мең дә бер күҙәтеүем /{{{1}}} [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] | {{!}} [[Мең дә бер күҙәтеүем /{{{1}}} [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] |←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp; [[Мең дә бер күҙәтеүем/1-10|1-9]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/10-19|10-19]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/20-29|20-29]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/30-39|30-39]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/40-49|40-49]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/50-59|50-59]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/60-69|60-69]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/70-79|70-79]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/80-89|88-89]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/99-99|90-99]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/100-109|100-109]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/110-119|110-119]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/120-129|120-129]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/130-139|130-139]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/140-149|140-149]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/150-159|150-159]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/160-169|160-169]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/170-179|170-179]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/180-189|18]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/190-199|190-199]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/200-209|200-209]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/210-219|210-219]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/220-229|220-229]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/230-239|230-239]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/240-249|240-249]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/250-259|250-259]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/260-269|260-269]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/270-279|270-279]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/280-289|280-289]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/290-299|290-299]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/300-309|300-309]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/310-319|310-319]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/320-329|320-329]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/330-339|330-339]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/340-349|340-349]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/350-359|350-359]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/360-369|360-369]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/370-379|370-379]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/380-389|380-389]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/390-399|390-339]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/40|40]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/41|41]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/42|42]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/43|43]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/44|44]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/45|45]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/46|46]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/47|47]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/48|48]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/49|49]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/50|50]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/51|51]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/52|52]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/53|53]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/54|54]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/55|55]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/56|56]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/57|57]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/58|58]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/59|59]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/60|60]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/61|61]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/62|62]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/63|63]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/64|64]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/65|65]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/66|66]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/67|67]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/68|68]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/69|69]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/70|70]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/71|71]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/72|72]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/73|73]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/74|74]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/75|75]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/76|76]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/77|77]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/78|78]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/79|79]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/80|80]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/81|81]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/82|82]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/83|83]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/84|84]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/85|85]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/86|86]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/87|87]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/88|88]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/89|89]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/90|90]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/91|91]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/92|92]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/93|93]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/94|94]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/95|95]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/96|96]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/97|97]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/98|98]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/99|99]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/100|100]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/101|101]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/102|102]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/103|103]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/104|104]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/105|105]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/106|106]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/107|107]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/108|108]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/109|109]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/110|110]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/111|111]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/112|112]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/113|113]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/114|114]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/115|115]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/116|116]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/117|117]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/118|118]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/119|119]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/120|120]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/121|121]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/122|122]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/123|123]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/124|124]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/125|125]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/126|126]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/127|127]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/128|128]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/129|129]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/130|130]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/131|131]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/132|132]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/133|133]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/134|134]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/135|135]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/136|136]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/137|137]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/138|138]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/139|139]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/140|140]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/141|141]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/142|142]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/143|143]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/144|144]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/145|145]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/146|146]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/147|147]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/148|148]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/149|149]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/150|150]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/151|151]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/152|152]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/153|153]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/154|154]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/155|155]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/156|156]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/157|157]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/158|158]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/159|159]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/160|160]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/161|161]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/162|162]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/163|163]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/164|164]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/165|165]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/166|166]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/167|167]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/168|168]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/169|169]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/170|170]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/171|171]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/172|172]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/173|173]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/174|174]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/175|175]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/176|176]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/177|177]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/178|178]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/179|179]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/180|180]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/181|181]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/182|182]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/183|183]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/184|184]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/185|185]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/186|186]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/187|187]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/188|188]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/189|189]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/190|190]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/191|191]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/192|192]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/193|193]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/194|194]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/195|195]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/196|196]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/197|197]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/198|198]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/199|199]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/200|200]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/201|201]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/202|202]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/203|203]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/204|204]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/205|205]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/206|206]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/207|207]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/208|208]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/209|209]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/210|210]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/211|211]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/212|212]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/213|213]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/214|214]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/215|215]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/216|216]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/217|217]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/218|218]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/219|219]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/220|220]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/221|221]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/222|222]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/223|223]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/224|224]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/225|225]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/226|226]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/227|227]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/228|228]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/229|229]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/230|230]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/231|231]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/232|232]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/233|233]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/234|234]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/235|235]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/236|236]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/237|237]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/238|238]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/239|239]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/240|240]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/241|241]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/242|242]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/243|243]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/244|244]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/245|245]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/246|246]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/247|247]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/248|248]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/249|249]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/250|250]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/251|251]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/252|252]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/253|253]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/254|254]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/255|255]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/256|256]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/257|257]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/258|258]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/259|259]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/260|260]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/261|261]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/262|262]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/263|263]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/264|264]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/265|265]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/266|266]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/267|267]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/268|268]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/269|269]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/270|270]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/271|271]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/272|272]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/273|273]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/274|274]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/275|275]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/276|276]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/277|277]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/278|278]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/279|279]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/280|280]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/281|281]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/282|282]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/283|283]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/284|284]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/285|285]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/286|286]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/287|287]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/288|288]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/289|289]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/290|290]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/291|291]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/292|292]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/293|293]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/294|294]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/295|295]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/296|296]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/297|297]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/298|298]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/299|299]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/300|300]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/301|301]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/302|302]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/303|303]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/304|304]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/305|305]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/306|306]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/307|307]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/308|308]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/309|309]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/310|310]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/311|311]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/312|312]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/313|313]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/314|314]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/315|315]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/316|316]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/317|317]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/318|318]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/319|319]] [[Мең дә бер күҙәтеүем/320|320]]&nbsp;--</span> {{#ifexist: Мең дә бер күҙәтеүем /{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Мең дә бер күҙәтеүем /{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар: Мең дә бер күҙәтеүем]] </noinclude> 60gsp6uyq0z3feo2mavxtjlkl487sxa 0 4521 20629 20628 2020-03-31T20:43:19Z ZUFAr 381 20629 wikitext text/x-wiki == 1-се күҙәтеүем == Бер күҙәтеүем. Үҙе юҡ саҡта һиңә башҡа кеше хаҡында насар һүҙ һөйләүсе һин юҡта башҡаға һине насарлап һөйләй. Баҡтиһәң, был күренеште "тел зинаһы" тип атайҙар икән. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] 96pdjcxyq87pkbshcpvnh6hnxmnvnl8 0 4522 20630 2020-03-31T20:44:19Z ZUFAr 381 "== 2-се күҙәтеүем == Тағы бер күҙәтеүем. Һуңғы ваҡытта ҡатын-ҡыҙ тауышлы ир-ат йы..." исемле яңы бит булдырылған 20630 wikitext text/x-wiki == 2-се күҙәтеүем == Тағы бер күҙәтеүем. Һуңғы ваҡытта ҡатын-ҡыҙ тауышлы ир-ат йырсылар күбәйҙе. Был нимәгә икән? [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] l7uhb66xind0fgex2aax7rkm5svem5k 0 4523 20633 20631 2020-03-31T20:45:26Z ZUFAr 381 20633 wikitext text/x-wiki == 3-сө күҙәтеүем == Ҡыҙым өй эсендә ҡыуыш ҡороп, диван йә карауат янына яҫтыҡтар терәп, өҫтөнә простынянан ҡыйыҡ ҡуйып өй яһап уйнарға ярата. Ҡыуышы-өйө эсенә иң яратҡан ҡурсаҡтарын индереп ҡуя. Шуныһы: үҙенең "аулаҡ" донъяһына бер кемдең дә аяғын баҫтырмай. Әле балалар баҡсаһына барыуҙан баш тартҡас ҡына аңланым: ул үҙенең бәхетле сабый, баласаҡ илен, әкиәт донъяһын ошо рәүешле һаҡларға теләй, хәҙерге йәшәйешебеҙҙең, өлкәндәр донъяһының ҡағиҙәләрен, ҡанундарын ҡабул итергә теләмәй, үҙенсә протест белдерә, бикләнергә теләй. Кешенең иң бәхетле мәле, заман теле менән әйткәндә, уның диснейленды - бәхетле сабый. бала сағы шул. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] fpwtah7xlks0g6v0hgmdjdwiuyux0ps 0 4524 20634 20632 2020-03-31T20:46:06Z ZUFAr 381 20634 wikitext text/x-wiki == 4-се күҙәтеүем == Урамдағы машиналар ағымындағы берәүһенең генә торбаһы ысҡынһа, глушителе эшләмәһә, саҡрымдарға һуҙылған ҡолаҡ тондорғос шатырҙаҡ хасил була. Әгәр ҙә барлыҡ машиналарҙың да глушителе булмаһа... Ул сағында кешеләр, ҡолаҡтары тоноп, ҡалаларҙан, улай ғына ла түгел, Ерҙән ҡасып бөтөрҙәр ине. Ә бит ул тауыштар яңғырай һәм фәҡәт торбалар тарафынан йотолоуы арҡаһында ғына беҙҙең ҡолаҡҡа килеп етмәй. Кешелекте иһә сабырлыҡ, түҙемлек һаҡлай, улар булмаһа, Ер шарының һәр урынында ла мәңгелек һуғыштар барыр, хаос башланыр ине... [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] t2wqtqi5tndvj4wrib84xostmhtcvoe 0 4525 20637 20635 2020-03-31T20:47:29Z ZUFAr 381 20637 wikitext text/x-wiki == 5-се күҙәтеүем == Бөгөн 1 апрелдә сатирик шағирыбыҙ Буранбай Исҡужин мәрхүмдең бер һүҙен иҫкә төшөрөү урынлы булыр: "Ҡарап-ҡарап торам да, тормоштағы күп күренештәр башыма һыймай: әллә күренештәр үтә ҙур, әллә баш бәләкәй..." Мин иһә бер нәмәне аңлай алмайым: ни өсөн кешеләр күпләп дин юлына килгән һайын уларҙың араһында дошманлыҡ хисе көсәйә бара икән? [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] jyelmf9bccpmu020zq9uvqbph8l5he9 0 4526 20638 20636 2020-03-31T20:48:12Z ZUFAr 381 20638 wikitext text/x-wiki == 6-сы күҙәтеүем == Кеше асылы һөйләгән һүҙендә түгел, ә башҡарған ғәмәлендә күренә икән. 2014 йылдың 9 майында ғаиләм менән атаҡлы башҡорт йырауы, билдәле яҙыусы Спартак Илъясовҡа ҡунаҡҡа барҙым. 10 майҙа аҡай беҙҙе Әүештауҙағы әүлиә шишмәһенә алып барҙы. Унда беҙҙе сәйер күренеш ҡаршыланы: Силәбе өлкәһенән килгән әллә ниндәй ят кешеләр законһыҙ рәүештә тауға менә торған юлға машиналарын ҡуйып, килгән һәр кешенән аҡса түләтеп үткәреп торалар икән. Ҡулдарында документ-фәләндәре юҡ. Спарткак аҡай 10 минут эсендә тау итәгенә халыҡты йырҙыртты. Йөҙләгән кеше килде. Шундуҡ йыйынды башлап ебәрҙе һәм халыҡты тауыш бирҙерттереп “күршеләрҙең” ғәмәлен башбаштаҡлыҡ тип танып, уларҙы ҡыуып ебәрергә тигән ҡарар ҙа сығарттырҙы. Шунан өфәндәй буйлы иллеләп ир-ат тегеләрҙең юлға арҡыры ҡуйған машиналарын күтәреп алып соҡорға ташланы. Машина хужалары саҡ ҡасып ҡотолдо... Ана шундай ул Спартак аҡайыбыҙ! Уға уҙған йылдың 4 ноябрендә 75 йәш тулды. Мин уға арнап ошо шиғырҙы яҙҙым: Спартак ихтилалы Һәр саҡта ла ул йүнәлтә Тарихҡа иғтибарын. Ул башҡорттоң донъяһында Спартак ихтилалы! Гел унлыҡҡа тейә уғы, Ҡоростай ихтыярлы. Тарих һабағын биреүҙә Спартак ихтилалы. Гел еңеүсе, унда һис юҡ Еңелеү ихтималы. Рух көрәше феномены – Спартак ихтилалы. Тауышында тарих илай, Моңдары “эх”, тимәле... Ул – Табын ҡағанатының Спартак ихтилалы. Октябрҙәр кәрәк түгел Һәм уның инҡилабы. Барһа әгәр йөрәктәрҙә Спартак ихтилалы. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] h8ljp2gq3qkzzxqh563sxnb41uxgh16 0 4527 20643 2020-04-01T04:09:50Z ZUFAr 381 " == 1-се күҙәтеүем == Бер күҙәтеүем. Үҙе юҡ саҡта һиңә башҡа кеше хаҡында насар һ..." исемле яңы бит булдырылған 20643 wikitext text/x-wiki == 1-се күҙәтеүем == Бер күҙәтеүем. Үҙе юҡ саҡта һиңә башҡа кеше хаҡында насар һүҙ һөйләүсе һин юҡта башҡаға һине насарлап һөйләй. Баҡтиһәң, был күренеште "тел зинаһы" тип атайҙар икән. == 2-се күҙәтеүем == Тағы бер күҙәтеүем. Һуңғы ваҡытта ҡатын-ҡыҙ тауышлы ир-ат йырсылар күбәйҙе. Был нимәгә икән? == 3-сө күҙәтеүем == Ҡыҙым өй эсендә ҡыуыш ҡороп, диван йә карауат янына яҫтыҡтар терәп, өҫтөнә простынянан ҡыйыҡ ҡуйып өй яһап уйнарға ярата. Ҡыуышы-өйө эсенә иң яратҡан ҡурсаҡтарын индереп ҡуя. Шуныһы: үҙенең "аулаҡ" донъяһына бер кемдең дә аяғын баҫтырмай. Әле балалар баҡсаһына барыуҙан баш тартҡас ҡына аңланым: ул үҙенең бәхетле сабый, баласаҡ илен, әкиәт донъяһын ошо рәүешле һаҡларға теләй, хәҙерге йәшәйешебеҙҙең, өлкәндәр донъяһының ҡағиҙәләрен, ҡанундарын ҡабул итергә теләмәй, үҙенсә протест белдерә, бикләнергә теләй. Кешенең иң бәхетле мәле, заман теле менән әйткәндә, уның диснейленды - бәхетле сабый. бала сағы шул. == 4-се күҙәтеүем == Урамдағы машиналар ағымындағы берәүһенең генә торбаһы ысҡынһа, глушителе эшләмәһә, саҡрымдарға һуҙылған ҡолаҡ тондорғос шатырҙаҡ хасил була. Әгәр ҙә барлыҡ машиналарҙың да глушителе булмаһа... Ул сағында кешеләр, ҡолаҡтары тоноп, ҡалаларҙан, улай ғына ла түгел, Ерҙән ҡасып бөтөрҙәр ине. Ә бит ул тауыштар яңғырай һәм фәҡәт торбалар тарафынан йотолоуы арҡаһында ғына беҙҙең ҡолаҡҡа килеп етмәй. Кешелекте иһә сабырлыҡ, түҙемлек һаҡлай, улар булмаһа, Ер шарының һәр урынында ла мәңгелек һуғыштар барыр, хаос башланыр ине... == 5-се күҙәтеүем == Бөгөн 1 апрелдә сатирик шағирыбыҙ Буранбай Исҡужин мәрхүмдең бер һүҙен иҫкә төшөрөү урынлы булыр: "Ҡарап-ҡарап торам да, тормоштағы күп күренештәр башыма һыймай: әллә күренештәр үтә ҙур, әллә баш бәләкәй..." Мин иһә бер нәмәне аңлай алмайым: ни өсөн кешеләр күпләп дин юлына килгән һайын уларҙың араһында дошманлыҡ хисе көсәйә бара икән? == 6-сы күҙәтеүем == Кеше асылы һөйләгән һүҙендә түгел, ә башҡарған ғәмәлендә күренә икән. 2014 йылдың 9 майында ғаиләм менән атаҡлы башҡорт йырауы, билдәле яҙыусы Спартак Илъясовҡа ҡунаҡҡа барҙым. 10 майҙа аҡай беҙҙе Әүештауҙағы әүлиә шишмәһенә алып барҙы. Унда беҙҙе сәйер күренеш ҡаршыланы: Силәбе өлкәһенән килгән әллә ниндәй ят кешеләр законһыҙ рәүештә тауға менә торған юлға машиналарын ҡуйып, килгән һәр кешенән аҡса түләтеп үткәреп торалар икән. Ҡулдарында документ-фәләндәре юҡ. Спарткак аҡай 10 минут эсендә тау итәгенә халыҡты йырҙыртты. Йөҙләгән кеше килде. Шундуҡ йыйынды башлап ебәрҙе һәм халыҡты тауыш бирҙерттереп “күршеләрҙең” ғәмәлен башбаштаҡлыҡ тип танып, уларҙы ҡыуып ебәрергә тигән ҡарар ҙа сығарттырҙы. Шунан өфәндәй буйлы иллеләп ир-ат тегеләрҙең юлға арҡыры ҡуйған машиналарын күтәреп алып соҡорға ташланы. Машина хужалары саҡ ҡасып ҡотолдо... Ана шундай ул Спартак аҡайыбыҙ! Уға уҙған йылдың 4 ноябрендә 75 йәш тулды. Мин уға арнап ошо шиғырҙы яҙҙым: Спартак ихтилалы Һәр саҡта ла ул йүнәлтә Тарихҡа иғтибарын. Ул башҡорттоң донъяһында Спартак ихтилалы! Гел унлыҡҡа тейә уғы, Ҡоростай ихтыярлы. Тарих һабағын биреүҙә Спартак ихтилалы. Гел еңеүсе, унда һис юҡ Еңелеү ихтималы. Рух көрәше феномены – Спартак ихтилалы. Тауышында тарих илай, Моңдары “эх”, тимәле... Ул – Табын ҡағанатының Спартак ихтилалы. Октябрҙәр кәрәк түгел Һәм уның инҡилабы. Барһа әгәр йөрәктәрҙә Спартак ихтилалы. == 7-се күҙәтеүем == Бер тамсы никотин атты үлтерә, тиҙәр. Дөрөҫтөр. Уртаса алғанда, беҙҙең илдә сығарылған фильтрһыҙ сигареттарҙы әүҙем тартыусы ай самаһы ваҡыт эсендә бер атты үлтерерлек никотин һура. Йылына уртаса 12 ат килеп сыға. Үҙем иһә 15 йыл тарттым һәм үҙемдә 180 баш йылҡы малын үлтерҙем. 30 йыл тартыусы - 360, 45 йыл тартыусы 540 атты һәләк итә. Бына ҡайҙа китә милләттең көсө, әгәр ҙә ул "аттарҙы" һаҡлап ҡалып, дөрөҫ йүнәлеш биргәндә еребеҙ һәм донъябыҙ гөл баҡсаға әүерелер ине. Уйлап ҡарағыҙ: был бер тәмәкенең генә зыяны. Юҡҡа ғына Заря апай Бикташева тәмәкене "кеҫә Хиросима"һы, "кеҫә Нагасаки"һы тип атамай... == 8-се күҙәтеүем == Ҡыҙым 1-се каналда Максим Галкин алып барған "Барыһынан да яҡшыраҡ..." ("Лучше всех") тигән программаны ҡарарға яратмай. Программаның балаларҙы сәмләндереү йәһәтенән ыңғай яҡтары, мотлаҡ, барҙыр, әммә мин уның зарарлы яҡтарын да түбәндәге сәбәптәрҙә күрәм: 1. Программаның "Барыһынан да яҡшыраҡ..." тип аталыуы ғына башҡа балаларҙың насар, артта ҡалған булыуына ишара һәм бындай билдәләмә балаларҙа кәмселек комплексын барлыҡҡа килтермәҫ, тип кем әйтә ала? 2. Телевизор аша бар донъяға күренгән балала тәкәбберлек сифаттары барлыҡҡа килмәүенә, уларҙың боҙолмауына ниндәй гарантия бар? 3. Халыҡта күҙ тейеүҙе "һоғо тейеү" (һоҡланыу энергияһы зарары) тип әйтеү бар. Ул балаларға күҙ теймәй, тип кем әйтә ала? 4. Вундеркинд, индиго һәм кристалик вибрацияға эйә балалар үҫеп еткәс тә, ябайҙарҙан ябайға әүерелә икән, был програманың маҡсаты бары тик шоуға ҡайтып ҡала һәм унда кескәйҙәр "тәжрибә ҡуяны" ролен башҡарырға тейешме? == 9-сы күҙәтеүем == Телебеҙҙең ҡөҙрәте сикһеҙ! Хатта йәнәш килгән ике һүҙҙең урындарын алмаштырып ҡуйыу ҙа кешене шатлыҡ толпарына атландыра ала. Яңыраҡ кәйефе төшкән дуҫым килде. Ниңә улай күңелһеҙ йөрөүе хаҡында һорашҡайным: "Эй, эсем бошоп йөрөйөм әле", - тип яуапланы ул түбән тонда. Мин уға: "Тапҡанһың ҡайғырыр нәмә. Мына минең бошом эсеп йөрөй, әммә һис тә бирешмәйем", - тигәйнем, балтаһы һыуға төшкән дуҫым шарҡылдап көлөп ебәрҙе. Шатланып һөйләшеп торҙоҡ та, ишәгенән шатлыҡ толпарына күсеп атланып китеп барҙы. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] pe1xuuszo9or30vp9nvqhxhq9iq8x7q 0 4528 20644 2020-04-01T04:11:49Z ZUFAr 381 " == 10-сы күҙәтеүем == Ауыр, ҡыйын хәлгә ҡалған кешене йәлләү тойғоһо беҙҙең ил ке..." исемле яңы бит булдырылған 20644 wikitext text/x-wiki == 10-сы күҙәтеүем == Ауыр, ҡыйын хәлгә ҡалған кешене йәлләү тойғоһо беҙҙең ил кешеһендә характер булараҡ нығынған. Беҙ хатта кемделер йәлләүҙән үҙебеҙгә кинәнес алабыҙ шикелле. "Бына бит, минән дә хөртөрәк йәшәгән, минән дә ауырыраҡ хәлгә тарыған кешеләр бар икән. Уларҙыҡы менән сағыштырғанда минеке әлхәм, Аллаға шөкөр", - тип тә уйлайбыҙ, буғай. Әлбиттә, тик Хоҙайҙан килгән мәрхәмәтлелек, шәфҡәтлелек тойғолары хаҡында был рәүешле итеп фекер йөрөтөү яҙыҡ, сөнки изгелек иҫәпкә, ниндәйҙер шартты үтәүгә ҡоролмай. Ул була йә булмай. Әммә беҙ кемделер йәлләгән саҡта тырнаҡ эсенә алынған уйҙарға барыбер ҙә биреләбеҙ. Кем белә, бәлки шөкөр итеү тап шулай булырға тейештер ҙә. ==11-се күҙәтеүем== Инфаркттан ҡасып буламы? "Аргументы недели" гәзитенең быйылғы 12-се һанында Михаил Смиренскийҙың академик Юрий Бузиашвилинан алған интервьюһы шулай атала. Баҡтиһәң, кешенең тыумыштан уҡ йөрәгенең нисә тапҡыр тибере программаға һалынып ҡуйыла икән. Кеше шунсама тапҡыр йөрәк ҡағышынан кәм йәшәй ала, артығын йәшәй алмай. Беҙ йүгергән саҡта, башҡа төрлө спорт менән шөғөлләнгәндә йөрәгебеҙ йышыраҡ тибә, тимәк күберәк йүгергән һайын үлемебеҙгә тиҙерәк барып етәбеҙ. Әгәр ҙә йөрәгебеҙ минутына норманан әҙерәк типһә, ул сағында инде ҡан төйөнсәләре барлыҡҡа килеп, шулай уҡ ғүмеребеҙ ҡыҫҡа булыуы бар. Ундайҙарға һәлпәндәп (бег трусцой) йүгереү файҙалы. ==12-се күҙәтеүем== Беҙ йыш ҡына кеше тәжрибә, аҡыл туплап бөткәс кенә, утыҡҡас ҡына хаҡлы ялға китә, тағы ла эшләй алыр ине әле, тигән үкенес белдерәбеҙ. Әммә был осраҡта фанилыҡ күҙлегенән генә сығып фекер йөрөтәбеҙ. Әммә, мәңгелек күҙлегенән сығып ҡарағанда, ысынлап тыуыу үлгәндән һуң башлана. Үлеү - йоҡонан уяныу, тигән бер аҡыл эйәһе. Мәшһүр Гете "Үлгәндән һуң тормош барлығына ышанмаған кеше хәҙер үк үле" тигән. ==13-сө күҙәтеү== Фатир хаҡтары уларҙың үҙҡиммәтенән нисә тапҡырға артығыраҡ икән? Белергә ине. Өфөләге хаҡтар АҠШ-тың ҡайһы бер ҡалаларынан юғарыраҡ тиҙәр. Шулайҙыр. Самалап ҡараһаң, нимә инде ул фатир: ике-өс машина йөгө ҡом да, шунсама кирбес, тиҫтәләгән тоҡ цемент та, өс-дүрт кубометр таҡта, бер центнер самаһы арматура, быяла, башҡа ваҡ-төйәк инде. Ҡыҫҡаһы, фатирҙың үҙҡиммәте, уҙа барһа, 100 мең һум самаһы барҙыр. Шулай булғас, ниңә шул тиклем ҡиммәт ул беҙҙә фатир? Бөгөн генә башҡа килеп һуҡты: фатирҙың хаҡы уны төҙөр өсөн киткән материалдарҙың хаҡы менән билдәләнмәй, сөнки шул фатирҙа йәшәү хоҡуғы шулай ҡиммәт тора. Хоҡуҡ хаҡы шулай. Әллә мин яңылышаммы икән? ==14-се күҙәтеүем== Ҡыҙымдың тыуған көнөнә бер ситлек эсенә ултыртып ике йырсы ҡош бүләк иттем: щеголь (көйәҙ һандуғас) менән чиж (һарыҡай турғай). Икеһе лә аталыҡ, ҡыҙым көйәҙ һандуғасҡа Арат, һарыҡай турғайға Дини исемдәре ҡушты. Тәүҙә Арат үҙен бик эре тотто. ризыҡҡа ла, һыуға ла, Диниға ла иғтибар итмәне. Дини иһә уның янында бөтөрөнөп-бөтөрөндө, ашарға саҡырҙы, Арат һаман битараф ҡалды. Бер нисә көндән һуң улар ролдәрен алмаштырҙы: Дини Арат кеүек һауалы ҡыланды, асыҡҡан Арат Дини хәлендә ҡалды, уның кеүек бөтөрөнә, берсә ризыҡтан ауыҙ итә, берсә һыу эсә. Тәүҙә был ике ҡоштоң һайрауҙарын айыра инем, бер ай үтеүгә Дини Аратса, Арат Динисә һайрай башланы, тағы ла бер ай үтеүгә уларҙың һайрау мелодикаһы бергә ҡушылып, ошондай абракадабра барлыҡҡа килде: спли-спли-спилууууууу, ццц-тр-тр-тррррррррррррр, дряв-дряв-дрявввввввввв, кавлин-кавлинннннн һ.б. Бына уларҙың бергә ултырыуына өс ай үтте һәм ҡоштар бөтөнләй һайрамаҫ булды. Уларҙы өс ай буйына күҙәтеп шундай һығымтаға килдем: Хоҙай бына ни өсөн айырым тел, йола, моң биреп халыҡтарҙы барлыҡҡа килтергән! Әлбиттә, кешелекте һаҡлап ҡалыр өсөн! Тимәк һәр милләт үҙ йәшәү мөхитендә асылын һаҡлай ала. ==15-се күҙәтеүем== Әҙәм балаһының тәбиғәте шундай: ул бар нәмәгә лә хужа булырға ынтыла. Ризыҡты үҙ аҡсабыҙға һатып алғас, уға үҙебеҙ хужа. Әммә ризыҡ ҡорһағыбыҙға төшөп ятҡас, ул хужа: беҙгә энергия биреп төрлө ғәмәлдәр башҡарта, сифатһыҙ булһа, ауырыуға һабыштыра, кеше артабан шул ризыҡтың ҡоло булып, ҡайҙалыр эшләргә, аҡса табырға мәжбүр. Ризыҡтар араһында иң зәһәр ҡол биләүсеһе – араҡы, ул кешенең эсенә ингәс, яман уйҙар уйлата, хатта енәйәт эшләтә. Беҙ – әйбер ҡоло, хәҙерге замандың иң хәтәр ҡол биләүселәре – автомобиль, кеҫә телефоны һәм Интернет. Беҙ хатта үҙебеҙҙең тәнебеҙгә лә, йәнебеҙгә лә хужа була алмайбыҙ. Тәнебеҙ ергә ашлама булып китә, йәнебеҙ Хоҙай хөкөмөндә ҡала. Фәҡәт тик рухыбыҙға, милли булмышыбыҙға ғына үҙебеҙ хужа була алабыҙҙыр ул. Барлыҡ ҡоллоҡтарҙан азат булыуҙың берҙән-бер юлы – Аллаһ ҡоло булыу! Уның ҡолон бер кем дә, бер нәмә лә ҡол яһай алмай, Унан ҡурҡҡан бәндә башҡа бер кемдән дә ҡурҡмай! ==16-сы күҙәтеүем== Йыш ҡына шундай һорауға яуап эҙләйем: әгәр ҙә халҡыбыҙ үҙ тарихында анауындай фажиғәләргә тарымаһа, уның ниндәйерәк йырҙары тыуған булыр инек икән? Моғайын, “Сыңрау торна”, “Урал” йырҙары һымаҡтыр. Ә инде заман йырҙарына килгәндә, улары, моғайын да, сая ир-уҙаманыбыҙ Марат Йәғәфәровтыҡына оҡшаған булыр ине. Мин уның йырҙарын ҡабат-ҡабат тыңлайым да, һоҡланып бөтә алмайым. Шундайын иркенлек, киңлек бар уларҙа, йән азатлығы бар йырҙарында, бәхетле кешенең, бәхетле халыҡтың аһәңе һыйған Мараттың "йә-йә-йә" (беҙ уҙған быуаттың 90-сы йылдарында Маратты һәм уның йырҙарын шаяртып шулай атаныҡ) һуҙымдарына. Шуға иманым камил: бәхетле һәм бәхеттең ҡәҙерен белгән кеше генә аңлай алалыр уларҙы. Улар – киләсәк йырҙары, баһаһы ла, Аллаһ бойорһа, шул заманда бирелер. “Ҡымыҙ” йырын ғына алып ҡарайыҡ: уны тыңлағанда сүллек буйлап сарсап килгәндә һалҡын, күпереп торған һаумал ҡымыҙҙы ауыҙ иткәндәй булаһың. Афарин, Марат, тик ниңәлер һуңғы ваҡыт яңы йырҙары ишетелмәй... ==17-се күҙәтеүем== Бөгөн “Юлдаш” радиоһы егеттәре “Ленинды күмергәме-юҡмы?” тигән темаға һөйләшеү ойошторҙо. Тауыштар 50-50 самаһы менән уртаға бүленде. Мин уның һаман да ерләнмәүен илебеҙҙең һаман да үҙ юлын таба алмауында күрәм. Беҙҙең менталитет һаман да баҡыйлыҡҡа күсеүсене ер өҫтөндә ҡалдыралыр. Кем белә, бәлки олигархтар киләсәктә уның кәүҙәһен үҙҙәренең байлығын һаҡлап ҡалыр өсөн файҙаланыр, бәлки шуның өсөн дә тоталарҙыр. Ҡытай халыҡ республикаһы парламентында, мәҫәлән, 3 мең депутаттың барыһы ла долларлы миллиардер. Мин иһә ошо дүрт юллыҡты яҙҙым: Ильичты, тим ерләмәйсә Ҡотолмаҫ күңел бәйҙән. Аллаһ берәү, тик Ул ғына Үлмәй ҙә, күмелмәй ҙә. ==18-се күҙәтеүем== Беҙ һәр ваҡыт кемделер йәлләйбеҙ, ярҙам итәбеҙ, бынан “минән дә ауырыраҡ хәлдәге кеше бар, минеке шөкөр”, тип күңел тыныслығы табабыҙ. Ошоно файҙаланып аҡса эшләүселәр ҙә бар. Бер көн “Мир” фирмаһы туҡталышында бер егет: “Яңы ғына төрмәнән сыҡтым, Черниковкаға ҡайтып етерлек аҡса кәрәк, ярҙам итегеҙ?”- тип ялбарҙы. Юллыҡ аҡса бирҙем. Иртәгеһенә тағы ла шул ерҙә үк йөрөп ята егетем. Был юлы: “Мине талап киттеләр, юллыҡ аҡса бирегеҙ?”- тигәйне, мин уға: “Нимә, һин кисәнән бирле ҡайтып етә алмай йөрөйһөңмө?”- тигәйнем, шылғаяҡ ҡапыл юҡҡа сыҡты. Ситкәрәк киттем дә, туҡталышты күҙәтә башланым. Мине киткән тип белеп, егет тағы пәйҙә булды ла, һорана башланы. Яҡынса 5 минут самаһы ваҡыт эсендә 10-лаған кеше янына барып, шуларҙың яртыһын ышандырып, күпмелер аҡса һыға алды был. Автобуста йөрөү хаҡы 25 һумлығын иҫәпкә алғанда, теоретик яҡтан, яҡынса 1 сәғәттә 1500 һум, 10 сәғәттә плюс-минусы менән 10 мең, 1 айҙа 300 мең һум аҡса йыя алыры шикһеҙ. “Аграр университет” туҡталышының ер аҫты үткәлендә бына 3 йыл инде бер кеше хәйер һорашып ултыра. Яҙлы-көҙлө, йәйле-ҡышлы миҙгелгә ҡарап ыҫпай кейенә ул, термос менән сәй эсә. Ҡыҫҡаһы, илебеҙҙә яңы һөнәр эйәләре барлыҡҡа килә... ==19-сы күҙәтеүем== Һәр яңы нәмә күптән онотолған иҫке, донъяла яңылыҡ юҡ, тиҙәр. Шулайҙыр. Мәҫәләнгә миҫал өсөн Интернетты алайыҡ. Элек ул ни рәүешле булды икән? Кешеләр араһындағы мәғлүмәти-сәнғәти-мәҙәни-социаль бәйләнеш функцияһын беҙҙең халыҡта зат (нәҫел, ырыу) институты үтәгән. Ырыу башлығы, аҡһаҡал Интернеттың системный администраторы функцияһын башҡарған, беҙ туғанлыҡ менән берҙәм, татыу, көслө булғанбыҙ. Тимәк Интернет беҙгә онотолоп барған зат институтын тергеҙергә булышлыҡ итеүсе бынамын тигән сара. Тик уның бер генә кире яғы бар шикелле: мөнәсәбәттәр тик виртуаллектә генә тороп ҡалмаһын ине, сөнки беҙ Интернет аша “дуҫ” булғандар менән осрашҡан саҡта: “Ә, таныным, беҙ бит дуҫтар, ярар, мин һиңә яҙырмын, лайк ҡуйырһың, репост яһарһың...”- тип тиҙерәк хушлашыу яғын ҡарайбыҙ. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] el7pwoe9pyfmouhfowf6og3qbu2mm9d 0 4529 20645 2020-04-01T04:12:44Z ZUFAr 381 " ==20-се күҙәтеүем== 1983 йылда Евгений Евтушенко һуғыш йылдары хаҡында (уға һуғыш..." исемле яңы бит булдырылған 20645 wikitext text/x-wiki ==20-се күҙәтеүем== 1983 йылда Евгений Евтушенко һуғыш йылдары хаҡында (уға һуғыш башланғанда 9 йәш була) ике сериялы "Балалар баҡсаһы" тигән нәфис фильм төшөрҙө. Фильм авторҙың бала саҡ хәтирәләренә ҡоролғайны, бер туҡтауһыҙ авторҙың шиғырҙары яңғырай, шул фонда тылда барған ваҡиғалар һүрәтләнә. Фильмдың 2-се серияһының 39-40-се минуттарынан һуң кинозалда ултырыусылар берҙәм рәүештә тороп сығып китте. Беҙ 5-6 тамашасы ғына ултырып ҡалдыҡ. Сөнки ошо 2 минут арауығында ҡар өҫтөндә яланғас ҡыҙ көрткә сума-сума, йүгереп йөрөй. Ул көндәрҙә киноға билет табыуы ҙур проблемаға әүерелде. Кешеләр көн һайын шул яланғас ҡыҙҙы ҡарар өсөн генә кинотеатрға йөрөнө. Иҫегеҙҙә булһа, ул заманда ҡайһы бер кинофильмдар афишаларына "Кр.дет до 16 лет" тип яҙа торғайнылар. Барһаң, ҡайһы берҙәренең "Кр.дет"ы бөтөнләй булмай сыға ине. Халыҡ ундай фильмдарға эркелеп килде. Хәҙер иһә "+16", "+18" тип яҙалар. Был да үҙенә күрә реклама. Ни тиһәң дә, "Тыйылған татлы була"... ==21-се күҙәтеүем== Ҡыҙым менән "Пышка" магазины-сәйханаһына инеп сыҡтыҡ. Унда эшләүсе мөләйем йөҙлө башҡорт ҡыҙы беҙҙе үҙ телебеҙҙә сәләмләп ҡаршыланы. Уның үҙен тотошона ҡарағанда ҡалала тыуып үҫкәнлеге ярылып ята. Ултырып сәй эстек. Һылыу башҡа клиенттар менән дөйөм аралашыу телендә һүҙ алып барһа ла. беҙгә үҙ телебеҙҙә өндәште. Ҡыҙым менән уның аралашыуынан шуны аңланым: ҡалала телебеҙ ҡәҙимге аралашыу нормаһы булып нығынған икән. Сөнки уларҙа туған телдә һөйләшеүҙән оялыу комплексы бөтөнләй юҡ. Беҙ иһә ҡалала үҙебеҙҙең телдә аралашҡан кешене күрһәк, иң тәүҙә уның ҡайһы яҡтан, ауылын, туғандарын һораша башлайбыҙ. Башҡорт булғас, мотлаҡ, ҡайҙандыр ауылдан булырға тейеш тип уйлап яңылышабыҙ... ==22-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре "Ҡарға бутҡаһы" байрамы хаҡында фекер алышыу ойошторҙо. Хуп, бик күп урындарҙа үтәлә был йола. Әммә байрамдың килеп сығышы хаҡында бер һүҙ ҙә әйтелмәне. Күренекле ғалим, антрополог Ринат Йосопов был хаҡта яҙып үтте. Ислам диненә тиклем үк үтәлә башлаған был йола. Ул саҡта вафат булғандарҙы күммәгәндәр, ҡая, ағас баштарына һалып ҡуйып ҡоштарҙан ашатҡандар. "Ҡурай" башҡорт халыҡ әкиәтен генә иҫегеҙгә төшөрөгөҙ. Ҡыш көнө баҡыйлыҡҡа күсерселәрҙе иһә зыяратта ер өҫтөнә һалып ҡуйып, өҫтөнә бүрәнәләр аралығын ҡоштар инерлек кенә итеп 10-15 сантиметр ҡалдырып бура бурағандар. Йыртҡыс йәнлектәр мәрхүмдең мәйетен алып китмәһен өсөн шулай эшләнгән. Яҙ етеп, ҡар иреүгә кешеләр бура өҫтәренә ҡыҙыл сепрәк бәйләп, бутҡа бешереп һалып, ҡарғаларҙы, ҡоҙғондарҙы, башҡа ҡоштарҙы әүрәтеп килтереп мәйеттәрҙе ашатҡан. Һуңынан мәрхүмдәрҙең һөйәктәрен йыйып алып шул уҡ урында соҡор ҡаҙып күмгәндәр. "Ҡарға бутҡаһы", "Ҡарға туйы" байрамдары ошонан ҡалған. Әбйәлил, Учалы, Белорет райондарында әле булһын ҡәберҙәрҙе тап шул рәүешле бурап ҡуйыу һаҡланған, тик мәғәнәһе генә онотолған. Беҙҙең яҡта, мәҫәлән, әле булһын әжәлен көтөп ятыусы кеше иң ышаныслы яҡын кешеһенә: "Һөйәгемә һин етерһең", - тип әйтеп ҡалдыра. Тик был осраҡта мәрхүм булыусы ла, уның донъялыҡта ҡалыусы туғаны ла был һүҙҙәрҙең ни өсөн әйтелгәнен аңламай. ==23-сө күҙәтеүем== 1 май байрамында 3 көн билһеҙ яттым. Яттым тигәс тә, бил ауыртҡанда ятып та, ултырып та, баҫып тороп та, илап та, көлөп тә, йәшәп тә, үлеп тә булмай икән. Был ауырыуҙан дарыу (панацея) юҡ. Сублимация (күсереү) ысулы ла ярҙам итмәне. Малай саҡта әҙәм белмәҫ ауырыу - теш һыҙлау менән яфаланғанда беҙҙең ауылға Сыңғыҙҙан күсеп килеп йәшәүсе Шахморатов Абдрахман олатай: "Улым, бер стакан һыуға яртышар балғалаҡ тоҙ, борос, аджика һалып болғатып эсһәң, бөтә ул", - тигәс, шулай иткәйнем.Теш һыҙлауым юҡҡа сыҡты, уның ҡарауы эсемдә янғын сыҡҡандай булды. Баҡтиһәң, ауыртҡан бер ереңдәге һыҙланыуҙы ошо рәүешле икенсе ереңә күсереп була икән. Тик бына бил ауыртыуын ғына күсереп булманы. ==24-се күҙәтеүем== Фрейд йөҙ, мең тапҡыр дөрөҫ. Яҙ етеүгә болон-ҡырҙар, ҡала аллеялары күҙҙең яуын алырлыҡ төрлө төҫтәге сәскәләргә күмелә. Сәскәләрҙең ни өсөн шулай матур булыуҙарын бер мәл Әмир Ишемғолов туғаныбыҙ аңлатҡайны. Уларҙы елдәр, бал ҡорттары, иңкештәр, күбәләктәр, башҡа бөжәктәр һеркәләндерә. Үҫемлектәр: "Миңә ҡун, бына мин бит иң матуры, минән дә матурыраҡты, минән дә гүзәлерәкте тапмаҫһың", - тип бөжәктәргә йән атып, барлыҡ йәмдәрен һибеп, ихлас йылмайып, ҡуйындарын асып ултыра икән дә. Сәскәләр үҙенең тоҡомон ишәйтеү теләгенән күҙҙең яуын алырлыҡ, тап шул теләктән ата ҡоштар инә ҡоштарҙы саҡырып йәнде өҙҙөрөп һайрай. Барыһы ла артырға, ишәйергә, бының өсөн матур булып күренергә теләй. ==25-се күҙәтеүем== Йыл һайын 9 май байрамын оло мөғжизәләй көтөп алабыҙ. Мин, мәҫәлән, тап ошо көндә тарихи ғәҙелһеҙлек юҡҡа сығыр, данлыҡлы 112-се Башҡорт гвардия кавалерия дивизияһы командиры Миңлеғәле Шайморатовҡа Герой исеме бирелер тип өмөтләнәм. Өмөтөм быйыл да аҡланманы, уның ҡарауы, әллә ни ҡайғырманым: сөнки 78 Советтар Союзы Геройы тәрбиәләгән командирҙың түшендә былай ҙа 78 Советтар Союзы Геройы, 5 Дан ордены балҡый бит. Атлы дивизияның 3860 яугиры төрлө миҙал, ордендар менән наградланған. Командирҙың түшендә урындар ҡалмаған бит! ==26-сы күҙәтеүем== Әле генә булған ваҡиғаны онотҡан хәтерһеҙ, тарҡау, иғтибарһыҙ (С.Маршактың "Вот такой рассеянный" шиғырын иҫегеҙгә төшөрөгөҙ) кешеләрҙе күргәнегеҙ бармы? Әммә уларҙы иҫәүән тип атарға ҡабаланмағыҙ. Ундайҙар донъялағы иң иғтибарлы кешеләр: сөнки улар бар иғтибарын бер генә объектҡа йүнәлтеп, башҡаларына иғтибар ҙа итмәйҙәр. Тимәк - иғтибарһыҙлыҡ айырата диҡҡәт билгеһе. ==27-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" егеттәре балаһыҙлыҡ өсөн һалым түләү мәсьәләһе буйынса һөйләшеү ойошторҙо. Минең фекер шулайыраҡ: бала Хоҙайҙың әмере буйынса, үҙ ризығы менән тыуа икән, балаһыҙлыҡ өсөн һалым түләтеү Хоҙайға штраф һалыуға тиң. ==28-се күҙәтеүем== Әбйәлил районында машина һатып алған бер егет Магнитогорскийға барған автобусҡа ултырып, ҡала осонда төшөп ҡалып, йәйәүләп юлдағы билдәләрҙе, боролоштарҙы, светофорҙарҙы, ҡайһы урында нимә эшләргә ярағанын-ярамағанын өйрәнеп, тикшереп йөрөп сыҡҡан. Ауылына ҡайтҡас, машинаһы менән ҡалаға китеп, разведка яһаған маршруты буйынса уңышлы ғына йөрөп ҡайтҡан. Эх, әгәр ҙә алдағы ғүмергә лә ошо рәүешле разведка яһап булһа, беҙ бик күп хаталарҙы яһамаҫ инек... ==29-сы күҙәтеүем== Артыҡ кәүҙә ауырлығынан (һимеҙлектән) ҡотолоу юлын дуҫым, Өфөнөң "ҡар кешеһе" Анатолий Львович Легкота шунда күрә: "Ябығыр өсөн әллә ниндәй методикалар эшләйҙәр, китаптар яҙалар, махсус институттарҙа ғалимдар ошо проблеманы өйрәнеп фән дәрәжәһенә өлгәшә. Ә бит ябығыуҙың юлы ап-анһат ҡына, 3 һүҙҙән генә тора - ӘҘЕРӘК АШАРҒА КӘРӘК! (НАДО МАЛО ЖРАТЬ!)" [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] nca9c9y6ja79cfunjij9vwskmyoyw76 0 4530 20646 2020-04-01T04:13:32Z ZUFAr 381 " ==30-сы күҙәтеүем== Ҡоштар күп төрлө, уларҙың һәр ҡайһыһы үҙенсә һайрай. Үҙенсә..." исемле яңы бит булдырылған 20646 wikitext text/x-wiki ==30-сы күҙәтеүем== Ҡоштар күп төрлө, уларҙың һәр ҡайһыһы үҙенсә һайрай. Үҙенсә моң атҡара. Тағы ла шуныһы: тик ата ҡоштар ғына һайрай. Улар бының менән инә ҡоштарҙы ғаилә ҡорорға, бергәләп балалар үҫтерергә саҡыра. Әгәр ҙә ҡоштар һайрауынан туҡтаһа, улар бер-береһен таба алмай, юҡҡа сығырҙар ине. Өсөнсөнән, һабантурғайҙың йырына һандуғас, һандуғастың һайрауына кәнәри ҡош килмәй. Тимәк йыр. һайрау ҡоштарға үҙ затын (милләтен) һаҡлап ҡалырға ярҙам итә. Кешеләр генә тәбиғәттең ошондай гармониялы илаһиәтенән әллә ҡасан уҡ айырылған. Үкенес! ==31-се күҙәтеүем== Был аҙнала мәктәптәрҙә һуңғы ҡыңғырауҙар яңғыраясаҡ. Ун беренсене тамамлаусылар мәктәп менән хушлаша. Тап шуның өсөн ошо көндәрҙә магазиндарҙа спиртлы эсемлектәр һатылмаясағы хаҡында хәбәр иттеләр. Радио һәм телевидение аша һанда-һаяҡ ҡына, барлығы өс мәртәбә был хаҡта ишеттем. Дөрөҫөн әйткәндә, бындай иғландар мәктәпте тамамлаусылар өсөн: "Ул көндө спиртлы эсемлектәр һатылмай, шуға күрә алдан запасланып ҡалығыҙ!" - тигәнде лә аңлатыуы мөмкин. Тыйыу ул иң шәр реклама! Минеңсә, тыйыу дөрөҫ булһа ла, был хаҡта иғлан итергә кәрәкмәйҙер. ==32-се күҙәтеүем== Фән үҫеше, тәбиғәттең күп серҙәренең асылыуы ҡайһы бер нығынған һүҙбәйләнештәрҙең, хатта мәҡәлдәрҙең мәғәнәһен үҙгәртә. Мәҫәлән, "кәкүк әсә" төшөнсәһе. Ғалимдар билдәләүенсә, себеше тыуған ваҡытта кәкүктең ауыҙынан ағыу бүленеп сығып, балаһын ашатҡанда үлтерә икән. Шуның өсөн дә ул, балаһын һаҡлап ҡалыр өсөн, йомортҡаһын сит ояға һала икән. Әсә кәкүк балаһын юҡһынып ҡысҡырып йөрөй ҙә, йәй уртаһында ағыуы бөткәс, балаһы янына бара. Беҙ был саҡта "кәкүк һаҡауланды" тибеҙ. Тағы ла кәкүктең бер ҡанаты ҙур икенсеһе бәләкәс була. Ни өсөн? Сөнки ул балаһын ташлап китмәйсә бер тирәлә әйләнеп тик йөрөй, йәғни тик бер яҡҡа табан түңәрәкләп осҡас, бер ҡанаты үҫешмәй ҡала. Был да балаһына тоғролоҡ билдәһе. "Ағиҙел"дең быйылғы 4-се һанында йәш яҙыусы Әлиә Саматованың "Кәкүк" повесы кәкүк тәбиғәтенең тап ошо сифатын асыуға ҡоролған булыуы менән отошло. Моталлаптың "Инәй, мин тә өшөнөм..." тигән һүҙҙәрен уҡығас, күҙемә йәш тығылды... Дуҫтар, һөйөнсө, Инйәр буйынта яңы прозаик тыуҙы... ==33-сө күҙәтеүем== Ҡыҙыбыҙ балалар баҡсаһын тамамланы. 24 майҙа хушлашыу тантанаһы булды. Дөрөҫөрәге, балаларыбыҙ сабый сағы менән хушлашты. Үҙҙәре әле аңламаһа ла, мәңгелеккә хушлашты. Уларҙың туған телебеҙҙә йырлағанын, бейегәнен, шиғыр һөйләгәнен күреп күҙҙәргә йәш эркелде. Балаларының башҡортса балҡығанын күреп бигерәк тә башҡа милләттән булған ата-әсәләр ҡыуанды. Улар:"Минең балам башҡортса шиғыр һөйләй, йырлай ҙа, бейей ҙә, ҡумыҙҙа ла уйнай белә. Был бит бик шәп, беҙ уларҙы ошо балалар баҡсаһына алып килеп, бик күркәм сифаттарын астыҡ..." - тигән һүҙҙәрен әйтте. Был һүҙҙәрҙе улар ихлас әйтте. Беҙ тағы ла шуға ла шаһитбыҙ: башҡа милләттән булған күп кенә ата-әсәләр балаларын фәҡәт башҡорт мәктәптәрендә һәм гимназияларында уҡытҡыһы килә. Был хәлде башҡорт мәктәптәрендә һәм гимназияларында тәрбиә эшенең яҡшы ҡуйылыуы, халыҡ педагогикаһы нигеҙендә алып барылыуы менән аңлатырға булалыр. Тик бына ундай ата-әсәләрҙең ҡайһы берҙәренең балаларына дәүләт теле сифатында ни өсөн башҡорт телен өйрәткеһе килмәүе генә аңлашылмай. Барлыҡ ата-әсәләр исеменән 166-сы башҡорт балалар баҡсаһы мөдире Гөлсара Шамил ҡыҙына, тәрбиәселәр Дилбәр Шамил ҡыҙына, Сафия Асфат ҡыҙына, Таңһылыу Шамил ҡыҙына, Зөлфиә Афзал ҡыҙына, Илһөйәр Мөҙәрис ҡыҙына, Гүзәл Фуат ҡыҙына, Айһылыу Данил ҡыҙына, балаларыбыҙҙы йырларға бейергә өйрәтеүсе Миләүшә Ғәли ҡыҙына, Азалия Дим ҡыҙына, Нурғәли Сәхей улына, Айһылыу Фәнгиз ҡыҙына, Әлфиә Байтулла ҡыҙына һ.б.һ.б. оло рәхмәтебеҙҙе еткеребеҙ! ==34-се күҙәтеүем== ХХ быуатта илебеҙ әҙәбиәтенең иң гүзәл өлгөләре совет осоронда ижад ителгән. Бөгөн әҙәбиәт дөйөм кимәлдән түбән төштө. Быны совет осороноң идеология тотороҡлоғо йә булмаһа яҙыусының йәшәү шарттары кимәле менән генә аҡлап булмайҙыр ул. Мин иһә совет осороноң ҡаты цензураһы ла әҙәбиәт үҫешенә булышлыҡ иткәндер тим. Нимә генә тимә, барыһын да һөйләргә рөхсәт ителгән киң билдәлелек заманында ижадсы фекерен туранан-тура әйтә ала, ә һүҙ азатлығы булмаған заманда иһә кинәйәгә, образдарға күсә. Һуңғылары иһә әҙәби әҫәр өсөн иң кәрәкле талаптар һанала. ==35-се күҙәтеүем== Бер туҡтауһыҙ ямғыр яуа. Йәйҙең еҫе лә сыҡмай. Дуҫтарымды бер көлдөрөп алайым әле. Мин "Киске Өфө"лә эшләгәндә Рәдиф ағай Тимершин (быйыл 2 майҙа вафат, ҡараңғы гүре яҡты булһын) күрше генә офисы урынлашҡан "Өмөт" гәзитендә хеҙмәт итте. Икәүләп ишек алдында һөйләшеп торһаҡ, беҙҙә эшләүсе Әминә апай Имашева редакцияға инеп бара. Бер ҡулында шыптыр эсендә 3 помидор күренә, икенсе ҡулына икмәк тотҡан. Рәдиф ағай Әминә апайға арнап шиғыр ҙа сығарҙы: Өс помидор тотҡан бер һылыуҙы Осраттым мин яҙмышым юлында... Һәм әпәй ҙә бар ине ҡулында ==36-сы күҙәтеүем== Балаларға бәйле көләмәстәрҙә тәбиғәттең үҙе кеүек үк ябайлыҡ, бер ҡатлылыҡ, эскерһеҙлек бар. Балаларымдың сабый саҡтарына бәйле ҡыҙыҡлы хәлдәрҙе иҫкә төшөрҙөм әле. Өлкән улым Әмир яңы теле асылып килгәндә балалар баҡсаһының тәрбиәсеһе менән "Зоя Андреевна, досвидание!" тип хушлашыр урынына: "Зандина, тистәнәли!" тип һаубуллаша торғайны. Әбйәлил улым йүргәктә саҡта төндә һәйбәт йоҡлаһын өсөн кис подъезд алдына алып сыға инем. Күрше йортта йәшәүсе татар егете лә ҡыҙын алып сыға. Бер көн ул улымдың исемен һорай ҡуйҙы. -Әбйәлил, - тинем мин уға. -Ғәбжәлил, син бит аңа район исемен кушкансың, - ти был. -Юҡ, ул кеше исеме. "Әбйәлил" тигән башҡорт халыҡ әкиәте лә бар. Етмәһә, әсәһе Әбйәлил районынан, - тием мин. -Бә-ә-ә-ә-й...Минем хатын Кушнареннан, улым тыуса, мин дә Кушнарен тип кушам, - ти атай кеше. Ҡыҙым Тамсы 5 йәшендә әсәһенә: "Әсәй, һиңә повезло, һин атайҙы тапҡанһың. Бына мин нимә эшләйем инде?"- тип әйтмәһенме. ==37-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш"радиоһы егеттәре һабантуй хаҡында һөйләшеү ойошторҙо. Төрлө фекерҙәр яңғыраны: берәүҙәр уны ысын халыҡ байрамы, тип атаһа, икенселәр түрәләр өсөн генә үткәрелгән сара тип нарыҡлай. Минеңсә, һабантуйҙы ойоштороусылар ғалим Закирйән Әминевтың ошо хеҙмәтен уҡыһа, бөгөнгө һөйләшеүҙәге проблемалар килеп сыҡмаҫ ине. Иң төп һығымта: Һабантуй һабан байрамы ғына түгел... ==38-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре "Әгәр ҙә һуғыш булмаһа..." тигән темаға һөйләшеү ойошторҙо. Тарих теләк-шарт һөйкәлеше ҡағиҙәһенә буйһонмай, тиҙәр. Шуға күрә был һуғышты беҙ бер нисек тә урап үтә алмаҫ инек, тип тә уйлайым. Икенсе яҡтан ҡарағанда, был һуғыш атом ҡоралының тиҙерәк барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ иткәнен дә оноторға ярамайҙыр. Шул уҡ ваҡытта, һуғыш был ҡоралды Германия фашизмы тарафынан ҡулланыуҙы сикләй. Өсөнсөнән, американдар Япония ҡалаларында ҡоралды файҙаланып, был трагик тәжрибә атом һуғышының ҡот осҡос эҙемтәләрен бар донъяға фаш итеп, кешелекте атом һуғышынан аяп тора. Тик бының өсөн Хиросима һәм Нагасаки халҡы "тәжрибә ҡуяны" ролен уйнарға тейеш инеме? Был яҡтан ҡарағанда. Икенсе донъя һуғышы донъяны юҡҡа сығарырға һәләтле булған Өсөнсө бөтә донъя атом һуғышын иҫкәртә. ==39-сы күҙәтеүем== Бөгөн автобус менән эшкә килгәндә күптән күрмәгән танышым осрап: "Аһ-аһ, һин эшкә автобус менән йөрөйһөңмө ни? Мин һине күптән инде машина менән генә эшкә йөрөйһөңдөр, тип уйлағайным",- тип аптыратты. Һөйләшеү тонынан шуны ла аңланым: йәнәһе, әллә кем булып йөрөһәң дә, шул "Йәйәүле Мәхмүт" икәнһең. Ул танышыма машинам булһа ла, уның менән эшкә йөрөү тик мәшәҡәт кенә тыуҙырғанын (эшкә килһәң, эш янында, ҡайтһаң өй янында парковка урыны табыу мәсьәләһе) аңлатып торманым инде. Автобуста йөрөүҙөң тағы бер уңайлы яғы: унда үҙалдыңа ижади уйланыу мөмкинлеге бар. Мин автобуста барғанда "Юлдаш" радиоһы тыңларға, уларға сәләмдәр яҙырға яратам. Ваҡытында Хисмәт Юлдашев Сипайлованан Телеүҙәккә эшкә йәйәү йөрөй торғайны. Тағы бер "Йәйәүле Мәхмүт"те беләм. Ул - билдәле рәссәм Илдар Туймаҡаев. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] 6gixobvpjs7jldrtf5279172mb5yfbi 0 4531 20647 2020-04-01T04:14:20Z ZUFAr 381 "==40-сы күҙәтеүем == Айҙар Хөсәйенов конъюнктура кешеһе түгел. Шуға күрә уның тур..." исемле яңы бит булдырылған 20647 wikitext text/x-wiki ==40-сы күҙәтеүем == Айҙар Хөсәйенов конъюнктура кешеһе түгел. Шуға күрә уның тураһында яҙыр өсөн үҙенең стиленә күсергә кәрәк. Айҙар менән шулай таныштыҡ. Үткән быуатттың аҙағында ул Яҙыусылар союзына килеп инде. Ҡулында А4 форматындағы йоҡа ғына китап. Таныштыҡ. Мәскәүҙә уҡып йөрөй. "Башкирский девственник" тигән роман китабын миңә бүләк итте лә: "Мин көтөп ултырам, һин уҡып сыҡ..." - тине. "Зөһрә - ҡош. Мин дә ҡош. Мин уның менән Иҫәнғолдан Өфөгә килгәндә автобуста таныштыҡ..." тип башланған романын 7 минут эсендә уҡып сыҡтым. Үҙ ғүмеремдә уҡыған иң ҡыҫҡа романым шул булғандыр. Айҙарҙың Өфөләге артабанғы тормошо беҙҙең күҙ алдында үтте. Яңыраҡ ул миңә тағы бер китабын бүләк итте. Яҙыусылар, әҙәби мөхит тураһында лаҡаптар, булған һәм була яҙған хәлдәр хаҡында тик айҙарса яҙылған “Соло на айпаде” китабы. Әйтергә кәрәк, ул китапты аңлар һәм көлөр өсөн тик айҙарса ҡабул итергә лә кәрәктер. Лаҡаптарының береһен генә килтерәм: Салауат Вәхитов студент йылдарында ярты стипендия аҡсаһына Евтушенконың 2 томлығын һатып алған. Ҡайтҡас та әсәһенә: “Әсәй мин ярты стипендияма Евтушенконың 2томлығын һатып алдым”, - тигән. “Маладис”, тигән әсәһе. Салауат ҡыуанып үҙенең бүлмәһенә юлланғас, әсәһе туҡтатып: “Ә тушенкаларың ҡайҙа?”-тип һорап ҡуймаһынмы. ==41-се күҙәтеүем== Шәмбе көн автостраховка мөҙҙәте тамамланғас, машинамды Аҡъяр ауылының “Бикбау” сауҙа үҙәге ҡаршыһында ҡалдырып, “Росгосстрах” компанияһы офисын эҙләп киттем. Тиҙ генә барып таптым. Бикле булып сыҡты. Шәмбе эшләмәй икән. Кире килгәндә ҡаршыма бер ағай осраны. Һаулыҡ һорашты. Беҙҙең арала шундайыраҡ һөйләшеү булды: –Нишләп йөрөйһөң, ҡустым? –Мына, “Росгосстрах”ҡа килгәйнем. Бикле булып сыҡты... –Йөк машинаһымы? –Юҡ, еңел... –Эй, әттәгенәһе, йөк машинаһы булһа, ярҙам итер инем... –Ярай, ағай, Өфөгә ҡайтҡас, эшләтермен әле... –Һин, ҡустым, мине ғәфү ит... –Нимә өсөн, ағай? –Һиңә ярҙам итә алмаған өсөн... –Эй, ағай, борсолма... –Нишләп борсолмаҫҡа, ти. Һин бит Өфөнән килгәнһең... –Бөтә Өфө кешеләренә ярҙам итергә тимәгән бит... –Барыбер ҡыйын... –Минең Өфөнән икәнлегем ҡайҙан беленә? Мине таныйһыңмы әллә? –Юҡ, танымайым, үҙең әйтәң бит Өфөнән тип. Мин, ҡустым, һиңә тағы нисек ярҙам итә алам? –Юҡ, ағай, барыбер ҙә һиңә шундай ярҙамсыл булғаның өсөн ҙур рәхмәт... –Һуң, мин бит һиңә ярҙам итә алманым... ...Миңә бер нисек тә ярҙам итә алмағаны өсөн тәрән борсолоу тойғоһо йөҙөнә сығып, ағайым тороп ҡалды. Ундай кешеләрҙе Хызыр Илъяс тиҙәр. Шул булғандыр. Бигерәк тә Хәйбулла ерлегендә ошо ағай кеүек ихлас, ярҙамсыл кешеләрҙе йыш осратам. Халҡыбыҙҙың күркәм бер сифатына эйә улар. ==42-се күҙәтеүем== Һыуҙың ҡәҙерен белер өсөн һыуһыҙ сарсарға, ризыҡтың ҡәҙерен белер өсөн асығырға кәрәк, тиҙәр. Йәшәүҙең ҡәҙерен белер өсөн үлеп ҡарарға кәрәкме икән? Сарсағандан һуң һыуһындарың ҡанғансы һыу эсергә, асыҡҡандан һуң туйғансы ризыҡҡа тейенергә була. Тик үлеп ҡарағандан һуң кире терелеүе мөмкин түгел. Шуға күрә Хоҙайға һыйынып йәшәү һәм Уның өсөн үлеү иң дөрөҫөлөр ул. Шулаймы икән? ==43-сө күҙәтеүем== Ҡыпсаҡтар хаҡындағы төрлө сығанаҡтарҙы күҙәтеүем, шул иҫәптән Йәдкәр Бәшировтың “Бөйөк Башҡорт иле” китабы менән танышыуым бер фаразға килтерҙе. Башҡорт халҡын формалаштырыуҙа мөһим роль уйнаған ҡыпсаҡтарҙы европалылар “ҡуман”, урыҫтар “половцы” тип атаған. Ҡыпсаҡтарҙың беҙҙең эраға тиклемге тарихы массагеттарға (мәсәғүттәргә), пассагеттарға, иссагеттарға, дөйөмләштереп әйткәндә, боронғо сактарға барып тоташыуы хаҡында яҙғайны мәрхүм тарихсы Рәшит Аҡкилдин (ауыр тупрағы еңел булһын!). Фарсылар ҡыпсаҡтар йәшәгән даланы “Дәште Ҡыпсаҡ”, урыҫ тарихсылары “Половецкое поле”, гректар һәм башҡа европалылар “Ҡумандар иле” тип атаған. Й.Бәшировтың китабындағы аңлатмала “ҡуман” атамаһы “ҡыуман”дан, йәғни “ҡыу” (ҡыуарған, һары) тамырынан алынған тип килтерелә. Был дәлил половцылар менән ҡумандарҙың бер үк халыҡ булыуын раҫлай. Ә бына “ҡыпсаҡ” атамаһы ҡайҙан алынған һуң? Мәхмүт Ҡашғари яҙыуынса, “...XI быуаттағы боронғо башҡорт теле ҡимаҡтарҙың теленә иң яҡыны һаналған. XI быуатта ҡыпсаҡтар ҡимаҡтар менән ныҡ аралаша һәм “ҡимаҡ” этнонимы тора-бара “ҡыпсаҡ”ҡа әүерелә...” Ҡашғари менән килешергә лә булыр ине, тик “ҡимаҡ” “ҡыпсаҡ”ҡа әүерелгән саҡта яңы эраға тиклем үк булған “сак” тамыры нисек күскән һуң? Быға аңлатма юҡ. “Киске Өфө” ләге “Әсәйем лөғәте” рубрикаһында әсәйем үҙе генә ҡулланған һүҙҙәрҙе килтереп, унда “ҡәп”, “ҡап” ярҙамсы һүҙҙәр хаҡында әйтеп үткәйнем. Әсәйем үҙ телмәрендә уларҙы һүҙенең, фекеренең мәғәнәһен көсәйтер өсөн ҡулланыр ине. Әйтәйек, “ул килмәк ҡайҙа, ҡәп ҡайҙа...” йә булмаһа “ул бармаҡ ҡайҙа, ҡап ҡайҙа...” Белеүебеҙсә, беҙҙең телдә һүҙҙең мәғәнәһен көсәйтеүсе был форма күп осрай, әйтәйек, “ҡып-ҡыҙыл”, “ҡап-ҡара”, “ҡоп-ҡоро” һ.б. Ошоларҙан сығып фаразым: ҡыпсаҡтар боронғо сактарҙың иң-иңе, иң ғәйрәтлеһе, ҡып-сағы... Кем өсөндөр был фаразым көлкө генә булып тойолор. Сөнки тарихсы ла, телсе лә түгелмен. Шулай ҙа ҡайһы ваҡыт ошондай фекерҙәр ҙә башҡа килеп һуғып ҡуя... ==44-се күҙәтеүем== Һуңғы йылдарҙа туйҙарҙы кафеларҙа, ресторандарҙа, ҡыҫҡаһы, бер урында һәм бер көндә үткәреү модаға инеп китте. Әлбиттә, былар барыһы ла ваҡытты һәм сығымдарҙы экономиялау маҡсатында башҡарыла. Боронғоса, барлыҡ йолалар үтәлгән туйҙар хәҙер һағынып ҡына һөйләрлек хәтирәләр булып ҡала бара. Ниндәй күркәм ул туй йолалары. Беҙҙең яҡта, мәҫәлән, тәүҙә ҡыҙҙың ата-әсәһенә һөйләшергә, аҙаҡ әйттерергә килерҙәр ине. Һөйләшеп килешеү бер көндә башҡарылһа, әйттерергә килгәндә ике көн үтеп китә. Әйттереүгә кейәү бала, кейәүңәре, кейәүҙең үҙенән өлкән бер ир туғаны килә. Был ике көндә никах уҡыла, ҡыҙ йәшерелә, егет менә ҡыҙ аҡ келәттә ҡауыша. Ҡауышҡан төндөң таңында ҡыҙҙың кескәй туғандары: ҡәйнештәре һәм балдыҙҙары еҙнәй бүләге алырға килә. Еҙнәй кеше бер туған ҡәйнештәренә мотлаҡ рәүештә бәке, башҡаларына аҡса бирергә тейеш. Кейәү кеше ҡайныһы менән ҡәйнәһенә тейешле бүләген бирә йә әйтә. Шул көндө “Кейәү сәйе” йолаһы үтә.Туйға тиклем кейәү ҡайны йортона килеп кейәүләп йөрөй. Ҡыҙ яғынан кейәүҙең йортона туй өсөн һуйыласаҡ малды алырға киләләр. Туй ҡыҙҙың яғында өс көн һуҙымында үтә. Ҡоҙалар ҡыҙҙың йортона килеп төшөр алдынан “ҡот алып ҡасыу” йолаһы башҡарыла. Тәүге көндә – “Ҡыҙыл туй”, икенсе көн – “Йыуаса”, өсөнсө көн – “Сыбыртҡы ите”. Был өс көндөң тик үҙенә генә хас йолалары бар. Кейәүҙең ата-әсәһе өс көндә лә ҡыҙҙың ата-әсәһенең йортонда төп ҡоҙа, төп ҡоҙағый. Ә егеттең башҡа туғандарын иһә парлап-парлап ҡыҙҙың туғандары үҙҙәренә ҡоҙа (уҙаҡ)итеп алып, төп йортта үткән байрамдан һуң йоҡларға үҙҙәренә алып ҡайта, ҡунаҡ итә, бүләк бирә. Өсөнсө көндөң һуңында ҡыҙҙы кейәү йортона оҙаталар. Кейәү йортонда “Килен һөйөү”, “Һыу юлы күрһәтеү” йолалары башҡарыла, еңгәй үҙенең ҡәйнештәренә, бикәстәренә сигелгән ҡулъяулыҡ, янсыҡ бүләк итә. Ҡоҙалар ҡайтҡандан һуң иртәгеһе көнөнә ҡыҙҙың ата йортона саҡырыусы ебәрелә. Саҡырыусыға мотлаҡ рәүештә бүләк бирелә. Ҡыҙ яғында туйҙа ҡатнашҡан барыһы ла кейәүҙең ата йортона өс көнгә ҡунаҡҡа килә. Төп йортта үткән мәжлестән һуң кейәүҙең туғандары үҙҙәренең ҡоҙаларын (уҙаҡтарын) өйҙәренә алып ҡайтып ҡунаҡ итә, бүләк бирә. Ҡоҙалар ҡайтып киткәндәң һуң “Килен сәйе” йолаһы үтә. Ҡыҫҡаһы, егет менән ҡыҙҙың өйләнешеүе сәбәпле үткән байрам тантаналары беҙҙең яҡта элек 10-12 көндә үтә торғайны. Был ваҡыт арауығында ике яҡтан да ҡоҙалар бер-береһенә шул тиклем эҫенешеп, ысын мәғәнәһендә туғанлашып бөтөр ине. Хәҙер иһә ике яҡтан да, ҡыҙҙың һәм егеттең туғандары бер-береһе менән ныҡлап танышып та өлгөрмәй ҡала. Яңы барлыҡҡа килгән ғаиләнең ныҡлығын ошо ҡоҙалар араһында барлыҡҡа килгән туғанлашыу һаҡлағандыр ҙа инде. Хатта айырылышыуға етди сәбәптәр килеп тыуған хәлдә лә, ҡоҙалашҡан туғандарының мөнәсәбәтен боҙмаҫ, туғанлыҡты өҙмәҫ өсөн генә булһа ла, ғаилә тарҡалмай һаҡланғандыр. Йолалар юҡтан ғына барлыҡҡа килмәгән бит инде. Хәҙер йәштәр араһында йыш күҙәтелгән айырылышыуҙарҙың бер сәбәбе туй йолалары тулыһынса үтәлмәүгә лә бәйлелер тип уйланыла. ==45-се күҙәтеүем== Аң көслөрәкме, әллә тәбиғи инстинктмы? Уларҙы сағыштырыу дөрөҫмө? Был хаҡта төрлө күҙәтеүҙәремә таянып мәҡәләләр яҙғаным бар. Тағы бер миҫал. Бер пашаның улы һыу эскәндән һуң ауырып китә. Уның ағыуланғанмы-юҡмы икәнлеген белер өсөн һауыттағы ҡалған һыуҙы һарыҡ бәрәсенә эсереп ҡарарға булалар. Ныҡ сарсаған бәрәс һыуҙы эсеү түгел, хатта еҫкәп тә ҡарамай, яҡын да килмәй. Икенсе һауыттағы һыу янына үҙе йүгереп килә. Ошонан һуң пашаның улын кемдер үлтерергә йыйынғанын беләләр... Былар барыһы ла тарихта ҡалһын. Хәҙер шундай һорауға яуап эҙләп ҡарайыҡ: һыуҙы еҫкәп тә ҡарамайынса, бәрәс уның ағыулы икәнлеген нисек белгән һуң? Тәбиғи инстинкт миллион йылдар буйы формалаша, шунсама йыл тәжрибәһе һөҙөмтәһе, тиҙәр. Шулай ҙа бер айлыҡ ҡына бәрәс үҙенең ниндәй һиҙеү, тойоу ағзалары аша һыуҙың ағыулы икәнлеген белгән? Аңлатыуы ҡыйын шул. Бары тик шулай тип яуап бирергә генә ҡала: бәрәсте Хоҙай иҫкәрткән, Хоҙай аралаған. ==46-сы күҙәтеүем== Йола-традициялар үтәлешен рухиәтте һаҡларға булышлыҡ итеүсе фольклор сараһы итеп кенә аңлау - мәсьәләнең, айсберг һымаҡ, һыу өҫтөндә күренеп торған өлөшө генә. "Ғәҙәт ҡылыҡтың энеһе..." тигән Мостай Кәрим. Классик миҫал (был турала яҙғаным булды) килтерәм. Үлем түшәгенә ятҡан атай кеше улына ризалығын бирә һәм бер генә үкенесе ҡалыуы хаҡында әйтә. Ул да булһа - улының намаҙға баҫмауы. Васыяты шул була: улы атаһының йыназаһынан һуң 40 көн һуҙымында намаҙ ваҡытында мәсеткә килеп атаһын иҫләп ултырырға тейеш була. Улы атаһының васыятын үтәй һәм 41-се көндә мәсеткә үҙе килә, намаҙға ла ултыра. Ҡырҡ, ахыры, ҡырҡылыу тигәндән алынғандыр. Бер үк ғәмәлде 40 көн башҡарған кешенең был ғәмәле ғәҙәтенә күсә. Тимәк йола-традиция булмышты, холоҡто барлыҡҡа килтерә. Холоҡ - ул характер, ә характер - ул яҙмыш. Ә рухиәт иһә булмыштың, асылдың, яҙмыштың йөкмәткеһе генә. Йола-традицияһын үтәмәгән халыҡ ҡырҡ йыл һуҙымында икенсе халыҡҡа әүерелмәҫ тип кем әйтер? ==47-се күҙәтеүем== Беҙ йыш ҡына коммунистарҙы тәнҡитләргә яратабыҙ. Бар нәмә сағыштырыуҙа күренә. Совет осоронда "Совет Башҡортостаны" гәзитенең тиражы 100 меңдән ашып киткән йылдар булды. Әгәр ҙә гәзит көн һайын сығыуын иҫәпкә алғанда аҙналыҡ тираж ярты миллионға, айлығы 2 миллион самаһына барып етә. Ошоларға башҡорт телендә сыҡҡан башҡа гәзит-журналдарҙың, район гәзиттәренең, "Китап" нәшриәтенең башҡортса сыҡҡан китаптарын өҫтәһәң, башҡорт телендә баҫылған гәзит-журнал-китаптарҙың дөйөм айлыҡ тиражы 3-3,5, йыллығы 42 миллион самаһы данаға барып етә. Тағы ла шуныһы: партия был баҫмаларҙың уҡылыуын да ойошторҙо. Совет осоро идеологияһы ниндәй генә булмаһын, ул баҫмалар башҡортса булғас, телде һаҡлау йәһәтенән уларҙың әһәмиәте иҫкиткес ҙур булды. Маҡсат ысулды аҡланы. Беҙ бына шул баҫмаларҙы уҡып үҫкән быуындар вәкилебеҙ. ==48–се күҙәтеүем== Хат алышыуҙың һүҙ менән аңлатып булмаҫлыҡ кинәнесе, романтикаһы бар. Беҙ, буранбайҙар, үҙебеҙҙәге башланғыс мәктәптән һуң Һаҡмар аша ятҡан Сыңғыҙға йөрөп уҡыныҡ. Бер мәктәптә уҡыһаҡ та, атай–әсәйебеҙҙең йән дуҫтары Париж һәм Миңзифа Туйсиндарҙың балалары менән хат алыштыҡ. Уларҙың исеменән хатты Флүрә апай Туйсина–Аллаярова яҙҙы. Шуныһы иҫтә ҡалған:хатты мәктәп эргәһендәге почта йәшнигенә төшөрәбеҙ ҙә, үҙебеҙ мәктәп коридорында осраған Флүрә апайҙан ҡасып, күренеп ҡалһа, әллә ҡайҙан урап йөрөй торғайныҡ. Хат ҡасан Баймаҡтан урап килгәнсе байтаҡ ваҡыт үтә. Нисектер, беҙ хатҡа яҙған сәләмдәрҙе уҡырҙан алда үҙебеҙҙе күрһә, оятыбыҙҙан ер тишегенә инерҙәй инек. Яҙғыһын Һаҡмар ташып, юл өҙөлгән саҡта, Париж ағай беҙҙе дәрес бөткәнен көтөп ултырып, күмәгебеҙҙе үҙҙәренә йоҡларға алып ҡайтыр ине. Шул саҡта бәләкәс кенә Йәмил, Рәмил, Радмир урындыҡта йылмайып ултырған сабыйҙар ғына инеләр. Уларға бер барғанда Миңзифа апай холодец бешергәйне. Париж ағай уны "мөйкөлдәк" тип атаны. Был ризыҡты тәүге тапҡыр уларҙа ауыҙ иттек. Әрмелә саҡта миңә Буранбай Исҡужин хатты көн һайын яҙҙы. Дөрөҫөн әйткәндә, расхудҡа һуҡты. Ни өсөн тигәндә хат ташыусыға хат өсөн бер ҡап тәмәке бирергә кәрәк. Һағындыра шул саҡтар. Хәҙер иһә смс йә социаль селтәрҙәр аша ғына хат яҙышабыҙ. ==49-сы күҙәтеүем== Йыш ҡына ата-әсәләрҙең шундай һүҙҙәрен ишетергә тура килә: "Балаларыбыҙ менән өйҙә башҡортса аралашабыҙ. Балалар баҡсаһының башҡорт төркөмөнә йөрөтәбеҙ, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытылған класҡа бирәбеҙ, әммә улар урамға сыҡһа, йәһәт кенә дөйөм аралашыу теленә күсә..." "Үҙ кимәлендә аралашыу мөхите булмаған саҡта һәр бер талант эйәһе юҡҡа сыға" тигән Флобер. Тел менән дә шулай. Тимәк барыһын да милли телдә аралашыу мөхите хәл итә, улай ғына ла түгел, ул мөхит баланың артабанғы яҙмышын да билдәләй. Ҡытайҙар юҡҡа ғына донъяның башҡа дәүләттәрендә үҙ кварталдарын ойоштороп йәшәмәй. Был фотола Шамонино ауылының балалары. Улар, асылда, башҡортса аралаша, әммә ара-тирә дөйөм аралашыу телендә һөйләшкән төркөмдәре лә осрап ҡуя. Тағы ла шуныһы: был балалар халҡыбыҙҙың бөрйән, үҫәргән, ҡыпсаҡ, күбәләк, түңгәүер ырыуҙары вәкилдәре. Ҡыҫҡаһы, был ауылда халҡыбыҙҙың бөтөн ырыуҙары вәкилдәре йәшәй. Тимәк, ғаиләлә, урамда, балалар баҡсаһында, мәктәптә уҡытыу-тәрбиә эшен дөрөҫ итеп ойошторғанда, 10-15 йылдан бының ыңғай һөҙөмтәләре күренәсәк. Был ауыл миҫалында бөтөн халҡыбыҙ сағыла. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] 36xh0g08vka82jwx4vv6j6ju5epcqb9 0 4532 20648 2020-04-01T04:15:10Z ZUFAr 381 "==50-се күҙәтеүем== Бер дуҫымдың диуарында "Бәхет тынлыҡ ярата" тигән яҙыу уҡыны..." исемле яңы бит булдырылған 20648 wikitext text/x-wiki ==50-се күҙәтеүем== Бер дуҫымдың диуарында "Бәхет тынлыҡ ярата" тигән яҙыу уҡыным. Бик тәрән мәғәнәле һүҙҙәр. Ниңәлер, күп кенә кешеләр яңғыҙлыҡҡа дусар булыуҙарын, тормош иптәше менән айырылышыуҙарын, балалары үҫеп етеп, яңғыҙ ҡалыуҙарын бәхетһеҙлеккә тиңләй. Ә бит ысын бәхет бәхеттең булмауында ла бар. Хоҙайҙың ихтыярынан тыш япраҡ та һелкенмәй. Тап шуның өсөн әгәр ҙә кеше яңғыҙ тороп ҡала икән, был да юҡҡа түгел. Йыш ҡына икенсе кешене артыҡ ныҡ яратһаң, уны юғалтаһың, тигәнде лә ишетергә тура килә. Халыҡ "Үтә ҡыҙыл тиҙ уңа"ти был осраҡта. Ошоларҙан сығып шундай һығымта яһарға ла ла мөмкиндер: кеше яңғыҙ ҡалған осраҡта Хоҙайға яҡынлай. Ә инде Уның хозурына яҡынлашыу бәхеттең дә бәхете. Бер китапта уҡығайным: донъя ҡыуғандарҙы, Үҙен һанға һуҡмағандарҙы Хоҙай үҙенә ҡаратыр, ишеттерер өсөн һуҡыр йә һаңғырау итә. Мин бәлки яңылышамдыр? ==51-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре прививкалар, вакциналар тураһында һөйләшеү ойошторҙо. Төрлө фекерҙәр әйтелде, уларҙың барыһы менән дә ниндәйҙер кимәлдә килешергә булалыр. Әммә шуныһы бәхәсһеҙ: кеше тәбиғәттән ни тиклем алыҫлашһа, уның төп докторы булған иммунитеты шул тиклем ҡаҡшай һәм уның урынын прививкалар, вакциналар яулай. "Комфорт милләтте үлтерә" ти француздар. ==52-се күҙәтеүем== "Юлдаш" радиоһына 17 йәш тулып киткән икән. Балиғлыҡ йәше. Әсәйем мәрхүмә ғүмеренең һуңғы 5 йылын түшәктә ятты. Тәүлек әйләнәһенә "Юлдаш"ты тыңлап, баҡыйлыҡҡа ла уның һөйләүе аҫтында күсте. Үҙем был радионы иртәнсәк тыңларға яратам. Йәмилдең, Филүстең, Ғәзиздең тауыштары яңғырау менән йәшәгеләр килеп китә! Афарин уларға! Егеттәр үҙенең ихласлығы менән күптәрҙең йөрәген яулап, илебеҙ киңлегендә туған телебеҙҙә аралашыу мөхитен барлыҡҡа килтерҙе. һәр кемдең "Юлдаш" аша үҙенең тауышын яңғыратырға тырышыуы ла күп нәмә хаҡында һөйләй. Башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалектында һүҙ атҡарыусылар ҙа радио аша әҙәби башҡорт телендә һөйләргә ынтыла икән, егеттәр дөрөҫ юлда бара!!! ==53-сө күҙәтеүем== "Юлдаш" радиоһы егеттәре сираттағы һөйләшеүен иң шәп атайҙар темаһына арнаны. Минеңсә, иң яҡшы атай - ул һәр кемдең үҙ атаһы. Әгәр ҙә ул булмаһа, әсәйегеҙ башҡа кешегә кейәүгә сыҡһа, беҙ ошо яҡты донъяны күрә лә алмаған булыр инек. Шуға күрә мин үҙ атайыңды башҡа атайҙар менән сағыштырыуға ҡырҡа ҡаршы. ==54-се күҙәтеүем== Уҡытыусы һөнәре Хоҙайҙан, тиҙәр. Дөрөҫтөр. Сөнки тәүгеһе Хоҙайҙан булһа, башҡа һөнәрҙәр уҡытыусынан. Уҡытыусыны беҙ мәктәптә һабаҡ биреүсе, дәрес уҡытыусы кеше тип кенә аңлайбыҙ, әммә уның мәғәнәһе киңерәк. Халҡыбыҙҙа “Үҙеңдән башҡаны әүлиә тип бел” тигән әйтем бар. Ысынлап та, һәр кем беҙгә һабаҡ бирә. Хатта беҙ яуыз, насар кешегә ҡарап та, уның кеүек булырға ярамай тигән ғибрәт-һабаҡ алабыҙ. Тимәк насар кеше лә беҙгә уҡытыусы. Тағы бер ҡыҙыҡлы фекер. Режиссер Айрат Абушахманов һөйләгәйне. Польшала Люпа тигән бер режиссер биш йыл буйы режиссерҙар әҙерләгән. Уҡыуҙы тамамлар алдынан диплом спектаклендә уҡытыусы студенттарына шундай шарт ҡуя: спектакль башланыр алдынан улар мотлаҡ рәүештә сәхнәгә табут сығарырға тейеш була. Табутта “Люпа”тип яҙылған. Бында шундай мәғәнә һалынған: һин биш йыл үткәс, уҡып сыҡҡас, уҡытыусыңды ерләргә тейешһең. Шулай итмәһәң, һин ғүмерең буйына уҡытыусыңдың хыялдарын тормошҡа ашырырға тейеш булаһың. Ул сағында үҙ юлың булмай. ==55-се күҙәтеүем== Әрмелә саҡта "Литературная газета"ла бер авторҙың шиғыры (авторын онотҡанмын) баҫылып, бер уҡыуҙа ятлап алғайным. Бына ул: Шел по лесу паренек, Паренек кудрявый. Споткнулся и упал Об пенек корявый. И про этот про пенек, Про пенек корявый. Высказал он все что мог Паренек кудрявый. Раньше этот паренек Говорил коряво. Научил его пенек Говорить кудряво. Ошо шиғырмы? Әллә һүҙ уйнатыумы? Ҡыҫҡаһы, ҡайһы берәүҙәрҙәң фекеренсә, бер-ике уҡыуҙа ятланған шиғыр ғына шәп шиғыр була. Киреһенсә лә булыуы бар бит. Әгәр ҙә шиғырҙың һәр юлында һоҡландырғыс, таң ҡалырлыҡ образдар, фекерҙәр булһа, уҡыусы шуларҙың йоғонтоһона бирелеп, ҡалған юлдарын онотоуы ла бар бит. Әллә мин яңылышаммы? Әйткәндәй, иң анһат ятланғаны - таҡмаҡтар))) ==56-сы күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре автомобилгә бәйле әңгәмә ҡорҙо. Элек машинаны йыуғандан һуң уның двигателе шәп эшләй башлағанын күреп аптырай торғайным. Өлкәндәр: "Машина шулайтып йыуыусыға рәхмәтен белдерә, ҡыуанысынан шәп эшләй" - тип аңлата ине. Хәҙер инде был күренештең сәбәптәрен икенсе төрлөрәк уйлайым. Машинаны йыуған саҡта уның моторына, кузовына йәбешеп ҡалған һыу бөртөксәләре двигатель ҡыҙыулығы, ҡояш нуры аҫтында тиҙ генә парға әйләнә, был осраҡта ниндәйҙер кимәлдә һыуҙың кислородҡа һәм водородҡа бүленеү процесы ла бара. Тимәк, машина тирәһендә үҙенсәлекле микро(мокро)флора барлыҡҡа килеп, һауаны таҙартыусы фильтр аша двигателгә кислород һәм водород барып эләгәлер. Ә кислород менән водородтың ниндәй яғыулыҡ икәнен беләбеҙ. Уларҙан хатта шартлатҡыс бомба яһайҙар. Әйткәндәй, һыу менән йөрөүсе автомобилдәр ҙә шул принцип буйынса эшләй, йәғни унда махсус ҡоролма һыуҙы (Н2О) водородҡа һәм кислородҡа айыра һәм двигателгә яғыулыҡ итеп бирә. Тағы ла ямғыр ваҡытында машинағыҙҙың тартыу көсө артҡанын тойғанығыҙ бармы? == [https://vk.com/id184345067?w=wall184345067_3477 57-се күҙәтеүем.] == Салауат рухлы, сәсән телле ине мәрхүм ҡәләшдәшебеҙ, яҡын дуҫыбыҙ Ғәбиҙулла Зарипов. Уның бер ҡыҙыҡлы һүҙе иҫтә ҡалған. «Нимә генә яҙһам да: ул хикәйәме, повесмы, мәҡәләме, шиғырмы-поэмамы, драмамы — ҡобайыр килә лә сыға. Жанр түгел, әйтергә теләгән фекерең мөһим. Фекерең булмаһа, ниндәй генә жанрҙа ижад итмә, һөштөмһөҙ генә нәмә килә лә сыға», тигәйне ул әҙәбиәт, сәнғәт, халыҡ яҙмышы хаҡында бәхәсләшкән оҙон төндәребеҙҙең береһендә. Тиңдәштәребеҙ араһында Коммунистар партияһына ингән берҙән-бер кеше лә ине ул Ғәбиҙулла. Беҙ уны шаяртып, яратып «Максималист» тип атап йөрөттөк. Партия билетын Башҡорт халыҡ фирҡәһен ойоштороу йыйылышында, Матбуғат йортоноң 10-сы ҡатындағы залда яндырҙы ул. Уның хаҡындағы шағирә Зөһрә Ҡотлогилдинаның мәҡәләһен «Ағиҙел»дең 11-се һанында «Исемдәре — хәтер күгендә» рубрикаһында уҡырһығыҙ. == [https://vk.com/id184345067?w=wall184345067_3521 58–се күҙәтеүем.] == Ҡайһы берәүҙәрҙең юғары урынға ултырғандан һуң ни өсөн танауҙарын күккә сөйөүҙәренең сәбәбе уларҙың интеллект кимәленең шул урын өсөн талап ителгән кимәлдән түбән булыуында. Шуға күрә вазифа биләүсе үҙен шул кимәлдә итеп күрһәтер өсөн эйәген өҫкә күтәреп, кешеләрҙе күрмәй, юғарыға ҡарап йөрөргә мәжбүр. Ә бына инде биләгән урыны менән үҙе бер кимәлдә булғандар баштарын тура тотоп, башҡаларҙы үҙенә тиң күреп йөрөй. Ҡыҙыҡ, биләгән вазифалары үҙенең кимәленән түбән булғандар нимә эшләй икән? Баштарын эйеп йөрөйҙәрме? == 59-сы күҙәтеүем. == Кисә ҡыҙым әсәһенә: «Әсәй, һинән матурлыҡ борҡоп тора», — тип әйтеп һалмаһынмы. Кемдән өйрәнгәндер, ҡайҙан отҡандыр «борҡоу» һүҙен? Был һүҙҙәр яңғырағанда йортобоҙ эсендә һандуғас һайраны))) [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] idwolsq6y3mc3loyh60lbqdd2qd3nu6 0 4533 20649 2020-04-01T04:16:46Z ZUFAr 381 " == 60-сы күҙәтеүем. == 26-сы көн ураҙа тотам. Йәй тотмаған өсөн. Баҡтиһәң, кешене аш..." исемле яңы бит булдырылған 20649 wikitext text/x-wiki == 60-сы күҙәтеүем. == 26-сы көн ураҙа тотам. Йәй тотмаған өсөн. Баҡтиһәң, кешене ашҡаҙандан да һәйбәтерәк тәрбиәләгән «мәктәп» юҡ икән. Күп кенә төшөнсәләргә ҡарашымдың яйлап-яйлап үҙгәреүен тоям. «Ас кешенең асыуы яман» тиҙәр. Ни өсөн яман? Сөнки асыуланған саҡта нервы күҙәнәктәре ярҙамында ашҡаҙанға шыйыҡса бүленә һәм кеше үҙенең асығыуын ашҡаҙанын кислота ашай башлағанда нығыраҡ тоя. Тимәк был саҡта эсеңдә «бүреләр олоғанын» ишеткең килмәһә, асыуыңды еңеп өйрәнәһең инде. Был ураҙаның үҙем өсөн асҡан меңдән бер шифаһы ғыналыр тип уйлайым. == 61-се күҙәтеүем. == Рәсәй Федерацияһының халыҡ артисы Станислав Говорухин Ләйсән Золотарева хаҡында: «Шул тиклем ярһыулыҡ. Ҡыҙҙа шул тиклем энергия бар – ядро зарядына етер ине...» - тине. Уйнап, әммә уйлап әйтте халыҡ артисы. Ләйсән "Урал батыр" эпосынан өҙөк башҡарғанда уның йөҙөнә иғтибар иттегеҙме? Тәбиғәт балаларҙа ял итә, ейәндәрҙә йәшәй, тиҙәр. Мин халҡыбыҙҙың хәҙерге хәл-торошонан сығып ҡыҙҙың йөҙөндәге билдәне «АСЫРҒАНЫУ» тип атаным. Ҡыҙ, үҙе лә һиҙмәйенсә, шуны эшләне. == 62-се күҙәтеүем. == «Йөрәк һүҙе»нән һуң һаман да күңелде тынысландырып, уйҙарҙы бер көтөүгә йыйып булмай. Ҡупҡалйыны йөрәк. Йөрәктән сыҡҡан ғына йөрәккә етә, тигәндәре шулдыр. Кисәлә булыусылар ғүмерҙәренә етерлек рух, дәрт алғандыр, меңәрләгән йәндәр ғәм уты менән тоҡанғандыр ул кисәлә. Ул төндө кисәлә булыусыларҙың йоҡламайса таң аттырыуҙары бының дәлиле! Барлыҡ ҡатнашыусыларға ла «Мәрҙәс!» билгеһе ҡуям. Зөлфиәнең ҡыҙы Гүзәл менән уңышының серен мин үҙенең йөрәген ярып сыҡҡан һүҙҙәрҙе үҙе һәм ҡыҙы башҡарыуында күрәм. Ошо уҡ шиғырҙарҙы башҡа берәү һөйләгән булһа, ундай уҡ тәьҫирле булмаҫ ине, тип тә уйлайым. Сөнки юл аҫтындағы серҙәрҙе автор үҙе генә белә. Беҙҙең шағирҙарҙың күбеһе үҙҙәре яҙғанды тыңлаусыға еткерә белмәй. Әсәле-ҡыҙлы был ҡатнашыусылар шағирәнең йөрәгенән сыҡҡан тере тойғоларын, уй-кисерештәрен, йән яныуҙарын, хафа-борсолоуҙарын теп-тере, ҡап-ҡайнар килеш тамашасыға еткерҙе. Интонациялар бик дөрөҫ һәм урынлы ҡуйылды. Зөлфиә кәрәкле баҫымдарҙы тауышы менән көйләп, тик үҙе генә белгән кисерештәрен тамашасыға еткереү оҫталығын күрһәтте. Халҡыбыҙҙың иң күркәм: ихласлыҡ, эскерһеҙлек сифаттары сағылды уларҙа. Был проектты уйлап табыусыларға, ойоштороусыларға ла «Мәрҙәс!» Шундайыраҡ тәҡдимем дә бар: һүҙ сәнғәтенең иң юғары үҫеш баҫҡысы булып беҙҙең халыҡта борон-борондан сәсәнлек һаналған. Шуға күрә бәйгелә ҡатнашыусыларҙың үҙ иркенә ҡуйып, "Әйтеш" номинацияһын да индереү маҡсатҡа ярашлы булыр ине тием. Икенсенән, конкурстың йылдан-йыл һүҙ оҫталығы, зиһен үткерлеге йәһәтенән камиллаша, үҫешә барыуы барыбер ҙә «Әйтеш»кә алып киләсәк! == 63-сө күҙәтеүем. == Ҡыштың тәүге көнө. Ҡар юҡ. Йәдкәр Бәширов «Бөйөк Башҡорт иле» тигән китабында беҙҙең эраға тиклем боронғо ата-бабаларыбыҙҙың ике тапҡыр бер быуатлыҡ ҡоролоҡ ваҡытында Себергә, Иран яҡтарына күсенеп, йөҙ йылдан һуң кире Уралтауға әйләнеп ҡайтыуҙары хаҡында яҙа. Ирандағы ҡурай уйнаусы бәшкәрттәр шул замандан тороп ҡалғандыр, тигән фараз да бар. Ул замандарҙа Ағиҙел һәм башҡа йылғалар бөтөнләй кипкән. Ағиҙел кипкәс, Кама менән Волга ла ҡороған бит инде. Ҡоролоҡто боронғо башҡорттар «ҡара ҡыш» тип атаған. «Ҡарғыш» һүҙе шунан килә. Күрәһең, кешегә иң насарҙы теләү ҙә шул ҡара ҡыш теләүгә бәйлелер. Аҫаба башҡорттоң мотлаҡ белергә тейеш булған өс шартының береһе — йондоҙҙарға ҡарап эш итеү. Күрәһең, йондоҙҙарҙың телен аңлаған ата—олаталарыбыҙ ҡара ҡыш килеүен алдан белеп, уны үткәреү өсөн әҙерләнеп, ҡоролоҡ әжәленән ҡотолғандыр. Ит, һөт, емеш—еләк ризыҡтары киптереү тәжрибәһе тап шул замандан килә. Халҡыбыҙ ул заманда ҡоролоҡ килгәндә мәмерйәләрҙә һыу запасы һаҡлау серен дә белгән. Йондоҙҙар телен белмәүсе ҡәүемдәр барыһы ла юҡҡа сыҡҡан. Синопниктар хәбәр итеүенсә, ошо көндәрҙә ҡар яуасаҡ, Аллаһ бойорһа... == 64-се күҙәтеүем == Малай саҡта эттәрҙең бағана. ағас төптәренә һарып йөрөүен мәҙәк итеп кенә күрә инем. Баҡтиһәң, улар ошо рәүешле йәшәгән ерҙәренә хоҡуғын белдерә икән. Бүреләр ҙә шул рәүешле үҙ биләмәләренең сиген билдәләй. Ҡоштар иһә икенсе ғаилә башлығының һайрау тауышы ишетелгән ерҙә оя ҡора алмай. Биләмә сиген билдәләүҙә рекордты бесәйҙәр ҡуя. Мыяу-заттар ярауын күмеп, бының менән уларҙың оҙағыраҡ һаҡланыуын йәғни оҙағыраҡ ваҡытҡа еҫен һаҡлауын һәм "сик һаҡсыһы" булып хеҙмәт итеүен тәьмин итә. Эттәр, бүреләр, ҡоштар, бесәйҙәр донъяһында барыһы ла көйләнгән. Дөрөҫөрәге, бөйөк тәбиғәт уларҙы үҙ биләмәләрен һаҡлау инстинкты менән ошо рәүешле яралтҡан. Кешеләрҙең күбеһенә ер биләмәһе бөтөнләй кәрәкмәй. Донъялар үҙгәреүгә өс тиҫтәгә яҡын ваҡыт үтте: халҡыбыҙҙың нисә проценты бушлай бирелгән пай еренә документ алып, межаланы икән? == 65-се күҙәтеүем == Бөгөн «Юлдаш» радиоһы егеттәре Халыҡ–ара Олимпия комитеты (МОК) тирәһендә барған низағтар тураһында һөйләште. Мин үҙ һүҙемдә ҡалам барыбер: низағтарҙың сәбәбе сәйәсәткә түгел, фәнгә бәйле. Беҙҙекеләр МОК–тың ҡуйған дәғүәләрен үҙебеҙҙең фәнни ҡаҙаныштарға нигеҙләнеп кенә кире ҡаға ала бит. Беҙҙә иһә фәндә лә оптималләштереү бара. Ни өсөн фәнебеҙ үҫешә алмай? Сөнки иҡтисадыбыҙ «иҙәндә» ята. Ни өсөн иҡтисад һөйрәлә? Сөнки фәнебеҙ саҡ тын ала. Ә кемдәр был сәйәси мәсьәлә тип әйтә, улар Лениндың һүҙҙәрен иҫкә төшөрһөн: «Сәйәсәт - ул иҡтисадтың бер дәүмәлгә тупланған сағылышы» ("Политика - это концентрированное выражение экономики"). Әгәр ҙә иҡтисадыбыҙ үҫешкән булһа, фәнебеҙ ҙә юғары булыр ине (йәки киреһенсә), ул сағында беҙгә бер ниндәй «МОК» та, «МОП»та дәғүәһен белдерергә баҙнат итмәҫ ине. Көслөләргә дәғүә белдермәйҙәр. == 66-сы күҙәтеүем == Ураҙамдың бөгөн 47-се көнө. Яйлап-яйлап «эске туҡланыу» йәғни быға тиклем тупланған «запас иҫәбенә туҡланыу» механизмын үҙләштерәм. Осоп тиерлек йөрөйөм. Асығыу тойғоһон еңдем шикелле, кис ауыҙ асыу мөҙҙәте килеп етһә лә, ашағы килмәй. Баҡтиһәң, донъяла иң дөрөҫ туҡланыусылар балалар икән. Улар иртәнге. Төшкө, киске аш тигән шартлы туҡланыу ҡағиҙәләрен ҡабул итмәй, йәғни асыҡҡас ҡына ашарға һорай. Яңыраҡ бер дини китапта уҡыным. Унда Мөхәммәт бәйғәмбәрҙең һүҙҙәре килтерелгән. Уның әйтеүенсә, барлыҡ ауырыуҙарҙың сәбәбе - ашҡаҙандағы ризыҡ эшкәртелеп бөтмәйенсә, өҫтәмә рәүештә ашау. == 67-се күҙәтеүем == "Оптимизм юҡ ул, мәғлүмәт етешмәүе генә бар" тип әйтеүселәр осрай. Уларҙың фекеренсә, нимәлер хаҡында барыһын да белеп бөтмәгән кеше генә яҡты киләсәкте күрә ала. Бик бәхәсле. Мин, мәҫәлән, киреһенсә: халҡыбыҙҙың үткәне, шанлы тарихы хаҡында күберәк белгән һайын үҙемде күберәк оптимист итеп тоям. Мостай Кәрим менән дә килешем: халҡыбыҙ азатлыҡ өсөн көрәшмәгән, ә азатлығын юғалтмаҫ өсөн көрәшкән, тимәк ҡол булмаған. Әгәр ҙә ҡол булһа, регуляр ғәскәре булған дәүләткә өс быуат буйына ҡаршы тора алмаҫ ине. ==68-се күҙәтеүем== Студент саҡта Өфөлә арзан ғына хаҡҡа туйғансы ашап сығырлыҡ ашханалар була торғайны. Салат йә винегрет, 1-се, 2-се блюдалар, сәй йә компот, картуф йә кәбеҫтә бәлештәре, икмәк - ошоларҙың барыһын 1 һумға алыу мөмкин булды. Әммә һүҙем икенсе нәмә хаҡында. Ашханала нисек кенә, күпме генә туҡланһаҡ та, бер сәғәт тә үтмәй, ҡабаттан асығыр инек. Шул уҡ ваҡытта ятаҡтағы бүлмәгә ҡайтып, әллә ни төрләндермәй генә (йә итле аш, йә картуф, йә вермишель) бер төрлө ризыҡты үҙебеҙ бешереп ашап, аҙағынан сәй эсеп ҡуйһаҡ, көнө буйына туҡ йөрөр инек. Ошо ике төрлө туҡланыуҙың айырымлығын ураҙа тота башлағас ҡына аңланым. Хикмәт еҫтәрҙә икән. Ураҙа еҫ һиҙгерлеген арттыра. Кеше ашты үҙе бешергән саҡта таралған еҫтәр уның ашҡаҙанында тап шул еҫкә, тимәк әҙерләнгән ризыҡҡа кәрәкле ферменттарҙы бүлеп сығарып, ашҡаҙан алдан уҡ шул ризыҡты ҡабул итергә әҙерләнә, алдан уҡ эшләй башлай. Ашханаларҙа иһә кухня бүлмәләре айырым урынлашҡас, еҫтәрҙең залға үтеү мөмкинлеге сикле. Тимәк ашхана ризығын ашҡаҙан эшкәртмәй. ==69-сы күҙәтеүем== Яңы йыл алдынан ҡолап китерлек яңылыҡ: спиртлы эсемлектәрҙең градусын кәметәләр, ниндәйҙер тәмләткес өҫтәйҙәр. Был, беренсенән, эсеүселәрҙең һанын ҡырҡа арттырасаҡ, икенсенән, "һыра алкоголизмы" миҫалындағы һымаҡ градусы түбән, етмәһә тәмле булып тойолған эсемлеккә өйрәнгәндәргә унан ҡотолоуы ауыр буласаҡ. Тәҡдим ителгән эсемлек кешенең ихтыярын яйлап, әммә ныҡ итеп һындырыуға иҫәпләнгән. Ҡаты һәм тәме булмаған эсемлекте ҡабул итеүселәр унан тиҙерәк ҡотола ала. Дошманының көслө һәм зәһәр булыуы кешене нығыраҡ һәм тиҙерәк сыныҡтыра. Был хәлде ваҡытында ныҡ эскән һәм унан ҡотолған кеше булараҡ яҡшы аңлайым. Әйткәндәй, 2018 йылдың 19 июлендә айныҡ тормошома 20 йыл тула. Хоҙай ғүмер бирһә, байрам итермен, тием. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] fey96rw6n2g3pqwxg4iuog709chwatp 0 4534 20651 2020-04-01T04:19:02Z ZUFAr 381 " ==70-се күҙәтеүем== Урамда кешеләрҙең кәйефенә иғтибар иттегеҙме? Һыу уртлаған..." исемле яңы бит булдырылған 20651 wikitext text/x-wiki ==70-се күҙәтеүем== Урамда кешеләрҙең кәйефенә иғтибар иттегеҙме? Һыу уртлаған кеүектәр. Барыһы ла кәйефһеҙ. Декабрь аҙағындағы романтизмдың, күңел күтәренкелегенең семтеме лә юҡ. Был нимә тураһында һөйләй? Беҙ байрам итә белмәйбеҙ. Шатланғанда ла, ҡайғырғанда ла сама белеү фарыздыр. Ни бары бер кисте уҙғарыр өсөн айҙарға етерлек шатлығыбыҙҙы, эмоциябыҙҙы сарыф итәбеҙ. Алдағы көндәребеҙ иҫәбенә үтескә шатлыҡ алып торабыҙ ҙа, һуңынан шуның һөҙөмтәһен татыйбыҙ. Кеше бер тапҡыр спиртлы эсемлек ҡабул итһә, 40 көн иманы булмай, тигән аңлау ҙа юҡтан тыумаған тимәк. Был хаҡта "Мин эсеүемде ташланым" тигән яҙмаларымда "Үтескә алынған шатлыҡ" тигән бүлектә яҙып үткәйнем инде. ==71-се күҙәтеүем== Кисә кис супермаркетта 10 йәшлек самаһындағы бер үҫмер һатып алған икмәген магазиндан сыҡҡан урындағы контроль үлсәгескә һалып үлсәне лә: "Мине теүәл 8 грамға алданылар",- тине. "Нимә, икмәгеңдең ауырлығы кәмерәк килеп сыҡтымы әллә?" - тип һораным тегенән. "Юҡ, этикеткала 300 грамм тип яҙылған, ә үлсәгестә 308 грамм", - ти үҫмер. Янына килдем. Ул тағы ла тауарын күҙем алдында үлсәп күрһәтте. Мин уға: "Һинең файҙаға бит, 8 грамға оттоң, ниңә ҡайғыраһың?" - тием. Әммә үҫмер һис тә бирешергә теләмәйенсә: "Юҡ, мин алдандым", - тине лә, китеп барҙы. ...Оҙаҡ уйландым. Ә бит үҫмер дөрөҫөн әйтте. Кем белә, бәлки ул тәүге тапҡыр ошондай хәлгә тарып, күңеле менән быны ҡабул итергә теләмәйенсә, күңел ихтилалы кисергәндер. Кеше бит ошо рәүешле алданырға һәм алдашырға өйрәнә... ==72-се күҙәтеүем== Бала саҡтан бер күренешкә аптырай торғайным. Эттәр һәм бесәйҙәр ауырыған саҡта ашамай, һыу эсмәй. Ҡаҡ һөйәккә ҡалғансы һуҙылып яталар ҙа, аҙаҡ, бер ни булмағандай, аяҡҡа баҫып китәләр. Ураҙамдың 72-се көнөндә, 72-се күҙәтеүҙә (был юҡҡа ғына түгелдер) хайуандарҙың был хәләте иҫкә төштө. Чекмарев һымаҡ "быҙауҙарҙың зәңгәр күҙҙәренә" ғашиҡ булыусы зоотехник дуҫым, шағир Дамир Шәрәфетдинов миңә был хәлде шулай аңлатты: ураҙа ваҡытында тере йәнгә тәбиғәт тарафынан һалынған иммунитет уяна, тере йәндең "үҙ докторы" эшмәкәрлек итә башлай. Беҙ, кешеләр генә, тәбиғәттән алыҫлашыуыбыҙ арҡаһында был хәҡиҡәтте онотҡанбыҙ. Бына һиңә кәрәкһә! ==73-сө күҙәтеүем== Ауылға ҡайтҡан һайын атайым менән һөйләшеп һүҙҙәребеҙ бөтмәй торғайны. Кеҫә телефондары дәүере башланғас, уға ла бүләк иттем. Шунан һуң ул миңә бик йыш шылтырата башланы. Ауыл, район, донъя хәлдәрен һөйләй, тәүлек әйләнәһенә тиерлек бәйләнешебеҙ өҙөлмәй. Уның ҡарауы, ауылға ҡайтып төшһәм, һин һаумы ла, мин һаумы, тиеп әйтешәбеҙ ҙә, әңгәмәбеҙ ҙә шуның менән сикләнә. Кире Өфөгә юлланыуым була, атайым шылтыратып: "Ҡайһы ерҙә бараһың әле? Һиңә мин бер нәмәне әйтергә онотҡанмын", - ти. Машинаны юлдан ситкәрәк сығарып ҡуям да, тағы ла һөйләшә башлайбыҙ. Атайымдың ҡалған ғүмерендә беҙ күберәк телефон аша һөйләштек... Бының менән нимә әйтергә теләйем һуң? Виртуаль бәйләнешкә тиҙ өйрәндек. Үкенес, мөнәсәбәттәр ҙә виртуаль була бара. Социаль селтәр аша танышҡан дуҫыбыҙ менән күҙмә-күҙ осрашһаҡ та: "Ярай, мин һиңә селтәр аша мәғлүмәт, фото һалырмын, репост яһарһың, лайк ҡуйырһың", - тип тиҙ генә хушлашыу яғын ҡарайбыҙ. Дөрөҫөн әйткәндә, селтәрҙәш дуҫыбыҙ беҙгә ысынбарлыҡта, тормошта бөтөнләй кәрәкмәгән кеше булып сыға. Һүҙ юҡ. мәғлүмәтте хәҙер, ошо секундта Ер шарының теләһә ниндәй нөктәһенә еткереү өсөн Интернет бынамын тигән сара. Тик виртуаллектең беҙҙе ысынбарлыҡтан нисек айырғанын торған һайын нығыраҡ тоябыҙ. Әллә мин яңылышаммы, дуҫтар? ==74–се күҙәтеүем== Бәләкәй саҡта Бибинур апайым менән 1 апрелдә икебеҙ генә өйҙә ҡалып, тиҫтерҙәремде тыуған көнөмә саҡырырға булып киттек. Ҡыҙыҡ күреп. Апайым йүгереп йөрөп саҡырып сыҡты. Әйтелгән ваҡытҡа малайҙар бер–бер артлы өйөбөҙгә килә башланы. Үҙебеҙ урындыҡ аҫтына инеп боҫтоҡ. Улар өйгә килеп инәләр ҙә, ишек төбөндә танауҙарын тартып торалар ҙа, өйҙә бер кем дә юҡлығын белгәс, бүләктәрен (юйғыс, дәфтәр, ҡәләм, линейка йә 3 тин аҡса) урындыҡ ситенә һалып, шым ғына сығып китәләр. Тағы ла шуныһы: аҙаҡ уларҙың береһе лә үпкәһен белдермәне. Имамитдин класташым ғына: "Һин төнә мин һине ҡотларға тип килгәндә ҡайҙа булдың? Нишләп тыуған көнөңдө 1 апрелдә үткәрҙең ул?"– тип һораған булды. Күңелемдә ауырлыҡ ҡалды 1 апрелдәге урынһыҙ был шаяртыуым өсөн. Шуға күрәлерме, тыуған көнөмдө яратмайым. Ул көндө билдәләү мәсьәләһенә битарафмын. Психологтар тыуған көнөңдө үткәреү, бүләк алыу үҙеңдең 1 йылға, юбилей ваҡытында 5,10 йылға ҡартайыуыңды рәсми рәүештә раҫлау тип иҫәпләй. Һуңлап булһа ла, малайҙарҙан ғәфү үтенәм. Ғәфү итегеҙ мине, Имамитдин, Рәйес, Хәйҙәр, Әхиәт, Ғәзиз, Миңнулла, Әбделбаҡый, Хәбир, Миңләхмәт, Әсҡәт, Азат, Әхмәт, Фәнил, Нуритдин, Салауат һ.б. Шулай ҙа тыуған көнөңдә ҡотлауҙар алыуҙың яҡшы яғы ла бар икән, дуҫтар! Быйыл шуны аңланым. Кешеләргә кәрәкмен икән. Форсаттан файҙаланып, барығыҙға ла рәхмәт һүҙҙәремде еткерәм. Рәхмәт, дуҫтарым! Хоҙай һеҙҙе лә ҡыуандырһын!!! ==75-се күҙәтеүем== Шәйехзада Бабич исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, күренекле рәссамыбыҙ Йәлил Сөләймәновтың киң билдәле "Һуңғы һартай" тигән эшен тыныс ҡына ҡарай алмайым. Күҙгә йәш тығыла. Үҙемсә унда шундайыраҡ фекерҙәрҙе уҡыйым: 1.Милләт үҙ-үҙен һаҡлайым тиһә, тик көрәшеп кенә йәшәргә тейеш. Көрәшеүҙән туҡталһаң, юҡҡа сығаһың... 2.Шул уҡ ваҡытта һин бер уҡ осорһаң, үҙеңә табан осоп килгән йөҙ уҡтан да һаҡланырға тейешһең... 3.Тарихҡа һин пистолеттан атһаң, ул һиңә пушкалар менән яуап ҡайтара... 4.Атылған уҡ - әйтелгән һүҙ, уны туҡтатып булмай... 5."Эт сапҡанда, бет саба" ти. Башҡалар уҡ атҡанда һин ҡурай тартып ҡына ултыра алмайһың... 6.Әҙәм балаһы барлыҡ ғәмәлдәре өсөн дә яуаплы... Һ.б. Ә һеҙ ниндәй фекерҙәр уҡыйһығыҙ, дуҫтарым? ==76-сы күҙәтеүем== Күмәкләшеп ауылыбыҙ клубында кино ҡарау бала сағыбыҙҙың күңелле хәтирәһе булып күңелгә уйылып ҡалған. Һинд фильмдарында, мәҫәлән, шундай сюжет һыҙығы киң таралған: егет менән ҡыҙ бер–береһенә ғашиҡ була, икәүләшеп тәбиғәт ҡосағына йүгерәләр, шунда йырлайҙар. Кино тап шул урынға барып етһә, билдәле ҡурайсы, йырсы Юнир Һағынбаевтың атаһы Шәмситдин ағай: "Былар ҡасан йырларға урын тапҡансы, сығып тартып инәм, урын тапһалар, әйтерһегеҙ",– тип сығып китә. Бер аҙҙан клубтың ишеген асып башын ғына тыға ла: "Урын таптылармы? – тип һораша. Бар халыҡ: "Юғале, тәмәкеңде тартып бөт..." – тип ҡысҡыра. Бер аҙҙан тағы ла ишек асыла, тағы... Ҡыҙыҡ, Юнир ауылдан оло донъяға, йырларға урын эҙләргә сығып киткәндә ағайыбыҙ нишләне икән? ==77-се күҙәтеүем== Кино ҡарауға бәйле тағы бер хәтирә. Ул саҡта беҙҙең яҡта бер нисә ауылды бер киномеханик хеҙмәтләндерҙе. Әйтәйек, ул сәғәт киске 6-ла бер ауылда кино ҡуя ла, төн уртаһына тиклем башҡа ауылдарҙы урап сыға. Төрлө хәлдәр була. Ҡайсаҡ төн уртаһына тиклем киноның килгәнен көтөргә тура килә. Бер мәл төнгө 12-гә тиклем көттөк тә, өмөтөбөҙ өҙөлөп ҡайтып киттек. Ятырға ла өлгөрмәнек урам буйлап Йосоп тигән малай: "Шеләрке, роғоҙто, ноки лабу" (Кешеләр, тороғоҙ, кино була) тип һүҙҙәрҙең ижектәрен алмаштырып ҡуйып, ҡысҡырып йөрөп сыҡты. 15 минут та үтеп өлгөрмәне, клуб кеше менән тулды. Был хәл һуңынан йолаға әүерелде. Хәҙер ҙә ауылға ҡайтһам, кемдерҙеңдер: "Шеләрке, роғоҙто, ноки лабу",-тип ҡысҡырғанын көтөп ятам. Әҙер ятам, клубҡа барырға. Эх, Йосоп та ауылда түгел, исмаһам... ==78-се күҙәтеүем== Йыуыштырыңҡырамағанлыҡтарынанмылыр... Иң күп хәрефтәрҙән торған башҡорт һүҙҙәренең береһе ошо. Кем тағы ла күберәк хәрефлеһен белә? ==79–сы күҙәтеүем== Кеше күп йыйылған ерҙәрҙә – һабантуйҙарҙа, концерттарҙа, башҡа сараларҙа йөрөүҙең ҙур ыңғай һәм ҙур кире яғы бар. Ыңғай яғы: күптән күрмәгән таныштарыңды, дуҫтарыңды осратаһың, төркөмдөң ыңғай энергетикаһын үҙеңә алаһың, кире яғы: таныштарыңдың, дуҫтарыңдың береһе менән дә йүнләп аралаша, һөйләшә алмайһың. Сөнки береһе менән күрешеп тә өлгөрмәйһең, икенселәр һине тартҡылай, һаулыҡ һорашырға ҡулын һуҙа, ҡосаҡлай башлай. Был ваҡытта теге кеше менән генә һөйләшеүеңде дауам итһәң, башҡалар һине эреләнгән, әллә кем булған икән, тип уйлай башлай. Һөҙөмтәлә был сарала ҡатнашыуың һөҙөмтәһендә ҡырҡҡа бүленәһең, йөҙгә тарҡалаһың, меңгә сәрпәкләнәһең һәм кәйефең төшөп ҡайтып китәһең. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] 0u3w367ehwfbkn08qg2a53jlekxcq1f 0 4535 20652 2020-04-01T04:20:18Z ZUFAr 381 " ==80–се күҙәтеүем== Эйнштейндың "Сағыштырмаса теория"һы ("Теория относительнос..." исемле яңы бит булдырылған 20652 wikitext text/x-wiki ==80–се күҙәтеүем== Эйнштейндың "Сағыштырмаса теория"һы ("Теория относительности")буйынса ҡарағанда иң күп йәшәүселәр ХХ быуаттың тәүге яртыһында тыуыусылар. Уларҙың ғүмере бер нисә миллион йылға тиң. Ни өсөн тип уйлайһығыҙ? Сөнки электр һәм атом энергияһы, электрон технологиялар булмаған заманда тыуыусылар үҙҙәренең 50–80 йыллыҡ ғүмере эсендә "аттан – атом бомбаһына"тиклем ара үтте. Был арауыҡ тәүтормош ҡоролошонан ХХ быуатҡа тиклем үткән юлға тиң. Сағыштырмаса ҡарағанда, әлбиттә... ==81–се күҙәтеүем== Илебеҙҙә хеҙмәт урындары йылдан–йыл кәмей барған һайын спортҡа иғтибар көсәйә. Элек беҙ көнө буйына сәкән һуғып, ҡылыс алышып, башҡа төрлө уйындарға мауығып, кис кенә өйгә ҡайтып инһәк, әсәйҙәр: ""Ҡайҙа шул тиклем йөрөнөгөҙ эт һуғарып, бушты–бушҡа ауҙарып, икмәк серетеп"", – тип әрләй торғайны. ==82-се күҙәтеүем== 24 февралдә Баймаҡ районының Темәс ауылы янында ат сабышы уҙҙы. Саңғы ярышы ла үтте. Әбйәлил районының Айыуһаҙы ауылынан башҡорт тоҡомло айғырҙы, Дон юртағын сабышырға алып килеүсе кеше әрмеләге хеҙмәттәшем Биктимер Кәримов булып сыҡты. 30 йылдан һуң уның менән осраштыҡ. Мөғжизә! Ат сабышы түбәндәгесә уҙҙы: йәштәренә ҡарап дүрт төркөм башҡорт тоҡомло аттар айырым ярышты, аҙаҡ барыһы ла ҡатнашлығында бәйге үтте, бынан тыш башҡа тоҡомло аттар айырым йүгерҙе, шунан ике төркөм башҡорт тоҡомло аттар һәм башҡалар санаға, юртаҡтар ике тәгәрмәсле арбаға егелеп ярышты. Биктимерҙең башҡорт тоҡомло айғыры үҙ йәшендәге аттар менән сабышырға теләмәне лә ҡуйҙы. Республика кимәлендә еңеп йөрөгән айғырҙың был ҡылығын хеҙмәттәшем шулай аңлатты: баҡтиһәң, бергә бәйгегә сыҡҡан аттар араһында ҡатнаш ҡанлылары булһа, башҡорт тоҡомло айғыр ундайҙарҙы шундуҡ тойоп ала һәм улар менән сабышырға теләмәй икән. Тәбиғәтте алдап булмай шул. Беҙ генә башҡалар менән йылғырлыҡта, өлгөрлөктә һәм башҡа бик күп "-лыҡта" һәм "-лектә" ярышып маташабыҙ. ==83-сө күҙәтеүем== Сәлимә һеңлем әсәһе, Гөлнур апайым хаҡында шундай матур һүҙҙәр яҙған. Рәхмәт туғаныма! Эйе, ул тормошто, кешеләрҙе, сәхнәне, бигерәк тә шиғриәтте ярата. Үҙе лә шиғыр яҙа. Тағы ла, әгәр ҙә тормошо башҡасараҡ юлдан киткән булһа, ул мотлаҡ йырсы булыр ине. Һаман да үҙәкте өҙҙөрөп башҡара ул йырҙарын. Үткән быуаттың етмешенсе йылдарында уҡ улар Сыңғыҙҙағы Флүрә апай Туйсина менән икеһе ауыл, район клубтарының халыҡ артистары инеләр. Гөлнур апайымдың тағы ла бер күркәм дә, бәлки башҡаларға сәйер ҙә булып тойолған сифаты бар: кемдер уның алдында насар йә ауыр һүҙ һөйләй башлаһа, йырларға тотона. Теге кеше туҡтағансы һуҙа һәм еңеп сыға. Бындай ғәҙәт уға атайыбыҙҙың әсәһе Тайфа ҡарсәйебеҙҙән мираҫ булып ҡалған. Ул да тормошондағы барлыҡ ауырлыҡтарҙы йырлап еңгән. ==84-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы алып барыусылары өйләнешергә йөрөгән егет менән ҡыҙҙың бер-береһенә тап килеүен психологик яҡтан тикшереү зарурлығы хаҡында әңгәмә ҡорҙо. Был шартты законлаштырыу хаҡында ла һүҙ бара, имеш. Ошо мәсьәләгә бәйле бер нисә фекерем: 1.Никахтар күктә яралып, дин әһелдәре тарафынан Хоҙай ризалығы өсөн теркәлә икән, психолог кәңәше буйынса ҡауышыу тыйыла ҡалһа, был Хоҙайҙың эшенә тығылыу менән берҙер ул. 2.Айырылышыу күп осраҡта матди сәбәптәргә, социумға бәйле икән, бәлки иң тәүҙә яңы барлыҡҡа килгән ғаиләгә иҡтисади яҡтан ярҙамды законлаштырыу лазымдыр. 3.Әгәр ҙә өйләнешергә йөрөүселәр икеһе лә плюс йә минус булһа, йәғни закон талап иткәнсә, тап килһә, уларҙың тормош усағы тоҡанмаясаҡ. Сөнки ике ҡапма-ҡаршы полюс мөнәсәбәтендә генә энергия барлыҡҡа килә. Был - диалектика ҡануны. Тимәк психологтар йәштәрҙең бер-береһенә тап килеүен түгел, ә тап килмәүен тикшерергә тейеш. ==85-се күҙәтеүем== "Шиғриәт көнө" уңайынан бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре шиғыр бәйгеһе ойошторорҙо. Уның шарты буйынса "Шаулай урман, шаулай урман елдәр иҫкәндә..." тигән юлдарҙы дауам итергә кәрәк ине. Мин дә уйынлы-ысынлы ошо юлдарҙы яҙып ҡуйҙым: Шаулай урман, шаулай урман Елдәр иҫкәндә. Урман һис тә шауламай шул, Илай икән дә; Тиҙҙән килеп ҡырҡырҙарын Аңлай икән дә; Һуңғы тапҡыр үҙ телендә Йырлай икән дә... ==86-сы күҙәтеүем== Тыңлай, күрә белһәң, тәбиғәттәге һәр күренеш, һәр тауыш шиғыр кеүек. Мин, мәҫәлән, йәйҙең йәмле көнөндә ҡанымды һулҡылдатып һурып, безелдәп осоп киткән серәкәйгә ҡарап шундай шиғыр яҙғайным: Ихласлығым – мәғәнәһеҙ,– Һин, әйтерһең, Брест ҡәлғәһе... Һиңә осоп уҡ шикелле, Ҡаҡлығамын туп шикелле. Тик хыялда күрешербеҙ, Вәғәҙәләр бирешербеҙ Бе-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ-ҙ.... Ҡарап ҡалдым серәкәйгә, Бәп-бәләкәй нәмәкәйгә... Тейәп алды минең ҡанды, Тарафыңа осош алды... Бз-з-з-з-з-з-з-з-з-з-з-з-з... ==87-се күҙәтеүем== Ялҡын ялмаған кинотеатр эсендә телефон аша әсә-аталары менән мәңгелеккә бәхилләшкән балалар хаҡында ишеткәндән һуң, улар яҙған һуңғы смс-тарҙы уҡығас, барыбыҙ ҙа тетрәнеү кисерҙек һәм тынып ҡалдыҡ. Сөнки һүҙҙәр көсһөҙ бында. Моғайын, тап ошондай ваҡытта кеше йырға таяналыр, һүҙҙәр көсһөҙлөгенән көй, моң тыуалыр. 1976 йылдың йәйендә ҡустым Әмир менән һеңлем Мәзүнә оло бәләгә тарып, биш минут эсендә икеһе бер юлы әсәйебеҙҙең ҡосағында йән бирҙе. Әсәйебеҙҙең йөрәге нисек шартламаған икән шул мәлдә? Ул бер һүҙ ҙә әйтә алмайынса, тәүлек әйләнәһенә йөрөй ҙә, күктә торналар осҡанда тупһаға баҫып шым ғына йырлай торғайны: Сылбырҙай теҙелеп Ҡайтығыҙ торналар... "Бала ҡайғыһы бирмәһен!" тигән теләк барлыҡ теләктәрҙең араһынан иң изгеһелер, иң мөһимелер ул. Беребеҙгә лә бала ҡайғыһы бирмәһен! Әлеге ваҡытта тотош илебеҙ кисергән ҡайғыны әсәйебеҙ мәрхүмә шул саҡта уҡ кисергән икән дә. ==88-се күҙәтеүем== "Ағиҙел"дең быйылғы 3-сө һанында күренекле шағир Хәким Ғиләжевтың иҫтәлектәре баҫылып, унда шундай юлдар бар: "Муйынымда ауыл уҡытыусыһы Фатый (Фатима булғандыр инде) апа епкә бәйләп таҡҡан ҡәләм киҫәге күптән йөрөй, уны хатта йоҡлағанда ла һалмай торғайным. Шул ҡәләм менән яңы һалынған өй стеналарын ат, ҡуянға оҡшаған һүрәттәр менән һыҙғылап бөттөм. Әсәй һөртөп тора, мин һыҙғылауымды беләм..." Халҡыбыҙ тарихына бәйле уйланыуҙарға алып килде Хәким ағайҙың ошо иҫтәлеге. Эйе, ҡулына ҡәләм алған сабый иң тәүҙә һүрәт төшөрә башлай. Уйлап ҡараһаң, халыҡ та үҙенең "сабый" дәүерендә һүрәт төшөрә. Миҫалға Шүлгәнташ мәмерйәһендәге һүрәттәрҙе алайыҡ. Уларға 14-16 мең йыл. Гаплатөркөмдәрҙе өйрәнеүсе ғалимдар тап шул һүрәттәр төшөрөлгән дәүерҙә был ерҙәрҙә хәҙерге бөрйән ырыуы вәкилдәре йәшәүен иҫбатланы. Тағы бер төркөм ғалимдар ул һүрәттәрҙең мәшһүр "Урал батыр" эпосы сюжетына тап килеүе хаҡында яҙҙы. Һығымтаны һәр кем үҙе яһаһын. ==89-сы күҙәтеүем== Яңыраҡ Ҡорған өлкәһенән Өфөгә килеп, хат ташыусы булып эшләгән Рәйлә апай рәхмәт әйтеп китте. Баҡтиһәң, мин уға баш ҡала янында фатирлы булыуында ярҙам иткәнмен икән: "Әгәр ҙә һин прописка эшләшмәһәң, тыуған яғыма ҡайтып китер инем. Өфөлә төйәкләнә алмай оҙаҡ йөрөнөм, һәр урында ла пропискам булмағас, кире бороп сығарҙылар, сиратҡа баҫа алманым", - тине ул. Үҙем былай хәтеремә зарланмайым, әммә апайға нисек ярҙам итеүемде хәтергә төшөрә алманым. Ахыр сиктә үҙемде шулай йыуаттым: "Изгелек эшлә лә, һыуға һал..." - тиҙәр бит әле. Күрәһең, апайға нисектер ярҙам иткәнмен дә, һыуға һалғанмындыр, йәғни мәңгелеккә онотҡанмындыр инде. Икенсе яҡтан ҡарағанда, һыуға һалынмаған изгелек изгелек буламы икән? Ни өсөн тигәндә "мин - һиңә, һин - миңә..." тигән принципҡа, йәғни иҫәпкә ҡоролған изгелек изгелек түгелдер ул. Күрәһең, "һыуға һал" тигәндең мәғәнәһе шундалыр. Өсөнсөнән, ошо турала яҙғас мин, ысынлап та, изгелек эшләнемме икән? [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] 22z9plt646jpt53m1l311kdu1yj4w4f 0 4536 20654 20653 2020-04-01T04:21:32Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Мең дә бер күҙәтеүем/99-99]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Мең дә бер күҙәтеүем/90-99]] 20653 wikitext text/x-wiki ==90-сы күҙәтеүем== Үҙегеҙҙе ситтән күҙәткәнегеҙ бармы? Минең бар. Бына бөгөн, мәҫәлән, 1 апрель - Көлкө көнө. Тик минең бер ҙә генә көлгөм килмәй. Үткәнемдәге төрлө көлкөлө хәлдәрҙе иҫемә төшөрөп ҡарауым да файҙа бирмәне. Аптырағас-алйығас, көҙгөгә күҙ һалдым: һе, шул тиклем көлкөлө икән дә ул көлгөһө килгәндә лә көлә алмаған кеше... ==91-се күҙәтеүем== 1912 йылдың 15 апрелендә Атлантик океанда "Титаник" бата. Унда 1496 кеше һәләк була. Һәләкәттең сәбәбен өйрәнеүселәр айсбергты ниндәй алыҫлыҡтан абайлаған хәлдә лә, "Титаник" барыбер боролоп йә туҡталып өлгөрмәҫ ине, барыбер батыр ине, тиҙәр. Тимәк, төп сәбәп - кораблдең ҙур булыуында. Хәҙер ошо хәлде икенсе бер күренеш менән сағыштырайыҡ. Халыҡтар барлыҡҡа килгәнсе, йәғни ностратик дәүерҙә бер телдә һөйләшеүсе кешеләр араһында хаос башлана: ата улын, инә ҡыҙын танымай һәм кешелеккә һәләкәт янай. Уны һаҡлап ҡалыуҙың юлы ла табыла: төркөм-төркөм ҡәүемдәр, аҙаҡ айырым телдә һөйләшеүсе, үҙҙәренә хас йола атҡарыусы халыҡтар барлыҡҡа килә. Тағы бер миҫал: империялар ни тиклем ҙур булһа, шул тиклем тиҙерәк юҡҡа сыға. Миҫалға Евразияны ялмаған СССР-ҙы ғына алайыҡ. Юғарыла килтерелгән өс миҫалды бер төшөнсә берләштерә — Гигантомания. Беҙгә һәр ваҡыт ҙурыраҡ, тиҙерәк, бер юлы кәрәк. Был, ниндәйҙер кимәлдә, тәһәрәтләнергә өйрәнмәйенсә, намаҙға баҫып маташыуға тиң. Кемеровалағы фажиғәлә лә, башҡа күп һандағы сәбәптәрҙән тыш, Гигантомания сәбәбе лә ята, минеңсә. ==92–се күҙәтеүем== Кисә Өфө урамында яҡташым, ғалим Закирйән Әминев менән осрашып һөйләшеп торһаҡ, билдәле генә бер башҡорт зыялыһы яныбыҙға килеп:"Урал батыр арыҫлан менеп йөрөгәнме ни? Ғөмүмән, арыҫланды ҡулға өйрәтеп булмай бит, әкиәттә генә мөмкин..:– тип әйтеп һалды. Закирйән ағайҙың эпосыбыҙға бәйле сенсацияға торошло ғилми хеҙмәттәре менән таныш булған, был турала үҙ–ара әңгәмәләрҙә әүҙем ҡатнашҡан кешенең һүҙҙәре был. Икенсе берәү: "Бынан бер нисә мең йыл элек беҙҙең ата–олатайҙар арыҫлан менән һунар иткән. Арыҫлан менгән һунарсыны һынландырған статуяларҙың табылыуы шул хаҡта һөйләй һ.б." – иҫбат итеп маташҡайны. Закирйән Әминевтың ғилми хеҙмәттәренә таянып эпостағы арыҫланға бәйле ике генә дәлил килтерәм: 1.Эпос әкиәт түгел, унда барлыҡ персонаждар символик, аллегорик мәғәнәлә ҡулланыла. Арыҫлан йондоҙлоғо йылдың тәүге өлөшөндә ғәләмдә булып, икенсе яртыһында уны Сириус (Аҡбуҙат) алмаштыра. Эпостың тәүге өлөшөндә лә Урал батыр арыҫлан менеп йөрөп, Аҡбуҙатҡа күсеп ултыра. 2.Эпоста Зәрҡүм боланды йота. Зәрҡүм боронғо иран телендә "арыҫлан"тигәнде аңлата, хәҙергеһендә – шир. Ғәләмдә иһә "Арыҫлан" йондоҙлоғо "Болан" йондоҙлоғо янына килеп етеүе була, икенсеһе ҡапыл юҡҡа сыға. Боронғолар быны арыҫлан боланды йота тип аңлаған. Хәйер, ғалимдың "Урал батыр" эпосына бәйле ғилми асыштары хаҡында "Ағиҙел" журналының алдағы һандарының береһендә уҡырһығыҙ. ==93-сө күҙәтеүем== Америкала ваҡытһыҙ вафат булыусыларҙың һәр 3-сөһө артыҡ кәүҙә ауырлығы арҡаһында донъя менән хушлаша икән. Тимәк һәр кеше үҙенең кәүҙә ауырлығын контролдә тоторға тейеш. Был йәһәттән Өфөнөң "ҡар кешеһе", дуҫым Анатолий Львович Легкотаның фекерҙәре шулай: "Ябығыу буйынса тотош ғилми институттар эшләй, ундағы фән докторҙары төрлө хеҙмәттәр, программалар яҙа, симпозиумдар үткәрә, "диеталы туҡланыу", "айырым туҡланыу" тигән тағы ла әллә нәмәләр уйлап сығарҙылар. Ә бит быларҙың береһе лә кәрәкмәй. Минең программа өс кенә һүҙҙән тора: ӘҘЕРӘК АШАРҒА КӘРӘК!" ==94–се күҙәтеүем== Тормошобоҙҙоң ниндәй генә өлкәһен алмайыҡ, ҡатын–ҡыҙ әүҙемлеген күрәбеҙ. Кемдер берәү: ""Ҡатын–ҡыҙ ир–аттан бер башҡа түбән булырға тейеш, улар үҙ урынын белмәй"",– тип әйтер. Үҙебеҙ ғәйепле, егеттәр: сөнки уларҙан бер башҡа юғары була белмәйбеҙ... ==95-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре экстрим хаҡында һүҙ ҡатты. Экстримға, йәғни киҫкен тойғоларға һәм кисерештәргә ынтылыуҙың ике төрлө сәбәбе барҙыр тип уйлайым: 1.Кеше баш мейеһе хәләтенең 3, физик хәләтенең 10 ғына процентын ғына ҡуллана, ҡалғаны йоҡо хәлендә. Баш мейеһенең тағы ла 1 генә процент запасын уята алыусы даһиға, физик көсөнөң 1 генә процентын уятыусы алпамыша ғәйрәтенә эйә була ала. Экстримға ынтылыусы, үҙе лә белмәйенсә, шул көстәрҙе уятыу өсөн "упҡын ситенә баҫа". Бигерәк тә сабый бала ҡулсыр, ул ҡулын эҫе һыуға ла тыға, үҙ иркенә ҡуйһаң, шундуҡ машиналар геүләп торған юлға сыға. Хәҙер ошо урында шундай һорауға яуап эҙләйек: сабый быларҙы үҙенә янаған ҡурҡынысты белмәгән өсөн генә эшләйме икән? Ай-һай! 2.Үлемдең күҙенә тура ҡарамайынса - ғүмерҙең, һыҙланмайынса - һаулыҡтың ҡәҙерен тулыһынса аңламайһыңдыр ул. ==96-сы күҙәтеүем== Руслан Белый менән бәйле ваҡиғанан һуң шундай һығымта яһаным: Салауат ғәскәрен барланы. Ул башлаған көрәш әле булһын дауам итә. Тик, һәр заманға ҡарап, көрәштең формаһы ғына үҙгәрә. Был юлы ла тағы ла йөҙәр меңләгән, миллиондарса салауатлылар азатлыҡ һәм ғәҙеллек хаҡына көрәшкә әҙер икәнлеген, батырға теләктәш, рухташ булыуын белдерҙе. Был яуға башҡорттарҙан тыш башҡа бик күп башҡа милләт вәкилдәре ҡушылды. Сөнки Белый быға тиклем дә Рәсәйҙәге башҡа милләттәр өҫтөнә лә бысраҡ өйөп маташҡан. Бер кемгә лә сер түгел: Руслан Белый артында, ыҙғыш алмаһы таратып, илебеҙ Рәсәйҙе тарҡатырға яҫҡынған көстәр тора. Йөрәктәребеҙ "Аллаһ!" тиеп тибеп торғанда, ғәскәр башында Салауатыбыҙ барғанда, иншаллаһ, илебеҙ Рәсәй ҙә, халҡыбыҙ ҙа йәшәр! ==97-се күҙәтеүем== Бер күҙәтеүем менән уртаҡлашмаҡсымын. Руль артына ултырып, үҙаллы йөрөй башлаған нәфис зат өсөн уның ире икенсе-өсөнсө-дүртенсе урынға күсә. Был дөрөҫмө: дөрөҫ булһа, ни өсөн дөрөҫ, дөрөҫ булмаһа ни өсөн дөрөҫ түгел? Әллә миңә генә шулай тойоламы? ==98-се күҙәтеүем== Яңыраҡ милләттәштәребеҙ йыйылған бер мәжлестә аралашыу урыҫ телендә барғас, арабыҙҙағы берҙән-бер урыҫ кешеһе: "Үҙ телегеҙҙә һөйләшегеҙ, мин башҡорт телен аңламаһам да, һеҙҙең насар һүҙ һөйләмәҫегеҙҙе яҡшы беләм",- тип әйтеп һалды. Уның һүҙҙәре күңелебеҙгә май булып яғылһа ла, аралашыу нисек башланһа, шул телдә дауам итте. Бер аҙҙан Бөйөк Ватан һуғышы яугиры һүҙ алды. Ул: "Мине милләттәштәребеҙҙең үҙ-ара туған телебеҙҙә аралашмауы борсой. Беҙ шуның өсөн ҡан ҡойҙоҡмо ни? Күпме яуҙаштарым һуғыш яланында ятып ҡалды, бик күптәре яуҙан иҫән-һау ҡайтып, ошо көнгә килеп етә алманы. Улар фашизмға ҡаршы көрәштә йәндәрен аямай ҡорбан булғанда ейәндәренең, киләсәк быуындың үҙ туған телебеҙҙә аралашыуы хаҡында ла хыялланды, шуның өсөн дә һәләк булды. Улар үҙ ғүмерен бушҡа бирҙеләрме ни?.."- тине күҙҙәренә йәш алып. Бәғерҙәребеҙгә төйөр ултырҙы, күҙҙәребеҙгә йәш тығылды. Мәжлес туған телебеҙҙә дауам итте. ==99-сы күҙәтеүем== 1774 йылдың 10 сентябрендә Салауат Юлаев атаһы Юлай Аҙналин менән Ҡатау заводы эшселәренә хат яҙа. Унда шундай юлдар бар: "...Әгәр беҙҙең күңелебеҙҙә уҫаллыҡ булаһы булһа, Аллаһ теләһә, һеҙҙән артығыраҡ тотоп һәм һеҙҙән артығыраҡ үлтерер инек. Беҙ теләмәйбеҙ, күңелебеҙҙә уҫаллыҡ юҡлығынан инде. Күңелебеҙҙә уҫаллыҡ юҡ..." Бында шундай һүҙҙәрҙе генә өҫтәргә ҡала: йөрәгендә лыҡа тулы Аллаһ булған кешенең һәм халыҡтың күңелендә уҫаллыҡ булмай шул... [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] n2xf28baghyfd4jt04d376qtr1x930c 0 4538 20659 2020-04-01T04:27:14Z ZUFAr 381 "==100-сө күҙәтеүем== Ҡаҙаҡ халыҡ шағиры һәм ғалимы Әбделйәмил Нурпеесов менән Ба..." исемле яңы бит булдырылған 20659 wikitext text/x-wiki ==100-сө күҙәтеүем== Ҡаҙаҡ халыҡ шағиры һәм ғалимы Әбделйәмил Нурпеесов менән Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында концерт ҡарап ултырғанда "Ете ҡыҙ" бейеүен башҡарҙылар. Бейеүҙең яртыһын ҡарағас, ул минән: "Ниңә был ҡыҙҙар баштарын да күтәрмәй, ниңә хәрәкәттәре һалмаҡ, башҡорт бейеүе дәртле бит, был ритм нимәне аңлата?",- тип һорай ҡуйҙы. Мин ҡыҫҡаса ғына бейеүҙең ҡаҙаҡтар менән бәйле тарихын һөйләп бирҙем дә: "Улар ныҡ итеп баҫыр ине, табандарына ҡыл ярып һалынғас, ауырта бит..."- тип әйткәйнем, ҡаҙаҡ шағиры тетрәнеү кисерҙе лә: "Бөйөк һыҙланыу, бөйөк бейеү, бөйөк сәнғәт, бөйөк халыҡ",- тигән һүҙҙәрен әйтте. ==101-се күҙәтеүем== Элегерәк "Өфө кешеһе башҡаларҙан ни яғы менән айырыла?" тигән һорауға шулай яуап бирә инеләр: "Өфө кешеһе - оптимист, ул хатта 40 градуслыҡ һалҡында ла урамда туңдырма ашап, үҙе шат йылмайып йөрөй..." Хәҙер хатта байрамдарҙа ла теге саҡтағы кеүек йөҙҙәрҙе күрмәҫһең. Норбековтың ысулын тәҡдим итәм һеҙгә. Йоҡонан уянғандан алып кис йоҡлап киткәнсе йәмғеһе 45 минут буйына (дөйөм йылмайыу ваҡыты) йылмайып йөрөп ҡарағыҙ. Эшкә киткән саҡта ла кешеләргә ҡарап йылмайығыҙ, йәйәү, транспортта барғанда ла "Кешеләр, мин һеҙҙең барығыҙҙы ла яратам!" тип эстән генә бер туҡтауһыҙ ҡабатлағыҙ. Был ғәмәлде көн һайын башҡарһағыҙ, йылмайыу мөҙҙәтегеҙ 45 минутҡа ғына һыймай башлаясаҡ. Шулай итеп, 40 көн буйына ошо ғәмәлде ҡабатлаһағыҙ, йылмайыу һеҙҙең ғәҙәтегеҙгә, аҙаҡ холҡоғоҙға әүереләсәк. Барлыҡ сир-ауырыуҙарығыҙҙан ҡотолорһоғоҙ, башҡаларға сабырлыҡ менән ҡарарға, уларҙы ғәфү итергә өйрәнерһегеҙ. Иң төп дошманыбыҙ күңелебеҙҙә "негатив" тигән ҡара күлдәктә ултыра. Башҡаларҙы яратыуың хаҡында ҡабатлап гел йылмайып йөрөгән саҡта насар уй уйлап булмай, йәки киреһенсә. Икеһенең береһен һайлағыҙ! ==102-се күҙәтеүем== Хәҙерге йәштәр мөхәббәттә нисек аңлаша икән? Бер мәл маршрут таксила эштән ҡайтып барһам, минән алдағы рәттә ултырыусы егет менән ҡыҙҙың һүҙ атышҡаны сала-сарпы ҡолаҡҡа яғылып ҡалды. Һүҙҙе ҡыҙ башланы: --Һин мине яратаһыңмы ул? --Әлбиттә.. --Нисек? --Үҙ-үҙемде нисек яратһам, шулай... --Эгоист... ==103-сө күҙәтеүем== 20 майҙа Белорет районының Шығай ауылы янында олатаһы Абдрахман Рәсүлевтың исемен ғорур йөрөтөүсе Абдрахман атлы ир-уҙаман менән аҡ умырзаяларға ҡарап әңгәмә ҡорҙоҡ. Ысынлап та, сәскәләр ни өсөн шулай күҙҙең яуын алырлыҡ матур булалар икән? Был һорауға батырыбыҙ Салауат үҙенең шиғырында яуап биргән. "Сәскәләр менән һандуғас Тәңрегә тәсбих әйтәләр..." Аллаһтың бөйөклөгөн, илаһилығын данлаған өсөн дә һандуғас шул тиклем матур, үҙәкте өҙҙөрөп һайрай, сәскәләр ҙә тап шуның өсөн күҙҙең яуын алырлыҡ. Халҡыбыҙҙа элек-электән сәскә өҙөү һәм уны бүләк итеү йолаһы булмаған. Моғайын да ул сағында тәбиғәттең зекер-намаҙы өҙөлөр тип уйлағандарҙыр... ==104-се күҙәтеүем== Студент саҡта: "Алмағастар сәскә ата майҙың ун туғыҙында, алмағастар сәскә ҡоя майҙың егермеһендә..." - тип шаярып йырлай торғайныҡ. Быйыл яҙ һуңлаһа ла, Өфөлә алмағастар үҙ мәлендә сәскә атты. Күрәһең, уларҙың тәбиғәт торошона бәйле булмаған үҙ йәшәү ҡанундары, үҙ Конституцияһы бар. Ҡайындар ғына ҡышын алдана. Ҡышҡы селләләр мәлендә бер көн 30 градус һыуыҡ булып, иртәгеһенә ҡапыл йылытып ебәрһә, яҙ килде икән, тип алданып, ана бөрөләнәм, бына бөрөләнәм, тип ымһынып, һуңынан һемәйеп ҡуялар. Хәс тә ысын һөйөү килде, тип елкенеп алданған ҡыҙ кеүек. Тап шул сәбәпле ҡайындар сирле хәҙер. Белгестәр, әгәр ҙә киләсәктә беҙ йәшәгән ерҙәрҙә тропик климат урынлашһа, ҡайындар бөтөнләй юҡҡа сығыуын күҙаллай. ==105-се күҙәтеүем== "Даһи парадокстың дуҫы..." тип яҙған А.С.Пушкин. Ҡәләмдәшебеҙ Буранбай Исҡужиндың тормошо, ижады тик парадокстарҙан ғына торҙо. Хоҙай уға талантты ауалата, өймәләтә биргәйне, тик яҙмышы ғына булманы. Үҙем аралашҡан кешеләр араһында уның кеүек тормош менән "һин"гә һөйләшкән, үҙен шул тиклем әрһеҙләп ҡәҙерһеҙләгән, һаулығын әрәм-шәрәм иткән, ижад емештәрен бар донъяға уңлы-һуллы сәскән, әммә бер ваҡытта ла үҙ принциптарынан тайпылмаған, хәҡиҡәтте кешеһенә ҡарамайынса, туп-тура әйтә алған кешене белмәйем. 1999 йылдың 20 мартында яҙған "Васыят"ын ул миңә ҡалдырҙы. 7 пункттан торған мираҫнамәһенең тәүге пунктында шундай һүҙҙәр бар: "Мине, үлгәс, ҡайҙа ҡуйһағыҙ ҙа ризамын. Тик башҡорт төйәкләгән ер генә булһын..." 2007 йылдың 14 апрелендә яҙғы буранда һәләк булды Буранбай. Эйе, һәләк булды, ысын шағирҙар ябай ғына үлмәйҙәр. Ҡәбере тыуған ауылы Байыш зыяратында, башҡорт төйәкләгән ерҙә. ==106-сы күҙәтеүем== Маршрут автобусында эшкә килә ятҡанда өлкән йәштәге ханыма тороп урын бирҙем. Рәхмәтен белдерҙе. Ултырҙы. Туҡталышыма тиклем байтаҡ ҡына барырға. Икеме-өсмө квартал үткәс, ханым уңайһыҙланыуын белдереп: "Һеҙгә алыҫ барырға кәрәк булған бит, ә мин шундуҡ төшәһегеҙ икән, тип уйлағайным..." - ти. Торорға, миңә кире урын бирергә ынтыла. Уға борсолмаҫҡа, урынында ҡалырға ҡуштым. Дөрөҫөрәге, уның өсөн үҙем уңайһыҙландым. Уға ҡатын-ҡыҙ заты, минән өлкән йәштә булғаны өсөн урынымды биргәйнем. Ә ул төшөп ҡалыр туҡталышыма килеп еткән өсөн шулай иткән тип уйлаған. Бынан 20-25 йыл элек был мәсьәләгә мөнәсәбәт бөтөнләй икенсе ине. ==107-се күҙәтеүем== Беҙҙең яҡтағы бер лаҡап. Берәүҙең кәйефһеҙ йөрөгәнен күреп, икенсеһе: --Нишләп кәйефең юҡ ул? — тип һораған. --Көн эҫе бит, етмәһә теш һыҙлай, — тип яуаплаған тегеһе. --Эҫе бүстәк, мына һин эһегә һәм тешең ҫыҙлауға түҙеп ҡара, —тигән тегеһе. ...Йәй башы. Көндәр һаман йылынмай. Ҫыуыҡ! Ураҙа тотоусылар: "Аллаһы Тәғәлә хәлебеҙҙе аңлап, Рамаҙан айында һыуыҡ ебәргән",— тип шатлана. ==108-се күҙәтеүем== Бөгөн күренекле шағир, ҡәләмдәшебеҙ, дуҫыбыҙ, замандашыбыҙ Рәмил Ҡолдәүләттең тыуыуына 60 йыл. Буранбай Исҡужин тураһында яҙғанда шағирҙарҙың һәләк булыуы хаҡында әйткәйнем. Рәйес Түләк үҙенең Рәмил Ҡолдәүләткә бағышлаған шиғырында уны һауала осоп барған ҡоштар тубының ил алда осоп барғанына тиңләгәйне. Иң алда барғанға еңел түгел шул. Эйе, беҙҙең, 80-се йылдар башында әҙәбиәткә килеүселәр төркөмөндә иң алда барғаны Рәмил булды. Иң тәүге булып китабын сығарҙы, иң тәүге булып Яҙыусылар союзы ағзаһы булды, иң тәүге булып баҡыйлыҡҡа күсте, һәләк булды. Шағирҙар үлмәйҙер ул, һәләк булаларҙыр. Рәмил дуҫыбыҙ тура мәғәнәһендә лә, башҡа мәғәнәләрҙә лә беҙҙең ҡоштар тубының иң алдында барып, беҙгә һәм халҡына ҡалҡан итеп йөрәген ҡуйҙы һәм һәләк булды! ==109-сы күҙәтеүем== Бөгөн — Бөтөн донъя тәмәкеһеҙ көн. Тәмәке-сабакы менән мин дә мауығып алдым. Мауығып ҡына , тием, сөнки ул сабакы мөхәббәтемә әүерелә алманы. Нурмөхәмәт хәҙрәт Аллаһы Тәғәлә алдында ант иттереп ташлатты. Ташлай алмағандарға ашарға тәҡдим итәм. Сыңғыҙ Айтматов: "Ашҡаҙан баш мейеһенән аҡыллыраҡ. Ул уҡшыта белә, ә баш мейеһе теләһә ниндәй сүп-сарҙы үҙенә йота", — тигән. Шулай булғас тәмәкене ни тиклем күберәк ашаһағыҙ, шул тиклем тиҙерәк ташларһығыҙ. Уҡшыуҙың, ҡоҫоуҙың аҫҡы аңға тәьҫире хаҡында әйтеп торорға ла түгел. Ни генә тимә: ауыҙҙан сыҡҡанды кеше башҡаса ауыҙына алмай. Был ысулдың девизы шундай: Тәмәкене ташларға, ташларға, ташларға! Ташлар өсөн ашарға, ашарға, ашарға! [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] mbr413agozg344t83w4hvejq4fu5l3m 0 4539 20660 2020-04-01T04:28:01Z ZUFAr 381 " ==110-сы күҙәтеүем== Германияла балаһы бер көн мәктәпкә бармаһа, ата-әсәһе 200 евр..." исемле яңы бит булдырылған 20660 wikitext text/x-wiki ==110-сы күҙәтеүем== Германияла балаһы бер көн мәктәпкә бармаһа, ата-әсәһе 200 евро, икенсе көнөнә тағы бармаһа - 400 евро штраф түләй икән. Штраф хаҡы артабанғы көндәр өсөн арта бара. Тик ауырыу сәбәпле справка килтергән осраҡта ғына штраф түләнмәй. Күреүегеҙсә, уларҙа закондар ҡаты, әммә ғәҙел. Иң мөһиме белем был илдә гарантиялы: йәш кеше үҙенә һайлаған һөнәр буйынса махсус урта йә юғары белем алғандан һуң мотлаҡ рәүештә шуның буйынса эшләргә бурыслы. Беҙҙә иһә белем менән тормош бер-береһенән шул тиклем алыҫлашҡан, уларҙы беректерер өсөн, ай-һай, революциялар кәрәк булыр ул. ==111-се күҙәтеүем== Эсеүемде ташлауым хаҡында яҙмаларым "Ағиҙел" журналында баҫыла башлағас, шылтыратыусылар, осрашҡанда фекерҙәрен әйтеүселәр күп булды. Хатта бер апай үҙ ауылында урамдағы халыҡҡа ҡысҡырып уҡыған икән. Был яҙмаларым "Киске Өфө" гәзитендә өс тапҡыр баҫылды, 3 мең тираж менән китап булып сыҡты.Тик шуныһы: сираттағы тапҡыр донъя күргән һайын өр-яңыса ҡабул итәләр, ниндәйҙер бер мәғәнәүи әһәмиәтен әйтәләр. Рәхмәт! Хеҙмәтем бушҡа китмәгән икән. Буранбай Исҡужиндың эскелеккә ҡаршы көрәшеү буйынса бер тәҡдиме иҫкә килеп төштө. Ул: "Эскән кешене әрләргә ярамай, киреһенсә, маҡтарға кәрәк. Әрләгән кеше ҡарышып киреһен эшләй, ә эскәне өсөн маҡталған кеше оялышынан йә ғәрлегенән ташлаясаҡ", - тигәйне үҙенә хас стилдә. Ә бына Илшат Ситдыҡов Баймаҡ тәжрибә хужалығында директор булып эшләгәндә эсергә яратыусыларҙы машинаһына ултыртып алып китеп, ауылдан 30-40 саҡрым алыҫлыҡта ҡалдырып китә торғайны. Тәжрибә хужалығы етәксеһенең был тәжрибәһе ыңғай һөҙөмтәләр ҙә биргән. ==112-се күҙәтеүем== Быйылғы йәйҙе көтөү Рәсәйҙә яҡшы тормош башланырын көтөүгә ныҡ оҡшаған. Йәй ҙә башланыр, көҙ ҙә етер, ғүмер ҙә үтер һымаҡ. Хәсән Назарҙың бер шиғыры иҫкә төшә: Әле йәшәй башламаным, Көлдөм, уйнаным ғына. Иртән йәшәй башлармын, тип Бары уйланым ғына... ==113-сө күҙәтеүем== "Ромир" тикшеренеү холдингы мәғлүмәттәре буйынса рәсәйлеләрҙең 92 проценты пенсия реформаһына ҡаршы, тик 8 проценты ғына ризалыҡ белдергән. 8 процентты 18-24 йәшлек граждандар тәшкил итә. Йәштәрҙең был йәһәттән ҡарашы аңлашыла, улар үҙҙәрен әле ниндәй хәлдә тойоуынан сығып фекер йөрөтә. Мин дә үҙемдең бер күҙәтеүем менән уртаҡлашҡым килә. Пенсияға тиклем тырышып, дәртләнеп эшләгән, янып йәшәгән күп кенә олатай-ағайҙар хаҡлы ялға сыҡҡас, ҡапыл ҡан баҫымдары күтәрелеп йә башҡа сәбәптән баҡыйлыҡҡа күсте. Әүҙем тормош позицияһы, физик хәрәкәттәр етешмәүе, артабан йәшәүгә стимулдың кәмеүе, күрәһең, ғүмерҙе ҡыҫҡартыусы сәбәптәр булып торалыр бында. Бәйгелә ярһып килгән атты ла бит ҡапыл туҡтатмайҙар, йөрөтәләр. ==114-се күҙәтеүем== Кәйефегеҙ булмаһа күккә ҡарағыҙ. Нимә күренә унда? Сикһеҙлек! Ә сикһеҙлектең аръяғында? Тағы ла сикһеҙлек! Аръяғының аръяғында? Тағы ла сикһеҙлек... Хоҙай бар иткән ғәләмдә секундына меңәр-меңәр Ер кеүек һәм унан да ҙурыраҡ планеталар юҡҡа сығып, тағы ла шунсамаһы барлыҡҡа килеп тора. Ғалимдар шул планеталар араһында тере йән эйәләре йәшәгәндәре лә барлығы хаҡында белдерҙе. Тимәк килер бер көн Еребеҙ ҙә бер секунд эсендә шул меңәр-меңәр планеталар яҙмышына тарыясаҡ. Ерҙең һәләк булыуына ғәләмдә бер кем дә ҡайғырмаясаҡ. Бары тик икенсе бер планетала беҙҙең кеүек күкте күҙәткән егет менән ҡыҙ беҙҙең һәләкәтте йондоҙ атылыуға ғына тиңләйәсәк. Улар был хәлде үҙҙәренең һөйөүе яралыуы тик кенә атаясаҡ. Ни бары! Сикһеҙлек һәм ғәләм алдында Ер кешеләре: ундағы президенттар ҙа, ғалимдар ҙа, эшселәр ҙә — барыһы ла хатта бер сүптең миллиардтан бер өлөшө лә түгел. Беҙ ҙә мәңгелек һәм сикһеҙлек алдында бөтөнләй юҡбыҙ. Шулай булғас, ниңә ҡайғырырға һуң беҙгә? Йылмайығыҙ! ==115-се күҙәтеүем== Яңыраҡ бер апай менән танышҡайным. Ире вафат булып ҡалған, балалары юҡ, төкәтмәле туҡалаҡ өйөндә яңғыҙ йәшәй. Барлыҡ йорт-йыһаздарынан апай өсөн иң затлыһы — иҫке генә радиоалғыс. Тәүлек әйләнәһенә "Юлдаш" радиоһын тыңлай. "Алай ҙа ул бар, "Юлдаш менән йәшәйем, "Юлдаш" менән сәй эсәм, "Юлдаш" менән йоҡларға ятам, "Юлдаш" менән йоҡлайым, "Юлдаш" менән уянам..." — тине апай. Тоттом да апайҙың ошо һүҙҙәрен "Юлдаш"тың ватсабына яҙып ебәрҙем. Яңғыраны. Үткән ял көндәрендә тыуған ауылына барҙым. Нимә күрҙем тинегеҙме? Эйе, туғандары апайҙың өйөн һүтеп, өр-яңынан йорт төҙөй башлағандар. Апай күренмәй. Күршеләренән һораштым. Баҡтиһәң, апайҙың "Юлдаш"ҡа сәләмен туғандары ла ишетеп: "Беҙҙең туғаныбыҙ хаҡында радионан бар республикаға һөйләнеләр, уны хөрмәт итәләр, беҙ ҙә уларҙан ҡалышмайыҡ", — тип намыҫланып үҙ иҫәптәренә йорт төҙөй башлағандар икән. Апайыбыҙ көнө-төнө "Юлдаш"ҡа рәхмәттәр уҡып намаҙ уҡый икән.Билдәле сәбәптәр арҡаһында апайҙың исемен, ауылын яҙмаҫҡа булдым. ==116-сы күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре ауылда йәшәүселәрҙең ҡалалағы туғандарына ҡунаҡҡа килеүе хаҡында ҡыҙыҡлы һөйләшеү ойошторҙо. "Ауыл-ҡала, ҡала-ауыл" мөнәсәбәтенә бәйле бер күҙәтеүемде яҙып үтәйем. Ҡалала йәшәүселәр командировкаға, башҡа йомош менән ауылға барһа, урында йәшәүселәрҙең кемеһе булһа ла уларҙы өйөнә саҡырып ҡунаҡ итеп, кәрәк икән мунса яғып төшөрә, йоҡлатып сығара. Хәҙер инде шул ҡунаҡсыл ауыл кешеһе ҡалаға килеп үҙендә ҡунаҡ булыусы менән осрашһа, "ҡунаҡ ашы - ҡара-ҡаршы" тигән йола үтәлмәй, йәғни ҡала кешеһе был осраҡта үҙен ҡунаҡ итеүсене фатирына саҡырыуҙы кәрәкле тип тапмай. Тағы ла шуныһы ҡыҙыҡ: был осраҡта ауыл кешеһе ҡала кешеһенең был ҡылығына тыныс ҡарай. Ошо хәл-күренеште, әбйәлилдәр әйтмешләй, аңдай алмайым. Буранбай ағай әйтмешләй, "әллә күренеш үтә ҙур, әллә баш бәләкәй"... ==117-се күҙәтеүем== Футбол буйынса Рәсәй Федерацияһы йыйылма командаһы Испанияның командаһын ҡыйратып, сирек финалға сыҡты. Күптәрҙе шундай һорай борсой: юғары оҫталыҡ менән комбинациялы уйнаған команданы беҙҙекеләр нисек еңә алды һуң? Белгестәр иҫәпләүенсә дөйөм уйын мөҙҙәтенең 76 процент ваҡытында туп испан уйынсылары ҡарамағында булған. Һәр төрлө дәлилгә ҡаршы дәлил килтереп була, һәр сағыштырыу аҡһай, тиҙәр. Мин иһә ике нәмәне иҫемә төшөрҙөм: 1.Шағир Дамир Шәрәфетдиновтың "Тик шуныһы, көтөү боролғанда алға сыға малдың аҡһағы..." тигән шиғыр юлдары бар. 2.Ҡасандыр Рәсәй боксерҙары Японияның каратэ оҫталары менән һуғышып ҡараған һәм һәр осраҡта ла еңгән, тиҙәр. ==118-се күҙәтеүем== Ошоға тиклем пианиноға йырлаған, бейегән, икенсе музыка ҡоралында ҡушылып уйнаған кешеләрҙе күргәнем бар ине. Бына быныһын үҙ ғүмеремдә тәүге тапҡыр күреүем: пианиноға ҡушылып илаусы малайҙың исеме Рамаҙан булыр — Әбйәлил районының Ҡырҙас ауылынан Иҙрис һәм Тәнзилә Ноғомановтарҙың ейәне! ==119-сы күҙәтеүем== 1998 йылдың 19 июленән 20 июленә ҡараған төнөндә "Шешәбикә"не талаҡ әйтеп айырғайным. Бөгөн теүәл 20 йыл. Хоҙай 20 йыллыҡ ғүмер бүләк итте. 7300 көн. 175200 сәғәт. 10512000 минут. Шул ваҡыт арауығында кемгәлер аҙ ғына булһа ла яҡшылыҡ эшләгән булһам, ҡыуанысым сикһеҙ. Кемделер үҙем белеп тә, белмәй ҙә үпкәләткән, рәнйеткән булһам, көйөнәм һәм уларҙан ғәфү үтенәм! [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] 6otp93wcvnxstqa0zb3elujvfm4k5ex 0 4540 20661 2020-04-01T04:29:02Z ZUFAr 381 " ==120-се күҙәтеүем== Рәсәйҙә иң ҙур ҡайын ороһо Ейәнсура районының Бикбирҙе ауыл..." исемле яңы бит булдырылған 20661 wikitext text/x-wiki ==120-се күҙәтеүем== Рәсәйҙә иң ҙур ҡайын ороһо Ейәнсура районының Бикбирҙе ауылы урамында ята. Ауырлығы тонна самаһы. Ауыл аҡһаҡалы Ҡаһым Янбаев һөйләүенсә, ороларҙың әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Ҡайһы бер илдәрҙә оро хаҡы алтын ауырлығы менән типә-тиң ҡуйыла. Халҡыбыҙҙа элек ороларҙан һауыт-һаба яһағандар. Шуны ғына беләм: ижауҙан эселгән ҡымыҙ стакандан эскәнгә ҡарағанда күпкә айырыла. Кемдә ниндәй мәғлүмәт бар, рәхим итегеҙ! ==121-се күҙәтеүем== Күптән түгел баш ҡалала йәшәүсе бер ҡыҙҙың ауылдағы әсәһе ҡыҙыҡлы мәғлүмәт еткерҙе. Уның ҡыҙы фатирҙы ҡуртымға алған йорт подъезында йәшәүселәрҙең барыһы ла тиерлек беҙҙең милләт вәкилдәре икән. Уларҙың араһында аралашыу шундай кимәлгә барып еткән, бер мәл фатирҙарының ишектәрен бикләмәй башлағандар. Иҫемә төштө: беҙҙең ауылда ла ҡасандыр ишекте тыштан бикләмәй торғайнылар. Бер кемдең дә өйөнән энәһе лә юғалманы. ==122-се күҙәтеүем== Иғтибар итәһегеҙҙер, әллә миңә генә шулай тойоламы, урамда ауырлы ҡатын-ҡыҙҙар күбәйҙе. Собханалла! Бындай осраҡта күптәр тормош кимәленең яҡшырыуы, киләсәккә өмөт барлыҡҡа килеүе хаҡында һөйләргә ярата. Әммә шулай ғынамы икән? Тарихҡа боролоп ҡараһаҡ, иң ауыр йылдарҙа күпләп балалар тыуыуына ла шаһит булабыҙ. Бөгөн тормош кимәлебеҙ уғата яҡшыра бара тип әйтә алабыҙмы һуң? Шуға күрә бөгөн урамда ауырлы ҡатындарҙың йыш осрауында тәүге балаға пособие, икенсе балаға әсәлек капиталына өмөт итеү ҙә сәбәптер. Иң мөһиме — маҡсат ысулды аҡлай. Нимә генә тимә, һәр бала үҙ ризығы менән тыуа. ==123-сө күҙәтеүем== II Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайында Мәскәү башҡорттары ойошмаһы етәксеһе Батырхан Мырҙабаев ситкә киткән башҡорттарға шулайыраҡ итеп мөрәжәғәт иткәйне: "Һис юғы үлергә тыуған яғығыҙға ҡайтығыҙ. Исмаһам, кәүҙәгеҙ сереп, еребеҙгә ашлама балыр..." Атай-әсәйеңде, туғандарыңды һыйындырған тупраҡҡа ҡайтып "ятыу" — һәр кемдең фанилыҡтағы һуңғы хыялылыр ул. Балаларыма, яҡындарыма ундай теләгемде мин дә әйткәнмен: баҡыйлыҡ ҡапҡаларын асып ингәндән һуң мине тыуған яғыма алып ҡайтып ҡуйығыҙ, һис юғы 1х2 метр еребеҙ һаҡлаулы булыр, һатылмаҫ. ==124-се күҙәтеүем== Беҙ тере йәндәр араһында үҫеш йәһәтенән иң алға киткәне кеше тип иҫәпләйбеҙ. Тик шулаймы икән? Бер төркөм кешеләр тауға үрмәләгән саҡта берәүһен 5 тапҡыр һағыҙаҡ саҡҡан. Тауҙан төшкәндә лә шул уҡ хәл ҡабатланған. Барыһы ла аптыраған: ниңә башҡаларға ҡаныҡмай һуң һағыҙаҡтар? Етмәһә, был кеше ҡайҙа ғына бармаһын, һәр урында ла уларҙың сағыуына дусар булған. Бер нисек тә ҡотола алмағас, шешенеп бөткәс, бер аҡһаҡалға барып кәңәш, ярҙам һораған. "Һин уларҙы рәнйеткәнең булдымы?" - тип һораған унан аҡһаҡал. "Эйе, тауға менер алдынан бер ағасҡа оялаған иләүенә бензин һибеп ут төрткәйнем шул..."- тигән зыян күреүсе. "Ғәйеп үҙеңдә, ер йөҙөндәге бөтә һағыҙаҡтарға һинең яуызлығың хаҡындағы мәғлүмәт барып еткән. Уларҙан ғәфү үтен, әгәр ҙә ғәфү итмәһәләр, ҡорбан салдыр, аят уҡыт, Хоҙайҙың ярлыҡауын һора..."-тип кәңәш биргән уға аҡһаҡал. Был ваҡиғаның аҙағы нисек булғандыр, уныһы мәғлүм түгел. Әммә шуныһы: беҙ бөгөн кеҫә телефондары, айфондар, смартфондар, Интернет аша бар донъя менән бәйләнешкә инәбеҙ һәм быны кешелектең иң юғары ҡаҙанышы тип баһалайбыҙ. Һағыҙаҡтар иһә, бындай бәйләнеш ысулы менән миллион-миллион йылдар буйына, донъя яралғандан бирле файҙалана. ==125-се күҙәтеүем== Әрмелә саҡта саяндар менән тәжрибә үткәреп ҡараныҡ. Был хаҡта шиғри юлдарым да бар: ...Һалдат ҡайыш билдәремдә, Әзербайжан илдәрендә Үтеп китте әрмеләрем, Тик үтмәне әрнеүҙәрем... Беҙ һалдаттар ҡыҙыҡ күреп, Мыйыҡтарға мыҙыҡ үреп, Саяндарҙы әсир ҡылдыҡ Һәм уларға тәьҫир ҡылдыҡ... ...Саянды урталыҡта ҡалдырып, уратып бензин һибеп ут төрттөк. Ҡап уртала тороп, бензин янып бөткәнсе бер урында тик торһа, бөжәккә бер нәмә лә булмаҫ ине. Уларҙың ҡайһылары йә утҡа ташланып һәләк була, йә үҙ-үҙен сағып үлтерә. Саян да йән эйәһе, уның да йәшәргә хоҡуғы бар. Аҙаҡ үкендек. Миңә уларҙың был ҡылығы суицидтың асылын аңларға ла ярҙам итте. "Тыштағы зыярат" романым шул нигеҙҙә тыуҙы. ==126-сы күҙәтеүем== Хәйбулла районының бер ауылында булған хәл. Бер кеше тирмәнгә он һалдырырға барған. Һалдырып алып ҡайтҡан ононан ҡатыны икмәк бешерергә булған, тик ҡамыры ҡалҡмаған. Хужабикә иренән ондо алмаштырып алып килеүен һораған. Ир шул уҡ тирмәнгә ҡабат барып, онон алмаштырып алып ҡайтҡан. Ҡамыры тағы ҡалҡмаған. Намыҫланған ир ҡатынының мыжығанын көтөп тормайса, онон тағы тейәп алған да, хәҙер инде тирмәнсегә ярһып барып дәғүәһен белдергән. Шул саҡ тирмәнсе уға тарихта ҡалырлыҡ һүҙ әйткән: --Ҡустым, һиңә ондо түгел, ҡатыныңды алмаштырырға кәрәк... ...Тирмәнсенең был һүҙҙәре мине уйға һалды әле, йәмәғәт! Беҙ 1917 йылдан башлап илебеҙҙә нимәне, кемде генә (ижтимағи ҡоролоштарҙы, атамаларҙы, етәкселәрҙе, парламентты, алтаҡталарҙы һ.б.) нисәмә тапҡыр ғына алмаштырманыҡ, әммә тағын да йөҙ йылға артҡа әйләнеп ҡайттыҡ. ==127-се күҙәтеүем== Бәләкәй ҡоштарҙы, сысҡандарҙы аулаусы тәгәрләк ҡош ергә шыҡыйған сағында көтмәгәндә ҡаршыма килеп сыҡты ла, машинамдың маңлай тәҙрәһенә килеп һуғылды. Сәғәтенә 100 км.тиҙлеге менән бара инем. Секундтың йөҙҙән бер өлөшөндә нимә эшләп була инде? Тормозға ла баҫып өлгөрмәнем. Туҡтарға ла яйлы урын түгел, етмәһә, артымдан тағы бер машина ҡойроғома баҫып килә. Тәҙрәлә меҫкен ҡошсоҡтоң йәнселгән эҙе, күңелдә юшҡыны тороп ҡалды. Һыу һиптереп тәҙрәмде йыуҙырттым, тик күңелдәгеһе юйылманы. Үҙемде аҡларға теләгәндәй, Салауат Юлаевтың меҫкен ҡошто йәлләп юҡһынып яҙған шиғыр юлдарын эстән генә ҡабатлайым. ...Ауылдан Өфөгә килә инем. Баш ҡалаға инер алдынан юл хәүефһеҙлеге инспекторҙары туҡтатты. Сәбәп табып протокол төҙөнөләр. Штраф яҙҙылар. Һаҡһыҙлығым арҡаһында ҡошсоҡтоң ғүмерен ҡыйҙым. Был донъяла барыһы өсөн дә түләргә кәрәк шул. ==128-се күҙәтеүем== Яңыраҡ Көйөргәҙе районында тыуып үҫкән һылыуҙан һорай ҡуйҙым: --Отпускыңда ҡайҙа ял иттең? --Таиландта... --Унда нимәләр эшләнегеҙ? --Еләк-емешкә йөрөнөк. Бесән эшләнек. Шалтыран шишмәһенә һыуға барҙыҡ... --Тағы ла? --Ауылда эш бөтәме ни? --Таиланд ауылмы ни? --Ниндәй Таиланд булһын, тыуған ауылым Таймаҫ бит... Рәхәтләнеп көлөштөк. Телебеҙҙең башҡа телдәр менән өн-яңғырашлығына ҡоролған хикмәттәре бик күп. Бер башҡорт Никарагуа кешеһе менән осрашҡас, тегенән дөйөм аралашыу телендә һорай ҡуйған: --Мин Башҡортостандан, һин ҡайҙан? --Никарагуа... Милләттәшебеҙ уны "Ниңә кәрәк ул?" тип аңлаған да, боролоп китеп барған. Буранбай Исҡужиндың "Беҙҙеңсә-һеҙҙеңсә һүҙлек"яҙмаһында ла ундай миҫалдар күп. Мәҫәлән: балалайка — лайканың көсөгө, бинахаҡ — квартира хаҡы, бисара — икеләтә Сара, грамматика — матиканың бер грамы, график — бәләкәй граф, миллиграм — милләттең йөҙ грамы, пломбир — пломба биреүсе, параметр — ике метр, селекция — селек үҫтереү фәне, фуражка — аҙ ғына ҡалған фураж, хоҡуҡ — хо плюс ҡуҡыш, һарыҡташ — һарыҡтың класташы, чекист — чек яһаусы, чехословак — атаһы чех, әсәһе — словак, ыҫмала — әҙ генә ыҫ, юбка — кескәй юбилей, ярлылыҡ — лыҡа ярлы булыу һ.б. Ә һеҙ ниндәй миҫалдар беләһегеҙ, дуҫтар? ==129-сы күҙәтеүем== Бала сағымда үткән һайлауҙар күңелле байрам булып хәтергә уйылып ҡалған. Тағы ла һайлау тигәндә, һайлау көнө еткәндә һәр ваҡыт Париж ағай Туйсиндың йән тетрәтер моңо ҡолаҡта сыңлап киткәндәй. Уның моңло ауазын ҡыҙы Флүрә апай, улдары Йәмил, Рәмил, Радмир, Айнур, ейәнсәре Фирүзә дауам итә. Атайымдар һайлауҙа тауыш бирергә Сыңғыҙ ауылына барыр ине. Уларҙы һәр ваҡыт ирле-ҡатынлы Париж һәм Миңзифа Туйсиндар өйҙәренә ҡунаҡҡа алып ҡайтып, артабан байрамдары, дөрөҫөрәге, моң табындары Буранбайҙа, беҙҙең өйҙә дауам итер ине. Йыл һайын шулай, һайлау һайын шулай. Һөҙөмтәлә әсәйем Миңзифа апай менән ҡиәмәтлек апай-һеңле, атайым менән Париж ағай бер-береһенә "бажалар", беҙгә "еҙнәй" булып китте. [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] kpmx8mo0fehin7gbkprvmsg5iditd0y 0 4541 20662 2020-04-01T04:29:50Z ZUFAr 381 " ==130-сы күҙәтеүем== Һуңғы ваҡытта матбуғатта, социаль селтәрҙә ҡайҙандыр "иман-..." исемле яңы бит булдырылған 20662 wikitext text/x-wiki ==130-сы күҙәтеүем== Һуңғы ваҡытта матбуғатта, социаль селтәрҙә ҡайҙандыр "иман-сәй" тигән төшөнсә пәйҙә булды. Уның урыҫсанан "Иван-чай"ҙан (болануттан)өноҡшашлыҡ принцибы буйынса алынғаны бәхәсһеҙ. Әйтергә кәрәк, дөйә муйынынан ҡырыныраҡ был хәл. Мәшһүр шағирыбыҙ Аҡмулла үҙенең "Нәсихәттәр"ендә "иман" менән "Иван" һүҙҙәрен бер строфала түбәндәгесә килтерә: "Иң әүүәл кәрәк нәмә — иман, тигән... "Иман шарты"н өйрәнмәһә — Иван, тигән..." Йәғни бында был ике һүҙҙе шағир әйтергә теләгән фекерен көсәйтер өсөн йәнәш ҡуя һәм ул үҙ-үҙен аҡлай. "Иман" менән "сәй" һүҙҙәре һис бер осраҡта ла йәнәш килә алмай, хатта болануттың "хәҙрәт үләне" тигән варианты булған осраҡта ла, сөнки предмет менән уның аныҡлаусыһы икеһе ике төрлө категориялағы һүҙҙәр. Әгәр ҙә был мөмкин булһа, тиҙҙән тағы ла "намыҫ үләне", "выждан япрағы" тигән һүҙбәйләнештәр барлыҡҡа килмәҫ тимә. ==131-се күҙәтеүем== Парикмахерҙар көнө уңайынан "Юлдаш" радиоһы егеттәре ҡыҙыҡлы һөйләшеү ойошторҙо. Афариндар! Шул уңайҙан бер ҡыҙыҡлы, бер ғибрәтле була яҙған (бәлки булғандыр ҙа!) хәл иҫкә төштө. Ҡыҙыҡлыһы. Буйтым ғына булған берәү сәс алдырып ултыра икән. Парикмахер тегенең яңылыш ҡолағының осон ҡырҡып, инәү һалған. "Ғәфү ит, ҡолағыңдың осон ҡырҡтым", тигән ҡобараһы осҡан сәс алыусы. Уның ҡарауы, клиенты: "Ҡайһы ҡолағымдың осон, уңынмы, һулынмы?"- тип һораған тыныс ҡына. Ғибрәтлеһе. Бер ағайҙың көтмәгәндә сәсе ҡойолған. Өфөгә килеп ике ай дауаханала ятып, түләүле операция ярҙамында башының тиреһенә уйымсыҡтар эшләтеп, яһалма сәс ҡуйҙыртҡан. Дауахананан сыҡҡас поезға байтаҡ ваҡыт ҡалғанға күрә баш ҡалала йәшәүсе хеҙмәттәшенә барған. Осрашыу хөрмәтенә йолаһына тап килтереп байрам иткәндәр, бер юлы "сәсен" йыуғандар. Аҙаҡ трамвайға ултырып вокзалға киткән. Барып төшөүенә милиция работниктары уны эләктереп тә алған. Ағай үҙенең "характерын" да күрһәткәндер инде, уны 15 тәүлеккә ябып ҡуйғандар. Ябыр алдынан сәсен алырға булғандар. "Алмағыҙ, ул минең сәсем түгел", тип үтенгәс: "Ә-ә-ә, һинеке түгелме, урланыңмы?",- тип тегеләр оторо ҡыланған. Ҡыҫҡаһы, ағай тап-таҡыр көйө ҡайтып киткән. Уның ҡарауы, күпмелер ваҡыттан уның үҙ сәстәре үҫеп сыҡҡан, имеш. ==132-се күҙәтеүем== Атайым Халис улы Ғүмәр хажи үҙ ғүмерендә мине бер тапҡыр ғына һыу эскеһеҙ итеп әрләне. Ҡайышын алып ярһа, еңелерәк булыр ине, тип тә уйлағайным. Сәбәбе: үткән быуаттың 90-сы йылдар башында йәшлек максимализмы менән яҙған "Йәшлек" гәзитендәге "Беҙ барыбер мәжүси" тигән мәҡәләм өсөн. ==133-сө күҙәтеүем== Ҡыш атҡа сана егеп урманға утынға йә бесәнгә барғанығыҙ булдымы? Мин барҙым. Урманға йүнәлгәндә ат бауырынан көрт ярып урман юлын үтергә тура килә. Иң еңеле — ҡайтыуы. Утын тейәһәң дилбегәне йөккә нығытаһың да, үҙең сана артынан тыр-тыр эйәрәһең. Бесәнгә барһаң, бигерәк уңай. Йомшаҡ бесән өҫтөнә һуҙылып ятаһың да, күккә ҡарап йырлай-йырлай ҡайтаһың. Был осраҡта дилбегә менән ат ҡыуыуҙың, тегеләй-былай бороуҙың хәжәте лә ҡалмай. Малҡай килгән саҡтағы әҙер юлдан атлау-юртыуын үҙе белә. Ҡайһы ваҡыт ойоп та киткеләйһең, ул сағында инде ауылға ат үҙе алып ҡайтып еткереп, ҡапҡаға тәртә осо "дыңҡ" итеп ҡалғас ҡына уянаһың, кирелеп-һуҙылаһың... ...Ауыл тормошоноң ошо бәләкәй генә күркәм күренешендә оло фәлсәфә ята. Атап әйткәндә, "бумеранг ҡануны". Беҙҙең башҡаларға ҡарата ҡылған ғәмәлдәребеҙ, әйткән һүҙҙәребеҙ барыһы ла үҙебеҙгә кире әйләнеп ҡайта. Урманға барған саҡта үҙе ярған әҙер юлға баҫып ауылға ҡайтҡан ат һымаҡ... ==134-се күҙәтеүем== "Юлдаш"радиоһы егеттәре ҡыҙыҡлы теманы ҡуҙғатты. Баҡтиһәң, ниндәйҙер бер депутатмы шунда, балаларға тәм-томдо һатыуҙы тыйыу хаҡында закон сығарырға тәҡдим итә икән. Беҙ бала саҡтан алып тыйыуҙарҙың нимәгә алып килгәнлеген бик яҡшы беләбеҙ. Өлкәндәр өсөн генә ҡарарға яраған кино килһә, афишаға "Кр.дет до 16 лет"тип яҙһалар, беҙҙең йөрәктәр дөпөлдәп, күңелдәргә ут ҡабып, күҙҙәребеҙ йызлай башлар ине. Клуб тәҙрәһе ашамы, башҡа ектәнме, нисек етте шулай итеп тыйылған фильмды ҡарарға ынтылдыҡ. Совет осоронда сит ил радиоканалдарынан тапшырыуҙар тыңлау, видеофильмдар ҡарау ҡәтғи тыйылды. Бының өсөн хатта енәйәт эше лә ҡуҙғатылды. Һөҙөмтәлә, нисек кенә тыйылмаһын, сит ил идеологияһы барлыҡ сиктәрҙе үтеп, СССР-ҙы тарҡатты. Бында барлыҡ сәбәптәр менән бергә "ТЫЙЫУ" ҘА ҙур роль уйнаны. Нимә генә тимә — "Тыйылған татлы була!". Хәҙер килеп — татлы тәм-томдо тыйһаҡ, ниндәй һөҙөмтәгә алып килерен күҙаллауы ҡыйын түгел. Һөҙөмтәһе татлы булмаясаҡ! ==135-се күҙәтеүем== Рәшит ағай Солтангәрәевтың юҡлығы һуңғы ваҡыт ныҡ һиҙелә. Ул һәр ситуацияның башҡаларға күренмәгән яғын тотоп алып, шунан лаҡап яһау ҡөҙрәтенә эйә ине. Шундай хәтирәләрҙең береһе. 1989 йылда мин әрменән ҡайтҡас, "Ағиҙел" журналының баш мөхәррир вазифаһын ваҡытлыса башҡарыусы Рәшит ағай Рәмил Ҡолдәүләт менән икебеҙҙе эшкә алды. Эш аҙағында беҙ ултырған бүлмәгә дуҫтарыбыҙ йыйылып китте: Рәис Түләк, Ғәбиҙулла Зарипов, Марсель Искәндәр, Рафиҡ Ҡунаҡбаев, Дамир Шәрәфетдинов. Рәшит ағай килеп инде лә: "Егеттәр, иртәгә минең баҡсаға ҡоҙоҡ ҡаҙырға бараһығыҙ",- тип һәр ҡайһыбыҙға бармаҡ менән төртөп "Һин бараһың, һин бараһың.." тип әйтеп сыҡты ла, иң һуңынан Дамирға килеп еткәс: "Һин дә бараһың, картуф булһа ла әрсеп ултырырһың", - тип өҫтәп ҡуйҙы. Иртәгәһенә "Ял кафеһы" туҡталышындағы баҡсаһына барҙыҡ. Хужа үҙе лә килде. Ҡулында ҙур портфель, эсендә ҡаты-мытыһы ла, ризыҡ та туп-тулы. Ул портфелде ултыртып, эш ҡоралдарын күрһәтте лә, эшем бар, кискә ҡоҙоҡ әҙер булһын, тип китеп тә барҙы. Беҙ эште ҡоҙоҡ ҡаҙыуҙан түгел, "портфелдән" башланыҡ. Көн тәҡәтһеҙ эҫе ине. Эйе, картуфты Дамир әрсене, ҡоҙоҡто ла бер үҙе тиерлек ҡаҙҙы. ==136-сы күҙәтеүем== Донъяла иң ауыры сәбәпһеҙ кәйефең ҡырылыуҙан һаҡланыуылыр ул. Бындай саҡта беҙ ошондай хәлебеҙҙең сәбәбен, ғәйеплене ситтән эҙләй башлайбыҙ, башҡаларҙың да кәйефен ҡырабыҙ. Йәшәй-йәшәй шуға инана киләм: сәбәбе үҙебеҙҙә, дөрөҫөрәге, ҡәлебебеҙҙә Хоҙайға урын ҡалмай барыуында. "Урман айыуҙы һаҡлаған кеүек айыу ҙа урманды һаҡлай" ти халыҡ. Ысынлап та, айыуы бар урманға кем ҡурҡмай инер? Әгәр ҙә беҙ йөрәгебеҙҙә Хоҙайҙы һаҡлаһаҡ, Ул да беҙҙе һаҡлар! Иншалла! ==137-се күҙәтеүем== Һүрәткә ҡарағыҙ. Унда ҡарағай ҡайынды ҡосаҡлаған. Тәбиғәт ҡанунына ҡаршы барып булмай шул. Ҡарағай урынында булһам, мин дә түҙмәҫ инем. ==138-се күҙәтеүем== Һуңғы ваҡытта аутсорсинг системаһы буйынса мәктәптәрҙе хеҙмәтләндереү тураһында төрлө кимәлдә ҡыҙыу-ҡыҙыу бәхәстәр бара. Әммә бында ла шул уҡ пенсия реформаһындағы кеүек килеп сыға. Йәғни күпселек ата-әсәләр, уҡытыусылар ҡаршы булыуға ҡарамаҫтан ул тормошҡа ашырыла. Яңыраҡ бер мәктәп директоры менән һөйләшергә тура килгәйне. Уның һөйләүенсә, төрлө дәүләт надзоры ведомстволары вәкилдәре мәктәпкә килеп, бәйләнергә төрлө һылтау-сәбәптәр табып, штраф һалырға тырыша. Баҡтиһәң, ул ойошмаларға ла йәшәргә кәрәк икән һәм ауылдарҙа штраф һалырлыҡ һәм түләрлек объект булып мәктәп кенә тороп ҡалған икән. Минеңсә, аутсорсинг системаһы ла мәктәпкә ҡандала кеүек ҡаҙалып, дәүләт тарафынан бүленгән аҡсаға “тараҡан булып төшөп”, шунда үҙенең эшмәкәрлеген асыу йүнәлешендә барлыҡҡа килгәнгә оҡшаған. 68-се күҙәтеүемдә бер хәл тураһында яҙып үткәйнем инде. Ни өсөн балалар ситтә бешереп килтерелгән ризыҡты хушһынмай? Сөнки кеше ашты үҙе бешергән саҡта таралған еҫтәр уның ашҡаҙанында тап шул еҫкә, тимәк әҙерләнгән ризыҡҡа кәрәкле ферменттарҙы бүлеп сығарып, ашҡаҙан алдан уҡ шул ризыҡты ҡабул итергә әҙерләнә, алдан уҡ эшләй башлай. Тап шуның өсөн дә мәктәптәргә ҡайҙалыр бешереп килтерелгән ризыҡты уҡыусыларҙың ашҡаҙаны ҡабул итергә әҙер түгел. ==139-сы күҙәтеүем== Бөгөн Ололар көнө! Мине бер кем дә ҡотламаны. Эй, шатландым! Уйға ла ҡалдым. Әле йәшмен икән, тип шатланһам, уйға ҡалыуым мине һаман да бала-саға тип уйлаусылар барлығын белеүем. Милләтебеҙ әсәһе Мәрйәм апай Бураҡаеваның "Йәшен"дәге һүҙҙәре ныҡ оҡшаны: "...Тик мин әле үҙемде Ололар көнө менән ҡотлатырлыҡ түгелмен тип һанайым..." Әсәйебеҙҙең йөрәге мәңге йәш ҡалһын! Иншаллаһ! Күңелгә ошо көн айҡанлы үҙенән-үҙе шундай юлдар килде: Эттән оло булһаң да һин, Минән күпкә кесе... Ә ниңә һуң этләнмәйсә Кеше булмай кеше? [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] bq0uhblao9o43ssz3ux8wdxw8d2nmrt 0 4542 20828 20827 2020-04-26T13:44:34Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортса]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 20828 wikitext text/x-wiki == Әҙерләү ысулы == [[Итле һурпа|Ит һурпаһы]] ҡайнатабыҙ. Алдан уҡ һыуҙа бүрттерелгән борсаҡты, ит һурпаһына һалып, 30—40 минут бешерәбеҙ. Һуғанды вак итеп турап, майҙа ҡыҙҙырып алабыҙ ҙа табынға бирер алдынан ғына ашҡа һалабыҙ, тоҙ өҫтәйбеҙ. == Ингредиенттар == * 500 г ит, * 250 г борсаҡ, * 2 баш һуған, * 2 аш ҡалағы май == Һылтанмалар == * [https://matbugat.ru/enc/borchak-ashy-2307/ «Тәмле» киңәшләр: Балалар өчен аш-су китабы. «Малайларга-кызларга» сериясе. Төзүчесе Ләйсән Хафизова. — Казан: Мәгариф, 2004.] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Шифалы аш]] [[Category:Борсаҡ]] kukef0bisbixstbu21p2z60i2jwv6sj 14 4543 20822 2020-04-25T14:51:43Z Айсар 394 категория 20822 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 0 4544 24855 20831 2023-03-11T18:26:52Z Aidar254 420 24855 wikitext text/x-wiki ==140-сы күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре ипотека хаҡында һөйләшеү ойошторҙо. Мин иһә ипотеканы ошо рәүешле күрәм: И — итәгеңде ҡырҡтыра (ең ямар өсөн) П — пенсияны оноттора О — ойоғоңдо яматтыра Т — телефондан таптыра Е — елегеңде ҡаҡтыра К — кеҫә төбөн аҡтара А — ауыҙыңды яптыра ==141-се күҙәтеүем== "Юлдаш" радиоһы егеттәре афариндар! Күҙәтеүҙәремдең ҙур өлөшө улар ҡорған әңгәмәләр юҫығында яҙыла. Рәхмәт, егеттәр! Бөгөн юғалыу, аҙашыу темаһына һөйләштеләр. Ҡыҙыҡ булды. Урманда аҙашыу менән тормошта аҙашыу оҡшаш. Был хаҡта "Мин эсеүемде ташланым" тигән яҙмаларымда ("Беҙ — уй ҡоло") әйтеп үткәйнем. Баласаҡта арҡырыһы-буйы 2-шәр саҡрымлыҡ урманда аҙашып, көнө буйына илап йөрөгәйнем. Ни өсөн тигәндә кеше иң тәүҙә баш мейеһендә аҙаша. Мейебеҙҙең яртыһы эмоция, яртыһы логика өсөн яуап бирә. Ошо ике ярымшарҙың урталығын тапҡан кеше урманда ла, тормошта ла аҙашмайҙыр тип уйлайым. Мин иһә бала саҡта урманда аҙашҡанда, шундуҡ паникаға бирелеп, "эмоция түңәрәге" буйлап йөрөгәнмен. Әйләнсек һарыҡ һымаҡ. Йәшерәк саҡта "Юғалыу" тигән шиғыр ҙа яҙғайным. Шул иҫкә төштө: Юғалтыр инем дә һине, Үҙем дә юғалырмын... "Юғалыу" тигән илдәргә Артыңдан олағырмын... ==142-се күҙәтеүем== Сыңғыҙ һигеҙ йыллыҡ мәктәбендә уҡып йөрөйбөҙ. Бер көҙгө көндә директорыбыҙ Зәһүрә Дәүләтша ҡыҙы Байтурина барыбыҙҙы сығарып мәктәп алдына теҙеп ҡуйҙы ла: "Тиҙҙән һеҙ, кемегеҙҙер һуңыраҡ, мәктәпте тамамлап оло тормош юлына баҫырһығыҙ. Беҙ яҡшы уҡығандарҙы яҡшы уҡығаны өсөн, насарға өлгәшеүселәрҙе лә шул сифатына ҡарап иҫкә алырбыҙ. Ә бына "уртаса"ға өлгәшеүселәрҙе ниндәй билдәләренә ҡарап иҫләрбеҙ һуң? Әйҙә, шундай уҡыусылар үҙҙәрен мәктәп хәтерендә ҡалдырыр өсөн ағас ултыртһын. Башҡалар уларға ярҙам итә. Беҙ һеҙҙе урманға ҡарап иҫләрбеҙ..." тип әйтеп, ҡаланан алып ҡайтҡан ағас үҫентеләренә һәм көрәк-ломдарға-күнәктәргә ымланы. Барыбыҙ ҙа шымып ҡалдыҡ. Күрәһең, берәү ҙә үҙен "уртаса"лар иҫәбенә индергеһе килмәгәндер инде. Шул саҡ барыбыҙ бер юлы үҫентеләргә, хеҙмәт ҡоралдарына ябырылдыҡ. Зәһүрә Дәүләтша ҡыҙының мәктәп уҡыусыларын дуҫлаштырыу, берләштереү йәһәтенән ойошторған ошо сараһын ғүмер буйына оноторлоҡ түгел. Беҙ ултыртҡан ағастар урманға әүерелгән инде. Форсаттан файҙаланып, хөрмәтле Зәһүрә Дәүләтша ҡыҙын, башҡа барлыҡ уҡытыусыларымды Уҡытыусылар көнө менән ҡотлайым! ==143-сө күҙәтеүем== Бала сағыбыҙҙа Шаһишәриф, Диуана исемле, Һуҡыр суфый ҡушаматлы дин әһелдәре ауылдарыбыҙ буйлап йөрөй торғайны. Уларҙың береһе ауылыбыҙ осонда күренеүе була, беҙ малайҙар, уратып алабыҙ ҙа, таяғын, һаҡалын, арҡаһындағы тоғон мәҙәк күреп, төрлөсә эләкләп, итәгенән тартып, ауылға үткәрмәҫкә тырышабыҙ. Шул саҡта ул тоғо төбөнән кәнфиттәр сығарып һибеп ебәрә. Кәнфит ул заманда танһыҡ ризыҡ. Шатлығыбыҙ баштан аша. Ташланабыҙ. Башыбыҙҙы күтәреүгә олатай инде үҙенә кәрәкле өйҙөң эсендә сәй эсеп ултырған була. Ул саҡта тоғо төбөндә кәнфит йөрөтөүен ауылға үтер өсөн "пропуск" тип кенә белдек. Һуңынан аңланыҡ: балаларҙы ҡыуандырыуҙың сауабы ожмахҡа "пропуск"ҡа тиң икән... Хеҙмәттәшебеҙ Сабир ағай Шәрипов көн һайын иртәнсәк берәй елле кәнфит йә башҡа тәм-том тотоп килеп: "Мә, ҡайтып ҡыҙың Тамсыны ҡыуандыр",— тип бирә торғайны. Ғөмүмән, ул һәр ваҡыт кемгәлер яҡшылыҡ эшләргә, илтифат итергә, бәләкәй генә булһа ла ярҙам күрһәтергә ынтылып йәшәне. Быларҙы ул үҙенең ижад өсөн бүленгән ғүмере иҫәбенә башҡарҙы, күпме башлап яҙыусыларҙы китаплы, ижади яҙмышлы итте. Баҡыйлыҡҡа күсеүеңә 40 көн тулғанда ҡылған изгелектәреңдең сауабын татып, ожмах түрҙәренә үтеүеңде теләйбеҙ Сабир Нәғим улы! ==144-се күҙәтеүем== Бөгөн ауылдашым, күршем, ҡәләмдәшем Рәйес Түләктең тыуған көнө. Фотола мәшһүр шағирыбыҙ атаһы Ғоссам олатай менән. Ғоссам олатай хатта бөжәктең йәне ҡыйылыуын, сәскәнең, ағастың һәләк булыуын ҙур юғалтыу итеп кисерә белгән илаһи зат булды. Атай үпкәһендә киткән ярсыҡ Ун йыл йөрөй минең йөрәктә, – тип яҙғайны Рәйес үҙенең атаһына арнаған бер шиғырында. Һуңынан ғына белдем: Ғоссам олатайҙың үпкәһендә йөрөгән, уны ҡәбергә алып киткән мина ярсығына бәйле үтә фәһемле тарихы ла бар икән. Миңә уны Рәйестең Мәрзиә апаһы ҡәләмдәшемде һуңғы юлға оҙатҡанда һөйләне. Ғоссам олатай, һуғышта үпкәһенә мина тейеп, ҡаты яраланғас, операция яһарға йыйынған тәжрибәле хәрби врач уға был операцияның уңышһыҙ тамамланыу ихтималлығы, бер нисә һалдаттың тап ошондай операция арҡаһында үлеп ҡалыуы хаҡында иҫкәртә. Врач уға тыуған яғына ҡайтырға, өйләнергә, балалар тыуҙырып йәшәп ҡалырға тәҡдим итә. Олатай шулай итә лә. Дөрөҫөн әйткәндә, үлемесле яраһына бәйле ошондай ҡатмарлы һәм ауыр шарттарҙа ҡатыны Яңылбикә инәй менән дүрт ҡыҙына һәм улына ғүмер бүләк итергә өлгөрә. Ғоссам олатайҙың был аҙымы яу ҡырында күрһәткән батырлыҡтарына йәнәш оло ҡаһарманлыҡҡа тиң. Шул сағында ул, башҡорт әҙәбиәтенә оло әҙипте бүләк итәм, тип башына ла килтермәгәндер. Ниндәй һыҙланыуҙар, ғазаптар менән йәшәүен Ғоссам олатай үҙе генә белгәндер. Кем белә, бәлки, Рәйестең ашҡынып, янып йәшәүендә лә, ялҡынланып ижад итеүендә лә Ғоссам олатайҙың «Ғүмер биреп өлгөрөп ҡалырға» тигән ынтылышы яталыр. Юҡһа ғүмеренең һуңғы йылдарында поэмаларға, романдарға нигеҙ, символ булырлыҡ фекер-образдарын ябай мәҡәләләргә нышып тултырып, нисек булһа ла әйтеп ҡалырға ашығыуын нисек аңлатмаҡ булаһың инде? Рәйестең “Башҡортостан» гәзитендә баҫылған һуңғы мәҡәләләрен генә киренән уҡып ҡарағыҙ. Уларҙа шағирҙың атаһы Ғоссам олатайҙыҡына оҡшаған «...өлгөрөп ҡалырға кәрәк» тигән ынтылышын тоймау мөмкин түгел. Былар – аталы-уллы Ғоссам һәм Рәйес Түләковтарҙың һуғышта, тормошта һәм ижадта яһаған батырлыҡтарының бына тигән өлгөләре. ==145-се күҙәтеүем== "Яңғыҙлыҡтың ҙур бер плюсы бар. Һинән бер кем дә, бер нәмә лә йәшерә алмай" тигән бер аҡыл эйәһе. Уның һүҙҙәрен ошо рәүешле дауам итке килә: "...Ҙур бер минусы ла бар. Һин унда хатта үҙ-үҙеңдән дә йәшеренә алмайһың..." ==146-сы күҙәтеүем== Кисә "Беҙ Баймаҡтар бит әле..." концертын ҡарап оло кинәнес алдыҡ. Бибисара Азаматованан башлап Нух Ҡотоевҡа тиклем утыҙҙан ашыу яҡташыбыҙҙың сығышы тамашасылар күңеленә хуш килде. Халыҡ йырҙарын башҡарыусы өс яҡташыбыҙҙы, атаҡлы бейеүсе Азамат Кәримовтың сығыштарын иҫәпкә алмағанда, башҡалар барыһы ла заманса эстрада йырҙары менән сәхнәгә сыҡты. Концерт программаһының тап ошо рәүешле төҙөлөүе бик отошло, минеңсә. Сөнки айсбергтың өҫкө өлөшөнөң, йәғни Баймаҡ йәштәренең башлыса эстрада йырҙары менән сығыш яһауының нигеҙендә, йәғни айсбергтың сәхнәлә күренмәгән аҫҡы өлөшөндә башҡорт халҡына аҫыл йырҙар, һоҡланғыс сәнғәт өлгөләре, күренекле шәхестәр тыуҙырыусы төбәктең меңәр йыллыҡ тарихы ята. Быны һуҡыр ҙа күрер, һаңрау ҙа ишетер. Йәштәрҙең дәрте, моңло ауазы, тауыш потенциалы тап шул хаҡта һөйләй. Уларҙың һәр ҡайһыһы заман йырҙарын менән бер рәттән халҡыбыҙҙың оҙон көйҙәрен дә бынамын итеп башҡара ала. Концерттан алған тәьҫораттарҙы тап ошо рәүешле генә аңлатып булалыр. Концертта айырым блок менән ауылдаштарым Марсель һәм Нух Ҡотоевтар, Иршат һәм Азат Ҡарасуриндар, Рәмил Ҡотосов, Иҙел Аралбаев, Юнир Һағынбаев сығыш яһап һөйөндөрҙө. Әл дә Баймаҡта тыуып үҫкәнмен, әл дә шундай талантлы яҡташтарым бар, әл дә ошоларҙы ойоштороусы Ритабыҙ бар тип һөйөндөм! Күҙҙәргә йәштәр тығылды: БАЙМАҠ БУЛМАҒАНДАР НИСЕК ЙӘШӘЙҘӘР ИКӘН? Концертты ҡарап өйгә ҡайтып инһәк, тағы бер һөйөнөслө ваҡиға беҙҙе көтөп торған: бесәйебеҙ Ҡарһылыу көсөкләгән. Ҡап-ҡара йомороҡастарҙы күргәс, ҡыҙыбыҙ Тамсы илап ебәрҙе... ==147-се күҙәтеүем== Өфө аэропортына кемдең исемен биреү хаҡында төрлө кимәлдә ҡыҙыу-ҡыҙыу бәхәстәр бара. Кандидатураларҙың һәр ҡайһыһы хаҡында бик күп дәлилдәр, иҫбатламалар килтерергә мөмкин һәм был осраҡта һәр кем үҙенсә хаҡлы булыр ине. Әммә бер шарт һис шикһеҙ рәүештә иҫәпкә алынырға тейештер тип иҫәпләйем. Ул да булһа — ул исем тарих, быуат, дәүер һынауын үтеүе мотлаҡтыр. Нимә генә тимә, иң объектив баһаны тарих бирә. Был күҙлектән ҡарағанда кандидатуралар араһында дәүер, мәңгелек һынауын үтеүсе Урал батыр менән быуаттар аша атлаусы Салауат Юлаев исемдәре генә тороп ҡала. ==148-се күҙәтеүем== Яңыраҡ йомош менән бер ҙур ғына түрәнең ҡабул итеү бүлмәһендә ултырып сыҡтым. Миңә сират етмәне. Уның ҡарауы шундай һығымта яһап тынысландым: кеше бит ғүмере буйы Аллаһы Тәғәләнең ҡабул итеү бүлмәһендә ултыра... ==149-сы күҙәтеүем== Ишембай Маҡар яғында... Ишем Баймаҡ аръяғында... Туған телебеҙҙең ошондай хикмәттәре бик күп. Бынан бер нисә йыл элек бер генә һүҙҙән торған шиғыр ҙа яҙғайным. Шиғырҙың исеме өс һүҙҙән тора: "Башҡортса-урыҫса шиғыр" тип атала. Шиғыр: ҒҮМЕР. Уның эсендә ике һүҙ бар: "үмер" һәм "ер". Һеҙҙең тел осонда йөрөгән туған телебеҙ хикмәттәрен күберәк белге килә, дуҫтар! [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] naozh8jo3p1itwod37ru25aouccx80n 0 4545 20840 20839 2020-04-27T17:26:16Z Айсар 394 /* Һылтанмалар */ күренеште төҙәтеү 20840 wikitext text/x-wiki == Әҙерләү ысулы == # Кәбеҫтәне ваҡ итеп тураҡлайбыҙ, # Әҙ генә һыуға һалып, ҡайнатып сығарғас, 1 минуттан һуң һыуын һарҡытабыҙ, кәбеҫтәне йомшартып алабыҙ шулай. # Петрушка, укроп, йәшел һуғанды ваҡ итеп тураҡлайбыҙ; # Фаршты көнбағыш майында ҡурып алабыҙ, тоҙ ҡушып. Фарш әҙер. # Кәбеҫтә менән фаршты ҡушып болғайбыҙ, петрушка-укроптарҙы, йәшел һуғанды ҡушып. # Берешәр стакан кефир менән [[майонез]]ды һауытҡа һалып, 1 сәй ҡалағы сода һәм 3 [[йомортҡа]]ны ҡушабыҙ. # Шунда 8 аш ҡалағы ондо иләйбеҙ, бөтәһен дә миксер йәки туҡығыс менән туҡыйбыҙ. # Табаны майлайбыҙ. # Ҡамырҙың яртыһын ҡоябыҙ. # Кәбеҫтә менән фаршты һалабыҙ. Өҫтөнә ҡалған ҡамырҙы ҡоябыҙ. # Шыйыҡ ҡамырҙы ипләп кенә тигеҙләйбеҙ ҙә, бешерергә ҡуябыҙ. # 25-30 минуттан бәлештең бешкәнен тикшереп ҡарайбыҙ (зубочистка, шпажка менән). # Бешеп сыҡҡан бәлештең өҫтөнә йомортҡа ағын һөртәбеҙ. == Ингредиенттар == * ҙур булмаған кәбеҫтәнең яртыһы, * [[һыйыр ите]]нән (тауыҡ ите лә бара) үткәрелгән 350-400г фарш, * тоҙ, * приправалар, * укроп, * петрушка, * йәшел һуған, * 1 стакан кефир, * 1 стакан майонез, * 3 йомортҡа, * 1 сәй ҡалағы сода йәки 1 пакет күперткес (разрыхлитель), * 8 аш ҡалағы он, * бәлештең өҫтөнә һөртөр өсөн йомортҡа ағы. == Һылтанмалар == * [https://gazeta-toratay.rbsmi.ru/articles/rubrika-1/K-be-t-men-n-itt-n-b-lesh-231552/ Аш-һыу: Кәбеҫтә менән иттән бәлеш. Ишембай ҡалаһы һәм районының ижтимағи-сәйәси гәзите «Торатау». Рәсми сайт] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ит аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Ит]] r01frewdlu1unzasat84lozuxtfr1zz 14 4546 20838 2020-04-26T15:48:26Z Айсар 394 категория 20838 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 0 4547 20847 20846 2020-04-27T17:46:10Z Айсар 394 күренеште төҙәтеү 20847 wikitext text/x-wiki == Әҙерләү ысулы == Ҡамыр өсөн бар ингридиенттарҙы ҡушып бутайбыҙ һәм шәрбәтле ҡамыр баҫабыҙ. Әҙер ҡамырҙы йәйәбеҙ, бер яҡ осон бер аҙ йоҡараҡ итәбеҙ. Йоҡараҡ яғына бал һылайбыҙ ҙа, өҫтөнә шәкәр, онталған сәтләүек һибәбеҙ. Икенсе яғына [[йомортҡа]] туҡып һөртәбеҙ. Хәҙер инде урама формалаштырырға ҡалды. Уны йоҡараҡ яғынан башлайбыҙ. Әҙер ураманы майлы табаға урынлаштырабыҙ. Өҫтөнә йомортҡа һөртөп, бер нисә урындан тишеп сығабыҙ [https://gazeta-toratay.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/db1/563_376_1/db18dfca7dd55e4c2345bb41d0714ecd.jpg]. == Ингредиенттар == === Ҡамыр өсөн === * 2 стакан он, * 0,5 стакан шәкәр, * 50-100 грамм аҡ май йә маргарин, *1 йомортҡа, * 4 аш ҡалағы ҡуйы магазин ҡаймағы, * 1/4 балғалаҡ тоҙ, * 1/4 балғалаҡ аш содаһы. === Эслек өсөн === * 1 стакан грек сәтләүеге, * 0,5 стакан шәкәр, * 2 аш ҡалағы бал, * 1/8 балғалаҡ корица. == Һылтанмалар == * [https://gazeta-toratay.rbsmi.ru/articles/rubrika-1/S-tl-ekt-n-rulet-238900/ Аш-һыу: Сәтләүектән рулет. Ишембай ҡалаһы һәм районының ижтимағи-сәйәси гәзите «Торатау». Рәсми сайт] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Он]] [[Category:Тоҙ]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Сәтләүек]] juorij1tb7yzua3qq039x6bsgrfvaee 14 4548 20848 2020-04-27T17:47:28Z Айсар 394 категория 20848 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 0 4549 20868 20867 2020-04-28T15:26:53Z Айсар 394 өҫтәмә мәғлүмәт 20868 wikitext text/x-wiki == Әҙерләү ысулы == Иң тәүҙә ҡамыр баҫырға. Онға разрыхлитель һалып, май менән ыуырға. Уның өҫтөнә шәкәр менән туғылған йомортҡа өҫтәп, ҡамыр баҫырға ла, ярты сәғәткә һыуытҡысҡа ҡуйып торорға. Унан һуң эслек әҙерләргә. Эремсеккә өс йомортҡа, ярты стакан шәкәр, ҡаймаҡ һалып, блендер менән болғатырға. Суфле әҙерләгәндә өс [[йомортҡа]] ағына аҙ-аҙлап шәкәр ҡомо һалып, уны ап-аҡ төҫкә ингәнсе күпертергә. Һыуытҡыстағы ҡамырҙы алып, табаға эслек ағып сыҡмаҫлыҡ формаға килтереп йәйергә. Өҫтөнә эремсек һалып, 180 градусҡа тиклем ҡыҙҙырылған мейескә ярты сәғәткә бешерергә ҡуйырға. Һуңынан өҫтөнә суфле һылап, тағы 15 минут бешерергә. Духовканы һүндергәс, ишеген асып ҡуйырға, пирогты алмаҫҡа: ул шунда һыуынырға тейеш. Ярты сәғәттән өҫтөндә тамсылар барлыҡҡа киләсәк. [https://gazeta-toratay.rbsmi.ru/upload/iblock/50c/50ca13e486ee066c2a0d9188ff683830.jpg] == Ингредиенттар == === Ҡамыр өсөн === * 1 стакан он, * бер ҡалаҡ разрыхлитель, * 80 г аҡ май, * 2 ҡалаҡ шәкәр ҡомо, * 1 йомортҡа. === Эслек өсөн === * 500 г эремсек, * 100 г ҡаймаҡ, * 3 йомортҡа, * 1 ҡалаҡ манный ярмаһы, * 0,5 стакан шәкәр ҡомо. === Суфле өсөн === * 3 йомортҡа ағы, * 3 ҡалаҡ шәкәр ҡомо. == Һылтанмалар == * [https://gazeta-toratay.rbsmi.ru/articles/rubrika-1/Eremsekt-n-pirog-235238/ Аш-һыу: Эремсектән пирог. Ишембай ҡалаһы һәм районының ижтимағи-сәйәси гәзите «Торатау». Рәсми сайт] [[Category:Башҡортса]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] [[Category:Ҡамыр аштары]] [[Category:Он]] [[Category:Разрыхлитель]] [[Category:Май]] [[Category:Шәкәр]] [[Category:Йомортҡа]] [[Category:Эремсек]] [[Category:Ҡаймаҡ]] [[Category:Суфле]] 4ak9s7x205p6zfded3rri1lmvjzl5rv 14 4550 20858 2020-04-28T15:19:17Z Айсар 394 категория 20858 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 4551 20859 2020-04-28T15:19:42Z Айсар 394 категория 20859 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 4552 20860 2020-04-28T15:20:02Z Айсар 394 категория 20860 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 14 4553 20861 2020-04-28T15:20:22Z Айсар 394 категория 20861 wikitext text/x-wiki [[Category:Ингредиенттар]] 3waz647vo3mdxhd0x37lzfy4fpbk6mc 10 4554 20877 2020-06-30T10:27:01Z ZUFAr 381 "{{Userbox |id = [[Файл:Replacement filing cabinet.svg|40px|none|Архив]] |border-c = #aaaaaa |info-c = #f9f9f9 |info = {{#i..." исемле яңы бит булдырылған 20877 wikitext text/x-wiki {{Userbox |id = [[Файл:Replacement filing cabinet.svg|40px|none|Архив]] |border-c = #aaaaaa |info-c = #f9f9f9 |info = {{#if:{{{1|}}} | Архив фекер алышыу: * [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/1|{{{1|}}}]]{{#if:{{{2|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/2|{{{2|}}}]]}}{{#if:{{{3|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/3|{{{3|}}}]]}}{{#if:{{{4|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/4|{{{4|}}}]]}}{{#if:{{{5|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/5|{{{5|}}}]]}}{{#if:{{{6|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/6|{{{6|}}}]]}}{{#if:{{{7|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/7|{{{7|}}}]]}}{{#if:{{{8|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/8|{{{8|}}}]]}}{{#if:{{{9|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/9|{{{9|}}}]]}}{{#if:{{{10|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/10|{{{10|}}}]]}}{{#if:{{{11|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/11|{{{11|}}}]]}}{{#if:{{{12|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/12|{{{12|}}}]]}}{{#if:{{{13|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/13|{{{13|}}}]]}}{{#if:{{{14|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/14|{{{14|}}}]]}}{{#if:{{{15|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/15|{{{15|}}}]]}}{{#if:{{{16|}}}|* [[{{FULLPAGENAME}}/Архив/16|{{{16|}}}]]}} | [[{{FULLPAGENAME}}/Архив|Архив обсуждений]] }} }}<noinclude><br clear="all" /> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Фекер алышыу|{{PAGENAME}}]] 6nm2hu67fc2iijk9ymwjs1bpqk4ap20 4 4555 24479 20879 2022-07-23T17:41:35Z Rschen7754 366 move 24479 wikitext text/x-wiki [[Категория:Викидәреслектәр]] ==Bot policy== <div style="background:#E3F9DF; padding:0 10px; border:1px solid #AAA;"> Hello. To facilitate [[m:steward|steward]] granting of bot access, I suggest implementing the [[m:Bot policy|standard bot policy]] on this wiki. In particular, this policy allows stewards to automatically flag known interlanguage linking bots (if this page says that is acceptable), which form the vast majority of such requests. The policy also enables [[m:Bot policy#Global_bots|global bots]] on this wiki (if this page says that is acceptable), which are trusted bots that will be given bot access on every wiki that allows global bots. This policy makes bot access requesting much easier for local users, operators, and stewards. To implement it we only need to create a redirect to this page from [[Project:Bot policy]], and add a line at the top noting that it is used here. Please read the text at [[m:Bot policy]] before commenting. If you object, please say so; I hope to implement it soon if there is no objection, since it is particularly written to streamline bot requests on wikis with little or no community interested in bot access requests. <br />--[[Ҡатнашыусы:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MarcoAurelio|әңгәмә]]) 18:27, 21 август 2017 (YEKT) : Done. --[[Ҡатнашыусы:MarcoAurelio|MarcoAurelio]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MarcoAurelio|әңгәмә]]) 17:33, 24 сентябрь 2017 (YEKT) </div> == Админ һайлау == ba: 6 сентябрҙа [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсәндең]] администратор хоҡуҡтары тамамлана. Беҙҙең яңы Викидәреслеккә админ кәрәк. Был вазифаға [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсәнде]] тәҡдим итәм. en: Rights administrator [[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Leysan]] ends September 6. Our wikibooks need an admin. I offer Lyaysan again for this post. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 15:35, 25 август 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 15:40, 25 август 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Банат Валеева-Яубасарова|Банат Валеева-Яубасарова]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Банат Валеева-Яубасарова|әңгәмә]]) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 17:58, 25 август 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 20:41, 25 август 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Магира|Магира 62]] * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Вәлимә|Вәлимә]] * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Таңһылыу|Таңһылыу]] 25 август 2017 * {{Риза}} --[[Borovi4ok:|Borovi4ok]] 25 август 2017 * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Рәйлә|Рәйлә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рәйлә|әңгәмә]]) 23:17, 25 август 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Рәшиҙә Ғизәтуллина|Рәшиҙә Ғизәтуллина]] 25 август 2017 * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Аҡҡашҡа|Аҡҡашҡа]] 23:51, 25 август 2017 * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Менәүерә Бохарбаева|Менәүерә Бохарбаева]] 14:28, 26 август 2017 * {{Риза}} --[[Махсус:Өлөштәр/62.133.162.30|62.133.162.30]] 16:26, 26 август 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Alfiya55|Alfiya55]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Alfiya55|әңгәмә]]) 22:27, 26 август 2017 (YEKT) == Импортёр һайлау == Файл һәм ҡалыптар күсереү өсөн [[m:Importer]] хоҡуғын һорайым. Кем риза, тауыш бирегеҙ.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:14, 6 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 17:46, 6 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 10:09, 7 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Borovi4ok|Borovi4ok]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Borovi4ok|әңгәмә]]) 18:58, 6 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә ]]19:19, 6 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Таңһылыу|Таңһылыу ]]23:27, 6 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --cаша ([[User:Krassotkin|krassotkin]]) 21:03, 7 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 09:19, 8 октябрь 2017 (YEKT) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Азат Хәлилов|Азат Хәлилов]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Азат Хәлилов|әңгәмә]]) 10:34, 8 октябрь 2017 (YEKT) == Community portal == This page is linked to from the navigation sidebar as the "Community portal" in English, and as "Берләшмә" in the Bashkir interface. Is this the place where general wiki-related discussions should take place? If so, then the instructions at the top of the page should be expanded to explain that the page is for more than just bot requests. (And the page should be added to [[d:Q16503]] — which you do by posting a request at [[d:Talk:Q16503]].) - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 12:41, 11 октябрь 2017 (YEKT) == Categories == Since the move from the Incubator, [[:Категория:!Main category]] should be completely replaced by a new "root" (or "top-most") category with a Bashkir name, and [[:Категория:Башҡортса]] should not be used as much as it currently is (it should only be used for books specifically ''about'' the language, not for every page ''written in'' the language). Unfortunately, I don't know Bashkir at all (nor does Google Translate), so I can't really create any needed categories myself… unless someone tells me what titles to use. Below is a simplified list of (some) categories we should have at the "top" of our category structure (of course, not with English names). Can someone provide the proper Bashkir names for these categories (replace the "???"s). If any of these [[Special:PrefixIndex/Категория:|already exist]], just use those names. (I'm placing the list below my signature, so anyone should feel free to change the list itself.) - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 13:15, 11 октябрь 2017 (YEKT) ;ba:Категориялар Инкубаторҙан сыҡҡас [[:Категория:!Main category]] ҡуланылырға тейеш түгел, иң юҡары категория башҡортса булырға тейеш, [[:Категория:Башҡортса]] башҡа ҡалланылмай, был категорияны башҡорт теле тураһында китаптарға ҡуйырға була. Үкенескә ҡаршы башҡорттелен бөтөнләй белмәйем (Google Translate менән дә), шуға күрә үҙем категориялар эшләй алмайым. Нисек булырға тейеш, миңә әйтеп тороғоҙ. - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 13:15, 11 октябрь 2017 (YEKT) <blockquote style="border:1px solid blue;"> * [[:Category:Categories]] (the "root" category, having no parent category) = [[:Категория:Категориялар]] (right? Yes) ** [[:Category:Book categories]] (or just [[:Category:Books]]) = [[:Категория:Китаптар]] ** [[:Category:Help pages]] (or just [[:Category:Help]]) = [[:Категория:Ярҙам]] ** [[:Category:Files]] (or [[:Category:Media]]) = [[:Категория:Файлдар]] [[:Категория:Медиа]] ** [[:Category:Templates]] = [[:Категория:Ҡалыптар]] (right? Yes ** [[:Category:Wikibooks]] (or [[:Category:Wikibooks administration]]) = [[:Категория:Викидәреслектәр]] ** [[:Category:Users]] = [[:Категория:Ҡулланыусылар]] </blockquote> Thanks. I've started to create these categories (as you can see), but I haven't created Категория:Файлдар or Категория:Медиа, since [[Махсус:Тейәү|uploading has not been enabled]] for this wiki. (The category can still be created if/when we have pages ''about'' files and uploading.) - [[Ҡатнашыусы:Dcljr|dcljr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Dcljr|әңгәмә]]) 00:55, 14 октябрь 2017 (YEKT) == Statistics / Статистика == * '''en:''' On the first day of each month, help [[m:Wikimedians of Bashkortostan User Group/Report 2017-2018|register the statistics]] of the Bashkir Wikibooks. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 20:42, 30 ноябрь 2017 (YEKT) * '''ba:''' Һәр айҙың беренсе көнөндә Башҡортса Викидәреслектең [[m:Wikimedians of Bashkortostan User Group/Report 2017-2018| статистикаһын теркәп]] барырға ярҙам итегеҙ. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 20:38, 30 ноябрь 2017 (YEKT) == Бөрйән районы порталы == {{Бөрйән районы порталы}} {{U|Юлдашева Луиза}}, {{U|Вәлимә}}, {{U|Alfiya55}}, {{U|Һәҙиә}}, {{U|Азат Хәлилов}}, {{U|Ләйсән}}, {{U|Таңһылыу}}, һәм башҡа ҡатнашыусылар! Ошо ҡалыпты мәҡәләнең башына ҡуяйыҡмы, аҙағынамы? --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 19:24, 19 декабрь 2017 (YEKT) :[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr ағай]], башында торһон, мәҡәләне асҡас та, күренһен--[[Ҡатнашыусы:Ләйсән|Ләйсән]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ләйсән|әңгәмә]]) 10:11, 20 декабрь 2017 (YEKT) ::Килештек. Бөрйән тураһында мәҡәләләрҙә ҡулланығыҙ <nowiki>{{Бөрйән районы порталы}}</nowiki>. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 11:40, 20 декабрь 2017 (YEKT) == Logo of this project == ''Sorry for writing in English. {{int:please-translate}}. If this is posted to a wrong page, I'm sorry and please move my post to an appropriate page.'' Hello, your project previously had a HD logo set (a logo that's used on displays supporting higher density, used to prefer logo to display blurred). The HD logo was set to https://people.wikimedia.org/~urbanecm/T227418/bawikibooks-1.5x.png. However, your project currently uses [https://en.wikipedia.org/static/images/project-logos/wikibooks.png a different logo]. Because of this difference, I've temporarily removed HD logo from your wiki, and would like to ask you, which logo you would prefer. Please let me know on [[:phab:T227418|the Phabricator task]], or, if none of your community members knows how to comment on Phabricator, on my [[:meta:User talk:Martin Urbanec|meta user talk page]]. Best regards, --[[Ҡатнашыусы:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Martin Urbanec|әңгәмә]]) 18:44, 8 июль 2019 (+05) :[[Ҡатнашыусы:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] we prefer this logo https://people.wikimedia.org/~urbanecm/T227418/bawikibooks-1.5x.png. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:37, 10 июль 2019 (YEKT) ::Thank you. --[[Ҡатнашыусы:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Martin Urbanec|әңгәмә]]) 17:40, 10 июль 2019 (+05) mwbqzsyg2xya8ey9ncvve4kulnh6lwn 0 4556 21735 21731 2020-07-08T17:07:54Z Рәшиҙә Ғизәтуллина 431 /* 1-се бүлек */ 21735 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/2-се бүлек]] }} [[File:Сулейманов Аглей Фазлеевич передает скрипку своей внучке. 2001 год.jpg|thumb|Сөләймәнов Әһлей Фазлый улы Айым ейәнсәре менән. 2001 йыл]] ===1-се бүлек=== '''Беҙҙең өй''' Урта Муйнаҡ ауылын икегә бүлеп ауылдың урта өлөшөндә Ҡылы-Өҫкәлек һыуына (тыҡырыҡ төшөп) йәйенке ярына текәлә. Мәгәзәй түшенән ҡарағанда уң яҡтан беҙҙең өй тора. Уны атайымдың атаһы, Мырҙагилде ҡартатайым, һалған. Бишәр тәҙрәле, киң, ҙур, иркен, күтәренке ике ҡарағай өйҙәрҙе яҡын ғына ултыртып бер ҡыйыҡ менән ҡаплаған. Ишектәр ҡапма-ҡаршы, бер-береһенә яҡындар. Уртанан – солан. Бәләкәй генә келәт. Унда ураған һайын файҙалана торған әйберҙәр, көндәлек ризыҡ һаҡлана. Әсәй, атай, мин һайғауҙан эшләнгән ҙур ҡапҡа яғындағы өйҙә йәшәйбеҙ. Икенсеһе – аш өй. Бында атайҙың әсәһе Нәзифә (Нәфисә) исемле ҡәрсәй, һурәсәй Хәкимә көн күрә. Хәкимә – атайҙың тәүге ҡатыны. Ул бик ауырыу. Аяҡтары һыҙлай. Саҡ йөрөй. Йыш ҡына бөтөнләй йөрөй алмай ята. Уның иң өлкән ҡыҙы Фәтхиямал апай, шунан Нуритдин абзый, иң кесеһе әле үҫмер малай – Ғилмитдин абзый. Мәхүпямал апай минән өс-дүрт айға өлкән. Әлбиттә, ғаилә ҙур! '''Ғаилә кәсебе''' Атай – плотник, столяр, жестянщик, кровельщик, стропальщик, стекольщик, белмәгән эше үҙе юҡ! Ауыр эш арбаһа, еңел тарантас, ағас һәнәк, тырма, оҙон кәбән һәнәге, тәгәрмәс туғындары һәм арба, фургон, тарантас өсөн төрлө көбсәктәр яһай.Ҡамыт яңаҡтары, ыңғырсаҡ, төрлө фасонда эйәрҙәр эшләй. Заказ буйынса тәҙрә рамдары, тәҙрә ҡапҡастары…Әүәле кис ҡараңғы төшөү менән һәр кем тәҙрәләрен ҡапҡас менән ҡаплай торғайны. Кис шәм яна.Өйҙә нимә бар, ни эшләйҙәр, күренмәҫ ине. Ул хәҙер генә тәҙрәлә шаршау. Атайҙың эшләй белмәгән һөнәре юҡ, тиҙәр ине.Эш хаҡына аҡса урынына он, төрлө ярма, мискәләп көнбағыш майы, ит, сәй-шәкәр алып килерҙәр ине. Мин иҫ белгәндә, колхоздар бар ине. Атайға ла һин колхозға ин, единоличник булыу ярамай, тиҙәр. Атай риза түгел. Һин барыбер колхоз өсөн күп эшләйһең, ҡасан килмә, һәр нәмәң әҙер! Эш хаҡы – трудодень көндә яҙабыҙ. Шуға күрә, һиңә нимә кәрәк тағы ла, өйөңә килеп, колхозға тип иң кәрәкле нәмәләрҙе алалар, шулай булғас, һин - колхозник, тиһәләр, ысынтыллап асыулана, баҙарға китә лә, оҙаҡ ҡайтмай… Уға бер ҡасан да единоличник тигән ярлыҡ таҡманылар. Колхоз өсөн күп нәмә яһай! Баҙарға ла, хужалыҡта ла көндә кәрәкле нәмәләр яһап, тейәп китә лә һәр кемебеҙгә ниндәй кейем кәрәк, шуны, ризыҡ тейәп ҡайта. Ҡырға, колхоз эшенә йөрөмәне. Ҡартәсәйҙең төп белгән эше – ҡайын туҙынан һағыҙ яһау-ҡайнатыу. Уның ҡалын суйын ҡомғаны бар ине. Тығыҙлап эсенә туҙ тултыра ла, ҡайната. Һыу бик әҙ һала, күберәк һыйыр майы. Туҙ ҡара һағыҙға әйләнә. Ҡартәсәй ике тасҡа һалҡын һыу һала. Беҙ бөтә ауыл балалары уратып ултырып һағыҙ сәйнәп, йомшартып тәңкә яһап һыуға һалабыҙ. Бик күп тәңкәләр эшләнгәс, ҡартәсәй бөтәбеҙгә лә һағыҙ бирә. Әбей иртәгәһенә үҙ һауытына һыу һалып һағыҙҙы шунда тултырып, эргә тирәләге ауылдарға сығып китә. Фәтхиямал апайға бөтә өй эштәре ҡала: һыйыр һауыу, ашап-эсер ризыҡ эҙерләу, кер йыуыу. Эш күп! Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар мал тәрбиәләйҙәр, һалабаш һалалар. Таҫма кеүек йүкә алып ат ябырға септә үрәләр. Сабата үреү өсөн нәҙек-оҙон йүкә ағасы ҡырҡып ҡабығын ҡуптарып алып ҡайталар. Бәйләм-бәйләм ҡурысты сабата үреү оҫталары һорап ҡына торалар.Баҙарға алып барыу ҙа кәрәкмәй.Тапҡан болдырын йорт кәрәк-яраҡҡа “кассирша” ҡәрсәйгә бирәләр. Сабата үргән оҫталар үҙҙәре килеп алалар. Өҫтәмә заказ биреп китәләр. Ул заманда еңел дә, арзан да, аяҡҡа тыныс, тип халыҡ сабаталарҙы бик яратып кейҙе. Сабата кейеп йөрөү һис ғәйепкә һаналманы.. Абзыйҙар хатта әҙерләп өлгөрә алмайҙар ине.Ғаилә ҙур! Әммә ғаиләлә һис бер кем тауыш сығармай. Өйҙә һәр саҡ үҙ-ара яҡшы мөнәсәбәт. Асыуланышыу, әрләшеү юҡ. Мәрхәпъямал – минең әсәй. Аш өйҙә, йәғни ҡәрсәй, һурәсәйҙәр яғында ярты иҙәндең күп өлөшөн алып станок ҡуйылған. Был станокта бик күп киндер ептәр үткәрелгән кәрҫ. Әсәй иртәнән кискә тиклем шуның эсендә киндер һуғып ултыра, йә булмаһа, кәзә ҡылынан, иләнгән сепрәктән, йөндән балаҫ һуға. Таңҡ-тоңк киндер һуғып, тоҡтар тегеп, тегелмәгән төктәрҙе атай баҙарға алып китеп һата. Һурәсәй Хәкимә ҡулынан килгән бар эште эшләй. Киндер, сепрәк иләй. Станок гел генә әсәй янында. Берәй еп өҙөлһә (ә был йыш була), ялғай һала. Ул ялғаған арала, әсәй аяҡ-ҡулын ял иттереп ала. Өй эсендә эшләмәгән кеше юҡ! Мин, Мәхүп тәҙрә тупһаһына бәйләп элеп ҡуйылған шешәләрҙе ҡарайбыҙ. Ул шешәләргә тәҙрә быялаһында туңып ирегән боҙ һыуы ағып төшөп тула. Беҙ шул шешәләр һыуын тасҡа түгеп, ҡабат элеп ҡуябыҙ.Ашау-эсеү бер көн беҙҙең яҡта булһа, икенсе көн - ҡәрсәйҙәр яғында була. Урындыҡ тулып, уратып шау-гөр килеп үтә. Бөтә ғаилә фәҡәт бер ваҡытта ғына иртәнге, төшкө, киске ашау үткәрә. Ваҡытһыҙ бер кем тамаҡ һорамай. Беҙ, бәләкәйҙәргә, бер һыныҡ икмәк, бер туҫтаҡ ҡатыҡ! Эсәбеҙҙә үҙ эшебеҙ менән мәж киләбеҙ, ни етте шулай уйнап үткәрәбеҙ. Ололарҙың – беҙгә, беҙҙең – уларға иғтибар итеү юҡ! '''Мәгәзәй''' Мин көндә тәҙрәнән урамға ҡарайым. Өҫтә, дүң башында, япа-яңғыҙ, бейек текә ҡыйыҡлы, ҡара төҫлө ҙур өй тора. Уның тәҙрәләре юҡ. Асыҡ, аяҙ көндә тупһаһы, ишек бигенең ике арҡыры тимере, йоҙағы күренә.Ошо өй янына түбәнгә ҡарай кисен һырғалаҡ өйәләр. Мәгәзәй түше шау-гөр килә. Саналар бик шәп, тиҙ шыуа. Ҡайһы берәүҙәре йырлай-йырлай беҙҙең яндан Ҡылыға тиклем барып етә. Ҡыҙык та инде! Саналарынан ҡолап, аунап китәләр! Ҡайсаҡ бик ныҡ аунап илай-илай торалар! Танауҙарынан ҡан аға! Уға берәү иғтибар итмәй. Киреһенсә унан хахылдап көләләр. Тәҙрә аша күрәм: бына ул көшмөрәп, санаһын һөйрәп ҡайтырға йүнәлә! Ауыҙҙан да, танауҙан да ҡан аға! Ай яҡтыртҡас, күп тормай барыһы ла таралыша. Ауылда ҙур тынлыҡ! Хатта эт өргән тауыш та юҡ! Мәгәзәйҙән ары ҙур булмаған тигеҙлек. Унан – ҡыуаҡлыҡ, Һыртҡыуаҡ тип атала. Унда ҡара ерек-ҡарағай кеүек бейек, төҙ ағастар, муйыл,балан, ҡарағат, ҡара бөлдөргән, башҡа ыуаҡ ағастар… Бейек, ҡуйы үлән. Уң яғында быуат-быуаттарҙан килгән зыярат… Был Һыртҡыуаҡ араһы әҙәм үткеһеҙ шырлыҡ, батҡаҡлыҡ. Һул яҡ осонан шишмә ағып сығып Ҡылыға ҡушыла. Бер кем был ҡыуаҡтан ниндәй суғым булһа ла, бер бөртөк емеш өҙмәне, йыйманы. – Нишләп анау өйҙө мәгәзәй тиҙәр? Ни өсөн унда кеше тормай, гел бикле ишеге? – тип һорайым әсәйҙән. – Әүәле ошо өйҙө өс Муйнаҡ халҡы һалған. Тауар, аяҡ кейеме, өҫ кейеме һаҡлағандар. Арыш, бойҙай, тары ондары,ярма, сәй-шәкәр, бал-май һаҡлағандар. Аслыҡта шул әйберҙәрҙе бик йонсоғандарға, өс ауыл ҡарттары хәл итеүенсә, бүлеп ярҙамдан биргәндәр. Шуға мәгәзәй тип исем биргәндәр, - тип аңлатты. Мәгәзәй түшенә беҙ ҙә: Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар, Фәтхиямал апай сана һөйрәп менеп өйөп төшәбеҙ. Өй янынан үткәндә өйҙәгеләргә сыулап ҡысҡырып үтәбеҙ! Күңелле бындай кистәр! '''Кис ултырыу''' Йәштәрҙең йоҡоһо килмәй. Тын. Матур яҡтыртып күк йөҙөндә ай йөҙә.Төн айлы, яҡты, күңелде дәртләндереп, йәш кешеләрҙе ҡытыҡлаһа ла, бушалайымға (беҙҙең заманда бер ни эшләмәй анда-бында һуҡлығып йөрөүсегә әйтерҙәр ине) урамда йөрөү яҡшы түгел! Аулаҡ өйҙә йыйылған урындар бар. Унда күңелле лә, ҡыҙыҡ та, төрлө эш менән мәшғүлдәр. Шундай өйҙәрҙең береһе - беҙҙеке. Ғаилә ҙур булһа ла, беҙҙең ишек һәр кис асыҡ-бикһеҙ. Ауыл йәштәре бик йыш беҙҙең аш өйгә тулалар. Унда күп тапҡыр киңерәк, иркенерәк, ә бит бында киндер, сепрәк балаҫ, кәзә ҡылынан балаҫ, йөндән ирҙәр кейеме сәкмән һуғыу станогы ла тора. Унда минең әсәйем иртәнән алып ҡара кискә тиклем станок эсендә ултырып туҡыма һуға. Ул бик ныҡ арый. Ни тиһәңдә, аяҡ-ҡул гел генә туҡтауһыҙ хәрәкәттә. Өйҙә ут барын күреп, хужалар ихлас ҡаршылап өйгә индереүҙәрен белеп, йәш ҡыҙҙар килеп тула! Барыһына ла урын етә. Ҡайһы кисен егеттәр ҙә тула, әммә уларҙы ла ихлас, һәйбәт ҡаршылап алһалар ҙа, башҡа килеүҙәрен тыйҙылар. Ни сәбәптәндер, әйтә алмайым! Ҡыҙҙар аяҡ орсоғо менән йөн, дебет, киндер ебе бәйләйҙәр. Ҡабаға бәйләп орсоҡ менән дә шәп иләйҙәр. Өйҙә яҡты: ике кәрәсин шәме эленгән, өсөнсөһө – мейес һикәлтәһендә. Ҡаҙан ҙур, барыһына ла етерлек аш-һыу бешерәләр. Аш ашап, сәй эсеп бер аҙ ял иткәс, тағы эш башлайҙар.Эш ыңғайында йырлашалар, унан бик төртмәле, көлкөлө таҡмак әйтәләр.Берәм-берәм бейеү башлау өсөн, тәүҙә мине төшөрәләр. Мин тасылдата баҫып ике-өс круг бейейем дә миңә әйтелгән ҡыҙға “ тып” итеп аяҡ баҫам. Башҡалар таҡмаҡлай, ә теге ҡыҙ ихлас, матур итеп бейей. Шулай итеп күңелле йыр-бейеү, эш менән мәшғүл булып,төн уртаһын ауҙарып,таралышалар. Урамда тағы ла тынлыҡ! Хатта эт тә өрмәй! Йәштәрҙең шағыр-шоғор иткән аяҡ тауыштарынан башҡа ҙур тынлыҡ. Бына ошондай кисәләрҙә мин күп йыр, таҡмаҡтарҙы, әйтелгән ҡыҙыҡ һүҙҙәрҙе отоп алам да икенсе юлы үҙҙәре булып таҡмаҡ әйтеп, бейеп күрһәтәм. Улар ҙа, беҙҙекеләр ҙә йығылып ятып көләләр. Минең өсөн бер ни түгел! Йырлап- бейеп бөткәс, үҙ урыным, һандыҡ янындағы яҫтыҡҡа, ятып торам тигәнсе,уянып китһәм - таң атҡан! Ә көндәр бер – береһенән айырылмай, бер төрлө үтә бирә. Көҙгө, яҙғы, күҙгә төртһәң күренгеһеҙ ҡараңғы төндәрҙә, ауыл барлығы ла беленмәй! Тып-тын! Шул ҡараңғыла урындыҡҡа теҙелеп ятабыҙ. Йоҡлап китер алдынан ҡарһүҙ, әкиәт һөйләшәбеҙ. Әкиәттең ҡурҡыныс унындарында юрған аҫтында ҡурҡып дерелдәшәбеҙ! Нимә менән бөтөүен көтөп, юрған-яҫтыҡты мытҡып тотоп, ҡарһүҙҙә батыр еңгәнен белгәс, иркен тын алабыҙ! Шул саҡ ҡаты эш эшләгәндәй, арып, тирләп, бышлығып ятҡаныбыҙҙы һиҙәбеҙ! Шул ҡарһүҙәр иҫтә ҡалмаған. Үҙе бер тарихи яҙма булыр ине! Бик боронғо тормошто күҙаллау булыр ине! '''Ғилмитдин абзый''' Мин айырыуса Ғилмитдин абзыйға һырлыҡҡанмын. Ул мине йырларға, бейергә өйрәтә. Гел үҙе менән эйәртеп йөрөтә.Өйҙә, ишек алдында, утъяҡҡыста, кәртә лапаҫында, хатта Ҡылы ярындағы мунсала- бөтә ерҙә лә! Шундағы тигеҙлектә таҡмаҡлап мине бейетә, йырлата. Ҡайсаҡ һыны ҡатып көлөп, мине күтәреп әйләнә, айпалай. Икәү шарҡылдашып көләбеҙ! Ишеткән-тыңлаған, күргән күршеләр: әллә былар аҡылдан яҙғанмы? Икеһе лә иҫәүән кешеме ни, бушалалайымға көләләр, әйләнә-тулғаналар! Сыу киләләр! – тиҙәр икән. Ҡартәсәй: – Беҙ уларҙың шулай йырлап, бейеп, уйнай-уйнай бар эште эшләгәндәренә ҡыуанабыҙ! Уларҙа эшегеҙ булмаһын, һүҙгә алып һөйләүе оят! – ти. Ғилмитдин абзый үҙе йыр-бейеүгә бик оҫта ине. – Һин мин өйрәткән “Перовский” көйөнә, Перовский бейеүен генә бейе! Башҡа бейүҙәр менән бутап быныһын да бейей алмаҫһың, - ти. Мин ул әйткәнде үтәйем. Бер ваҡыт өйҙә икәү генә инек, ул “Перовский” көйөн таҡмаҡлап бейетә. Хәрәкәттәрҙе өйрәтмәй. Мин бейеп бөткәс: үәт, маладис, гел шулай бейе! Хәҙер булды, - тине. Мин “Перовский” бейеүен өйрәндем! '''Атай ҡайтты''' Ҡояш байыған. Әле тышта ныҡ ҡараңғы төшмәгән. Әсәй усаҡ янында ниҙер бешерә. Ҡапҡа шығырҙай: унда ике сана тора. Бер кеше ҡапҡа аса.Әсәй ҡараны ла, шәлен ябынып, бишмәтен кейә-кейә: – Нуритдин, Ғилмитдин! Атағыҙ ҡайтты! – тип ҡараңғы соланға ҡысҡырып сығып китте. Тегеләр шундуҡ леберләшеп йүгереп сыҡтылар. Мин тәҙрәнән күҙәтәм: ул арала ҡараңғылыҡ ҡуйырҙы. Аттарҙы туғарып, лапаҫҡа индереп, тоҡтарҙы келәткә ташынылар. Бөтә ғаилә ҡайнаша.Аш өйгә тоҡтар индерҙеләр. Беҙҙең яҡҡа индереп ниҙер мейес янына һалған саҡта, иртәгә бүлешерһегеҙ,тигән һүҙҙе ишеттем. Бөтәһе лә беҙҙең яҡҡа инеп урындыҡҡа теҙелешеп ултырҙылар. Өйҙә тып-тын. Атайҙы көтәләр. Ишекте ҙур асып тупһанан үтеүе булды, атай тайып китеп иҙәндә һуҙылып ятты. Уның һаҡал-мыйығы, ҡаштары ап-аҡ! Торорға маташа! Туң быймалар итек кеүек шаҡылдап тая! Һис тора алмай! Баҡа кеүек тарбаңлап тибенә. Уға ҡарап хахылдап көлә башланылар! Әсәй барып торғоҙорға итә. Атай баҫа алмай бит! Ҡартәсәй: – Цы-ы-ыс! Маңҡалар! Дармоедтар! А ну! Торғоҙоғоҙ! Сисендереп урындыҡҡа ултыртығыҙ! – тип бойорҙо. Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар, Фәтхиямал апай уны урындыҡҡа һөйрәп килтереп ултыртып, көскә быймаларын һалдырып, яҫтыҡтар өҫтөнә һалдылар. Бөтәһе лә ипләп кенә аш өйгә сығып киттеләр. – Нисек йөрөп ҡайттың, балам? Ҡолсоға инмәнеңме? – Бик яҡшы, уңып йөрөп ҡайттым. Ҡолсомда өс көнгә туҡтаным. Аттарға ял бирҙем. Унда ни, барыһы ла иҫән-һау! Сәләм әйтеп, күстәнәстәр ебәрҙеләр! – тине атай. Ҡолсом татар ауылы. Ҡартәсәйҙең бер ҡыҙы шунда тормошта. Унан һуң атай өйҙә булмаған осорҙағы хәл-әхеүәл, мал-тыуар, ауыл тормошо тураһында һөйләшеп бөтөүгә, ашөйҙәгеләр килеп инде. Өсөһө лә яңы кейемдә. '''Ҡурай''' Атай яйлап тороп, ишеккә барып етеп ишек башы кәсәге артынан ынтылып бер таяҡ килтереп сығарҙы ла, урынына менеп, яҫтыҡтарын текәләп һөйәлеп ултырҙы һәм баяғы таяғын усы менән һөртөп сыҡты. Ошонан һуң бер осон ауыҙына ҡабып, өрөп ҡараны, төрлө тауыштар сығарып ҡарағас: – Фәтхиямал, ҡыҙым, һин башла! – тип бейеү көйө уйнай башланы. Был бейеү көйө кис ултырырға килгән кыҙҙар йырлағандан миңә таныш ине. Апай бер аҙ тыңлап торҙо ла, бейей башланы. Уның өр-яңы матур күлдәге күҙ яуын алып тора! Сәстәрен бығаса күрелмәгән формала тараған. Аяғында һары ботинка. Ҡуныстары килеп тороп оҙон! Тубығына етеп тора! Ҡуныстары һары бау менән һырмап алынған да бәйләп ҡуйылған! Ап-аҡ алъяпҡысы сәскәләр менән биҙәлгән. Бейегәндә ҡул барамаҡтары ғәжәп матур, көй ыңғайына шартлап торалар! Ул ике-өс әйләнде лә, Нуритдин абзыйға баҫты. Абзый шундуҡ һикереп торҙо ла круг яһап бейей ҙә башланы. Уның ныҡ баҫыуынан өй һелкенгәндәй булып китә! Тәҙрә сылтырап китә! Түбә-иҙән таҡталары һелкенә! Элеүле торған ике шәм ныҡ һелкенеүҙән һүнә яҙып сайҡалып ҡуя! Ҡәрсәй уны көс-хәлгә туҡтатып ултырырға ҡушты. Уның аяҡтарында тимер дағалы, оҙон ҡуңыслы шәп итектәр. Өҫтөндә – яңы костюм-салбар. Аҡ кулдәктең яғаһы, түше сәскәле.Күлдәген суҡлы бау менән быуған. Үҙе бейеүҙән ҡара тиргә батты. Йыш тын ала. Башында ҡыялатып кейгән фуражка. Шарт-шорт баҫып урынына барышлай Ғилмитдин абзый алдына һыңар аяҡ менән көслө итеп баҫып китте. Ғилмитдин абзый урынынан торғанда уҡ еңел, етеҙ атлап иҙән уртаһына сыҡты. Уның аяктарында ҡупшы ялтырап торған хром итек, һәр аҙымында шығырлап ҡына торалар. Ҡапыл туҡтап, башын бер яҡҡа ҡыйшайтып ҡаушырған ҡулдары менән иҙән уртаһында кинәт деңк ҡатып ҡалды. Әйтерһең, бағанамы ни! Ни булды?- тип һорауҙарына атайға ҡарамай ғына: – Перовский,- тине. Атай дәртле итеп “Перовский”ҙы башланы. Ул түңәрәк яһап “Перовский”ҙы бейене лә урынына атлағайны, ҡәрсәй уны туҡтатып: – Бик аҙ бейенең! Тағы аҙыраҡ бейе әле,- тип бойорҙо. Ғилмитдингә әйтеү менән атайға ла уйна тип ымланы. Ул яңынан дәртле итеп уйнай башланы. Ғилмитдин яңынан –яңы хәрәкәттәр яһап бейеп бөтәһен дә ғәжәпләндерҙе! – Бына, исмаһам! Унан үрнәк алығыҙ! –тип ҡәрсәй уны арҡаһынан һөйөп алды. Теге сығып китте. Уның артынан барыһы ла эйәрҙе. '''Ҡурҡыу''' Луғырлап ҡаҙан ҡайнай. Өйгә тәмле бешкән ит еҫе таралған. Әсәй түрбашта аш әҙерләп йөрөй. Мин,урын-ер әйберҙәре өйөлгән һандыҡҡа терәлеп ултырҙым да, атайҙан күҙ алмай уға ҡарайым. Күкрәгенә һалған йыуан, эре бармаҡтары йыбырлап ҡыбырлайҙар, эсе бер күтәрелеп, бер төшә. Салҡанан ятып, башын артҡа ташлаған, һаҡалы тырпайып тора.Яланғас үңәстә ҡуғырлайы тупайып бер түбән, бер өҫкә күтәрелә. Ауыҙ-ирендәре һис беленмәй, мыйыҡ-һаҡал бөтөнләй ҡаплаған! Ҡалын ҡаш менән сәс араһында маңлайы саҡ ҡына күренә. Шәүләһе бигерәк ҡурҡыныс! Был әллә атай түгел микән? Теге әкиәттәрҙә, ҡарһүҙҙәрҙәге ен-пәрей, йә булмаһа шайтан, юха түгел микән? – тигән уй килде миңә, ҡурҡышымдан бына-бына ҡысҡырам тигәндә әсәй мине мытҡып алып күтәреп күкрәгенә ҡапландырып йүгерә-атлай барып ишекте тибеп асты ла ҡараңғы соланға: – Барығыҙ ҙа сығығыҙ! Аш беште! – тип ҡысҡырҙы. Оҙаҡ көттөрмәнеләр тегеләр, инделәр. Ҡул сайыштылар. Атайға тас килтереп урындыҡта сайҙырҙылар. Ҡурайын тәҙрә төбөнә ҡуйҙылар. Мин һаман ғәжәпләнәм: ошо таяҡтан ниндәй матур, күп төрлө тауыштар сығара! Бына бит ниндәй ул атай, оҫта, көслө, әҙәм белмәгәнде үҙе белә! Мин ҡурайҙы беренсе тапҡыр күрҙем һәм тәүгә ишетеп бик аптыраным. Ә шулай ҙа, атай-шикле кеше,тигән уйҙа ҡалдым! '''Ҡунаҡтар''' Атай һүҙ башланы: – Иртәгәнән ныҡлап әҙерләнәһегеҙ… Мин үҙем йөрөп ҡунаҡ саҡырам. Кискә аш-һыу әҙер булһын! Ә хәҙер – йоҡларға! Ял итегеҙ! Эш күп! Мин һандыҡ янында янындағы яҫтыҡҡа яттым. Хатта ҡаты йоҡлағанмын! Уянһам, өйҙә берәү юҡ! Ҡояшлы, аяҙ көн! Кисен әсәйҙең ҡустыһы Сәфәрғәле, ағаһы Нурислам ҡатындары менән, Шакирйән ағай еңгәй менән, Түбәнге Муйнаҡтан Мусин Сөләймән, Үргауылдан атайҙың еҙнәһе Хөпбөхужа, Сәхипъямал инәй, улдары Ихсан Үҙәнбаев, Әбделәхәт Әбдулғужин, тағы кемдәрҙер килеп тулды. Өйҙә шау-шыу, көлкө! Ә миңә бер көлкөлө нәмә юҡ! Түрбашта ултырам. Бер аҙҙан йырлашып та, бейешеп тә алдылар. Был ҡыҙыҡ! Атай ҡурайында ғәжәп шәп уйнай! Аптырайым! Ололарҙың ҡыҙыҡ хәбәрҙәрен тыңлап ятып торһам, йоҡлап киткәнмен!!! '''Мин йырлайым''' Һандыҡ янында йоҡлай торғас мине ҡунаҡтар бар тип тә белмәгәндәр. Мәжлестәренең күңелле сағы булғандыр. Көтмәгәндә мин көслө тауыш менән матур, асыҡ итеп йырлап ебәргәнмен. Әсәй килеп ҡараһа – мин йоҡлайым икән! Ҡунаҡтар шым булалар. Мин йырымды дауам итәм, ә улар һаҡлыҡ менән миңә ҡарайҙар ҙа икән, бер-беренә уятмаҫҡа тип ымлаша икән! Ғәжәп! Үҙем йоҡлайым, үҙем йырлайым! Ҡунаҡтар ҡалған ваҡыттарын шыбырлашып ҡына һөйләшеп таралышалар. Мине уянмаһын тип шым ғына сығып китәләр. Йоҡлаған хәлдә йырлауҙы мөғжизә күреп тыныс, әкрен тауыш менән баланың йоҡлап йырлауын боҙмаҫ өсөн, шыпырт сығып таралалар! “Кешенең йоҡлаған сағында йырлауы үҙе бер мөғжизә, уятырға һис ярамай. Хәйерлегә юрарға кәрәк”, – тиҙәр улар. Йырлап бөткәс, тыныс йоҡлауымды дауам итәм. Тик әсәйем генә эш менән арыуы етмәгән, керпек ҡаҡмай мине һағалап оҙон төн уткәрә… Һүҙһеҙ көйләп йырлауым барыһына ла бик оҡшай. Туҡтап, тыныс йоҡлағансы тыңлағандар! '''Иртәнсәк''' Уянһам һаман шул урынымда ятам. Өйҙә бер кем юҡ. Теге өйгә инһәм, бөтәһе лә урындыҡта ултыра. Сәй эсәләр. Мине барыһы ла һөйөп – яратып сәйгә ултырттылар. Ашап-эсеп туйғас, кире сығып киттем. Тәҙрәгә килеп теге таяҡҡа ҡарайым, аптырайым! Бының менән ул нисек тауыш сығара икән!? Соланда – аяҡ тауышы. Тиҙ генә һандыҡ яғына китеп иҙәнгә төштөм дә бесәй менән уйнайым. Атай килеп инде. Шаярып мине тотайым тигәйне, мин ҡастым! – У-ух! Дика-арь! – тип үҙ урынына менеп ятты. Мин бер уға, бер ҡурайға ҡарайым, уйнамаҫ микән!? Тороп ишек кәсәгенән ҡурайҙы алып уйнай башланы. Мин тыңлайым да уйлайым: нишләп тәҙрә төбөндәге ҡурайҙа уйнамай икән? Аҙаҡ ҡына төшөндөм, уныһы сатнаған булған икән! Бына шулай тәүге тапҡыр ҡурайҙы күреп, тауышын ишетеп, сикһеҙ аптыраным! Ул шундай ғәжәп оҫталыҡ эйәһе! Ул ғына белә был ҡурай тигән нәмәне! Әллә сихырсы микән?! Урынында һуҙылып ятты, күп тә үтмәне хурылдап йоҡлап китте. '''Оҫта һыҙғыралар''' Ҡылы –Өҫкәлек буйында нәҙек оҙон мәке уйылған. Уны кем булһа ла балта менән йүнәтеп тора. Төш мәлендә ярты ауыл малын беҙҙең яндан шул мәкегә ҡыуып килтереп һыу эсерәләр. Ҡайһылары аттарын һуғарғанда һыҙғыра. Быранғай өс-дүрт кеше “Су-у-у-и-и-к!” тип әсе итеп ҡысҡыра. Кемеһенеңдер тауышы ҡалын, кемеһенекелер – нәҙек, бергә ҡушылһа, бик матур тауыш барлыҡҡа килә! Хәҙер инде әйтә алам: улар тауыштары берләшеп квинта музыкаль строй барлыҡҡа килтергән йә кварта стройы барлыҡҡа килгән! Уны, әлбиттә, улар үҙҙәре лә аңғармағандар! Ғилмитдин абзый менән беҙ тыңлай торғайныҡ. '''Ҡунаҡтар килде''' Атай ашығыс кәсепкә йөрөп килергә булды.Әсәй һуҡҡан киндерҙе, үҙенең ағастарын тейәп баҙарға барып ҡайтты. Ҡайтҡас: – Бар нәмәмде лә яҡшы һатып бөттөм! Хәҙер был яғына ҡукаҡтарҙы хөрмәт итеп була! Сураштан, Ҡолсомдан өс-дүрт дуға ҡунаҡ саҡырҙым… Хәҙерҙән уҡ әҙерләнә башлағыҙ! Ваҡыт бик тиҙ үтә, - тине. Бына яҙ ҙа булды. Ҡылы яры ситендә беҙҙең мунса тора. Шунда матур урында ябыулап урын эшләп, эсенә йәш үлән килтереп түшәнеләр. Мунса яғып ебәрҙеләр, ике-өс самауыр ҡайнай. Ике-өс ҡаҙанда ит бешә. Төрлө тәм-том! Ҡунаҡтар килергә тейеш! Фәтхиямал апай, Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар – ҡапҡа төбөндә. Түбән яҡтан Ҡырғыҙ яғынан күҙ алмайҙар! Мин дә, Мәхүпъямал апай ҙа ҡунаҡ көтәбеҙ. Ҡарауылда торабыҙ! Бер ваҡыт дуң аръяғынан саң күтәрелде. Был күмәк атлы арба саңы! – Саң күтәрелде! Киләләр, ҡунаҡтар киләләр!- тип сыу булып ҡысҡырабыҙ. Яр буйында ла ығы-зығы башланды. Дүңдән бер… ике…өс арба сабышып килә! Ҡу-наҡ-тар! Һыу буйынан ололар ҙа, атай ҙа ҡапҡаға килделәр. Күп тә үтмәй, атлылар ауылҡа инделәр! – Әйе, дөрөҫ! Ҡунаҡтар! – тип ғауғаландылар. Бына ҡапҡаға ла килеп еттеләр! Һепереп таҙартҡан ишек алдына дүрт арба ҡунаҡтарҙың атын етәкләп индерҙеләр. Һә тигәнсе туғарып, һалҡын лапаҫҡа индереп бәйләнеләр. Арбанан әйберҙәрҙе алып бөткәс барыһын да һыу буйына төшөрҙөләр. – А-а-ай! Бына ҡайҙа ул йәннәт! – тип йыуына башланылар. Ир-егеттәр аяҡтарын һәлендереп яр башына теҙелешеп ултырҙылар. – Эх! Бына ҡайҙа ул балыҡ һөҙөргә! Ағын да түгел! Тәрән дә түгел, шикелле! Тик бына һөҙгө генә юҡ! – Ә нишләп! Теләһәгеҙ, хәҙер һөҙгө була! Нуртин, Ғилмиттин, килтерегеҙ һөҙгөнө! – тип атай бойороҡ бирҙе. Егеттәр йүгереп барып һөҙгө лә алып килде. Тағатып ҡарап ҡунаҡтар: – Бик шәп һөҙгө! Әйҙә, төштөк! – тип ҡеүәтләштеләр. Ҡунаҡтарҙан өсәү, беҙҙән – икәү ҡаҙандарҙан өҫкәрәк барып мунсаға ҡаршы йәйенке урынға һөйрәп сыҡтылар… Ни күҙең менән күрерһең: һөҙгө тулы балыҡ! Үҙе күп, үҙе эре! Бында суртан, шамбы, алабуға, опто, йомро сабаҡ! Өс күнәк алдылар! Эре балыҡты күнәккә һалманылар! Ҡабаланып тағыла бик яй, шым ғына барып икенсегә сыҡтылар! Был юлы һыуҙан сығып бер аҙ барып һөҙгөләрен ҡаҡтылар ҙа өсөнсөгә төштөләр. – Етәр! Башҡа һөҙмәгеҙ! - тиһәләр ҙә, тыңламай ҡабат төштөләр.. Был ер тәрән! Күгәреп ята! Береһе ситтән атлай, ә икенсеһе шым ғына йөҙә. Етмәһә, һөҙгө бер урында, һыу төбөндә нимәгәлер эләкте! Тартһалар ҙа – ысҡынмай! Бер ҡунаҡ бик оҫта сумып, һөҙгөнө ысҡындырҙы. Яр башында: – Был юлы балыҡ эләкмәҫ, һөҙгө оҙаҡ эләгеп торҙо,- тиештеләр. Тегеләр ҡайҙа йөҙөп, ҡайҙа атлап һай ергә еттеләр ҙә бик ҡабаланып, шәпләп ярға ынтылдылар. Балыҡ юҡтыр, тигән кешеләр: – Фу-у-у! Бына бит! Ниндәй эре, матур балыҡтар! Ыуағын һыуға ырғытып, эреһен йыйып алдыларҙа, бө-тә-һе-лә: – Ярай! Етәр инде! Унса балыҡ нимәгә! – тинеләр. Һөҙгөнө ҡағып, сайып, ағасына урап, бәйләп ҡуйғас, мунсаға йүгерешеп инделәр. Балыҡ таҙалаусылар ҙа, балыҡ ҡурыусылар ҙа күмәк! Ирҙәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа бергәләп эшләнеләр. Хатта хуш еҫ бөркөп торған йәшел үлән түшәлгән лапаҫҡа инеп берәр бәләкәй стәкән һыу эсеп өлгөрҙөләр. Шул тиклем тиҙ бер болот сыҡты, ҡай ерең иҫән ҡалырмы! Ғәжәп көслө, эре тамсылы, аяҙ күктән ямғыр яуа башланы. Лапаҫтан бик тиҙ сыҡтылар. Сыулашып бик тиҙ, бер ни ҡалдырмай, өйгә, утъяҡҡысҡа, соланға, ике өйгә ташып бөттөләр. Ярай әле, атай, ағай, апайҙар беҙ йәшәгән яҡҡа өҫтәл, ширлек - скамейка, бүкән – табуреткалар ҡуйып бөткәйнеләр! '''Мәжлес. Тағы ҡурай''' Ҡараңғы тиҙ төштө. Тәҙрә ҡапҡастарын ябып өс элмәле шәм яндырҙылар. Өйҙә яҡты. Әле мәжлес яңы ғына башланғайны, бер кеше: – Һай-һай! Минһеҙ ҡунаҡ булмаҡтар! Тәки килеп еттем! – тип ҡысҡырҙы. – Әйҙүк! Әлмәс ағай! Әйҙә, рәхим ит, Әлмөхәммәт ағай! Уны ҙурлап урынлаштырҙылар. Был кеше Ғәббәс ауылынан һурәсәй Хәкимәнең туғаны. Уйын-көлкө ҡыҙа. Берәүһе: – Фазтин ағай! Ҡурайыңды уйнап ебәрһәңсе, бейеп алырҙар ине! - тине. Атай ишек башынан ҡурайын алды. Әлмәс-Әлмөхәммәт камзулы аҫтынан ҡынын сығарып, унан өс-дүрт ҡурайын алды. Ҡурайҙырының тауыштарын ҡысҡыртып ҡаранылар ҙа, бейеү көйөн башланылар. Ғилмитдин абзыйҙы саҡырҙылар. – Перовскийҙы уйнағыҙ! Ҡурайсылар уйнай башланылар. Ул тыңлап алды ла, бар кешене ғәжәпләндереп оҫта бейеп, бер ҡунаҡты саҡырҙы. Эй, мәжлес күңелләнде! Ҡыҙҙы! Бейеүселәр береһе артынан икенсеһе сығып ҡына торалар! '''Мәргән менән Лил''' Уйлаған инем: атайҙан башҡа ошондай матур итеп моңло тауышлы ҡурайҙа бер кем уйнамай, фәҡәт атай ғына белә тип! Башҡа бер кеше лә ҡурайҙа уйнай белмәй, сөнки ҡурай ғәжәп аптырарлыҡ ҡатмарлы! – Айырым оҫталығы ғына булған кеше уйнай ала! – Ҡурайҙа һәр теләгән кеше уйнай алмай шул! – тиештеләр ҡунаҡтар. Ғилмитдин абзый барыһын да үҙенә ҡаратып бейегәндә, бер ҡунаҡ урынынан тороп сығып китте. Уның артынан бер ҡатын эйәрҙе. Ғилмитдин абзый бейеүен дауам итә. Мәргән бик матур ике яғы ла аҡ-ҡара төймәләр менән биҙәлгән ҡумтаны индерҙе. Ул ҡумтаны ҡайыштар менән яурындарына элгән. Төймә – һиҙәптәрҙән бармаҡтары менән йөрөтә. Ғәжәптән ғәжәп, бығаса ишетмәгән, күрмәгән йәшниктән тауыштар сығарып, әҙәм аптыратып, ҡурайға ҡушылып Перовскийҙы уйнап ебәрҙе. Был мәжлестәгеләргә әйтеп оҡшатмаҫлыҡ дәрт өҫтәне! Уны “баян” тип атанылар! '''Лил''' Ситтән килгән ҡунаҡтар бер тауыштан: – Лил, бейе! – тип һорап ҡул саптылар. Уларға беҙҙекеләр ҙә ҡушылдалар. Мәргән Лилгә бер генә ҡарап алды ла икенсе көй уйнай башланы. Ҡурайсылар туҡтап, тыңлап алдыларҙа Мәргән менән ҡушылып уйнап ебәрҙеләр. Гөж килгән халыҡ кинәт тынды. Лил бейей башланы. Уның шундай төҫкә һылыулығы, матур кейеме, сәстәре айырылып тора. Бына Лил бейе башлауы булды, бөтәһе дә тынды. – Бындайҙа төҫкә-башҡа һылыу, оҫта булырмы? Хоҙай был ҡатынға барында өйөп биргән”, – тиештеләр. Уға һоҡланмаған кеше булманы! Тышта, тәҙрә ҡапҡасы ярыҡтарынан ҡараған ҡатын-ҡыҙ, йәштәр ҙә: – Бындай ҡунаҡтарҙы, уйынды бығаса күргән юҡ,- тип ихлас ҡаранылар. Ниндәй кәмит! Этәрешеп, төртөшөп әрләшәләр ҙә икән! Йәйге төн ҡыҫҡа! Таң ата! Яҡтыра, ҡояш ҡалҡа башлай. Шул саҡ көскә туҡталышып, ял итергә таралышылар. '''Төштән һуң. Уйын''' Ҡунаҡтарҙы саҡ йыйып, төш ауҙырып Сәфәрғәле абзыйым – әсәйемдең бер туған ҡустыһы, Нурислам – әсәйемдең бер туған абзыйы, Шәкирйән – уларҙың күршеһе, бергәләп һый әҙерләгәндәр. Сит ҡунаҡтарҙың ваҡыттары тар, шуға бергәләшкәндәр. Сәфәрғәле абзыйымдарҙың өйө ауылдың түбән осонда, аҫҡы рәттән, ә Нурислам олатайҙар юл аша иң оста йәшәйҙәр. Нурислам олатай рус-япон һуғышында ҡатнашҡан. Сатан.Шулайҙа Бөйөк Ватан һуғышына алдылар, трудармияға. Шунда донъя ҡуйған. Шәкирйән ағай һуғыштан ҡайтманы. Сәфәрғәле абзыйым да ҡайта алманы. Киң ишегалды тап-таҙа! Дүрт-биш урында бағаналарға шәм элгәндәр. Өҫтәл ошонда уҡ әзерләнгән. Нисек кенә иртәрәк тип ҡабаландырып ҡараһалар ҙа, ҡараңғы төшә башланы. Кәртә артында дүң. Уның аҫтында – тал, өйәнке, ерек ағасы ҡыуаҡтары менән уратып алынған күл. Күлде шулай уҡ бик эре ҡамыш уратып алған. Күл Өҫкәлек-Ҡылы менән нәҙек кенә “ҡолаҡ” менән олғашкан. Кис була башлағас, унда-бында баҡалар баҡылдай башланы. Төрлө ваҡ ҡоштар, һандуғас та бар, кәкүк ҡысҡыра. Оҙаҡламай шаулап торған ҡош-баҡа тауыштары шул тиклем көсәйҙе! Хатта һөйләшергә тауыш алдырмайҙар. Уҫал бызылдап бик күп серәкәйҙәр һөжүм итә башлағайны, алдан әҙерләнгән тиҙәк өйөмдәренә үрт һалдылар! Был үрттәр ялбырлап янмай, быҫҡып ҡына яталар, куп, ҡуйы төтөн сығаралар! Төтөндән серәкәйҙәр ҡасты, ҡунаҡтар тынысланып ҡалды. '''Хөрмәт башланды''' Өҫтәлдәр тулы ашамлыҡ! Хатта ят ризыҡ та бар! Мәжлес ойошторолған урын яҡтыртылған. Мәжлес түңәрәк эсендәме ни! Уның сиктәре ҡараңғылыҡ менән уратылып алынды. Ә тегендә, ҡараңғылыҡта, кем йөрөй, нимәләр эшләй, билдәһеҙ. Әммә ҡараңғылыҡ эсендә ауыл кешеләре ифрат күмәк! Бер тауыш-тын юҡ! Ултыралармы, торалармы – күренмәйҙәр. Яҡтылыҡ эсендә хужалар, ҡунаҡтар үҙ һый-хөрмәте, уйын менән булалар. Уларға бер кем яҡынламай, сыуалмай. Тауышланмайҙар! Әйтерһең, ҡараңғылыҡта бер кем юҡ! Ваҡыт үтә килә, ҡунаҡтар һәм хужалар киң ишегалдында бергәләп бейешкәндә, батырырыҡ ауылдаштар ҙа күмәк бейеүгә ҡатнашып киттеләр. Түңәрәк киңәйҙе! Бейеүселәр сикһеҙ күбәйҙе. Байтаҡ ваҡыт бейешкәндән һуң музыканттар туҡтаны. Һыу буйында тынлыҡ! Ҡош-баҡа тауышы ла юҡ! Ҡунаҡтар үҙурындарына атлай башлау менән ауыл кешеләре һеперелгәндәй яҡтылыҡтан ҡараңғылыҡҡа инеп юғалды. Таң ата. Ҡунаҡтар хужаларына ҡайтырға сыҡты. Мәргән баянда уйнай-уйнай бара. Уның тирә яғынан ауылдаштар ҙа йырлап бара. Беҙҙең ҡапҡаға еткәс туҡтап, зыу килеп бейешеп таралыштылар. '''Үргауыл – Ҡужаған''' Төшкә яҡын ҡунаҡтар ашап-эсеп тормай күрше Үргауылға киттеләр. Унда Үҙәнбаев Хөпбөхужа олатайым, атайҙың бер туған еҙнәһе, Сахипъямал инәйем Нәзифә ҡартәсәйемдең ҡыҙы, Әбделғужин Әбделәхәт, тағы кемдәрһер бер булып Хөпбөхужа олатайҙың ҡарамалар һалҡынында өҫтәлдәргә ашамлыҡтар ҡуйғандар. Ҡырғыҙҙан Мусин Сөләймән еҙнәйҙәрҙеңдә һыйы ошонда. Ҡунаҡтар ҙа, хужалар ҙа һис арыу тойғоһо күрһәтмәй, мәжлесте бик киң, күңелле үткәрҙеләр! Айырыуса иҫемдә Әбделғужин Әбделәхәттең бейеүе иҫтә ҡалды. Ул киң яурынлы, оҙон буйлы, йыуанлығы ла бар, бейергә төштө. Уның оҙон ҡулдары, эре бармаҡлы устары, ә устары ниндәй киң, ҙур! Уның көслө булыуы, батыр, тыра һүҙле булыуы тураһында бөтә ҡиәфәте әйтеп тора. Ул төшөү менән кешеләр шаулашып устарына һуға башланы. Әбделәхәт ағай ҙур күҙҙәрен аҡайтып, ҡулдары киң ҡоласлы бөркөтмө ни йәйеп түңәрәк яһап сыҡты ла бик шаян бейей башланы. Шундай серьезный ауыр кәүҙәле кешенең шулай еңел, етеҙ йөрөүе аптыратты! Шаян хәрәкәттәр менән бейеп бейеп бөткәс, ярты биленән бөгөлөп, иңкәйеп осаһын уңлы-һуллы ҡыйшаңлатып үҙ урынына китте! Ҡарап торған халыҡ, ҡунаҡтар уның һуңғы шаянлығынан эстәре ҡатҡансы көлөп, көслө ҡул сабыуҙар менән оҙатты! '''Ҡайтыу''' Ҡунаҡтар урындарынан тороп һәр береһенә рәхмәттәр әйтеп ҡайтырға ҡуҙғалдылар. Тыңлашманылар. Оҙатыусылар Сөләймән күпере тигән ергә тиклем ҡурай, баянға ҡушылып йырлап килделәр. Ошо ерҙә туҡтап тағы ла хушлашып, беҙгә килдек. Ишегалдында аттар егелгән, әйберҙәр һалынған! Ҡунаҡтар үҙ арбаларына ултырҙылар ҙа ҡуҙғалып сығып киттеләр. Ҡапҡанан сыҡҡас, әгәр беҙ бына ошолай эшләмәһәк, һеҙҙән айырылып бөгөн дә ҡайта алмаҫ инек, тиештеләр. Һаман рәхмәттәр әйтә-әйтә китеп тә барҙылар! Беҙ уларҙы остағы дүңде ауғандарынса, күҙҙән яҙғанса ҡарап ҡалдыҡ.Ҡартәсәй күҙ йәштәрен һөртә-һөртә өйгә китте. Лил менән Мәргән Ҡолсом ауылынан, уның ағай-энеләре икән! '''Сурашҡа ҡунаҡҡа''' Ҡыр эшен башҡарып, бесән сабып, ташып-өйөп ҡуйҙылар. Төп эш эшләнде, инде Сурашҡа ҡунаҡҡа барырға әҙерләнер кәрәк, тип атай бөтәһен дә иҫкәртеп ҡуйҙы. Сураш ауылындағы Лотфулла тигән олатайҙарға барабыҙ икән. Ул беҙҙә ҡунаҡта булғайны. Бер арбаға атай, әсәй, мин, икенсеһенә - ҡәрсәй, һурәсәй, Фәтхиямал апай, Нуритдин абзыйҙар тейәлеп юлға сыҡтыҡ. Өҫкәлек – Әндреевкә тигән урыҫ ауылына килеп юл ситендәге ҡоҙоҡ янында туҡтаныҡ. Ҡоҙоҡтоң тирә-яғы батҡаҡ, ҡойо! Шул ҡойола болғанған йәнлектәрҙе тәү тапҡыр күреп ғәжәпләндем. Был нимә ул, тип һорайым: – Сусҡа балалары менән, - тип аңлатып рәхәтләнеп көлдөләр. Элеүле торған күнәкте ҡоҙоҡҡа төшөрөп һыу сығарып эсеп алдыҡ та артабан киттек. Бер соҡорҙо ҡырлап теҙелгән өйҙәр – урыҫ ауылы икән. Уны Аптрагановка тиҙәр, был ауылды ла үтеп киттек. Ҡалай ҡыҙыҡ! Өҫкәлек тигән ауылға ҡаршы бейек, текә тау. Ул тауға уратып ҡаҙып арба юлы яһағандар. Тауҙың иң бейек, ослайған урынында өй һалғандар. Был өй беҙҙең ауылдан да күренә бит, тим. - Их, шилма! Һин уны күреп йөрөгәнһең икән, - тиҙәр. Андреевканың осонда беҙ барған юлдың һул яҡ ситендә ғәләмәт матур йорт төҙөгәндәр. Тирә яғын тимер рәшәткә уратҡан, һәр береһендә крест ҡуйылған. Ҙур йорттоң ҡыйығында түңәрәк өҫтөндә лә крест, ә урталағы ҙур түңәрәктең өҫтөндә иң ҙуры. – Ә нишләп ул шулай? Ә кем унда ҡысҡырып йырлай? Әллә унда ла ҡунаҡтармы? – тип төпсөнәм. – Ю-юҡ! Был урыҫтарҙың сиркәүе, уның эсендә күмәкләп намаҙ уҡыйҙар. Гел урыҫтар унда… Мин быға бик ныҡ аптыраным һәм бүтән бер нәмә лә һорашманым. '''Кршәник''' Бер аҙ барғас текә дүң башында туҡтаныҡ. Һул яғыбыҙҙа ҡыҙыл кирбестән оҙон ғына, бейек йорт тора. Уның да түбәһендә ҙур түңәрәк тимер ҡалай, уныңосонда ғәжәп ҙур крест.Был йорттоң бер яғындағы ҡапҡаһы асыҡ. Кеше күренмәй, ә тауыш көслө. Беҙ дүң башында артҡы ике тәгәрмәскә ағас-мажар тығып төшөргә әҙерләнгән саҡта: – Ана! Түбәндә бер урында кешеләр ниндәй күмәк! Алай-былай сайҡалып тегеләй-былай йөрөйҙәр! Ана бер яҡта һатырға килтерелгән ат өйөрө, бирерәк һыйыр малы! Ә һул яҡта – һарыҡ, кәзә, - тип атай күрһәтеп алды. Текәне төшкәнсе ике артҡы тәгәрмәс һыҙылып өйрөлмәне. Мажаларҙы алғас, атай бер ҙур ҡапҡаға туҡтап үҙе инеп китте. Күп тә үтмәй ҙур ҡапҡа ике яҡҡа асылып китте. Таҙа һеперелгән киң ишегалдына индек. Беҙҙе бер ир менән ҡатын ҡаршы алып: – Әйҙәгеҙ, әйҙәгеҙ өйгә! Эҫелә арып киткәнһегеҙҙер!- тип өйөнә индерҙеләр. Беҙ ни күмәк кеше, өйҙө тултырҙык та ҡуйҙыҡ! Икенсе бүлмәләре ҡараңғы, һалҡын. Шунда саҡырғайнылар, беҙҙекеләр юҡ та юҡ , баҙарға барабыҙ, тип сыға башланылар. Был урыҫ мәрйәһе менән минең әсәй иркен һөйләшә. Көлөп тә ебәрәләр. Өҫтәлгә самауыр ҡуйһалар ҙа, әсәй мине етәкләп урамға алып сыҡты. Ни бары киң, саңлы юлға сығыуыбыҙ булды, ҡайнап торған кешеләргә текәлдек. '''Зәғифтәр''' Беҙ туҡтаған ерҙә түбәле оҙон таҡтанан эшләнгән урындыҡ һуҙылған.Унда һуған, ҡыяр, ҡарбуз-ҡауын, күнәк-күнәк муйыл, балан, ҡабаҡ, кәбеҫтә, борсаҡ ҡуҙағы менән, тағы әллә нимәләр теҙелеп киткән. Кеше күплектән көс-хәл менән юл йырып үтеп йөрөй. Эй, көслө итеп кеше ағымы этәрә башланы! Ҡолаһаң – тороу юҡ! Тапалып үләһең! Әсәй мине бер ҡулы менән күтәрҙе лә көскә икенсе ҡулы менән бағананы уратып йәбешә һалды, шулайтып ҡына бер урында тотоноп ҡалдыҡ! Күп тә үтмәй ике ирҙең йырлаған тауышы ишетелде, әкренләп беҙгә яҡынайҙы. Бер саҡ стена кеүек теҙелгән кеше өйөмө беҙгә яҡынлаша башланы. Өйөмдөң уртаһында бер кеше таҡтаға ултырған, дүрт тәгәрәмәсле арбаһын ике ҡулы менән этеп йөрөтөп килә. Уның ике аяғы ла юҡ. Ҡулдары күн бейәләй эсендә. Муйынына моҡсай эленгән. Кешеләр аҡса, тағы нимәлер шунда тыға. Уның артынан нәҙек оҙон кеше, түше асыҡ күлдәктән, салбары күн кеүек ялтырап киткән! Сәсе текә тора! Ап-аҡ! Уның да муйынында ике моҡсай. Яй ғына киләләр, йырлаәҙар, ниҙр һөйләҙәр. Икеһе лә рус-япон һуғышында зәғифләнгәндәр! Уларҙы күреп кеше илай! Ҡыҙғаныстар!. Халыҡ баҫымын әсәйем көс-хәл менән түҙеп, тотоноп торҙо фәҡәт уң ҡулы менән! Һулында – мин! Кеше ағымы һирәгәйгәс, беҙ иркенләп тын алып, бушаған ерҙән юл ярып кире әйләнеп әлеге “знакум”дарға килдек. Шул арала беҙҙекеләр барыһы ла ҡайтты. Сәйгә туҡтаманыҡ. Сурашҡа киттек. Шулай итеп баҙар күреү урынына калекаларҙы күреп уфтандыҡ ҡына! '''Осрашыу''' Кршәндән сығып күп тә үтмәнек атай атын тал өйөмдәре араһынан ялансыҡҡа сығарҙы. Бында сурашҡа барған беҙҙең ҡунаҡтар икән. Һөйләшеү буйынса ошонда осрашып-йыйылып, бергәләп Сурашҡа инергә икән! 5-6 арба ҡунаҡ йыйылдыҡ. Бары ла һөйләшеү буйынса ваҡытына килгән! Ауылға ингәндәаттарҙа шәп йүгертеүҙән көслө саң күтәреп киләбеҙ. Ауыл уртаһы тирәһендә беҙҙең атбашынан алып бер ишегалдына индереп, рәтләп туҡтаттылар ҙа аттарҙы әллә нисә кеше туғарырға, йыйыштырыға тотоноп һә тигәнсе беҙҙе оҙон бер өйгә индереп, өҫ кейеме һалдырып, йыуындырып өйгә индереп ултырттылар. Бында мин көтөп эҙләгән Мәргән менән Лил дә бар. Быға мин ҡыуанам! Лил беҙҙең янға килеп китте. Шат! Һөйләп һүҙе бөтмәй! Ул татарса һөйләшә. '''Ҡунаҡ өйө''' Өҫтәл артына ултырттылар, сәй эсәләр! Ҡунаҡтар теүәлләнгәнсә, тиҙәр. Хужа Лотфулла поднос менән бәләкәй генә рюмкалар йөрөтөр булғайны ла һәр яҡлап тыйып, эсермәнеләр! Ни өсөн эсертмәйҙәр? Аптырайым! Ике ҙур киң өй. Уртанан еңел ишек. Ике яҡта ла өҫтәлдәр, ултырғыс, ширлек-бүкәндәр! Ҡунаҡтар теүәлләнде, тип хәбәр иткәс, һәр кемде, хужа беленеүсе, урынлаштырҙылар. Беҙҙәге кеүек халыҡ күп. Бары ла урынлашҡас, хужа Лотфулла мәжлесте асып ебәрҙе! Уның билгеһе өҫтәлдәге ябыуҙарын алыу! Ошонан һуң ашау-эсеү китте! Тыш ҡараңғы! Өй яп-яҡты! Байтаҡтан һуң Әлмөхәмәт олатай , атай, тағы бер нисә кеше бергә ултыртылған икән, ҡурайҙа уйнап ебәрҙе! . Уларға мәргән, тағы берәү – 2 баян, 2-3 тальян гармундар ҡушылып бына ғәжәйеп матур, дәртле музыка уйнай башланы. Берәм-берәм бейнүселәрһе бейеттеләр. Лил, Фәтхиямал апайҙар, Ғилмитдин, Нуритдин абзыйҙар, ят ҡатын-ҡыҙ, йәш егеттәр бейене. Бер аҙҙан оло кешеләрҙе бейетә-йырлата башланылар. Бейеүселәрҙән иң шаян, күңелле итеп фәҡәт Әбделғужин Әбделәхәт ағай булды! Уны 2-3 тапҡыр бейетеп бейеүгә йомғаҡ яһвнылар, йәғни әлегә туҡтанылар! Ошонан һуң мин әсәй ҡулында йоҡлағанмын! Сығарып һалғандар! '''Икенсе көн''' Тәүге оҙон өйгә йыйылдылар. Фәлән-фәлән кешеләрҙең һый-хөрмәте тип әйтеп торалар. Мәжлес көнө буйына дауам итте. Был көндө музыканттар :-ҙ кеше: 3 ҡурай, 2 баян, гармунсылар! Ҡунаҡтарға һис ыңғырҙашып ултырырға ваҡыт юҡ! Уйын бик көслө! Бөтәһе бергә тип-тигеҙ, матур, дәртле уйнайҙар! Шуға ла бейеүселәр ҙә, йырсылар ҙа исемдәрен әйтеп башҡарталар. Хисабы юҡ! Иртәнсәк башлап кис булыуын да, ҡараңғы төшөүен дә һиҙмәй ҡалдылар! Ҡунаҡтар төнөн генә таралышҡандар! '''Өсөнсө көн''' Өсөнсө көн фәҡәт Лотфулла йортондағы мәжлескә. Ҡунаҡ итеүселәр һис арыу һиҙҙермәй. Мәжлес дәртле, күңелле үтә! Был көндө мәжлес урталарында Лил апайҙың яңғыҙ йырлауын һоранылар. Ул инәлтмәне. Уртаға сығып баҫыуына янына мәргән баяны менән килеп баҫты. Лил йырлай, мәргән уйнаә! Бөтә мәжлес халҡы уны ҡат-ҡат хатта һуңынан инәлеп тигәндәй йырлатып тынысландылар! Лилдең һылыулығы тураһында “ҡурсаҡ кеүек” тиҙәр, ә тауышы – бындай моңло тауышты ишеткәнебеҙ юҡ, тиҙәр. Улар көскә үҙ урынына ултырҙы. Ғилмитдин абзыйҙы саҡырҙылар! Ул аҡ күлдәктә, ҡара костюмда, хромовый итектән. Яланбаш. Сәстәре, әйтерһең, яһалма сәс кейҙергәнме ни?! Ҡап-ҡара, ҡуйы, артҡа таралған, әммә түңәрәк булып ныҡ үҙенә килешеп тора. Икерәт бейеттеләр! Аяғы аҫтына ташланған аҡсаларҙы хужа ҡатыны йыйып алып кеше алдына саҡырып тапшырғас, тағы бей, тип бейттеләр, әммә был юлы оҙаҡ бейемәне, бер-ике түңәрәк эшләне лә, рәхмәт әйтеп. сығып китте. '''Мин бейейем''' Лил апай урынынан тороп: – Ағайҙар, апайҙар! Әҙ генә тынлыҡ! Өйҙә тып-тын ҡалдылар. Ул дауам итә: – Мин күптән ҡарап, һоҡланып ултырам! Әсәһе тубығында ултырған бәләкәй малай ҡошмо ни, талпынып, ынтылып, осорҙай булып талпына! Әйҙәгеҙ, шул баланы бейетәйек! – Әйҙәгеҙ, бейетәйек! – тип ҡул сабалар. Мин куренһен өсөн бик тиҙ ике өҫтәлде беркетеп ултыртып клеенка яптылар ҙа мине шул өҫтәлгә баҫтырҙылар. Бейейемме мин, юҡмы, уны һорамайҙар ҙа. Мин өҫтәлгә баҫҡас, бары ла тынды. Ике баянсы ғына уйнай башланы. Көй миңә оҡшамай! – Йә, башла инде!- тиҙәр. – Перовский булмағас…- тием. – Һай, һай! Хатта көй ҙә һайлай белә икән! – тип көлөшәләр. Бөтә музыканттар “Перовский”ҙы уйнай, кешеләрҙә – йылмайыу. Шул саҡ ишек яңағына Ғилмитдин абзыйым килеп торҙо! Мин “Перовский”ға бейей башлағас, кешеләр береһе- береһен тыйып, көлөү-һөйләшеүҙәрҙе бөтөрҙөләр! Ялан аяҡ клеенкаға таҫылдата баҫып, абзыйым өйрәткәнсә, “Перовский”ҙы бейеп бөтөп туҡтап торам. Халыҡ та тын! Кинәт ҡул сабыуҙар, өҫтәлгә ваҡ һәм ҡағыҙ аҡсалар яуа башланы! Минең аҡсаға иғтибар юҡ! Әсәйем алдына йүгерҙем! Йүгереүем дә ҡыҙыҡ күренгәндер, шау-геү килеп, бер ағай күтәреп алды ла: – Икенсегә бейеһен инде! – тип ҡысҡыра! Тәки икенсегә бейеттеләр! Ишек яғынан урынһыҙ баҫып торған кешеләр тағы өҫтәлгә аҡса ташлайҙар! Минең унда эшем юҡ! Лил апай килеп күтәреп алды ла, тышҡа сығып киттек. Тышта туғандарым да ихлас яратып, һөйөп, маҡтап алдылар! Ә мин: – Бер ни булманы... Нишләп миңә улай итәләр икән, - тип тыныс ҡына үҙ яйыма йөрөйөм. Лил апай менән урамға сыҡтыҡ. Ул мине күтәреп алды ла урам буйлап алып китте. Ауылдың лавкаһына индек. Лил апай кейҙереп ҡарап теүәтәй, күлдәк, костюмчик салбары менән, ойоҡ-носки, ялтырап торған тап-таман ботинкаларҙы алды. Өҫтөмдәгеһен төрөп алды. Лавканан мин атлап сыҡтым. Урам буйлап ҡайтҡанда ла етәкләшеп ҡайттыҡ. Ишегалдына ингәс, бер ҡайҙа ла китмә, йөрөмә, юғиһә бик-бик насар булаһың, тип өйгә инеп китте. Систергән кейемемде бер картуф огороды яғына ташлап киттек. '''Мин юғалдым''' Ишегалдында бергә уйнарлыҡ бер кем юҡ! Арбалар араһында йөрөнөм-йөрөнөм дә ҡапҡа тышында урам буйлап аҡҡан бәләкәй генә йылғала булышып ултырҙым. Ул да ҡыҙыҡ түгел. Кире арбалар араһында йөрөй торғас, һарай яғында тау кеүек ҡыразланып ятҡан ҡара-һары тупраҡтарҙы күрҙем дә шул “тау” янына килеп ҡарап торҙом. Бер яғынан уның башына менергә юл юҡ. Бер яҡтан һарай, икенсе яҡтан келәт стенаһы! Тырмаша-тырмаша “тау” ҡыразына күтәрелеүем булды, ер ишелеп аҫҡа ҙур, дүрткел соҡор эсенә ҡойола башланы. Мин кире ҡыраз башына күтәрелергә тырышһам да тупраҡ менән бергә түбән оса башланым. Ҡаты һуғылғанымды белеп ҡалдым. Унан нимә булғанын белмәйем. Мәргән табып, баҫҡыстан төшөп күтәреп сыҡҡан! Мин уны ла белмәйем! Мине юғалтып ауыл, һыу буйҙарынан оҙаҡ ҡына эҙләгәндәр! Таба алмай аптырағандар. “Тау”ҙа минең эҙҙе күреп Мәргән дүрт-биш метр тәрәнлектә табып мине иҫһеҙ көйөнсә алып сыға. Быны күргән Лил мине үлгән тип, иҫенән яҙып йығыла! Мәргән бик тиҙ бер атҡа атлана ла Петровск -Кршәник балнисына саба. Врач арбаһына ултырып сығырға тигәндә генә өлгөрә. Врач тыңлай ҙа күсеренә: давай Сураш лошадь гоняй вскачь, ти. Сураштан Кршәниккә тиклем өс саҡрым! Тиҙ килеп етәләр! Мине ҡарай врач, Лил апайҙы. Уны иҫкә килтерәләр. Ә мине врач -дохтур үҙе көскә иҫкә килтерә! Иҫемә килгәндә, бөтә тәнемдә ауыртыу, баш әйләнә. Кискә тиклем үҙебеҙҙең ғәҙәти хәлебеҙгә киләбеҙ. Был, әлбиттә, ҡунаҡтар хозорон боҙған! Рәтләнгәсбеҙ, бөтәһе лә ҙур күтәренкелек менән мәжлес башлайҙар! Төш ауыуға ҡунаҡтар таралыша башланы. '''Өйҙә''' Иртәнсәк уянһам, үҙебеҙҙең өйҙәмен! Тып-тын! Тышҡа сыҡһам, утъяҡҡыс һалҡынында күмәкләп сәй эсәләр. Миңә иғтибар итмәйҙәр. – Тамаҡ туйҙырығыҙ ҙа ағас-ташты ҡарағыҙ. Әлегә башҡа эш юҡ, - тип атай команда бирә. Сәйҙән һуң барыһы ла үҙ эштәренә тотона. Ғәҙәт буйынса мин гел Ғилмитдин абзыйҙан айырылмай бергә йөрөйөм. Ул мине бейергә өйрәтә! Хәҙер мине Хәсән хуторы урыҫтары кеүек бейергә өйрәтә.Мин тиҙ отоп алам. Ул мине ҡосаҡлап алып, бына шулай гел отҡор бул, - ти, ҡыуана! Кистәрен аш өйҙә бөтә балалар бергә ятабыҙ. Әкиәт-ҡарһүҙ һөйләйҙәр. Дейеү, мәскәй әбей, шайтан-ен тураһында – ҡурҡыныс! Әлдә батырҙар, оҫталар бар, һәр саҡ еңеп сығалар! Атай кемгәлер рам, һәнәк, балта һабы эшләй. Әсәй станок артында киндер һуға. Кисен йәштәр тула. Улар ҡул эштәре менән була! Шулай бер төрлө көндәр үтә. Абзыйҙар Оҙонкүлдән (Өҫкәлек һыуының бер өлөшө шулай атала, сөнки һыу күлдәге кеүек тын. Ағыуы һис беленмәй) һалабаш сығарып юкә һыҙырып алдылар. Ике-өс һалабаш эсенән суртан, шамбы балыҡтары сыҡты! Юкәнең ҡабығын киптерергә һалып ҡайттыҡ. Ете-һигеҙ көндән ебәк кеүек юкә төрөп алдыҡ, ә ҡабыҡтарҙы ҡат-ҡат һалып, барыһын да ташыныҡ. Өлөштәргә бүлеп, бәйләп ҡуйҙылар. Ҡабыҡтар менән утъяҡҡыс, лапаҫ-һарай башын, мунса ҡыйығын яптылар. Онотолмаҫ ҡунаҡтар, музыканттар тураһында “сипарат” өйөндә бик йыш иҫкә алып һөйләнеләр. '''Бер көн төштән һуң''' Урам буйына теҙелешеп күмәк ылаусылар туҡтап бер төркөм ирҙәр беҙҙең ишегалдына инделәр. Атайҙы һоранылар. Ул лапаҫ аҫтында ниҙер яһай ине. Уның менән оҙаҡ ҡына әңғәмәләшкәндән һуң: – Фазтин ағай! әйҙә беҙҙең менән! Беҙҙең оҫталыҡ та, оһоллоҡ та юҡ! Һин беләһең, беҙгә һатыу итергә ярҙам ит! Беҙҙең менән бергә бар! Ярҙам ит инде! – тип үтенделәр. Атайҙың бер генә лә йөрөгөһө килмәгәс, тейәп китер нәмәләре әҙер булмауына һылтанды.Былар аттарын туғарып, тау тышына тышап ебәрҙеләр ҙә ярҙам итергә тотондолар! Ике арбаны майлап-йүнәтеп атайҙың ағастарын,йүкә, септә, киндерҙән һуғылған төңктәр, сабата үреүселәр өсөн ҡурыс, көрәк-балта, һәнәк һаптары, тырма, фургон өсөн көбсәк-тырнаҡ, арба-тарантас тәгәрәмәсенә тырнаҡтар, тәгәрмәс туғындары, ҡамыт яңаҡтары, дуғалар тейәп, тынысланып лапаҫҡа йыйыйлышып һөйләштеләр. Ул арала ҡараңғы ла төштө. Ашағас йоҡларға яттылар. Ауыл йоҡлай! Хатта бер ҡош, эт тауышы ла юҡ! Был кешеләр иртә менән үҙҙәре самауыр ҡайнатты. Бер ҡаҙан картуф бешереп, ҡояш ҡалҡыуға ашап-эсеп, аттарын егеп тә ҡуйҙылар. Яйлап ҡуҙғала башланылар. Атайҙың аттарын уртаға төшөрөп, бөтә ҡарауан шағыр-шоғор килеп Кршәник яғына юл алды. '''Атай ҡайтманы''' Ғәббәс, Мәзит, Өмбәт ауылдары кешеләре төркөм-төркөм булып ҡайтып үттеләр. Һәр төркөмдән: – Фазтин ағай әйберҙәрен әле һатып бөтмәне! Бер-ике көндән ҡайтып етер! – тип үттеләр. Беҙ атайҙың ҡайтыуын көн һайын көтәбеҙ. Ә ул һаман ҡайтмай! Уның оҙаҡлауына ике-өс ай үтте. Ул юҡ! Ҡартәсәй бер кувшин һағыҙҙарын алып Үргауылға, Өмбәт, Ғәббәс, Мәзит ауылдарында йөрөп үтә ябығып, тағы ла ҡартайып, хәлһеҙләнеп, танымаҫлыҡ булып үҙгәреп ҡайтып аш өйҙәге үҙ урынына йығылды! Көндәрен, төндәрен һыңҡылдап йыш иланы! Унан һорашып тороусы ла булманы, сөнки уның хәле, илауы әйтеп тора ине. Нисек әбейҙең йөрәген телгәләп һүҙ ҡуҙғатаһың! Ул иртән тороп сығып китә, ҡараңғы тәшәүгә ҡайтып инә. Ҡайҙа бара, нимә эшләй, бер кем уны борсоп һорашмай. Барыбыҙ ҙа мөмкин тиклем уға мәрхәмәтле булырға, ярҙам итергә әҙербеҙ! Ул бик аҙ һүҙлегә, ваҡытын ҡайҙалыр яңғыҙлыҡта үткәрер булды. '''Ҡыш''' Көтмәгәндә, ҡапыл иртән тороуға бөтә донъя ап –аҡ! Ҡалын итеп ҡар яуған! Кешеләр: – Ер туңманы! Ҡалын булһа ла, был ҡар иреп бөтөр, бөтә ул! – тинеләр. Ләкин көн ҡояшлы торһа ла, ҡар иремәне! Өҫтәп яуҙы! Ысындан ҡыш булды ла ҡуйҙы. Балалар, йәштәр һуңға тиклем Мәгәзәй түшенән сана шыуып, зыу булып уйнаны. Ҡылыла, тағы ла беҙҙең мунса тапҡырында нәҙек оҙон мәке уйҙылар. Беҙҙең тыҡрыҡтан ҡысҡырыша-әрләшә малдарын һуғаралар. Төш мәлендә һыу буйы “су-у-уҡ! “тип төрлө тауыштар яңғырай! Ат эсереүселәрҙең һыҙғырыуы ишетелә. Өйҙә әсәй һаман киндер ебе, балаҫтар, сәкмәнлектәр өсөн дә станогында эшләүен дауам итә. Ҡатын-ҡыҙ кис ултырырға эштәре менән киләләр. Ҡәрсәй көнөн-төнөн тигәндәй иҫке өйҙә. Бында мейес, усаҡ, урындыҡ, ҡаҙан, шәм, утын бар. Элгәреге кеүек ҡарһүҙ һөйләп, беҙҙең янда ятмай. Уға һәр төрлө яҡшы, йомшаҡ һүҙ-ней кәрәклеген һораһалар ҙа яуабы бер: – Бары ла бар. Йылы… Көн һайын сәйгә, ашарға инә. Гел, телһеҙҙәй, өндәшмәй. Күҙҙәре һәр саҡ йәшкәҙәп тора! Аш өйҙәге үҙ урынына ҡайтып китә. Шулай ҙа яҡшы һүҙ, ярҙамсыллыҡ уның ҡырыҫлығын һындырҙы булһа кәрәк! Һөйләшеп, аралашып йәшәй башланы! Әүәлге ғәҙәт: бер көн ҡәрсәйҙәр яғында ашап-эсһәк, икенсе көн беҙҙең яҡта, алмаш-тилмәш туҡланып, шаулашып, һөйләшеп-көлөп йәшәй башланыҡ. Нисек тә ҡәрсәйгә ярҙам, яҡшылыҡ эшләргә тырыштыҡ. Йыш ҡына кистәрен беҙҙең яҡта һөйләшеп ултырып, йоҡларға тегендә сыҡтылар. Ғәилә тормошо еңелләнеүен беҙ, балалар ҙа, белеп шат булдыҡ! '''Ышкул''' Бөгөнгө иртәнге сәйҙе беҙҙең яҡта әҙерләнеләр. Ҡәрсәй урындыҡ түре – үҙ урынына менеп ултырҙы. Сәй яһап, ашай-эсә башланылар. Нишләптер мин һуңлап өҫтәл аша урындыҡҡа төшөп үҙ урыныма ултырырға тип өҫтәлгә мендем дә тәҙрәгә ҡарап, бағаналай, шаҡ ҡатып ҡарап торам. Тышта ҡуйы томан! Көн йонсоу. – Нимәгә ҡатып ҡалдың! Әллә урамда кәмит бармы? Үт! Ултыр урыныңа! – тип әсәй һуҡрана. Мин өндәшмәй һаман ҡарап: – Ана-а-а! Мәгәзәй янында берғарыш әллә ен, әллә бәрейҙәр йөрөй! Аттары ла бар! Бәләкә-ә-әй генә! – тим. – Бушты һөйләмә! Ниндәй ен-шайтан-бәрей булһын ти! Күҙеңә күренәме әллә!?- тип һуҡранып тәҙрәгә ябырылдылар. Ундағы аттар, кешеләр, саналарҙы күреп аптырауға ҡалдылар! – Был ни ғәжәп!? Мәгәзәй янында ығы-зығы киләләр! Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар тиҙ генә өҫ кейемдәрен кейә-кейә тышҡа дөбөр-шатыр сығып мәгәзәй яғына йүгерҙеләр. Мәгәзәй янына барып бәләкәй күренгән кешеләр араһына үҙҙәре лә бәләкәйләнеп инеп киттеләр. Унда-бында йөрөйҙәр. Туҡтап торҙолар ҙа түбәнгә ҡарай йән-фарман йүгереп төшә башланылар! Урыны менән аяҡ менән шыуалар, ҡолап торалар ҙа тағы түбән йүгерәләр. '''Яңы һүҙ''' Йүгерешеп килеп инер-инмәҫтән ярышып һөйләй башланылар: – Беҙҙә ышкул яһайҙар икән! Ҡәрсәй, берәмләп һөйләгеҙ, тип ҡысҡырғас ҡына, тыныбыраҡ һөйләргә керештеләр: – Беҙҙең ауылда, мәгәзәйҙән арыраҡ, тигеҙ ерҙә ышкул яһайҙар икән! Әле егермеләгән сана ҡарағай бүрәнәләр алып килгәндәр! Тағы-тағы ташыйҙар! Беҙҙә ышкул һалалар! Унда Ҡырғыҙ, беҙҙең ауыл, Үргауыл, Ғәббәс, мәзит ауылына балалар уҡыясаҡ. Бүрәнәләр күбәйгәс, эш башланасаҡ! - Ай! Ышкул! Әндрей, Питрауҙа ҙур, матур йорттар бар. Унда йәш балалар уҡый! Беҙгә лә шул килеп еткән икән! Ышкул һалып, балаларҙы йыйып уҡытмаҡтарҙыр! – Ҡәрсәй! Ышкулы нимә була?- тибеҙ. – Ауыл балалары уҡырға-яҙырға өйрәнәләр. Былай булғас, ауылға уҡытыусылар ҙа килер әле… – Уҡытыусы нимә була? – Етәр! Ултырығыҙ! Сәй эсеүегеҙҙе белегеҙ! – тип асыуланғас, башҡа өндәшмәнек. Ә шулайҙа ышкул, уҡытыусы - яңы һүҙ! Аңлашылмай! '''Сенсация''' Төш ваҡыттарына Ҡырғыҙҙан, Үргауылдан, беҙҙән мәгәзәй янында йыйылышып: – Һай-һай! Ниндәй эре, матур ҡарағай бүрәнәләр килтергәндәр! – Ышкул һалалар! Ышкул була! – тип беҙ ҙә ҡыуанабыҙ. – Әҙерәк уҡытырҙар ҙа балаларығыҙҙы әллә-ә-ә ҡайҙа “пырыютҡа” алып китерҙәр әле! Шунан балаларығыҙҙың ҡайҙа икәнен белә алмай, күрә алмай интизар булырһығыҙ әлә! Балаларығыҙ ҡәҙерле булһа, берегеҙҙә балаларығыҙҙы ышкулға бирмәгеҙ! Әле төҙөлә лә башланмаған ышкулға ҡаршы ҡотҡо тиҙ таралды! Күп кешеләр балаларын ышкулға ебәрмәҫкә ҡәһәтләнде! Айырыуса ҡыҙ балаларҙы! – Кем һуң ул балаларҙы ебәрә? Нисек ебәрергә тейеш һуң? – Мөғәллим! Ул балаларҙы йыйып ышкулда өйрәтеп, һайлап ситкә оҙатырға тейеш! – Кем ул мөғәллим? Ҡайҙан килгән кеше? – Ышкул һалынып, эшләнеп бөткәс, мөғәллим үҙе килер әле! Бына ошондай ҡотҡо һүҙ күп халыҡты ышкулға ҡаршы ҡуйҙы. Берәүҙәр ҡыуанһа, икенселәре – нәфрәтләнде, әммә ышкул беҙҙең ауылда булыуға төп хужалыҡ итеүсе Бәҙретдин Хәсәнов тигән кешегә хөрмәт менән ҡарап: – Ышкул тураһында бер ысхут үткәрһәң ине! – тигәндәр. Бер буранһыҙ, аяҙ көндө мәгәзәй бүрәнәләр янында өс ауылдан кешеләр йыйылды. Ышкул хаҡында һөйләшеү оҙаҡ ҡына барҙы. Төш ауғас таралған халыҡ: – Бына рәхмәт Бәҙретдинға! Ниндәй уҡымышлы кеше! Түлкә был ышкул ҡасан һалынып бөтөр икән? – тине. Ошонан һуң ышкул хаҡында фәҡәт яҡшы һүҙ ишетелде, уның тиҙерәк һалынып бөтөүен теләнеләр! Урман! Ҡайһы ерҙә, алыҫмы ул? Кем ағас ҡырҡа? Был халыҡҡа билдәһеҙ! Белмәйҙәр! Юлдан ҡалмаҫтан алда ағас сығарырға кәрәк тигән һүҙ таралды! Ошонан һуң һис туҡтауһыҙ мәгәзәй янында бүрәнәләр өйөмө артҡандан артты. Ҡар аҫтынан һыу сыҡҡас ҡына бүрәнә ташыу туҡтаны! Ат-саналар ҡайҙалыр китеп бөттө! Тып-тын булып ҡалды. {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/2-се бүлек]] }} [[Категория:Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] 9uib81n2os96apzt1lqvqny15olvirb 0 4557 21058 20920 2020-07-02T04:50:34Z Тутыйғош 404 21058 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/3-сө бүлек]] }} [[File:Д. Средний Муйнак Зианчуринского района (Башкортостан).jpg|thumb|Әһлей Сөләймәновтың тыуған ауылы Урта Муйнаҡ. Ейәнсура районы.]] ===2-се бүлек=== '''Башланды!''' Беҙҙең ауылда һәр өйҙә тиерлек башҡа ауылдарҙан килгән кешеләрҙе өсөшәр-дүртешәрен бер фатирға урынлаштыра башланылар. Уларҙың һәр береһендә тимер көрәк, балта, ә ҡайһы берҙәрендә – бысҡы. Улар күп! Иртәнсәк тимер һуғып шаңғыртып кешеләрҙе мәгәзәй янына саҡырҙылар. Ғәжәп! Эргә тирәләге ауылдарҙан кеше бик күп йыйылды. Иң беренсе эш – бар халыҡ мәгәзәйҙән өҫтәге тигеҙ урында ҡар көрәргә тотондо. Эш кискә тиклем барҙы. Ҡара ер бейек ҡар өйөмдәре менән уратылды. Икенсе төркөм бүрәнә әрсене. Ҡабыҡтарын бер нисә урында яндырҙылар. Арала Бәзретдин ағайҙан башҡа ҡыҙыҡ ҡына һөйләшкән Хөснөтдин өйрәтеүе буйынса әллә нисә урында бүрәнәләрҙән козла эшләп ҡуйҙылар! Төп эш – бүрәнә әрсеү, таҡта ярыу. Бер нисә ерҙә туң ерҙе соҡоп, ҡаҙып канау яһанылар. Соҡорҙар һыу менән тулғас, ҡаҙыуҙы туҡтаттылар. Бүрәнә әрсеүселәр, алмашлап таҡта бысыусылар күбәйҙе! Таҡта, әрселгән бүрәнәләр өйөмө күҙгә күренеп үҫте!Туң ерҙе ҡаҙып, канауҙар яһарға теләгәндәр ине лә, ҡар һыуы соҡорҙо тиҙ баҫып алғас, туҡтаттылар. Таҡталарҙы йыша башлағайнылар ҙа әҙерәк кибеүен көттөрөп, мөмкин тиклем йәйеп һалдылар. Эш иртәнән кискә тиклем ҡайнаны. Бер көн бер кем килмәне, күренмәне. Фәҡәт көндөҙгә, төнгө ҡарауылсылар ғына йөрөнө. Беҙгә, ауыл малайҙарына, бында уйнап көн үткәрергә иркен ҡалды. Тыйған, ҡысҡырған кеше юҡ. '''Интернат''' Беҙ уйнап йөрөгәндә, ғәжәп бүрәнә-таҡталарҙан ситтә күмәк ағас тейәгән аттар туҡтаны. Бер кеше тегеләй-былай аҙымлап йөрөгәндән һуң ағасты дүрткә бүлеп ҡутарҙылар. Был ағастарҙан күренеүенсә, бер өйҙө боҙоп килтергәндәр. Ҡутарып бөткәс, киттеләр. Иртәгәһен тағы алып килделәр ҙә киттеләр. Ҡулдарында балта, көрәк, бысҡы, лом тағы әллә нәмәләр бар. Ашағандан һуң үлсәп канауҙар ҡаҙҙылар, ә иртәгәһен таш килтереп ҡутарҙылар. Таштарҙы баяғы соҡорҙарға һалып, ниндәйҙер шыйыҡса ла ҡушып эшләнеләр. Баяғы ерҙә нигеҙ барлыҡҡа килде. Ошо таш нигеҙ өҫтөнә бура бурай башланылар. Һәр береһенә буяу менән яҙып сығылған. Бүрәнәләр иҫке. Ниндәйҙер өйҙө алып килеп ултырттылар. Араларына мүк һалдылар. Ике-өс көндә бейек, ҙур өй ҡалҡып сыҡты. Иҙән, түбәләрен түшәп, ҡыйыҡлап ябып та ҡуйҙылар. Икенселәре ишек-тәҙрә яңаҡтары ҡуйып та, тәҙрәләргә быялалар ҡуйҙылар. Ҙур, ике бүлмәле өй. Ҡатын-ҡыҙ килеп тәҙрә, иҙәндәрҙе йыуып та алдылар. Коридор – соландарҙы ла үҙ таҡталары менән бүлделәр. Был ҡайҙандыр килтерелгән өйҙө өс-дүрт көндә тулыһынса ҡороп бөттөләр. Ике яҡҡа ла пичниктар килеп мейес урындары яһап, килтерелгән яңы кирбестәр менән мейес сығарҙылар. Төпкөһөндә мейес, өс стена буйлатып урындыҡ яһап, таҡта менән яптылар. Өңөрәйеп урындыҡ аҫтары күренеп тора! Ал яҡта бер ҙур мейес, уны“урыҫ мейесе” тинеләр. Киң мейес башы ла эшләнеләр. Икенсе яҡтараҡ усаҡ яһап, киң, ҙур, тәрән эсле ҡаҙан ултыртып мейесен дә, усағын да яғып ебәрҙеләр! Төпкө мейесте лә яҡтылар. – Мейестәр төтәмәй! Усаҡта ҡаҙан шәп ҡайнай! - тигән йомғаҡ яһанылар. Шундай ҡатмарлы ваҡ эште өс-дүрт көн эсендә эшләп тә ҡуйҙылар! Өс стена буйындағы урындыҡта малайҙар ятып йөрөргә тейеш! Ал яҡта ҡыҫҡа урындыҡ поварҙың ятып йөрөр урыны! – Ул ошонда йәшәргә, балаларға аш бешерергә, сәй эсерергә тейеш! – тип һөйләштеләр. Соланда бүлмә. Унда – аҙыҡ-түлек! Улар план ҡороп һөйләшеп йөрөй, беҙ, эйәрсендәр, арттарынан йөрөйбөҙ. Беҙҙе әрләмәйҙәр ҙә, ҡыуаламайҙар ҙа! – Бына был интернат була, йәғни, уҡыусылар ятағы! Тыштан һылаһалар, аҡлаһалар, интернат әҙер инде! – тип ят кешеләр сығып киттеләр. Интернат һүҙен белмәй инек, белдек! Ул – ятаҡ икән! '''Ышкул төҙөү''' Мәгәзәй түше. Мәгәзәй япа-яңғыҙ, уның тирә яғы һыртҡыуаҡ, тауҙар һәр көн асыҡ күренеп тора. Хәҙер бер нисә урында бура, бүрәнәләр, таҡталар, ҡарауылсы, бары ла күренә, ә хәҙер бер матур, ҙур өй тора. Төтөндәре сыға! Ҡарауылсы яға. Бер буранан һәм өйҙән ситтә Үргауыл юлынан өҫтәрәк бер төркөм кешеләр ат менән килтергән ҙур бағаналар ҡаҙып ултырттылар. Өс бағана әҙер булғас, уларға таҡта ҡапҡалар элделәр. Береһен асһаң-япһаң бер кеше йөрөрлөк! Ә ике ҙур ҡапҡаны шар асһаң, теләгән йөк: утын, бесән һ.б. нәмәләр индерергә мөмкин. Ләкин ҡапҡаларҙың тирә-яғы ҡола ялан! Мәгәзәй, һыртҡыуаҡтан башҡа. Болот, быҫҡаҡлап торған ыуаҡ ямғыр осоро! Ҡапҡа тора. Интернат әҙер. Барак бар. Ышкул янына эй күп оҙонса бик күп тимерҙәр ташып һалдылар. Бына бер заман арбалар менән сүбәк, таш ташый башланылар. Зыярат яғынан текә ҡабаҡлыҡта тәрән соҡор ҡаҙҙылар, тирә яғын кәртәләгәс, соҡорға улаҡ үткәрҙеләр, ә соҡорға йөкләп-йөкләп Әндрееевканан бире ерҙән эзбиз ташып ауҙарҙылар. Алыҫтан ат менән ташып улаҡҡа һыу ағыҙҙылар. Күп тә үтмәй соҡор шаулап-гөрләп тирә яғына аҡ “ямғыр” сәсте! Унда яҡын барырлыҡ түгел! Бик ҡурҡыныс! Күмпелер соҡор шулай шаулай торғас, бер көн иртәнсәк иртүҡ, бик көслө, ҡурҡыныс шартлау ишетелде! Был шартлауҙы Түбәнге ауыл, Үргауыл, Өмбәт, Аҡбирҙе, Хәсән хуторында ла ишетеп аптырайҙар! Был ниндәй гөргөлдәү-шартлау!? Был тауыштан һуң соҡор, күрәһең, тынысланғандыр. Буласаҡ ышкулдың нигеҙен ҡаҙып, уратып таштар һалдылар. Эзбизде мискәләп ташыйҙар, ер, таш эзбиз һалалар. Бына бер саҡ бик матур ап-аҡ ышкул нигеҙе әҙер булыуына шатланып, балта оҫталары бүрәнәләр һала башланы! Эш күңелле, ҡыҙыу бара! Бүрәнәләр араһына мүк түгел, ә сүбәк һалдылар. Нисә көн үткәндер, бер заман бар кешене хайран ҡалдырып ышкул стенаһы ҡалҡты! Халыҡ шатлығын әйтеп кенә аңлатып ҡына булмай! Стеналар, иҙән үрҙалары әҙер булғас, иҙәндәр ябыу эше айырыуса ҡыҙыу барҙы! Шул уҡ ваҡыт өҫкө өрлөктәр ябылып, тупраҡ һалынды! Алдан ҡуйылған стрәпилдәрҙе теге тимерҙәр менән ҡапланылар. Дүрт ерҙә мейес сығарҙылар! Бөтә халыҡ ышкул булыуына ышанып бик тырыш эшләне. Берәүҙәр күмәкләшеп түбә таҡтаһын эстән обшивать иттеләр. Ишектәр ҙә ҡуйылдылар! '''Кластар әҙер!''' Ингәс тә беренсе кумыт ҡарауылсы – завхоз Тулыбаев Ишбулды ағайға бирелде. Ул кумытҡа ҡатыны Мәғрифә апай менән күсеп сыҡты! Уға ике ат яуаплылыҡҡа беркеттеләр. Икенсе кумыт уҡытыусылар бүлмәһе – “Учительский”, өсөнсө ҙур залды 1 класс тинеләр. Уның янындағы шундай уҡ ҙур залды 2 класс тинеләр. Ә уларҙың алдындағы ҙур яҡты залда уҡыусылар тәнәфестә сығып тороу урыны тип бүлделәр! Артыҡ кешеләргә бында эш бөткәс , мейестәрҙе аҡлап, иҙән-түбәләрҙе буяп, кипһен, кеше, мал инмәһен өсөн рәшәткәләр ҡуйып, елләтеп кибергә ҡуйҙылар. Бығаса беҙҙә бер кем күрмәгән “парта” ташып тултырҙылар! Ике класҡа дүртешәр рәттән теҙҙеләр. Өҫтәл янына бер ултырғыс, ҡара таҡта – доска ҡуйҙылар. Уның бейек ике тояғы бар. Шулар араһынан таҡтаны тегеләй-былай әйләндерергә лә мөмкин! Кластар әҙер! '''Ҡурай''' Бер йәй, бер ҡыш үтте! Атай тураһында ләм-мим! Ҡәрсәй Кршәник, Һарыҡташтағы таныш-белештәрҙән бер-ике рәт һорашып ҡайтты! Бер кем, бер ерҙә уның турала белмәй! Ғәиләлә тын алыш та үҙгәреүен һиҙеп ҡалам! Минең йыуаныс-ҡыуаныс! Теге йәйҙә ҡунаҡтарҙан һуң һыу буйында ҡурайҙа уйнайҙар кеүек ишетеп ҡалдым. Шунда йүгереп төштөм! Ғилмитдин абзыйым яр башында, мунса аръяғында, аяҡтарын ярҙан төшөрөп ултырған да ҡурайҙа уйнай! Мин янына ултырһам да иғтибар итмәне. Уйнап бөткәс: – Ҡурай уйнарға өйрәнгең киләме? – ти. Мин ҡыуанып, өйрәт тә өйрәт, өйрәнәм, тием. Ошонан һуң ул бәләкәй генә ҡурай яһап бирҙе лә, нисек ҡуйырға, нисек өрөргә кәрәклеген күрһәтте. Ул әйткәнсә, мин гел өрә торғас, һыҙғырта башланым. Беҙ гел бергә йөрөй башланыҡ. Бармаҡ урындары яһағас, бер еңел генә көйҙө сығарҙым! Абзыйҙың быға ҡыуанауының сиге булманы! Ул мине бейергә өйрәтеүенән башҡа хәҙер ҡурайҙа ысынтыллап өйрәтте! Ҙурыраҡ ҡурайҙа уйнауҙан көй ҙә һәйбәт сыға башланы! Ул ике ҡурай: үҙенә лә, миңә лә бер төрлө итеп эшләне, инде беҙ икәү уйнай башланыҡ. Уйнап туҡтағас, ул мине күтәреп, өйөрөлтөп- әйләндереп, яратып, төшөрә лә: – Ҡайҙа йөрөһәң дә өр, уйна! – тине. Бер - ике көйҙө айырыуса шәп уйнаныҡ! '''Беҙ Сәфәрғәле абзыйҙарҙа''' Бер йәйге кистә беҙгә Сәфәрғәле абзый килеп инде лә: – Апай, Әһли! Хәҙер уҡ мин һеҙҙе үҙебеҙгә алып ҡайтам! Йыйынығыҙ! – тине. Беҙгә йыйыныуға күп кәрәкмәй! Һандыҡты сығарып ултыртып, ятыр ҡаралты, кейемдәребеҙҙе алып сығып, арбаға ултырҙыҡ! Беҙҙе бер кем оҙатманы. Сыҡманылар! Һә тигәнсә уларға, ауыл осона, килдек тә нәмәләрҙе аш өйҙәренә ташып та ҡуйҙыҡ! Беҙҙең янға өләсәй, әсәйҙең әсәһе, Мәхмүзә әбей, Орхия еңгәй, Әхмәҙғәле абзый сыҡтылар! Бергә ултырып ашап-эсеп алдыҡ та Әхмәт менән мин бында йоҡларға яттыҡ! Шулай итеп, ҡапыл беҙ уларға күсеп сыҡтыҡ. Ул саҡ әле йәй, эҫе саҡ ине. Ололар ҡырға, эшкә, китеп бөтә. Беҙ икәү ҡала инек. Әхмәт абзыйҙы ҡыр эшенә алып киттеләр. Әсәй ҙә китте. Ҡартатайҙың тәүге ҡатыны Ғәбиҙә өләсәй мкәү өйҙә ҡалабыҙ. Башҡалар эштә! '''Кушловский''' Йәй көндәре эҫе! Мин тиңдәштәрем менән Ҡылы буйында! Өшөгәнсе һыуға инеп, ҡыҙынабыҙ ҙа , өйрәк кеүек, сыу булып тағы һыуға һикерәбеҙ. Шулай, ирендәр буҙарып өшөгәндән, ҡалтыранып ишегалдына инһәм, утъяҡҡыста кемдер һауыттар шалтырата! Инһәм, әсәй: – Эштән ҡайтарҙылар. Ырымбурҙан әртистәр килгән… Шуларға ашарға әҙерләйем, - ти. Кәртә яғына ҡараһам, бик ҡыҙыҡ ят тарантас. Кеше ултыра торған урын көплө, тәҙрәле! Арттан баҫҡыс бар. Ике яҡтан да баҫҡыстар. Ат тотҡан дилбәгесенең урыны айырым, алда. Лапаҫ аҫтында ике шоморт ҡара аттар тора! Ҡамыт, ыңғырсаҡ ышлыялар, югәндәр бик матур һары төймәләр менән биҙәлгән! Аптырырлыҡ! Барыһы ла уйынсыҡ кеүек!... Әсәй янына инеп һорашырға уйлағайным да, өйҙән бер йөрәк өҙгөс матур тауыш ишетеп аптыраным да өйгә йүгереп инеп ишек яңағына һөйәлеп ҡапыл туҡтаным! Нәҙек, оҙон кеше ишеккә арты менән торған да баяғы тылсымлы тауыш сығара! Һул яғындағыһы күренмәй. Аҡ епле таяҡсығын уңға-һулға йөрөтә! Уйнай! Икенсеһе стена буйлап һуҙылып яҫтыҡта ята. Күрәһең, теге уйнағанға знак биргәндер, моңло тауыш туҡтаны. Яурынынан һул ҡулында бик ҡыҙыҡ, матур, ҡыҙыл төҫтәге уйынсығын (таяғын) төшөрөп, миңә ҡарап торҙо ла башымдан һөйөп-һыйпап: – Эй, ыланҡай, ишек төбөндә торма, әйҙә, үт бире! - тип етәкләргә иткәйне, мин сығып ҡастым! Шул саҡ минең күҙ йәштәрем сыҡҡанын белдем! Әсәй уларға ашарға әҙерләгәнсе, теге ғәжәп кеше әсәй һәм минең менән һөйләшеп китте. Теләмәһәм дә, бергә ашап-эскәс, ышкулға, театрға, киттек! Ул мине етәкләп бара… '''Мәгәзәй. Ышкул яны''' Беҙ килгәндә ҡояш тау артына ултыра башлағайны. Мәгәзәй янынан алып юл, һыртҡыуаҡ, интернат яғы, ышкул тирә-яғы ат-арба, йәйәү халыҡ менән тулған! Йырып үткеһеҙ… Беҙ аптырауҙа ҡалдыҡ! Ышкулға яҡын барырлыҡ түгел! Мәшхәр! Геү киләләр: аттар кешнәй, алай-былай этәрешеп, сайҡалалар! Ҡайһы бер ҡатын-ҡыҙ сәрелдәп ҡысҡыра, һүгенәләр, әрләшәләр! Балалар аҡырып илай! Был әртист менән мин әллә ҡайҙа, ситкә этәрелеп, сығарылдыҡ. Ышкул түбәһенән бер әртист: – Кушловский! Бер ерҙә тор! Хәҙер ярҙам ебәрәм! – тип ҡысҡыра. Беҙгә ун биш-егермеләп кеше килеп, юл ярып тәҙрәгә килдек! Ишек бикле! Тик әртистәр генә ҡуйылған баҫҡыс аша тәҙрәнән инәләр! Башҡа әмәл юҡ! Беҙ ҙә көс-хәл менән тәҙрәгә ҡуйылған баҫҡыс аша эскә индек! Ышкул эсе шығырым тулы! Эҫе! Эленгән шәмдәр ҙә насар яна! Саҡ, көскә, шаршау артына индек. Мин мейес мөйөшөндә торҙом. Шаршау асылыр алда ғына иҙәндә ултырыусылар араһына урынлаштырҙылар! '''Театр''' Шаршау асылғанда тынлыҡ! Себен бызылдауы ла ишетелерлек. Ғәләмәт матур кейенгән ҡыҙҙар, Лил кеүек һылыуҙар, теҙелешеп ултырып йырлайҙар. Баян-скрипка (уның исемен Кушловский әйткәйне), шаршау артында шундай уйнай! Ҡыҙҙарҙың ҡыҙғаныс һүҙҙәре, музыка илата инде! Был ҡыҙҙар ҡайҙалыр-кемгәлер һатылғандар, мал кеүек! Шуға илашалар икән! Ярай әле, театр күңелле тамамлана! Халыҡ гөж килеп ҡул саба! – Инде кешеләр ҡайтыр, кәмер, - тиҙәр әртистәр. Кушловский шундуҡ мине табып алып шаршау артына индерҙе. Көс-хәл менән залды бушатҡас ҡына, тын алдыҡ! Күп кешеләр ҡайтһа ла , ышкул янындағы кешеләр ҡайнаша, күмәктәр! Залдан күп ширлек, ултырғыстар ҙа алдылар. Стена буйлап ике-өс рәткә эскәмйәләр теҙҙеләр. Унда ла халыҡ бытҡышып ултырҙы. Кушловский скрипкала, икенсеһе баянда уйнай башланылар. Тик берәү ҙә бейемәй, өндәшмәй ултыралар! Музыканан башҡа тауыш юҡ! Шул саҡ Бәҙритдин ағай тегеләр менән һөйләшеп, көйҙө алмаштыртты. Бер апай килеп: – Әһли! Хәҙер бейе лә, анау ағайға баҫ, - тип күҙ менән генә күрһәтте. Теге әртистәр икәүләп һыҙҙыралар бит “Перовский”ҙы! Мин ни... ялан аяҡ, ялан баш, күлмәк-ыштан, төшөп киттем бит бейергә! Башта көләләр ине минән! Тындылар! Ҡул сабып дәрт өҫтәйҙәр! Өс-дүрт түңәрәктән һуң күрһәткән кешеләренә баҫыуым булды, бына көслө ҡул сабыуҙар менән теге кешене халыҡ һорай! Ул уҡытыусы “Ҡаришбулды” кличкалы Ишбулды Арсланов икән! Мин уны тәүгә күрҙем. Бына ул “заказ” буйынса, көйгә ойота баҫып, кеше аптыратып бейене, минең кеүек! Ул икенсегә, өсөнсөгә, унан күмәк уйынға әйләнеп, таң атҡас таралышып ҡайттыҡ! '''Кушловский ҡайта''' Башҡа ауылдарҙа булғас, Кушловский Ырымбурға ҡайтышлай беҙҙә туҡтаны. Әсәй менән улар Мәргән, Лил тураһында һөйләшкәндәр ине. Әле лә уларҙы, Сураш ауылын иҫкә алдылар. Тағыла мине Ырымбурға уҡырға алып ҡайтыу тураһында һөйләштеләр. – Мин ни, Ырымбурға ебәрергә риза, - ти әсәй. Минең менән дә һөйләштеләр. Мин Ырымбурға уҡырға барырға шатланып риза булдым! Сәй эскәс, теге матур ҙа, ҡыҙыҡ та күренгән арбаға Алағаш ҡайынға тиклем ултырып барып төштөм. Кушловский ҙа төшөп: – Көт! Мин һине уҙем килеп алам, - тип арбаға менде. Ишеге асыҡ. Ҡуҙғалыр алдынан бер сепрәккә төрөлгән нәмә тотторҙо ла китеп барҙы. Мин уларҙы күҙҙән юғалғансы ҡарап ҡалдым! Миңә әллә нисек күңелһеҙ, буш кеүек булды! Сәбәпһеҙ күҙҙән йәш килде! Төйөнсөктө тотоп, саң борҡотоп ҡайтып индем. Әсәй баяғы төргәкте ҡараны ла: – Ҡайһылай күп аҡса биргән һиңә, - тип йыйып ҡуйҙы. Ошонан һуң мин көн һайын тиерлек Кушловскийҙың килеүен көттөм. Ул килмәне лә килмәне! Беҙгә ауылға тағыла Ырымбурҙан әртитстәр килде… Уларҙан Кушловский тураһында һораштыҡ. – Ул фәжиғәле һәләк булды! Хәҙер ул юҡ инде, - тигәс, мин башты түбән эйеп, әсе күҙ йәштәре түктем! Әсәй йыуатып: – Илама, балам! Улай ярамай! – тине. Мин уны тыңлап, башҡа иламаным. Әҙ көлдөм. Онотоуы уны миңә ауыр булды, сөнки мин унан күпте көттөм! Ҡайсаҡ һөйләшеүемдең рәте булманы! Ҡайҙа йөрөһәм дә, ятһам да, скрипка тауышы ишетелгән кеүек тойолдо! Кушловский мине скрипкаға ғүмерлеккә ғашиҡ итте! Һәр саҡ ҡолаҡтарҙа скрипка сеңләүе ишетелгән кеүек булды! Барыбер скрипкала уйнарға өйрәнәм тигән уй-фекер миңә тыңғы бирмәне! ! Тик ҡайҙан, нисек уны табырға!? '''Ике өй араһында''' Мин ҡартәсәйҙәргә көндә барам. Ғилмитдин абзый буш булһа, уның менән ҡурай уйнайым, бейейем, йырлайым! Һәр ваҡыт кем генә йә йырла, йә бейе,тиһә, шундуҡ урамда йырлап-бейеп китәм. Ат юлы күпереп ятҡан саң. Ул саҡта ат-арба менән үткән кеше күп. Мин ҡәрсәйҙәргә ошо юл менән барғанда үҙемә-үҙем таҡмаҡлап бейеп китәм, йырлап ебәрәм. Башта мине кеше көлкө-мәҙәк итеп алды! Аҡылға теүәл түгел, иҫәүән тип һананы! Юл буйлап аяҡтарымды саңға батырып, саң туҙаны күтәреп, йырлап барам! Кешеләр был ғәҙәткә өйрәнгәндер, өндәшеү-көлөү минең өҫтән онот булды! '''Ышкулды асыу байрамы''' Бер ваҡыт ышкулды асыу байрамы үткәрелә тигән хәбәр таралды. Һуң ул ышкул асыҡ та инде! Нимәһен асалар икән? Интернат яғына ҡараған тәҙрәһеҙ стенаға терәтеп иҙән йәйҙеләр.Уның бейеклегенә минең ҡулым етмәй! Ике яҡтан шаршауҙар ҡорҙолар. Уртаға өҫтәл, ултырғыстар ҡуйылды. Ауыл йәштәре кәнсирте була тип эре хәрефтәр менән яҙып өс ауылда ла кешеләрҙе саҡырып белдереү элделәр. Фәтхиямал апай, Нуритдин, Ғилмитдин абзыйҙар миңә таман итек, камзул, билбау, ҙур йөнлө кәпәс кейҙереп “Перовский” ға бейетеп ҡаранылар. ”Алға тибеҙ, алға тибеҙ, алға табан барабыҙ! Алға барырға ҡушҡан бит беҙгә Ленин бабабыҙ” – тигән йырҙы ла йырлатып ҡаранылар. Ғилмитдин абзыйым менән бергә ҡурай уйнарға әҙерләндек. Ышкулдың асылыуын мин көндәрҙе һанап ныҡ көттөм! Интернатта ла, тышта ла иртәнән уҡ ҡаҙандар, самауырҙар ҡайнай! Төш ауыр ваҡыттарҙа йәйәү, атлы кешеләр килеп тулды! Һәр ауыл бригада кешеләрен список менән килтерҙе! Кеше һаны, балаларҙы ла иҫәпкә алып, һаналған. Һауыт-һаба етерлек килтерелгән, бригадаларҙың урындары билдәләнгән! Һәр береһе үҙ халҡы менән бер ерҙә ултырҙы. Бөтә саҡырылғандарҙы ашатып-эсереп бөтөүгә ҡараңғы ла төшә башланы. Ҡараңғы булыр тип уйлһаҡ, күп бағаналарға шәм элделәр! Бөтә тирә-яҡ яктырып китте! Йәйелгән иҙән яғы айырыуса яҡты. Халыҡҡа ултырырға стена буйлап бик күп эскәмйәләрҙә әҙер ине. '''“Асыу” башланды''' Өҫтәл уратып ситтән килгән кешеләр ултырҙы. Улар артындағы скәмйәгә список менән саҡырып ауыл кешеләрен ултырттылар. Улар араһында минең абзыйҙар, Фәтхиямал, Гөлзифа, Фәхерниса, Маһира, Зәнзәбил, Нәсимә апайҙарҙан тыш курше ауыл кешеләре. Бөтәһе лә ултырып. Тынысланғас бер район упалномучинныйына һүҙ бирҙеләр. Ул бик күп матур ҡотлау һүҙҙәре, рәхмәттәр әйтте. Икенсеһе, ҡулына ҡағыҙҙар тотҡаны, ышкул һалыныуы тураһында һөйләне. – Бына, ошо ҡағыҙҙарҙа ышкул эшендә яҡшы эшләгән кешеләр исемлеге. Списокты уҡып тормайым! – тип һәр хужаға бирҙе. – Бөгөн күп кешегә бүләк тапшырырға тейешле инек, был әллә нисә сәғәткә һуҙыла, бүләктәр алынған, һәр кемгә бүленеп яҙылды! Иртәгә үҙ ауылдарығыҙҙа алырһығыҙ, бер кем онотолмаған, мәхрүм ҡалған кеше юҡ! – тине лә кәнсирт башлана тип иғлан итте. Сәхнәнән ултырғыстарҙы, өҫтәлде алдырып, үҙҙәре лә аҫҡа төшөп ултырҙылар. Шаршау ябылды. Бына кәнсирт башланды.! Хәсән хуторынан күмәк балалайкала уйнағандарына ғәжәпләнмәгән кеше булмағандыр! Ары йыр-бейеү, күмәк таҡмаҡ әйтеү! Ғәббәс, Мәзит күмәк йыр – хорҙан башланы, яңғыҙ йыр-бейеүҙәре бик яҡшы булды! Өмбәт, Үргауылдан ике-өс ҡурайсы , бер төркөм гармунсылар… Берәү халыҡ һынын ҡатырып көлкөлө декламация һөйләне. “Нисек ятлаған, ниндәй оҫта һөйләй бит әле!” - тиҙәр. – Әбделәхәт Әбделғужин ағай бейей! – тип әйтеүҙәре булды, бөтә халыҡ алдан уҡ ҡул сабып, сыу булып ҡаршы алды! Ул үҙе ҙур кәүҙәле, ҡулдарын йәйеп, сәхнә тултырып йөрөп бейеүе! Ике тапҡыр һорап бейеттеләр! Бына Уртауыл, Түбәнгеүауыл сығышы! – Скрипкала Зәбихулла Ишкинин! – тиҙәр. Минең йөрәк аттай тулап тибә! Ул сығып бер көйҙө уйнап киткәйне лә, ҡабат бороп, шуны, шуны уйна, тип ҡысҡырышып сәхнәнән ебәрмәнеләр. Зәбихулла ағайҙың уйнауы бик оҡшаны! Беҙҙең ауылда бар икән скрипкасы, тием. Ошонан башҡа мин уның уйнағанын ишетмәнем. Концерт шундай ҡыҙыу бара! – Хәҙер Сөләймәнов Ғилмитдин, Сөләймәнов Әһлитдин ҡурайҙа уйнайҙар! – тип иғлан ителде. Мин абзыйым янында былайҙа бәләкәй генә, ә сәхнәнән бигерәк бәләкәй күренгәнмендер инде! Беҙ икәүләп тетә һуғып бейеү көйҙәре уйнайбыҙ! '''Кис''' Кискә ат менән күпмәләр – матрас килтереп йәйеп, өҫтәрен турпыша – ҙур одеялдар менән ябып һәр кешегә бәләкәй яҫтыҡ биреп, йыйыштырғас, ябышырға одеялдар һалғас общежитиегә йәм керҙе. Тәҙрәгә аҡ ҡорғандар эленде. – Сәпсим матурланды! – тип ҡыуанышалар. Ҡыҙҙар ҡайҙа урынлашыуын бер кем һорамай ҙа, белмәй ҙә! Улар ауылда бер өйҙә урынлашҡан. Кискә табан ҡыҙҙар килде. “Фантик” уйыны ойошторҙолар. Отолған кешене йырларға, бейергә, нимәлер һөйләргә, төрлө һорауҙарға яуап бирергә мәжбүр итәләр! Бейергә төшкән кешегә таҡмаҡ әйтәләр. Зыу киләләр! Йоҡларға ятҡас, кем ниндәй “ҡарһүҙ” белә, шуны һөйләй! Ҡыҙығы ла, ҡурҡынысы ла бар! Мин улар эргәһендә, мейес янында ,ятам. Быға мөғәллим дә ҡаршы килмәне. Йоҡлар алдынан кемдер: – Беҙ нисек, нимә уҡыйбыҙ икән? – ти. – Белмәйһеңме? Яҙырға, уҡырға! Иртән башлайбыҙ бит! Шунда күрерһең! – ти икенсеһе. '''Беренсе дәрес''' Һәр кем звонок булғас, үҙ урынына ултырыштылар. Ҙур тынлыҡ! Аяҡ тауышы… Мин йылп итеп мейес артына йәшендем. Ҡарауылсы бисәһе менән, мөғәллим – өсөһө әллә ниндәй коробкалар, ҡағыҙҙар күтәреп инделәр. Мәғрифә инәй тағы килтерҙе! Класта мөғәллим һәм егеттәр генә ҡалды. Һәр береһенә чернила (күк) һалынған быяла, матур ғына ҡара һауыты өләште. Унан һары ручка, дәфтәрҙәр таратты ла: – Пероларҙы ошо һауытҡа тығып, манып алғас, дәфтәрҙәрегеҙгә яҙаһығыҙ. Мин ҡара таҡтаға яҙғанды күсерерһегеҙ, - тип аңлатты. Унан һәр береһенең исем-фамилияһын, тыуған йылын, кем сығышы буйынса бай, ярлы, крәҫтиән, интеллигент, колхозсы, единоличникмы тип һорап яҙҙы. Ҡайһы берәүҙәр нисек әйтергә белмәй аптыраны! Шулай икенсе дәрес бөтөүгә звонок яңғырауы булды, һеперелеп сығып киттеләр. '''Ҡырғыҙ, Үргауылдар һуңланы''' Звонок булып, кластан сыҡҡандарынса был залға ике ауыл йәштәре тулды. Мөғәллим сығып: – Ҡырғыҙ, Үргауылдар! Звонок булыр, инерһегеҙ! – тип кәнсәһенә инеп китте. Һеперелеп класҡа инеп ултырҙылар. Буш парталарға тегеләр икешәр-өсөшәр ултырыштылар. Мөғәллим инеп өҫтәл янына торҙо. Ул тора, уҡытыусылар ултыра. – Бөтәгеҙ ҙә тороғоҙ! Торҙолар. – Бынан һуң звонок булыу менән үҙ урынығыҙҙа булығыҙ! Уҡытыусы инеү менән һүҙһеҙ генә тороп ҡаршылайһығыҙ. Рөхсәт булһа, ултырышаһығыҙ, бына шулай! – тине. Ҡырғыҙ, Үргауылдарҙы стена буйына теҙеп: – Һеҙ нишләп кисә килмәнегеҙ!? Ямғыр, имеш! Ғәббәс, Мәзиттәргә көн буйы килһәләр ҙә ел-ямғыр булмаған! Тороғоҙ шунда! – тип дәрес үткәрә башланы. Тегеләрҙә эше лә юҡ! Звонок тәнәфескә. Тегеләрҙе сығарманы. – Икенсе тапҡыр килмәү түгел – һуңламағыҙ! – тип дәрес башланғас ҡына урынлаштырҙы. Мин мейес артынан сығып ишек төбөндә ултырам. Ишек ярығынан ҡарайым, тыңлайым. Шулай көн һайын мәктәпкә йөрөйөм. Бер нисә уҡытыусының күҙенә эләктем. – Мәрхәбә! Һин малайыңды ары мәктәпкә йөрөтмә! Ярамай,– тиҙәр. Мин әсәйҙән ҡасып барыбер мәктәпкә киләм. Уларҙы ҡарайым, тыңлайым. Бер нисә иҫкәртеү ҙә туҡтатманы. Бер көн уҡытыусы үҙе класҡа индреп беренсе рәткә үҙенә ҡаршы ултыртты. Мин көн һайын йөрөй башланым. Бер бит аҡ ҡағыҙ, ҡәләм бирҙе. Дәрес барышында берәү һорауға яуап бирмәһә, мине торғоҙа: – Әһли, әйт әле шул-шул нисек була? Мин яуап бирәм. Мине, һин икенсе класс уҡыусыһы, тип маҡтай. Яуап бирмәгәндә , һин нуль класы булаһың, ти. Башҡалар бышылдап көләләр. Көлөүселәрҙе “наказать” итә. Хәҙер мин мейес артында гел, иң алда, иң шәп уҡыусы булып һаналам. '''Йыр дәресе''' – Хәҙер йыр дәресенән һуң ҡайтырһығыҙ. Ғәббәс, Мәзит алыҫ. Ҡайта алмаҫһығыҙ. Баҙар йөрөүселәр күп. Шулар аша нимә кәрәк, әйтеп ебәрерһегеҙ. Йә, кем ниндәй йыр белә? Оялмағыҙ! Йырлап күрһәтегеҙ!- тине мөғәллим. Класта шымлыҡ. Уҡытыусы көтә. Бер йырлап күрһәтеүсе юҡ! – Берегеҙҙә йыр белмәйме ни? Әһли! Тор! Бер йырлап ебәр әле беҙгә! -тигәс мөғәллим, мин торҙом. Бер аҙыраҡ иҫкә алып йырлап та ебәрҙем, йәғни ишеткән-белгәнемде. Гел көлкө һүҙле, төртмәле йәштәр таҡмағын! Бөтәһе лә, мөғәллим үҙе лә, шаулашып, күҙҙәренән йәш сыҡҡансы көләләр! Тағыла, тип ҡеүәтләйҙәр! Мин, биғәләш, йырлауымды беләм! Үҙем көлмәйем дә. Туҡтап ҡалғас, мөғәллим: – Әһли, һиңә биш! – ти. Мин ниндәй биш,ниндәй әйбер был, тип уйлайым. Мөғәллимдән биште биреүен көтәм. Ул класҡа мөрәжәғәт итеп: – Хәҙер “Аҡ ҡайын” тигән йырҙы өйрәнәбеҙ! - үҙе йырлап күрһәтте. Матур тауышлы! Бүлеп- бүлеп бергә өйрәнеп, гөр килеп “Аҡ ҡайын”ды йырлап ялға таралыштылар. Интернатта берәү ҡалманы. Өйгә ҡайтҡас, әсәйҙән һорайым: – Бәҙретдин ағай һиңә биш тине лә, үҙе бер нәмә бирмәне! – Ул һиңә берәй төрлө нәрҫә түгел, һин үҙеңде дәрестә матәр, тәртипле тотҡан өсөн “биш” әтмиткәһе ҡуйған! Ә һин нимә эшләгәйнең һуң? – тип төпсөнә әсәйем. – Мин ни, йырлағайным! – тим. – Улайһа һинең йырың матур булған! Оҡшаған! Шуның өсөн һиңә “биш” әтмиткәһе ҡуйған. “Биш “алғас ни яҡшы булған! – тине әсәйҙе лә ҡыуанып. Мин тәки аңламаным! Биш тигәстә бер нәмә лә бирелмәй! Әтмиткә ҡуя! '''Һаҙый Ғүмәров''' Ял көнө. Көҙгә табанғы аяҙ, эҫе көн! Ышкул ятағында бер кем юҡ! Тып-тын! Өй күләгендә, һалҡында беҙ сәй эсеп ултырабыҙ. Беҙҙең янға таныш түгел, йәш кенә егет килеп баҫты. Башында иҫке кепка, терһәктәре ямалған кәзәкей. Түше асыҡ иҫке аҡ күлдәк. Тубыҡтары ла ямалған иҫке салбар! Аяғында галош кейгән, ҡулында – сумка. Ул – беҙгә, беҙ – уға аптырап ҡарайбыҙ. Хәбибъямал инәй, кем булаһың, ҡайҙан, кем кәрәк, тип һорашҡас, ул баҙнатһыҙ ғына: – Мин Һаҙый Ғүмәров булам. Ошо ышкулға уҡытыусы итеп ебәрҙеләр… Зиянчуранан, - тине. Ғәжәпкә ҡалған бисәләр уны сәй эсергә ултырттылар. Күренеп тора, ул ныҡ һыуһаған да, асыҡҡан да! Ашап-эсеп туйынғас, һорашып, уның Ырымбурҙа уҡып, ошонда ебәрелеүен белдек. Һүҙгә бай, ябай башҡорт егете, тиештеләр. Хәҙер мөғәллимгә барып әйтербеҙ, тип торғанда, тегеһе үҙе күренде. Килеп етеү менән: – Ә-ә-! Һеҙ Һаҙый Ғүмәров булаһығыҙмы? – тип танышты. Ошо саҡ ат менән үтеп барған Шаһимәрҙән Исмәғилов – колхоз председателе, атын бороп, беҙҙең янға килде. Һорашып-һөйләшеп бөткәс: – Яңы уҡытыусы Һаҙый Ғүмәров килә, тиҙәр ине. Ул һеҙ икән! Көн эҫе! Килеп етеүе ҡыйын булғандыр инде… Бәҙритдин! Мин Һаҙыйҙы үҙемә алып ҡайтайым! Әйҙә,Һаҙый ҡусты, ултыр атҡа, беҙгә төшәбеҙ! – тине. – Һай, Шаймәрҙән ағай! Салт кешеһең дә инде! Кемгә урынлаштырайым тип торһам, бик-бик шәп иттең! Рәхмәт! – тип бөтәһе лә ҡыуаныштылар. – Бахыр! Был кеше бик йонсоу күренә! Кейемгенәһе ҡайһылай! Был мәхлүк саҡ ҡына ла уҡытыусыға оҡшамаған! Нисек балалар янына барып күренер! Йәлләүес булып китте! – тип һаман Һаҙыйҙы иҫләп йәлләнеләр. '''Ялдан һуң иртәнсәк''' Сит ауылдарҙан кисләтеп уҡыусылар килделәр. Иртәнсәк Бәҙритдин ағай менән һис танымаҫлыҡ кеше килде. Башында өр-яңы кепка, өҫтөндә таҙа аҡ күлдәк. Муйынында аҡ сепрәк (галстук икән), яңы костюм, ялтырап торған ботинка, өр-яңы портфель. Һаҙый Ғүмәров! Уны таң атҡанса мунсала йыуындырып, кейендереп кәртинкәме ни, бөтөнләй икенсе егет иткәндәр! Шуныһы ҡыҙыҡ: беренсе күреүҙән уҡ ғашиҡ булған ҡыҙҙар ҡайҙа, имеш, беҙгә ошондай егет, тип уфтанғандарҙыр. Интернатта беҙ ике йыл йәшәнек. Ошо осорҙа яңы уҡытыусылар ғәиләләре менән килә башланы. Интернат ябылды. Унда Хәйрулла Арсланов, Мәхтимә апайҙар йәшәй башланы. Беҙ өләсәйҙәргә күсеп ҡайттыҡ. Ашөйҙә беҙ барҙағы кеүек һис үҙгәреш юҡ. Тыныс йәшәй башланыҡ. Сит ауыл балалары беҙҙең ауылда урынлашып бөттөләр. Ҡайһылары Үргауылда. Тағы күп кенә уҡытыусылар беҙҙең ауылда урынлашты. '''Минең ҡаш''' Һаҙый Ғүмәров ауыл йәштәре менән репетиция яһай. Спиктәкел була тигән хәбәр таралды. Унда мине лә саҡырҙылар ҙа “Ҡурҡам, ҡурҡам!”тип ҡысҡырырға ҡуштылар. Сәхнәгә мине тоҡ менән сығарыусы: бына, һеҙгә ашарға килтерҙем, ти. Мине алып сығалар. Бөтә роль шул! Бына спиктәкелгә халыҡ ышкулдың залына йыйылды. Һыйыш юҡ! Шау-шыу! Урын еиешмәй! Эҫе! Тәҙрәләрҙе асып ҡуйҙылар. Мин шаршау артында ултырам. Апай-ағайҙар танымаңлыҡ итеп кейенгәндәр! Оҙон һаҡал, ялбыр, еткән сәслеләр! Һөйләшкән-көлөшкәндән генә кемдең кем икәнен белеп була! Ҙур-ҙур бысаҡтары ла бар… Спиктәкел башланды. Бер ваҡыт сәхнәлә ысын ут яна! Ике тимергә эленгән ҡулаҡаҙан – бәләкәй ҡаҙанда урғылып һыу ҡайнай. Уны уратып һаҡал-мыйыҡлы, еткән сәсле кешеләр бысаҡтарын ялтыратып тотоп йырлайҙар! Уларға ҡарауы ҡурҡыныс! Бына береһе мине тоҡҡа һалып сәхнәгә сыҡты ла тоғон аса-аса: – Һә-ә-әй! Һеҙ бер баш ҡына бешерергә ултыраһығыҙ! Мин һеҙгә ашарға ит килтерҙем! Хәҙер һуябыҙ! – ти. Ә тегеләр алдында ҡашлы, ҙле, ауыҙы асыҡ “әҙәм башы”. Шуны өтөп, бешереп ашарға әҙерләнгәндәр! Мин был бик ҡурҡыныс әҙәм башын күреп, ҡуркам, ҡурҡам тип ҡысҡырыр урынына: – Мин ҡурҡам, ҡурҡам, ысын ҡурҡам! – тип ҡысҡырып илай башлайым. Залдан: – Мәрхәбә! Баланың йөрәген ярҙыраһың бит! Ал балаңды! – тип ҡысҡыра башланылар. Мине кире тоҡҡа тығып алып сығырға тейештәр ине. Шул саҡ бер “людоед” һикереп тороп минең башты тубыҡтары араһына ҡуйып, үткер бысағы менән минең ике ҡашымды ла юнып-ҡырып та алды! Шул саҡ мине сәхнә артына алып сыҡтылар! Йыуатып, һылап-һыйпап, кәнфит тоттороп саҡ тынысландырҙылар! Был ауылда беренсе спиктәкел булды. Ҡабаҡтан кеше башын эшләгән Һаҙый ағай Ғүмәров шәп художник, ботаник ине. Тик оҙаҡ эшләтмәнеләр. Абзан урта мәктәбенә күсерҙеләр! Ошо спиктәкелдән һуң мин байтаҡ ҡашһыҙ йөрөнөм. Ҡаш үҫкәндә лә үҫте! Япрайып, хатта күҙҙәремә төшөп, ка-алын ҡара ҡаш үҫте! Был ҡаш әле лә минең баласаҡ осорон, барын – барын да иҫкә төшөрөп тора. Йәш, егет саҡта, ялбыр ҡуйы ҡашты ҡырып та йөрөп ҡараным! Әммә уның файҙаһын бик аҙ ғына күрҙем! Ҡырырға ал арыным! Хәҙерге ҡашым шул спиктәкел заманыныҡы. Шулай ҙа мине күп ҡыҙҙар яратты! Ҡашыма ҡараманылар! Ха-ха-ха-ха! '''Атай ҡайтты''' Тышта ҡаты һыуыҡ, буран! Еле үтеп бара! Әсе ел, тиҙәр. Ҡайсаҡ күҙгә бер ни күренмәй! Был буранда уҡыу ҙа юҡ. Кис. Өй йылы. Әхмәҙғәле абзыйым менән бер мөйөштә ҡарһүҙ һөйләшәбеҙ. Әсәй киндер һуға. Күмәк ҡатын-ҡыҙ бейәләй-ойоҡбаш бәйләй. Зыу килеп көлөшөп тә алалар! Өйҙә ике шәм яна, шулайҙа яҡтылыҡ етмәй. Кемдер берәү ишек ҡаға! Өләсәй ҡысҡыра: – Ишек асыҡ! Кем шаяра! Инегеҙ! Бер кеше көскә ишек асып инде лә, туҡтап өҫтөн ҡағып, буш тигәндәй тоғон мейес артына ырғытып, һепертке эҙләнә. Ул кеше ныҡ өшөгән! Быймаһы шыҡылдап туңған! – Кем ул унда?! Һаман үтмәй, өндәшмәй! – тип кәрнистәге шәмде тотоп уның янына өләсәй килеп: – Аһ-аһ! Фазтин кейәү түгелме? Әллә яңылышаммы?! – тине лә башҡа һүҙ таба алмай туҡтап ҡалды. – Мин… Ҡайттым, тип өшөүҙән ҡалтыранған тауыш менән яуап бирҙе тегеһе. Әсәй эшен туҡтатып шаҡ ҡатты. Нишләргә лә белмәй. Атай һаман ишек төбөндә! Кис ултырырға килгәндәр шунда уҡ һеперелеп сығып киттеләр. Өләсәй атайҙы етәкләп урындыҡҡа еткереп көскә туң быймаларын, өҫ кейемен систереп, ултыртты ла урындыҡҡа яҫтыҡ ырғытты. Яуырынына йылы кейем һала һалды. Шунда ғына әсәй иҫенә килгәндәй станок араһынан сығып, һүҙһеҙ генә өләсәйҙе ситләтеп, ашарға әҙерләй башланы. Ошо саҡ ҡулына стакан, шешә тотоп, шалтыратып ҡойҙо ла: – Мына! Ошоно эс! Йылынырһың! – тине. Атай өндәшмәй генә биргән нәмәне һыу кеүек эсте лә өҫтөндәге кейемгә төрөнөп стенаға терәлде! Бик тиҙ арала әсәй самауырҙа сәй шажлатып, бешкән ит менән картуф ҡурып килтерҙе. Атай инде ныҡ ҡалтырамай. Бер һүҙ һорашмай, һөйләшмәй сәй эстеләр. Атайға урын һалып бирҙеләр. Ул ятыу менән йоҡлап китмәне. Яртылаш тороп ултырып: – Мине юғалтыу түгел, онота ла башлағанһығыҙҙыр инде! Мәзит, Өмбәт, Ғәббәстәр менән һатыу эше бөткәс, хушлаштыҡ. Минең эш бөтмәгәйне… Һарыҡташта ҡалдым. – тип һүҙ башланы. Аръяғында ул ҡайтырға тип сыҡҡанда ғына, көтмәгәндә, ҡапыл иҫтән яҙыуы тураһында һөйләне: – Иҫемә килгәндә, ҡараңғы төн ине. Ат-арбам юҡ! Торайым тиһәм тороп булмай! Тағыла иҫтән яҙғанмын. Бер аҡ бүлмәлә иҫемә килдем. Тимер карауатта ятам! Көс-хәл менәнаяҡтарымды төшөрөп ултырҙым. Аҡ халатлы урыҫ килеп инеп һине Фрол тигән кеше алып килде тине. Ике-өс көндән атайҙы Ырымбурға алып килеп балнисҡа һалғандар. Быны уның таныш-белеш “знакум”дары эшләгән. Бик ҡаты сирләүе арҡаһында үҙе тураһында ауылға бер ниндәйҙә хәбәр ебәрә алмаған. Әхмәҙғәле абзыйым менән мин йоҡонан торғанда, өйҙә бер кем дә юҡ ине. Торараҡ атайҙың тегендә, ҡартәсәйҙәргә, киткәнен белдем. Шулай ҙа бар аҙҙан атай беҙгә килә башланы. Ике ғаилә, ике өй араһында хужалыҡ итте. Тегендә лә, беҙгә лә ярҙам итте, сөнки ул балта оҫтаһы! Эше күп! Күп түләгәндәрҙер, күрәһең! {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/3-сө бүлек]] }} [[Категория:Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] brwcx87f9er2i833c1e6mnugyybh9v5 0 4558 21061 20921 2020-07-02T05:26:08Z Тутыйғош 404 21061 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/2-се бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/4-се бүлек]] }} [[File:Collectivization.jpg|мини|справа| Ауылға "трахтыр" килде]] ===3-сө бүлек=== '''Ырымбур. Кеше ашаусылар''' Еткән ҡыҙҙар-егеттәр Урта Муйнаҡтан Иҫке Зиянчураға ШКМ –ға уҡырға киттеләр. Апайҙарым Фәтхиямал, Гөлзифа, Фәхерниса, Маһира, Нәҙерулла, Хасанов Камил, Яҡшыбаев Мөхәммәтсафа, Зәбихуллалар, Өмбәттән – Сағит Бикбулатов (һуңынан Фәтхиямал апайҙың ире), Ҡырғыҙҙан – Мусина Хәлиҙә (улар күмәк кенә ине) Зиянчура ШКМ –нан һуң Ырымбур училищеһына уҡырға инделәр. Күпмелер уҡыусы көтмәгәндә ҡасып ҡайттылар. Унда уҡыуы бик ҡыйын, уҡыусылар юғалып тора, эҙләүҙәрҙең файҙаһы юҡ, уларҙы урлап, һуйып ашайҙар икән! Баҙарҙа ит бәлеше итеп тә һатҡандар! Студент уҡыуҙа юҡ, ҡасып ҡайтҡандыр тип, училищела быға тыныс ҡарағандар. Күбәйеп киткәс, уҡыусыларҙың ауылдарына барып белешһәләр – өйҙә лә юҡ! Ошонан тыныслыҡ бөтә! Сәбәп нимәлә? Студенттар ҡайҙа була? Аптырайҙар! Ата-әсәләре хафаға ҡалалар. Эҙләйҙәр! '''Кеше ашаусылар тотола''' Училищела бер кеше ҡарауылсы булып эшләй. Уның улы башҡалар менән уҡый икән. Йәшәйҙәр ҡарауанһарайҙа бер бүлмәлә. Улар гел итле, тәмле аштар ашай. Улы ҡунаҡҡа егет-ҡыҙҙарҙы алып эйәләштерә. Ҡайһы берҙәрен тора-бара –ҙҙәрендә йоҡларға ҡалдыралар! Был студент кире ҡайтмай! Нисектер бик оҫта, шыма эшләйҙәр! Былар –үлтерә, подвал юлынан икенселәр алып китә! Бына уларҙың групповой кәсибе! Бер аҙҙан уларға подозрение төшә! Төн. Ҡарттың, улының бүлмәһендә шарылдаған тауыш ишетелеп ҡала! Ҡарауылда булған кешеләр күмәкләп ишек ватып инәләр! Һуң була! Үлтерелгән кәүҙә юҡ, ә улы ең һыҙғанып иҙәндәге ҡанды таҙарта! Ошо күренештә уларға ташланып, тотоп, бәйләп, кәрәгенсә хәбәр ителә! Подвал ҡапҡасынан иҙән аҫты юлын табалар! Юлдан тышҡа сығалар! Унда һуйылған кәүҙәне алып китергә генә йөрөгәндә уратып күмәкләп тотоп алалар! Ошонан һуң тикшереү китә! Кеше ашаусы-үлтереүселәрҙең бер төркөмөн урам буйлап алып китеп барғандарында көтмәгәндә шәһәр халҡы нәфрәтләнеп уларға ташлана! Туҡмай! Самосуд! Бер нисәһен бөтөнләй эшлектән сығаралар! Ырымбур урамында шау-шыу! Һуғыш! Ярай әле һыбайлылар килеп етеп тыныслыҡ урынлаштыралар! Бына ошонан һуң инде Ҡарауанһарайҙан беҙҙекеләр ҡасып ҡайта! Ҡабат бармайҙар. Бик аҙҙары ғына Ҡаруанһарайҙы тамамлап сыға. Араларынан Нәҙерулла ағайҙың ҡатыны Хәзирә, Мөхәммәтсафа, Сәғит еҙнәй, Арсланов Хәйруллалар, мин белгәндән, Ырымбур педучилищеһын тамамлап ул замандың иң ҡәҙерле уҡытыусылары булдылар. Һаҙый Ғүмәров, Ҡарабулатов Таһир Үргауылдыҡылар була. '''Колхоз. Иген эше''' Түбәнгауыл, беҙҙең ауыл – “Алға” колхозы, Үргауыл – “Ҡыҙыл Урал”. Аттарҙы йыйҙыларҙа “общекәртә” яһап шунда аҫранылар. Колхоз эшенә ектеләр. Һыйырҙар йыйып ферма яһанылар. Ферма Үргауыл менән Өмбәт араһында булды. Хужаһы булып Сәмсит исемле ағай эшләне. Ферма ике ауыл өсөн берәү. Ат менән һөрөп, ирҙәр муйынына тәпән тағып, ҡул менән иген сәстеләр. Арттарынан болот кеүек сәүкә-ҡарға, һайыҫҡан, башҡа ҡош ябырылып сүпләй. Йөрөй алған ҡарт-ҡоро, беҙ, бала-саға, баҫыу өҫтөндә шул ҡоштарҙы һуйылға аҡ сепрәк бәйләп ҡыуабыҙ! Иген шытҡас ҡына тын алабыҙ! Көнбағыш, тары, арышта ҡош булмай. Ҡатын-ҡыҙ ураҡ менән ура, көлтә бәйләй, ҡырлыҡҡа һала. Ут яғып ҡый-селектән таҙалап ырҙынды, шунда берәүҙәр скердкә һала, беҙ, малайҙар, ригә-ридван эсенә әйбер йәйеп ырҙынға ташыйбыҙ. Оҙон ағасҡа туҡмаҡ ҡуйып баулап ирҙәр иген һуға. Ҡатындар ҙа бар. Һаламын һелкеп, игенен йыйып, көрәк менән елгәреп, таҙаһын – келәткә, мәгәзәйгә һалалар. Был игенде унан хөкүмәткә тапшыралар. Ат молотилкаһы килә, тинеләр. Килде – өс ҡырлы, ауыр кәтүктә, кәтүккә берәр ат егәләр. Өс-дүрт кәтүк таға. Улар туҡмаҡты алыштырҙы. Круг буйлап игенде тапалатып һуҡтырып, һаламын ташлап, игенен таҙартып алдылар! Эш еңеләйҙе бит! – тип ҡыуанды халыҡ. Жнейка. Уға өс ат егеп, берәү алда ултыра. Икенсеһе – жнейкала. Туҡтауһыҙ сабылған игенде ике сата ағас менән жнейка площадына. Күбәйә башлағас, этәреп төшөрә! Һай! Сәпсим енеләйҙе! Ураҡ тотоусы юҡ! Ҡарттар игенде скердкә һала. Бер заман ат молотилкаһы килтерҙеләр! Соҡор ҡаҙып ҙур, ауыр, яҫы тәгәрмәсте төшөрөп ҡуйҙылар. Бейек молотилканы ат менән һөйрәтеп килтереп ултыртып молотилка менән тәгәрмәсте яҫы брезент ҡайыш менән тоташтырып, бер ҙур цистернаны тәртәләргә икешәрҙән алты ат егеп, берәү цистерна өҫтөндә тороп аттарҙы юрттырып ҡыуа. Улар валдан суйын тәгәрмәсте шәп әйләндерә. Молотилка геү килеп эшләй! Уның барабанына көлтәләрҙетаратып биреп торалар. Иген тап-таҙа һыу шикелле тоҡтарға аға! – Һай-һай! Әҙәмде! Уның иләктәре ниндәй сурттарға бүлә! Кешелә баш бар! Ғәжәп! Нисек уйлап сығарғандар! Бына ниндәй ауыр эш сә-әпсим еңеләйҙе!- тип ҡыуанышалар ауылдаштар. '''Трахтыр''' Трахтыр килә, тигәс, аптырашып “теге ахрызаман йәъ-юз- мәъ – юздер инде”. Уны ҡурҡмай кем йөрөтһөн! Ауылдың ябай ғына кешеһе Ғәлиев Ильяс ике бәләкәй алғы, ике ҙур, бейек, уҫтаптай эре ялтыр тешле колесный трактор алып ҡайтты. Был машина һәр эште шәп, тиҙ башҡара! Тик эсендәге бер нимәһе тиҙ ирей! Шаҡылдай башлай! Ильяс тракторҙы ҡутарып, әллә нимәһен йыша, юна, кире ҡуя! Трактор һиндә мин эшләп китә! Бына был Ильяста баш, атырарлыҡ” – тинеләр. Күп тә тормай Четвергов – Хәсәндеке ғәләмәт бейек, ҙур баҫҡысынан менеп-төшөп йөрөй, гусеница тәгәрмәсле трактор алып килде! – Был аптырауҙың сиге! Бының һанһыҙ винттары! Хәсәндән дә шулай башлы кеше сығыр икән! Четвергов сихырлылыр ул! – тиҙәр. Ҡайһылай көслө нимә быныһы! Һөрөү, тырматыу, иген сабыу эштәре һаман үҙгәрә! Көрәк урынына веялка, треер килде! Халыҡ өйрәнә башланы! Тик шуныһы: иген таҙа, яҡшы, ләкин келәттә бөртөгө ҡалмай хөкүмәткә китә! Кешегә труддингә ҡый-мый, мысайлы отход! Машиналар килһә лә, халыҡ тормошо насарланды. 1931 йылы халыҡтың ашарына бөттө! Аслыҡ яҙ көндәрендә үҙен бик ныҡ белдерҙе. Халыҡ һеперелеп ашай торған үлән: бәпкә үләне – балтырған, тау йыуаһы – талғыр, әтмәкәй, ҡымыҙлыҡ, әтләк – йыуан, бер үлән тамырын йыуып, балта төйҙәһе менән туҡмап иҙеп, көслө яғылған мейестә киптереп, килелә төшөрөп, үлән тамыры икмәге бешереп ашай башланыҡ. Ас кеше барын да ашай икән! Түбәнге Муйнаҡ, Урта Муйнаҡ, Үрге Муйнаҡ, Өмбәт, Ғәббәс, Мәзит ауылдарында ҙур аслыҡ. Кеше шешенеп үлгән хәлдәр булды. Өҫкәлек буйы аслыҡ кисергәндә лә ҙур аслыҡ кисерҙе. '''Ер еләге''' Ҡарт-ҡоро, бала-саға еләк тумалай башланғандан йыйып, алай-былай бешергән өйрәгә һалып бешереп эстек! Тамаҡ туйып ҡалды! Еләк көндән – көн эреләнә. Кешеләр өсөн ысынлап та туҡланыу ризығына әйләнде. Камундар тигән урыҫ ауылында бер күнәк еләккә күп итеп он бирәләр тигән хәбәр таралды. Камундарҙан он алмаштырып алып ҡайтҡан ҡәрсәйемде, Фәрхиҙә, тағы бер нисә әбейҙе күреп аптыраным! Алыҫ түгел! Ҡырғыҙ һыу тирмәнен үтеп бер аҙ барғас, ҙур быуа ялтырап ята икән! Шул быуанан Камунар ауылына инәһең. Унда гел урыҫтар! Шулар еләккә он бирә! Бөтә юлды белдем. Әсәй, өләсәй, Сәфәрғәле абзый, Орхия еңгәй, Әхмәҙғәле абзыйҙар Аманингән буйында бригадта эштә. Өйҙә Ғәбиҙә өләсәйем - бик өлкән әбей. Ҡартатайыма еңгәләтә өйләндергән әбей. Башҡа бер кем юҡ. '''Бәшәр ҡоҙоғо''' Ҡоҙоҡ тирәһендә өс-дүрт өйәнке. Эй һыуы шәп! Ярты ауыл шунан һыу ала! Унан урта тау китә. Уның Баһауәсенә тиклемге өлөшөндә еләк ғәләмәт күп! Еләк йыйып киләһеңдә бәшәр ҡоҙоғонан рәхәтләнеп һыу эсеп ҡайтып инәһең! Бер көн мин ҡаршынан ғына бешкән, эре еләк тирҙем. Маҡсат еләкте Камундарға барып онға алмаштырып ҡайтыу. Еләкте йәшереп йыйып ҡуйҙым. Бөтәһе лә иртүк эшкә китеү менән еләкте күнәк менән тотоп Камундарға киттем! Бына Ҡырғыҙ тирмәне быуаһын үтеп бер үрҙе үткәс, алыҫтан ялтырап ятҡан быуа һыуын күреп атлауымды шәбәйттем! Юл сите эре үлән, селеклек! Алдан килгән, арттан килгән атлы кешеләрҙән селек араһында йәшенеп үткәрәм дә атлайым… '''Быуа''' Быуа буйлап сығып бөтөүемә өйҙәр рәте лә яп-яҡын икән. Ҡулына сыбыҡ тотоп, тал араһынан бер мәрйә килеп сыҡты. Ул мине күреп, күнәгемдәге еләкте күреп, әллә ниҙәр һөйләнеп, йылмайып та, мине һөйөп-һыйпап, етәкләп алып китте! Күнәкте үҙе тотто! Бер өйгә индек. Берәү юҡ. Мине өҫтәл янына ултыртып, мейестән суйын сығарып аш ҡойоп бирҙе! Аш итле! Тәмле! Икмәкләп ашап алдым. Ул еләкте урындығына йәйеп, таратып һалды! Һаман шул көләс йөҙлө! Минең ҡайтырға теләүемде белеп, күнәкте таҙалап, тултыра яҙып он һалып бирҙе лә минән күтәртеп ҡарай! Мин уға ауылды, өйҙө башҡортса һыҙғалап (бармаҡ менән өҫтәлгә) беҙгә кил ,тинем. Ул аңланы. Күрәһең, башҡортса аңлағандыр! Ул ҡатын быуаны сыҡҡансы бергә күтәреп килеп тороп ғалды. Бьер нисә боролоп ҡарайым: береһендә уның күҙҙәрен һөртөүен күрҙем. Төш ауыуға өйгә ҡайттым! Хәҙер беҙ уҙ өйөбөҙҙә йәшәйбеҙ. Өләсәйҙәрҙә түгел. Атай, туғандар күмәкләп ауыл осонда өй төҙөп биргәйнеләр. Шунда! Күнәкте йәшереп, урындыҡҡа йығылдым! Бик ҡаты, иҫ белмәй йоғлап киткәнмен! Аманингәндән эштән ҡайтҡас, минең йоҡлап ятыуымды күргәндәр. Әсәй күнәкте йәшереп ҡуйған ерҙән сығарып: – Ҡарағыҙ әле! Күнәктә бер икмәк. Он! Ҡайҙан?! Кем, нисек килгән был ризыҡ? – тип аптырашалар. Мин тауышҡа уянам. Мине уратып ҡарап торалар. Урындыҡта – күнәк! Ҡапыл ырғып тороп: – Әллә он юҡмы?! – тип ҡысҡырып ебәрҙем. Улар ипләп һорашып белгәс, баш сайҡап аптырап ҡуйҙылар! – Еләкте нисек тирҙең? – тип ныҡышалар. – Юл буйына яҡын берәү йөрөмәгән, теймәгән ерҙән. Арба юлы буйынан услап тигәндәй эре, бешкән еләк тиҙ йыйҙым да Камунға барып ҡайттым! – тим. Шулай итеп, мин алты йәшемдә Камунға барып он, икмәк алып ҡайттым! Быны ауылда сенсация кеүек һөйләнеләр инде! Һис онотолмай мине аслыҡ йөрөткәне! Бындай бала саҡта йөрөгәйнем, тип һөйләһәң әҙәм ышанмаҫлыҡ! Йәнәһе. Бик ҙур эш! Бәлки, шулайҙыр ҙа! Белмәйем! Онотолмай был сәйәхәт! '''Сталауай''' Интернатта сталауай ойошторолдо. Аш бешереүсе – әсәйем. Ярҙамсылар – шул уҡ Әминә, Хәбиб инәйҙәр. Интернатта хәҙер егет – ҡыҙҙар урынына ситтән килгән ауыл балалары һәм беҙҙең өс ауылдыҡылар. Мин Кушловскийҙан һуң төрлө таҡтанан скрипка яһап, ат ҡойроғо ҡылы ҡуйып, селекте ян кеүек итәм. Ҡылы – ат ҡойроғо. Уны күмер менән ышҡып, “скрипкә” ҡылдарынан тауыш сығарам. Уны ҡолаҡҡа яҡынлатҡанда, бик һүлпән, тоноҡ тауыш сыға! Ташлайым да яңынан яһайым! Мин ян ҡылына ҡарағай сәйере һөртәм! Тауыш ишетелә биреп ҡалды. '''Бәҙәмшә''' Ғәббәстән килгәндәр араһында арҡаһында ҙур ороло, бөкөрө малай бар ине. Бер кем тегене үҙ янына ятҡырмай! Ҡыуалайҙар! Мин мейес янында иркен ятам. Мин уны үҙемдең янға саҡырып алдым. Килеп ятты. Мине арҡамдан һөйөп ала! Ҡарһүҙ алмашалап һөйләйҙәр… Инәй сығып, йоҡлағыҙ, тип әрләгәс кенә тынышалар. Кемдер берәү Бәҙәмшәнең скрипкала уйнауы тураһында әйтте. Беҙ күмәкләп скрипкаһын бында алып килеүен һораныҡ. Ялға ҡайтып килгәнендә скрипкаһын алып килгән. Кисен уны төрлө көйҙәр уйнатып, хайран ҡалып, маҡтанылар! Бейеү көйҙәрен дә күп белә. Бейешеп тә алдылар. Мин дә “Перовский”ҙы бейенем. Икенсе көн ҡыҙҙар ҙә килде. Мөғәллим дә уйын ҡыҙғанда килеп инде. Бөтәбеҙҙе лә хәҙер мөғәллим әрләр тип, тын ғына ултырабыҙ. – Үәт, исмаһам, Бәҙәмшә скрипкаһын килтергән! Ышкулда тәнәфестә уйнап бейетерһең! Йыр дәресендә лә уйнарһың! Был бик яҡшы! – тип маҡтаны. Ошонан һуң бөтәһе лә иркен тын алды! Бәҙәмшә инде “үҙәк” кешегә әйләнде. Ҡыҙҙар уны йыш үҙ яндарына кис алып ҡайтырҙар ине! '''Бәҙәмшә үкереп илай''' Ул скрипкаһын тоҡҡа һалып урындыҡ аҫтына тығып ҡуя ине. Бер көнө дәрестәр бөтөп, интернатта ашап-эскәс: – Йә әле, Бәҙәмшә, бер уйнап ебәр! – тиҙәр. Ул тоғон сығарып урындыҡҡа ҡаҡты. Скрипка көл-фаякин килтереп ватылған! Кемдер берәү уны тоғо менән тапалап бик ныҡ ватҡан! Йүнәтерлек тә түгел! Кем, ни өсөн шулай ваҡлағансы тапалаған?! Бәҙретдин ағай ҡара янып көйҙө! Асыуланды бик ныҡ! Тик беленһен генә әле! Бәҙәмшә илай-илай кейенде, тоғон йөкмәп сығып китте. Тау түбәһенән төшөп Үргауыл яғына атланы! Уны йыуатып-әүрәтеп тә ҡаранылар! Ә ул атлауын-илауын белде. Төнгә ҡарай Ғәббәскә ҡайтып китте! Ул минең күңелдә онотолмаҫ эҙ ҡалдырҙы! Мин уға ҡушылып йырлай, бейей торғайным! Мин – ҡурайҙа, ул – скрипкала уйнауы үҙе ни тора! Һай-һай, оҫта уйнай, тиҙәр ине. Ул киткәс, уны йәлләп илап та ала инем. Әсәй, улай ярамай тип, саҡ туҡтатты. Мөғәллим Ғәббәскә китте ат менән. Бәҙәмшә ныҡ ауырый икән! Ул ҡайтҡас та аурып киткән! Ошо ҡайғыһынан башҡа тора алманы. Мөғәллим ҡайтҡас: – Бәҙәмшә хәҙер юҡ инде! – тип күҙҙәренә йәш алды. '''Ауылда ҡунаҡ булһа''' Ауылда бер ҡунаҡ булһа, төн булһа ла, беҙҙе уятып инеп, әсәйҙән үтенеп һорап мине күтәреп алып ҡайтып бейеккә, һандыҡ өҫтөнә, ултырталар. Минән ҡурайҙа бейеү көйҙәре уйнатып эй рәхәтләнеп бейейҙәр! Күстәнәс, аҡса биреүҙәренә әсәй ныҡ тыя! Әгәр бирһәгеҙ, башҡа бер кемгә лә ебәрмәйем, ти. Хәтерҙә ҡалған: иҫергән ирҙәр ығы-зығы килеп, тауыш сығара! Улар бер-береһенең яҡаларынан тотоп айҡаша! Тауыш күтәрелә! Нәҡ бәләкәй малайҙар кеүек ҡыланалар! Миңә ҡыҙыҡ! Сағыу тауышым менән тегеләрҙән һенем ҡатҡансы ҡысҡырып көләм! Һуғышыусылар минең көлөүҙән туҡтайҙар! Тирә-яғына ҡарап, үҙҙәре лә көлә башлай! Һуғыш-ҡауға бөтә! Бары ла шаулашып, көлөшөп, тыныс мәдлестәрен дауам итә! Мин арығас, йоҡом килгәс, тағы өйгә алып ҡуялар ине. Скандал йыш булмаһа ла, бейетеп арығас, ҡайиам тиһәм дә әпкиләләр ине. Мине йырлаусы, бейеүсе, ҡурайсы тиҙәр ине. '''Ғилмитдин үлде!..''' Аттары һыу ҡойғандай тирләгән! Ауыр тын алалар, яй ғына атлатып Сәфәрғәле абзыйым ишегалдына килеп инде. Үҙе илаған! Уны күреп өләсәй, әсәй уның янына йүгереп килеп, ни булды ла ни булды тип, шаҡ ҡаттылар. Мин ситтә торам. – Мин Амангингәндән Ғилмитдинде үлтереп тейәп ҡайттым! Уны өйҙәренә индерҙеләр! – тине. Әсәй һорашып та тормай йүгереп сығып китте, уның артынан мин йүгерҙем. Беҙ ҡартәсәй, һурәсәйҙәргә килгәндә ишегалдары тулы ҡатын-ҡыҙ, бала-саға тора! Бары ла мышнап илай! Байтаҡтан һуң атай, ҡәрсәй, һурәсәй сыҡтылар. Байсәләм олатайҙың улы Зәбихулла Ишкинин, ауылдың беренсе егете, атып ултергән тинеләр. Ҡыуышында оҙаҡ ваҡыт ятҡан мылтыҡты алып, булышып ултырған саҡта ҡорал ҡапыл атып ебәргән! Үтеп барған Ғилмитдин абзыйымдың эсен аҡтарып, ныҡ яралаған! Бер кемдә ярҙам итергә өлгөрмәй! Шундуҡ үлә! Шулай фажиғәле ауылда дан алған, һәр яҡтан булдыҡлы абзыйым үлә! Ул саҡта тикшереү – суд нисек булыуын белмәйем! Зәбихҡә бер ни ҙә булманы. Һиндә-мин шул көйө йәшәп китте! Халыҡ араһында Байсәләм бай булғас ней,бик күп бирем биргән, тигән хәбәр йөрөнө лә баҫылды. Ғилмитдин абзыйым һыуға батҡандай булды! Мин уны оноталмайым. Уның кеүек сәсемде үҫтереп, причәска ла йөрөттөм. Ул мине бейергә - йырларға, ҡурайҙа уйнарға өйрәтте! '''Әсәйем скрипка алып ҡайтты''' Әсәйемдең бер туған һылыуы Самаҙы ауылында йәшәй ине. Езнәй – Йылҡыбаев Хәсән самаҙы ауылы “Ҡыҙыл Маяҡ” колхозы председателе булып эшләй. Был колхоз Башҡортостанда билдәле булған бик бай колхоз һаналды! Өҫкәлек буйы ауылдары 1931- 1938 – се йылдарҙа аслыҡ кисерҙе, ә улар аҡ икмәк ашаны! Шәп колхоз, тинеләр! 1938 –се йылда Мәскәүгә сельхозсъездға барҙы. Фотоға төшкәндәр, И.В. Сталин дә, башҡа етәкселәр ҙә төшкәндәр ине. Шул уҡ съезда Баймаҡ районы Икенсе Этҡол ауылынан Йыһанур Байтурин бар. Икенсе тапҡыр мин ул фотоларҙы тағы ла күрҙем. Шул Хәсән еҙнәй ҡустыһы Фәтхулла Йылҡыбаевтан скрипка һөйләшә. Әсәйем Фәтхуллаға барып скрипкаһын 5 һумға һатып ала! Ул саҡ 5 һум ҙур, бик күп аҡса булған! Ауылда: – Ҡарасәле! Мәрхәбъямал Әһлиенә 5 һумға эскерипкә алып ҡайтҡан! Нисек аҡса йәлләмәй, ҡыҙғанмай! 5 тәңкә биргән! Ай-буй! 5 тәңкә ошо маңҡа өсөн! – тип геү килделәр. – Булһын! Яңғыҙ улыма бер ни йәл түгел! Өйрәнер, уйнар! Гармун да алып бирер инем, кәрәкмәй! – ти әсәй. Скрипка ҡулдан, таҡтанан яһалған! Дүрт төрлө ҡылы бар, ялы бар! Мин уның ҡылдарын тарттырам да тауыш сығарам! Тауыш бик көслө, матур сыға, әммә һис көй уйнап булмай! Һәр көн ҡолаҡтарын борам, уйнарға маташам, ләкин һис көй сығара алмайым! Әсәйҙең маҙаһына тейгәнмендер инде: – Бар, ана кәртә арты күл буйында тызылдат! – тип һуҡрана. Мин кәртә артына китәм. Шәмислам, Миңнеғәле, Ғәлиәхмәт, Миңлебай, Әхмәҙғәле абзыйым минең яңға килеп тартып ҡарайҙар ҙа: – Бының тауышы көслө, көйө юҡ! – тип минең яндан ҡасалар. Тауышы оҡшамай… '''Зәйнәп һыйыр һауалыр…''' “Ҡолаҡтар”ҙы борғалай торғас, ике ҡыл матур яңғырауын белеп ҡалдым да “Зәйнәп һыйыр һауалыр төбө тишек күнәккә” тигән бейеү көйөнөң башын көтмәгәндә сығарҙым бит! Кәйҙәң икенсе яртыһына 3 – 4 ҡыл тауыштары тура килмәй! Ныҡыша торғас, 3 -4 ҡылдар ҙа матур яңғырауын һиҙеп ҡалдым! Хәҙер “Зәйнәп”те 1,2,3 ҡылдарҙа уйнап сығарҙым! Атҡа менгәндәй ҡыуандым!!! Шулай күп ныҡыша торғас, 4 ҡылын да көйләргә өйрәндем. “Зәйнәп” те бөткәнсә скрикала сығарҙым! Өйҙә әсәйҙе маҙаһыҙлаған саҡта юрый: – Ҡы-ый! Улым уйнай! Мин бейейем! – тип мине үсекләп төшөп китеп бейей, ҡарышып бейей! Мин скрипкамды ташлап сығып ҡаса инем! Хәҙер: – Йә! “Зәйнәп”те уйна! – ти. Уйнайым. Тыңлап бөткәс: – Ҡылдарың дөрөҫ көйләнмәгән! Дөрөҫ, матур итеп көйләргә өйрән, - ти. Шулай ныҡыша торғас, мин скрипканы көйләргә лә өйрәндем! Мине өйрәтергә кеше юҡ бит! Бәҙәмшәне һағынам да! Ул да хәҙер юҡ! Арыу көйләнһә, башҡа көйҙәргә лә тауыш етә! Шуны белдем! Әбҙән көйләп өйрәнгәс, көй артынан көй сығара башланым. – Һа-а-ай! Былай булғас, һин, Әһлетдин, скрипкәсе булырһың! – ти Сәфәрғәле абзый. – Тик һин кешене үтә маҙалама! Кәртә яғына, ситкәрәк китеп тызылдат! Кеше килһә, туҡтап тор! '''Скрипкәсе''' Бара-тора халыҡ араһында киң таралған “Шахта” көйөн уйнаным. Әлек минең менән ныҡ шаярған, тотоп алһа илатҡанса аунатҡан, ҡышын салбар төбөнә ҡар тултырып ышҡыған беҙҙең яратҡан күрше еңгәйебеҙ, Шәкирйән ағайҙың ҡатыны Хәйерниса еңгәй ,шартып көлөүен ҡуйҙы. Көйҙәр уйнатып, тыңлай башланы. Мин уның әйткәнен үтәйем. – Бына һиңә эшкашмаған маңҡа ҡәйнеш шул арала уйнаһынсәле! Ошонан һуң ул мине элгәреге һымаҡ шаяртмай! – Йә, ҡәйнеш, уйна әле, - тип уйнатып, ысын күңелдән уйнауымды тыңлап,- ҡайһы арала өйрәндең? Бына ғәжәп! – тип баш - арҡамдан һөйә. Хәҙер мин унан тартынам! – АҺ-аһ! Ишу ояла ла белә башлағанһың? Һин һис оялма! Туҡтама! Скрипкәңдә тағы матур, оҫта уйнарға өйрән! – тип ысын күңелдән әйтә. – Урамдан үткән юл саңын аяҡтарың менән туҙҙырып, боролдатып, асауыҙҙы һалдырып, көнмө – төнмө йырлай – йырлай бейеп тә киткән малай, хәҙер тындың, һыҙғырырға тотондоң! Атаңа ҡошап ҡурай тартаһың! Ауыҙ – мороноңдан шайыҡ ағыҙып! Бр-р-р! Нисек ерәнес! Шайығың лмәк түшенән аға! Бр-р-р! - тип мыҫҡыллап шаярта, көлә. Ләкин элгәреге кеүек яҡанан алып, йығып, тулатып шаяртыуын туҡтатып: – Эй, ҡәйнеш, йә әле уйнап ебәр! – тип уйната. Мин һис инәлеүҙе белмәнем. – Бына! Көтмәгәндә, скрипкәсе! – тип иркәләтә. Бер аҙҙан ауылда ҡунаҡ үтһә, әсәйҙән рөхсәт алып, хатта ай-вайына ҡарамай, күтәреп алып ҡайта башланылар! Өс ауылда “скрипкәсе малай” исеме менән йөрөтә башланылар! Мин быға үсегер инем – юҡҡа үсегәң, һинең уйнап бейетеүең кеше ҡунағы хозуры! Ана башҡа малайҙар бер ҙә, бер нәмәлә лә белмәй бит! – тип яйға килтерҙеләр. Хәйернисә еңгәм дә мин булып ауыҙынан шайыҡтарын ағыҙып “быж-быж” итеп, скрипкәлә үсекләп уйнауын ташланы! Миңә ҡарата ихтирам – иғтибарлы була башланы! – Бикәм, Әһлей хәҙер ниндәй уйнай башланы! – ти әсәйемә. Улар минең тураһында һөйләшә башлаһалар, ҡасып сығып китәм. Шулай итеп ҡурайсы, скрипкәсе исеме менән әйтеүҙәренә лә үсекмәйем. Өйрәндем булһа кәрәк! Мыҫҡыл итеү, көлөүҙәр бөттө! {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/2-се бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/4-се бүлек]] }} [[Категория:Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] 5jzm9rm768rowg3g43uej3g1csb56fa 0 4559 21096 21065 2020-07-02T17:09:03Z Тутыйғош 404 21096 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/3-сө бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/5-се бүлек]] }} '''4-се бүлек''' '''1 Май байрамы''' Беренсе тапҡыр 1 Май байрамын байрам итәбеҙ! Беҙҙең ауылға колоннаға теҙелеп, флагтар күтәреп, күмәк кеше килде! Тиҙ генә беҙҙекеләр теҙелеп, флагтар күтәреп Үргауылға киттек! Колонналар көслө йырлап ауыл осона килебеүеҙгә бер һыбайлы туҡтатып, таралмай, ял итергә ҡушып китте. Үрге, Түбәнге, Аҡбирҙеләр килде. Команда: – Тыңлағыҙ! Хәҙер сельсовет янына барабыҙ! Унда Хәсән хуторы, Үргауыл – ике колонна! Өмбәт ауылынан ике колонна сельсовет янында осрашҡан саҡта көслө йыр, мылтыҡтарҙан һауаға атыш була! Ул фәҡәт трибуна янында осрашҡанда! Команда булыр! Хәҙер шагом марш! Бөтәһе лә йырлай – йырлай атланылар. Үргауылдың өҫкө урамына, сельсовет янына киләбеҙ. Төрлө яҡлап колонналар килеп бер ваҡытта осраштылар! Шул саҡ эй китте хатта көслө, ҡурҡыныс мылтыҡтарҙан атыш!!! Атыш, йыр туҡтағас, ифрат та ҙур тынлыҡ! Трибунаға кешеләр күтәрелделәр! Митинг асыҡ, тип рупорҙан әйттеләр. Доклад башланды! Райондан килгән кеше, тиҙәр! Башта тыныс торған кешеләр әбҙән арынылар! Ултырышып бөттөләр! Үләнме, саңмы, бысраҡмы – уны ҡараманылар! Бик оҙаҡ һөйләгәс, ял да бирмәй, кәнсирт башлайбыҙ, тинеләр. Башланды! Берәүҙәр йырлай, бейей, берәүҙәр гармунда уйнай! Халыҡтың йөҙө шат. Хәрәкәт итәләр! Ҡасып әбрәкәй йөрөп киләләр. '''Уртауыл сығышы''' Хәтерҙә Мәғрифә Ғәлиева (БАССР-ҙың атҡаҙанған артисткаһы Мәғфирә Ғәлиеваның әсәһе) йырлауы! Бик матур, шәп йырланы. Минең дә сират етте! Мине трибунаға күтәреп баҫтырҙылар. Баян, гармунда уйнаусыларға ”Перауский”тип әйттеләр. Бейеп төштөм ялан аяҡ тасылдата баҫып! Үргауылдан Абделғужин Әбделәхәтте рупор аша хәбәр итеп трибунаға саҡырҙылар! Юл ярып трибунаға мендерҙеләр! Уның был ниндәй аңлашылмаған хәл тигән мимика, шаян һүҙ, ҡул йөрөтөүе үҙе бер кәмит! Халыҡ әле бейемәйенсә ҡул сабып тәбрикләй. Площадь халҡы ҡул саба! Музыка уйнай. Әбделәхәт ағай трибуна площадкаһын тултырып бейей! Хәтеремдә бейеп төшөргә килгәндә комиссия нимәлер бирҙе. Ул баҫҡысҡа аяҡ баҫыуы булды ергә төшөргә, худ бирмәнеләр! Ҡабатлап бейегәненән һуң ғына төшөп китте! Кәнсиртте ҡыҫҡартып тамамланды! Колонналар бик тиҙ стройҙарында теҙелделәр. – Ҡайтырға! А-а-арш! – тигән команда булыу менән һәр строй раз-два баҫа. Ер һелкенәме ни! Йыр менән хәрәкәт, мылтыҡтан атыш! Күк йөҙө тағы ҡара төтөнгә әйләнде! Таралышабыҙ! '''Па- жар!''' Ауыл осонда туҡтап йыйылырға команда булды: – Беҙ хәҙер ауылға, ышкулға барабыҙ! Унда ҡаршы аласаҡтар! Тәртип, йыр булһын, ышкулға еткәс! Ҡырғыҙҙар үҙҙәренә ҡайта. Уларҙы байрам ашы, уйын-көлкө көтә! Халыҡ дәртләнеп ҡайтырға ғына атлайбыҙ тигәндә йән-фарман бер һыбайлы сабып килә: – Па – жар! Үргауыл яна! Пажар! Кире барығыҙ! – тине лә әйләнеп сапты. Ауыл осона ғына етеүебеҙ булды, Аҡбирҙе халҡы леһерләп килеп етте! Улар Өҫкәлек күперендә генә, һыу буйында туҡтаған икән. Үр яҡтан Өмбәт, өҫ яҡтан Хәсән халыҡтары ла! Үргауыл урамдары алай-былай бер нимә эшләмәй “пажар” тип ҡысҡырып йөрөгән кешеләр менән тулды. Был үҙе ғәләмәт көслө, ҙур ғауға, ҡурҡыныслыҡ тыуҙыра! Урамда ҡатын-ҡыҙ, балалар, ҡарт-ҡоро әбейҙәр йүгерешә! Әммә ут һүндереүсе күренмәй! Барыһы ла буш ҡулдар! Күнәк менән һыу ташып һибеүселәр барлыҡҡа килде! Ләкин уларҙан файҙа юҡ! Утҡа яҡын бара алмайҙар! Ҡурҡышынан бала-саға аҡырышып илай! Көслө паника! Па-ни-ка! Кеше күп. Һанһыҙ, тик улар файҙаһыҙ! '''Аҡбирҙе пожарнигы''' Ышкулға ҡаршы, яҡын ғына ситән әүеҫлек. Унда арбаға мискә һыу менән тейәлгән. Һәр саҡ әҙер! Янында гел буш тороп ашап һимергән ат. Пожарник Байсәләм Ишкинин олатай, Ишкинин Искәнйәрҙең ҡартатаһы, ҡабаланып атын егеп Үргауылға саба! “Сөләймән күпере” тигән элгәре һыу аҡҡан соҡорға етеүе була, һиңкеп бер алғы тәгәрмәсе ватыла, ә артҡы берәүһе ҡыйшая. Мискә китә тәгәрләп! Ул арыу ғына Үтәтишек тауы һарҡауына килеп етә. Ошо һарҡыуҙы төшөү өсөн пар атты ныҡ тотоп килә.Юлдың ике яғында бойҙай сәселгән. Бик матур юл. Уға ҡаршы ике велосипед менән килгән кешеләр тап була. Быларҙан өркөп, пожарникка көс бирмәй, аттар алып ҡаса! Тәгәрмәстәр ергә тейһә – тейә, теймәһә – юҡ! Тауҙан хулигандар тәгәрләтеп төшөргән ташҡа бик көслө, ныҡ һуҡлыға! Алғы, артҡы яғы берәр тәгәрмәс көл-фаяҡин килеп ватыла, ә мискәһе тәгәрләп иген араһына инеп юғала! Башҡа ерҙән килер пожарник юҡ! Иҫәнғолға – район үҙәгенә – хәбәр итәләр! Унан пожарная машина килә, ләкин бик һуң була! Кешеләр һәнәк, көрәк, балта менән ҡоралланып утты туҡтата. '''Пожарник Әбделғужин Әбделәхәт''' Өйҙәрҙең барыһы ла тиерлек һалам ҡыйыҡлы. Урамда ғауға, сыр-сыулыҡ дауам итә. Урам буйлап аҡырып илау, тауыш көслө! Алай-былай урам буйлап йүгерешкәндәр кәмемәй! Әле генә матур, бөхтә кейенеп трибунала шаян бейеүе менән бөтә халыҡты күңелләндереп көлдөрөүсе, шаян – кәмит кеше кинәт танымаҫлыҡ итеп кейенеп алған! Ялан баш, иҙеүҙәре асылған ап-аҡ киндер күлдәк, киндер ыштандан. Балаҡтарын тубыҡтан өҫкә тиклем төрөп күтәреп алған. Имгәкләп тигәндәй өй артынан килеп сыҡты! Алдында бер күнәк тулы тауыҡ күкәйе! Күкәйҙе ала ла нигеҙенә яҡын ерҙән тәгәрләтә! Тегеһе ватылһа, шундуҡ икенсеһен тәгәрләтә! Һис кенә лә кешегә, халыҡҡа иғтибар итмәй! Уның ҙур күҙҙәре, ауыҙ – борон мимикаһы ла шундай! Бығаса ундай кәмитте күргән кеше юҡ! Әле генә шарылдап йүгереп, илап йөрөгән кешеләр туҡтап, аптырап ҡарап торалар ҙа, хахылдап көлөргә тотоналар! Әбделәхәт ағайҙың иҫе лә китмәй! Ҡапҡаһынан инеп китә лә йылп иткәнсә өй артынан килеп сыға! Тауыҡ күкәйе ярылыуға ла иғтибары юҡ! Тубыҡ – аяҡтары буяла! Быға ла иғтибары юҡ. Күкәй тәгәрләтеүен, мимик хәрәкәттәрен дә дауам итеп, ишегалдына инеп юғала! Был саҡ уның өй ҡыйығы – һаламға осҡон төшә. Уның өйө тирәләй, күрше өйҙәр яна! Әмәлеңә баҡ тигәндәй, Әбделәхәт ағайҙың ҡыйығы янмай! Осҡон һүнә! Күрәһең, осоп төшкән осҡон һалам йә башҡа бик еңел нәмә булған! Йә ҡағыҙ янып бөтөүенә барып төшкән! Күкәй менән буралап өйөн уттан һаҡлап алып ҡалды, тип лаҡап итеп көлөшкәндәре булды. Донъя бит! Мин ул саҡ әле бәләкәй булғас, нисә өй, нисек янған сығыуын белмәйем. Ярты урам янып бөттө тип тә һөйләнеләр. Әммә пожар ҡурҡыныс, көслө булғаны иҫтә ҡалды! Күп ваҡыт та үтмәне, пожарҙың билдәһе лә ҡалманы! Төҙөк өйҙәр менән төҙөк өйҙәр элгәре нисек булһа, шулай төҙөкләнде! Үргауыл үҙ төҙөклөгөн, матур өйлө урамын юғалтманы! Оҙаҡламай ҙур яңғын тураһында иҫкә алыусы, һөйләүсе – зарланыусы ла булманы!!! Ошо күренәш менән дә тәүге 1 Май байрамы онотолмаҫлыҡ иҫтә ҡалды! Әбделғужин Бәхтияр (уның улы) менән Муйнаҡ 7 йыллыҡ мәктәбен тамамланым. Ул да атайы кеүек тура һүҙле, батыр – ҡыйыу, кешегә ихтирамлы, шаян һүҙле, мут егет ине. Уның йәшәйеш тормошон белмәйем. Һөйләүҙәренсә, шәп кеше булған! Ул да хәҙер пенсиялалыр. Күреп һөйләшке килә, ләкин һис тура килмәй. Класташтарҙы бер осратып, күреп, һөйләшеп, хәтергә алғанда! Ҡана һуң! '''Бандиттар концерты''' Беҙгә: әсәйем, һылыуым бер туған Фәүзиә, миңә ҙур булмаған өй һалып бирҙеләр. Өләсәйем, Сәфәрғәле абзыйымдарға күрше генә. Атай башҡа ҡайтманы. Мин һис сәбәбен белә алманым. Һорашманым да. Шул бәләкәй өйҙә үҙебеҙ өсәү. Мәзит ауылынынан дүрт бала беҙҙә. Ете кеше һыйышып йәшәүебеҙгә әле лә аптырайым. Улар һәр ялда ун биш саҡырым кайтйлйр-китәләр йәйәү. Мине ҡунаҡҡа алып ҡайтырға бик ҡыҫтағас, барам ҡайсаҡ. Бер Оморҙаҡов Фәйзулла (һуғыштан ҡайтманы) алып ҡайтты. Ҡараңғы көҙгө кис. Беҙ күмәкләп өй нигеҙендә ултырып, эй, ләстит һатабыҙ. Бер заман Өрпәктән ҡурай, баян, скрипка менән һыҙҙыра башланылар! Тау-урман яңғырап тора. Көслө! Ғәжәп моңло уйнайҙар! Бейеү көйө зыңҡып торҙо. Яңғыҙ ир йырлағанда тышҡа сығып тыңлап торған ирҙәр, ҡатын-ҡыҙ илаәҙәр! Шундай зарлы-моңло! Үҙәккә үтә! Бейеү көйҙәре ныҡ дәртләндерә. Был музыканттар ҡасып йөрөгән бандиттар икән. Оҙаҡ ҡына уйнап, йырлап дәртләндерҙеләр ҙә тындылар. Тимәк, ҡастылар! Бандиттар концерты әле лә иҫтә! Уйнап уйнанылар ҙа Өрпәктән ситкә ҡасып уйнайҙар. Был концертта ҡатнашыусыларҙы тота алманылар. Бер тапҡыр миңә лә тыңларға тура килде. '''Уҡыу бөттө''' 5-7 кластарҙа уҡығанда алты төрлө күҙ яуын алып торған значоктары менән бүләкләндем. Хәҙерге орден-медалдәрҙән матурыраҡ: БГТО – будь готов к трудовой обороне, ГТО – готов к трудовой обороне, ГСО – готов к санитарной обороне, Ворошиловский сирелок, МОПР, ПВХО. Быларҙың курсын үттек, экзамен билет буйынса бирҙек. Бирә алмаусылар юҡ. Мәктәптә уҡыу бөтөү менән бөтәбеҙ ҙә үҙ ауылдарында утау, бесән, уборка эшендә, ҡырҙа, ҡыуышта ятып эшләнек. Уҡыу башланыуына бер-ике көн генә кҡалғас ҡайтаралар ине. Етенсе класты бөткәс, һигеҙенсегә Абзан урта мәктәбенә барҙым. Экзамен – рус теле, математика. Үттем. Бер ай уҡығас ҡайтып килдем. Ашарға, кейенергә, фатир өсөн түләргә форсат юҡ. Әсәй ныҡ ауырып, урындыҡта ләз ята! Миңә хәбәр итмәгәндәр! Әсәйҙең ике аяғы толоптай шешкән! Һылыуым Фәүзиә бәләкәй, бытылдап йөрөгән була, мине күреү менән ҡосағыма ташланды. Шатлығынан ни эшләргә белмәй! Үңәсемдән һығып-һығып иркәләнә! Минең күҙҙәрҙән эре-эре йәштәрем тәгәрәп төшә: – Нишләп күҙҙәреңдән һыу аға? – ти. – Ҡылы һыуын йөҙөп сыҡтым! Шул һыу аға, - тигән булам. Ул ышанды. Йүгереп инеп өләсәйгә: – Әлтин абзыйым ҡайтты! – тип хәбәр итә. Өләсәй хәлде белеп тора... Уҡыуымды һорашып, ҡатыҡҡа ҡаймаҡ туҡып бирҙе. Ҡабат Абзанға барыу тураһында һүҙ ҙә булманы! Ошоноң менән минең уҡыу тамамланды. Колхозда ҡыр учетчигы, колхоз кәнсәһендә учетчик -кассирмын. Кәнсәлә өс кеше генә эшләй: председатель, счетовод һәм мин, учетчик. Бына ниндәй ябай етәкселек булған! Мин кәнсәлә оҙаҡ ултырманым. Кистәрен буш саҡта трактор бригадаһына барып трактор йөрөтәм. Тракторҙы яҡшы белеп алдым, энәһенән ебенә тиклем, тигәндәй. Шәмислам, Мәхүп апайым, Ғәшиә плугатор-прицепщиктәр. Улар ҙа трактор йөрөтәләр. Колесный ХТЗ, ЧТЗ Харьков, Силәбелә эшләнгән тракторҙар. '''Һуғыш башланды''' Ғәҙәттегесә мин скрипкала, Абдрахман Арсланов – гармунда уйнап, бер көтөү йәштәр 4 сакрым алыҫлыҡтағы Ҡырғыҙ ауылына барып бер аҙ бейешеп – йырлашып, кире Уртауылға килдек. Кис йылы. Ай яҡты. Киттек Үргауылға – 1 саҡрым. Был ауыл пожар яраһынан төҙөкләнгән, матурайған. Беҙ зыҡ куптырып уйнап-йырлап, клуб тапҡырында, ауыл уртаһында туҡтаныҡ. Уйынсыл кеше ятып түҙәме ни! Унан да, бынан да йәштәре лә, урта йәштәре лә, ҡарар өсөн ҡарттары ла килгәндәр. Үргауылда уйын дәртле лә, ҡыҙыу ҙа барҙы. Беҙ ҙә ҡапыл ғына боролоп, Уртауылға ҡайтып ингәнсә йырлашып ҡайтып таралыштыҡ. Ай тын ғына яҡтырта... Төн йылы, ҙур тынлыҡ! Бер тауышта юҡ! Эттәрҙә өрмәй! Мин соланда йәйелгән урыныма ятыу менән ниндәйҙер ләззәт, рәхәтлек тойоп ятып йоҡлағанмын! Йоҡо аралаш мәгәзәй янында пожарник даң-доң килтереп ҡаҡҡанын ишетеп ҡалам да тағы йоҡлайым! 23 июндең иртәһе ине. Әсәй миңә: – Тор, улым! Ана, шомло, бығаса булмаған көс менән һуғалар! Әллә пожар, әллә ни... Бар, йүгер! Нимә булғанын белеп ҡайт! Мин ялан-аяҡ, ялан баш, күлмәксән торҙом да мәгәзәгә йүгерҙем! Бында байтаҡ кеше йыйылһа ла , мөғәллим Бәҙретдин ағай һаман тимергә һуғыуын дауам итә. Ул яланбаш. Түш асыҡ. Унан бөрсөк-бөрсөк тир аға! Мөғәллим ҡапыл ғулындағы тимерҙе ситкә ырғытты. – Олатайҙар! Инәйҙәр! Ағай-эне! Еңгәләр һәм йәштәр! Кисә, 22-ҙе, герман-немец фашистары уйламағанда-көтмәгәндә ҡәбәхәттәрсә беҙҙең Туған ил сиген боҙоп баҫып инде! Һуғыш башланған! Ары ул һөйләй алманы, күҙ йәштәренә мансылып тынып ҡалды. Үҙен ҡулға алып ниҙер әйтергә теләй ине лә, уны тыңлаусы булманы. “Һуғыш” һүҙе яңы халыҡ аңына етте! Ығы-зығы, илау, ҡысҡырыу, кемгәлер йоҙроҡ төйөү... Ололарҙың илашыуынан ҡурҡҡан балалар шарылдап аҡырыша, ата-әсәһенә һыйына, тиҙерәк бынан китергә, ҡасырға тартҡыланы, һөйрәне! Ҡапыл бер төркөм ҡатын-ҡыҙ, әбейҙәр түбәнгә, өйҙәренә, йүгерҙе. Башлыса ҡарттар, ирҙәр, егеттәр ҡалды! Был кешеләр мөғәллимдән тағы ниндәйҙә булһа йылы һүҙ, тынысландырырлыҡ һүҙ көтә ине... Тынлыҡ. Берәү ҡуҙғалмай ҙа, тауышланмай ҙа. Мөғәллим, үҙәктән кемдер килер, моғайын, йыйылыш булыр, асыҡланыр, ә хәҙер һәр кемгә эш урынына барырға кәрәклеген әйтте. '''Тәүге ярҙам''' Ошо уҡ көндө ауылға әллә ун биш, әллә егерме пар атлы фургон еккән һалдаттар һолоға килде. Келәт буш.Һис һүҙһеҙ 20-25 цнтнер һоло тейәтеп ебәрергә кәрәк. Районҙәгенән уполномоченныйҙа килеп етте. Кәнсәгә индек. Төрлөсә фкер йөрөтәләрҙә, бер ниндәй һығымтаға килә алмайҙар. Шул саҡ минең Сәфәрғәле абзыйым Әнгәрсе буйындағы һоло ап-аҡ булып бешкән! Бөтә ауыл, бала-сағаға хәтле, күнәк менән яңы бешкән һолоно ябырылып ҡул менән һыпырып йыйҙы. Елгәртеп, үлсәй һалып, фургондарға тейәнек. Был эш бик тиҙ эшләнде. Күмәк кеше ни ғуя! Фашистарҙы еңер өсөн тип шул тиклем тырыштылар. Һалдаттар был һолоно Саракташ станцияһына алып китте... Баштары һыпырылған һабаҡтар “еңеләйҙек” тигәндәй, емһеҙ-йәмһеҙ ҡалдылар! Нисек кенә булмаһын, кәрәкле һоло йыйналды, задание үтәлде!Шулай итеп, фашистарға ҡаршы һуғышсылары был тәүге ярҙам булды. Һәр кем һуғыш ана бөтөр, бына бөтөр тип өмөтләнде. Ләкин ауылдағы йәш ирҙәр военкоматтҡа китә торҙолар, ҡабат әйләнеп ҡайтыусы булманы! Оҙайлы, ҡан ҡойошло, ауыр һуғыш көсәйҙе генә! '''Шәмисламды тырматам''' Сәлимов Шәмисламдың атаһы, япон һуғышы инвалиды, тракторҙарҙы ҡарауыллай ине. Егерме алтынсы июндә трактор станында алты колесный трактор “эшһеҙ” тороп ҡалды. Алты тракторист бер көндө фронтҡа алынды. Ҡыр тып-тын. Тракторҙар йәтим кеүек торалар. Шәмислам, мин, Мәхүп, Ғәшиә дүрт тракторҙы йөрөтөп, эшкә тотондоҡ. Беҙгә ҡуйығыҙ йәки һәйбәт иттегеҙ, тигән кеше юҡ. Үҙ белдегебеҙ менән эшләйбеҙ. Июль баштарында Абзандан МТС директоры Турьянов, гл. механик Лопатин килделәр. Әрләрҙәр, тип ҡурҡып ҡына яндарына килдек. Улар беҙгә шат булды. Эшләргә рөхсәт биреп, үҙҙәре лә ҡыуанып китеп барҙылар. Өсөнсө июлдән беҙгә хеҙмәт кенәгеһенә тракторист тип яҙа башланылар. Шулай итеп, ошо көндән ҡырҡ икенсе йылдың аҙағына тиклем беҙ Абзан МТС-ның тракторсылары булдыҡ. Көнбағыштың башын йыйып ырҙынға алғас, ялан көнбағыш һабағы менән ҡыйланып ятып ҡалды. Ошо ҡый-һабаҡты тырматып, яланды таҙаларға кәрәк. Һәр беребеҙгә икешәр ҡат һигеҙ тимер тырмалар тағылған. Шәмисламдың тракторы боҙолоп, ултырып ҡалды. Был төшкө аштан һуң ине. Мин тырматып йөрөйөм. – Кискегә туҡтағанда, минең тракторҙы һөйрәтеп станға төшөрәйек, - тине Шәмислам. Мин, әйҙә хәҙер уҡ илтәйек, тиһәм дә, тыңламаны, эшләп бөткәс, тине. Минең сиденье артына ултырып, тәмәке төрә ине. Мин уға әйләнеп ҡарамағаным әле. Ҡабыҙырға уйлаған да, йығылып тырма аҫтында ҡалған! Әйләнеп ҡараһам, Шәмислам яртылаш иңкәйгән, әллә илай, әллә көлә! Аңлауы ҡыйын. Минең трактор артынан 15-20 метр аралыҡта килә. Өҫтө ғәләмәт саң, бысраҡ! Бит, ҡул да ҡап-ҡара!. Өҫ кейеме ялбырлап өҙгәләнгән! Ҡаранымда, уның ҡилбәтһеҙ килеүенән, ҡияфәтенән тыйыла алмай көләм. Бер алға, бер уға ҡарайым. Ер башына Нурислам олатай һикрәңләп йүгерә, беҙгә табан килә. Уға ҡарап мин, һикрәңләүен ҡыҙыҡ күреп тағы көләм. Тракторҙы туҡтатам. – Шәмисламды нишләп тапаттың!? Нишләп тырматтың!? – тип аҡыра. Мин аптырап киттем. Алыҫтан уҡ шулай асыулы ҡысҡырып килеүенә ғәжәпләнәм. Шәмислам да минең янға килде. Ул илай икән. Тәмәке ҡабыҙам тип, тырма аҫтында ҡалған. Уның өҫтөнән ике ҡатлы теҙелгән кәм тигәндә ике-өс ө тырматҡан! Күлдәге лыс ҡан! Нурислам олатай килеп етер-етмәҫ миңә таяғы менән ынтылғайны, мин ситкә йүгерҙем. Ҡарт Шәмисламдың кейемдәрен һалдырып тәнен ҡарай башланы. Мин нишләргә белмәйем. – Әһлитдин, кил, кил бында! Һуҡмайым, теймәйем! – тип ҡысҡырғас ҡына, янына килдем. - Ярай әле, эре, үткер тешле тырмалар күҙен, йә эсен яра батып инмәгән! Шәмисламдың ҡабырғаларында, арҡа-ултырыштарында яралар бар. Әлдә генә үтә ҡурҡыныс түгел. Станға ҡайтҡас, йыуынырға эшкашыуын күргәс, мин шатландым. Таҙа кейемдәрен кейеп алғас, мин бөтөнләйе тиерлек тынысландым. Олатай ҙа көлөп: – Ошонан һуң тәмәке менән булышма, малай! Ғәйеп үҙеңдә булған икән! Аллаһы Тәғәләгә рәхмәт инде, һаҡланы үҙеңде! – тине. Икебеҙ ҙә һуғыштан яраланып ҡайттыҡ. Мин ғәиләм менән Муйнаҡҡа ҡунаҡҡа ҡайтҡанда, Шәмисламдарҙа туҡтар инем. Элеккене иҫләп, яра эҙҙәрен күрһәтер ине. '''Мөхәббәтме?''' Тәрән көҙ. Ер туңды. Тракторҙарҙы Абзанға МТС-ҡа ремонтларға ҡыуып килтерҙек. Бында төрлө ауылдарҙан трактористар килгәндәр. Беҙ инде колесный тракторҙа түгел, ә утын яғып эшләгән газогенератор тракторында эшләй инек. Кәрәсин юҡ, был “генератор” тракторҙарҙын утын яғып йөрөтәбеҙ. Абзан МТС-ның ҙур, һыуыҡ цехында йылынырға тимер мейес-буржуйка янына киләбеҙ. Йәштәр бит, йырлайбыҙ, көлөшәбеҙ. Мин бер йыр башлауыма, Нурия тигән ҡыҙ ҡушылды. Бик шәп йырлағанбыҙҙыр инде, башҡа тракторсылар ҙа, Турьянов, Лопатиндар тыңлап торғандар. Беҙ тынғас, көслө ҡул сабыу, йырлауыбыҙҙы һорап тәки йырлаттылар. Йылы һүҙҙәр әйттеләр. Тора-бара нишләптер минең Нурияны йыш күрәһем килә башланы! Ләкин мин дә, ул да бер һүҙ әйтешмәнек. Киреһенсә, Нурия минән оялған кеүек, ситләшә... Башҡа иптәштәр, йәштәр беҙҙе пар килдегеҙ тип йыш әйтәләр. Маҡтайҙар. Нурия ла, йәнәһе, үҙе лә әйткән, тиҙәр. Йырлауҙар ҡабатланып торҙо, әммә беҙ үҙ-ара бер ауыҙ һүҙ һөйләшкәнебеҙ булманы. Мин Нурияны күрһәм, оялам, нисектә уның менән ҡалмаҫҡа тырышам! Ә ул минән батырыраҡ. Клубта концерт ҡуябыҙ. Нурия айырым йырлай, шунан беҙ икәүләп. – Ошондай ауыр һуғыш барған саҡта, кешеләр йыр-моңға мохтаж! Ниндәй баш тартыу! Оят! – тип, беҙҙе күндерҙеләр. Йырлап сыҡҡас, Нурия миңә һыйынып, иркәләнеп, мөләйем генә: – Әһли! Шулайҙа халыҡ беҙҙе ҡайһылай яратты! – ти. Мин дә ҡосаҡлағандай булдым да, ситләштем. – Ә һин ҡурҡаҡ! – тип көлдө Нурия. '''Һуғышҡа китәм''' Яҙ, йәй, көҙ колхозда тракторҙа эшләнек. Октябрҙең аҙаҡтарында МТС-ҡа алып килеп тағы ремонт эшен башланыҡ. Шул уҡ саҡта 15 көн военный обучениела булдыҡ. Бер айлы кисен, ҡыш, Мәхүп апай, Нурия, мин урамда, прогулкала. Тын. Төн матур. Мәхүп йомош менән инеп китте. Икәү ҡалдыҡ. – Әйҙә, йырлайыҡ! – ти Нурия. Ул башланы. Мин ҡушылдым. Дүрт-биш йыр йырланыҡ. Яҡынлыҡ һөйләшеүебеҙ юҡ. Оялабыҙ асыҡ “яратам” тиергә. 1942-се йылдың 31 декабрь көнө буйы цехта эшләп беҙ дүртәүләп өйгә ҡайтабыҙ. Итле аш бешә, еҫе әйтә. Ауылдан Хәмиҙә апай килгән. Алай-былай иҫәнләшеп, һорашып, йыуынғас аш ашарға саҡырҙылар. Өй хужаһы Егетбай ағай өҫтәлгә бер шешә араҡы ла ҡуйыла. Аптырайбыҙ: араҡы нимәгә, кем эсә? Хәлимә апай, мин Шәмислам менән икегеҙҙе алырға килдем, военкомат саҡырта, ти. Быны ишетеп, беҙ берҙә ҡаушаманыҡ. Шул саҡ Мәхүп апай Нурияны саҡырайыҡ тине лә сығып та йүгерҙе. Ун- ун биш минуттан икәүләп килеп тә инделәр. Ашарға ултырҙыҡ. Араҡыны етегә бүлеп ҡойҙолар. Хәлимә апай , иртәгә, 1943 йылдың 1 ғинуар көнөндә район үҙәгендә , Иҫәнғолда, булырға тейешлегебеҙҙе әйтте. Төкәштерҙек. Беҙ бишебеҙҙә эсмәнек. Хужалар менән Хәлимә апай ғына эстеләр. Аштан һуң сәйгә туҡтаманыҡ. Сығып атты бороп, ҡуҙғалып та киттек. Тик беҙ генә йәйәү. Шартуғайҙы үтеп бер аҙ барғас: – Ярар инде, ҡыҙҙар! Һеҙгә ҡайтырға алыҫ булып китер! – тинек. Туҡтаныҡ. Ошо саҡ ҡул биреп хушлашабыҙ. Нурияның ҡулдары ҡалтырай. Башын минең түшкә терәп: – Ярай, Әһли, бәлки, хат яҙырһың, - тине лә Нурия, ситкә тайпылды. – Әһли! Ни эшләүең! Нурияны бер ҡосаҡлар инең дә үбер инең! Оҙаҡҡа айырылаһығыҙ бит! Йәшерһәгеҙ ҙә, яратышаһығыҙ бит! – тип үпкәләп тә ҡуйҙы Мәхүп апай. Өндәшмәнек. Ултырҙыҡ та китеп барҙыҡ. Улар беҙ күҙҙән яҙғансы бер урында тороп ҡарап ҡалдылар. Эй, йүләр, ҡыйыуһыҙ йәшлек! Был беҙҙең заман тәрбиә-тәртибе ине шул! '''Өйҙә''' Беҙҙең өйҙә туҡтаныҡ. Төркөм-төркөм ауыл кешеләре тора. Иҫәнләшеп өйгә индек. Кешеләр таралышты. Урындыҡта ашарға әҙерләнгән. Ит, аш килтерҙеләр. Ғәлиәхмәт, Миңлеғәлеләр, Шәмисламдың да ата-әсәләре бар. Беҙҙе ашаттылар. Әле Ғәлиәхмәт, Миңлеғәле, Шәмисламдарға инәһе бар. Ныҡ ашамағыҙ, тип иҫкәртәләр. Бөтә өйҙәрҙә лә халыҡ шығырым тулы. Беҙҙе түргә ултырталар. Аш, ниндәйҙер закуска, балдан ҡойған бал, араҡы килтерҙеләр. Беҙ дүртебеҙ ҙә эсеүҙән ҡәтғи баш тарттыҡ. Көсләшһәләр ҙә эсмәнек. Бынан һуң башҡалар ҙа эсергә теләһәләр ҙә баҙнат итмәгәндәрҙер. Әҙ-маҙ ашап-эстек тә кучерҙың ҡуҙғалдыҡ тиеүе булды, сығып санаға ултырҙыҡ. Бында дүрт тоҡ. Беҙҙең аҙыҡ. Ауыл осона тиклем оҙатып тороп ҡалдылар бөтәһе лә. Әйткәндәй, Нурислам олатай ҙа, ҡарт та, калека ла булһа ла, трудармияға алынған булған. Ул ҡайҙалыр, нисектер үлеп ҡалған, кире ҡайтманы. {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/3-сө бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/5-се бүлек]] }} [[Категория:Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] fl58yhn86go19vutcaya20a4ce7buaz 0 4560 21104 21064 2020-07-02T17:17:49Z Тутыйғош 404 21104 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/4-се бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/6-сы бүлек]] }} [[File:Сулейманов Аглей Фазлеевич. 1943 год.jpg|мини|справа| 18 йәшлек Әһлей Сөләймәнов һуғышҡа китә. 1943 йыл]] '''5-се бүлек''' '''Военкомат''' Иртә менән Иҫәнғолға килдек. Бер-ике сәғәттә барлап, 8 һумдан аҡса биреп, сана янынан китмәҫкә ҡушылды. Башҡа аттар ҙа килтерҙерҙеләр. Теҙҙеләр. Йөҙгә яҡын ат. Дүрт-биш призывник-возчик. Халыҡтың күплеге! Ҡуҙғалдыҡ! Осо-ҡырыйы күренмәй. Ике-өс саҡрымдан яртыһын кире борҙолар. Самокин тигән ауылға килдек. Беҙ бер өйгә 12 кеше төштөк. Ике ҙур өй. Урын күп. Ашау-эсеү юҡ! Ныҡ арытылған, иҙәнгә нисек тура килде, шулай йығылдыҡ. Бында бер ят ҡыҙ ҙа бар. – Мин Мея-Мей. Атам поляк, - тип миңә һырлығып, яурыныма ҡулын һалды ла: Һинең яратҡан ҡыҙың бармы? Армияға, һуғышҡа китәһеңме?- тип төпсөнә башланы. Ырғып тороп сығып киттем да ошондай ҡыҙҙар ҙа бар икән тип аптыраным. Ул минең арттан – тышҡа. Мин – эскә инәм. Саҡ ҡотолдом. Иртәнге туғыҙҙа Сараҡташ станцияһына киттек. Кискә саҡ килеп еттек. Кемдең квартираһы бар, барырға рөхсәт иттеләр. Әсәйем менән Миңлеғәленең әсәһе килеп еттеләр, беҙҙе осратып, күмәкләп апай-еҙнәйҙәргә килдек. Иртәгеһен кискә тиклем көттөрҙөләр. Бына киттек поезд менән. Тимер юлында һанһыҙ туҡталыш! Өсөнсө көн генә 90 км үтеп Ырымбурға килеп еттек. '''Тоцк''' Ырымбур аша Тоцк хәрби лагергә килтерҙеләр. Лагерь яҡын, йәйәүләп барабыҙ, тинеләр. Стройға ла теҙмәнеләр. Ҡапҡанан сыҡҡанда мал һанаған кеүек һанап үткәрҙеләр ҙә, йәйәү киттек. 7-8 км үткәс, бер оҙон землянкаға индек. . Ике ҡатлы урындыҡ ситән һалам ябылған. Ошонда ун-ун биш көн йәшәнек. Һалам араһы шытырҙай эре-эре ап-аҡ беттән. Ныҡ беткә сумдыҡ. Мунсаға барҙыҡ. Тышта ҡаты һыуыҡ. Йылымыс һыу менән йыуынып сығыуға хәрби кейем кейҙек. Беребеҙҙе икенсебеҙ танымай. Башта йондоҙло кәпәс, брезент бушлат, күлмәк-ыштан, ботинкалар, обмотка... Үҙ кейемдәребеҙҙе тоҡҡа һалдыҡ. адресын ҡағыҙға яҙып. Икенсе баракка ҡайттыҡ. Бында яҡты, йылы. Ике пар одеял менән ҡапланған. Икенсеһе ябынырға. Ашау хөрт. Маршовый рота төҙөлә, тинеләр. Беҙҙең күбебеҙ эләктек. Поезд менән алып киттеләр. Ҡайҙа - белгән юҡ. Мин Шәмислам, Ғәлиәхмәт, Миңлеғәлеләрҙән айырылдым. Улар ҙа бер-береһенән айырылғандар. Тоцкиҙа айҙан ашыу булғанмындыр. Бер заман фамилия менән саҡырып алып киттеләр. Лагерҙың икенсе өлөшөндә шундай уҡ землянкала тора башланыҡ. Бында күп ташламалар. Мунсанан һуң яңынан кейендереп, строй менән Ырымбур вокзалына килдек. 2-3 көн бында булдыҡ. Тағыла поезд менән киттек. '''Окоп, окоп, окоп''' Поезда товарный вагондарҙа барабыҙ. Уртала – тимер мейес – буржуйка. Гел генә яҡһаң, тиҙ ҡыҙҙара. Ҡурҡыныс. Аҙ яҡһаң – һыуыҡ. Консерва, сухари – аша. Һыу – эс. Йыуыныуҙы оноттоҡ. Ҡайсаҡ бик оҙаҡ яланда торабыҙ. Ҡайсаҡ шәп барабыҙ.Бер тапҡыр беҙҙең ҡаршыға эшелон килеп туҡтаны. Унан раненныйҙар сығалар-инәләр. Һуғыштан инвалид булып ҡайтып баралар. – Һинең шинелең өр-яңы! Мин ҡайтып барам... Шинелдәрҙе алмаштырайыҡ! Һин фронтҡа бараһың, әллә нисә шинель осрар! Бир инде – тип инәлә бит бер ҡаҙаҡ. Бирҙем. Ауыл, станцияларҙа туҡтау юҡ. Гел ҡырҙа. Бер иртәлә вагондарҙан төшөрөп бер урман ҡырлауына килдек. Окопаться! Соҡор ҡаҙып, төшөп ултырҙыҡ. Һәр окопта ике кешебеҙ. Полевая кухня йылы аш килтереп яҡшы туйындырҙылар. Арытҡан. Окопта ултырған килеш бер ни белмәй йоҡлайбыҙ. Бер уянғанда – төн. Тынлыҡ. Барыһы ла йоҡлай. Обед килде. Күп кеше йөрөмәйбеҙ. Сират менән котелоктарға һалдырып алдырабыҙ. Көтмәгәндә команда: всем! Боевым маршем вперед! Снарядтар гөргөлдәгән яҡҡа – алғы һыҙыҡҡа барабыҙ. Артиллерия подготовкаһы туҡтамай беҙҙеке ата. Катюша ла ата. Уның снаряды күренеп оса! Ул бик көслө ҡорал. Яндыра, емерә! Шәп! Беҙгә лә ҡыуаныс. Унан – наступлениегә! Шуныһы ҡыуаныслы: бер генә отступление күрелмәне! Отступление – ҡурҡыныс хәл! Яраланып йығылған, әммә госпиталдә дауаланғас, йәшәрлек кешеләр йығылып ятып ҡала. Уларҙы фашистар атып үлтереп үтерҙәр ине! Бына ошолай 1943 йылдың яҙы ла, йәйе лә булды. Июль-август. Эҫе! Каскаларҙы, артыҡ нәмәләрҙе вещмешоктан ташлап бөттөк. Шинель-скат ҡамыт кеүек муйынға эленгән. Шинелдәрҙе лә ташлап киттек. Алдағы көндәрҙә ней кейербеҙ – күҙ алдына килмәй. '''Алма''' Немецтар отступать иткәс, беҙ, һалдаттар, иркенерәк эркелешеп алға барабыҙ. Гел генә һуғыш – атыш булмай. “Воздух” тревогаһы алдан уҡ хәбәр ителә. Һәр беребеҙ йәшеренергә урын эҙләйбеҙ. Отбой – тағыла атлайбыҙ. Бына привал. Яҡын ғына ҡыуаҡлыҡ. Аранан бер ағастан ҡып-ҡыҙыл! Эре, бешкән алмалар күренә. Берәү ҙә бармай, алмай. Ял иткеһе килә. Мин ҡыҙығып, ағастан күҙ алмай өҫкә ҡарап ағасға барып еттем. Алмаға ынтылып , өҫкә күтәрелдем. Гимнастерканы салбарға тығып, иҙеүҙән эскә тыға башланым. Бер алма төшөп китте. Түбән ҡараһам – рогаткаларға арҡыры ағас ҡуйылған котелок эленгән. Өҫтө ап – аҡ күперек. Ут бик аҙ ғына янған да һүнгән. Ике яғынан ике һалдат ята! Улар икеһе лә үле. Эре йәшел себен, ҡуңғыҙҙар мәйеттәрҙе ҡаплаған. Уларҙы күреп, мин ағас башынан мәйеттәр эргәһенә ҡолап төштөм. Нисек өҫтәренә йығылмағанмын! Тырмашып торҙом да йүгереп иптәштәр янына килеп, гимнастеркамды күтәрҙем дә алмаларҙы тупырҙатып ҡойолдорҙом. - Теләһәгеҙ, ашағыҙ, - тип көскә әйтә алдым. Комроты ла бында икән, уға һөйләнем күргәнемде. Ул санитарҙарға әйтергә кәрәк тигәйне лә, ошо моментта алға китергә команда булды. Ике һалдат ятып ҡалды. Хәбәр итеүсе булманы. Бына былар “без вести пропавшие” лар списогына эләктеләр тип фараз итергә генә ҡала. '''Үлектәр''' Фашистар сигенгән саҡта, беҙгә произвольно барырға рөхсәт ителә, тик ҡалышмаҫҡа, ныҡ таралышмаҫҡа. Алдан фашист самолетының килеүен иҫкәртеп торалар. Беҙ ҡалай етте шулай йәшенәбеҙ.: яр, соҡор, кювет, ағас араларына. Украин ере тигеҙ күренә, әммә тәрән, оҙон-оҙон бейек, текә ярлы валдар ҙа осрай. Беҙ вал буйлап киләбеҙ. Привал. Ял. Валдың иң төбөндә ҡояшҡа ялтырап баян ята. Берәү ҙә төшөргә теләмәй. Тәрән. Шул саҡ теүәккәләп төшөп киттем Ярты вал төшкәс, ҡоро ҡыҙыл балсыҡ ҡом шикелле ишелеп мин шыуып килеп төштөм. Өр-яңы баян. Ҡайыштары ла файҙаланмаған. Төймәләрҙән тауышты тикшереп, арҡаға аҫтым да күтәрелмәксемн. Балсыҡ шыуа. Бик текә яр. Мин ҡат-ҡат тәгәрләп төшәм. Яр башында ҡарап торған һалдаттар минән көлә. Ахыры өҫкә киттем. Текә, өңөлөп торған яр аҫтында үлтерелгән, иҫәпһеҙ күп, кешеләр ята! Себен, ҡуңғыҙ шаулай, мыжлай. Ҡортлағандан гәүҙәләр ҡыбырлай Ҡурҡыныс! Ауыр еҫ! Түбән йүгерҙем. Төшкән урында, өҫтә һалдаттар һаман тора. Минән хахылдап көләләр. Түбән төшһәм, тағын шундай урын, үлектәр! Ҡурҡыныс! Ҡара тир булып төшкән урынға килеп өҫкә үрмәләүҙән башҡа сара юҡ! Бер офицер ремендәрҙе һалдырып, ялғатып оҙон бау эшләп төшөрҙөләр. Уның осона сытырмандай йәбешеүем булды, өҫкә, яр ситенә, һәй№№өйрәп тә сығарҙылар! Минең һөйләрлек тә хәл юҡ! Мин күргәндәрҙе һөйләгәс, көлөү ҡасты! Бер команда төшөп, тикшереп сыҡҡас: – Собраться на митинг! – тигән приказ булды. Ҡыҫҡа ғына фашистарҙың ҡанлыһығыҙын һөйләнеләр. Ҡыҫҡа ваҡытлы митинг үткәрҙеләр. Күргәндәрҙе һөйләп, бына ниндәй йыртҡыслыҡ эшләп киткән фашистар! Туған ил өсөн уларға бер ниндәй мәрхәмәтлек юҡ! Балаларҙы ла йәлләмәгәндәр, ҡәбәхәттәр! '''Баянсы''' – Баянды сығарғас, уйна инде, - тиҙәр. Мин уйнай белмәйем. Баянист тә бик тиҙ табылды, баяғы баянда өҙҙөрөп уйнап ебәрҙе. Унан бейеү көйҙәренә күсеү менән һалдаттар беләләрме-юҡмы, бейергә керештеләр. Шулай, арыу- йонсоуҙы оноттороп, сихри музыка барыһында ла дәрт уятты. Ҡыҙыу бейешеү барғанда: – Воздух! - тип тревога күтәрелде. Тырым-тырағай һә тигәнсә бөтә һалдаттар юҡ булды. Фашист самолеттары күренеп, тиҙ арала килеп тә еттеләр. Инде бомбаға тоторҙар, ахыры! Шул саҡ беҙҙән алыҫ түгел минометтан шквальный күмәк зениткаларҙан ут астылар. Тәү тапҡыр шартлаған, яна-яна барып төшкән самолеттарҙы күрергә тура килде! Был беҙгә ҙур ләззәт, рәхәтлек, шатлыҡлы тын алыу бирҙе! Кире ҡайтҡан самолеттар 3-4 – ҙән артманы. – Отбой, вперед! - командаһы булғас, бер кемдең иҫе китмәй, баян янынан атлап үтәләр. Юлдың саңына ла иҫе китмәгәндәй, юл уртаһында һерәйеп гордо баян тороп ҡалды. Хәҙер уның бер кешегә лә кәрәге юҡ! Түҙмәнем. Баянды арҡама йөкмәм алдым. Һуңынан мин был баянды поварға биреп киттем. Айырылмаҫ инем дә, мөмкин түгел! Ауыр шул! '''Мөғжизәле осрашыу''' Яҡтырғас, беҙҙекеләр ололар араһынан ауылдаштары, туғандары менән осрашалар. Шул саҡ беҙҙең эшелон һалдаты Муллануров: – Урта Муйнаҡтан бер кеше, Ейәнсуранан, Муйнаҡ ауылынан берәйһе юҡмы тип һораша, - тине. – Мин Ейәнсура! Мин – Урта Муйнаҡтан! Был кеше эргәһенә мине алып бар, - тип ҡысҡыра һалдым. Барҙыҡ. Баяғы һорашыусы Урта Муйнаҡ ауылы уҡытыусыһы, скрипкасы Таһир ағай Ҡарабулатов булып сыҡты! Беҙ – ауылдаштар! (Ҡарабулатов Әнәс – уның улы, педагог, ул да скрипкасы. Хәҙер Өфөлә йәшәй. Уларҙың туғаны, Таһир ағайҙың бер туған ҡустыһы Рафиҡтың улы - билдәле музыкант Ҡарабулатов Рәсүл). Таһир ағай миңә еҙнәй тейешле ине. Ағай тип әйтергә өйрәнгәс, ағай тинем дә ҡуйҙым. Бына ошондай мәхшәрҙә, һуғыш ваҡытында, туғандар осрашһын әле! 1943 йылдың май аҙағы – июнь баштарында... Яҡтыра башланы. Минең борсаҡ концентратынан бутҡа беште. Сәй ҡайнатып, ашап-эсеп алдыҡ. Эй, һүҙҙәрҙең күплеге! Ҡыҫҡа-ҡыҫҡа хәтирәләр, ҡайһы бер ҡыҙыҡтарҙы иҫкә төшөрөп, көлөшөп алдыҡ. Ашап-эсеп бөтөүгә мин ағайға бер пакет борсаҡ концентраты бирҙем, ә ул миңә күп итеп көнбағыш колбаһы бирҙе! Колба- май сығартҡан ерҙә көнбағыш майын һығып, баҫым менән ҡыҫып сығарып алынған көнбағыш түпрәһе. Икмәк кеүек тәмле, майлы ашамлыҡ! Таһир ағай менән ошо осрашыу аҙаҡҡыһы булған икән. Мин уны осратҡандан һуң ағай ҡаты яраланып, госпиталдә ятҡан, шунан ҡабаттан передовойға ебәргәндәр. Һуңынан инде, һөжүм ваҡытында, яу яланында ятып ҡалған. Был 1943 йылдың ноябре була. Ул гел фронтта, передовойҙа йөрөгән! Беҙ передовойға ингәнсә, оҙаҡ ҡына урманда йәшәнек. Беҙҙән ауылдар, станция алыҫ булды. Яҙыу ҡыҫҡа булһын тип туҡталып тормайым. Тик шуныһы ғәжәп: ниндәй күп халыҡ араһында осраштыҡ! Һаман ошо осрашыуҙы онотоп булмай. Мөғжизәле осрашыу! Таһир ағай ҡайта алманы... '''Ҡоҙоҡ''' Август айы. Эҫе. Һыу! Һыу! Тамаҡ ҡатты... Ҡайһы бер ауылдар тулыһынса емерелгән, яндырылған. Нигеҙ, мейес торбалары ғына һерәйешеп торалар. Ҡайһы бер ауылдар осрай ҡурсаҡ кеүек матур, бөтөн, төҙөк ! Бындайҙар элекке помещиктарҙың ауылдары. Хәҙер фашистар менән бергә ҡасҡандар. Украина ере, билдәле, уңдырышлы. Эшкәртелмәгән урын юҡ. Бөтә нәмә өлгөргән мәл. Ҡарбуз, ҡауын, помидор, ҡыяр, кәбеҫтә, кишер-шалҡан, картуф! Яланда кукуруза, арыш, арпа, борсаҡ, ҡара бойҙай. Эре-эре башлы көнбағыш. Айырым ҙур-ҙур майҙйндарҙа шылтырап ултырған мәк! Уларҙы күреп беҙ ғәжәпләндек. Фашистар опиум эшләү өсөн үҫтерткендәр! Алда ҙур ауыл күренде. Ҡыуандыҡ! Һыу була, тип. Ауылға килеп ингәс, ҡоҙоҡ янына туҡтаныҡ. Оҙон сынйырлы ағас күнәк. Һыу сығарҙылар ҙа, алдағылар ҡоҫоп, төкөрөнөп ситкә йүгерҙеләр. Баҡһаң, фашистар тере кешеләрҙе баштүбән ошо ҡоҙоҡҡа ташлағандар! Килгән ауыл кешеләре фашистарҙың был вәхшиллеген һөйләй алмай, иланылар! Бына шулай фашист ҡанһыҙлығының сиге юҡ! '''Малай''' Фашистарҙы ҡыуалап киләбеҙ. Улар машина, мотоциклда ла, йәйәү ҙә һыпырталар. Был да шул 1943 йылдың август айында. Ауылға инеп киләбеҙ. Берәүҙәр ура ҡысҡыра, икенселәре йырлай, өсөнсөләре илап ҡаршы алалар. Квас, һыу сығаралар. Бер өйҙөң алдында ҡатын-ҡыҙ ике ҡулын алға һуҙып, беләктәренә арҡыры һалған үлек балаһын күтәреп тора. Үҙе бик әсе күҙ йәше түгеп, ҡысҡырып һөйләнеп, аҡырып та ебәрә, илай. Сәбәбе: уның улы, алты-ете йәшлек малай немец телен белгән, уларса йырлағанда хатта. Бына был машиналарына тейәлеп үтеп барған фашистарға көтмәгәндә: Һеҙ Мәскәүҙе алдыҡ тип тә ҡысҡыраһығыҙ, Мәскәүҙе баҫып алыу түгел, уны күрмәнегеҙҙә! Ха-ха-ха! Хәҙер ҡуян кеүек ҡасаһығыҙ! – тип ҡысҡырып ебәргән. Кинәт машинаны туҡтаттылар ҙа бер фашист һикереп төшөүе булды, улым ишек алдына, унан һарайға ҡасты... Мин бер һүҙ әйтергә лә өлгөрмәнем, фашист һарайға инеүе булды, атыу тауышы ишетелде! Улымды атып ултереп, йүгереп барып машинаға менеүе булды, ҡуҙғалып та киттеләр! Ҡәһәрҙәр! Шулай һөйләнә-һөйләнә улын ҡосаҡлап, йәнөҙгөс тауыш менән илай башланы. Уны өйөнә индереп киттеләр, ә беҙ ары киттек. '''Кортик''' Наступлениеға барабыҙ. Артиллерия, “катюша”ларҙан һуң танктар ҙа ҡыуып етте! Фашистарҙы беҙ – пехота – уратып пленгә алдыҡ. Һөйләп-яҙыуы оҙон һымаҡ. Был бик тиҙ эшләнде. Пленныйҙарҙы ниндәйҙер отряд көтөү һымаҡ эркелдереп алып та китте. Саң-томан һауаны ҡапланы. Ҡояш ҡыҙарып ҡына яҡтырта. Әйтерһең дә, кис була башланы. Ошо саҡ беҙ фашистарҙың брустверына һикереп төштөк. Уның бейеклеге кәм тигәндә 1,5 метр. Блиндажға иң тәүге булып керҙем. Фашистар бөтә нәмәһен ташлап ҡасҡан. Траншеяла ерҙән “тумбочка” ҡалдырылған. Өҫтө ебәк салфетка менән ябылған. Беҙҙең яҡҡа ҡараған траншея стенаһына ҙур ғына көҙгө батырылып ҡуйылған. Бер яғындағы кәштәлә - ҡырыныу приборҙары, икенсе яғында – помазок, һабын. Фашист офицерына һуғышта ла комфорт, привилегия! Тумбочка янында яҫы ҡайышлы кортик. Кортиктың һабында, ҡынында алтын менән ниҙер яҙылған, именной! Мин үҙ ҡайышымды ташлап, быныһын быуып алдым. Кортик яҫы, яҡшы сталдән. Өр-яңы кеүек. Бер урында целлофан пакеттарға һауа инмәҫлек итеп йәбештерелгән икмәк буханкалары ята. Икмәккә “1939 бешерелгән” тип яҙылған. Шунда уҡ сынаяҡ аҫты ҙурлыҡта, һары-көрән төҫтә, түңәрәк һауыттар. Быларҙың һәр береһендә лә икмәк кеүек һыйыр майы тултырылған да печать ҡуйылған. Көс еткәнсә икмәк, май алып үҙ отделением барып, иптәштәргә бирҙем. Улар тиҙ генә тағы ла барып килделәр. Шпик, бөтөн сусҡа ҡабырғаһын да онотмағандар. Барыла 1939 йылда консервировать ителгән, бы4аса күрелмәгән целлофан пакеттарҙа. '''Яраландым''' 1943 йылдың августы. Аҙаҡҡы ваҡыт беҙҙең ғәскәрҙәр сигенеү белмәне. Һуғышта иң ауыры - пехотала. Пехота үтмәгән ер-ауыл, ҡала фашистарҙан азат ителгән тип һаналманы. 25 августа Харьковты алдыҡ, унан бер туҡтамай алға киттек. Фашистар алдан әҙерләнгән рубеж – оборонаһына етеп ҡаршы торорға әҙерләнә, ләкин беҙҙең ғәскәрҙәр уларға тын алырға бирмәй тар-мар итә, алға, наступление менән баҫа киләбеҙ. Йүнәлеш - Полтава ҡалаһын азат итеү. 31 август. Иртәнге сәғәт 9 – ҙан артподготовка 40-45 минут барҙы. Унан наступление. Фашистар - ҡалҡыулыҡта, ә беҙ өҫтәл кеүек тигеҙ яланда үтеп, уларҙың оборонаһын йығырға тейешбеҙ. Беҙ оборона линияларын алып, туҡталмай фашистарҙың артынан йүгерәбеҙ. Һуғыш ҡыҙғандан- ҡыҙа! Танктар менән бергә йүгерәбеҙ. Фашистҡа нәфрәттең сиге юҡ! Ниндәй яза бирһәңдә, аҙ кеүек! Әммә ҡоралын ташлап, ҡулдарын күтәреп торған фашистарҙы, күптән түгел беҙгә атып ятҡан кешеләрҙе, беҙҙең һалдаттар ҡырып һалыр көсө, мөмкинлеге бар, ләкин теймәйбеҙ, атмайбыҙ. Пленгә төшәләр. Тәү тапҡыр мадьяр, румын, чех, словак, болгар, тағы әллә ниндәй милләттәрҙе пленгә алабыҙ ҙа ары китәбеҙ. Ҡояш байып, ҡараңғы төшөр алда һуғыш бик көсәйеп китте. Тубыҡтан юғары, аяҡҡа уралған, уңған, ҡуйы тары араһынан йүгерәбеҙ. Фашистҡа оборона тотоу форсатын бирмәй юҡ итеү – төп маҡсат. Ҡапыл мин туҡтаным. Һул янбашҡа бик ныҡ, көслө һуҡтылармы ни! Һул аяҡ йөрөмәй. Ойоған кеүек һул аяҡҡа көс етмәй! Сәүмәйеп йығылып киттем. Минең йығылғанды минең һалдат Ғайсин Шакир, Ишков Михаилдар күргәндәр ҙә; наш отделенный упал! Ранен или что, тип ҡысҡырып йүгерешеп килделәр. Аяҡҡа баҫтырып ҡарарға уйлағайнылар, аяҡ ныҡ яраланғанын күреп, әле генә шартлаған снаряд воронкаһына төшөрҙөләр ҙә, үҙҙәре туҡтауһыҙ алға киттеләр. Мин шул снаряд воронкаһында ятып ҡалдым. Хәҙер ныҡ әрнеү – ауыртыу башланды. Һул яҡ янбаш-аяҡ менән кәүҙә тоташҡанбыуыны ҙур осколка һөйәктәрҙе ватып инеп ултырған.Теге сталь кортиктың яртыһынан күберәген эләктереп, ярып ебәргән. Әгәр шул кортик булмаһа, был осколка минең аяҡты төбөнән өҙөп үтеп, уң аяҡты зарарлар ине. Уның көсөн кортик бик ныҡ кәметкән. Бына бит! Йән биргәнгә йүн бирә, тигәндәй, ошондай һаҡлағыс булыры насип булғандыр инде. Мин 8 ай алғы һыҙыҡта отделение командиры булып йөрөнөм пехотала. Пехота – ул дошманға аяуһыҙ, күкрәген-башын ҡуйып хәрәкәт итеүселәр! Воронкала бызырлап һыу күтәрелә! Күбекләнеп, һыу аҫтынан сыҡҡан һауа өргән һабын ҡыуығы кеүек.Айырма шунда: күбектәр күтәреләләр ҙә тоноҡ шартлау менән юҡ булалар, ә бында һыу өҫтөн төтөн ҡаплай ҙа бер нәҙек көбөктән күтәрелгән кеүек уралып-уралып күтәрелә! Тын алыу ауырлаша! Киҫкен газ еҫе! Мин воронканан өҫкә, иркенгә сығырға тырмашам! Ярҙам һорап бер-ике ҡысҡырҙым! Хәҙер бөтә донъя тын! Танк, самолет, артиллерия, автомат – бер тауыш та ишетелмәй. Бер комвзвода, комроты, комбат, штаб тирәһендә булманым, йөрөмәнем. Рядовой һалдат-пехотинец булып алғы һыҙыҡта йөрөнөм. Ялға сығыу, йә бер нисә еңел ранение кеүек хәл булманы! Бер тапҡыр һәм ҡаты яраландым да фронтҡа йәки башҡа частка, эштә файҙаланырға яраҡһыҙ тип госпиталдән госпиталгә күсереп дауаланылар! '''Мародерҙар''' Мин тигеҙ ерҙә, тары араһында ятам. Ныҡ сарсаным! Тамаҡ ҡатты! Аяҡтағы ҡыҙған, эҫе осколкаларҙың яндыра башлауына, йәрәхәттәрҙең аҡылдан шашырлыҡ дыуылдап һыҙлауы, ауыртыуҙар көсәйҙе. Тауыш биреүҙән файҙа юҡ! Сөнки минең тамаҡ төбө лә ныҡ ауырта! Тауыш сыҡмай! Күҙҙәрем ҡабағы тулыша! Күрмәй башланым! Һиҙәм: таң яҡтырып, ҡояш ҡалҡа! Йылылыҡ килә. Йән биргәнгә - йүн бирә, тигән әйтем бар. Һәрмәләнә торғас, бер оҙон ғына, нәҙек ағас ҡулға эләкте! Шуның осона аяҡ обмоткаһын бәйләп, өҫкә күтәрҙем дә, икенсе осон ергә терәп, тегеләй-былай йөрөтәм! Ауыртыу-һыҙланыу сикһеҙ! Тауыш юҡ ҡысҡырырға! – Кемдер бар, ярҙам һорай! – тип русса һөйләшеүселәрҙе ишетеп, бөтә көсөм менән таяҡты сәүмәлетәм. Алдыма ике һалдат килеп баҫты. Береһе һыҙғырыуға, арба егелгән ат туҡтауын тойҙом. Өсәүҙәр. Башта минең вещмешокты арҡанан алып тикшерҙеләр.Унан кеҫәләрҙәге документтарҙы сығарып ҡаранылар ҙа кире минең өҫкә ырғытып: – Бесполезно! Ничего нет, ни денег, ничего нема! – тинеләр ҙә, арбаға ултыра һалып китеп тә барҙылар! Санитарҙар икән, тиһәм, былар мародерҙар булып сыҡтылар. Өмөт юғалды! Инде берәү ҙә килмәҫ! Яра ут кеүек яна, һыҙлай. Тәҡәт ҡалманы... '''Таптылар''' Шулай ҙа таяҡты әленән - әле өҫкә күтәрәм, сайҡайым. Ошоно күреп ҡалып, минең янға ике санитар килеп туҡтаны. Улар үҙ-ара мардерҙарҙы проклятые шакалы тип әрләп, документтарҙы йыйҙылар ҙа, мине күтәреп арбаға һалдылар. Унда минән башҡа ике яралы һалдат, үлгән офицер ята ине. Тары араһынан сыҡҡас, резина тәгәрмәсле арба еңел генә, һелкетмәй китте. Ҡайҙалыр килеп еткәс, мине арбанан алып таҡтаға күсереп һалдылар. Бер медик өҫ кейемдәремде сисеп тә торманы. Ҡайсы менән ҡырҡҡылап алып ырғытты. Мин шәрә ятам. Врач-ҡатын бер ниндәй укол-дарыуһыҙ һул аяҡты йылы һыу һабынлап менән йыуғас, операция эшләргә кереште. Бысаҡ менән янбаш быуынды ҡырҡҡылай. Ҡан эркелә. Икенсеһе йыуып төшөрә. Мин бер ниндйә ҙә ауыртыу һиҙмәйем. Шытырлаған тауыш ишетелде. Бына ошо моментта йөрәк өҙгөс ауыртыу һиҙҙем! Әйтерһең дә, тере итте йолҡалармы ни! – Ну, вот, мо-ло-дец, солдат! Выдержал! Вынула твои осколки! – тип миңә пинцет менән эләктергән ҙур ғына осколок күрһәтә. Ҡыйынлыҡ менән генә күҙемде асып ҡараным. – Может, возьмешь на память? Не надо? Бросаем! – тип, яраны эшкәртергә тотондо. Бер оҙон тимергә мамыҡ уратып, бинт менән һул аяҡты, һуңынан күкрәккә тиклем бәйләгәс, алып китергә ҡушты. Мине бер ер иҙәнле өйгә индереп, йәйелгән һаламға һалып сығып киттеләр. Был өйҙә бер үҙем. Бер кем юҡ. 3-4 көн дә үтеп киткән, ахырыһы. Төнөн, иртән-кисен фашист самолеттары передовойҙы үтеп беҙҙе бомбить итеп китә. Яраланғандар һаман күбәйә! '''Дергачи госпиталендә''' Санчастә нисәлер көн үткәс: – Госпиталгә оҙатабыҙ, - тип носилка һалып тышҡа сығарҙылар. Күҙ әҙерәк асылғайны инде. Машинаға һалдылар. Машина борты нышып тултырғандай, бик тығыҙ тейәнеләр! Ҡуҙғалдыҡ. Машинаның һәр һелкенеүе яраға һуҡҡандай, ныҡ ауырта! Ыңғырашыу – ҡысҡырыу, кемделер һүгеү... Шау-гөр киләбеҙ! Шофер нисек кенә булһа ла, һелкетмәҫкә тырыша.Уның радисвязе бар икән. Фашист самолетының хәрәкәте тураһында хәбәр итеп торалар. Шофер мөмкин тиклем тиҙлекте көсәйтеп урманға инеп ышыҡлана, кешеләрҙән тауыш-тынһыҙ ятыуын үтенә! Тынлыҡ. Юғарынан разведчик - “рама” осоп үтә. Уның күрһәтмәһенән истребитель, бомбардировщиктар килә. Көтмәгәндә үтә лә яҡшы маскироваться иткән зенитчиктар залп артынан залп бирәләр! Көтөлмәгән урында зенит артиллерияһы утынан ялпылдап янып, уҡтай атылып береһе артынан икенселәре фашист астарының юҡ ителеүен күреп беҙ тауышланмай ғына ләззәт-йәм күрәбеҙ. Ҡояш байыуға беҙҙең янға аттар килә һәм арбаға тейәп госпиталгә, Дергачигә, алып баралар. Дергачигә көн дә тиерлек фашистарҙың налеттары барҙы. Тимер юлы эшлектән сыға. Бында ранбольнойҙар һаман килә лә килә. Тормош ауырлашты. Ашау бик насарланды. '''Кризис''' Бер саҡ минең тамаҡ шеште! Тын алыуы ауырлашты. Воронкала ағыуланыуымдың сәбәбе бына көтмәгәндә көсәйҙе! Иҫтән яҙам. 11 көн бер ни белмә! Ятам. Врачтар минең ғүмерем өсөн көрәштеләр. Иҫкә килеп йәшәй башлағас, улар миңә былар тураһында һөйләйҙәр, ҡыуаналар. Ошонан һуң ғүмерем буйы тауышымдың сикләнеүе, йырлай алыу оҫталығы, ҡурайҙа өзләп күкрәк менән уйнауҙан мәхрүм ҡалдым. Был ерҙә хөрмәтле Юлай Ғәйнетдинов менән килешмәүем хаҡында әйтеп үтәйем. Ул әйтә: ҡурайсылар ике төргә бүленә, беренселәре өзләп күкрәк менән уйнағандары, икенселәре һыҙғыртып уйнаусылар, улар өзләмәй, күкрәк менән уйнамай! Улар инде ысын ҡурайсылар булып һаналмай уныңса. Бының менән мин ризалаша алмайым! Аҙмы ни ангина, башҡа төр тамаҡ ауырыуы кисереүселәр! Бигерәк тә беҙҙең быуат йәштәре! Ашау-йәшәү, техника ремонтлау туң, ҡара ерҙә, буран һыуыҡтары... Былар йәшәү өсөн ынтылыш шарттары, әммә ул саҡ һаҡланыу, ҡурай тураһында хис итеү ҡайғыһы юҡ! Шуға күрә, мин “икенсе сорт” ҡурайсыларҙы яҡлайым һәм йәлләйем! Тормош шарттары ҡурайҙа уйнауға бик ныҡ тәьҫир итә! Фронтовиктарҙың барыһы ла өзләмәй, күкрәккә һалмай! Минең йәштәштәр күбеһе тормош шарттарынан был һләтлектән мәхрүм ҡалды! Төн. Поездға! Тиҙ генә йыйынырға ҡушылды! Поезд көтә! Эвакуация! Раненый һалдаттарҙың нимәһе генә булһын! Хәҙер котелогы ла юҡ. Ҡалаҡ бар! Кружка! Ҡалала тынлыҡ. Ут-яҡтылыҡ юҡ. Маскировка. Носилка менән машинаға, унан ике ҡатлы нары – ҡаты таҡта. Постель юҡ. Эшелонға тейәү ҙә ударно, бик һәләт башҡарылды. Поезд свисток бирҙе лә, ҡуҙғалып та киттек. Төн буйы, көн буйы, тағыла бер төн бер туҡтамай барабыҙ. Икенсе көн кисен туҡтаныҡ. Ишек шар асылды. Вагонда тын алғыһыҙ ауыр еҫ, һаһыҡ. Беҙҙе йәп-йәш ҡыҙҙар, ҡатындар тырышып-тырышып вагондан сығарып теҙеп һалдылар. Тағыла кемдәрҙер килеп беҙҙе грузовойға тейәп, бер зданиеға алып килделәр. Был ҙур ғына мунса икән! Берәүҙәр эскә ташый, икенселәре – йылымыс һыу, һабын менән йыуындыралар, өсөнсөләре - кейендерә. Машинаға, арбаға тейәйҙәр. Бер әҙерәк ваҡыттан дүрт-биш ҡатлы бинаға килтерәләр. Был инде ысынындан да госпиталь икән! Мин икенсе этаждағы палатаға тура килдем. Матрац, простыня, одеяло, яҫтыҡ – бары ла төш кеүек! Беҙҙең палатала 12 койка ҡуйылған. Ятыу менән барыбыҙ ҙа йоҡлап та киткәнбеҙ. Киске ашауға ла ҡайһы берәүҙәрҙе торғоҙа алманылар! Вагон таҡтаһында, ҡатылааунап килеү һәр беребеҙҙе ҡаҡшатты. 3-4 көн врачтар нисек кенә тырышмаһындар, ранбольнойҙарҙы йүнләп ҡарай алманы. '''Гипста ятыу''' Мине гипскә урап һалдылар. Һул аяҡтың башы ғына күренә. Шунан алып күкрәкте лә гипс менән урап һалдылар! Гипс кибә башлауҙан бөтә тәнде уратып ҡыҫты! Мин төрлөсә ярҙам һорап, шарылдап ятыуыма бер ниндәй иғтибар булманы. Башҡаларға тыңғы булмағас, айырым бүлмәлә тоттолар. Гипс кибеп ҡыҫыуҙан туҡтаны, ләкин ауырттырыу баҫылманы! Үҙем ашай башланым. Тарелканы гипс өҫтөнә, ауыҙға яҡын ҡуялар. Сестра ҡарап, көтөп ултыра. Башта бер аҙ күтәрттеләр. Дүрт ай гипста яттым. Ярарнан һары һүл ағып, янбаш һыуланғас, ныҡ ауырта башланы! Энә менән сәнскеләйҙәрме ни! Тәҡәт юҡ! Ҡарлыҡтым! Тауыш бөттө! Тын! Тулай алмайым! Бөтә тән таш менән ҡыҫылған! Икенсе ҡабырғаға ла әйләнеп булмай! Гел бер төрлө арҡамда ятам. Врачтар күмәкләп обход яһайҙар! – У него левый тазобедренный сустав разбит. Пока стараемся выдержать срок гипса, - тиҙәр ҙә үтә лә китәләр. Бына гипсты сисәләр. Врачтар ҡарап торалар, сестралар бысҡы тешле бысаҡ менән гипсты йырталар, тарталар! Гипс аяҡ тиреһенә йәбешкән! Минең ҡысҡырыу-әрнеүемә иғтибар юҡ. Хәл ҡалманы... Гипсты ярып-һыҙырып, ҡанға туҙҙырып алдылар. Гипсты бысып-ярып алған ике сестра: – Черви! – тип берҙәм ҡысҡырып ебәрҙеләр. Сестралар ҙә бит йәп-йәш ҡыҙҙар! Уларға ла был күренеш ҡурҡыныс булғандыр. Уларҙы тиҙ тыйҙылар. Терһәктәремә таянып иҙәндәге гипсты ҡарайым. Уның һап-һары булып еүешлән, йомшаған соҡоронда ап-аҡ ҡара башлы ҡорттар ҡайнаша! Өнһөҙ кире яҫтыҡҡа яттым. Гипсты йүгертеп алып киттеләр. Күҙемде асҡанда иң беренсе йылмайышып миңә ҡарап торған врачтар: – Йоҡоң бөттөмө инде? – тиҙәр. Миңә рәхәт, еңел, әллә нисек күңелле тойола. Яуап бирергә тауыш сыҡмай. – Обед ашарға ваҡыт. Ашарға килтерегеҙ. Бәлки, беҙҙең һалдат асыҡҡандыр... Арҡама өҫтәмә яҫтыҡ ҡуйып алдыма рис бутҡаһы, аҡ икмәк килтерҙеләр. Ашап бөтөүемә, сәй эсергәс: – Ну, вот, бары ла яҡшы! Тағы нимә кәрәк? – тиҙәр. – Миңә бер ни кәрәкмәй, - тип ғырылдайым. – Ярай, рәхәтләнеп ял итһен... – тип киттеләр. Мин татлы, тыныс йоҡоға сумдым! '''Конезавод им. Хреновой''' [[File:Медсанбат. Уход за раненым.jpg|мини|справа|Кеше көнлө булып ятыуҙары ауыр...]] Ваҡыт минең өсөн билдәһеҙ. Ҡайһы көн, ҡайһы ай... Был госпиталдә нисә көнмө, нисә аймы ятам. Арыулана башланым. Тышта ҡояш, аяҙ. Йөрөгәндәр тышта оҙаҡ булалар. Палатала яңғыҙ ҡалам.Тышҡа сығарыуҙарын һораным. Носикаға мамыҡ юрған йәйеп, яҫтыҡ һалғас ҡына, мине һалдылар. Урап бөткәс, өҫтән одеял менән ҡаплап нянялар алып киттеләр. Беҙ өсөнсө этаждан винтовой лестницанан төшөп дврға сыҡтыҡ. Көн ҡояшлы булһа ла, бик һыуыҡ икән! Ер туң. Ҡарһыҙ көҙ, тиҙәр. Бер ингеҙ буйына, ышыҡҡа һалдылар. Оҙаҡ ятманым. Ҡалтырап өшөгәс, нянялар көлә-көлә кире алып киттеләр. Түбән төшкәндә лә, күтәрелгәндә лә бер нисә асыҡ ишектәрҙән бүлмәләрҙең эстәрен күрҙем. Стеналар фаянс плиткалар менән ҡапланған. Һәр береһендә лә беҙҙеке кеүек плиткалы стеналар, улар сынаяҡ кеүек шыма, яп-ялтыр. Йыуыныу өсөн ҡуйылған ҙур ғына дүрткел умывальниктар стенаға ла, иҙәнгә лә ныҡ итеп беркетелгән. Бүлмәләр бик яҡшы яҡтыртылған. Ун ике койка һыйған бүлмәгә ни бары бер генә племенной мал тотҡандар! Кешеләр йәшәгән квартираларҙан күпкә яҡшы! Һуғыш башланыу менән малды алыҫ тылға оҙатҡандар. Прогулканан һуң ашап алдым да, тәмле йоҡоға талғанмын. Шул саҡ врачтар ниндәйҙер дарыу еҫкәтеп, операционныға алып киткәндәр. Беренсе гипс ниндәй булһа, шулай уҡ гипска “кейендереп” машинаға һалғандар ҙа ЖД вокзалына илткәндәр. Пассажир вагондарына урынлаштырғандар. Бөтә госпиталь сәғәт – сәғәт ярымда тейәлеп бөтә һәм поезд ҡуҙғалып та китә! Тын алыу ауырлаша, тән ҡыҫылып ауырта. Башта төш кеүек... Уянып киттем. Мин сәңгелдәк кеүек эленгән носикала ятам. Вагон тәгәрмәстәре шалтырай. Бер мөйөштә йылпым пузырһеҙ шәм яна. Минең хәрәкәтте күреп сестра яныма килә. Ул бик тиҙ эвакуироваться ителеүебеҙ тураһында һөйләне. Ҡайҙа барабыҙ – бер кем белмәй! Вагондың йомшаҡ барыуынан, “сәңгелдәктең” бәүелеүенән мин тағы йоҡоға сумам. Сөнки вагонда тып-тын! Ҡараңғы! '''Баку''' Моңло ла, матур ҙа, күңелгә тыныслыҡ та биреп арбаған ят музыка яңғырауына уянып, тыңлап ятам. Тәндә еңеллек, күтәренкелек тоям. Вагон да туҡтаған. Ара-тирә йүтәлләйҙәр. Һул ҡабырғаға брорлп музыка ҡоралын күрәһе килә! Ләкин гипс ныҡ бөрөп алған! Хәҙер ысынбарлыҡты төшөндөм. – Молодой человек! Проснулись? – ти әкрен генә бер сестра, - мы в Махачкале... Стоим у Черного моря. Концерт вот-вот кончится. Скоро тебя буду кормить, умывать. Пока терпи, - тине лә вагон буйлап китте. Еүеш таҫтамал менә “йыуындырғас”, иртәнге ашау: дөгөнән плов, емештәр, сәй. Мин өс көн, өс төн йоҡлағанмын, уятмағандар. Ҡара диңгеҙ һыуы рельстарҙан яҡын ғына! Динғеҙ тын, тулҡын ишетелмәй. Поезд ҡуҙғалды. {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/4-се бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/6-сы бүлек]] }} [[Категория:Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] 5mmbcfg5zmxg0e4y1f4t580kbi9tf78 0 4561 21108 21107 2020-07-02T17:25:05Z Тутыйғош 404 21108 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/5-се бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/7-се бүлек]] }} '''6-сы бүлек''' '''Ҡайттым''' Степной, Икенсе Украин фронттарында һуғышта булдым. Ҡаты яраланғас, яраҡһыҙ тип һаналып Харьковтан 12 км алыҫлыҡта Дергачи, һуңынан Воронеж, Баку эвакуцион госпиталдәрендә булып, баку вонврачтар коллегия комиссиһы ҡарары менән I группа Бөйөк Ватан һуғышы инвалиды булып ике ҡултыҡ таяғына таянып, һул аяғымды һөйрәлдереп ҡайтырға сыҡтым. [[File:Апрельский снег - panoramio (4).jpg|мини|справа| Ауыр апрель ҡары...]] Һуңғы станция Сараҡташтан өйгә 40-45 км. Юлда нисек булһа ла, үткенселәргә эләгә-йәбешә киләм. Таныштар үтеп китә. Улар өйгә хәбәр иткәндәр инде. 1944 йылдың 1 апрель көнө колхоздың иң ышаныслы хайуаны –племенной айғырҙы егеп Сәфәрғәле абзыйымдың улы Әхмәҙғәле абзый ҡаршы сыға. Осрашабыҙ һәм ҡайтабыҙ. Ауылға еттек тигәндә айғыр ҡарға бата, бара алмай. Ҡар ҡалын. Эҫе. Ҡар эрей. Ахыры туғарып сананы ҡаршы алыусылар һөйрәп киттеләр, ә икенселәре айғырҙы ауылы индереү өсөн эт була, өсөнсөләре – минең менән. Костылдә атлап булмай. Бата. Мине күтәреп китмәк булалар ҙә, мин теләмәйем. Ярты километр арауыҡты ҙур ауырлыҡ менән үтеп, беҙҙең ишек алдына индек. Беҙҙең өй иң ситке, беренсе ине. Ауыл осона бөтә ауыл халҡы йыйылған. Ҡайһы берҙәре илай, икенселәре йөҙөн йәшерә. Мин береһенә лә ҡалҡып ҡарамайым, сөнки һәр аҙымды ҡарап баҫырға кәрәк, бата. Ишек алдында әсәй, һылыуым Фәүзиә, өләсәй - әсәйемдең әсәһе, Нәзирә, Нәфисә, Фәррах - өс бала солан тупһаһында ялан аяҡ, яланбаш миңә ҡарап торалар. Бында бер шау-шыу, илаш - көлөш, шатлыҡ кеүек тойғо юҡ. Әсәйем, шәп ҡайттыңмы, балам, тип көскә бышылданы ла, мине эйәртеп өйгә индерҙе. Күҙ асып йомғансы, килгән кешеләрҙең береһе ҡалманы. Таралдылар. Өй эсе ҡояштан ингәнгә ҡараңғы. Урындыҡта Шәмисламдың әсәһе Мәғүҙә инәй, Миңлеғәленең әсәһе Зәйнәп инәй Һәм Ғәлиәхмәттең әсәһе Йәмилә инәй ултыра. Барыһы ла илай-илай арҡамдан һөйөп, сисендерешеп, таяҡтарымды алып ултырттылар тәҙрә янына. Был тәҙрәнән ауылдың икенсе осона тиклем урам, бөтәһе лә күренеп тора. Әсәй сәй әҙерләй генә башлағайны, барыһы ла һыпырылып сығып киттеләр. Туҡтаманылар сәйгә лә. Өләсәй, Әхмәҙғәле, өс бала өй кешенән бушағас, инделәр. Шәкәр-кәнфит юҡ. Ҡара сөсө икмәк, май. Шулайҙа донъяны онотоп күңелле итеп гөрләтеп-һөйләшеп, тәмләп сәй эстек. Сәй һуңынан өләсәйҙәр ҡатып киттеләр. Өй араһы ун-ун биш аҙым. Кискә табан атайым килде. Ҡосаҡлап, арҡанан һөйөп, йөҙөн борҙо. Һөйләшер – һорашыр һүҙ бик аҙ. Тын. Ҡараңғы алдынан ҡайтып китте. Ул өй әтмәләп алған икән төрлө ағастан. Әбейе ситтән – Зөлкамал. Ул бик кеше йәнле, ирәбе, һәйбәт. Әсәй менән ҡатышып, дуҫ йәшәйҙәр икән. Сисенеп йоҡлар ваҡыт. Аяғымда тимер ҡалпаҡлы сөйҙәр менән эшләнелгән немец ботинкаһы, яңы силғау. Ялтырап күн кеүек ҡатҡан мамыҡ (көпө) салбар, иҫке гимнастерка, иҫке һалдат кәпәсе. Эсендә бер нәмәлә булмаған буш вещмешок, ике ҡултыҡ таяғы. Бына ошолай ҡайтып индем өйгә. Таҙа эске кейем бирҙе әсәй. Кейенеп ятҡас: – Орхия еңгәй өйҙә юҡмы әллә? – тинем. – Өйҙә... Ҡаты ауырып ята, - ти әсәй. Тындыҡ. Шәмдә кәрәсин юҡ. Һәр кем йоҡлаған булып маташа. '''Яҙ етә''' Төн йоҡоһоҙ үтте... Көн башланғас, өләсәйҙәргә индем. Урындыҡта Орхия еңгәм бик ныҡ ауырып ята. Ым менән генә иҫәнләште. Иларға ҡиәфәтләнде, ләкин күҙ йәшен сығарырға ла уның хәле юҡ! Теҙелешеп Нәзирә, Нәфисә, Фәррах ултыралар. Ашарға көтәләр. Алай-былай имгәкәләп иң бәләкәй, атаһы һуғышҡа киткәс тыуған Зәбихә нәҙек кенә, еп кеүек, аяҡтары менән атларға тырышып тырышҡан, хәлхеҙ, ҡоро һөлдә... Миңә килә. Алдыма алып иркәләйем. Шыуышып әсәһе янына бара. Өләсәй айырып ала. Зәбихә илай, имергә һорай. Был юҡ! Өй һалҡынса. Әхмәҙғәле абзый саҡ йөрөй. Ике аяғы ла яраланған. Ул да фронттан ҡайтҡан. Хәлдәребеҙҙе һорашыу-белешеү юҡ. Ҡайғы баҫҡан! Бер кем килмәй, инмәй! Һәр кемдә үҙ кемдә үҙ донъя ауырлығы. Мин дә бер ҡайҙа ла сыға алмайым. Аяҡ бата. Ниндәй ҡалын, ауыр ҡар күҙгә күренеп ирей. Хатта тиҙ тау баштары асылды. Асылған ерҙәрҙе йәшел үлән ҡапланы. Ҡаршы тауҙа, Үтәтишек тау яғында ҡорҙар иртәле-кисле көтөрҙәшеп уйнай. Тауыштары алыҫтарға ишетелә. Гөрләүек-йылғалар көсәйҙе. Кәртә артындағы күл дә һыу менән ҡапланды. Унда ҡыр өйрәктәре себен кеүек күп! Ғыжылдығы киләләр. Терәлеп тигәндәй аҡҡан Өҫкәлектә боҙ өҫтөнән һыу шарланы. Унан шарт-гөрҫ килеп килеп боҙ ватыла, аға башланы. Көндән-көн һыу таша, геүләй... Мин ҡайтыуға 10-15 көн үтте. Мөғжизә кеүек ер асылды. Көндән-көн донъя йәмләнә барҙы. Мин дә өйҙән сығып урамда йөрөп инә башланым. Ҡара ер бит. Колхозда ҡыр эше башланды. Элгәреге кеүек тауҙарға йыуа, әтмәкәй үләндәренә йөрөүсе юҡ. Эшкә ҡарт-ҡоро, йәш балалар йәлеп ителгән. Көндөҙ бер кеше күренмәй. Эт тә өрмәй. Кисен генә әҙ-мәҙ тауыш. Ауыл юҡмы ни? Тып-тынлыҡҡа ҡапланған яҙғы айлы төн... Иртән-иртүк эшкә таралалар. Кейемдәре ниндәй алама. Ямау өҫтөнә ямау. Ҙур бөлгөнлөк. Ҡысҡырып һөйләшкән-көлгән кеше лә юҡ! Ә яҙ дауам итә. Бөтә тәбиғәт йәшәй, матурлана. Ҡаршы тауы төрлө төҫлө сәскәләр менән биҙәкләнгән ковер ябылған кеүек, күҙ яуын алып торған матурлыҡ, әммә уны күреп һоҡланыусы юҡ! Ауыр һуғыш бөлгөнлөгө баҫты.. Колхозда председатель Түбәнге Муйнаҡтан Ирназаров Нәҙер, бригадир уның бер туған балдыҙы, беҙҙең урта Муйнаҡтан - Мәғрифә. Ат аҙ. Ябыҡ. Һыйыр-тана егеп тырматыу, һөрөү, ташыу. Эш бик яй, насар бара. '''Ауыл илай''' Орхия еңгәм насарланды. Йәшәүенә өмөт ҡалманы. Бер көн иртән мин ҡаршы тауҙы аша төшөп Эңгерсе йылғаһы ярында ултырам. Бер – ике сәғәт үттеме-юҡмы Нәзирә һылыуым йүгереп төшөп, әсе тауыш менән; – Әһли абзый! – тип ҡысҡыра. Мин тиҙ генә тауыш бирәм. Эргәмә килде лә: – Ҡайт инде... Әсәйем үл-де! – тип үкһеп илай. Икәүләп илаша-илаша ҡайттыҡ. – Өйҙә йөрөй алған әбейҙәр килгән, уҡыналар, илайҙар... Күп тә үтмәне, ҡырҙа эштә булған бөтә бригада килеп тулды. Ауылда кем йөрөй ала, барыһы ла беҙҙең ишек алдында. Күбәйгәндән-күбәйәләр. Бөтә ауыл йыйылды! Бөтәһе лә илай-һыҡтай! Бөтә ауылдағы кеше илай! – Ниндәй таҙа, здарауай, көслө, эшкә тигәндә ирҙәрҙән артыҡ эшләгән, әрһеҙ, үҙен ҡыҙғанмай рыялһыҙ эшләгән әхирәтебеҙҙе, үрнәк булған балалар әсәһе, улар менән бергә ике әбейҙе тәрбиәләгән Орхияны! - ҡайһы берҙәре үкереп, өҙгәләнеп илашалар. Ҡарт әбей улы Сәфәрғәлене һуғышта юғалтҡан. Бында терәге – килене Орхияның вафат булыуы, ҡайғы-хәсрәттән илау менән һуҡырайған! Инвалид Әхмәҙғәле, йәш бала атаһын күрмәгән , әсәһен яҡшылап иммәгән, белеп өлгөрмәгән, әсәһеҙҙә ҡалған сабый Зәбихә, Фәррах, Нәзирә... Өй тулы һуҡыр, ғәрип, йәтим! Алты кеше безнадзорный, беспризорныйҙар! Беҙҙә - мин – инвалид, Фәүзиә һылыуым әле бәләкәй, әсәйем - өсәү. Туғыҙ кеше фәҡәт минең әсәйгә ҡарап ҡалды. Ул да ревматизмдан ыҙалай! Үлемдең сәбәбе нимәлә һуң? Ҡар аҫтында ҡышлаған арыш-бойҙай башағын алып ҡайтып ҡаҙанда әҫеләп, килелә төйөп, алынған зерноны ҡул тирмәнендә тартып, он итеп бешереп ашағандан. Был зерно яҙға тиклем ағыулана икән. Бик көслө ағыуға әйләнә. Шунан ағыуланған кеше тәнендә аҡ, ҡыҙыл, ҡара, һары, күк, йәшел төрткөләр сыға. Быны “сыпная ангина” тиҙәр. Ауыҙ-морондан килгән ҡанды туҡтатып булмай. Ҡан ағып бөтөп кеше үлә. Алты ауылдан шулай 50-60 кеше үлде, тинеләр шул саҡ. '''Мин бригадир''' Яҙ бит. Тәбиғәт үҙенән-үҙе кешене елкендерә. Күңелен күтәрә, ҡытыҡлай! Ашҡындыра-елкендерә! Тормош ниндәй ауыр булһа ла, өйөлөшөп кисен эштән ҡайтҡан йәштәр ауылға йырлап инәләр. Кем икәнен белһәләрҙә, ҡарт-ҡоро тәҙрәгә ябырылып, йә ҡапҡа төбөнә килеп йырсыларға ҡарап-күреп һоҡлана, уларға ҡыуана. Йәштәребеҙ, исмаһам, бирешмәй, тиҙәр. Ошо саҡ етер булһа, беҙҙең Зәбихә тәҙрә тупһаһына менә. Төшөрһәң – илай. Ул тәҙрәнән ҡарай, тыңлай. Улар үтеп китә, йыр ҙа тына. – Әзә-йем-м ҡайтманы-ы-ы! – тип баҡырып иларға тотона. Ул баланың шулайтып һөйләнеп илауы беребеҙҙе лә тыныс ҡалдырмай. Ул әрнеп илаған, әсәһен көнө буйы көтөп, хәҙер юҡһынып илауы үҙәкте өтә! Шул баламенән бергә беҙ бөтә өй эсе менән һыҡтап илашабыҙ! Был яҙмыштың шулай тигеҙһеҙ, ҡаты булыуынан әрнешәбеҙ! Миңә хәҙер 75-се йәш, әммә ул баланың илаған тауышы, һүҙҙәре әле булһа ҡолаҡ төбөндә яңғырай! – Мин эшкә әйткәндә, тыңламай ине, әйҙә үлһен! – тип үсәп әйтә икән бригадир Мәғрифә. Ишеттем дә колхоз кәнсәһенә килдем. Председатель колхоза Нәҙер Ирназаров. Бригадир мәғрифә - билдәле Башҡортостандың, РФ-ның атҡаҙанған йырсыһы Мәғрифә Ғәлиеваның әсәһе ине. Башҡа кешеләр ҙә бар. – Мине ошо минуттан бригадир тип һанағыҙ! Мәғрифә! Етте һиңә кешенән көлөү! – тинем. Һис ҡаршылыҡһыҙ риза булдылар. Ысындан да мин бригадирлыҡ эшен алдым. Иртә тороп бер бик ябыҡ атҡа атланам, костылдәрҙе тотам да бригадаға барам. Бригадир булып 10-15 көндәр эшләнемме-юҡмы. Ошо осорҙа иң тәү юҡты бар итеп ике ат-арба йүнләп, һәр бер кеше тәнендә сыпь белендеме, больницаға оҙатам, ҡайтарып алам. Үҙ әсәйемдә лә сыпь күренде. Шулай аруҡ кешене үлемдән ҡотҡарҙым. Тик Түбәнге Муйнаҡтан ғына йәш кенә ҡатын, минән бер йәшкә оло, сыпь менән ағыуланғанын бик һуң ишеттем. Орхия еңгәм кеүек үлде. Ошондай ағыулы башаҡ йыйған кешегә хөкүмәт таҙа онға алмаштыра башланы, ләкин һуң булды. Ас булһалар ҙа, ул башайҙарҙы йыйып тапшырыуҙан баш тарттылар. '''Уполноменный саҡырта''' Бер ҡайтып инеүемә, срочно кәнсәгә саҡырталар, тип ҡоттары осоп ултыралар! Кәнсәлә колхоз председателе, элгәреге бригадир Мәғрифә, бер ят кеше, тағы ла кемдер. Инеп иҫәнләштем. Бер кем өндәшмәй! Барыһы ла телһеҙ ҡалған икән! Сығырға тип, ишеккә ынтылдым. Шул саҡ: – Молокосос! Вредитель! Ҡыҙыу сәсеү эшен туҡтатып, саботаж яһап ятаһың! Хәҙер үк вредителлегеңә акт төҙөп судҡа бирәм, сволочь! – тип ташланды теге ят кеше. – Ярай! Судҡа бирһәгеҙ- яуабын табырмын! Тик бына ҡанға туҙып, астан үлгән кешеләр өсөн яуап бирә алырһығыҙмы? Мин дә судҡа бирәм! – тим. Үҙем костылдәрҙә саҡ торам. Әйтерһеңдә, кемдер мине сайҡай, һелкетә! Тирем аға! Боролоп сығып китеп кәнсә нигеҙенә ултырҙым. Башта бер төрлө уй ҙа, ҡурҡыу ҙа юҡ. Берәм-берәм колхозсылар сығып таралышты. Ҡайһы берәүҙәре минең янға ултырмаҡсы ине, ҡыуҙым. Эргәмә уполномоченный килеп ултырып: – Һинең турала бөтөнләй икенсе, ҡапма-ҡаршы нәмә һөйләп, вредитель итеп күрһәттеләр! Посевты юрый туҡтатҡан, срыв яһарға тырыша, тип аңлаттылар... Шуға күрә лә һиңә ҡаты һуҡлыҡтым! Һорашып-белешеп, дөрөҫөн белдем! Бик дөрөҫ эшләгәнһең, рәхмәт! Хәҙер тегеләрҙең үҙҙәренең кәоәген бирәм, - тип, инеп китте. Шунан мине кире инергә саҡырҙылар. Юҡ, инмәйем, тим. Ташлайым был эште! Ҡат-ҡат саҡырғас, индем. Передовойҙа, наступлениела тәгәрәп үлгәндәрҙе күреп, ҡурҡҡан саҡтар булды! Ә бында... Врач булырға кәрәкмәй был ауырыуҙы белер өсөн! Беләген генә ҡарау ҙа етә! Тимгел – тимгел таптар сыҡтымы, дауалай һалыр кәрәк! Минең өсөн кеше ғүмере ҡиммәтерәк, тинем. Баяғыса мин яйлап бригадаға йөрөйөм. Сәсеү бара. Һуң булһа ла, сәстеләр. '''Өй нигеҙендә уйланыу''' Яҙғы бер насар көн. Томан, һыуыҡ. Мин, әсәй, Фәүзиә һылыуым киске аш ашарға әҙерләнәбеҙ. Өй яртылаш ҡараңғы. Берәү ишек ҡаға... Әсәй барып ишекте асып ебәрҙе. Өйгә бер таныш булмаған ҡатын килеп инде. Кейгән кейеме лә бик йоҡа. Лыс һыу! Өҫтөнән шыбырлап һыу аға. Үҙе ныҡ өшөгән, ҡалтырана! Әсәй уға ҡоро кейем бирә һалып, урындыҡ түренә ултыртты. Сынаяҡты шалтырата - шалтырата, көскә бер сынаяҡ сәй эсеп, ашап алғас, был ҡатын ипкә ҡалды. Улай – былай һөйләшеп ултырғанда: – Мәрхәбә! Мин Иҫәнғолдан ҡайтышлай... һеҙгә инермен тигәйнем. Көнө һыуыҡ килеп тороп” Һеҙгә көскә килеп еттем! Әһлиттиндең ҡайтҡанын ишеткәйнем... Ул да зәғифләнеп ҡайтҡан икән! Күрәйем бер юлы тигәйнем, - тигәс, әсәй уға аптырабыраҡ ҡарап ҡуйҙы. – Мин Абзандан ары ауылдан... Әһлиттиндәр МТС –та эшләгәндә, улар менән минең ҡыҙым Нурия ла булғайны, - тине лә, сеңләп илап ебәрҙе, - хәҙер беҙҙең Нурия юҡ инде! Башай ашы ашап, ағыуланып, үлеп китте! Нурия бит минең бөртөк кенә ҡыҙым ине! Әһлиттинде яратып, бик йыш, һағынып һөйләр ине! Ул минән бер серен йәшермәне! Туғанлашырға яҙмаған шул! Әсәй менән улар бик оҙаҡ, төн йоҡламай һөйләшеп сыҡтылар. Иртәгеһенә көн аяҙыны. Ят ҡунаҡты әсәй ҡайтарманы, төшкө ашҡа күрше - тирә ҡатындарҙы саҡырҙы. Ике - өс өйҙә ҡунаҡ булып, икенсе көнө генә ҡайтып китте. Минең көнө - төнө уйлаған хыялым – Нурия - юҡҡа сыҡты! Әле быға тиклем минең ниндәйҙер эске шатлығым, ҡыуанысым бар ине! Хәҙер – бушлыҡ! Эске кисереш – тойғоларымды яҙыуҙың кәрәге бармы икән! '''Минең ат ҡолай''' Ошо яуындан һуң баяғы насар атым ды эйәрләп бригадаға, Айыу һаҙына, китеп барам. Ауылдан 3-4 саҡрым юл үттем. Баһау эсе тигән урынға еттем. Һаман кисәге хәлде, Нурияның әсәһенең һүҙҙәрен уйлап барам... Аңғармай ҙа ҡалдым! Кинәт ат һөрлөгөп, түкмәс атып һул яҡ ҡабырғаһына йығылды. Ат аҫтында ятып ҡалдым. Ярай әле нисектер аяҡтарым өҙәнгелә ҡалмаған, сығарып өлгөргәнмен! Бик ҙур ауырлыҡ менән аҫтынан сыҡтым. Әле булһа нығынып төҙәлеп етмәгән яра йыртылды. Салбар, ботинка эсе тулы ҡан булды. Бер әҙәм булһасы! Ат та тора алмай, мин дә! Атты көс-хәл менән баҫтырып, костылдәрҙе табып, өй яғына юл алдым. Әйтеп аңлатҡыһыҙ ыҙалауҙар менән төш ауҙарып ҡайтып йығылдым. Үргауылдан фельдшер килеп бер нисә көн ҡараны. Операция кәрәк... аяҡ шеште. Боҙола башланы. Тиҙерәк китә һал тип, ҡабаландыра ҡыҙыҡай. Оренбургка поезд менән военный госпиталгә килдем. 90 км. Военврач -ҡарт ҡараны ла, 3 -4 көн ят та, Магнитогорскиға бар, ти. Бында шарттар юҡ. Магнитта шарттар яҡшы. Комбинат ҡарай, тигәс, риза булдым. '''Магнит''' Магнитогорскиға килдем. Левый берегта Киров исемендәге поликлиниканы еңел табып килеп индем дә, дежур сестраға бөтә документтарҙы бирҙем. Уның менән бер генә һүҙҙә һөйләшмәнек. Документтарҙы уҡып сығып икенсе этажға күтәрелеп китте. 30-40 минуттан санитарҙар носилки менән килеп төштө. Мине тейәп өҫкә мендерҙеләр. Йыуындырып, кейендереп бер үҙемде палатаға һалып, ашарға килтерҙеләр. Арыған, йонсоған кеше мин сутканан артыҡ бер ни белмәй йоҡлағанмын. Уянып күҙемде асһам, ир врач миңә йылмайып ҡарап тора. – Ну, молодой человек! Вы очень долго и крепко спали! Мы не будили и не мешали! А теперь расскажи от начала до конца. Я готов слушать... Мин фронт, ранение, госпиталь, ҡайтыу, тормош тураһында һөйләйем. Ул диҡҡәт менән тыңлай. 2-3 тапҡыр ҡыҫҡараҡ һөйләргә булһам, ул ҡабатлап һораша. – Ну, вот! Вроде, мы с тобой знакомы, а теперь слушайся сестер, нянь, врачей! Ранение и болезнь серьезные. Сейчас начнут лечение, - тип күңелле генә сығып китте. Ысынлап та, мин бында оҙаҡ ятып, бик яҡшы таҙарып, төҙәлдем. Август аҙағы – сентябрь баштарында сыҡтым. Вокзалға килдем. Кинәт кенә уйымды үҙгәрттем: Әбйәлил район үҙәге Асҡар яҡын ғына. Шунда барырға булдым, фронтовой дуҫым ҡайтҡан булһа, уның менән осрашып ҡайтырға. {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/5-се бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/7-се бүлек]] }} [[Категория:Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] oo8ib956p2xt4wvpbynthqv395hji25 0 4562 21112 20925 2020-07-02T17:27:32Z Тутыйғош 404 21112 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/6-сы бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] }} '''7-се бүлек''' '''Яҙмышымда боролош''' Асҡарға килгәс, дуҫты эҙләп, туғандарын таптым. Дуҫ ҡайтмаған икән. Ул ваҡытта шундай закон: һәр яңы кеше өс көн эсендә НКВД –ға учетҡа торорға тейеш. Мин дә килдем. Начальник саҡыртып индерҙе. Бик яҡшы итеп һөйләштек. Иртәгә тағыла килергә ҡушты. Ваҡытына килдем. Бер аҙ һөйләшкәс: – Әйҙә, беҙгә эшкә паспорт өҫтәленә начальник булып кил, - ти. Аптырап та ҡуйҙым. Унан ризалаштым. – Улай булғас, иртәгә 9-ҙа бында бул, - тип ҡайтарҙы. НКВД – ға фәҡәт спецмедкомиссияынан үткәреп эшкә алалар, һаулығы ныҡ булғандарҙы ғына. Ә мин? Сатан. Ике ҡултыҡ тағы... Әллә асыҡ ғаилә тураһында һөйләшеүемме, начальник капитан Ғәзизов мине комиссияһыҙ эшкә алды. Үтә лә ҙур яҡшылыҡ эшләне! Бер бүлмәгә индек. Унда ике өҫтәл. Береһе буш. Икенсеһенең артында бер йәш ҡыҙ ултыра. Начальник: – Бына был Тәҡиә Нәҙерғолова була, - тип таныштырҙы, - Ә бына был Әһли Сөләймәнов, бөгөндән паспорт өҫтәле начальнигы. Таныш булығыҙ. Өйрәт. Аръяғына үҙе лә өйрәнер, - тине лә сығып китте. Беҙ әйтерһең дә элекке таныштар, һөйләштек тә киттек. Шулайтып 1944 йылдың 4 октябрендә БАССР НКВД 755 номерлы приказы менән ошо эште башланым. Минең өсөн ышанмаҫлыҡ хәл, был әйтеп аңлата алмаҫлыҡ ҡыуаныслы үҙгәреш минең яҙмышта! Эштә командировкалар аҙ. Минең объекттарға инә: 1. Кусим руднигы. Бында Магниттан тимер юлы килә. Алтын, баҡыр, тимер, тағыла ниндәйҙер руда ташыйҙар. Эргәһендә бик ҙур күл, Русса “Банное озеро”, тиҙәр. Хәҙер унда санаторий “Яҡты күл”. Күсем ауылы күренеп ята. 2. Елембәт руднигы. Хәҙер “Салауат” колхозы. Алтынға бай ине. Хәҙер бөттө инде. 3. Баҡыртау – исеме уҡ үҙе тураһында әйтеп тора. Әлмөхәммәткә яҡын ғына. 4. Буранғол леспромхозы. Ҡаҙмаш ауылынан ары. Урал тауҙары урманында. Лесхоз начальнигы латыш Обренский, минең эшемде үҙе эшләп алып килер ине. 5. Янгель зерносовхозы 6. “Красная Башкирия” совхозы. '''Көтөлмәгән ҡайтыу''' Оҙаҡ өнһөҙ юғалып тороуым өйҙәгеләргә ауыр ҡайғы тыуҙырған. Үҙемә ныҡ ышаныслыҡ тыуғас ҡына хат яҙҙым. Ауыл кешеләре мине мыҫҡыллап көлгәндәр. Йәнәһе, мин аҡылдан яҙғандар больницаһынан яҙғанмын. “Булмаҫ, буш, ялған, хыял”, тигәндәр! Был әсәйемә бигерәк ҡыйын булған, йөрәген әрнеткән. Айырыуса: “аяҡҡа баҫҡас бөтәгеҙҙе лә үҙ яныма алам” тигән һүҙҙәремә баҫым яһағандар. Минең ҡайтып төшөү бер сенсация булды: теге “ҡотороҡ” ҡайтҡан тигән хәбәр таралып та китә. Үрге Муйнаҡ ауыл советына отмечаться итергә барам. Әйтерһең, зоопарктан хайуан киләме ни, сутылдашалар. Колхоз правлениеһына инеп: бына документтарым! Ҡарағыҙ! Уҡығыҙ! Белегеҙ! Кешеләргә аңлатығыҙ! Мин аҡылдан яҙған проходимец түгел! – тип өҫтәлгә һалдым. Кәнсәлә булғандар бөтәһе лә уҡып, белеп сыҡтылар. Был инде ғәйбәтселәрҙең ауыҙҙарын япты! Ун көн үткәс, Саракташ станцияһына колхоз бүлгән ылау менән оҙатып ҡуйҙылар. Мин Асҡарға ҡайттым. '''Асҡарҙа''' Эшемә өйрәндем. Яҡшы ғына бара. Тәҡиә менән бергә, дуҫ йөрөйбөҙ. Был ҡыҙыҡай күп кенә йәштәр менә таныштырҙы мине. Йәштәр тигәнем, ҡыҙҙар йыш ҡына ҡунаҡ ойошторалар. Унда Шәмсетдинов Муллабай да мин булабыҙ, башҡа бер кем дә юҡ. Был кисәләр бик шәп үтә. Йыр, бейеү, уйын. Шәп! Башҡа егеттәр көнләшеп беҙҙе туҡмарға ла самаланы, тик бик тиҙ һыуыттыҡ уларҙы! Бер төркөм йәштәрҙе райком йыйып, культпоходҡа пленум ҡарары менән сығаһығыҙ, тине. Райкомдың беренсе секретаре байтаҡ ҡына оло йәштә - Хәлитов Сәмиғулла. Ул Ейәнсура районынан, Ғәббәстән икән. Бында яңы күсерелгән. Парткабинет хужаһы Хәмәдиев етәкселегендә 16 кеше посев алды доклад, концерт менәнауылдан ауылға сығып киттек. Мин “матур һүҙ” – шиғыр һөйләйем. Халыҡты шаян һүҙ менән рәхәтләнеп көлдөрәм. Байыш, Таштимер яғы, Ҡыҙыл һыуы буйлап киләбеҙ. Мандолинала ла уйнайым. '''Таштимер ауылы''' Был ауыл Ҡыҙыл һыуы буйында. Концерт айырыуса триумфально үтте. Минең мандолинала уйнауымды ҡат-ҡат һорап уйнаттылар. Яҙғы төн ҡыҫҡа. Мин квартирға ҡайтманым. Ҡыҙыл ярына килдем. Һыу буйлап йөрөнөм. Ҡыҙыл ташҡан. Таштимергә кисеүҙән сығырға сара юҡ. Аптырашып торғаныбыҙҙа райсовет председателе Кайбушев килеп туҡтағайны. Һимеҙ, шәп пар аттары менән Таштимергә сығырға торҙо ла, башта ике-өс ҡайта беҙҙе һыу аша сығарғайны. Шул арҡала беҙ концерт ҡуя алғайныҡ. Хәҙер мин һыу буйында яңғыҙым тип хис иткәндә, тал араһында бер ҡатын-ҡыҙ моңло, һағышлы көйгә йырлап ебәрҙе. Мин күренмәҫ өсөн, тубыҡландым. Тыңлайым. Йыр тынғас, был ҡатын сеңләп-сеңләп, күлдәк иҙеүҙәрен йыртып, илай башланы. Мин ныҡ ғәжәпкә ҡалдым. Уны ҡыҙғандым, бөтә йөрәктән йәлләнем. Өйҙә хужаға һөйләгәйнем, теге миңә шулай тип аңлатты. Туй бара икән. Күмәкләп Ҡыҙыл буйына килгәндәр. Бейешкәндәр, йырлашҡандар таңға тиклем. Шул саҡ егеткә Һуғышҡа китергә повестка алып килгәндәр. Тиҙ генә йыйынып, Магнит поезына оҙатып ҡайтҡандар. Бер ай ярымдан извещение килә. Тол ҡатын да түгел бит, кейәүгә сығып өлгөрмәгән ҡыҙ бала. Ҡаты ҡайғынан хыялый кеүек булды. Көн-төн иланы. Бер кем ярҙам итә алманы. Хәҙер ҡарт әбейҙәрҙән дә уны айырып булмай. Уға бары егерменсе йәш кенә... Ошо тыңлаған көй миңә һенеп инде. Иҫтә ҡалды. Икенсе Этҡол мәктәбе уҡытыусылары менән “Ҡара йөҙҙәр” спектаклендә мин сәхнә артында ошо көйҙө скрипкала нәҙек тауышта уйнайым. Был көй, сәхнә күренеше халыҡҡа ныҡ тәъҫир итте. Бөтә зал мышнап иланы! Тамашасылар: – Ай-һай, беҙҙең уҡытыусылар артистарҙан артыҡ уйнаны! Йөрәк өҙгөс скрипка моңо әле булһа ҡолаҡта сыңлай... – тинеләр. Ул көйҙө “Ҡыҙыл буйы” тип атаным. '''Еңеү көнө''' Беҙ был шатлыҡты Әбйәлил районы менән Учалы, Челябинск өлкәһе менән сикләшкән “Трактор” колхозында РК КПСС икенсе секретары Морапталовтың һыбай килеп оран һалыуынан белдек. Әле генә тып-тын ауыл ҡырмыҫҡалай ҡайнаша башланы. Берәүҙәр өҙгөләнә, илай. Йәше юҡ. Ауыҙ ҙур асылған, шарылдай. Унан ҡурҡҡан бәләкәйҙәр сыулашып өйөрө менән илай.Йүгерешәләр, ләкин ҡайҙа, ни өсөн йугерәләр! Ауыл геүләп тора. Беҙ бөтәбеҙ бергә емерек клубҡа инеп йәшендек. Бара-тора баҫылдылар. Берен-бере тыйҙылар. Ипкә ҡалдылар. Парторг, бригадир, председатель, актив йыйылышып һөйләшеп, тимер мискәләр тейәтеп ике яҡҡа ебәрҙеләр. Ике арба Магнитҡа ебәрҙеләр. Беҙгә бөгөн концерт күрһәтмәҫкә, халыҡ менән бергә айырылғыһыҙ бер мәжлестә байрам итергә ҡуштылар. Балаҫ, турпышалар йәйелде. Ҡул тирмәндәре алты-ете ерҙә бойҙайҙан он яһай. Икенселәре һалма йәйә, өсөнсөләре ҡырҡа. Көтҙән байтаҡ һарыҡ ите, йылҡы ите килтерҙеләрҙә аш һалдылар. Хәҙер инде халыҡ тынысланып, шат йөҙлө йөрөй. Берен-бере ҡосаҡлай, ҡотлай! '''Кис''' Күрше ауыл-бригада халҡы килеп тулды. Улар байрамса һаҡланған кейемдәрен кейгәндәр.Киткән подводалар ҙа ҡайттылар. Ике арбала мискәләр менән тулы араҡы. Магниттан төрлө тәмле-татлы нәмәләр, шәкәр-сәй тейәп ҡайттылар. Ҡараңғы төшкә төрлө яҡлап костер яндырҙылар. Яҡтылыҡ яҡшы. Аш та әҙер булды. Күп самауырҙар шыжлап ҡайнай. Балаларға, үҫмерҙәргә айырым әҙерләп ултырттыларҙа, уларға ҡараусы билдәләнеләр. Өлкәндәр иһә бик ҙур түңәрәк яһап ултырҙылар. Һан менән төркөмләп көрәгәсе билдәләп, мәжлес асыҡ тип иғлан иттеләр. Докладсы ла ҡыҫҡа эстәлекле һөйләне. Теләүселәр аҙ булды, һәр кем кешенең йөрәк яраһын яңыртмаҫҡа тырышып, байрам менән ҡотланы. '''Мәжлес''' Мәжлес ашау-эсеү менән барҙы. Иҫеректәр күп булыр тигән ҡурҡыу бушҡа сыҡты. Һәр бер иҫерә башлағанды ат менән өйөнә оҙата торҙолар. Улар ҡаршылашманы, сөнки уға етерлек ашамлыҡ-эсемлек һалдылар. Музыка – баян, гармун, ҡурай дәртләндереп кешеләрҙе бейетте, йырлатты. Ҡояш ҡалҡыуға таралдылар. Беҙ ҙә ялға яттыҡ. Иртән тороп йыуынып килдек. Кисәге урынға бөгөнгө халыҡ һыймаған. Өҫтәп урын йәйеп ултыртҡандар, ә бер ерҙә бер кем ултырмаған. Беҙҙең өсөн икән. Халыҡ гөж килеп, ура ҡысҡырып тост күтәрҙеләр. Унан тағы кискә тиклем уйын-көлкө, ашау-эсеү китте. Беҙҙе пар ат менән Ташбулат Ташбулат ауылына килтерҙеләр. '''Ташбулат''' Бында ла байрамса. Күңелле, яҡшы ҡаршылап ике өйгә урынлаштырҙылар. Улар беҙҙе көткәндәр, сөнки райкомдан да шылтыратҡандар икән. Яҡты йөҙ, аш -һыу етерлек, ләкин беҙҙең арала, улар уйлағанса түгел, араҡы эсеүселәр юҡ тиерлек. Ингән-сыҡҡан, үҙ кешеләрен һыйланыҡ. Концерттан һуң бер ергә йыйып, бай әҙерләнгән киске аш менән һыйланылар. Шулай итеп, район буйынса йөрөп иң аҙаҡ Ҡужанда, унан Асҡарға ҡайттыҡ. Бөтәбеҙҙе лә йыйып алып аҡсалата бүләк бирҙеләр. Асҡарҙа кис сығыш яһаныҡ. '''Рязангә''' Өфөнән паспорт өҫтәле начальнигы майор Почанин килде. Ул фәҡәт паспорт өҫтәле эшен тикшереп, отлично баһаһы менән протокол яҙып китте. Күп тә үтмәне телеграмма килеп төштө. 1945 йылдың 21 августы. Миңә Рязань ҡалаһына уҡырға китер өсөн Өфөгә килергә ҡушылған. 23 августа баш ҡалаға барып еттем, икенсе көндә ҡулға документ бирҙеләр. Самолет менән Мәскәүгә, унан –Рязангә осоп киттем. Был ҡалала начальниктар әҙерләү оператив школаға килеп индем. Ике йыл уҡырға тейеш инек. Срокты ҡыҫҡартып, бер йыл ғына уҡыттылар. Иртәнге сәғәт 9-ҙан төнгө сәғәт 1-гә тиклем занятиелар бара ине. Госэкзаменды 1946 йылдың 27 августында тапшырҙыҡ. Латвия, Литва, Эстония, Кавказ, Украина, Дальний Восток яғына бүләләр. Мине ғаилә хәлен иҫәпкә алып, Өфөгә ҡайтарҙылар. Бында мин уголовный розыск буйынса оперативник булып ошо йылдың аҙағына тиклем эшләнем. Әсәй менән өләсәй ҡалаға килергә теләмәгәнгә, үҙ теләгем менән Баймаҡҡа юлланма алдым. '''Баймаҡ''' 31 декабрь 1946 йыл Баймаҡҡа килдем. Бында күҙ асҡыһыҙ буран. Һыуыҡ! Отделениены көскә таптым. Бит туңған. Дежурный иң йылы кабинетҡа индерҙе. Был капитан Аблюзин Константин ине. Төн үтте. Сотрудниктар эшкә килә. Начальник майор Әҙелгареев һөйләшә генә башлағайны, телефон шылтырай! Тегендә лә, бында ла туңып үлгән кешеләр табыла. Үлгәндәр һаны район буйынса 250-гә етте, өшөнөүселәрҙең инде һаны юҡ. Мин Баймаҡ РОМВД-һында 1953 йылдың 17 сентябренә тиклем эшләнем. Шул уҡ ваҡытта уҡыу йылы башынан Темәс педучилищеһына уҡырға ингәйнем инде. Рононың приказына ярашлы Икенсе Этҡол мәктәбендә физкультура һәм йыр дәрестәрен алып бара башланым. {{Текс тураһында | ИСЕМ =Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/5-се бүлек]] | ҺУҢЫРАҠ =[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре/7-се бүлек]] }} [[Категория:Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] sk0fehq8qyk3alu1tbfm9kglw9i02du 14 4563 20917 2020-07-01T18:29:39Z ZUFAr 381 "[[Категория:Иҫтәлектәр]]" исемле яңы бит булдырылған 20917 wikitext text/x-wiki [[Категория:Иҫтәлектәр]] g8bsqq4u4wld55y28xwsai2eeyhvehw 10 4564 20932 20930 2020-07-01T18:46:20Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Ҡалып:Ҡалып:Баш бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡалып:Баш бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] 20927 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]]''' [[File:Сулейманов Аглей Фазлеевич передает скрипку своей внучке. 2001 год.jpg|center|50px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 71wqzpd22b9lfgcnn5r8gp90dopvw1n 10 4565 20928 2020-07-01T18:41:30Z ZUFAr 381 "<div style="text-align:center;"> '''[[Балалар өсөн буяу китабы]]''' [[File:Color this christmas tree.svg|center|60px]] </..." исемле яңы бит булдырылған 20928 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[Балалар өсөн буяу китабы]]''' [[File:Color this christmas tree.svg|center|60px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> cafnbe21k6zt9fc1ojldek3r68rawjz 0 4566 21202 20931 2020-07-04T22:30:57Z EmausBot 582 Робот: [[Ҡалып:Баш бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү 21202 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡалып:Баш бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] sev7v8yonhcm686i0mhy2bj6nex7mem 10 4567 20933 2020-07-01T18:46:20Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Ҡалып:Ҡалып:Баш бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡалып:Баш бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] 20933 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡалып:Баш бит/Әһлетдин Сөләймәновтың хәтирәләре]] sev7v8yonhcm686i0mhy2bj6nex7mem 10 4568 21059 20935 2020-07-02T05:20:47Z ZUFAr 381 21059 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"|[[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/А|А]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/В|В]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/З|З]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/И|И]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/К|К]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/М|М]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/О|О]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/П|П]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/С|С]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/У|У]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] </noinclude> tbx3a813yico3nl555x5yrgiwz7v74o 0 4569 22774 20979 2020-08-24T05:40:04Z Akkashka 410 22774 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == А == '''Аб''' * Абайламай''' ашаһаң, ауыҙың бешер * Абайламай''' һөйләгән - ауырымай үлгән * '''Абруй''' - ирҙең ҡеүәте * '''Абын'''маҫ ерҙә абынма, абруйың төшөр * '''Абын'''маҫ ат булмаҫ * '''Абын'''маҫ аяҡ булмаҫ, ярылмаҫ таяҡ булмаҫ * '''Абын'''ыр өсөн түңгәк табылыр * '''Абын'''ған алты һөрөнгән * '''Абын'''ғанға аяҡ салмайҙар * '''Абын'''ғандың хәлен һөрөнгәндән һора '''Ағ''' * '''Аға''' булыр егеттең итәк-еңе киң булыр * Ағай '''алғанда''', еңгә йыйғанда яҡшы * '''Аға'''һы барҙың һағы бар, балаһы барҙың ялы бар * '''Аға'''һын күреп эне үҫер, апаһын күреп һеңле үҫер * '''Ағай'''ым кемде алһа - еңгәм шул, апайым кемгә барһа - еҙнәм шул * '''Ағай''' алғанда, еңгәй йыйғанда яҡшы * '''Ағай''' булыр егеттең итәк-еңе киң булыр * '''Ағай''' булыр егеттең әйткән һүҙе им булыр, Булыр - булмаҫ егеттең әйткән һүҙе ел булыр * '''Ағай''' - оло, мин - ҙур, атҡа бесән кем һалыр? * '''Ағай'''ым алғансы, еңгәм килгәнсе(яҡшы) * Ағайым кемде '''алһа''' - еңгәм шул, апайым кемгә барһа - еҙнәм шул * '''Ағай'''ым өйө - аҡ йәйләү, энем өйө - өң төбө * '''Ағай'''ҙыҡы алғансы, еңгәйҙеке елгәнсе * '''Ағай - эне''' -'''ағай - эне'''нең көҙгөһө * '''Ағай - эне''' аҙһа, ала булыр * '''Ағай- эне''' бер үлелә, бер терелә кәрәк * '''Ағай - эне''' менән аш татлы * '''Ағай - эне''' талашһа, ятҡа йәм * '''Ағай - эне''' талашыр, атҡа менһә ярашыр * '''Ағай - эне''' татыу булһа, ат күп булыр; Апһын - әзе татыу булһа, аш күп булыр * '''Ағай - эне''' татыу булһа, менергә ат етә; Килендәштәр татыу булһа, ашарға аш етә * '''Ағай - эне''' яуға кәрәк, мал дауға кәрәк * '''Ағай - эне'''гә ҡарап мал үҫер, ҡарағайға ҡарап тал үҫер * Ағай-эненән '''айыу-бүре''' ҡурҡҡан * '''Ағай - эне'''ңдең аты уҙғансы, ауылдашыңдың тайы уҙһын * '''Ағай - эне'''ңдең аты үткәнсе, ауылыңдың эте үтһен * '''Ағай- эне'''нең ҡыҙығы - алыш-биреш, ҡоҙалыҡтың ҡыҙығы - барып килеш * '''Ағай - эне'''нең тартышы - туй бүләге йыртышы * '''Ағай - эне'''нән айыу-бүре ҡурҡҡан * '''Ағай - эне'''ң бар ерҙә, "дошманым" юҡ тимә, апһының бар ерҙә, "көндәшем" юҡ тимә * Ағайым өйө - '''аҡ''' йәйләү, энем өйө - өң төбө * '''Ағас''' ағасҡа таяна, әҙәм әҙәмгә таяна * '''Ағас''' айыры үҫһә лә тамыры бер * '''Ағас''' ауыҙ, балта тел * '''Ағас''' балтанан ҡурҡа * '''Ағас''' башы - ҡаҙыҡ, балдыҙ алыу - яҙыҡ * '''Ағас''' башы - япраҡ, ҡырау төшһә, һарғайыр, кеше күрке - сепрәк, баҫып кейһәң, таушалыр * '''Ағас''' башын ел алыр, күпер башын һыу алыр * '''Ағас''' башын ел борор, әҙәм башын һүҙ борор * '''Ағас''' бейек булһа ла, тамыры ерҙә * '''Ағас''' ботаҡһыҙ булмаҫ, дан уртаҡһыҙ булмаҫ * '''Ағас''' емеше менән, кеше эше менән * '''Ағас''' емеше менән матур * '''Ағас''' емешенән, кеше ҡыланышынан билгеле * '''Ағас''' күрке -япраҡ, әҙәм күрке - сепрәк * '''Ағас''' ҡырҡһаң, оҙон ҡырҡ: ҡырҡа -ҡырҡа ҡыҫҡарыр, тимер ҡырҡһаң, ҡыҫҡа ҡырҡ: һуға-һуға оҙонайыр * '''Ағас''' нәҫеле - ерҙә, ир нәҫеле - илдә * '''Ағас''' сыбыҡ саҡта бөгөлә * '''Ағас''' та ергә төпләнә * '''Ағас''' та үҙ нәҫелен үҙе тирәһенә йыя * '''Ағас''' тамыры ер үтә керә, әҙәм тамыры ил үтә керә * '''Ағас''' тамырынан әҙәм тамыры күберәк * '''Ағас''' урмандан йыраҡ үҫһә лә шунда табан һығыла * '''Ағас''' үлеме балтанан * '''Ағас''' япрағы менән матур * '''Ағас'''ҡа ла мен, ботаҡҡа ла ҡаҙалмаһын * '''Ағас'''тан япраҡ төшмәй тормай * '''Ағас'''ты йәштән бөк * '''Ағас'''ты кем ултыртһа, емеше шуныҡы * '''Ағас'''ты ҡапыл эймә -һыныр * '''Ағас'''ты тотҡан ерҙән һындырып булмай * '''Ағас'''ты япраҡ биҙәй, кешене хеҙмәт биҙәй. * '''Ағас'''тың башын киҫһәң, төбө ҡалыр * '''Ағас'''тың йомшағын ҡорт баҫыр * '''Ағас'''тың тамырына балта сабып, япрағы менән дуҫ булма * '''Ағас'''ына күрә алмаһы, инәһенә күрә балаһы * '''Ағасһыҙ''' йортҡа ҡош ҡунмаҫ, балаһыҙ йортҡа ҡот ҡунмаҫ * '''Ағасһыҙ''' урман юҡ, хужаһыҙ донъя юҡ * '''Ағас'''ына күрә емеше * '''Ағиҙел''' ҡаты аҡһа ла, ҡомо ҡалыр; Хәсрәт үҙе баҫылһа ла, моңо ҡалыр * '''Ағиҙел'''дең аръяғында бер энәгә бер һыйыр * '''Ағиҙел'''дең башы — Ирәмәл * '''Ағы''' барҙың туғы бар * '''Ағыр''' һыуҙың ҡәҙере юҡ * '''Ағыу''' хәтәр, '''ағыу'''ҙан ғәйбәт хәтәр * '''Ағыу''' яһаған '''ағыу'''ҙан үлер, һөңгө яһаған һөңгөнән үлер * '''Ағым'''ға ҡаршы йөҙөү ауыр * '''Аҡҡан''' һыу кире ҡайтмай * '''Аҡҡан''' һыу юлын табыр * '''Аҡҡан''' һыуҙа монтар юҡ * '''Аҡмаған''' һыуҙы үлән баҫа * '''Аҡмаһа''' ла тама '''Аж''' * '''Ажғырған''' айғырҙың өйөрөн күр '''Аҙ''' * '''Аҙ''' аҙҙырыр, күп яҙҙырыр * '''Аҙ''' ауырыу, анһат үлем(бир) * '''Аҙ''' аша - йыш аша * '''Аҙ''' ашаған да ауырыған, күп ашаған да ауырыған * '''Аҙ''' ашаған май ашар, күп ашаған лай ашар * '''Аҙ''' ашаһаң, тағы ашарһың, күп ашаһаң, ни ашарһың? * '''Аҙ''' ашым - ҡайғыһыҙ башым * '''Аҙ''' белмәгән күп тә белмәҫ * '''Аҙ''' булһа ла күптәй күр * '''Аҙ''' булһын, тәмле булһын * '''Аҙ''' ҙа етә, күп тә бөтә, бергә торғанға ни етә? * '''Аҙ''' кешене күп кеше бер яйға килтерер * '''Аҙ''' күпкә буйһонор * '''Аҙ''' ҡап, ҡаҙ ҡап * '''Аҙ''' һөйлә, күп тыңла * '''Аҙ''' һөйлә, күп эшлә * '''Аҙ''' һөйләгән күп эшләр * '''Аҙ''' һөйләһәң, күп ишетерһең * '''Аҙ''' һүҙ менән күпте әйт * '''Аҙ''' һүҙҙән мәғәнә сығыр, күп һүҙҙән бәлә сығыр * '''Аҙ''' эш күп һүҙҙән яҡшыраҡ * '''Аҙ'''ға ҡәнәғәт итмәгән күбен күрмәҫ * Аҙғын ат тайға эйәрер, әрһеҙ кеше байға эйәрер. * '''Аҙ'''ҙан ғына күңел табыла, юҡтан ғына күңел ҡала * '''Аҙ'''ҙан күп була, күптән юҡ була * '''Аҙ'''ҙы күпкә ҡушҡандың арманы юҡ * '''Аҙ'''ҙың аҙығы бергә * '''Аҙ'''ҙың ҡәҙерен белмәгән күптең ҡәҙерен белмәҫ *Аҙыҡлы ат арымаҫ, аҙыҡһыҙ ат бармаҫ. *Аҙыҡлы ат арымаҫ, дағалы ат таймаҫ. * Аҙамат ирҙең билдәһе - '''аҙ''' һөйләр ҙә күп тыңлар, арғымаҡ аттың билдәһе - '''аҙ''' уртлар ҙа күп юшар * '''Аҙамат'''ҡа ҡул бирһәң, абруйың артыр * '''Аҙан'''ды ҡырҡ ҡабат әйтмәйҙәр * '''Аҙашҡан'''дан юл һорамайҙар * "'''Аҙашмам'''" тигән егетте ҡара томан аҙаштырыр * "'''Аҙашмайым'''" тигән кеше күҙ менән ҡаш араһында аҙашыр * Аҙашһаң, '''алдыңа''' ҡара * '''Аҙашһаң''', алдыңа ҡара * '''Аҙашһаң''', ил менән аҙаш * '''Аҙбар'''ы бар, аты юҡ * '''Аҙғын''' ат тайға эйәрер, әрһеҙ кеше байға эйәрер * '''Аҙғын''' ҡатын йөрөр-йөрөр ҙә, өйөнә еткәс, йүгерер * Аҙғын тапһа, '''айырым''' ашар; йомарт тапһа, бергә ашар * '''Аҙғын''' эт үҙ ояһына ҡарап өрөр * '''Аҙғын''' тапһа, айырым ашар; йомарт тапһа, бергә ашар * '''Аҙғын'''ға эйәрһәң, аҙырһың, тоғро юлдан яҙырһың * '''Аҙығ'''ың булһа, арымаҫһың, дуҫың булһа, бәләгә тарымаҫһың * '''Аҙығ'''ыңды алыҫ ҡуй, ҡаҙығыңды ҡулбуй(ы) * '''Аҙыҡ''' мул ерҙә ауырыу булмаҫ * '''Аҙыҡлы''' ат арымаҫ, аҙыҡһыҙ ат бармаҫ * '''Аҙыҡлы''' ат арымаҫ, дағалы ат таймаҫ * '''Аҙыҡлы''' ҡунаҡ ҡупрайыр * Аҙыҡлы ат арымаҫ, '''аҙыҡһыҙ''' ат бармаҫ '''Ай''' * '''Ай''' айламай ат маҡтама, йыл йылламай килен маҡтама * '''Ай''' байыһа - йондоҙ бар, ҡатын үлһә - балдыҙ бар * '''Ай''' бирҙе - ҡояш алды * '''Ай''' йөрө - аман йөрө * '''Ай''' йөрөмәй ат маҡтама, йыл тормай кейәү маҡтама * '''Ай''' ҡолаҡланһа - аяғыңды нығыт, көн ҡолаҡланһа - ҡолаҡсыныңды нығыт * '''Ай''' менән көн уртаҡ, йыр менән көй * '''Ай''' менән көндәй, һәр кемгә берҙәй * '''Ай''' менән ҡояш берәр генә була * '''Ай''' менән '''ай''' бер түгел * '''Ай''' уртаҡ, көн уртаҡ, яҡшы кешенең эше уртаҡ * '''Ай''' уртаҡ, төн уртаҡ * '''Ай'''ға үрелгән – нурға күмелгән * '''Ай''' үткәс - көн һана, көн үткәс - '''ай''' һана(ғүмер үтә) * '''Ай''' үтә, йыл үтә, '''ай''' әйләнә көн үтә * '''Ай''' яҡтыртҡанда, йондоҙ күренмәй * '''Ай'''ға ҡарап '''ай''' булма * '''Ай'''ға ҡарап аҡырма, илгә бәлә саҡырма * '''Айғыр''' ҡалдырһаң, йүнлеһен ҡалдыр, ҡусҡар ҡалдырһаң, йөнлөһөн ҡалдыр * '''Айғыр''' малға ни етә, йөрөй белгән кешегә?Тыуған илгә ни етә - ҡәҙерен белгән кешегә? * '''Айғыр''' менән уйнаған тайҙың арҡаһы яралы булыр * '''Айғыр''' өйөрөн ташламаҫ * '''Айғыр'''ың ала булһа, ҡолоноң ҡола булыр * '''Ай'''ҙың да йондоҙо бар *Айғыр ҡалдырһаң, йүнлеһен ҡалдыр, ҡусҡар ҡалдырһаң, йөнлөһөн ҡалдыр. * '''Айлы''' төн аҙашмаҫҡа яҡшы * Айныҡ башта - айныҡ '''аҡыл''' * '''Айныҡ''' өгөтө иҫереккә кермәй * '''Айран''' һорап килһәң, туҫтағыңды йәшермә * '''Айран''' эскән ҡотолған, күнәк ялаған тотолған * '''"Айт"''' иткәнгә "тайт" иткән * '''Айһыҙ''' атың маҡтама, йылһыҙ ҡатын маҡтама * '''Айһыҙ''' төндә ҡыҙ күҙләмәйҙәр, болғансыҡ һыуҙа балыҡ эҙләмәйҙәр * '''Ай'''ы еткән -'''ай'''ында үлә, көнө еткән - көнөндә үлә * '''Ай'''ым тура баҡҡанда, йондоҙҙарға йоҙроҡ * '''Айың-көнөң''' уртаҡ булһын, ирең уртаҡ булмаһын * '''Айың-көнөң''' уртаҡ булһын, малың уртаҡ булмаһын * Айырылған ир '''аҙыр''', ҡушылған ир уҙыр * '''Айырылған''' ҡаҙ тупланған ҡарғаға ем булыр * '''Айырылғанды''' айыу ашар, бүленгәнде бүре ашар * '''Айырылғандың''' ҡанаты ҡайырылған * '''Айырылмаҫтай''' дуҫыңа ҡайырылмаҫтай һүҙ әйтмә * '''Айырылыу''' - ҡанатың ҡайырылыу * '''Айырылма''' өйөрөңдән: '''айырылһаң''' өйөрөңдән, ике ҡулың китмәҫ бөйөрөңдән * '''Айырылыр''' дуҫ аяулы малыңды һорар * '''Айырылыр''' дуҫ эйәрҙең арт ҡашын һорай * '''Айыу''' алыр егетте атынан танырмын, бүре алыр егетте бүркенән танырмын * '''Айыу''' йоҡоһон йоҡлама, '''айыу''' йоҡоһо айҙа ла бөтмәй. * '''Айыу''' атырҙың аяғынан, бүре атырҙың бүркенән билгеле * '''Айыу''' балаһын алға һалһаң да иш булмаҫ * '''Айыу''' балаһын итәккә һалһаң да илекмәҫ, бүре балаһын бүреккә һалһаң да берекмәҫ * '''Айыу''' беләгенә, әҙәм белегенә ышана * '''Айыу''' беләгенә ышаныр, егет йөрәгенә ышаныр * '''Айыу''' ҡашҡа булмаҫ, яман яҡшы булмаҫ * '''Айыу''' ҡыуып ҡуян тотҡан * '''Айыу''' өңөндә, ҡурҡаҡ өйөндә көслө * '''Айыу''' урманды һаҡлай, урман айыуҙы һаҡлай * '''Айыу-бүре''' берекмәҫ * '''Айыуға''' аҡыл өйрәткән - таяҡ * '''Айыуға''' аҡыл өйрәткән - таяҡ, муллаға аҡыл өйрәткән - тамаҡ * '''Айыуға''' аҡыл өйрәткән - таяҡ, йүнһеҙгә аҡыл өйрәткән - һабаҡ * Айыуға '''аҡыл''' өйрәткән - таяҡ * Айыуға '''аҡыл''' өйрәткән - таяҡ, йүнһеҙгә '''аҡыл''' өйрәткән - һабаҡ * Айыуға '''аҡыл''' өйрәткән - таяҡ, муллаға '''аҡыл''' өйрәткән - тамаҡ * '''Айыуға''' намаҙ өйрәткән - таяҡ * '''Айыуҙан''' ҡасҡан -бүрегә тарыған; Дощмандан ҡасҡан - үлемгә тарыған * '''Айыуҙан''' ҡастым - бүрегә юлыҡтым * '''Айыуҙан''' ҡурҡҡан урманға бармаҫ * '''Айыуҙан''' ҡурҡҡан урманға бармаҫ, сиңерткәнән ҡурҡҡан иген икмәҫ * '''Айыуҙы''' айыу ашамаҫ, бүрене бүре ашамаҫ * '''Айыуҙы''' еңгән - ярты ир, асыуҙы еңгән - бөтөн ир * '''Айыуҙы''' ла бейергә өйрәтәләр * '''Айыуҙы''' үҙ майы менән майлайҙар * '''Айыуҙы''' үлтермәҫ борон тиреһен һатмайҙар * '''Айыуҙы''' һыйпау менән һыйыр булмаҫ * '''Айыуҙың''' үҙен тапҡас, эҙен эҙләмә *Айыуҙы айыу ашамаҫ, бүрене бүре ашамаҫ. *Айыу балаһын алға һалһаң да, иш булмаҫ. *Айыу-бүре берекмәҫ. '''Аҡ''' * '''Аҡ''' аҡса ҡара көн өсөн * '''Аҡ''' ашаған арымаҫ * '''Аҡ''' булмаһа ла пак булһын * '''Аҡ''' кейем кер тотмай * '''Аҡ''' кеше - саҡ кеше, ҡара кеше - ныҡ кеше * '''Аҡ''' күңелдең аты арымаҫ, туны туҙмаҫ * '''Аҡ''' кәүҙәңдең ҡәҙерен ауырыу булғас белерһең * '''Аҡҡа''' ҡара тамһа - бөтмәй * '''Аҡҡа''' ҡара тиҙ тейә * '''Аҡҡа''' төшкәнсе, ташҡа төш * '''Аҡ''' матур - саҡ матур, ҡара матур - бик матур * '''Аҡ''' сәлләле мулланан аҡ яулыҡлы ҡатын артыҡ * '''Аҡ''' тигәнең - алғыш, ҡара тигәнең - ҡарғыш * '''Аҡ''' өҫтөндә аҡ яҙыу беленмәҫ, аҡ өҫтөнә ҡара төшһә, юйылмаҫ * '''Аҡ''' туныңды яманлап, атлас ҡайҙан табырһың? Түрәләрҙе яманлап, ғәҙел ҡайҙан табырһың? * '''Аҡ''' эт бәләһе ҡара эткә * '''Аҡ''' эт, ҡара эт - икеһе лә эт * '''Аҡ''' юл - оҙон ғүмер * Аҡайған күҙҙә аҡыл '''аҙ''' * '''Аҡбуҙ''' атҡа еҙ ҡамсы *Аҡҡа ҡара тиҙ йоға *Аҡҡан һыу кире ҡайтмай *Аҡҡан һыу юлын табыр * '''Аҡҡан-тамғанды''' көтмә, үҙең тап * '''Аҡҡош''' күлдә булыр, аҡсарлаҡ һыуҙа булыр * '''Аҡҡош''' күрһәң, атып ал, былбыл күрһәң, һатып ал * '''Аҡҡош''' боҙ ашап китә,боҙ ашап ҡайта *Аҡмаған һыуҙы үлән баҫа * '''Аҡрын''' барған '''аҡрын''' аттан уҙған, йүгереп барған тайҙан ҡалған * '''Аҡса''' аҡыл таптыра * '''Аҡса''' алһаң, һанап ал, ҡатын алһаң, һынап ал *Аҡса таш аҫтында, таш аждаһа башы аҫтында. * '''Аҡса''' - байҙыҡы, янсыҡ - тайҙыҡы * '''Аҡса''' - баҡса емеше түгел * '''Аҡса''' баҡыр, һанарға таҡыр * '''Аҡса''' барҙа бары ла дуҫ * '''Аҡса''' батшаны еңгән * '''Аҡса''' бөткәнгә ҡайғырма, эш бөткәнгә ҡайғыр * '''Аҡса''' бөткәс, аҡыл керә * '''Аҡса''' бөтә донъяны гиҙә *Аҡса иҫәп ярата. * '''Аҡса''' - иҫәпте, аҡыл үлсәүҙе ярата * '''Аҡса''' кемдеке - мал шуныҡы * '''Аҡса''' кешене кешегә ят итә * '''Аҡса''' ҡалала ҡала * '''Аҡса-мал''' бер көнлөк, ғилем-һөнәр ғүмерлек * Аҡса - һанаулы, '''аҡсалы''' - танаулы * '''Аҡса''' сыҡмай, аҡса кермәй * '''Аҡса''' тапҡансы, аҡыл тап * '''Аҡса''' тарат, белем йый * '''Аҡса''' - таш аҫтында, таш аждаһа башы аҫтында * '''Аҡса''' таш киҫтерә * '''Аҡса''' туҙа, мал уҙа * '''Аҡса''' һанағанды ярата * '''Аҡса''' - һанаулы, аҡсалы - танаулы * '''Аҡса''' эсте тищмәй * '''Аҡса''' янына аҡса һыя * '''Аҡсаға''' һат, аҡсаға һатылма *Аҡсаға хеҙмәт итмә, һаулыҡҡа хеҙмәт ит. * Аҡсалының ҡулы уйнай, '''аҡсаһыҙҙың''' күҙе уйнай * Аҡсалының ҡулы уйнар, '''аҙғын'''дың күҙе уйнар * '''Аҡсалының''' эше күп, баҡсалының ашы күп * '''Аҡсаны''' аҡса таба * '''Аҡсаны''' ахмаҡ та ярата * '''Аҡсаны''' берәү ҙә һыуға атмай * '''Аҡсаның''' йоҙағы - һаран, ашлыҡтың йоҙағы - һалам * '''Аҡсаның''' күҙе юҡ * '''Аҡсаң''' бөткәнгә ҡайғырма, эшең бөткәнгә ҡайғыр * '''Аҡсаң''' бөттө - ҡәҙерең бөттө * '''Аҡсаң''' булмаһа ла, выжданың булһын * '''Аҡсаң''' булһа - аш күп, ашың булһа - дуҫ күп * '''Аҡсаң''' күп булғансы, дуҫың күп булһын * '''Аҡсаңды''' юғалт, өмөтөңдө юғалтма * '''Аҡсаңды''' юғалтһаң да, аҡылыңды юғалтма * '''Аҡсаһыҙ''' баҙарға барғансы, кәфенһеҙ гүргә бар *Аҡсаһыҙ баҙарға бармайҙар. * '''Аҡта''' ҡара юҡ, ҡараға сара юҡ * '''Аҡһаҡ''' ат күп йөрөр * '''Аҡһаҡ''' булһа ла үҙ атың * '''Аҡһаҡ''' булһа ла үҙ атың булһын * '''Аҡһаҡ''' йөрөп туҡтамаҫ, һуҡыр күреп туҡтамаҫ * '''Аҡһаҡ''' ултырмаҫ, һаҡау тик тормаҫ * '''Аҡһаҡты''' сатанларға өйрәтмәйҙәр * Аҡыл '''айнымаҫ''', алтын серемәҫ * '''Аҡыл''' аҡсаны таба * '''Аҡыл''' йәштә түгел, башта * '''Аҡыл''' йәштән сыға, аҫыл нәмә таштан сыға * '''Аҡыл''' көстө еңә * '''Аҡыл''' - ҡаҙна, күңел - йоҙаҡ, тел- асҡыс * '''Аҡыл''' менән алтын табыла, алтын менән '''аҡыл''' табылмай * '''Аҡыл''' өләшкәндә урынында булмаған * '''Аҡыл''' - теҙген, ҡылыҡ - ат, теҙгенеңде белеп тарт * '''Аҡыл''' теше ахмаҡта ла бар * '''Аҡыл''' төбө- тәжрибә * '''Аҡыл''' һаҡалға ҡарап йөрөмәй * '''Аҡыл''' һатма, үҙеңә ҡалмаҫ * '''Аҡыл''' эҙләгән - '''аҡыл''' табыр, мал эҙләгән - мал табыр, Нәфсеһенә эйәргән малынан да, '''аҡылынан''' да яҙыр * '''Аҡыл''' эйәһен табыр * '''Аҡылды''' аҡсаға һатып алып булмай * '''Аҡылды''' ҡаш аҫтында маяҡ ит * '''Аҡылды''' сәсеп үҫтермәйҙәр * '''Аҡылдың''' ҡулы нәфсенең теҙгенен тотор * '''Аҡылдың''' ҡәҙере әҙәп менән * '''Аҡылдың''' ҡәҙере әҙәп менән, байлыҡтың ҡәҙере йомартлыҡ менән * '''Аҡылдың''' ҡәҙере- әҙәп менән, Байлыҡтың ҡәҙере йомартлыҡ менән, Ҡеүәттең ҡәҙере - баһадирлыҡ менән * '''Аҡылдың''' үлсәүе - һүҙҙә * '''Аҡылдың''' юлдашы - бәхет * Аҡыллы '''аҡса''' йыя, аҡылһыҙ таш йыя * Аҡыллы '''аҡса''' йыя, ахмаҡ тоҡсай тегә * '''Аҡыллы''' алға барыр, артына ҡарар * '''Аҡыллы''' атын маҡтар, тинтәк ҡатынын маҡтар * '''Аҡыллы''' атын маҡтар, урта йүләр ҡатынын маҡтар, үтә йүләр үҙен маҡтар * '''Аҡыллы''' аҡса йыя, аҡылһыҙ таш йыя * '''Аҡыллы''' аҡса йыя, ахмаҡ тоҡсай тегә * '''Аҡылһыҙ''' баш аяҡ тындырмаҫ, аяҡһыҙ баш донъя ҡыҙырмаҫ * '''Аҡылһыҙ''' башҡа алтын бүрек файҙа бирмәҫ * '''Аҡылһыҙ''' башҡа дан ҡунмаҫ, ҡунһа ла оҙаҡ тормаҫ * '''Аҡыллы''' булған - әйтмәй белгән, йомарт булған - һорамай биргән * '''Аҡыллы''' ир - ил ағаһы, аҡылһыҙ ир - ил бәләһе * '''Аҡыллы''' ир ҡатынын яманламаҫ * '''Аҡыллы''' ир шул булыр: ҡулындағың алдырмаҫ; Кеше һайын туҡталып, юҡ һүҙ тыңлап ҡаңғырмаҫ;Барынан да бере шул: бөгөнгө эшен таңға ҡалдырмаҫ * '''Аҡыллы''' ирҙең эсендә эйәрле - йүгәнле ат ятыр * '''Аҡыллы''' кеше алдамаҫ та, алдатмаҫ та * '''Аҡыллы''' кешенең һүҙе алдан йөрөр * '''Аҡыллы''' ҡатын - хазина *''' Аҡыллы''' ҡатын 3 көнлөгөн алдан уйлар, аҡыллы ир 3 йыллығын алдан уйлар * '''Аҡыллы''' ҡош ҡанатын һаҡлай, аҡыллы кеше һүҙен һаҡлай * '''Аҡыллы''' ҡуйҙым, иҫәр еңдем тиәр * '''Аҡыллы''' өйләнгәнсе, тиленең улы булған * '''Аҡыллы''' тигәнең маҡтана башлаһа, тинтәк тип иҫәплә * '''Аҡыллы''' тип әйтәләр кеше әйтмәй белгәнгә, Йомарт тип әйтәләр - кеше һорамай биргәнгә * '''Аҡыллы''' тиргәлһә лә, тир сығармаҫ * '''Аҡыллы''' тәкә һуйыр, ахмаҡ йүкә һуйыр * '''Аҡыллы''' уйлағансы, тиле һуғып йыҡҡан * '''Аҡыллы''' ул - алтын ҡул * '''Аҡыллы''' үҙен ғәйепләр, алйот иптәшен ғәйепләр * '''Аҡыллы''' хәтер ҡалдырмаҫ, ахмаҡ хәтер һаҡламаҫ * '''Аҡыллы''' һүҙҙән ҡурҡа, ахмаҡ таяҡтан ҡурҡа * '''Аҡыллы''' һүҙен тыңлағанда, ашар ашың онотолор * '''Аҡыллыға''' аҡыл бирһәң, күпте белер, Аҡылһыҙға аҡыл бирһәң, ҡысҡырып көлөр * '''Аҡыллыға''' баш ҡиммәт, аҡылһыҙға мал ҡиммәт * '''Аҡыллыға''' бер һүҙ - мая, аҡылһыҙға мең һүҙ -зая * '''Аҡыллыға''' ишара * '''Аҡыллыға''' һүҙ әйттем - уйланы ла белде, Аҡылһыҙға һүҙ әйттем - тыңланы ла көлдө * Аҡыллыға '''аҡыл''' бирһәң, күпте белер, Аҡылһыҙға '''аҡыл''' бирһәң, ҡысҡырып көлөр * Аҡыллыға ым да етә, ахмаҡҡа туҡмаҡ та '''аҙ''' * '''Аҡыллыға''' әйтһәң - белә, тинтәккә әйтһәң - көлә * '''Аҡыллылар''' янына барһаң, аңраны эйәртмә *Аҡыллынан ғилем ал, Аҡылһыҙҙан ғибрәт ал * '''Аҡыллының''' аҡылы - йөрәгендә, тинтәктеке - телендә * '''Аҡыллының''' аты ла арымай, туны ла туҙмай * '''Аҡыллының''' йөҙө әйтер, йөҙө әйтмәһә, һүҙе әйтер * '''Аҡыллының''' ҡәҙере ахмаҡ янында беленер * '''Аҡыллының''' теле күңелендә, аҡылһыҙҙың күңеле телендә * '''Аҡыллының''' - уйында, тиленең - телендә * Аҡыллының '''аҡылы''' - йөрәгендә, тиленеке - телендә * '''Аҡылһыҙ''' атҡа менһә, атаһын танымаҫ * '''Аҡылһыҙ''' егет - ауыҙлыҡһыҙ ат, йүнһеҙ егет - йүгәнһеҙ ат * '''Аҡылһыҙ''' кеше алтмышта ла йәш була, аҡыллы алтыла ла баш була * '''Аҡылһыҙ''' кеше дошманы менән дуҫ булыр, дуҫы менән дошман булыр * Аҡылһыҙҙан алты тапҡыр маҡталғансы, '''аҡыллынан''' бер тиргәл * '''Аҡылһыҙҙан''' кәңәш һорау - үҙе аҡылһыҙлыҡ * '''Аҡылһыҙҙан''' маҡталғансы, аҡыллынан бер тиргәл * '''Аҡылһыҙҙың''' аҡылын эт ашар * '''Аҡылһыҙҙың''' ауыҙынан да бер аҡыллы һүҙ сығыр * '''Аҡылһыҙҙың''' һаҡалы үҫһә лә, аҡылы үҫмәҫ * Аҡылһыҙҙан кәңәш - үҙе '''аҡылһыҙлыҡ''' * Аҡылһыҙҙың '''аҡылын''' эт ашар * Аҡылһыҙҙың ауыҙынан да бер '''аҡыллы''' һүҙ сыға * Аҡылһыҙҙың һаҡалы үҫһә лә, '''аҡылы''' үҫмәҫ * '''Аҡылы''' ҡыҫҡаның теле оҙон * '''Аҡылы''' юҡ кешенең аҙырайған күҙе бар * '''Аҡылы''' юҡтың яҡыны юҡ * '''Аҡылын''' алтынға алышҡан алтынын баҡырға алышыр * '''Аҡылың''' булһа, аҡыллыға эйәр, '''аҡылың''' булмаһа - мәҡәлгә эйәр * '''Аҡылың''' булһа, алданмаҫһың, алйот булһаң, алдыра алмаҫһың * '''Аҡылың''' булһа, асыу һаҡлама * '''Аҡылыңды''' ҡаш араңа маяҡ ит * Аҡырған башлыҡ түгел, '''аҡылы''' бар башлыҡ * Аҡшам ваҡыты - ашам ваҡыты '''Ал''' * '''Ала''' белһәң, бирә бел * '''Ала''' ҡарға алдан ҡысҡырыр * '''Ала''' ҡарҙа аласағың булһын, бирәсәгең булмаһын * Ала ҡарғала '''аласағың''' булһын, бирәсәгең бул¬маһын * '''Аласағым''' китһә лә, әйтәсәгем китмәһен * '''Аласағың''' булһын, бирәсәгең булмаһын * '''Аласағың''' китһә лә, әйтәсәгең китмәһен * '''Аласаҡ''' менән бирәсәк бөтмәй * '''Алаһы''' нәмә алтын булып күренер * '''Алаһы''' тауар — мең алтын * '''Алашаны''' атҡа һанама * '''Ала''' ҡуңыҙ тиреһе эйегә күнмәҫ * Алабута аш икән, баҡыр '''аҡса''' таш икән * '''Алабута''' аш булмаҫ, алтын-көмөш таш булмаҫ * '''Алабута''' аш булмаҫ, ара бутаған иш булмаҫ * '''Алабута''' аш икән, баҡыр аҡса таш икән * '''Алабутала''' ҡолаҡ юҡ, алйот кешелә оят юҡ * '''Алам''' тигән ауыҙ яман, күрәм тигән күҙ яман * Алама '''ағас''' ботаҡҡа үҫер * '''Алама''' атҡа менгәнсе, йүгер кеше күргәнсе * Алама булһа ла ир яҡшы * '''Алама''' булһа ла, ир яҡшы, һуҡыр булһа ла, ҡыҙ яҡшы * '''Алама''' кешегә дәрәжә килешмәй * '''Алама''' кешелә һүҙ тормаҫ * '''Алама''' ҡәйнәгә сәсең менән ер һеперһәң дә ярамаҫһың * '''Алама''' тайҙың тире әсе, алдаҡсының теле әсе * '''Алама''' эт ҡойроҡҡа үҫер * Алан-йолан йә артыңды '''алыр''', йә ҡатыныңды '''алыр''' * '''Алаһы''' ла, ҡолаһы ла * '''Алға''' бар, артыңа ҡара * '''Алға''' барырҙың эте үлән ашар * '''Алға''' киткән кешенең эте үлән ашар, Кирегә киткән кешенең килене урлап ашар * '''Алған''' алғанда ҡала * '''Алған''' — алғандыҡы, ат — менгәндеке * '''Алған''' алыр, ҡалған ҡалыр * '''Алған''' бер яҙыҡлы, алдырған мең яҙыҡлы * '''Алған''' ҡулдан биргән ҡул артыҡ * '''Алған''' менән биргән бер түгел, сыҡҡан менән кергән бер түгел * '''Алғанға''' алты ла аҙ, биргәнгә биш тә күп * '''Алғанда''' - бисмилла, биргәндә –әстәғафирулла! * '''Алғандың''' бирәһе бар * '''Алғаныңа''' ҡарап шөкөр ит, алырыңа ҡарап фекер ит * Алғанға алты ла '''аҙ''', биргәнгә биш тә күп * Алғыр кеше алымынан, йылғыр кеше аҙымынан билдәле * Алғыр кеше алмышынан, йылғыр кеше '''аҙмыш'''ынан билдәле * Алда булһа ҙур теләк, эштән ял таба йөрәк * Алдан аяғын кейенгән – алға сыҡҡан * Алданым тип маҡтанма, үҙеңде лә алдарҙар * Алдап, алты '''аҙым''' да китмәҫһең * Алдашһаң - абруйың китер, әрләшһәң - ҡәҙерең китер * '''Алды''' барҙың арты бар * '''Алды''' болот булһа, арты - аяҙ * '''Алды-артыңды''' ҡарап йөрө * '''Алдың-артың''' йыйып йөрө * '''Алдыма''' килде тип тығынма: ҡоҫоуың бар * Алдын аяғына ҡарап юрғанын һуҙыр, ялҡау юрғанына ҡарап аяғын һуҙыр. * '''Алдын''' бер уйла, артын биш уйла * Алдынғылыҡ – тәхеткә, иремтәлек – ләхеткә. * '''Алдыңа''' бер ҡара, артыңа биш ҡара * '''Алдыңа''' килгән ашты йота бел * '''Алдыңа''' ҡуйған ашты хурлама * '''Алдыңда''' етәксең булһа, артыңда таянысың булһын * '''Алдыңда''' ышаныс булһын, артыңда таяныс булһын * '''Алдыңдан''' әйткән телең артыңдан килеп тотмаһын * '''Алдыңды''' бер ҡара, артыңды биш ҡара * Алйот булһаң, '''аҡыл''' кәрәкмәй *Алйоттоң эше булмаҫ, ялҡауҙың ашы булмаҫ. * Алйот дуҫтан '''аҡыллы''' дошман артыҡ * Алйот ирҙән аҡыллы ҡатын артыҡ. * Алйот төйнәгән төйөндө '''аҡыллы''' ла сисә алмаҫ *Алйот юлдаш булмаҫ, ишәк моңдаш булмаҫ * Алйотҡа өгөт әйтһәң, алдай, тиер, '''аҡыллыға''' өгөт әйтһәң, балдай, тиер * Алйотҡа әйткән кәңәшең '''ағып''' киткән һыуға тиң * Алйоттан '''аҡыл''' һорама * Алма '''ағас'''ынан алыҫ төшмәҫ * '''Алма''' үҙең һөйгәнде - алданырһың, '''Ал''' һине һөйгәнде - ҡыуанырһың * '''Алма''' һигеҙҙе, '''ал''' һимеҙҙе * Алмағаста алма бешә, дегәнәктә - дегәнәк * Алманың '''алына''' ҡорт төшөр *Алма беш, ауыҙыма төш. * Алтау '''ала''' булһа — аулағаны китер, икәү иптәш булһа — аңдығаны китер * Алтау '''ала''' булһа — ауыҙҙағы китер,Дүртәү теүәл булһа — түбәләге китер * Алтмыш '''аҙым''' алға атла, алты тапҡыр артыңа ҡара * Алтмыш көн ат булғансы, алты көн '''айғыр''' бул *Алтмыш ҡолон ат булмаҫ. * Алтмыш - ҡайтмыш * -Алтмыш, һиңә ни ҡылдым? Аяғыма бау һалдың, ҡолағыма шау һалдың.-Етмеш, Һиңә ни ҡылдым? Уртымдағы теште алдың, башымдағы һушты алдың. -Һикһән, һиңә ни ҡылдым?Маңлайҙағы күҙҙе алдың, бурбайҙағы биҙҙе алдың. - Туҡһан, һиңә ни ҡылдым?Ауыҙҙағы һүҙҙе алдың, илтеп ләхеткә һалдың. * Алтмышҡа еткәс, атайыңдан '''аҡыл''' һорама * Алтмыштыҡы бөтә, алтыныҡы бөтмәй * Алтмышта ҡартлығың ҡаршы '''алыр''' * Алты ағай-эненән '''айыу-бүре''' ҡурҡыр * Алты '''аҙым''' атлағансы алтмыш тапҡыр артыңа ҡара * Алты йәшәр юлдан ҡайтһа, алтмыш йәшәр күрешергә килер * Алты көн утын киҫмәһәң, алты '''ай''' туҡылдарһың * Алты тин '''аҡсаһы''' юҡ, баҙарҙа ат һатыулашҡан * Алты тин файҙа итәм тип, алтмыш тин '''аҡсаһын''' сығарған * Алтыға '''алып''' бишкә һат, атың булһын һатыусы * Алтыға '''алып''' бишкә һатмайҙар * Алтыла бер дәңгелдәк, алтмышта бер дәңгелдәк * Алтылағы '''аҡылың''' алтмышҡа тиклем * Алтын алма, '''аҡыл''' ал * Алтын алма, '''аҡыл''' ал, алтын - '''аҡыл''' була алмаҫ * Алтын '''алма''', алғыш '''ал''' * Алтын балдаҡ кейһәң дә кәкре бармаҡ тураймай. *Алтын булһа ла, эш һаулыҡты алмаштырмай. *Алтын тотҡан алтынды таныр, күрмәй күргән еҙҙе лә алтын тир. * Алтын түгел, ғилем дәүләт. * Алтын ирең атыңа тейһә, алтынын '''ал''' да утҡа яҡ * Алтын кәрәкмәй, '''аҡыл''' кәрәк, '''аҡыл''' булһа, алтын табылыр * Алтын күрһә, фәрештә лә шайтанға әйләнә * Алтын өҫтөнә '''аҡыл''' - ике алтын * Алтын таш ҡаш булмаҫ, '''алабута''' аш булмаҫ, дошман яуҙа иш булмаҫ * Алтын - ташта, '''аҡыл''' - башта * Алтын теш тә телде тешләй. * Алтын тотҡан алтынды таныр, күрмәй күргән еҙҙе лә алтын тиер * Алтынға иҫе киткән - аҡылынан ситкә киткән * Алтынға эйәргән юғалған, '''аҡылға''' эйәргән - юл алған *Алтын эйәр атҡа тейер, эйәһе белмәҫ, ат белер. * Алтындан '''аҡыл''' ҡиммәт * Алтынды тут '''алмаҫ''', һыуҙы ут '''алмаҫ''' * '''Алы''' булды, гөлө лә булыр * '''Алып''' маҡтарлыҡ түгел, һалып таптарлыҡ түгел * Алыҫ аҙаштыра, тәрән батыра * Алыҫтан ут '''алма''', яҡындан ҡыҙ '''алма''' * Алтынды эҙлә таштан, '''аҡылды''' эҙлә баштан * Алтының менән маҡтанма, '''аҡылың''' менән маҡтан * Алтын ҡомһоҙҙоң күңелен ташҡа, күҙен '''аҡҡа''' әйләндерә * '''Алырмын''' тигән '''алдан''' ингән * Алыҫ '''аҙаштыра''', тәрән батыра *Алыуҙан биреү яҡшы. '''Ам''' * Аманатҡа итһәң хыянат, '''алырһың''' ғүмерлек яман *Амин, амин — аман төбө,әбейҙәргә — ҡаба төбө,ирҙәргә — һуҡа башы, ҡатындарға — киҫәү башы '''Ан''' *Андыҙлы ерҙә ат үлмәҫ, атлы ерҙә ир үлмәҫ. '''Аң''' * Аңра башҡа '''аҡыл''' йоҡмаҫ '''Ап''' * Аптыраған атаһының ҡуйынын '''аҡтарған''' * Аптыраған ҡатын '''абышҡа'''һын "атай" тигән * Ата-инә ҡәҙерен балалы булғас белерһең; '''Ағай-эне''' ҡәҙерен ялалы булғас белерһең * Аптыраған һөлөк '''ағас''' тешләр * Аптырағанда ахмаҡҡа ла " '''ағай'''" тиерһең * Апһын '''ағар'''ып алдыма сыҡмаһын, ҡарайып артымда ҡалмаһын * Апһынды апһын күрә '''алмай''' * Асыу - '''ағыу''', йотһаң - дарыу * Аҫылынһаң, '''ағас'''тың аҫылына аҫылын '''Ар''' * Араҡы яратҡан - '''аҡылын''' таратҡан * Араланған ҡуйҙы бүре '''алыр''' * Арбаның '''алды''' ҡайҙа аунаһа, арты шундай аунай * Арғымаҡ '''алын''' бирмәҫ *Арғымаҡ менгән арымаҫ. * Арғымаҡ ат юл башлар, '''Аҡыллы''' егет ил башлар; Батыр егет яу башлар; Сәсән егет дау башлар * Арғымаҡ һыйпау һөймәҫ, '''алаша''' маҡтау һөймәҫ * Арғымаҡты яманлап, толпар ҡайҙан табырһың? '''Ағай-эне'''ңде яманлап, туған ҡайҙа табырһың? * Арғымаҡтың билгеһе - ҡаҙы йыймаҫ, ял йыйыр; Яман егеттең билгеһе - ҡатын '''алмаҫ''', мал йыйыр *Арҡан ишһәң, бау булыр, арбаң-санаң һау булыр. * Арҡауын атһаң, буйын '''алырһың''' * Арҡыры ятҡан ағасты буй һалмаҫ *Арпа алтмыш көндә өлгөрә. *Арпа сәскән бойҙай урмаҫ. * Арт йортто туйҙырған ҡатын иренә баш бирмәҫ * Арт йортто туйҙырған ҡатын ирҙе '''алға''' сығармай * Артҡа ҡалһаң — тапалырһың, '''алға''' сыҡһаң - туҡмалырһың * Артҡа ҡарап ғибрәт '''ал''', '''алға''' ҡарап шөһрәт '''ал''' * Артҡы '''аҡылға''' кем дә бай * Артҡы '''айылың''' ныҡ булһа, атың тулап ни ҡылыр? Алған ҡатының яҡшы булһа, йортоң тулап ни ҡылыр? * Артығын һөйләгән аҡылын ашаған. * Артыҡ байлыҡ әҙәмде '''аҙҙыр'''ыр * Артыш ағасы им булыр *Артыңда ни барын белмәһәң - тотолорһоң,'''Алдыңда''' ни барын белмәһәң - йығылырһың *Арыған ат соҡор һанай, асыҡҡан ат ҡулыңды ялай, ярат¬ҡан ат күҙеңә ҡарай. *Арыҡ атҡа ҡамсы ла йөк. *Арыҡ атҡа менгәнсе, аяғыңа мен. *Арыҡ булһа ла, һарыҡ аҫыра. *Арыҡ мал яҙга сыҡһа уйнаҡлар. * Арыҫландың '''аҙған'''ы айға һикерер * Арыҫландың аҙғаны айға һикерер; тауыҡтың аҙғаны әтәс булып ҡысҡырыр * Арыҫландың '''ай'''ға менмәһә лә һикереүе дан * Арыҫландың '''ай'''ға менәм тип, биле биртенгән *Арыш сәсһәң, икмәк ашарһың. *Арыштың хисабы һуҡҡас беленер. *Арышы булһа, батманы табылыр. *Арбам һынды тип күстән ҡалма, Башым ауырта тип эштән ҡалма. *Арбаны ат тартыр,күләгәне эт тартыр *Арғымаҡтың билгеһе-ҡаҙылыҡ йыймаҫ,ял йыйыр *Арҡан ишһәң бау булыр,арба-санаң һау булыр *Арҡауын атһаң,буйын алырһың Артҡа ҡалһаң, тапалырһың *Артыҡ байлыҡ — башҡа бәлә. *Артыҡ байлыҡ әҙәмде аҙҙырыр. *Арыҡлыҡтан ат үлмәҫ, ярлылыҡтан ир үлмәҫ. *Арыҫлан аста төлкө туҡ. '''Ас''' * Ас '''айыу''' уйнамаҫ * Ас балыҡ та селәү һайлай. *Ас бүре тотолмаҫ, туҡ бүре ҡотолмаҫ. * Ас кергән, яланғас керә '''алмаған''' * Ас кешегә барыһы тәмле * Ас французға '''ала''' ҡарға ла аш *Ас айыу уйнамаҫ. *Ас күңеле икмәктә, туҡ күңеле хикмәттә. *Астың хәлен ас белер. *Астың хәлен туҡ белмәҫ. *Ас һөлөк әсе тешләр. *Астың иманы юҡ. *Астың уйы икмәктә, яланғастың — бишмәттә. * Асҡыс ярамаҫ йоҙаҡ юҡ * Астан '''аҡыл''' һорама *Астан үлһәң дә, ата-әсәңде, тыуған илеңде ташлама. * Астың күҙе -икмәктә, туҡтың күҙе - хикмәттә * Асыҡ ҡапҡанан кем кермәҫ (ҡыҙ намыҫына ҡарата) * Асыны татымаһаң, тәмлене белә '''алмаҫһың''' * Асыу - ағыу,Йота белһәң - дарыу! * Асыу - '''аҡыл''' дошманы * Асыу - алдан, '''аҡыл''' арттан * Асыу алдан йөрөр, '''аҡыл''' арттан йөрөр * Асыу - бысаҡ, '''аҡыл''' - дуҫ * Асыу - бысаҡ, '''аҡыл''' - һап * Асыу - дошман, '''аҡыл''' - дуҫ, асыуыңа '''аҡыл''' ҡуш * Асыу йыйма, '''аҡыл''' йый * Асыу килһә, '''аҡыл''' китер, '''аҡылың''' күп булһа - асыу бөтөр * Асыуын алға ҡуйған - '''аҡылын''' артҡа ҡуйған * Асыуыңды ат ит, '''аҡылыңды''' теҙген ит '''Аҫ''' * Аҫтындағын алты '''ай''' эҙләгән * Аҫыл ат һыртына ҡамсы тейҙертмәҫ * Аҫыл ҡоштоң балаһы '''алдына''' ҡуймаҡ аш еймәҫ * Аҫыл шоңҡар ҡаҙ '''алһа''', ҡанатын ҡанға тигеҙмәҫ * Аҫылынһаң, ағастың аҫылына аҫылын '''Ат''' * Ат '''абын'''ғанға ишәк ғәйепле * Ат '''аҙғын'''ы тай була, ир '''аҙғын'''ы бай була * Ат '''аҙғын'''ы тайға эйәрер, ир '''аҙғын'''ы байға эйәрер * Ат '''аҙғын'''ы тайға эйәрер, ир '''аҙғын'''ы ҡыҙға эйәрер * Ат '''аҙғын'''ы тайға эйәрер, ярлы малы байға эйәрер * Ат '''аҙғын'''ы юрға булыр, ир '''аҙғын'''ы мулла булыр *Ат аҙғыны тай була, ир аҙғыны бай була. * Ат '''айғырланһа''', баш була * Ат '''айғырланһа''', үҙ башына була * Ат '''алмаҫ''' борон йүгән эҙләмә * Ат '''ай'''ҙа һыналыр, әҙәм йылда һыналыр * Ат '''ай'''ында, ир йылында һыналыр *Ат айында һыналыр. *Ат алғансы, тай ҙа мал. *Ат алмаҫ борон йүгән эҙләмә. * Ат '''алһаң''', арба кәрәк * Ат '''алһаң''', арба кәрәк, ҡатын '''алһаң''', бары ла кәрәк * Ат '''алһаң''', ауылына тартыр * Ат '''алһаң''', ауылың менән, ауылың менән булмаһа, бүркең менән кәңәш ит * Ат '''алһаң''', ауылыңдан '''алма''' * Ат '''алһаң''' - ауылың менән, ҡыҙ '''алһаң''' - ырыуың менән кәңәшләш * Ат '''алһаң''', баш менән түш '''ал''', ҡыл '''алһаң''', ҡабаҡ менән ҡаш '''ал''' * Ат '''алһаң''', өйөң менән кәңәшләш, ҡатын '''алһаң''', ауылың менән кәңәшләш * Ат '''алһаң''', һынап '''ал''', аҡса '''алһаң''', һанап '''ал''' * Ат '''алһаң''', яҡындан '''ал''', ҡатын '''алһаң''', алыҫтан '''ал''' * Ат арымаһа, '''аҙыҡ'''тан *Ат арығын маҡтама, арғымаҡтан тай уҙыр. *Ат аяған ат менер, тун аяған тун кейер. *Ат аяғынан һимерер. *Ат — байҙа. * Ат барҙа бейә сапмаһын, ир барҙа ҡатын '''алға''' сыҡмаһын *Ат баҫмайым тигән еренә өс баҫа. *Ат башы менән уйнағансы, атаң башы менән уйна. *Ат башы тотҡан арымаҫ. *Ат булмағанда, ишәк тә ярай. *Ат йәлләгән ергә ҡарар, ҡош йәлләгән күккә ҡарар. * Ат күреп аяғың '''аҡһамаһын''' *Ат күрмәгән ат күрһә, саба-саба үлтерер, Тун күрмәгән тун күрһә, ҡаға-ҡаға туҙҙырыр. * Ат асыуын арбанан '''алмайҙар''' * Ат бирҙем - атлата '''алманым''', тай бирҙем - туҡтата '''алманым''' * Ат йөрөп юл '''ала''' * Ат ҡаҡҡанды тай ҡаҡҡан, ир ҡаҡҡанды мир ҡаҡҡан. *Ат ҡартайһа — һуғымлыҡ. * Ат менән ҡыҙҙы ауылдан '''алма''' *Ат — менгәндеке, тун — кейгәндеке. * Ат юрғалар, эйәһе дан '''алыр''' * Ат, эйәһенә килгәс, '''аҡһамаһын''' *Ат юҡ аранда, ҡайғы юҡ буранда. *Ат яҡшы ла, ел ҡаршы. * Ат яҡшыһы — '''ала''' тояҡ, тун яҡшыһы — төлкө тояҡ * Ат яҡшыһы '''алға''' сығыр, '''алға''' сыҡҡан данға сығы *Ат санала беленер. *Ат тапҡансы ишәк мен. *Ат тапҡансы эйәр тап. *Ат тапһаң, эйәр табыла. *Ат тирләһен, сирләмәһен. *Ат ТОЯҒЫ сабата түгел, тишелһә, ямап булмай. *Ат туйған ерендә, ир тыуған илендә. *Ат әйләнеп, ҡаҙығын табыр, Ьыу әйләнеп, юлығын табыр, Ир әйләнеп, илен табыр. *Ат холҡона таянма. * Ат хурлаған тай менер, тай хурлаған таяҡ менер. *Ат юрғалар, эйәһе дан алыр. *Ат яҡшыһы аранда. *Ат яҡшыһы алға сығыр, алга сагаҡай данға сығыр.. *Атка - һоло, машинаға — май. * Атҡа ышанма: ат, кем менһә, шуныҡы. *Атланһаң үҙ атыңа атлан, кеше аты тиҙ арыр. * Атлы тәртә төҙәтер, атһыҙ кәртә төҙәтер. * Атлының аяғы да арымай, туны ла туҙмай. *Атлыға тай менһә лә килешә. *Атты айһыҙ маҡтама. *Атты ат һаҡлай. *Атты сыбыртҡы менән ҡыума, һоло менән ҡыу. *Аттың даны егет ҡулында. *Аттың күрке ял булыр. *Аттың саяһы — юрға. *Аттың хаҡы оло, айғырҙың даны оло. *Атһыҙ ир — ҡанатһыҙ ҡош. *Атһыҙ ир — ҡулһыҙ кеше. *Атһыҙ кеше — затһыҙ кеше. *Аты бар — арыҫлан. *Аты бар атланмаҫ, эйәре бар атланыр. *Аты бар — батыр, аты юҡ — ятыр. *Аты барҙың дуҫы бар. *Аты барҙың ҡанаты бар *Аты булһа, ҡамыты табыла. *Аты барҙың ҡанаты бар, һыйыры барҙың һыйы бар. *Аты-туны бар кешелә Алпамышаның көсө бар. *Атым яҡшы тип, сыбыртҡыңды ҡуйма. *Атың арыһа, абруйың китер. *Атың арыһа, үҙеңә үпкәлә. *Атың барҙа арыш сәс. *Атың булһа, арымаһын. *Атың булһа, ил таный. *Атың юғалһа ла, йүгәнең ташлама. * Ата - ата ҡаҙ. * Ата балаһы хур булмаҫ. * Ата балаһы хатаһыҙ булмаҫ * Ата балаһы алтмышҡа етмәй, '''аҡыл''' тапмаҫ * Ата маҡтағанды '''алма''', ауыл маҡтағанды ҡуйма * Ата-бабам баҡҡан ер - кендек ҡаным '''аҡҡан''' ер * Ата - инә ҡәҙерен балалы булғас белерһең, ағай - эне ҡәҙерен ялалы булғас белерһең * Ата-инәңә ни ҡылһаң, '''алдыңа''' шул килер * Ата-инәһен һөймәгән ҡыҙ яман, Ҡәрҙәш-ҡәүемен һөймәгән ул яман * Атай булмай тороп атай ҡәҙерен белмәҫһең, Әсәй булмай тороп әсәй ҡәҙерен белмәҫһең * Ата-әсә һүҙе - бала-саға күҙе. *Атайҙар һүҙе – аҡылдың үҙе * Атайҙың һүҙе- '''аҡылдың''' үҙе * Атайһыҙға ҡыҙ бирмә, инәйһеҙҙән ҡыҙ алма * Атайһыҙҙы кейәү итмә, инәйһеҙҙе килен итмә. * Атайым '''ай''' күргән, иртәгә байрам икән * Атанан йәш ҡалдым, '''аҡылдан''' буш ҡалдым * Атанан күргән уҡ юнған, инәнән күргән тун бескән. * Атаңдан '''айырылһаң''' айырыл, илеңдән '''айырылма''' *Атаһы '''айырымды''' ау ҡушыр,өйөрө '''айырымды''' яу ҡушыр * Атаһы торор - улы һөйләр, Әсәһе торор - ҡыҙы һөйләр. * Атаһынан күргән - уҡ юнған, инәһенән күргән - тун бескән. * Атҡа ышанып, арбала йоҡлама, '''аҙаштыр'''һа, үҙеңә үпкәлә * Атҡаҙанған артистар була, президенттар булмай. * Атҡан таң '''алға''' һөйрәй, ахырҙа ҡәбергә һөйрәй * Атты '''айһыҙ''' маҡтама * Ат алһаң, һынап ал, '''аҡса''' алһаң, һанап ал * Атты ҡамытҡа үлсәп '''алмайҙар''', ҡамытты атҡа үлсәп '''алалар''' * Атты өйрәтә белмәһәң, сығынсы булыр. * Аттың хаҡы оло, '''айғыр'''ҙың даны оло * Аттың - юрғаһын, бисәнең уңғанын '''ал''' * Аттың яҡшыһы '''алға''' сыға, егеттең яҡшыһы данға сыға * Атһыҙ арба алға китмәй, ирһеҙ ҡатын ал-ял белмәй. * Атым юҡ бурамда, ҡайғым юҡ буранда *Атын '''алма''', затын '''ал''' * Атын атама, '''аҙашып''' китһен * Атың барҙа юл таны, '''аҡылың''' барҙа ир таны * Атың насар булһа, һатып ҡотолорһоң; '''Аға-энең''' яман булһа ҡасып ҡотолорһоң; Ҡатының яман булһа нисек ҡотолорһоң? * Атың арыҡ булһа - бер сап, утының '''аҙ''' булһа - бер яҡ * Атың арыһа -абруйың китер, ҡарының асһа - ҡәҙерең китер * Атың барҙа елеп ҡал, йөрөй '''алмай''' торған көн килер * Атың булмаһа ла хутың булһын * Атың насар булһа, һатып ҡотолорһоң, Аға-энең яман булһа, ҡасып ҡотолорһоң,Ҡатының яман булһа, нисек ҡотолорһоң? *Ат тешенән билгеле, егет эшенән билгеле. *Аттың үҙе ниндәй, йөгө шундай. *Ата алмаған - атаһына үпкәләр. *Ата алмаған атынан күрер, Ҡайтып килеп ҡатынынан күрер. *Ата алмаған йәйә һайлар. *Ата алмаған мылтығынан күрер *Ата алмағандың уғы алты ҡолас китер *Атаһыҙ тороп-балтаһыҙ тороп булмай Инәһеҙ тороп була-энәһеҙ тороп булмай *Аты булһа, ҡамыты табылыр. '''Ау''' *Ау аула, ауылда тор. *Ауға барһаң, зирәк бул, юлдашыңа терәк бул. *Ауға сыҡҡанда эт ашатмайҙар. *Аулаҡ күлгә тәлмәрйен хужа. *Ауылда булмаған далала булыр. *Ауылы башҡаның һыуы башҡа. *Аусы — ауҙа, юлсы — юлда. *Аусыны аяғы туйҙыра. *Аусы ҡоҙғон ауламаҫ, өйрәк аулар. * Ауыҙы онға тейгән эт тирмән яламай түҙә '''алмай''' * Ауыҙың менән сәскәнде ҡулың менән йыйып '''ала''' '''алмаҫһың''' * Ауыҙың тулы ҡан булһа ла яттар алдында төкөрмә. * Ауылдан ҡыҙ '''алма''' ла мал '''алма''' * Ауыҙың тулы ҡан булһа ла, дошман '''алдында''' төкөрмә *Ауыҙы-мороно ҡыйыш булһын, бай балаһы һөйләһен. * Ауыҙыңдан ел '''алһын''' * Ауыл эте '''ала''' булһа, бүре килеп баш булыр * Ауыл эте '''ала''' булһа ла, бүре килгәндә берегер * Ауыл эте '''ала''' булыр * Ауырыу '''ағас''' башынан йөрөмәй, әҙәм башынан йөрөй *Ауырыу хәлен һау белмәҫ, ярлы хәлен бай белмәҫ. * Ауырыу - аяҡтан, ҡайғы йөрәктән '''алыр''' *Ауырыу китһә лә, ғәҙәт китмәй. * Ауырыу көсәйһә, йәнеңде алыр; Дарыу көсәйһә, малыңды '''алыр''' * Ауырыуҙың '''аҙығ'''ы үҙе менән * Ауан кеше ауыҙы менән ҡош тотор. * Ауан ауға сыҡһа, ауҙа ғауға сыға. *Ауыҙыңа кергәнде сәйнәргә иренмә. *Ауыр йөктө ат тарта, ауыр эште ир тарта *Ауыр күтәргән - билен һындырған *Ауыр таш - тау аҫтында, ауыр эш -бауыр аҫтында *Ауыр эшкә беләк бар, ҡыйыу эшкә йөрәк бар. *Ауыр эште күмәк ҡул еңгән. *Ауырыу бер үлер, иренсәк көн дә үлер. *Ауырыуға дауа бар, дәртһеҙгә дауа юҡ. *«Ауырып торам» тимә, «иренеп торам» тиң. '''Ат''' *Ата алмаған «уғым кәкере булды» тигән. '''Ах''' * Ахмаҡ бирер, '''аҡыллы''' алыр * Ахмаҡтан '''аҡыл''' һорама * Ахмаҡтың эшләгән эше '''аҡыллыны''' алйытыр * Ахмаҡтың һаҡалы үҫһә лә, '''аҡылы''' үҫмәҫ *Ахыры заман булғанда, йүнһеҙ кеше йүнлегә эш өйрәтер. '''Аш''' *Аш ҡәҙерен белмәгән өй хужаһын оялтыр * Аш хурлама-ҡоҫторор,ир хурлама-боҫторор. *Аш янында аш үтә. * Ашаған аттың теше '''аҡ''' * Ашағанда '''аҙ''' яҡшы, эшләгәндә күп яҡшы *Ашаған мал үлмәй. *Ашаған еренә эт тә ҡайта. *Ашаған аш табыр, эшләгән эш табыр. *Ашағанда аҙ яҡшы, эшләгәндә күп яҡшы. *Ашағанда ҡолағың һелкенһен, эшләгәндә йөрәгең ел¬кенһен. *Ашағанда телһеҙ бул, эшләгәндә өнһөҙ бул. * Ашап, '''алаша''' булмаҫһың * *Ашамаһаң да, май яҡшы, яманлаһаң да, бай яҡшы *Ашаған үлмәҫ, ярлы бөлмәҫ. Ашҡаҙар менән '''Ағиҙел''', Йөрәктауҙа табышҡан; Яҡшы егет, яҡшы ҡыҙ, шулай итеп табышҡан, яр иткәнде пар иткән, айырылтмаҫҡа ҡауышҡан * Ашлыҡты бураға һалмайынса "уңыш '''алдым'''", тимә *Ашланған ер аш бирер. *Ашлыҡты бураға һалмайынса «уңыш алдым» тимә. *Ашлыҡтың йоҙағы — һалам. * Ашыҡ уйнаған - '''аҙыр'''; Туп уйнаған - туҙыр; Ҡуй көтөп, ҡарын майы ашаған барынан да уҙыр * Ашыҡҡан арба '''аҡрын''' тәгәрәй * Ашыҡҡан арыр, '''аҡрын''' барыр * Ашыҡҡан ашҡа бешкән. * Ашыҡҡан күҙгә '''аҡ''' төшә * Ашыҡҡан ҡыҙ кейәүгә барһа ла мантымаҫ * Ашыҡҡан юл '''алмаҫ''' * Ашыҡҡанда артыңа йыш ҡарама. * Ашыҡҡандан '''аҡыл''' һорама * Ашын - тоҙон эсеп ултыр, '''аҡыллыны''' тыңлап ултыр *Ашыуһыҙ булһа, тауҙан биҙ, үткеһеҙ булһа, һыуҙан биҙ. *Ашаған белмәй, тураған белә. *Аш тигәндә — йән фарман, эш тигәндә — юҡ дарман. *Аш янында ат кеүек, эш янында эт кеүек *Ашамаған ашым түгел, эшләмәгән эшем түгел. *Ашау татлы — эшләү ҡаты. *Ашамай тамаҡ туймай, эшләмәй ризыҡ булмай. *Аштан ҡалһаң да, эштән ҡалма. *Ашы юҡ ураҙа тотҡан, эше юҡ ас ултырған. *Ашын яратһаң, эшен дә ярат. *Ашына күрә табағы, эшенә күрә тамағы. *Ашыҡҡан арба аҡрын тәгәрәй. *Ашыҡҡан арыр, аҡрый барыр. *Ашыҡҡан эштә хәйер юҡ. *Ашыҡҡан һыу диңгеҙгә етмәҫ. '''Ая''' *Аяғы яман түрҙе бысрата, теле яман – илде бысрата. * Аяғың тәп итһә, ауыҙың сәп итер. *Аяғына тартһа — башына юҡ, башына тартһа аяғына юҡ — йүнһеҙ ирҙең көнө шул. * Аяҙлы-болотло '''аҡылы''' бар, кәҙәнеке хәтлем һаҡалы бар * Аяҡлы ҡаза күрәһе егет аяғы һыҙлау ҡатын '''алыр''' * Аяҡтан кергән ауырыу бөтә тәнде '''алыр''' *Аяҡ атламаһа, баш йөрөмәй [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] rafgfwp6b6d7c23xakxjqvgyue5i5la 0 4570 22800 22422 2020-09-06T10:54:42Z Akkashka 410 /* Бей */ 22800 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Б == * * Баҙнатлы тыныслыҡ яратыр * Бай булмаһаң бай булма, ғилем-һөнәргә һай булма. *Бай менән дуҫлашма, түрә менән талашма. * Бай менән ҡоҙа булһаң, наҙланып маҙаңды алыр, ярлы менән ҡоҙа булһаң, теләнеп маҙаңды алыр. *Бай бай өсөн тырыша, ярлы ярлыға булыша. *Бай байға ҡарар, һыу сайға ҡарар. *Бай байҙы оҙатыр — «ҡоламаһын» тип, ярлыны оҙатыр «урламаһын» тип. *Бай байлығын итә: ай һайын ҡатын ала, ауыл һайын йорт һала. *Бай байлығын һөйләр, ярлы ҡайғыһын һөйләр. *Бай байыһа, хан булыр. *Бай балаһы байға оҡшар, бей балаһы бейгә оҡшар. *Бай балаһы байға оҡшар, бәйләнмәгән тайға оҡшар *Бай балаһы ун бишкә еткәс баш, Ярлы балаһы утыҙға еткәс тә йәш. *Бай бар ерҙә «малым бар» тимә, Ғазраил бар ерҙә «йәнем бар» тимә. *Бай барын бирмәҫ, юҡ ҡарап тормаҫ. *Бай барҙа ыҙан һыҙма, түрә барҙа түргә уҙма. *Бай бер күҙһеҙ, ярлы ике күҙһеҙ *Бай бисәһе — бей бисәһе. *Бай бирмәҫ, ярлы ҡарап тормаҫ. *Бай бирәсәген мал менән, ярлы бирәсәген тир менән түләр. *Бай булһаң, балпан бул ярлы булһаң, ҡалтаң бул. *Бай кешегә ҡәберең яҡың булмаһын. *Бай күңелен май баҫыр. *Бай ҡарғышы ярлыға төшмәҫ. *Бай ҡашына барып ҡун — байымаһаң, миңә кил, Юҡ ҡашына барып ҡун — юғалмаһаң, миңә кил. *Бай малын һөйләр, ярлы зарын һөйләр. * Бай менән бай — бер туған. *Бай менән ҡоҙа булһаң, наҙланып маҙаңды алыр, *Ярлы менән ҡоҙа булһаң, теләнеп маҙаңды алыр. *Бай менән ҡуйҙың ҡойроҡ төбө һимеҙ — бай ғәйебен дә май ҡаплай. *Бай рәхмәтен алғансы, ярлының йәне сығыр. *Бай табышын һөйләгәндә, ярлы төшөн һөйләгән. *Бай тамһа — ҡунаҡҡа, ярлы танһа — тамаҡҡа. *Бай төшөмө менән маҡтаныр, ярлы; төшө менән маҡта¬ныр. : *Бай туғандан болот яҡын. *Бай туғайын танымай. *Бай һылана ла һыйпана, ярлы ямана ла ҡыуана. *Бай «ханға етһәм» тиер, хан «хоҙайға етһәм» тиер. *Бай ярлыға мохтаж, ярлы аҡсаға мохтаж. *Бай — ярлының аҙығы, ярлы — байҙың ҡаҙығы. === Байғ === *Байға бай килһә, ялсы ауыҙына май тейә. *Байға барма, ярлыға бульцн. *Байға барымта юҡ, ярлыға ҡарымта юҡ. *Байға бирәсәгең, ярлынан-йласағың булмаһын. *Байға бурысыңды бир, ҡылысыңды күрһәт. *Байға бәлә юҡ, ярлыға ярҙам юҡ. *Байға инанма, һыуға таянма. *Байға көн дә байрам, көн дә туй, Ярлыға көн дә хәсрәт, көн дә уй. *Байға мал арты менән керә. *Байға мал ҡиммәт, ярлыға йән ҡиммәт. *Байға ут кәрәк булһа, ярлының ҡулын һоҫҡо итер. *Байға хеҙмәт итһәң, алланан ҡаза күрерһең. *Байға эшләп бай булмаҫһың. *Байға ялланма, юҡҡа алданма. *Байға ялынам тип, ярлының йөҙ һумлыҡ хаҡы сыҡҡан. *Байға ялынғансы ике ҡулыңа ялын. *Байға яраған бай булған. *Байға ярлы дуҫ булмаҫ. *Байҙан аҡмаһа ла тамыр. *Байҙан батрак артмай. *Байҙан йоҡмай, балдан йоға. *Байҙар баштан һыйпамай. *Байҙарҙың ҡоймаһы бейек булыр, эҫтәре көйөк булыр. *Байҙы бай яҡлар, ярлыны ярлы яҡлар. *Байҙы мал баҫыр, ярлыны бала баҫыр. *Байҙы яманларһың, байға барырһың. *Байҙы ярлы күтәрер. *Байҙың аласағы, ярлының бирәсәге күп булыр. *Байҙың ашағаны — бал да май. *Байҙың башын бөгөү ҡыйын. *Байҙың бер юҡлығы, астың бер туҡлығы бар. *Байҙың биргәне — әҙәмдең имгәге. *Байҙың бите туңғансы, ярлының ите туңған. *Байҙың — ете тун, ярлының — ите тун. *Байҙың ишеге байға асыҡ. ; *Байҙың ишеге туң тимер: уны иретергә көс кәрәк. *Байҙың ишегенән дә керә, тишегенән дә керә . *Байҙың килене булғансы, ярлының ҡыҙы бул. *Байҙың көнө ярлы менән. *Байҙың күңеле малда. *Байҙың күрке мал менән. *Байҙың ҡатыны үлһә — түшәге яңырыр, Ярлының ҡатыны үлһә — башы ҡаңғырыр. *Байҙың ҡоло булғансы, әҙәмдең хуры бул. *Байҙың ҡоло булғансы, ярлының улы бул. *Байҙың ҡулы уйнағанда, ярлының күҙе уйнаған. *Байҙың ҡыҙы урынлы. *Байҙың ҡыҙы — яҙғы тай, ярлы ҡыҙы — йомарлаған май *Байҙың малы бар, бай булһа ла, өйө тар. *Байҙың малы — ярлының ҡаны. *Байҙың мең һарығы араһында ярлының етем бәрәсен бүре алған. *Байҙың татлы ашы — фәҡирҙең ҡанлы йәше. *Байҙың тине илап тора, ярлының тине бейеп тора. *Байҙың туйы булһа, ярлының туны туҙыр. *Байҙың түр башынан ярлының ишек төбө артыҡ. *Байҙың — түрендә, ярлының — гүрендә. *Бай түшәге — тегәнәк, ярлыныҡы — мамыҡ *Байҙың улы һыңар күҙле, хеҙмәтсеһе тома һуҡыр *Байҙың һыйын бай күрер, ярлының хәлен ярлы белер. *Байҙың эше фарман менән, ярлының эше дарман менән *Байҙың — эше, ярлының — тамағы. *Байҙың әтәсе лә күкәй һала. *Байҙың «юҡмын» тигәненә, ярлының «туҡмын» тигәненә ышанма. \ *Байҙың ярлынан башҡа көнө юҡ. *Баймын тип маҡтанма — ярлылыҡ бар. *Байлыҡ аҙҙыра, ярлылыҡ туҙҙыра. *Байлыҡ айырыр, фәҡирлек ҡушыр. *Байлыҡ — бер айлыҡ *Байлыҡ — боҙға яҙган. *Байлыҡ ерҙә ятмай. *Байлыҡ кешенең күңелен ташҡа, күҙен аҡҡа әйләндерә. *Байлыҡ көнөңә инанма, ҡатындар һүҙенә алданма, йүгерек атҡа таянма. *Байлыҡ — күгәрсен (оса ла китә). *Байлыҡ морат түгел, ярлылыҡ оят түгел. *Байлыҡтың мәшәҡәте үҙе менән артыр. *Байлыҡтың тамыры Бохарала түгел. *Байлығыңа маһайма. *Байрам көндө мулла байыр, ярлы ас ҡалыр. * Байҙың туйы яҙ булыр. *Байлыҡ күрке — мал менән. * Байтал яманы ике айғырҙы тибештерер. *Байтал бейә булғансы, башыңа сал инә. *Байтал менһәң — ҡолон юҡ, һауым мал екһәң — ҡымыҙ юҡ. === Баҡ === *Баҡра сәскән бойҙай урмаҫ. * Баҡсасы менән дуҫ булһаң сәскәһенең еҫе йоғор,Күмерсе менән дуҫ булһаң күмеренең ыҫы йоғор. *Баҡырҙы ялтыратыуҙан алтын булмаҫ * Бала — ата-инәгә алтын бағана. * Бала ҡәҙерен әсә белер, ил ҡәҙерен ир белер. * Бала күрмәгән — балдан ауыҙ итмәгән. * Бапа ҡарыныңда саҡта — эсеңә ауыр, өйҙә саҡта — башыңа ауыр, ситкә китһә — йәнеңә ауыр * Балаларыңды талаштырырға теләһәң, өй ҡалдыр * Балалы тормош — мең хәсрәт, балаһыҙ — бер хәсрәт. * Балаһыҙ кеше кеше һөйләр, балалы кеше балаһын һөйләр. *Баланан бәхетең булһа — ҡарт көнөңдә йәш итер, Баланан бәхетең булмаһа — иртә йәштән ҡарт итер * Баланың балаһы — балдан татлы. * Бала көлкөгә туймаҫ, ялҡау йоҡоға туймаҫ. * Балаһыҙҙың малы хәрәм, эшлекһеҙҙең йәне хәрәм. * Балсы ҡулынан бал тамыр, һауынсы ҡулынан һөт тамыр. * Бал булһа, себене булыр, өҫтөн ябып тотмаһаң, малы булһа, ҡазаһы булыр, һаҡлай белеп тормаһаң. * Бал ҡортоноң балы бар, балға хәтле наҙы бар. * Балдыҙы сибәр ҡатынының үлемен теләр. * Балһыҙ гөлгә ҡорт ҡунмаҫ, балаһыҙ йортҡа ҡот ҡунмаҫ. *Балта оҫтаһы балтаһынан билгеле. *Балта һабын тотам тигәнсе, балтаһын һыуға төшөргән. *Балта сапҡансы, түмәр ял итә. *Балта һабы беләктән башлана, үткерлеге — йөрәктән. *Балтаң булмаһа, урманға барма. *Балтасының балтаһы китек. *Балтасының өйө терәүле. *Балыҡ башынан серей, ә ҡойроғонан башлап таҙарталар. *Балыҡ бирһәң — бәйләп бир, башын-күҙен сәйнәп бир *Балыҡ тотһаң, башынан тот. *Балыҡ аулаған байымаҫ. *Балыҡ ашағың килһә, һыуҙан ҡурҡма. *Балыҡ тота алмаған һыуҙы яманлаған. *Балык тотҡан туҡ булыр, аяҡ-быуыны ныҡ булыр. *Балыҡсының ҡулы аҡ, малсының йөҙө аҡ. *Балыҡ башынан боҙолор (серер), ҡойроғонан таҙартырҙар. *Балыҡсы күлен маҡтай, Көнлөксө көнөн маҡтай. *Балыҡты тотҡан уңмаҫ, ашаған туймаҫ. *Балыҡты тотоуынан тотам тигәне ҡыҙыҡ. *Балыҡты йөҙөргә, үгеҙҙе һөҙөргә өйрәтмәйҙәр. * Барабан ҡаҡһалар — барабан артынан, ҡумыҙ тартһалар — ҡумыҙ артынан * Бармағына күрә балдағы *Бар барын һөйләр, кгк югыи һөйләр. *Бар булһаң, биргәнеңде әйтмә, ир булһаң, еңелгәнеңде әйтмә. *Бар өҫтөнә бар — май өҫтөнә бал. *Барҙың барлығы тейә, юҡтың тарлығы тейә. *Барҙың бары ла бар, юҡтың өйө лә тар. *Барлы ярлы булмай. *Барлыҡ пар иткән, юҡлыҡ тар иткән. *Бар яраштыра, юҡ талаштыра. *Барын биргән — байға һан. *Барма бейгә — үҙе килер өйгә, барма ханға — үҙе килер малға. *Бармаҡ менән бармаҡ тиң түгел, әҙәм менән әҙәм тиң түгел. *Бармаған ерҙә баҡыр бар, Күрмәгән ерҙә көмөш бар, Алмаған ерҙә алтын бар, Барһаң, тимер табылмаҫ. *Бармағына ышанған — ҡашыҡһыҙ ҡалған. *Бармаҡ йөрөт аң эйҙер, бәке йөрөт — ҡын кейҙер. *Бармаҡ тоя белмәһә, ҡул тоя белмәй. * Барған ереңә таш булып бат *Баҫҡысҡа берәр аҙымлап менәләр *Баталы ҡол арымаҫ, батаһыҙ ҡол йәлсемәҫ. * Батша һарайын таҙартҡансы, ат һарайын таҙарт. * Батшаның башы эшләмәһә лә эттәре тешләшә. * Батшаның ҡоло буғансы, фәҡирҙең улы бул. *Батша залим булһа — йорт туҙыр, батша ғалим булһа — йорт уҙыр. *Батша талап ала, хәйерсе теләнеп ала. *Батша әмере өс көн йөрөр. *Батшаң һуҡыр булһа, бер күҙеңде ҡыҫып үт. *Батшанан һалдат артмаҫ. *Батшаның күҙе ҡанға туймай. * Батыр - һуғышта, ҡурҡаҡ ҡыуышта үлә. * Батыр бер үләр, ҡурҡаҡ мең үләр. *Батыр кәрәк яу килгәндә, түрә кәрәк дау килгәндә. *Батыр уртаҡ, бей уртаҡ — береһе илгә дан сәсә, икенсеһе ҡан сәсә *Батырға ла ял кәрәк. * Баш ауырта тип, башты ташҡа ормайҙар. *Баш бармаҡ: «Бөгәм дә бөгәм», Күрһәткес: «Сүгәм дә сүгәм», Урта бармаҡ: «Сигәм дә сигәм», Исемһеҙе: «Тегәм дә тегәм», Бәпес бармаҡ: «Арағыҙҙа тик бер үҙем интегәм», — тип әйтер, ти *Башҡорт байыһа, бисә ала, урыҫ байыһа, йорт һала. * Башлыҡ булһаң — башлы бул, Йыйырылмаҫ ҡашлы бул! * Башың ауыртһа — яулыҡ эсендә, беләгең ауыртһа — ең эсендә (булһын). *Башлаған эш — бөткән эш. *Башланған эштең бөткәне яҡшы. *Башлаусыһы булһа, ҡеүәтләүсеһе табылыр. * Башлы кеше ташты аш итер. *Башлыҡ аҡылға бай, халыҡ күңелгә бай. * Башлыҡ булһаң башлы бул, йыйырылмаҫ ҡашлы бул. * Башлыҡҡа ла баш бар, Тағанай башында таш бар. *Башлыҡты башлыҡ ҡуя *Башһыҙ илдә бәрәкәт булмаҫ. *Башһыҙ өйҙә эт хужа. *Башым китмәһен тип ултырған башлыҡтан илгә изгелек китмә. *Башта уйла, унан эшлә. *(Эштең) Башы нисек — ахыры шулай бөтөр. *Башыңа төшһә, башмаҡсы булырһың. === Бей === *Бей башына ҡол етер *Бей булмаған бей булһа, менмәгән тауҙың башын ҡал¬дырмаҫ *Бей икәү булһа, дау дүртәү. *Бейгә бирем яҡшы * Бейә кешнәмәй айғыр тешләмәй. *Бей икәү булһа, дау дүртәү булыр. * Бейек тауҙың үре күп. * Бейә эштә йөрөп тирләһә, ҡолон бушҡа йөрөп тирләй. *Бейә күп булһа, ҡолон күп. *Бейә менһәң- ҡолон юҡ, һаумал асһаң, ҡымыҙ юҡ. *<poem>Бейә һаумаҡ — ут йотмаҡ, Ҡымыҙ бешмәк — йән сыҡмаҡ</poem>. *Бейәһенең серен эйәһе белер. * Белеклегә бер әйтһәң - ҡолағының эсендә, белекһеҙгә биш әйтһәң дә - ҡолағының тышында. * Белеме барҙың - ҡәҙере бар. * Белемле белеменә таяныр, белемһеҙ - беләгенә таяныр. * Белемле ҡыҙ - бирнәле ҡыҙ * Белемлегә йот юҡ, белемһеҙгә ҡот юҡ. * Белемле кеше юғалмаҫ. * Белмәгәндең беләге тыныс * Белмәгән беләгең тыныс булһа ла йөрәгең тыныс булмай. * Белмәү ғәйеп түгел, белергә тырышмау - ғәйеп *Белгән белгәнен эшләр, белмәгән беләген тешләр. *Белгән — юлда, белмәгән — түрҙә. *Белгәнгә — ер, белмәгәнгә — гүр. *Белмәгән белер, белмәгәндән көлөр. *Белмәгән эшкә ҡатышма. *Белмәгән эштән шайтан көлгән. *Белмәгәндең беләге тыныс, белгәндең ике ҡулына ла көс. *Белмәгәндең беләге тыныс, белгәндең йөрәге тыныс. *Белгәнгә — яңылыш, белмәгәнгә — нағыш. *Бер алдар - гел алдар. * Бер бар - берәгәйле бар. * Бер болғанмай һыу ҙа тонмай *Бер аяғын күтәргәнсе, икенсеһен эт ашаған. *Бер бирмәһәң, мең биргәнең юғалыр. *Бер кешенең хатаһы йөҙ кешенең ғүмерен ҡыҫҡарта. *Бер көндөң ни арыһы, ни биреһе! *Бер тәртәгә егелгәс, тартмай хәлең юҡ. *Бер эшсегә ун башсы. * Бер йәҙрә берҙе үлтерер, бер һүҙ меңде үлтерер. * Бер көн артта ҡалһаң, биш көн артынан йүгерерһең. * Бер ҡаҙыҡҡа ике ат бәйләнмәҫ. *Бер рәхәттең бер михнәте була. *Бер тинлек ҡуян - ун тинлек зыян * Берҙең көнө мир менән, мирҙең көнө ер менән. *Берәүҙең быҙауы үлһен тиһәң, үҙеңдең үгеҙең үлер. *(Эш) Бер кирегә китһә, гел кирегә китер. *Бер ҡөн артта ҡалһаң, биш көн югерерһең. *Бер ҡул менән төйөн бәйләнмәй. *Бер тырышлыҡ унлата ҡайта. *Бер эшен башлаған, икенсеһен ташлаған — береһен дә ослап сыға алмаған. *Бер эшкә бәйләнгәс, билеңде бушатма. *Бер эшлә, берәгәйле эшлә. *Бер юлы ике кәмәнең ҡойроғон тотоп булмай. *Бер тин һумды һаҡлай, бер көн йылды һаҡлай. *Бер һыйыр аҫыра, берәгәйле аҫыра. *Бер ат арҡаһында мең ат һыу эскән. *Бер йортҡа ике бикәнең тауығы һыймаҫ. *Бер кеше тәхеткә менһә, ҡырҡ кеше атҡа менә. *Бер күктә ике ҡояш булмай. *Бер ҡолас — ер түгел. *Бер өңгә ике айыу һыймаҫ. *Бер тәкә ҡайҙан китһә, бар көтөү шунан китә. *Бер түрәгә дау килһә — түрәләр һөйөнөр, Күп түрәгә дау килһә — түрәләр берегер. *Бер йыл тартай һимерһә, бер йыл бүҙәнә һимерә. *Бер кеше һабан артынан йөрөй, ете кеше ҡалаҡ тотоп йөрөй *Бер көн көл булмайынса, бер көн килеп гөл булып булмай. *Бер юлдан йөрөгән кешеләр берен-бере ашамай. *Берәү аҡса таба, берәү муҡса тегә. *Берәү ашағанға берәү туҡ булмаҫ. *Берәү һыйыр һауа, берәү мөгөҙөн тота. *Берәү туңып һикерә, берәү туйып һикерә. *Берәү үлмәй — берәү көп күрмәй. *Берәүгә алтын табаҡтан нан бирә, берәү нан хәсрәтенән йән бирә. *Берәүҙең ер күтәрмәҫ малы бар, берәүҙең ат күтәрмәҫ да¬ны бар. *Берәүҙәр түрә, берәүҙәр түрә янында көн күрә. *Берәүҙәргә көн дә байрам, көн дә туй, Берәүҙәргә көн дә һағыш, көн дә уй. *Берҙең көнө ил менән, илдең көнө ер менән. *Берҙә түгел, илдә көс. *Берәүҙең бәхетенән берәү төшә тәхетенән. *Береһен үлтермәй, береһен тергеҙеп булмай. *Бесәй юҡта сысҡан баш. *Бесән юҡта һалам да ҡурмы. *Бесән яҡҡан, үҙе ятҡан. === Биҙ === *Биҙмән менән гер бергә Ҡатын менән ир бергә *Бикәләр түр өсөн талашыр. *Бикәр эш битһеҙ булыр. *Бил бөкмәйенсә белен бешмәй. *Биле билтәк бишле айғыр алтыһында ат булыр. *Биле ныҡтың иле ныҡ, иле ныҡтың биле ныҡ. *Билдәһеҙ эштә тәүәккәллек ҡотҡара. *Биргән бейгә яраған, ауыҙы-башы ҡанаған. *Биргән бейгә яраған, бирмәгән кемгә яраған? *Биргән менән мал бөтмәй. *Бирәм тигән бей булмаҫ. *Бирәйем тигән ҡолона — сығарып ҡуйыр юлына, Бирмәйем тигән ҡолона — тартып алыр ҡулынан * Бирмәҫ ҡыҙҙың ҡалымы ҙур. * Бирәм тигән ҡолона - сығарып ҡуйыр юлына! *Бирһәң — алырһың, сәсһәң — урырһың. * Бисәң матур - бай тирмәһендә ятыр. *Бисмилла тигәнсе, ҡор үлеп бара . * Бисәң матур булһа, байың үсле була. * Битеңде биҙәмә, аҡылыңды биҙә. *Биш мәртәбә уйла, бер мәртәбә эшлә. *Бишек бауы билеңдә, имсәк һөтө иренеңдә . *Биштең башы булғансы, алтының аяғы бул. *Бойҙай сәсһәң, башағын йый, шалҡан сәсһәң, тамырын йый. * Боландың мөгөҙө, сәсәндең һүҙе, филдең теше, оҫтаның эше ҡиммәт. *Боло булһа, ҡоло табыла. *Болот елгә ҡаршы йөрөмәй. * Борос әсе, әсе телле унан да әсе. *Бохар даны менән бүҙ үтер, атай даны менән ҡыҙ үтер. *Бохарҙа малы барҙың күңеле туҡ. *Бөркөт себен ауламай * Бөгөнгө уй иртәгәгә ярамай. *Бөгөнгө эшеңде иртәгәгә ҡалдырма. *Бөлгән илгә бөкөрө билле бей килер. *Бөлгән байға һан юҡ. *Бөлгән илдән бүлтерек алма. *Бөркөт ҡартайһа, сысҡан аулар. === Буй === * Буй эшләмәй, ҡул эшләй. *Буйына ҡарама, ҡулына ҡара. *Булган кешенең көрәге лә утын киҫер. *Булдыҡлы булмағанды булдырыр. *Булдыҡһыҙ балтанан күрер. *Булдыҡһыҙҙан һөнәр сыҡмаҫ. *Булдыҡһыҙҙың ҡоралы насар *Булмаҫтай алтмышҡа етһә лә булмаҫ. *Булмаҫтайға һүҙ әрәм. *Булмаҫтайҙан булмаҫ: Ул да тыумаҫ, ҡыҙ ҙа тыумаҫ, Тыуһа ла тормаҫ. *Булмаҫ эште телгә алма. *Булыр-булмаҫ кеше ат үлтерер. *Булыр ир алты йәшендә башмын тир, *Булмаҫ ир алтмыш йәшендә йәшмен тир. *«Булыр» тигән — булдырған. *Булырҙайҙың йөҙөнән, булмаҫтайҙың һүҙенән (билгеле) * Булмаҫ иргә бөкөрө ҡатын. * Буйың етмәгәнгә үрелмә. *Булыр-булмаҫ егеттең әйткән һүҙе ел булыр *Буран булһа, һунар юҡ, ямғыр булһа, туҙан юҡ. *Буран булһа, һунар юҡ, Ямғыр булһа, туҙан юҡ, Түрә килһә, майҙан юҡ. *Бурҙы йөккә, мулланы мәктәпкә, кулакты колхозға яҡын ебәрмә. *Бурысҡа алыуы еңел булһа ла, түләүе ауыр * Буш башаҡ башын күккә сөйә, Туҡ башаҡ башын аҫҡа эйә * Буш тоҡ тура ултырмаҫ. *Буштың атаһы үлгән. *Бушты бушҡа бушатма. * Буянған ҡыҙҙан оялған ҡыҙ матур. *Бүҙәнәңең өйө юҡ, Ҡайҙа барһа — бытбылдыҡ. *Бүре лә туҡ булһын, һарыҡтар ҙа иҫән ҡалһын. *Бүрене аяғы туйҙыра. *Бүренең көсө тешендә, кешенең көсө эшендә. *Бүре тотор бурҙай эт бөйөрөнән беленер, бүре һуғыр ир-егет беләгенән беленер. *Бүре ас булһа ла елкәһен көҙөрәйтер. *Бүре балаһын бүреккә һалһаң да урманға ҡарай *Бүре бәйләүгә күнмәҫ, әйҙәүгә килмәҫ. *Бүре күләгәһендә ҡош туйыр. *Бүре ҡартайһа ла, бер ҡуйлыҡ ҡеүәте ҡала. *Бүре ҡуйға иш булмаҫ, ярлы байга дуҫ булмаҫ. *Бүре менән дуҫ булһаң, этең яныңда булһын. *Бүрегә аҙыҡ бирһәң, тешен һындырып бир. *Бәз ҡәҙерен белмәҫ ҡулда ҡайсы уйнамаҫ, Ат ҡәҙерен белмәҫ ҡулда ҡамсы уйнамаҫ. *Бәлә бәләгә ҡул бирә. * Бәлә күрһәтер булһа Аллаһ башта кешенең аҡылын алыр, ти *Бәлә-ҡаза яңғыҙ йөрөмәй *Бәләкәй һыуҙа оло балыҡ үҫмәй. *Бәләкәй атты маҡта, оло атты ек. * Бәндәнең үлгәндән һуң да өс көнлөк эше ҡалыр, ти *Бығау, алтын булһа ла - бығау. *Быҙау һайын — бухгалтер, һыйыр һайын — секретарь. *Былтырғыны ҡар баҫҡан *Бысаҡ ҡынын киҫмәҫ. *Бысаҡ осонан һыныр. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] hw1n22naubdh8kt43b51m90yhjg60e8 0 4571 20983 20938 2020-07-01T19:31:38Z ZUFAr 381 20983 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == В == *Ваҡ гәрәбәнән тупраҡ яҡшы *Ваҡ ямғыр - тунға зыян, Төртмәле һүҙ - дуҫҡа зыян *Ваҡыт етмәй әжәл килмәй *Васыят үлем килтермәй *Вәғәҙә - алтын. *Вәғәҙә ҡылһаң вафа ҡыл *Вәғәҙә - иман *Вәғәҙәһен боҙған - башһыҙ ҡалған *Вәли - үҙенсә, Ғәли - үҙенсә *Вайымһыҙҙың эше алымһыҙ. *Вайымһыҙ йөрөһәң йәй көнө, алымһыҙ булырһың көҙ көнө. *Ваҡ эште лә эре итеп башҡар *Ваҡытлы эш ваҡытында яҡшы *Ваҡытһыҙ эшләгән ЭШ ЭШЛӘНМӘГӘНГӘ ИҪӘП. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] rttm3t6k75g6arc1li0o9sq5qfk5fri 0 4572 20985 20939 2020-07-01T19:32:15Z ZUFAr 381 20985 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Г== *Герәздән (бысраҡтан) кенәз булған *Гонаһ ҡылһаң, тәүбә итә бел. *Гөл ҡәҙерен былбыл белер *Гөл тикәнһеҙ (сәнскеһеҙ) булмаҫ *Гөлөнә ҡарама, төбөнә ҡара *Гөлөң сәскә атмаһа, ҡояшҡа үпкәләмә, үҙеңә үпкәлә *Гүргә кергән кире ҡайтмаҫ *Гүрҙә ятҡанса түрҙә ят *Гәүһәр ерҙә ятмаҫ *Гәүһәр төндә лә күренә *Гәүһәрҙе мыҫҡаллап үлсәйҙәр [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 0zujuxe950xwxum92wf5ew8ck1flkd3 0 4573 20987 20940 2020-07-01T19:32:53Z ZUFAr 381 20987 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ғ == *Ғилем - аҡылдың яртыһы. *Ғишыҡ кешене диуана итә. *Ғишыҡ тотҡан - күҙһеҙ. *Ғүмер ҡыҫҡа - үткәрмә бушҡа Ғәҙел менән яҡын булһаң, эшең бөтөр, Залим менән яҡын булһаң, башың китер *Ғәҙел кеше үҙенә ҡаты, кешегә йомшаҡ булыр *Ғәҙеллек үлене тергеҙгән *Ғәҙеллек менән золом бер ерҙә йәшәмәҫ *Ғәйебен йәшергән - уңмаҫ *Ғәйебенә күрә язаһы *Ғәйебеңде таныу - ярты төҙәлеү *Ғәйеп иткән - ғәйеп ишеткән *Ғәйепле үҙ күләгәһенән дә ҡурҡа *Ғәйепһеҙ йәр эҙләгән йәрһеҙ ҡалыр. *Ғәйрәт иткән тау ярыр. *Ғәйрәт — атлыла. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] i7ynudvqkn9puc6092xxtuj268d3srf 0 4574 20989 20941 2020-07-01T19:33:32Z ZUFAr 381 20989 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Д == *Далаға ебәргән атыңа ышанма. *Дала эсе — киң ер, оло-кесе тиң ер. *Даланың бейе булғансы, ҡаланың эте бул. *Данлы егет ил өсөн үлер. *Даръя төбөндәге ынйынан тау башындағы таш артыҡ *Даръяға төшкән - йыланға һарылған *Дандың төбө хөрмәт, хөрмәт төбө хеҙмәт. *Дегетсе күмерсегә, мине буяма, тигән * Дегәнәк араһында үҫкән сәскәнән һаҡлан. *Диңгеҙ баштан болғаныр. *Диуанаға ҡайғы ла байрам * Донъя - йоҙаҡ, асҡысы - белем. *Донъя киң тип таралма, таралған тарыны тауыҡ сүпләй. * Донъя күрке - йәр менән. *Донъя ҡораманан башлана. * Донъя - яйы менән, ҡоймаҡ - майы менән. * Донъяны һүҙ биҙәр. * Донъяның яйы китһә, Ҡоймаҡтың майы китә *Донъяның рәхәтенән михнәте күп * Донъя бөтөр, эш бөтмәҫ. *Донъя эшен әхирәткә ҡалдырма. *Донъяһына күрә түрәһе. *Дөйә үҙ бөкөрөһөн күрмәҫ. *Дуңғыҙҙан бер ҡыл, байҙан бер һөйәк (артмаҫ) *Дуҫынан айырылған ете йыл илар, Иленән айырылған илле йыл илар. * Дәртһеҙ кеше - күҫәк, йәрһеҙ кеше - ишәк. *Дәрүиш ашауынан, бай йәшәүенән билгеле *Дәрт биргәнгә дарман бирер. *Дәрт бар — дарман юҡ. *Дәрт — даръя, дарман — донъя. *Дәрт иткән эшләр. *Дәртең булмаһа, дарманың булмай. * Дәртле дарманын табыр. *Дәртһеҙ егет йоҡосан булыр. *Дәртһеҙ кешенән эш сыҡмаҫ. *Дәртһеҙгә дан юҡ. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] t5tewryczs9iw4tj03e7j5czhabx346 0 4575 20991 20942 2020-07-01T19:34:12Z ZUFAr 381 20991 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} ==Ҙ== *Ҙур ағастың күләгәһе лә киң. * Ҙур йыртыҡты бәләкәй ямау ҡапламай *Ҙур талантҡа - ҙур талап *Ҙурҙар һүҙен тыңламаған ҙур бәләгә ҡалыр *Ҙурлыҡ кәүҙә менән түгел, ғилем менән *Ҙурлыҡ буй менән түгел, уй менән *Ҙурҙы уйлап әҙҙән ҡоро ҡалма [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] t6cbo8zkc5sssdu3grzlvbwh8dnv99w 0 4576 20993 20943 2020-07-01T19:35:24Z ZUFAr 381 20993 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Е == *Ебегән ауыҙҙан серегән һүҙ сығыр *Егет булһа, батыр булһын, ҡыҙ булһа, матур булһын. *Егет ҡыйыу, ҡыҙ һылыу булғаны яҡшы. *Егет егәр, ҡыҙ сибәр булһын. * Егет һөйһә - ала, ҡыҙ һөйһә - ҡала * Егәрле атҡа һүҙ ҙә сыбыртҡы. *Егә белгән айғыр егер. *Еккән атың елдәй булһын. *Екмәһәң дә, ат яҡшы. *Елкәлә күҙ юҡ *Елгә еленләгән, көнгә ҡолонлаған * Емеш ашағың килһә, сәскәһен өҙмә. *Емеште аша, ботағын һындырма. *Еңгә - ҡәйнеш бисәһе * Еңгәм сәнсә, мин тартам, Мин дә нағыш һырыйым! *Ер баҫтырығы — тау, тау баҫтырыры таш, ил баҫтырығы — баш. *Ер кемдеке булһа — ел шуныҡы, Бей кемдеке булһа — ил шуныҡы *Ер тартмаһа, һыу тарта. *Ер тауһыҙ булмай, халыҡ ханһыҙ булмай. *Ер түбәһеҙ булмаҫ, ил түрәһеҙ булмаҫ. *Ерҙең даны ирҙән. *Ерҙән айырылған елгә оса. *Ере байҙың иле бай. *Ере барҙы ер тартыр, ер тартмаһа, ил тартыр. *Ере барҙың еме бар, еме барҙың име бар. *Ере күп булған ил көлөр, бейе күп булған ил бөлөр. *Еренә күрә екәне. *Еренә ҡарай йыланы, тауына ҡарай боланы. *Ерле — ерендә, екән — күлендә. *Ерле ерен маҡтай, балыҡсы күлен маҡтай. *Ерле кеше еренә тартыр. *Ерле боланды тирле ҡолан ҡыуалаған *Ерһеҙ кеше илһеҙ кеше *Ерҙең дә ҡолағы бар *Ер туймай ил туймай. *Ергә тамған тир — гәүһәр. *Ергә төшкән гөл булыр, утҡа тошкән көл булыр. *Ергә эйелһәң, байлыҡ килә. *Ерҙе бер ҡат туйҙырһаң, ул һине ун ҡат туйҙырыр. *Ергә ашлыҡ башағынан ҡалдырғансы, ашар ҡашығыңды ҡалдыр. *Ерҙән алғанды ерҙә ҡалдырма. *Еренә ҡарап иген ик. * Ете ҡат үлсә, бер ҡат киҫ. *Еткән ҡыҙ кейәүҙән ҡурҡмаҫ. *Етмеш килде - егәрлек китте *Етмеш йондоҙ тыуһа ла, яҡтылығы айҙай юҡ. *Етмештә ҡартлыҡ етте - аҡыл китте. *Етәкләгән эт ауға ярамай, өйрәткән һүҙ дауға ярамай. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 5f3fxpsokmxv1ew22nxxqcssgsgnzli 0 4577 21048 20944 2020-07-01T19:52:59Z ZUFAr 381 removed [[Category:Һүҙлектәр:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]; added [[Category:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21048 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] b6cpop9eknm6fptk4vu1po9jmuelu6o 0 4578 21049 20996 2020-07-01T19:53:16Z ZUFAr 381 21049 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ж == Жәүзә (Игеҙәк йондоҙлоғо)кермәй йәй булмай, Ҡәүес (Уҡсы) кермәй ҡыш булмай [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] fznhcoxedk2q9v8i3or77m0bn4h02e5 0 4579 21050 20998 2020-07-01T19:53:38Z ZUFAr 381 21050 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} ==З== *Закон - көслөнөкө *Закондың ҡулы оҙон *Законы юҡ йорт булмаҫ *Залим золом итер, золомо башына етер *Залим түрә күп һөйләр,ғәҙел түрә әҙ һөйләр *Залимдың үҙенән залим эте булыр *Заман башҡа, заң башҡа * Заман һиңә эйәрмәһә, һин заманға эйәр *Заман яҙмышы кеше ҡулында *Заманына күрә бағанаһы *Заманына күрә ғәмәле, Һабанына күрә әмәле *Заманына күрә законы *Заманына күрә кешеһе *Заманына күрә манараһы *Заманына күрә өйө, Өйөнә күре көйө *Заманына күрә көлкөһө, Тауына күрә төлкөһө *Заманына ҡарап бүрек кейәләр *Заманың ниндәй - яҙмышың да шундай *Заманың нисек булһа - бүркеңде шулай кей. *Зат затына тарта *Заттың алаһы ла, ҡолаһы ла була *Заты башҡа менән болан аулама *Зәһәр зәһәрҙе киҫә [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] l13nxhsdts06xp6idoiodoigibpjdpw 0 4580 22726 20999 2020-08-13T06:43:33Z Akkashka 410 22726 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == И == *Игелек ит тә һыуға һал - халыҡ белер,халыҡ белмәһә балыҡ белер. *Иген икһәк-икмәк,быҙау һуйһаҡ-туҡмаҡ *Иген келәттә, кеше хеҙмәттә күренә. *Иген ҡамылынан билгеле. *Иген төбө — ҡыуаныс. *Иген үҫмәҫ тип, ерҙән төңөлмә. *Игенде арба өйгә ипдерә, сана баҙарға илтә. *Игендең яйын иккәп белер, арбаның яйын еккән белер. *Игенсе ямғыр теләй, юлсы аяҙ теләй. *Игенсе яуында тыныр. *Игенсенең ярты ғүмере яланда уҙыр. *Игә белгән иген ашар, игә белмәгән ниен ашар? *Иҙел даны менән боҙ китә, атай даны менән ҡыҙ китә. *Иҙел башынан болғана, тамағынан тына. *Иҙел һыуы бал булһа ла, илгә етмәй. *Иҙел Яйыҡтың ағаһы, Ағиҙел илдең яғаһы. *Изге эштең иртәгеһе яҡшы. *Ижтиһад иткән моратына еткән. *Ике күңел бер булһа, сүплек башы гөл булыр. *Ике ҡулыңа бер эш — ал да кереш. *Ике күлдәкте бер иткән, бер күлдәкте юҡ иткән. * Ике сибәр бергә килһә, береһе ғүмерһеҙ була, ти. * Ике туған талаша, атҡа менһә яраша. *Ике айғырҙы бер һарайға япмайҙар. *Ике тәкә башы бер ҡаҙанға һыймаҫ. *Ике дәрүиш бер балаҫҡа һыйыр, ике батша ер йөҙөнә һыймаҫ * Икенең бере - йә ир, йә ҡатын баш булһын. *Ике бейә — ил ашы, Өс бейә — болаҡ башы, Бер бейә — юҡтың ҡашы. *Ике ҡатын алғандың вайраны бар, *Ике һыйыр Һауғандың айраны бар. *Ике уйла, бер эшлә. *Икмәк — илдән, һыу — күлдән *Ил һөйөр байҙы, ир һөйөр һауҙы * Илар бала атаһының һаҡалы менән уйнар, *Илар түрә иле менән уйнар *Ил аралаған һынсы булыр, ер аралаған уҡсы булыр. *Ил асыуы — яман асыу. *Ил бай булһа, ярлылығың һиҙелмәй. *Ил бар ерҙә сәпсек үлмәй. *Ил барҙа ир хур булмаҫ, ир барҙа ил хур булмаҫ. *Ил биргәндә дуҫың булһын, ер биргәндә ҡушың булһын. *Ил дауһыҙ булмаҫ, ир дауһыҙ булмаҫ. *Ил илдән ҡалһа, иргә намыҫ. *Ил икмәге ирекле, Эшләп алһаң, кимекле. *Ил ирекһеҙ булһа, ир күрекһеҙ булыр. *Ил ирекле булһа, түрә күрекле була. *Ил йолаһыҙ булмаҫ. *Ил йолаһына хан да буйһона. *Ил көйөнгәндә көйөн, ил һөйөнгәндә һөйөн. *Ил көсәйһә, бей хан була. *Ил күрмәк — бер бурыс, ир һынамаҡ — бер бурыс. *Ил күсә тип, утыңды һүндермә! *Ил ҡулы тау күсерер. *Ил ҡупһа — Иҙел ҡубыр, ауыл ҡупһа — дауыл ҡубыр. *Ил ҡәҙерен белмәгән — башын юғалтҡан, *Ер ҡәҙерен белмәгән — ашып юғалтҡан. *Ил менән ҡара көн дә байрам булыр. *Ил намыҫы ир муйынында. *Ил намыҫы хур итмәҫ. *Ил өҫтө — алтын бишек. *Ил өҫтөндә илле алтын. *Ил терәге — ир, ир терәге — бисә. *Ил хөкөмһөҙ булмаҫ. *Ил эшенең иртәгеһе маҡтаулы. *Ил яҙмышы — ир яҙмышы. *Илгә бирһәң ашыңды, ил ҡәҙерләр башыңды; *Эткә бирһәң ашыңды, эттәр талар башыңды. *Илгә ҡаза теләгән ҡаҙалып үлер. *Илгә ҡушылһаң — ир булырһың, илдән айырылһаң — хур булырһың. *Илгә сыҡһаң, илле төрлөнө күрерһең. *Илгә таянған Иҙел кисер. *Илгә һыймаған баш — Иҙелгә батҡан таш. *Илде тинтәк боҙор. *Илдең биле ныҡ булһа, ирҙең күңеле туҡ булыр. *Илдең итәге киң. *Илдең көнө ер менән. *Илдең көнө — ир менән, ирҙең көнө — ил менән. *Илдең күҙе илле. *Илдең хаҡын ир даулар, ир дауламаһа, кем даулар? *Илдең эше ир муйынында, ирҙең эше ил ҡуйынында. *Илдә баш булмаһа, эт башҡа менә. *Илдә булһа, иренгә тейә. *Илдә булһа, үлмәҫһең, илһеҙ көнөң күрмәҫһең. *Илдә егет һанаулы. *Илдә ир үлмәҫ *Иле байҙың бейе бай. *Иле барҙың көнө бар *Иле барҙың — ҡабымы бар. *Иле барҙың — теле бар. *Иле берҙәмдең — көнө берҙәм. *Иле ныҡтың — биле ныҡ. *Иле юҡтың— түшәге юҡ, икмәге юҡтың— көйшәме юҡ. *Илем-көнөм булмаһа, айым-көнөм тыумаһын! *«Илем» тимәҫ ир булмаҫ, «өйөрөм» тимәҫ ат булмаҫ. Илен ҡурсыған ил ағаһы булыр, *Илен борсоған ил буҫағаһы булыр. *Илен танымаған илгә бей булмаҫ. *Илен һатып ашаған — ике генә көн йәшәгән. *Илен һөйгән ир булыр. *Иленә ҡайтҡандың ояты юҡ. *Иленән биҙгән ир уңмаҫ, күленән биҙгән ҡаҙ уңмаҫ. *Илле илен маҡтар, юкәле күлен маҡтар. *Илле йылдан ил яңырыр, йөҙ йылдан ҡаҙан яңырыр. *Илләштереү илсенән, юлыҡтырыу яусынан. *Илсегә үлем юҡ. *Илсегә ялҡауҙы ебәрһәң, илгә яу килтерер. *Илселек — димселек. *Иләҫ илдән китер. *Иллегә еткәс, ирҙәр ҙә ипкә килә * Иллелә - ил ағаһы *Иләктә һыу тормаҫ, Ҡатын-ҡыҙҙа һүҙ тормаҫ *Иләмәй күн булмаҫ, тирһеҙ тун булмаҫ. *Иләктә һыу тормаҫ, тинтәктә һүҙ тормаҫ. *Иләктәгең — күнәккә, күнәктәген — иләккә. *Илһамлы хеҙмәт — илгә ҡеүәт. * Иләк менән һыу ташымайҙар. *Иләмәй күн булмаҫ, тиреһеҙ тун булмаҫ *Имән ҡаты ергә төпләнер. *Иң элек уйла, унан эшлә * Инженер булыуҙан менеджер булыу хәйерлерәк. *Инһәң — ил, сыҡһаң — яу. * Инә ҡаҙ йомортҡа баҫҡанда ата ҡаҙ янында бейер * Инә ҡаҙ ҡаңғылдамаһа, ата ҡаҙ бармай. *Инәһеҙ ҡорт бал йыймаҫ, Бал йыйһа ла, мул йыймаҫ *Инәһеҙ ҡорт көсһөҙ булыр. *Ипле кеше иленән китмәҫ. * Ипһеҙ ҡыҙ йәрһеҙ ҡалыр. *Ир аҡылы — бер алтын, ил аҡылы — мең алтын. *Ир башына килһә килһен, ил башына килмәһен. *Ир-егет — ил көҙгөһө *Ир-егеттең аҫылы ил эшендә танылыр. *Ир-егеттең яҡшыһы ил менән. *Ир ике һөйләһә — үҙенә бөлә, хан ике һөйләһә — иленә бәлә. *Ир илендә ҡәҙерле. *Ир ҡайғыһы илдә. *Ир ҡәҙере ил менән. *Ир терәге — ер. *Ир — тыуған илендә, ат — туйған ерендә. *Ир үлһә лә, йола үлмәҫ. *Ир үлһә, ил көйөнөр, дошман һөйөнөр. *Ир яҡшыһы илгә ярай. *Ирҙең даны иленән, халҡы менән еренән. *Ирҙән ашмаҡ бар, илдән атма к юк.Ирҙән китһәң дә, илдән китмә. *Ирҙәр айырылһа, ил таралыр. *Ир аҡыллы булһа, ҡатын күндәм була. *Ир булған ир егерме биштә баш булыр, Ир булалмаған ир иллелә лә йәш булыр *Ир булған кеше этеп йыҡһын, тартып торғоҙһон. *Ир йәше - ике утыҙ, ҡатын йәше - бер утыҙ *Ир йәше ике илле - береһе шәкәр, береһе бикәр * Ир-аҙамат билгеһе - тышта мырҙа, өйҙә ҡол *Ир ҡанаты ат була. *Ирҙең юлдашы ла ат, моңдашы ла ат. *Иренсәк йорт ил булмаҫ, ил булһа ла, гел булмаҫ. *Иртә сәсһәң — уңырһың, һуңға ҡалһаң — туңырһың. * Ит тапмаған - үпкәгә кинәнгән, ҡыҙ тапмаған - еңгәгә (бисәгә) кинәнгән. *Ир үлһә лә йола үлмәҫ. * Иргә бер ҡат барыу - ғәҙәт, икенсегә - оят. * Ирең булмаҫтайға иренеңде бирмә *Ире өмә әйткән, ҡатыны баланға киткән. *Иреңдән айырылғансы күкрәгеңдәге йәнеңдән айырыл. * Ирҙе ир иткән дә, хур иткән дә — ҡатын. * Ирҙән ҡайтҡан яуҙан ҡаты. * Иртәгә ҡалған эшең - һынып төшкән тешең. *Иртәгә лә көн бөтмәҫ *Иртән дә өйрә, кис тә өйрә - был ҡорһаҡтар ни күрә? *Иртәгә лә көн бөтмәҫ. *Ир аҫылы эштә беленә. *Ир ғәйрәте тауҙы ҡом итә. *Ир ҡоралы - ҡамсылыр, ҡулда барҙа ҡәҙере юҡ. *Ир маҡтаныр, ҡорал эшләр. *Ир һөнәре эш булыр. *Иренгән ике үлгән. *Иренгән ике эшләр, артынан бармағын тешләр. *Иренгән эш һөймәҫ. *Иренгәндең иренен эт ялаған. *Иренмәгән иртәгәге эшен бөгөн бөтөргән. *Иренмәгәндең ирене ашлы, иркәнең күҙе йәшле. *Иренмәгәндең эше сифатлы. *Иренмәһәң, оҫта булырһың. *Иренсәк иркә булыр. *Иренсәккә эш ярамаҫ. *Иренсәкте илсе итһәң, илеңә яу килтерер. *Иренсәктең ирене кибер. *Иренсәктең табышы юҡ. *Иренсәктең эше ике. *Иренсәктә дәрт булмаҫ. *Иренһәң - ауырырһың, тырышһаң - һауығырһың. *Иренһәң — иренеңә теймәҫ. *Иренһәң, эшең кем эшләр,оялһаң, һүҙең кем әйтер? *Иртә барһаң- ит бешә, һуңға ҡалһаң - бит бешә *Иртә торған ас ҡалмаҫ. *Иртә торған егеттең ырыҫы артыҡ,иртә торған ҡатындың өлөшө артыҡ *Иртә торған ир уңыр. *Иртә торған үкенмәҫ. *Иртә торғандың ғүмере оҙон. *Иртә торғанндың ырыҫы артыр. *Иртә торһаң — уңырһың, кискә ҡалһаң — туңырһың. *Иртәгә ҡалған эшең — һынып төшкән тешең. *«Иртәгә» тигән иренгән, бөгөндән ҡалган бөлгән. *«Иртәгә» тигән уй менән бөгөп тамаҡ туймай. *Иртәгәге эшеңде бөгөн уйлап ҡуй. *Иртәгеһен ишәк ҡайғыртҡан. *Ирән ерҙә ир үлмәҫ. *Ирәндегем — бишегем, оло оңғол ишегем. *Исемең шәп булһын, ырыуыңа тап булһын Ырыуыңа тап булмаһа - ораныңа тап булһын *Иҫәр менән иҫәр булма *Иҫәр үҙе һөйләр, үҙе көлөр - кешегә ҡалдырмаҫ. *Иҫәр этен маҡтар, өйөнә ҡайтһа бисәһен маҡтар. *Иҫәп кәрәк, уй кәрәк, уйлап эшләгән һирәк. *Иҫәпһеҙ колхоз — ишекһеҙ йорт. *Иҫәпкә бар, һанға юҡ. *Иҫәрҙе яҡлама, ялҡауҙы маҡтама. *Иҫәрҙең ише булмаҫ, ялҡауҙың эше булмаҫ. *Ите—иткә, һурпаһы—биткә *Итексенең беҙе юҡ. *Итексенең итеге булмаҫ, балтасының ишеге булмаҫ. *Итексенең итеге тишек, балтасының балтаһы китек. *Итеге тайыш булһа ла йөрәге тайыш булмаһын *Итле өйҙә - ике кис, өйрәлелә - бер кис *Ишәк арығанын белмәҫ, Ир ҡартайғанын белмәҫ *Ишәктең дә егәрлеһе була. *Ишектән кереп, төнлөктән сыҡма. *Ишәк тиреһе ябынһаң да, арыҫлан эшен эшлә. * Ишек алдында һыйырың булһа, оҫтәл оҫтөндә һыйың бу¬лыр. * Ишәк барға һаналһа ла, малға һаналмай. *Ишәк ите ит булмаҫ. *Ишәктең ите хәрәм, көсө хәләл. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] th3bkj2ab1m7iw7yg9523u36ld29n40 0 4581 21001 20948 2020-07-01T19:38:06Z ZUFAr 381 21001 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Й == *Йоҙағын эшләгән асҡысын да эшләр. *Йоҡлаған йыланды уятма *Йоҡлаған - ҡалыр, уяу - донъяны алыр. *Йоҡо бесәйгә генә моң. *Йоҡоһо оҙондоң бәхете ҡыҫҡа. *Йоҡлаған йоҡо тапҡан, йоҡламаған йылҡы тапҡан. *Йоҡлаған көлкө алыр, йоҡламаған төлкө алыр. *Йоҡлаған ҡалыр, уяу донъяны алыр. *Йоҡлағанға йоҡмаған. *Йоҡлағанға өлөш юҡ. *Йоҡлағандың өҫтөнә ҡар яуыр. *Йоҡо тамаҡ туйҙырмай. *Йоҡо ялҡауҙы ярата. *Йоҡосан егеттә дәрт булмаҫ. *Йоҡосоға аш юҡ. * Йортҡа кергәнсе утҡа кер. *Йорттан айырылған илде яу баҫыр. *Йортһоҙ — йылан, ерһеҙ — шайтан. * Йондоҙ һанап, аттан ҡалған. *Йөҙө аҡ тип алданма, эсе ҡара булмаһын. *Йөгөң күп булһа, келәтең тулы булыр. *Йөҙ күтәреп кешенән теләнгәнсе, башыңды эй ҙә ерҙән һора. *Йөҙлөк атың булһа, меңлек сыбыртҡың булһын. * Йөрәк серең йөрәктә ҡалһын *Йөрәк тынмай беләк тынмай. *Йөрәгендә барҙың беләгендә бар. *Йүгерек атҡа ял теймәй. *Йүгерек атҡа менгән тәңреһен онотор. *Йүгәнһеҙ тороп була, һөнәрһеҙ тороп булмай. *Йүнһеҙ итеген майлар, итеге итәген майлар. *Йүнһеҙ итексе беҙҙе ғәйепләр. *Йүнһеҙ килеп, эшлегә эш өйрәтер. *Йүнһеҙ менән ағас киҫмә — өҫтөңә ауҙарыр. *Йүнһеҙ менән көнөң уртаҡ булмаһын. *Йүнһеҙ әҙәм булғансы, юҡҡа сыҡҡан булһаңсы! *Йүнһеҙҙе эшкә ҡуш, артынан үҙең эшлә. *Йүнһеҙгә йүнле өндәшеп йүнле һүҙ көтмә *Йүнһеҙҙең үҙе ни ҙә һүҙе ни! *Йүнһеҙ һунарсы арба менән ҡуян тотҡан. *Йыйнаҡ бул, йыйнаҡлы булһаң, тыйнаҡлы булырһың *Йыбанмаған оҫта булған, оялмаған күрәҙә булған. *Йығылһаң, ергә таян. *Йылан йыландың ҡойроғон уҙмаҫ,Түрә түрәнең бойороғон боҙмаҫ. *Йылҡы — малдың батшаһы. *Йылҡы — данлыҡ, ҡуй — байлыҡ. *Йылҡы ҡолондан үҫер. *Йылҡыла үт юҡ, ҡоро үләндә һөт юҡ, түрәлә ҡот юҡ. *Йылы һүҙ йән иретер. *Йылы һүҙ - йән аҙығы, яман һүҙ - баш ҡаҙығы *Йыуаш ат йүнләүгә яҡшы. *Йә эшең үлһен, йә үҙең үл. *Йәй эшләмәһәң, ҡыш ашарга танмаҫһың. *Йәй ҡышты туйҙыра. *Йәй эшләһәң, ҡыш ашарһың. *Йәйге көн бер йылды туйҙыра. *Йәйгә сыҡһаң, ҡышты уйла, ҡышҡа керһәң, йәйҙе уйла. *Йәйҙең бер көнө ҡыштың бер айынан ҡиммәт. *Йәйҙең бер көнө ҡыштың бер аҙнаһына тора. *Йәйе барҙың ҡышы бар. *Йәйең рәтле булһа, сәйең шәрбәтле булыр. *Йәмһеҙҙең көҙгөһө насар, булдыҡһыҙҙың ҡоралы насар *Йән биргәнгә йүн биргән. *Йән ҡыйналмай эш бөтмәҫ, тырышмаған моратына ет¬мәҫ. *Йәне барҙың йүне бар *Йәне теләгән - йылан ите ашаған *Йәнең тынһа, ҡулың тынмай, ҡулың тынһа, йәнең тын¬май. *Йәнен аямаған яу алыр, малын аямаған дау алыр. *Йән рәхәте тән менән, тән рәхәте мал менән. *Йән тынысы — ямғыр *Йәш үләндә арыҡ мал да уйнаҡлай *Йәштәр килһә эш башлай, ҡарттар килһә һүҙ башлай. *Йәш ҡайынға терәлеп ҡарт ҡайын йөҙ йыл йәшәгән *Йәш сағыңдың ҡәҙерен бел *Йәшем етте ҡырыҡҡа, эшем китте шырыҡҡа [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] t57xpmie5bvtgxlvx1asj3r22os4xqc 0 4582 21084 21003 2020-07-02T14:44:52Z Guram52 494 /* К */ 21084 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == К == *Каруан күсер — ут ҡалыр, халыҡ күсер —- йорт ҡалыр. *Кейеҙ ҡалыны беләккә төшә. * Кейеменә ҡарап ҡаршылайҙар, аҡылына ҡарап оҙаталар. *Кем ерендә йәшәһәң, шуның һыуын эсерһең, * Кем менән даның сыҡһа, шуның менән йәнең сыҡһын. *Кем эшләмәй - шул ашамай *Кеше алдында кеше өгөтләгәнсе, битен дегетлә. *Кеше һүҙе кеше үлтерә. *Кеше ғәйебен күрһәң, үҙеңдекен уйла. *Кеше күҙендәге сүпте күргәнсе, үҙ күҙеңдәге сүпте алып ҡуй. *Кеше көшөлөн осора, үҙенекен ел алмай. *Көн уҙһын, сабата туҙһын. *Кеше хәлен кеше белмәй - үҙ башына төшмәһә *Кеше юҡ тип һүгенмә - ауыҙың яман өйрәнер, кеше юҡ тип һауа боҙма, артың яман өйрәнер *Кешегә барып ҡаҙы ашағансы, өйөңә ҡайтып һыу эс *Кешегә кешенең малы, үҙенең аҡылы күп күренер. *Кешене белгең килһә — ҡылығына, баланы белгең килһә, уйынына ҡара. *Кешенең үлемен теләгәнсә, үҙеңдең йөрөмөңдө телә *Кеше икмәгенә ауыҙыңды асма, үҙең тап. *Кеше нәҫеле менән оло булмаҫ, һөнәре менән оло булыр. *Кеше эше менән маҡтанма. *Кеше эше — ярты эш, үҙ эшең — бөтөн эш. *Кеше эштә һыналыр. *Кешене кейеменә ҡарап баһалама, эшенә ҡарап баһала. *Кешене белгең килһә, бер һүҙенә ҡара, бер эшенә ҡара. *Кешенең ниндәйлеге төҫтә түгел, эштә. *Кешенең төҫ матурлығы матур түгел, эш матурлығы матур. *Кеше ерҙе күтәрә, ер кешене күтәрә. *Кешәнле атың — бар атың, кешәнһеҙ атың — юҡ атың. *Килен килбәтле булһын, теле ширбәтле булһын. *Киндер сәсһәң, күлдәк кейерһең. *Киске эш таңға көлкө. *Киҫемле мал үҫемле *Киң кейем туҙмаҫ, кәңәшле ил аҙмаҫ. *Киткәндән китек сүлмәк ҡалыр *Колхоз башлығын ашлығына ҡарап һынайҙар. *Колхозың алда булһа, ауыҙың балда булыр. *Көйһөҙ кейәү кейәүләп ятҡансы, көйлө кейәү кәләшен алып ҡайтҡан. *Көҙ бай булма, яҙ бай бул. *Көҙ көнөндә бары бай: тарттырған да ашаған, Яҙ көнөндә нишләгән? — Хәйерсене теләнсе ҡыҫтаған, *Көҙгө ашлыҡты көлгә сәс, яҙғы ашлыҡты боҙға сәс. *Көндөҙ йоҡлаған ир уңмаҫ. *Көн күрмәҫ көндөҙ йоҡлар, кис торор. *Көн ҡайғыһы таңдан, йыл ҡайғыһы яҙҙан. *Көн үтһен дә төн үтһен, ҡалғанына ҡар яуһын *Көнөн күрһен, көлөндә аунаһын, барған ерҙән ҡайтмаһын. *Көнсө көнө - көйөнөс. *Көнсөл кеше көн күрмәҫ *Көсләп асҡан күҙҙең нуры юҡ. *Көс һабантуйҙа беленер,эш өмәлә беленер * Көслө кеше берҙе еңер, белемле кеше меңде еңер. *Көслө умарта геүләүенән билгеле. *Көсө етмәгән ауыр күтәрер *Көсөң барҙа эшлә, көсөң барҙа тешлә. *Көсөң барҙа эшеңде ҡара, көсөң киткәс, эшең һине ҡарар. *Көсөң етмәгәнгә көсәнмә. *Көсөң менән маҡтанма, эшең менән маҡтан *Көсөңә күрә көсән. *Көсһөҙ көрәк һындырыр. *Көткәнгә көн үтмәй, эшләгәнгә көн етмәй. === Күҙ === *Күҙ ҡурҡаҡ, ҡул батыр. *Күҙең ауыртһа ҡулыңды тый,эсең ауыртһа тамағыңды тый *Күҙең менән һайлама, ҡолағың менән һайла. *Күк арҡаһы — Тимер ҡаҙыҡ. *Күкрәк киреп эшләһәң, килер ерең киң булыр. *Күктән эҙләгәнде ерҙән биргән. *Күктә сулпан булыуҙан, һыуҙа суртан булыу артыҡ. *Күл балығы менән данлы, ил халығы менән данлы. *Күләгәһе юҡ тауҙан биҙ *Күмәк ҡулға эш түҙмәй. *Күмәк эш — ирмәк эш. *Күмәкләгән - яу ҡайтарған *Күнеккән ҡулда һәнәр бар. *Күнсе күнде күндерер. *Күңел биреп эшләгән эш өлгө булыр *Күңел бирмәй эшләгән эш көлкө булыр. *Күңел етһә, ҡеүәт етә. *Күңелең ҡурҡһа, ҡулыңа таян. *Күңелсәк күңеле менән көн күрә, иренсәк нимәһе менән көн күрә? *Күңеле боҙоҡ – йортто туҙҙыра, халыҡты тарҡата... *Күрмәгәнен күргән - күн итеген кейгән *Күп йәшәгән күрмәгәнде күп йөрөгән күрер *Күп һүҙ — юҡ һүҙ. *Күп торғандан һорама, күп йөрөгәндән һора *Күп һайланған һайландыҡҡа ҡалыр. *Күп һөйләгән күп яңылышыр. *Күпме бейек булһа ла, сигенмәһәң - тауға менерһең, Күпме ауыр булһа ла, сигенмәһәң - эште еңерһең. *Күп йоҡлаған атын алдырыр. *Күп өргән эт тешләмәҫ, күп ҡысҡырған эшләмәҫ. *Күп һөйләгән — аҙ эшләгән. *Күпкә китһә, сүпкә китә *Күптең эше күңелле *Күрексенең туны юҡ *Күренгәндең алыҫы юҡ, күтәргәндең ауыры юҡ *Күрше тауығы ҡаҙ кеүек, ҡатыны ҡыҙ кеүек. *Кәзә көн буйы баҡырһа ла - ишетмәйҙәр, һарыҡ бер баҡырһа - бар донъя ишетә * Кәзә һауып ҡына һөткә байып булмай. *Кәзә — мал түгел. *Кәзә — ярлының һыйыры. *Кәзә майы — туң май, Кәзә көткән уңмай. *Кәзәне маҡта, һыйырҙы һау. *Кәзә һауғандан һыйыр һауған һөт һорап килгән. *Көлә килгән түрәнән ҡас. *Көн үтһен дә төн үтһен, ҡалғанына ҡар яуһын *Көрәк бәләкәй булһа ла тирәкте йыға *Көс кемдеке әмер шуныҡы. *Көслө ырыу хан ҡуйыр, үсле ырыу ҡан ҡойор. *Көтөү аҙашмай, көтөүсе аҙаштыра. * Көтөү боролғанда, аҡһаҡ һарыҡ алға сыға. *Көтөү ташлаған малды бүре алыр, ил ташлаған ирҙе гүр алыр. * Көтөүсе күп булһа, һарыҡты бүре алыр. *Көтөүсе ниндәй — көтөүе шундай. *Көтөүсеһе юҡ мал уңмаҫ, башлығы юҡ ил уңмаҫ. *Көтөүсеһеҙ көтөү йөрөмәй. *Көтөүсеһеҙ ҡуй — бүре аҙығы [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] rwy5ecvk74wewofu9ce861bmjzx6ilg 0 4583 21085 21005 2020-07-02T14:47:18Z Guram52 494 /* Ҡ */ 21085 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ҡ == *Ҡабалан эшкә аҡыл эйәрмәй. *Ҡабаланған ҡабырғаһын һындырған. *Ҡабаландың аты өҙлөгә, ялҡауҙың аты һөрлөгә. *Ҡағын, һөртөн дә тағы эшкә тотон. *Ҡабат эшләнгән эш һабаҡ булыр. *Ҡаза күрер егет аяғы һыҙлау ҡатын алыр. *Ҡаҙна малы — ил малы. *Ҡаҙ менән ҡаҙ, өйрәк менән өйрәк. *Ҡаҙ ҡанаты — ҡауырһын, ир ҡанаты — ат. *Ҡаҙансының ирке бар, ҡайҙан ҡолаҡ сығарһа. *Ҡаҙынған ҡар аҫтынан ҡалъя тапҡан, ҡаҙынмаған - ҡар өҫтөндә ҡатып ятҡан *Ҡаҙынған ‐ кеше баҙынан ҡалья тапҡан, аҙаҡтан зинданға инеп ятҡан. *Ҡайғы килһә, игеҙ килә *Ҡайһы ырыу көслө — ханды шул ҡуя, Ҡайһы ырыу үсле — ҡанды шул ҡоя. *Ҡайҙа барһаң — бер ҡояш, эш эшләүҙә тиң һайлаш. *Ҡалаҡ тотһа, хан ҡыҙының ҡулы ҡабара. *Ҡала — бер барһаң, ҡала, Йыш барһаң, башыңды алып ҡала. *Ҡалала эш һөймәҫ, ауылда кәбән өймәҫ. *Ҡалала ҡалас бешерә белмәгән ауылда иген игергә өйрә¬тер. *Ҡалалы ер — ҡаласлы ер. *Ҡаланы маҡта, ауылда тор. *Ҡаланың ҡапҡаһы ҡырҡ. *Ҡаланың тауығы булғансы, ауылдың әтәсе бул. *Ҡалын ырыуҙың ҡарағы күп була. *Ҡалған эш — төштән кире. *Ҡалған эшкә ҡар яуа. *Ҡамыш һыуҙан туймаҫ, тырыш эштән туймаҫ. *Ҡапҡа аҫтынан кергән, түргә менеп өргән. *Ҡара ерҙә ҡармандап ҡал, ҡар яуғас, ҡайҙа барырһың? *Ҡараҡ менән юлдаш булма, Ғәйбәтсе менән серҙәш булма, Уйнашсы менән ултырҙаш булма *Ҡар өҫтөндә ҡаҙан ҡайната бел. *Ҡар башын ҡар ашар, хан башын хан ашар. *Ҡара ерҙе яманлама, ҡайтып, шунда барырһың; Ил-йортоңдо яманлама, ҡарғышына ҡалырһың. * Ҡара урмандан үтеп, ҡамсы һаплыҡ ағас таба алмаған. *Ҡара ерҙә ҡармаңдап ҡал, ҡар яуғас, ҡайҙа барырһың? *Ҡара тояҡ ҡарында ятмаҫ. *Ҡара тупраҡ иген уңдыра. *Ҡарағайға ҡарап тал үҫер, Колхозсыға ҡарап, мал үҫер. *Ҡарамағандың ҡатыны ташлар, баҡмағандың малы таш¬лар. *Ҡарағайға ҡарап тал үҫер, хеҙмәтеңә ҡаран дан үҫер. *Ҡарама беләккә, ҡара йөрәккә. *Ҡарама йәшенә, ҡара эшенә *Ҡарама тешенә, ҡара эшенә. *Ҡарға, һайрап, һандуғас булмаҫ *Ҡарға һайыҫҡан кеүек йөрөп ҡарайым тип үҙ йөрөшөн онотҡан, ти *Ҡарт булһа ла ирең булһын, алама булһа ла өйөң булһын. *Ҡарт ҡуйынында ҡалас бар, йәш ҡуйынында ҡамсы бар. * Ҡапҡам төбөнә туй еткән, ҡаба орсоғом ҡайҙа икән? *Ҡасып китһәң дә, сәсеп кит, ҡайтыуыңа аш булыр. *Ҡаты ерҙә ҡаҡ торор, игенле ерҙә мал торор. *Ҡатын артынан мал килер, ҡыҙ артынан дан килер. *Ҡатын ғәйрәтле булһа, ир ғибрәтле булыр * Ҡатын теләһә, ишәктән ир яһар, теләһә, ирҙән ишәк яһар. * Ҡатын тота белмәгән көң (ҡол)иткән, ебәк тота белмәгән йөн иткән. * Ҡатын һәлкәү булһа, ир ялҡау булыр. * Ҡатынды йөҙөк ҡашы иткән дә, муса ташы иткән дә — ир. *Ҡатындың теле уҙһа - иренең ҡулы уҙа *Ҡатынмын тигән ҡатында ат башындай алтын ятыр *Ҡатынынан айырылғандың ҡанаты ҡайырылған *Ҡатын уңғаны иргә яраған, ир уңғаны илгә яраған. *Ҡатын аҙһа ир башына, түрә аҙһа — ил башына. * Ҡашығаяҡ шалтырамай тормаҫ. === Ҡой === *Ҡойроҡ тулап баш булмаҫ. *Ҡойроҡ биткә бойороҡ бирмәҫ. *Ҡол кеүек эшләһәң, хан кеүек йәшәрһең. *Ҡолон аҫыраһаң, ат менерһең. *Ҡолон — ҡырҙа, ҡондоҙ — һыуҙа. *Ҡолон тояғына — ҡом терәк, Ҡош аяғына — ел терәк, Ҡара кешегә — мал терәк, Хан кешегә — ил терәк. *Ҡом татырҙа мал ятыр. *Ҡомо юҡ һыу булмаҫ, бейе юҡ ил булмаҫ. *Ҡомо юҡ һыу булмаҫ, Яғаһы юҡ тун булмаҫ, Законы юҡ йорт булмаҫ. *Ҡомһоҙ ҡоторһа, ҡоҙоҡҡа ҡармаҡ һалыр, Ялҡау ҡоторһа, байрамда эшкә барыр. *Ҡорал әмәлһеҙ булмай, әмәл ғәмәлһеҙ булмай. *Ҡорал юҡтан ҡороҡ та ҡорал. *Ҡораллының ҡулы уйнай. *Ҡоралһыҙ оҫта булмаҫ, теҙгенһеҙ нуҡта булмаҫ. *Ҡоралы үтмәҫтең эше бөтмәҫ, тапҡаны тамағына етмәҫ. *Ҡоро ҡулға ҡорал яу. *Ҡоро ағастың емеше юҡ. *Ҡоро ер булһа ла, иген сәс. *Ҡорт саҡмайынса бал булмай. *Ҡорт таныһаң, тотоп ал, күсе һайын бер бот бал. *Ҡорт күсһә, иле менән. *Ҡорттоң инәһе ҡайҙа ҡунһа, күсе шунда һарыр. *Ҡорттоң сағыуы ла файҙаға. *Ҡотһоҙға ҡот ҡунмаҫ, умартаһында ҡорт тормаҫ. *Ҡош ҡош менән аулана. *Ҡошон юғалтҡан күккә ҡарар, *Ҡоштоң матурлығы төҫөнә ҡарап,кешенең матурлығы эшенә ҡарап. * Ҡош аяғынан, ҡыҙ ирененән эләгер * Ҡошона күрә тоҙағы * Ҡошто ем менән алдайҙар *Ҡош ояһыҙ булмай. *Ҡояш таңһыҙ, ил дауһыҙ булмаҫ. === Ҡуй === *Ҡуйын юғалтҡан ергә ҡарар. *Ҡуй байлығы -туй байлығы. *Ҡуй ырыҫы -ҡура эсендә. *Кунаҡта рәхәт, өйҙә бәрәкәт *Ҡулалмашта ҡул талмаҫ, эшләгәндән ҡул ҡалмаҫ. *Ҡулайымламай ҡул яҙылмай. *Ҡулалды ат төптән тартыр, ҡул алды әйбер ҡулбуй(ы) ятыр. *Ҡул ҡайҙа ауыҙ шунда *Ҡул ҡарышмаһа, эш ҡарышмай. *Ҡулы берҙе эшләй, теле икенсене һөйләй. *Ҡулы эшләй, теле йыуа. *Ҡул һелтәй, балта саба. *Ҡул эшләһә, ауыҙ тик тормаҫ. *Ҡулда ҡорал -ярты эш, эшләһәң-бөтөн эш. *Ҡуллана белмәһәң, ҡоралға үпкәләмә. *Ҡулы белгән бал ашар. *Ҡулы ҡыймылдағандың ауыҙы ҡыймылдар. *Ҡулың күтәрә алмаған суҡмарҙы билеңә таҡма. *Ҡулың оҫта булһын, һүҙең ҡыҫҡа булһын. *Ҡулың уйнаһа, ауыҙың уйнар. *Ҡулыңда эшең булһа, эс бошорға ваҡыт юҡ. *Ҡулыңдан килмәгән эшкә тотонма. *Ҡулыңдан килмәһә, телеңдән килһен. *Ҡулыңдан элек башың уйлаһын. *Ҡулыңдан эш китһә, ауыҙыңдан аш китә. *Ҡурай тартһаң - көй була, бүрәнә тартһаң — өй була. *Ҡурҡҡан эш хәйерле була. *Ҡуян алмаҫ, ҡулынан килмәҫ. Ҡуян алмаҫ, артынан ҡалмаҫ. *Ҡуян тотоҡоң килһә, бурҙай ал. *Ҡыйын эшкә ҡыйыу ҡул. *Ҡыйынлығын күрмәй, ҡоймағын ашап булмай. *Ҡыйынлыҡты еңгән рәхәт күргән, еңәлмәгән гүргә кер¬гән. * Ҡыҙ аҡсаһы - тоҙ аҡсаһы.. *Ҡыҙ байлығы - күркәм холоҡ, ир байлығы - тәүәккәл. *Ҡыҙ баланың бирнәһен етеһенән йыйһаң - етмәй торор, алтыһынан йыйһаң - артып ҡалыр. *Ҡыҙ егеткә ҡушыла - ебәк булып ишелә. *Ҡыҙ кемгә бармаҫ ине, егет кемде алмаҫ ине ҡалым малы булмаһа. * Ҡыҙ күңелендә — балалы бишек, ир күңелендә — эйәрле ат. *Ҡыҙ - ҡыйғыр тамаҡ, * Ҡыҙ оҙатҡан яланғас ҡалыр, килен алған түренә урын һалыр *Ҡыҙыл телем тыйманым,ҡыҙым өйөнә һыйманым *Ҡыҙҙың кемлеге кемәйенән (әхирәтенән) билгеле. *Ҡыҙыңды үҙеңдән түбәнерәккә бир, киленде үҙеңдән юғарыраҡтан ал *Ҡыҙыңа тиң кейәү килһә, ҡалым алма, тиген (бушлай) бир. *Ҡырҙа ҡалған- ҡар аҫтында. *Ҡырҙа тиреҫ мул булһа, амбарың буш булмаҫ. *Ҡырҙағы ашлыҡ байлыҡ түгел, амбарҙағы ашлыҡ байлыҡ. * Ҡырҡ ҡаҙ бер тыу бейәне алмаштыра * Ҡырҡ йыл ҡыйыш үҫкән ағас йыл эсендә тураймаҫ *Ҡырҡҡа тиклем донъяны ҡырырмын, ҡырҡтан һуң бары менән торормон *Ҡырҡта ат менмәгән иллелә айғыр менмәҫ * Ҡырҡта булһа ла ҡыҙ булһын. *Ҡырмыҫҡа ояһына таяҡ тыҡма * Ҡырын эш ҡырыҡ йылдан һуң да беленә. *Ҡыр — ҡырҡ күҙ, ил — илле күҙ. *Ҡысҡырырға әтәсең булмаһа, ҡуналҡала тауыҡ йырлай. *Ҡыҫыр ҡатындан бала таптырма . *Ҡыш ҡайғыһын яҙ ҡайғырт. *Ҡыш аҙығын йәй йыйна. *Ҡышҡа керһәң, йәйҙе уйла,йәйгә сыҡһаң, ҡышты уйла. *Ҡәйнәгә сәс менән иҙән йыуып та ярай алмаҫһың [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] h2q4344c6mkktz8d1o6q18ucqcpv5lf 0 4584 21007 20951 2020-07-01T19:40:11Z ZUFAr 381 21007 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Л == *Лаф (ҡуҡырайыу) менән былау бешмәҫ [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] qros3zhm7dtx21gza32agdneu4hgaaf 0 4585 21009 20952 2020-07-01T19:40:48Z ZUFAr 381 21009 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == М == *Май сүлмәге тышынан билдәле *Майҙан һуң ҡурмы уртаҡ. *Майлы ҡулың менән тотма, һөйәкле ҡулың менән тот *Мал аҙығы — йән аҙығы, *Мал асыуы — йән асыуы. *Мал арығын һимертһәң, ауыҙың-мороноң май булыр. *Мал аҫыраған — май сәйнәгән. *Мал башы — тауыҡ. *Мал көрлөгө көтөүсенән. *Мал көткән ашҡа туйыр. *Мал күн булһа, ҡәҙере юҡ. *Мал ҡазаһы баш ҡазаһы түгел, *Мал табыла, баш табылмай. *Мал ҡазаһы эткә яҡшы. *Мал табылыр, иҫәп кәрәк. *Мал эйәһенә оҡшай *Малһыҙ донъя — һанһыҙ. *Малы барҙың наҙы бар. *Малы барҙың һыйы бар, малы юҡтың һыйы юҡ. *Малы юҡтың йәне юҡ. *Малы юҡтың ҡайғыһы юҡ. *Малың булһа, көтөүсе табылыр. *Маңлайы тирләмәгәндең ҡаҙаны ҡайнамай. *Маңлайҙан аҡҡан әсе тир, ергә тамһа, ем булыр. *Мал малдан үҫә, аҡса тиндән үҫә *Малһыҙлыҡ ярлылыҡ түгел, аҡылһыҙлыҡ - ярлылыҡ. *Мал ашаған еренә, ир тыуған иленә ҡайтыр. *Мал торған ерен, ир тыуған илен онотмаҫ. *Малсының инсеһе булыр, батшаларҙың илсеһе булыр. *Матур - күҙ өсөн, аҡыллы - күңел өсөн. *Матурлығы хәжәт түгел, аҡылы-тәүфиғы булһын. *Матурлыҡ туйҙа кәрәк, уңғанлыҡ көн дә кәрәк. *Мейес башында ятып ҡалас бешмәҫ. *Мейесен яҡҡан, үҙе ятҡан. *Мең башты бер баш юҡ иткән. *Мең яманға баш булғансы, бер яҡшыға ҡуш бул. *Мең кешегә -бер башсы, ун кешегә- бер ашсы. *Минең бойороғом менән, суртандың ҡойроғо менән *Минән киткәнсе, эйәһенә еткәнсе. *Мир бөтмәһә ир бөтмәҫ *Мир елкәһе ҡалын. * Мөхәббәт өсөн йән фиҙа. *Мөхәббәт тамуҡ утынан ете өлөш артыҡ булыр, ти. * Мөхәббәт таш ярҙырта. *Мөхәббәт тешкә ҡарамай, эшкә ҡарай *Муллаға тел тейҙерһәң — телең киҫелер, Түрәгә тел тейҙерһәң — ҡулың киҫелер. *Мыштыр кеше иртә лә мыштыр, кистә мыштыр. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] en8ir5tjhjn7zeopgsfqrjscbwa8b58 0 4586 21011 20953 2020-07-01T19:41:21Z ZUFAr 381 21011 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Н == *Наҙлы наҙланғансы наҙһыҙ ашап туйған *Наҙан кеше һуҡырҙан яман, ялҡау кеше барынан да яман. *Намыҫ аҡсанан ҡиммәт *Намыҫ белгән - көн күргән *Намыҫ йәштән - оят баштан *Намыҫлы булһаң, намыҫһыҙ менән булталма *Намыҫлы кеше - ырыҫлы кеше *Намыҫлы ир хур булмаҫ *Намыҫты һатып та булмай, алып та булмай *Намыҫһыҙ оялмаҫ,Оятһыҙ - намыҫланмаҫ *Намыҫһыҙҙың ауыҙы алыптай, йөҙө ҡаптай. *Намыҫың пак булмаһа, йөҙөң аҡ булыуҙан файҙа юҡ *Насар һөрөлгән ерҙе сүп баҫыр. *Насар арба юл боҙор, насар түрә ил боҙор. *Нефть ҡәҙерен яғыусынан бигерәк табыусы белә *Ни һөйләһәң, шуны ишетерһең *Ныҡ һөйә тип һөйөнмә, уртаса һөйә тип көйөнмә *Нәпсе менән шайтан бер атанан *Ниәт ғәмәлдән артыҡ. *Ниәт— ярты ғәмәл. *Нормаһына формаһы. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 5cwpmph8ht5jifgusgu9oh6o4hnfwkz 0 4587 21051 20954 2020-07-01T19:53:59Z ZUFAr 381 21051 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] b6cpop9eknm6fptk4vu1po9jmuelu6o 0 4588 21052 21013 2020-07-01T19:54:19Z ZUFAr 381 21052 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == О == * Ололар араһында ла аҡыл емештәре өлгөрмәгән кешеләр осрай. *Оло ҡаҙанда ҡайнаған сей ҡалмай. *Оло тулҡын күренгәс тә ишкәкте ҡулыңдан ташлама. *Оло эштең ояты юҡ. *Оронсоҡ атта ял юҡ *Орлоғо Бохарҙа түгел *Орлоғона күрә уңышы. *Оса алмаған ыласындан файҙа юҡ *Осонғандың ҡулынан ҡуян ысҡынған *Осорорға ел көслө, көрәшергә ил көслө. *Осһоҙ итте эт ашай *Осһоҙ ҡаҙыҡ ергә кермәҫ *Оҫта — донъя тотҡаһы. *Оҫта ҡоралынан билгеле. *Оҫта үлһә, ҡулы ҡалыр. *Оҫтаның ҡулы башҡа. *Оҫтаһына күрә ҡоралы. *Оялған туйҙан буш ҡалыр *Оялғандың ризығы тар *Оялмаған кеше өсөн оялған кешенең йөҙө ҡыҙарыр *Оялсан егет йәрһеҙ ҡалыр. *Оят барҙа хая бар *Оят баш ярыр *Оят башҡа файҙа итмәй *Оят - оятлы кешегә *Оятһыҙҙың күтәне ҡырҡ ҡолас *Ояты барҙың намыҫы бар *Ояты юҡ ул яман, ғәҙәте юҡ ҡыҙ яман. *Ояһында ни күрһә осҡанында шуны эшләр *Оялы көсөк көслө була. *Ояңа ҡарап ҡанат ҡаҡ. *Ояһында ни булһа, осҡанында шул булыр,Илдә түрә кем булһа, законы ла шул булыр. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 6awpk7ofnwtbg97dk50eo1lz0zffims 0 4589 21015 20956 2020-07-01T19:42:40Z ZUFAr 381 21015 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ө == *Өй артында ҡорто барҙың өй эсендә ҡото бар. *Өйгә етһә эт уҙыр. *Өйлөлә - бер кис, өйрәлелә - ике кис *Өйләнеү - көйләнеү. *Өйләнмәгәндең өйө булмаҫ, өйө булһа ла иле булмаҫ. *Өйләнмәгәндең тамыры ҡорор. *Өйләнмәгәндән аҡыл һорамайҙар. *Өйрәнгән эш ерҙә ятып ҡалмаҫ. *Өйрәнеү — бер һөнәр. * Өйрәне өйҙә һыуыт. *Өйрәнмәйенсә хеҙмәт юҡ, хеҙмәт итмәй, хөрмәт юҡ. *Өйө бейек,өйрәһе шыйыҡ *Өлгөргән эш өлгөлө. *Өмөт өҙөлмәһә - ризыҡ өҙөлмәҫ *Өмөтлө көн күрер, Өмөтһөҙ гүргә керер *Өмөтлөнөң ҡояшы ике *Өмөтһөҙ -йәшәмәҫ *Өмөтһөҙ кеше - өлөшһөҙ кеше *Өмөтһөҙ - шайтан *Өмә эше ырамлы. *Өмөтһөҙгә ризыҡ юҡ *Өрөп килгән түрәнән ҡурҡма, көлөп килгән түрәнән ҡурҡ. *Өрә белмәй өргән эт ауылға бүре килтерер. *Өҫкә кейгән күренә,тамаҡҡа киткән күренмәй. *Өҫтөңә ҡояш сығарма *Өҫтән-мөҫтән игенсе, ҡышҡа керһә — теләнсе. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] k5txd3053hf4ecrfi5by5tt2bdf0k0s 0 4590 21019 21017 2020-07-01T19:43:40Z ZUFAr 381 removed [[Category:Һүҙлектәр:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]; added [[Category:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21019 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == П == *Пар ҡанат талмай *Планһыҙ эш — тоҙһоҙ аш. *Планһыҙ эш ырамһыҙ. *Питрау үтте - йәй үтте *Подпись иткән - под суд киткән *Покрау етте - ҡыш етте. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 65x3gwcncvqnn6oeavu9y4ip2vu0mdp 0 4591 21020 20958 2020-07-01T19:43:57Z ZUFAr 381 21020 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Р == *Ришүәт ишектән керһә, иман мөрйәнән ҡасыр *Рәхимһеҙ кешенән рәхимле эт яҡшы *Рәхәт менән михнәт бер түгел *Рәхәт төбө - көйөнөс, Михнәт төбө - һөйөнөс *Рәхәтен яратҡас, яфаһына ла түҙ [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 8j8gcvdftudy8bwk9al5vj312ren8k6 0 4592 21022 20959 2020-07-01T19:44:36Z ZUFAr 381 21022 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == С == *Сабый барған юлда ҡалыр. *Сабыр эшен бөтөрөр, ҡауҙыр үҙен бөтөрөр. * Сабырлы булһаң, уңырһың. * Сабырлыҡтың төбө һары алтын. *Сабырлынан дошман шашалыр, сабырһыҙҙан бәрәкәт ҡасалыр *Сапҡан аттың башына һуҡма. *Сапҡан уҙыр, ятҡан ҡалыр. *Себеште көҙ һанайҙар. *Сентябрҙә һин дә бер, мин дә бер — мартта арыта *Сирле булып атҡа ултырып йөрөгәнсе, таҙа булып йәйәү йөрөгәнең артыҡ * Сит ерҙә солтан булғансы, үҙ илеңдә олтан бул *Сит ерҙең гөлөнән үҙ ереңдең дегәнәге артыҡ. *Сит ерҙә мал да ерҫәй. *Сит ерҙә солтан булғансы, үҙ илеңдә олтан бул. *Сит илдең ҡарсығаһын үҙ иленең ҡарғаһы талар. *Сит өйҙөң түшәгендә йоҡлағансы, үҙ өйөңдөң иҙәнендә йоҡла. *Ситкә китеп эшлә, өйөңә ҡайтып аша. *Ситкә китһәң дә, ситәнгә элеп кит. *Ситте маҡта, илеңдә тор. *Ситтең ситәне ҡороһон. *Ситтә йөрөгән тарығыр, тыуған илен һағыныр. *Ситтән килгән эттең ҡойроғо бот араһында булыр. *Сифаты юҡ та, һаны бар, норма тигән даны бар. *Сулаҡ суҡмар күтәрер. *Сумар - үлмәҫкә бер тумар *Суфый һуған ашамаҫ, ҡабығын да ташламаҫ *Сүлдә йөрөгән ҡуңыр ҡаҙ күл ҡәҙерен белмәҫ, Күлдә йөрөгән ҡара өйрәк сүл ҡәҙерен белмәҫ, Тауҙа йәйләп, ташта үҫкән ил ҡәҙерен белмәҫ. *Сүлмәксе ярыҡ сүлмәктән һыу эсә. *Сүп баҫҡан ер боҙолор, йоҡо баҫҡан ир боҙолор. *Сүтәшкәне бей итһәң, илеңде дауға ҡалдырыр. *Сыҡмай сыҡтым ҡунаҡҡа, Осраным ҡараҡҡа *Сәйнәп биргәнде йота бел. *Сәйнәп ҡаптырғанды көтмә. *Сәмле эш йәмле. *Сәскәне ваҡытында өҙөү фарыз *Сәскән йыяр, сәсмәгән илар. *Сәсмәгән урмаҫ. *Сәсмәнең иһә яҙ көнө, ни йыйырһың көҙ көнө? *Сәсән барҙа телең тый, оҫта барҙа ҡулың тый. *Сәсәндең теле уртаҡ, сибәрҙең йөҙө уртаҡ, оҫтаның ҡулы уртаҡ [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] kkou5pgk3rh79s1sjhxyuwyqzcwz9op 0 4593 21056 21055 2020-07-02T02:40:08Z Guram52 494 21056 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} Ҫыу буйында ҫуғаным, Ҫыу ҫипҫәнә, туғаным, Йәшәргән ҫуғандар кеүек Йәшәйексе, туғаным! (Дим буйы һөйләше әйтеме лә, уларҙың һөйләшен тәләкәләү ҙә булып тора) [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 368523ldpe4bt1lnvagm5fkvxf0v54o 0 4594 22712 22370 2020-08-06T16:32:55Z Akkashka 410 22712 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Т == *Табан аҫтындағын күрмә, танау аҫтындағын күр *Табылмаған мал таш аҫтында. *Таҙа орлоҡ таҙа иген үҫтерер,насар орлоҡ ҡырға сүп-сар тултырыр. *Тай тулап, өйөрөнән сыҡмаҫ. *Тай атҡа еткерер, ат моратҡа еткерер. *Тай байталға еткерер,байтал атҡа еткерер,ат моратҡа еткерер. *Талҡый-талҡый киндерҙән ебәк булған *Тамырын белмәгән — тере йәтим *Тамғалы мал юғалмай. *Тамыр тартҡан тарыҡмаҫ. *Таналының тамағы туҡ. *Таныған ерҙә буйға хөрмәт, танымаған ерҙә тунға хөрмәт. *Тапма ла, өләшмә лә. *Тау менмәгән тауҙы белмәҫ *Талпынған тауға менер. *Тал ы м л ы ға аш килешмәҫ, ялҡауға эш килешмәҫ. *Тау билһеҙ булмаҫ, әҙәм илһеҙ булмаҫ. *Тау бүреле булһа, ил ороло була *Тау ҡаяһыҙ булмай, бөркөт ояһыҙ булмай. *Тау ташһыҙ булмаҫ, ил башһыҙ булмаҫ. *Тауға тау ҡушылмаҫ, илгә ил ҡушылыр. *Тауына күрә төлкөһө. *Тауҙай талабың менән бергә күбәләй эшең күренһен *Тауҙың күрке таш менән, табаҡ күрке аш менән; *Табаҡ күрке аш менән, ирҙең күрке эш менән *Тауыҡ менән ят, әтәс менән тор *Тауға ҡарап тау булып булмай *Тауыҡ тауға менгәс, әтәс булып ҡысҡырған. *Татлынан-татлы — яҡшы һүҙ, затлынан-затлы — яҡты йөҙ *Татыр, татырҙа мал ятыр. *Тауышлы йорттан фәрештә ҡасҡан *Таш менән атҡанға аш менән ат *Ташлама илеңде: ҡан баҫыр юлыңды. *Ташта тамыр юҡ, түрәлә бауыр юҡ. *Таяҡ тайға еткерер, *Таянма билеңә, таян илеңә. *Тегеүсенең төймәһе булмаҫ. *Тегеүсе боҙа, үтек төҙәтә. *Тегеүсенең туны юҡ. *Тейҙерә алмағандың уғы кәкере. *Теле ямандың көнө яман. *Теле оҫта, ҡулы ҡыҫҡа *Тел менән тирмән тарттырып, онло булып булмай. *Тел менән һөйләгәнсе, ҡул менән эшләп күрһәт *Тел һөйләй, ҡул эшләй. *Телеңдән килгән ҡулыңдан килһен. *Телең һөйләһен, ҡулың эшләһен. *Телеңде бәйләп ҡуй ҙа, ҡулыңды эшкә ҡуш. *Телеңә таянма, көсөңә таян, көсөңә таянма, эшеңә таян. *Теләк булһа, беләк ҡарышмай. *Теленең өҫтө — һөт, аҫты — ҡорт. *Телеңә урын тапмаһаң, тешеңә ҡыҫтыр *Телеңде теш артында тот, ҡолағыңды киҫмәһен. *Теләге булған яйын эҙләр, теләге булмаған сәбәбен табыр. *Теләгән түш ите ашаған. *Тернәкле әҙәм түрәне ҡол итер. *Тернәксел кеше ат тиҙәген дә алтын итер. *Теш телде тешләр, эшле бергә эшләр. *Тешең барҙа ашап ҡал, көсөң барҙа эшләп ҡал. *Тешләүенә ҡарама, эшләүенә ҡара. *Тибешеп ятһа ла тиңең булһын. *Тиле ҡыҙ туй иткән, үҙе түргә менеп ултырған *Тилене килегә һалып төйһәң дә тиле *Тиленең уйында ни, телендә шул. *Тик йөрөгәндән тәңре биҙер. *Тик торған тиктән үлгән. *Тик торған отторған, тик тормаған — туҡ торған. *Тик тормаҫ йә теленән табыр, йә ҡулынан табыр. *Тик тормаҫта бөлә бар. *Тик ултырған тиле булған. *Тик ятҡан ятып ҡалыр, тик ятмаған атып ҡалыр. *Тик ятҡандың ҡабырғаһына көс *Тик торған да юҡ, эш ҡырған да юҡ. *Тик торгансы, тун сабыуыңды ыуа тор *Тик ятырға үлгәс тә өлгөрөрһөң. *Тимерҙе ҡыҙыуында Һуҡ. *Тимерсе бысаҡҡа йәлсемәҫ. *Тимерселә бысаҡ — бер ҡосаҡ. *Тимерсенең балтаһы булмай. *Тинтәк башым һау ҡалһа, тик ятҡаным ҡулайлы. *Тинтәк илде еңмәҫ. *Тинтәк түрә булмаҫ. *Тиң — тиңе менән, йүнле эш — йүне менән. *Тир таммайса, ер бирмәй. *Тир түкмәйенсә труддень булмаҫ, Бил бөкмәйенсә бураң тулмаҫ. *Тиреҫ сығарһаң ереңә, ташып бөтөрә алмаҫһың өйөңә. *Тиреҫте ҡалын түшәһәң, амбарың буш булмаҫ. *Тирәктең сайҡалыуы елдән, түрәләрҙең көн күреүе — илдән. *Тирәгең булһа, терәгең булыр. *Тирең кипмәһә, байлығың китмәҫ. *Тирләп эшләһәң, тәмләп ашарһың. *Тишек йортҡа тамсы тамыр, иренгән атҡа ҡамсы яуыр, *Тоҙҙай әсе булма, Балдай татлы булма *Тота белгән — арба менән ҡуян тотҡан. *Төлкө ҡыуҙым — тотторманы, ҡуян ҡыуҙым — еткермәне *Төлкө ҡойроғо менән, түрә бойороғо менән. *Төнгө эштән көндөҙгө эш көлгән. *Төндө көнгә ауҙарма. *Төҫ менән түгел, эш менән. *Төҫө барҙан төңөлмә. *Төҫөң һары булһа ла йөҙөң нурлы булһын *Төҫ бирмәгән малды аҫырама. *Төшкән ереңә таш булып бат. *Туғандарҙың татыулығы бар байлыҡтан артыҡ *Туйға барһаң туйып бар, Асыуыңды ҡуйып бар *Туйғанға тауыҡ ите лә тупраҡ тәме итер *Туйғансы аша, тирләгәнсе эшлә. *Туйҙың булғанынан була тигәне ҡыҙыҡ *Туй үткәс, дөмбөрөнә *Туймаҫ элек туя бел, ҡалағыңды ҡуя бел *Туйған ерҙән тыуған ер яҡшы. *Туйынған да — ер, һыйынған да — ер. *Тун яғаһыҙ булмаҫ, ил ағаһыҙ булмаҫ. *Туҡһан билең бөкөрәйтер, ике күҙең секерәйтер *Туҡлыҡ йыл яҙынан билгеле. *Туры ат еккән тура киткән. *Турпыша төбөн еҫкәмәк, ат туймай *Тупраҡ игеп, тары урмаҫһың. *Тура бармаҡҡа май эләкмәй *Тура барһаң - уңырһың, кәкре барһаң - туңырһың. *Тура әйткән хатта туғанына ла ярамаған! * Туя ашама — ҡуя аша. * Түҙемһеҙ — уңмаҫ, түҙемле — уңыр *Түккән көсөң буш булмаҫ, эшләгән күңел хуш булмаҫ. *Түрә түрәнең бойороғон боҙмаҫ. *Түр кемдеке булһа, мендәр шуныҡы, Ер кемдеке булһа, түрә шуныҡы. Түрә аяғы тайғаҡ, түбә башы һайғак. *Түрә барҙа түргә уҙма. *Түрә-бейҙә туған юҡ, туған бейҙә имам юҡ. *Түрә бойороғона, толко ҡойроғона, ярлы беләгенә, егет йөрәгенә ышаныр. *Түрә булһаң, түҙем бул, телгә татлы йөҙөм бул. *Түрә күп булһа, дау күп булыр *Түрә ҡуштанды һөймәҫ — унһыҙ көн күрмәҫ. *Түрә ни әйтһә, шул дөрөҫ. *Түрә саҡта түрҙә, түрәлектән төшһә, күрмә. *Түрә түрен бирмәҫ. *Түрә түрәне яҡлар. *Түрә «тәнҡит», «тәнҡит» тиһә лә, үҙен тәнҡит иткәнде яратмаҫ. *Түрә һимерһә, ҡырғын килә. *Түрәгә бармаҡ һелкмә. *Түрәгә тел тейҙермә, телһеҙ ҡалырһың. *Түрәгә ышанма, һыуға таянма. *Түрәнең атын, һунарсының этен ҡаҡма. *Түрәнең түрен күрмәҫһең, йыландың аяғын күрмәҫһең. *Түрәнең урыны түрҙә, байҙар менән бергә. *Түрәнең һүҙе һүҙ, ни әйтһә шул төҙ *Тымыҡ өйҙә тын тарығыр, *Тыныслыҡтың төбө — уңышлыҡ *Тырыш тәкә һуйғанда, байғош йүкә һуйған. *Тырышҡан тапҡан, ташҡа ҡаҙаҡ ҡаҡҡан. *Тыйнаҡлының ҡулы эшләр, маҡтансыҡтың теле эшләр. *Тырнамаған тауыҡтың тамағы туймай. *Тырыш таш тишер. *Тырыш тәкә һуйғанда, байғош йүкә һуйған. *Тырыш эшкә һырышыр, ялҡау атҡа һырышыр. *Тырышҡан кеше ас ҡалмаҫ. *Тырышҡан — моратына ирешкән. *Тырышҡай моратына етер, ялҡауҙың абруйы китер. *Тырышҡан табыр, ташҡа ҡаҙаҡ ҡағыр. *Тырышҡан табыр, эшләгән ҡабыр. *Тырышҡан эшләр, тырышмаған нишләр? *Тырышҡан ярпайған, иренгән янтайган. *Тырышҡанға дәүләт бар. *Тырышҡандың даны сыға, иренгәндең йәне сыға. *Тырышлыҡ — ҙурлыҡ, ялҡаулыҡ — хурлыҡ. *Тырыштан тир кипмәҫ, ялҡауҙан сир китмәҫ. *Тырышыу бушҡа китмәҫ *Тыуған ерҙең туҙаны ла ҡәҙерле *Тыуған ерҙең әреме лә хуш еҫле. *Тыуған ерҙәй ер булмаҫ, тыуған илдәй ил булмаҫ. *Тыуған ерем — тыуған тупрағым. *Тыуған илдең ҡәҙерен ситтә йөрөһәң белерһең. *Тыуған илдең эте лә яҡын. *Тыуған ер — яҡын, тыуған ил — алтын. * Тыуған илдән туйған юҡ. *Тыуған тупраҡ һыуытмай. *Тәгәрмәс өйләнгәндә, күсәренә көс төшөр. *Тәмле тел — ағыу, әсе тел — дарыу. *Тән зиннәте — кейем, аҡыл зиннәте — ғилем. *Тәүфиҡҡа бәхет эйәрә. *Тәңре эше фарман менән, бәндәнеке — дарман менән. *Тәүәккәл булмаған ғүмер буйы уңмаған. *Тәүәккәлләгән таш йотҡан. *Тәүәккәл таш ярыр, булдыҡһыҙ баш арыр. *Тәүәккәллә лә — билеңде бәйлә [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] r4f7q35u0wln3wuxsls61z142amfc9b 0 4595 21026 20962 2020-07-01T19:45:55Z ZUFAr 381 21026 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == У == *Уйламайынса башлама, башланыңмы ташлама. *Уйламайынса ҡылған эштән аяғүрә күргән төш яҡшы. *Уйламайынса эшләмә. * Уйламай эшләһәң, ауырымай үлерһең. *Уйлы уйлап торғансы, тәүәккәл эшен бөтөрөр. *Уйламай һөйләгән - ауырымай үлгән. *Уйнауын уйна, эшеңде лә уйла *Уйнаш ингән йорт ҡорор * Уҡыу - энә менән ҡойо ҡаҙыу. *Ул ҡарғаһа — бер бәлә, ил ҡарғаһа — мең бәлә. *Улай итмәй былай булмай *Ултырған урыныңдан утын киҫмә. *Ултырған ерҙән ут күҙәмә. * Ултырып сыҡһаң, атың яҡшы булһын. *Уңған игенде урыуы рәхәт. *Ун һүҙеңдең береһен әйт, туғыҙы үҙеңдә ҡалһын *Уңған ҡатын ҡар өҫтөндә ҡаҙан ҡайнатыр *Уңған ҡулда - бәрәкәт. * Уңғандың яланын ҡар баҫыр, уңмағандың аранын ҡар баҫыр *Уңған бер үлер, ялҡау мең үлер. *Уңған кеше баҫҡан ерендә ут сығара. *Уңған кеше ҡылды ҡырҡҡа ярыр. *Уңған кеше осон көн дә ураҡ өҫтө. *Уңған кеше шул булыр — уянғас та аяҡта. *Уңған кеше эш ырата, уңмағаны төш юрата. *Уңған ҡулда бәрәкәт. *Уңған ҡулда ут уйнай. *Уңған тырышып эшләр, ялҡау бармағын тешләр *Уңған юлда туҙан тотмаҫ, ялҡау эш тапмаҫ. *Уңғандың аты уңға киткән. *Уңғандың ҡулы алтын, юнһеҙҙең йөҙө һалҡын. *Уңғандың яланын ҡар баҫыр, уңмағандың аранын ҡар баҫыр. *Уңғандыҡы уртаҡ, ялҡауҙыҡы ағас башында. *Уңмағанды ҡыума. *Уңмағандың уғы ҡыйыҡ китер. *Уңмаҫтың уғын ел борор. * Урау булһа ла юл яҡшы, һуҡыр булһа ла ҡыҙ яҡшы. *Ураҡ урмаҡ — уйнамаҡ, бесән сапмаҡ — йән сыҡмаҡ. *Ураҡсының елкәһенә ҡарама, көлтәһенә ҡара. *Уралмаған урағынан күрер. *Урман үҫтергән аслыҡ күрмәҫ. *Урманға балтаһыҙ, ураҡҡа ураҡһыҙ бармайҙар. *Урманлы юл — бер ҡат тун. *Урманым — бер ҡат юрғаным. *Урманға утын ташыған. *Урыр инем ураҡты, баҫыуығыҙҙың көйө юҡ *Уҫаҡ утындың көлө әсе, тинтәктең теле әсе. * Уҫаҡта алма үҫмәй. *Утыҙға тиклем үлем артыңдан йөрөй, утыҙҙан һуң - алдыңда *Утыҙҙа ир - ил күрке *Утыҙҙа ир ут баҫыр *Утыҙында уҡ атмаған ҡырығында ҡылыс сапмаҫ *Ут янмай төтөн булмаҫ, ярты эш бөтөн булмаҫ. *Ут төтөнһөҙ, ил етемһеҙ булмаҫ. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] hscep82c6glh5pj43pgstsriinj665r 0 4596 21028 20963 2020-07-01T19:46:31Z ZUFAr 381 21028 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ү == *Үгеҙ — үгеҙгә, үгеҙ — мөгөҙгә. *Үгеҙ үлһә - ит, арба ватылһа - утын *Үгеҙ ат булмаҫ, һыйыр дөйә булмаҫ, Күпме ҡымыҙ бирһә лә, кәзә бейә булмаҫ, Улары ла булып торһа, заман яман булмаҫ. *Үгеҙҙе маҡта, атты ек. *Үҙ атыңды һынар осоп кеше атына ултыр. *Үҙең ергә эйелмәһәң, ер һиңә һуҙылмаҫ. *Үҙәкле малда үлем бар. *Үҙ өйөндә ыштан киҫмәгән, кеше өйөндә сәкмән бескән * Үҙ илең — алтын, кеше иле — тотҡон. * Үҙ илем — алтын бишек, кеше иле — үтә тишек. * Үҙ илендә кем дә бей. * Үҙ илеңдә ҡарлуғас булһаң да, кеше илендә ҡарға буларһың. * Үҙ илеңдә үҙең ҙур. * Үҙ йортонда алйот та хужа. * Үҙе уңған егеттең ата-инәһен һорама *Үҙ көсөн белмәгән бәләгә ҡалыр. *Үҙ ризығыңды үҙең тап. *Үҙ эшеңде үҙең бел. *Үҙе эш белмәгән кешене өйрәтергә оҫта булыр. *Үҙең матур булмаһаң да, эшең матур булһын. *Үҙеңдән олоға кәңәш итмәйенсә эш башлама. *Үҙе ятып йоҡлаған, һике башы ҡортлаған. *Үҙ илем — алтын бишек, кеше иле — үтә тишек. *Үҙ илендә кем дә бей. *Үҙ илеңдә ҡарлуғас булһаң да, кеше илендә ҡарға бу¬лырһың. *Үҙ илеңдә һалма аша, кеше илендә әлбә аша *Үҙ илеңдә үҙең ҙур. *Үҙ йортон яманлаған кеше йортонда әрләнер. *Үҙ ояһында эт тә юлбарыҫ. *Үҙ өйөм — үлән түшәгем. *Үҙ сүплегендә әтәс тә батыр. *Үҙ түрем үҙемә иркен. *Үҙ түремдә үҙем түрә. *Үҙ халҡын танымаған илгә баш булмаҫ, баш булһа ла оҙаҡҡа булмаҫ. *Үҙен ҙур тотҡан т үрәнең һуңғы көнө хур булыр. *Үҙәккә үткән ел яман, илен һатҡан ир яман *Үкереп үгеҙ булмаҫһың, екереп түрә булмаҫһың. *Үлгән арыҫланға ҡуян да барып тибеп киткән, ти *Үле малы-ҡар hыуы. *Үлем илауһыҙ, туй үпкәһеҙ, ер ташһыҙ, ил яуһыҙ булмаҫ. *Үлем тураһында уйлама, илең тураһында уйла. *Үләнле ерҙә мал һимерер, үлемле ерҙә мулла һимерер. *Үрмәксенән күрмәксе. *Үтә ҡыҙыл тиҙ уңа. *Үткен ҡылыс ҡынға көс, үтмәҫ бысаҡ йәнгә көс. *Үтә башһыҙ булһаң, башһыҙ ҡалырһың, *Үтә булдыҡһыҙ булһаң, ашһыҙ ҡалырһың. *Үҫер илдең балаһы бер-береһенә «батыр» ти, Үҫмәҫ илдең балаһы бер-береһенә «бахыр» ти [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] ovxxpo6cpkdqgwmi8hkdy2gunl3wmzi 0 4597 21030 20964 2020-07-01T19:47:09Z ZUFAr 381 21030 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ф== *Фарты (уңышы) юҡтың даны юҡ *Фермаң маллы булһа, эшең яйлы булыр. *Фермаңда мал һимеҙ булһа, эшең тигеҙ булыр. *Фирүзә ташы - йөҙөк ҡашы *Фәлән ерҙә алтын бар, Барһаң - баҡыр таба алмаҫһың *Фәлән ерҙәге фирүзә таш йөҙөккә ҡаш була алмай *Фәрештә булһа - ҡанатлы, Шайтан булһа - ҡойроҡло *Формаң менән маҡтанма, нормаң менән маҡтан. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] t4gdti024nqctaxgy5ejlemk611cy5x 0 4598 21032 20965 2020-07-01T19:47:50Z ZUFAr 381 21032 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Х == *Халыҡ аҡылы — ҡойон, ҡаршы тороуы ҡыйын. *Халыҡ барҙа хаҡлыҡ бар. *Халыҡ бар ерҙә батыр бар. *Халыҡ дуҫлығы — күңел хушлығы. *Халыҡ — илендә, балыҡ — күлендә. *Халыҡ йорто — Тыуған ил. *Халыҡ көсө таш яра. *Халыҡ ҡан түгер, хан'дан күрер. *Халыҡ менән хаҡлыҡҡа ҡарышма! *Халҡың өсөн йәшә, халҡың өсөн үл. *Халыҡ теләһә хан дөйәһен һуйҙырыр. *Халыҡ һөйгәнде хаҡ һөйгән. *Халыҡ һүҙен ташлама, кеше хаҡын ашама. *Халыҡ әйтһә, хаҡ әйтә. *Халыҡ әйтһә, хата әйтмәҫ. *Халыҡҡа таянған таймаҫ. *Халыҡҡа хыянат — Ватанға хыянат. *«Халҡым» тигән ир — алтын. *Халыҡты хан да еңмәҫ. *Хандың алдынан, аттың артынан үтма. *Хандың эше халыҡҡа төшөр. * Халыҡ барҙа хаҡлыҡ бар. *Хан ҡаршында ғәйебең булһа, ҡара ерҙән ҡайыҡ (кәмә) тарттырыр *Хан ҡыҙының битендә лә бармаҡ битендәй миң булыр *Хан урлай, халыҡ юллай *Хан ятҡан - ҡан ятҡан *Ханға ышанма - Иҙелгә таянма *Ханға яраған таҙға ярамаҫ *Хан ярлығы (бында - бойороғо)ике булмаҫ *Хан ярлығы ҡарыуһыҙ *Хандан-ҡаҙыҡ, бейҙән - туҡмаҡ *Хан булһа — яу күп, бей булһа — дау күп. *Хандың әтәсенә лә «әссәләмәғәләйкүм!» *Хан күп булһа — ҡан күп, Бей күп булһа — яу күп, Түрә күп булһа — дау күп. *Ханды Хоҙай ораһы булһа, үҙ халҡына хасланыр, Байҙы Хоҙай ораһы булһа, байлығына маһайыр *Хеҙмәт менән күтәрелһәң, һаулығың ишәйер. * Хеҙмәте ҡаты - емеше татлы. *Хеҙмәт төбө — хазина. *Хеҙмәт төбө — хөрмәт. *Хеҙмәт эйәһе — хөрмәт эйәһе. *Хеҙмәте ҡаты — емеше татлы. *Хеҙмәте юҡтың хөрмәте юҡ. *Хеҙмәтенә күрә хөрмәте. *Хеҙмәтең ҡаты булһа, тотҡаның татлы булыр. *Хеҙмәттең тире әсе, емеше татлы. *Хеҙмәтһеҙ тапҡан мал иҫәпһеҙ китә. * Хужаһыҙ йортта бәрәкәт юҡ. *Хужа юҡта ат хужа. * Хәҙер аҡсаға һөйөүҙе түгел, дейеүҙе лә һатып алалар. *Хәйерһеҙ ҡатын ир бөлдөрөр, хәйерһеҙ түрә ил бөлдөрөр. *Хәрәмдән килгән - әрәмгә китә... *Хөрмәт һөйһәң, хеҙмәт һөй. *Хәйерһеҙ булған малдан хәйерле ҡаза яҡшы. *Хәлеңдән килмәгәнгә көсәнмә. *Хәрәкәттә — бәрәкәт. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 8srz3zj6g1lzu5g9c8mqzl29q6p3vx3 0 4599 22655 21034 2020-08-01T16:23:05Z Guram52 494 /* Һ */ 22655 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Һ == *Һабанда һайрашмаһаң, ырҙында ыңғырашырһың *Һаҙ булһа ла яҙ булһын *Һаҡалда булһа ҙурлыҡ Кәзәгә "олатай" тиерҙәр ине * Һандуғасмын тиһәң һайрай бел * Һантый һыйпағанды белмәҫ. *Һанаулы мал юғалмаҫ. *Һандуғасһыҙ ерҙә әтәс тә йырсы (Г. Ситдиҡова) *Һапһыҙ балта — ҡаҙан ҡырғысы. *Һаран өс һалыр,өсөнсөһөн кире алыр. *Һарттың көйгәнен ал, башҡорттоң менгәнен ал. *Һаулыҡ күрке - эш, эш күрке - аҡыл, аҡыл күрке - йөҙ, йөҙ күрке - күңел. *Һаулыҡ менән хеҙмәт никахынан шатлыҡ менән бәхет тыуған. *һауып эсһәң—мең көнлөк, һуйып элһәң — бер көнлөк. * Һигеҙ көн ғүмергә туғыҙ көн тырышлыҡ кәрәк. * Һикһәндә һикерә алмаҫһың *Һигеҙ көн ғүмергә туғыҙ көн тырышлыҡ кәрәк. *Һигеҙ һарыҡ һуйғансы, һимеҙ һарыҡ һуй. *Һигеҙ һыйыр аҫырағансы, һимеҙ һыйыр аҫыра. *Һимеҙ аттың арҡаһы йомшаҡ. *Һимеҙҙең аяғы һигеҙ *Һин ялҡауға эш өйрәтһәң, ул һиңә аҡыл өйрәтер. *Һин дә мулла, мин дә мулла — атҡа бесән кем һала? *Һин дә түрә, мин дә түрә- беҙҙең эште кем күрә? *Һинән хәрәкәт, минән бәрәкәт. *Һорау - бер яман, бирмәү - ике яман. * Һөйгән йәр - һөйәгең елеге *Һөйләргә ашыҡма, эшләргә ашыҡ. *Һөйләй-һөйләй сәсән булырһың, күрә күрә күсәм бу¬лырһың. * Һөймәгәнгә һөйкәлмә. *Һөйәк этте ҡол иткән * Һөнәр эйәһе бай булмаһа ла мохтажлы булмай. * Һөнәрһеҙ тырышты күрә алмаҫ, Эшләп, артыҡ түҙә алмаҫ *Һөнәр алды — аҡыл. *Һөнәр ашарға һорамай. *Һөнәр ирҙең ҡанаты *Һөнәр тамағына һорамай, ҡулға йәбешеп тормай. *Һөнәр -һәнәрле ҡулында ғына һөнәр, һөнәрһеҙ ҡу¬лында түмәр. *Һөнәр эйәһе бай булмаһа ла, мохтажлы булмай. *Һөнәрҙең артығы юҡ. *Һөнәре бар ғәрип тә үлмәй. *Һөнәре бар күккә осор, һөнәре юҡ ерҙә лә йөрөй алмаҫ. *Һөнәре бар ҡом өҫтөндә кәмә йөрөтөр. *Һөнәре бар мал таба. *Һөнәре бар үргә йөҙөр. *Һөнәрле булыу гәүһәрле булыуҙан мең артыҡ. *Һөнәрле ир үргә оса, һөнәрһеҙ ир күлгә оса. *Һөнәрле кеше — ҡораллы кеше. *Һөнәрле ҡул ас булмаҫ. *Һөнәрле ҡулда бәрәкәт бар. *Һөнәрле үлмәҫ, һөнәрһеҙ көн күрмәҫ. *Һөнәрлегә үлем юҡ. *Һөнәрленең ҡулы алтын. *Һөнәрленең ҡулы алтын, аҡыллының аҡылы алтын. *Һөнәрһеҙ ир — аяҡлы сир. *Һөнәрһеҙ ир — ҡанатһыҙ ҡош. * Һөнәрһеҙгә донъя тар. *Һөнәрһеҙҙе иш итмә. *Һөнәрһеҙҙән йыраҡ ҡас. *Һөт бирмәгән һыйырҙы иткә һуялар. *Һуҡа тотоп ҡулың ҡабармаһа, мейес яғып әпәкәйең ҡа¬бармаҫ. *Һунарсыға эҙ кәрәк, эҙ табырга күҙ кәрәк. *Һунарсының көнлөгө бер тин. *Һүҙ тейһә — ағаға, уҡ тейһә боғаға. *Һыйлы көнөң — Һыйыр. *Һыйыр ашауҙан туймаҫ. *Һыйыр еленендә һөт әсемәҫ. *Һыйырҙың йәше мөгөҙ һырынан билгеле. *Һыйырҙың тубығына һыу тейһә, һөтө кәмей *Һыйырҙың һөтө елендә,е лендән алда телендә. *Һыйыр кемдеке булһа — быҙау уныҡы, бей кемдеке бул¬һа — ил уныҡы. *Һыйырҙың һөтө — телендә, ирҙең бәхете — илендә. *Һыйыры бар асҡа үлмәҫ. *Һыйыры барҙың Һыйы бар. *Һыуға таянма, ергә таян. *Һуғыш сығарыр дөрөҫтән тыныслыҡ һаҡлар ялған яҡшы * Һуҡыр булһа ла - ҡыҙ яҡшы, урау булһа ла - юл яҡшы *Һуҡмаҫ һуйыл күтәргән. *Һурпалыла бер кис, өйрәлелә ике кис *Һүҙенә күрә яуабы, саҙаҡаһына күрә cауабы *Һүҙенән ҡайтҡан - ир түгел *Һүҙ күп ерҙә эш аҙ булыр. *Һүҙ менән түгел, эш менән күрһәт. *Һүҙ һөймәгән тирмән ҡорған. *Һүҙең менән эшең бер булһын. *Һыйырҙы яҡшы күрһәткән - артындағығы танаһы, Әсәйҙе яҡшы күрһәткән - алдындағы балаһы * Һыуыҡ менән көрәшкән ҡолаҡһыҙ ҡалған * Һәр миҙгелдең үҙ йыры бар. *Һыйыр һөтө менән, кеше эше менән. *Һыйыр майы — һары май, һыйыр көткән арымай; *Һыналмайҙар төҫ менән, һыналалар эш менән. *Һыу бешеү менән май төшмәҫ. *Һыуға инмәй йөҙөргә өйрәнеп булмай. *Һыуға таянма, ергә таян. *Һыу башынан болғаныр. *Һыу — һыйған ярында, ир — тыуған яғында. *Һыуы менән ер ҡәҙерле, иле менән ир ҡәҙерле. *Һыуына күрә балығы, ауылына күрә халығы. *Һыуһыҙ ергә өй ҡорма, утһыҙ ергә ил ҡорма. *Һыуыҡ менән көрәшкән ҡолаҡһыҙ ҡалған, Бармағына ышанған ҡалаҡһыҙ ҡалған. *Һәләтлене һәнәк тотоуынан күреп була. *Һәләтһеҙ һәнәк һындырыр, көсһөҙ көрәк һындырыр. *Һәр бер эш п(ы)лан менән, ат һуҡалай ыҙан менән. *Һәр бер эштең ваҡыты бар. *Һәр бер эштең яйы бар, бутҡаның да майы бар. *Һәр ҡулымда йөҙ бармаҡ, йөҙөһө лә —беҙ бармаҡ *Һәр ерҙең үҙ емеше. *Һәр кем үҙ өйөндә батша. *Һәр кемгә үҙ иле ғәзиз. *Һәр сәскәнең үҙ еҫе, һәр халыҡтың үҙ төҫө. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] sl5jds8qlvhpswvue5k79dlz0g6t710 0 4600 21054 20967 2020-07-01T19:54:56Z ZUFAr 381 21054 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] b6cpop9eknm6fptk4vu1po9jmuelu6o 0 4601 20968 2020-07-01T19:17:41Z ZUFAr 381 "{{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]" исемле яңы бит булдырылған 20968 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] b6cpop9eknm6fptk4vu1po9jmuelu6o 0 4602 21036 20969 2020-07-01T19:49:03Z ZUFAr 381 21036 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ш == *Шаҙра йөрәк яндыра *Шаҙра булһа ла аңра булмаһын. Шиғыр яҙыу ҡыйын түгел, шағир булыу ҡыйын *Шаҙра шаҡмаҡ, утын туҡмаҡ, Бәргелә лә - мейескә яҡ (шаҙра кешегә үсекләмеш) *Шайтан таяғы сүплек башында *Шайтан таяғын ҡырау һуҡмай *Шар-мар кеше һүҙ күтәрә, Аҫтыртын бот күтәрә *Шаталаҡ шаулар, аҫтыртын көлөр *Шатлыҡ килмәй ҡайғы китмәй *Шаян кеше - яҡшы кеше, Йыуаш кеше - шаҡшы кеше *Шыраулы ағас ҡулға керә *Шәп аҡҡан йылға тиҙ ҡорор *Шәп аша ла, шәп эшлә *Шәп яуған ямғыр ергә һеңмәй [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] bs283h29rdddirrl77nuygd74o3xj0a 0 4603 20970 2020-07-01T19:18:07Z ZUFAr 381 "{{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]" исемле яңы бит булдырылған 20970 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] b6cpop9eknm6fptk4vu1po9jmuelu6o 0 4604 20971 2020-07-01T19:18:19Z ZUFAr 381 "{{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]" исемле яңы бит булдырылған 20971 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] b6cpop9eknm6fptk4vu1po9jmuelu6o 0 4605 21038 20972 2020-07-01T19:49:37Z ZUFAr 381 21038 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ы == *Ыҡтың (йылға) башы - ел башы Ырыҫ арыҫландың ауыҙында, төркмәндең түрендә *Ыласындың ҡоласы киң *Ынйы бөртөгө ҙур булмай *Ырҙыныңда булмаһа, келәтеңдә лә булмаҫ. *Ырыҫ тырыш ҡулында *Ырыҫҡалын (бәхетен) эт ашаған *Ырыҫлы арыш сәсһә бойҙай үҫер, ырыҫһыҙ бойҙай сәсһә лә арыш үҫер. *Ырыҫы барҙың ырыҫы алда *Ырыҫы булған кешегә хәйерһеҙ йәйҙән ҡыш артыҡ *Ырыуына күрә йолаһы. *Ырыулы ил — оялы ҡаҙ. *Ырыулының уғы юғалмаҫ. *Ырыуына күрә йолаһы, биреүенә күрә доғаһы. *Ылдым-йылдым иткән ике туйыр, Иң-һынын тартҡан тик торор *Ысҡынған балыҡ суртан була *Ысыҡһыҙ үлән үҫмәҫ *Ысынлап илаһаң, һуҡыр күҙҙән дә йәш сыға *Ышанған ояла ҡош юҡ, Ышанған тауҙа кейек юҡ [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 36jzeh0d25ioj3j12lpenyu8tkd1ggm 0 4606 20973 2020-07-01T19:25:24Z ZUFAr 381 "{{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]" исемле яңы бит булдырылған 20973 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] b6cpop9eknm6fptk4vu1po9jmuelu6o 0 4607 21040 20974 2020-07-01T19:50:09Z ZUFAr 381 21040 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Э == *Эҙләгән ҡорт бал табыр, эшләгән кеше мал табыр. *Эҙләгән моратына етер, ялҡауҙың ғүмере бушҡа үтер. *Эйелгән илгә яраған. *Эйәһенә күрә бейәһе. *Энә менән ҡойо ҡаҙып булмай. *Энә текмәй, ҡул тегә. *Энә эшенә өмә кәрәкмәй. *Энә осо хәтле ут, тубал ҙурлығы төтөн. *Эңер төшкәс күләгә кәрәкмәй *Эт Айға ҡарап өргәндән Айҙың нуры китмәҫ *Эт асыуын беттән алған *Эт артында ҡойроҡ, түрә артында бойороҡ. *Эт ашаған еренә ҡайта. *Эт ояһында көслө. *Эт өргән ерҙә ауыл бар, ут күренгән ерҙә фатир бар. *Эт — туйған ерендә, бисә — һыйған ерендә, ир — тыуған ерендә. *Эт туйған ерен эҙләй, ир тыуған ерен эҙләй. *Эт тә үҙ йортон белә. *Этте илсе итеп ебәрһәң, илеңә яу килтерер.. *Этте түрә итһәң, эт ҡәҙере күтәрелә. *Эттең туйған ере бар, тыуған ере юҡ. *Эттең тамағы ҡайҙа булһа, башы шунда. *Эт доғаһы ҡабул булһа, күктән һөйәк яуыр ине *Эт күңеле бер һөйәк * Эт өрә тип, һин өрмә. *Эт саба тип бет саба *Эт - эткә, эт - ҡойроҡҡа *Эте торор, көсөгө өрөр * Эҙләгән тапҡан, ташҡа ҡаҙаҡ ҡаҡҡан. *Эт алған төлкөлә һын булмаҫ. *Этеңә ышанма, атыңа ышан. *Этһеҙ ҡуян тотолмай. *Эшләй белеп эшләгәнгә иген эше — кинәнес, ялҡаулашып йоҡлағанға иген эше — көйөнөс. *Эш бөткәс, уйнарға ярай. * Эш эшләнгәс - ирмәк, бөтмәй ҡалһа - имгәк. *Эшең һәм аҡылың барҙа һаулығыңа үлем булмаҫ. *Эшкә ашмаған ир - башыңа сир. *Эшкә теләгең - һаулыҡҡа бүләгең . *Эшләгән - тапҡан, ауыҙына ҡапҡан. *Эшләгәнгә эш ҡарышмай *Эш айыу түгел, урманға ҡасмаҫ. *Эш араһында шеш булма. * Эш араһында эш бөтә. *Эш башында маҡтанма. *Эш белмәгән эш өҫтөндә үлгән. *Эш белмәйенсә, аҡыл белмәҫһең. *Эш беләктә түгел, йөрәктә. *Эш бөтмәй йән тынмай. *Эш иплене ярата. *Эш кемдеке — беләк шуныҡы. *Эш кешене кеше итер. * Эш ҡаты булһа ла, тырышҡас, йомошай. *Эш ҡиммәт түгел, эште белеү ҡиммәт. *Эш майлы бутҡа түгел. *Эш менән ваҡыт тиҙ үтер. *Эш менән үткән ғүмер — алтын ғүмер. *Эш оҫтаһынан ҡурҡа. *Эш үҙе өйрәтә. *Эш һөйгәнде ил һөйгән. *Эш һөйгәндең дәрәжәһе артыр, эшлекһеҙлек боҙоҡлоҡ¬ҡа тартыр. *Эш һөймәгән көн итмәҫ (күрмәҫ). *Эш һөймәҫте ил һөймәҫ. * Эш эшкә өйрәтә. *Эш эшләгән интекмәҫ, эшләмәгән көн итмәҫ! *Эш эшләнгәс — ирмәк, бөтмәй ҡалһа — имгәк. *Эш эште тартыр. *Эш яратҡан — уңған, яратмаған — туңған. *Эше бар кешелә мең кешенең эше бар, *Эше юҡ кешелә кемдең ни эше бар? *Эше бар тик тормаҫ, эшләмәгән көн күрмәҫ. *Эше барҙың ашы бар, эше юҡтың ашы юҡ. *Эше барҙың көсө бар. *Эше ҡаты, икмәге татлы. *Эше юҡтың — ашы юҡ, туны юҡтың көнө юҡ. *Эше юҡтың ҡәҙере юҡ, ҡәҙере юҡтың ҡәбере юҡ. *Эшенә күрә ашы. *Эшенә күрә ялы. *Эшең бер булһын, берәгәйле булһын. *Эшең булһа йөҙ, туҡлыҡлы килер көҙ. *Эшең кире китһә, эше алға барғанға кәңәш ит. *Эшең ҡалһа иртәгә, сиҡан сығыр елкәңә. *Эшең ҡаты булһа, тешеңә йомшаҡ булыр. *Эшең теүәл булмаһа, кешегә күрһәтмә. *Эшеңде башлар алдынан аҙағын уйла. *Эшеңде кешегә тапшырма. *Эшеңде эш иткәс кенә маҡтан. *Эшкә ауырҙың теле оҙон. *Эшкә теләк булһа, беләк сыҙар. *Эшкә ялҡау (бала) һабаҡҡа аңҡау булыр. *Эшкә булһа — «алла, башым», ашҡа булһа — «ҡайҙа ҡашығым?» *Эшкә булһа «уф, табаным!», ашҡа булһа «китер табағым!» *Эшле кеше — көслө кеше. *Эшле килер — эш арттырыр, эшһеҙ килер — эш ҡалды¬рыр. *Эшле эш өҫтөндә, әрәмтамаҡ әҙәм өҫтөндә. *Эшле эштән бушағансы, ялҡау түргә уҙған. *Эшле янында эшһеҙ көсләнгән. *Эшленең ҡулы тынмаҫ, телсәндең теле тынмаҫ. *Эшлекле миҫалға ҡарар, эшлекһеҙ мыҫҡалға ҡарар. *Эшлекле норма өсөн йөрөр, эшлекһеҙ форма өсөн йөрөр. *Эшлеклене иген баҫыр, эшлекһеҙҙе йоҡо баҫыр. *Эшлекленең ҡулы уйнай. *Эшлекленең эше бөтөр, эшлекһеҙҙең көнө үтер. *Эшлекһеҙ аҡыл һатыр. *Эшлекһеҙгә эш хәрәм. *Эшлекһеҙгә эш бирһәң, ғариза килтерер. *Эшләгән ашаған, эшләмәгән ҡаҡшаған. *Эшләгән ашар, эшләмәгәндең хәле насар. *Эшләгән башҡа таяҡ теймәй. *Эшләгән бер яңылыша, эшләмәгән гел яңылыша. *Эшләгән ике туйыр. *Эшләгән ирешер, теш төбөнә килешер. *Эшләгән кеше туҡ булыр, эшләмәгән юҡ булыр. *Эшләгән кеше үлмәҫ, эшләмәгән көн күрмәҫ. *Эшләгән тапҡан, ауыҙына ҡапҡан. *Эшләгәп тешләгән, эшләмәгән нишләгән? *Эшләгән туҡ булған, эшләмәгән юҡ булған. *Эшләгән уҙыр, эшләмәгән туҙыр. *Эшләгән үлмәҫ, эшләмәгән көн күрмәҫ. *Эшләгән эшләй, эшләмәгән терһәген тешләй. *Эшләгәнгә эш түҙмәҫ. *Эшләгәндә йөрәгең елкенһен, ашағанда ҡолағың һел¬кенһен *Эшләгәндән кеше үлмәй. *Эшләй белгән ашай ҙа белер. *Эшләмәгән кешенән күкәй һалған тауыҡ яҡшы. *Эшләгән туңмаҫ, эшләмәгән уңмаҫ. *Эшкә саҡырһаң бармам, ашҡа саҡырһаң — ҡалмам. *Эшләмәгән эшем юҡ, «рәхмәт» тигән кеше юҡ. *Эшләмәгән көн итмәҫ. *Эшләмәгән эштән шайтан көлгән. *Эшләмәй ашаһаң, сирләмәй үлерһең. *Эшләмәй тамаҡ туймай. *Эшләмәйенсә ашап булмай, ашамаһаң йәшәп булмай. *Эшләмәйенсә уңыш бүлмә. *Эшләмәһәң план менән, ашарһың грамм менән. * Эшләмәһәң эш көнө, ни ашарһың, ҡыш көнө. *Эшләнгән эш иргә ҡот, яҡшы эшләнһә, илгә ҡот. *Эшләп үлмәҫһең, ауырып үлерһең. *Эшләргә иренгән — ашарға тилмергән. *Эшләргә иренгән — көлөр ерҙә көрһөнгән. *Эшләһәң, эш көс бирә. *Эшләһәң, эш ҡарышмай. *Эшләһәң, эсең тишмәҫ. *Эште башла: башлаусыһы булһа, ҡушылыусыһы булыр. *Эште башлаған кешене маҡтама, эшләп бөтөргән кеше¬не маҡта. *Эште башлап ташлағансы, башламауың яҡшы. *Эште башлама, башлаһаң — ташлама. *Эште башлап ебәреү генә ҡыйын. *Эште үҙең белеп эшлә, кеше ҡушҡанды көтмә. *Эште һөйгән үкенмәҫ. *Эш һөйгән һөйөнгән. *Эште эшләгән кеше өҫтөнә өйәләр. *Эште эшләйһең икән, еренә еткереп эшлә. *Эштең башы — ҡөрал. *Эштең башы михнәтле булһа, төбө хикмәтле була. *Эштең башы — ниәт. *Эштең башы — эштең яртыһы. *Эштең башында маҡтанма, аҙағында маҡтан. *Эштең иң яҡшыһы — үҙең булдыра алған эш. *Эштең яты юҡ. *Эштең өҫтөнән өсөн булмай. *Эштең тәме аҙағында. *Эштең яйы булмаһа, ҡаймаҡтың майы булмай. *Эштә билеңде бушатма. *Эштән көлмә — көлкө булырһың. *Эштән ҡалған — кеше икмәгенә ауыҙ асҡан. *Эшһеҙ ғүмер — утһыҙ күмер. *Эшһеҙ кеше — көсһөҙ кеше. *Эшһеҙгә аш юҡ. *Эшһеҙлек эс бошорор. *Эшсе эшенән билгеле. *Эшсән бәхетте эшендә күрер, ялҡау бәхетте төшөндә күрер. *Эшсән бәхетте эштән әҙләр, ялҡау бәхетте ситтән эҙләр *Эшсәи кеше эшһеҙ тормаҫ, иренгән кеше көн күрмәҫ. *Эшсән эштән туймаҫ. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 5pvnn34crzignony30hlcy01xez983x 0 4608 21042 20975 2020-07-01T19:50:42Z ZUFAr 381 21042 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ә == *Әбей белен бешерә, бабай ҡабыҡ төшөрә. * Әҙәм алаһы эсендә, хайуан '''алаһы''' тышында *Әҙәм арығын аҫыраһаң, ауыҙың-мороноң ҡан булыр, Мал арығын аҫыраһаң, ауыҙың-мороноң май булыр. *Әҙәп барҙа оят бар. *Әҙәпһеҙҙән әҙәп өйрән. *Әҙәпкә ғәҙәтләнһәң - әҙәм булырһың, яманға ғәҙәтләнһәң - әрәм булырһың. *Әҙәмдең яҡшыһы эштә беленер. *Әйткәндән телең ҡалмаҫ, эшләгәндән ҡулың ҡалмаҫ, *Әйтмәһен кеше, әйтеп торһон эше. *Әкрен барған ҡалыр, йүгереп барған алыр *Әкрен барһаң, етерһең, Шәп барһаң, бөтөрһөң *Әкрен эшен бөтөрөр, Шәп тешен бөтөрөр * Әкрен эшен бөтөрөр, ҡыҙыу тешен бөтөрөр. *Әкрен иргә ҡатын баш * Әмәлен белмәһәң, балыҡ та тоттормай. *Әрем ашаған кәзәнең ите ни ҙә, һөтө ни. *Әсәһенә ҡарап ҡыҙын ҡос, атаһына ҡарап улын ҡос. *Әсәй - ҡаҙна, Атай - еҙнә *Әтәс үҙ сүплегендә үҙе мырҙа *Әтәлгене тый, ҡарсығаны һуй. * Әсе тир менән тәмле аш табыла. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 3dxekv09biare2btut5ubvhxw7acm1q 0 4609 21044 20976 2020-07-01T19:51:17Z ZUFAr 381 21044 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Ю == *Юғалған ҡуйҙың ҡойроғо ҙур *Юғары осҡан түбән ҡуныр *Юғарыға менгәс, түбән ҡарама *Юғарынан йығылған ҡаты төшөр *Юрағаның юш булһын *Юрғаның тире кипмәҫ *Юрғаның юлы күп * Юрғаһына күрә дуғаһы. *Юртаҡ аттың тояғы ике *Юханың кендеге булмаҫ *Юнышҡан ерҙә юнышҡы ҡала *Юрғаныңа ҡарап аяғыңды һуҙ *Юҡтан бар булмай *Юрғалы менән юлдаш булма,наҙан менән серҙәш булма *Юҡҡа һин дә туҡ,мин дә туҡ *Юлдың тигеҙе, малдың һимеҙе,ирҙең оҫтаһы, һүҙҙең ҡыҫҡаһы яҡшы *Юрға менгән юлдашынан айырылыр,күп йәшәгән ҡорҙашынан айырылыр,күп һөйләгән дуҫынан айырылыр *Юғалған ҡылыстың һабы алтын *Юлдан сығыу ғәйеп түгел,юлға кермәү-ғәйеп *Юлбарыҫтың башы юлда ҡалыр *Юлыңда эт ятһа,әйләнеп үт *Юрғаның ҡәҙере еккәндә беленер *Юханың теленә алданма *Юл аҙығы-йыуаса *Юл белгән ҡаруанға ҡушылмаҫ *Юл белмәһәң,белгәндән һора *Юл ғазабы-гүр ғазабы *Юл кешеһенең юлда булғаны яҡшы *Юл менән йөрөһәң, юртып йөрө:юртып йөрөһәң, юл ырар *Юл һорарға тел кәрәк,аҙашҡанға күҙ кәрәк *Юл һорашып табылыр *Юл юлдашһыҙ булмай *Юлаусының юл тырағы һиңә лә тейер,миңә лә тейер *Юлаусының юл тырағы-артынан шылтырағы *Юлға сыҡҡан юлда ҡалмаҫ *Юлға сыҡҡан юлынан ҡайтмаҫ,атылған уҡ таштан ҡайтмаҫ *Юлға сыҡһаң, иртә сыҡ *Юлға сыҡһаң,йылы кейемеңде ҡалдырма *Юлға сыҡһаң,таяғын булһын *Юлға сыҡһаң, юл аҙығың мул булһын *Юлға сыҡһаң,юлың йәшер *Юлға сыҡһаң, юлдашың үҙеңдән артыҡ булһын *Юлға сыҡһаң,янып сыҡ,юлдашыңды танып сыҡ *Юлға юлдаш алып сыҡ *Юлда йөрөгән май имер, өйҙә ултырған ҡан имер *Юлда юлыҡҡан юлдаш булмаҫ *Юлдан барған аҙашмаҫ *Юлдан сыҡһаң да илдән сыҡма. *Ююдан кире боролһаң, өлөшөң юғалыр *Юлдан ҡал,юлдаштан ҡалма *Юлдан сыҡма,аҙашырһың *Юлды йөрөгән еңер *Юлдың башы-ат тояғында *Юдың төҙөгө,һыуҙың өҙөгө юғ *Юлдың яйын юртҡан белер *Юлы уңыр егеттең еңгәһе алдан сығыр *Юлы уңдың эше уң *Юлы уңыр егеттең юлдашы сығыр алдынан *Юлын белгән арымаҫ *Юлын белмәгән-юлда илап ултырған *Юлынан киткән боролмаҫ *Юлдаш тапмаған юлынан яҙыр [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 3ivkulxgnqst0cil685ngi6k0g0qt74 0 4610 21047 20977 2020-07-01T19:52:01Z ZUFAr 381 21047 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр}} == Я == Ябаға тайҙы хурлама: яҙға сыҡһа, ат булыр; Йәш егетте хурлама: уҡыһа, илгә баш булыр. * Ябыҡ ишек шығырҙамай *Ябыҡ тайҙы хурлама, яҙҙы үтһә, ат булыр. *Ябыулы атта ял ҡалыр,ял ҡалмаһа, йән ҡалыр. * Ябағаны яуға менмә ялы бар тип, яман менән ҡоҙа булма малы бар тип * Яҙ сәсеүен ҡыштан ал *Яҙ уңмаған көҙ уңмаҫ. *(Мал) яҙ үлмәһә, көҙ үлмәҫ. *Яҙ эшләһәң, ҡыш алырһың. *Яҙған мал үҙ аяғы менән кире ҡайта. *Яҙға сыҡҡан атты яуҙан да йәлләмә, Көҙгә кергән атты кейәүеңә лә бирмә * Яҙғы айғыр ятҡан ерҙән кешәннәй. *Яҙғы сәсеү — бер генә ваҡыт. *Яҙҙың бер көнө йылды туйҙыра *Яҙҙың йәме сәскә менән, көҙҙөң йәме көлтә менән. * Яҙын бер биҙрә ямғыр-бер ҡалаҡ бысраҡ, көҙөн бер ҡалаҡ ямғыр- бер биҙрә бысраҡ. * Яҡшы ат ирҙең данын сығарыр. *Яҡшы аттың башы ҡашҡа. * Яҡшы ат бығауһыҙ йөрөмәҫ, алама атҡа тышау ҙа теймәҫ. * Яҡшы килен яҙ килер, яман килен көҙ килер. *Яҡшы эш - һаулыҡтың балаһы. * Яҡшы әкиәт ысынға яҡын була. * Яҡшыға төшкән - ярпайған, Яманға төшкән - ҡартайған *Яйлы эш — майлы эш. *Яҡшы ат тәртә араһында үлә. *Яҡшы атҡа ял юҡ. *Яҡшы ағай ил көтһә, йорт кәрәген үтенер, Яман ағай ил көтһә, илгә дошман килтерер; Яҡшы ағай йорт көтһә, йортҡа шатлыҡ килтерер, Яман ағай йорт көтһә, йәм-байлығын бөтөрөр. *Яҡшы егет ил ғәйебен асмаҫ. *Яҡшы түрә әҙәмгә юл асыр, яман түрә әҙәмдең юлын быуыр. *Яҡшы кеше эш яратыр, яман кеше эш ҡыйратыр. *Яҡшы эш үҙ-үҙен маҡтай. *Яҡшы юртаҡ — күпкә уртаҡ *Яҡшы ҡатын юҡтан ғына юрған һырыр, яман ҡатын яңғыҙ юрғаңды һуйҙырыр *Яңғыҙ ағас сана булмай, Яңғыҙ бейәнән һаба тулмай. *Ялан йәме көлтә менән. *Ялҡауҙың еренә бойҙай сәсһәң, билсән үҫә. *Ялған яндырыр, яманатҡа ҡалдырыр. *Ялғанлаған ямандың үҙ башына теле яу. *Ялғансы менән хәйләкәрҙең дуҫы ла, иптәше лә, яҡыны ла булмай. *Яман ат эйәһен ҡартайтыр. *Яман айғыр өйөрсәк. *Яман орлоҡ сәсеп, яҡшы иген көтмә. * Яман менән юлдаш булһаң Һәрпәк (һәлмәк) балтаң билеңдә булһын * Яманлыҡтың төбө - наҙанлыҡ * Ямғыр менән ер йәшәр, фатиха менән ир йәшәр. *Яман атты ял баҫыр, яман илде яу баҫыр. *Яман илдең яҡшыһы булғансы, яҡшы илдең яманы бул. *Яман түрә йән алыр. *Яңы салғы ҡаты саба. *Яр аҫтынан яу сыҡҡан * Ярап торорға өй һалма, ярап торорға бисә алма. *Ярма һораған көн күрмәҫ, ҡаҙна һораған ил уңмаҫ. * Ятҡан ағас ял табыр, йөрөгән аяҡ мал табыр *Ялҡау аҙ эшләй, аҙ эшләһә лә,күп тешләй *Ялҡау аҡрын барһа ла, ярлылыҡтың артынан тиҙ етер *Ялҡау атты ял баҫыр *Ялҡау ашҡа килер, уңған эшкә килер *Ялҡау булма-ялҡаулыҡ баҫыр *Ялҡау йөрөшөнән билдәле *Ялҡау кеше иҫәпкә бар, һанға юҡ *Ялҡау кеше эш янында ат кеүек,эш янында ат кеүек *Ялҡау өйҙә, бүрке сөйҙә. *Ялҡау әйткән: «Бөгөн ял итәйем дә, иртәгә ныҡлап эшләрмен ». Тырыш әйткән: «Бөгөн тырышып эшләйем дә, иртәгә ял итермен». *Ялҡау кеше-ярты кеше,уңған кеше-ун кеше *Ялҡау өйөнә еткәс йүгерер *Ялҡау өмә әйтер,тамаҡһау өмәгә йөрөр *Ялҡау торһа йән ҡуймаҫ *Ялҡау ултырып йоҡлай, ятып эшләй *Ялҡау урынын йыймаҫ *Ялҡау үгеҙ ит бирә,ялҡау кеше ни бирә? *Ялҡау үлмәҫ, рәхәт көн күрмәҫ *Ялҡау ялдан туймаҫ,уңған эштән туймаҫ *Ялҡау ялҡауға эйәрер *Ялҡау ята белмәҫ,ятһа, тора белмәҫ *Ялҡау ятып ашар *Ялҡау аҙ эшләй, аҙ эшләһә лә, күп тешләй. *Ялҡау аҡрын барһа ла, ярлылыҡтың артынан тиҙ етер. *Ялҡау атты ял баҫыр. *Ялҡау ашҡа килер, уңған эшкә килер. *Ялҡау булма — ялҡаулыҡ баҫыр, *Ялҡау йөрөшөнән билгеле. *Ялҡау кеше иҫәпкә бар, һанға юҡ. *Ялҡау кеше аш янында ат кеүек, эш янында ят кеүек. *Ялҡау кеше — ярты кеше, уңған кеше — ун кеше. *Ялҡау өйөнә еткәс йүгерер, *Ялҡау өмә әйтер, тамаҡһау өмәгә йөрөр. *Ялҡау торһа йән ҡуймаҫ. *Ялҡау ултырып йоҡлай, ятып эшләй. *Ялҡау урынын йыймаҫ. *Ялҡау үгеҙ ит бирә, ялҡау кеше ни бирә? *Ялҡау үлмәҫ, йәхәт көн күрмәҫ. *Ялҡау ялдан туймаҫ, уңған эштән туймаҫ. *Ялҡау ялҡауға эйәрер. *Ялҡау ята белмәҫ, ятһа, тора белмәҫ. *Ялҡау ятҡан ерҙән кеше өйрәтер. *Ялҡау ятып ашар. *Ялҡау ятыр ерҙең яйлыһын һайлар. *Ялҡау ятыр, йоҡо тирмәне тартыр. *Ялҡауға йомош ҡушһаң, ул Һиңә аҡыл өйрәтер. *Ялҡауға көн дә байрам, кеше май ашағанда, ул эсә айран. *Ялҡауға көн дә ял. *Ялҡауға ҡояш та ваҡытында сыҡмай. *Ялҡауға ҡәбер хәрәм. *Ялҡауға үгеҙ үлһә — ит, арба ватылһа — утын. *Ялҡауға эш ҡушһаң, атаң бирмәгән өгөттө бирер * Ялҡауға эш ҡушһаң, башы ауырта, *Ялҡауға эш юҡ. *Ялҡауға эш ярамаҫ. *Ялҡауға ярты көн эш, ярты көн ял. * Ялҡауҙан эш ояла. *Ялҡауҙы ҡандала баҫыр. *Ялҡауҙы яланда күрмәҫһең. * Ялҡауҙың аты ла аҙымһыҙ бул ы р. * Ялҡауҙың башында план күп була. * Ялҡауҙың — бешкән дә төшкән. * Ялҡауҙың дуҫы — йоҡо. * Ялҡауҙың көн дә башы ауырта. *Ялҡауҙың эсе, йоҡосоноң башы ауырта. *Ялҡауҙың эше тарҡау. *Ялҡауҙың ялы аҙнаһына биш көн. *Ялҡауланһаң — ауырырһың, тырышһаң— һауығырһың. *Ялҡаулығыңды юҡ итһәң, тамагыңды туҡ итерһең. *Ялҡаулыҡ башҡа бәлә килтерер. *Ялҡаулыҡ — зәхмәт, дарыуы — хәрәкәт. *Ялҡаулыҡтың дарыуы — эш. *Яманды ашҡа саҡырһаң саҡыр, эшкә саҡырма. *Ямандың эше ярты юлда ҡалыр. *Яңғыҙҙың эше бөтмәҫ. *Яңғыҙ һыйырым аранда, Ни ҡайғым бар буранда? *Яратҡан эш ялҡтырмай. *Ярлылыҡ ғәйеп түгел, ялҡаулыҡ ғәйеп. *Ярлылыҡҡа дарыу юҡ, ялҡаулыҡ менән ҡушылһа. *Ярты көнгә ярыш юҡ. *Ярты эш йөҙгә оят. *Ярыҡ ҡайҙа — ел шунда, ялҡау ҡайҙа — тел шунда. *Ярышмаған эш ауыр була. *Ята-ята таш та сатнай. *Ятҡан аяҡ ял табыр, йөрөгән аяҡ мал табыр. *Ятҡан ерең көшөл өҫтө булһа ла, кеше өҫтөндә булмаһын. *Ятып икмәк табылмай. *Ятып ҡалғансы, атып ҡал. *Ятһаң, ята бирәһең, торһаң, бара бирәһең. *Яуға барған — йәйәһен онотҡан. [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] 58sq8emcz3c0m7n1gmmqbtqoxdiikkb 4 4611 21075 21074 2020-07-02T12:19:12Z Guram52 494 /* Риза */ 21075 wikitext text/x-wiki *ba:[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] был проектта бик актив, уны админ итеп тәҡдим итәм. *en: [[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] is very active on this project, I suggest that she be elected as an administrator. --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 15:38, 30 июнь 2020 (+05) == Риза == * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 15:38, 30 июнь 2020 (+05) * {{Риза}} -- [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 16:14, 30 июнь 2020 (+05) * {{Риза}} -- [[Ҡатнашыусы:Guram52|Guram52]]--[[Ҡатнашыусы:Guram52|Guram52]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Guram52|әңгәмә]]) 16:21, 30 июнь 2020 (+05) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Таңһылыу|Таңһылыу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Таңһылыу|әңгәмә]]) 17:19, 30 июнь 2020 (+05) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Юлдашева Луиза|әңгәмә]]) 17:30, 30 июнь 2020 (+05) * {{Риза}}--[[Ҡатнашыусы:Тутыйғош|Тутыйғош]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Тутыйғош|әңгәмә]]) 17:32, 30 июнь 2020 (+05) * {{Риза}}---[[Ҡатнашыусы:Лилиә|Лилиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Лилиә|әңгәмә]]) 17:50, 30 июнь 2020 (+05) * {{Риза}}---[[Ҡатнашыусы:Хаят Йосопова1|Хаят Йосопова1]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Хаят Йосопова1|әңгәмә]]) 20:28, 30 июнь 2020 (+05) == Ҡаршы == == Баш тартыусылар == == Һорауҙар, аңлатмалар == == Һөҙөмтә == afjjg3ql5l0uv2t839fo2irbkfbj706 10 4612 21247 21068 2020-07-05T15:34:48Z 91.188.184.35 +[[Ҡалып:Универсаль карточка/styles.css]] 21247 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Универсаль карточка/styles.css" /> {{#invoke:Universal infocard|render}}<noinclude> {{doc}} </noinclude> ea2yusnby3w70pmfvu9ynv1c1pyr7kn 0 4613 21121 21120 2020-07-02T18:35:59Z Һәҙиә 403 /* Ләкин беҙҙе башҡа нимә һағайта */ 21121 wikitext text/x-wiki '''Тел. Рух. Иман.''' ''Йүрүҙән'' гәзите рубрикаһынан == Асылыбыҙға ҡайтайыҡ, милләттәштәр! == <blockquote>'''''Шәжәрәңде белеү - ул ете быуыныңды һәм унан да өлкәнерәк ата-бабаңды белеү, башҡорт булыуың менән ғорурланыу, халҡыңа иң изге һәм яҡты уйҙар менән ҡарау, йоланы, милли әҙәпте белеү, туған телеңде ғашиҡтарса һөйөү'''''</blockquote> Хәҙер башҡорт шулаймы икән? Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, улай түгел шул. ==Бөгөнгө көндә башҡорт балаһы нимә белергә тейеш== Ниндәй осраҡтарҙа ғына башҡорт халҡы артабан милләт булып йәшәй алыр, үҙебеҙҙе тиңдәр араһында тиң тойоу, юғалып йәки йотолоп ҡалмау өсөн ниндәй йүнәлештә тәрбиә алырға тейеш киләсәк быуын - бына шундай көнүҙәк мәсьәләләрҙе хәл итергә кәрәк. Башҡорт балаһы боронғо башҡорт халыҡ йырҙарын башҡара алырға тейеш, әгәр йырларға тыны етмәһә, тыңлай белергә, аңлай белергә тейеш, башҡорт бейеүҙәрен өйрәнергә, милли аштар бешерә белергә, ҡул эштәрен өйрәнергә тейеш. Йәнә шул: егеттәрҙең башҡорт көрәше алымдрын белеүе, ҡыҙҙарҙың иһә милли кейемде үҙ итеүе зарур. Сөнки үҙ халҡы, үҙ тарихы өсөн ғорурлыҡ кисерә алған, йыр-моңо күңеленә һеңеп, шул нигеҙҙә тәрбиәләнгән, тыуған ерен ғәзиз әсәһе кеүек һөйгән, йөрәге халҡы менән бергә типкән, уның маҡсаты, уй-хыялдары, үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге менән йәшәгән, туған теленең байлығына эйә булған, уны бөтә нескәлектәренә тиклем аңлаған, үҙенең бөтә булмышын халҡына бағышлаған кеше генә шәхес була ала. Ә халыҡтың ҙурлығы шәхестәр һаны менән билдәләнә. Тимәк, халыҡ - шәхесте, ә шәхес халыҡ данын тыуҙыра. <poem>''Булыр илдең балаһы бер-береһенә батыр, тир, Бөлөр илдең балаһы бер-береһенә бахыр, тир''. </poem> Хәҙерге көндә ғалимдар башҡорт халҡының боронғо халыҡ икәнен иҫбат иттеләр. Башҡорт халҡы, уның мәҙәниәте боронғо Иран, Мысыр осорона уҡ барып тоташа. Беҙҙең ата-бабаларУралда ғына б. э. т. 4-5 меңйыллыҡтарҙа йәшәгән. Лев Толстой юҡҡа ғына «Башҡорттарҙан Геродот еҫе аңҡый» тип әйтмәгәндер. Иң сал ҡобайырыбың «Урал батыр»ға 4 мең йыл тулды. Былтыр башҡорт йәмәғәтселеге был юбилейҙы киң билдәләне. Бынан биш йөҙ йыл ижад ителгән йырҙа: <poem> ''Зөлхәбирә китап уҡый, Ҡыя һалып шәлен иңенә,''</poem>тиелә. Тимәк башҡорт элек-электән яҙма телле халыҡ булған, бала-сағаһы ла, ҡатын-ҡыҙы ла уҡый-яҙа белгән. Татар-монгол баҫҡынсылығына тиклем башҡорт үҙенең дәүләте, бик күп ҡалалары, мәсет-мәҙрәсәләре булған ҙур илдең халҡы булғанлығы билдәле. ''' ''Башҡорт халҡының тарихында оялырлыҡ, хурланырлыҡ бер генә бит тә юҡ. Беҙҙең аһ-зарҙар, ҡан-йәш менән һуғарылған тарих юлы көмөш кеүек саф. Беҙҙең халыҡ бер ваҡытта ла башҡа халыҡтарҙың ер-һыуына баҫып инеп, ҡан ҡоймаған, бала-сағаһын, ҡатын-ҡыҙын ҡан илатмаған. Киреһенсә, ул үҙе быуаттар дауамында һанһыҙ баҫҡынсыларҙың йыртҡыслығынан ҡаты ғазап сиккән, йән аямай ғәҙеллек һәм азатлыҡ өсөн көрәшкән. Башҡорт халҡының тарихы нигеҙҙә ошо ғазап һәм көрәш тарихынан ғибәрәт '' ''' Был ғазап һаман бөтмәгән, хәҙер инде нисәнсе тапҡыр башҡорт инде йәнә һәләкәт алдына килеп баҫҡан. Һәләкәткә төшмәҫ өсөн, тамам бөтмәҫ өсөн, тағы ла көрәшергә, тағы ла ҙур көс һалырға кәрәк. Үҙебеҙгә зыянлы насар ғәҙәттәребеҙгә, вайымһыҙлыҡҡа, үгеҙ үлһә - ит, арба ватылһа - утын, тип йөрөүебеҙгә ҡаршы үҙебеҙ көрәшмәһәк, беҙгә берәү ҙә ситтән килеп ярҙам итмәҫ. Тапҡан таянғанды эскегә тығып, күҙҙән төшөп, юлдан яҙып йөрөгән егеттәребеҙ генә түгел, хатта әбейҙәр, йәш ҡатындар бар. Бындай кешеләр, балаларының киләсәге бәхетле булһын, тип ҡайғыртып йәшәмәйҙәр. Тимәк, милләтте, телебеҙҙе һаҡлау кәрәклеген йөрәге менән ҡабул итмәйҙәр. Суверенитетҡа аяҡ баҫыр алдынан Башҡортостандың хәле үтә лә аяныс ине. Был турала йәш һәм һәләтле шағир (хәҙер инде мәрхүм) Ҡол-Дәүләт Рәмил саң ҡағып яҙҙы. Иғтибар итһәгеҙ, ул илебеҙҙең хәлен хатта үҙенең үҙенсәлекле фамилияһы Ҡолдәүләтовты Ҡол-Дәүләт, тип үҙгәртеп, Башҡортостандың ул саҡтағы хәленә, иҡтисади, сәйәси үҙ аллы була алмауына, хеҙмәтсе ролен үтәүенә ишара иткәйне. Аллаға шөкөр, ете йыл буйына үҙ аллы йәшәп, иҡтисади бығауҙарҙан һиҙелерлек ҡотолдоҡ, шикелле. ==Ләкин беҙҙе башҡа нимә һағайта== *Рухи түбәнселек кисерәбеҙ, тарихыбыҙҙы, тамырыбыҙҙы белмәйбеҙ. *Татыу, ғорур, бер ҙур, бөйөк милләт булып туплана алмайбыҙ. Әллә киҫеп-тунап бөткәндәр инде беҙҙәге Салауат рухын?! Һуңғы йөҙ йылда башҡорт халҡы һан яғынан артмай тиерлек. Ошо осорҙа ҡаҙаҡтар, үзбәктәр, татарҙар, ҡырғыҙҙар, әрмәндәр үҙ һанын 4-10 тапҡырға арттырһа, башҡорттар ни бары 8-9 процентҡа ғына артҡан. Был аңлы рәүештә башҡорт халҡын бөтөрөү сәйәсәте һөҙөмтһәһе. Башҡорттар Рәсәй алып барған һуғыштарҙа, аслыҡ йылдарында, коллекттивлаштырыу, репрессиялар осоронда аяуһыҙ юҡ ителә. Октябрь революцияһы батша дәүерендәгенән дә уҙҙыра. Батша ваҡытында еребеҙҙе хәйләләп алһалар, көсләп һаттырһалар, «Ер тураһындағы Декреты» башҡорттоң ергә аҫаба хужа булыуын бер юлы бөтөрә. 1917 йылдан һуң ғына ла башҡорт 1 миллионға яҡын кешеһен юғалта. Шуның өсөн беҙ быуат башында ла 1,5 млн. булһаҡ, хәҙер ҙә шулай ғынабыҙ. Һаман ҡырылабыҙ. ''' ''Хәҙер инде төп дошманыбыҙ - эскелек һәм бәләбеҙ - аҡса юҡлыҡта. Сҡнки башҡорттоң күпселеге ауыл ерендә йәшәй, эшһеҙ булғас, аҡсаһыҙ интегә. Һәм был күренеш эҙемтәһеҙ ҡалмай. Кешеләрҙең бер-беренә ҡарашы үҙгәрә, иптәшлек, өмәләп ярҙам итеү кеүек аралашыу юҡҡа сыға бара.'' ''' Ошо ауыр заманда, киреһенсә, башҡорттоң ярҙамсыллығы өҫкә ҡалҡһын ине лә бит. Быны йола белмәү менән дә аңлатырға мөмкиндер. Аҡыл һатып ҡына эш сыҡмаҫ, әйҙәгеҙ, шәжәрә байрамдары үткәреп, аҙ булһа ла йолаларҙы иҫләп, уйланып, хаталарҙы төҙәтеүгә бер аҙым яһайыҡ. Бер матур йола булған элек. Таныш-тонош, хәл-әхүәл һорашыр алдынан, иң оло йәштәгеһе: "Кем нәҫеле?"- тип һорар булған. Ете быуын атай-олатайын әйтеп бирергә тейеш ине тегеһе. Ҡулбаш быуыны, терһәк быуыны, беләҙек һәм бармаҡ быуындарын ҡушып, һанап китер ине. Шунда ғына был кешене иҫәпкә алалар, араға тығалар ине. Ә хәҙер, хатта өлкәндәр ҙә, олатай-өләсәйҙәренең исемен дә атап әйтә алмаған осраҡтар була. Элек аҡһаҡалдар милләттең сифатын һаҡлап ҡалыу өҫтөндә ныҡ эшләгәндәр: бер йылға буйынан ҡыҙ алырға тыйғандар. Был тыуасаҡ яңы быуындың зиһенле, сәләмәт булыуы өсөн эшләнгән. Сөнки бер нәҫел эсендә ҡан ҡушылыу балаларҙың тыумыштан сирле булыуына, аҡыл яғынан зәғиф булыуына килтергән. Шуға ете быуынға тиклемге нәҫелдәштәрҙең үҙ-ара өйләнеүе тыйылған. Беҙҙең олатайҙарҙың хәүефләнеүе бушҡа булмаған икән. Сөнки тамырын тойған ағас ҡына үҫә, нығына, ә тамырһыҙы - ҡорой. Кеше нәҫел-нәсәбенең, туған-ҡарындашының, ырыуҙашының, ниһайәт, башҡорт башҡорттоң ҡәҙерен белмәһә, милләт йөҙөнә нур өҫтәлмәй шул. "Илен белмәгән - белекһеҙ, нәҫелен белмәгән - намыҫһыҙ" тип юҡҡа ғына әйтмәгәндәр шул. Беҙҙең районы халҡының күп өлөшө - Әйле ырыуы халҡы. Үҙҙәрен Әйле ырыуынанмын тип танытҡан мәшһүр Ҡол Ғәли (бөтәгеҙ ҙә уның "Йософ вә Зөләйха" әҫәрен белә), Тажетдин Ялсығолов... Салауат Юлаев - көҙәй ырыуынан, әйлеләр менән ҡатнашып йәшәгән улар. Мәхмүт ауылынан - Байыҡ Айҙар сәсән. Уның атаһы Байназар тархан батша властарының тоғро бер яраны булһа, Байыҡ Айҙар иһә башҡорт халҡының азатлығы өсөн көрәштең алғы һыҙығында була. Ҡараһаҡал, Батырша ихтилалдарында ҡатнаша, һәм Крәҫтиәндәр һуғышының рухи әйҙәүсеһе була. Легенда мәғлүмәте буйынса, 1814 йылда 104 йәшендә донъя ҡуя. Байыҡ Айҙарҙың дәүерҙәштәре булған ҡайһы бер ата-бабаларҙың исемен асыҡлап һеҙгә еткереү, шәжәрәгеҙҙе боронғораҡ олатайҙарыбыҙға тиклем белдереү ниәтенән, мин бынан 2-3 йыл элек, Өфөгә барыу форсатынан файҙаланып, архив материалдарын күсереп алып ҡайта башланым. Тереләрҙең ҡәҙерен белеп, үлгәндәрҙең ҡәберен белеп, яҡты иҫтәлектәр һаҡлап, тормош ваҡлыҡтарына, ғәйбәткә бирелмәй, кеше булып ҡала белһәк, тормошобоҙ күпкә нурланыр ине. ''' ''Араҡы ҡолона әйләнеп, сит заттарға бәйләнеп, телебеҙҙе онотоп киләбеҙ бит, туғандар. Беҙгә бөгөн бик уяу шәхестәр кәрәк, йәнле телебеҙҙе, йәмле йолаларыбыҙҙы тергеҙеү, күҙ араһы кеүек һаҡлау зарур'' ''' ==Балаларыбыҙға башҡортса исемдәр бирегеҙ== Милләт мәсьәләләренә көйөнөп йәшәгән кешеләр, мәҙәниәт, әҙәбиәт, сәнғәт эшмәкәрҙәре, ғалимдарыбыҙ саң ҡағалар. Үҙҙәренең төрлө тәҡдимдәре менән сыҡҡан ябай кешеләребеҙ һоҡланырлыҡ. Мәҫәлән, "Йәшлек"тең 1997 йылдың 20 март һанында Баймаҡ районынан Альберт Әмиров тигән егет, әрнеп-әрнеп, үҙ тәҡдимдәрен яҙып сыҡты. Бик тә ҡолаҡ һалырлыҡ та бит ни... Тәбиғәтнең ағыуланылыуына эсе бошоп яҙа ул, милләт-ара өйләнешеүҙәргә, милли телдә уҡытыуға ҡарашын белдерә. Уның һүҙҙәренә өҫтәп, шуны әйтке килә: балаларыбыҙға башҡортса исемдәр бирегеҙ. Борон ниндәй матур исемдәр ҡушҡан булған ата-бабаларыбыҙ, әсәй-өләсәйҙәребеҙ. Малайҙар исеме: Йәнсура, Яҡшыхужа, Туңғатар, Бикташ, Атйетәр, Фәйзулла, Сәйфулла, Ғайсар, Юлаан, Даниял, Сәйетбаттал. Ҡыҙҙар исеме: Фәғилә, Әлифә, Өммөгөлсөм, Гөлшәкәр, Фатима, Маһифәриҙә, Нәзифә, Гөлбәзир, Нәзирә, Шәрифә Хәлимә. Бына шундай матур исемле кешеләр йәшәгән 180 йыл элек Ҡарағолда. Үҙҙәре лә, фекерҙәре лә саф, инсафлылыҡ бөркөп торғандыр уларҙан. Ул саҡта бит ирҙәр араҡы түгел, тәмәкенең дә ни икәнен белмәй, саф һауа һулап, айныҡ аҡыл менән донъя көткәндәр, барына шөкөр иткәндәр, сабыр кешеләр булғандар. Атай-инәй һүҙен өҫтөн ҡуйғандар, оҙон көйлө йырҙар йырлағандар, думбыра, ҡурай моңон тыңлағандар. Ҡымыҙ, буҙа эскәндәр. Эсемлекте улар күңел күтәренкелеге, ҡунаҡсыллыҡ билдәһе итеп кенә, самалап ҡына ҡулланғандар. Ҡымыҙ, буҙа дауа урынына ғына ҡулланылған. Ғүмерҙе оҙайта торған ферменттарға бай ат ите ашағандар. Бына шулай! Асылыбыҙға, өлөшләтә булһа ла, кире ҡайтайыҡ, милләттәштәр! Бөгөндән үк эскеге ташлайыҡ. Тапҡан аҡсаларыбыҙҙы харамға түгел, хәләлгә генә тотайыҡ. Балаларыбыҙҙы кеше итергә тырышайыҡ. "балаларыбыҙҙың тормошо беҙҙекенә ҡарағанда күпкә яҡшыраҡ булырға тейеш", тип йәшәйек. Телебеҙҙе һаҡлайыҡ! Йолаларыбыҙҙы яҡлайыҡ! ''Миңһылыу Абдуллина, уҡытыусы. Ҡарағол ауылы'' == Әҙәбиәт == * «Йүрүҙән» № 14 18 февраль, 1998 йыл (Салауат районы башҡорт гәзите, 1994 йылдан бирле үҙ аллы баҫма булып сыға) «» <poem> </poem> ''' ''' [[Категория:Миңһылыу Абдуллина мәҡәләләре]] iyjqtesgsqir7ogqafsditjubdugxz9 0 4614 24052 24051 2021-02-22T10:11:19Z Һәҙиә 403 24052 wikitext text/x-wiki [[File:Башҡорт туйы. Киленде йорттан оҙатыу. 2019.jpg|thumb|Башҡорт туйы. Киленде йорттан оҙатыу. 2019]] '''''ВКонтакте - Бәйләнештә''''' сайтындағы "Башҡорт ҡатын-ҡыҙы" төркөмөндә хәҙерге һәм борондан ҡалған туй йолаларын яңыса башҡарыу тураһында яҙмалар күп. Бына уларҙың бер өлөшө [https://vk.com/topic-36676061_26723461]. [https://vk.com/club36676061?w=wall-36676061_265931] == Ҡыҙ һоратыу == Әсәйемдәр Бөрйәнгә ҡыҙ һоратырға барғайнылар. Уның һөйләүенән. Иң тәүҙә ижап уҡыталар, әсәйем хәйер таратҡан, шунан ҡоҙа менән ҡоҙағыйға ата тун, инә тун кейҙергән(күлдәктәр) яҡын туғандарына күлдәк кейҙерәһең, Мәһәр һалаһың, киленгә көмөш, йә алтын бүләк итәһең, ул һырға һабағы тип атала,тағы ла дебет шәл бүләк итә ҡәйнәһе. Өс еңгәһенең билдәренә яулыҡ бәйләйһең, улар ҡыҙ менән егетте ҡуша торған еңгәйҙәр була инде. Шунан ҡыҙ ҡаса, алдан әҙерләнгән, әммә егет белмәгән өйгә. Егет йәшерелгән еренән эҙләп тапҡас, аҡса түләп һатып ала. Иртәнсәк ҡыҙ менән егет ҡәйнәләренә күлдәк әйтә. Ижапта туй тураһында һөйләшеп ҡайталар. Нисә дуға саҡырыла һәм башҡалар (''Гөлфиә Назарова'') . == Ҡот тағып барыу == *Хәйбулла районында туйға ҡот тағып барыу йолаһы бар. Беҙ Хәйбулла р-да туйҙа булғанда күрҙек ул ҡотто)))Таң атҡансы һеңлем ҡот яһатты.Бер ҡолғаға яулыҡ,туҡыма киҫәге,таҫмалар,таҫтамал бәйләп машина тәҙрәһенән сығарып тотоп барҙыҡ күрше ауылғаса.Көлөп арып бөттөк)))Ул ҡотто үҙеңә тейеш ҡоҙа ала ла үҙеңә шундай 2-се ҡот алып килә...(''Сарбиямал Ихсанова'') *Ҡоҙаларҙы ҡаршылау өсөн элегерәк иң етеҙ ат һайланған булһа, хәҙерге ваҡытта мотоцикл йәки машина менән барып, киләсәк ҡунаҡтарҙы ауыл осона сығып көтәләр. Аттың дуғаһына йәки машинаға ҡыҙыл ситса материал бәйләйҙәр . Ҡоҙаларҙы ҡаршылап, уларҙы ҡымыҙ, буҙа менән һыйлағандан һуң, бәйге эленгән ат ауыл яғына сабырға, ә уны килгән ҡоҙаларҙың береһе ҡыуып етеп, бәйгене сисеп алырға тейеш. Был ҡот алыу йолаһы. Етеҙ егеттәргә йәйәү ҙә баҫтырышып бәйгене алырға була (''Әминә Яхина''). *Ул ҡотто алып ҡасалар, баҫтырышып алыуы үҙе бер ҡыҙыҡ. Беҙҙең яҡта шундай йола бар?''Ляля Рафикова'') *Ул "һөбә" тип атала؛ элҽк ат менән туйға барғанда ярышҡандар - ҡҽм бҽрҽнсҽ бара, шуға "һөбә" - яулыҡ йә таҫтамал бирә торғайнылар (''Зифа Йыһаншина'') *Эйе, бар ине шул шундай йола. Ауыл аша ҙур машинала туй үтеп барһа, ҡоттарын һанап, туйға нисә пар китеп барғанын белә инек. Бәләкәй саҡта ҡоҙаларҙың ҡотона эй ҡыуана инек. Байраҡ һымаҡ әҙерләнә ине. Туҡымаһы ҡоҙаға, яулығы ҡоҙағыйға, ҡульяулыҡ, бантик, таҫмалар бәләкәй ҡоҙа-ҡоҙасаларға бит. Ҡапма-ҡаршы ҡотло туй (''Әнүзә Йәмилева''). [[File:Башкирская свадьба. Украшение машины.jpg|thumb|Башҡорт туйы. Машина ишегенә ҡушъяулыҡ тағып биҙәү]] === Туй эскортын биҙәү === *Машина ишегенә француз яулыҡтар, һөлгөләр тағып барыу ҙа күҙәтелә *Элек аттар менән туйға барғанда дуғаға бәйләп, ат өҫтөнә ябып бара торгайныҡ.Аттар теҙелешеп йәйғор һымаҡ матур була. Иҫләргә генә гена ҡалды.(''Саида Хусаинова-Хунафина'') *Ҡоҙаларҙы ҡаршылау өсөн элегерәк иң етеҙ ат һайланған булһа, хәҙерге ваҡытта мотоцикл йәки машина менән барып, киләсәк ҡунаҡтарҙы ауыл осона сығып көтәләр. Аттың дуғаһына йәки машинаға ҡыҙыл ситса материал бәйләйҙәр . Ҡоҙаларҙы ҡаршылап, уларҙы ҡымыҙ, буҙа менән һыйлағандан һуң, бәйге эленгән ат ауыл яғына сабырға, ә уны килгән ҡоҙаларҙың береһе ҡыуып етеп, бәйгене сисеп алырға тейеш. Был ҡот алыу йолаһы. Етеҙ егеттәргә йәйәү ҙә баҫтырышып бәйгене алырға була (''Амина Яхина''). == Мылтыҡ атыу == *Беҙҙең яҡтарҙа бала сағымда ошондай бер йола барлығы хәтеремдә ҡалған: кейәү йортона килен төшкәндә(ҡапҡанан килен ултырған аттар ингәндә генә) мылтыҡтан аталар ине. Еңгәйҙәрем килен булып төшкән саҡта атайым шулай иткәйне .Бынан бер нисә йыл элек абызыйым , улы кәләш алғанда , шул йоланы яңыртты. Аңлауымса, мәғәнәһе - ен-шайтандарҙы,ҡара көстәрҙе ҡыуып,килендең ҡәйнә,ҡайны йортона инеүен нығытыуҙалыр (Танзиля Бикбаева) . == Никах уҡыу == *Ишембай, Мәләүез яҡтарында батмусҡа аҡса һалыу юҡ, әммә никах уҡылғандан һуң һәр ҡунаҡ (пар) йәштәргә теләктәр теләп бүләк һала (юрған, плед, сәй сервизы һ.б. донъя кәрәк-яраҡтары). Ә туйға саҡырылғандары туйҙа ла бүләк бирәләр (хәҙерге заманда аҡсалата яҡшыраҡ инде). Егет кәләшенә алтын биҙәүестәр бүләк итә, ә егет әсәһе килененә шәл йәки үәл (паутинка) ябындыра. Башҡаса мәһәр, тигән нәмә юҡ.Ата-әсәләр туйҙың йәштәр өсөн оло байрам икәнлеген генә онотмаһындар (''Хаят Йосопова''). == Ҡыҙ ҡушыу == *Ҡыҙ ҡушыу бик яуаплы бурыс ,никах уҡығандан һуң ,еңгәләре улар икәү ,өсәү булыуы мөмкин ,кыҙҙы аулаҡ өйгә алып барып ,кәңәштәрен әйтеп ,урын-ерен яңы постель,гигиена әйберҙәре әҙерләп ,кейәүҙе ҡаршы алырға тейеш. Кейәү беҙҙең яҡта кейәү егете (дуҫы) менән килә. Кейәүҙе ишектән индермәй, мәрәкәләп хаҡ һорай торғайнык.Мәҫәлән . "Ишек бауы мең тәңкә ,бикәсебеҙ миллион тәңкә" йәки " ишек бауы шуныңса" тип (үҙеңдең хаҡыңды һорап), кейәү егете менән һатыулаша-һатыулаша бер хаҡҡа килешәһең, был гел мәрәкә, шаярыу менән уйынсылап эшләнә.Хаҡҡа килешкәс, ишекте асып кейәүҙе йыртышҡа баҫтырып индерә торған инек ,уныһы үҙе бер йола ,хәҙер ул бөткән шикелле. Шунан йөштәрҙе сәй эсереп, уйынсалап кәңәштәреңде биреп, еңгәләре кейәү егетен алып, йөштәрҙе бикләп сығып китәһең, тик йәштәр ябылған өйҙө шыпа ташлап китмәйһең, яҡын-тирәлә аңдыңҡырап йөрөйһең, донья хәлен белеп булмай - йә ауыл егеттәре ,йә бүтән еңгәйҙәр йәштәрҙе аптыратып йөрөмәһен өсөн. Бәлки хәҙер улай түгелдер, но беҙ ҡыҙ ҡушҡанда төндө йоҡламай торған инек, таң менән мунса яғып, ҡоймаҡ ҡойоп, йәштәрҙе мунса әҙер булғас мунсаға ебәреп, урындарын йыйыштырып, иртәнге сәй әҙерләй торғайныҡ.Кейәү кеше постелгә аҡса йәки бүләктәр йөшерә торған ине, уны эҙләп хәтһеҙ ваҡыт үтә торған ине (''Вәсилә Ҡарағужина''). == Ҡороҡлау йолаһы == * Баймаҡ яғында ҡоҙаларҙың аяҡтарын сыбыртҡылайҙар.Сыбыртҡының осо аяғыңа эләкһә,осона аҡса бәйләргә кәрәк.(''Тәнзиля Бикбаева'') *Йылайырҙарҙа бар ине ҡороҡлау йолаһы.Ике таяҡтың осона эсәк бәйләп ҡыҙ яғы ҡоҙасалар егет яғыныҡыларҙы ҡороҡлай. Муйыныңа эсәк кейгең килмәһә аҡса биреп ҡотолаһың инде (''Филүзә Башарова'' == Туйҙың икенсе көнө == *Туйҙың икенсе көнөнә, йә бер-ике көндән килен бауырһағына йыйыу бар беҙҙә. Килен сәйе тип тә әйтәләр. Күрше-тирә, олораҡтар, туйға барһын да йыйып бөтөп булмай бит, саҡыраһың. Эскеһеҙ үтә. Шунда бауырһаҡ тәмләйҙәр, батмусҡа аҡса һалып. Йәштәргә ҡотлап, бүләктәр ҙә бирәләр. Ҡәйнә. килен бүләге итеп, яулыҡ тарата. Ирҙәргә нәски. Туй хәлдәрен, ҡыҙыҡтарын һөйләп, теләктәр әйтешеп, бик матур үткәргәйнек.(''Асия Хазиева'') == Ҡоҙаларҙы оҙатыу (сыбыртҡылау) == *Тағы бер йола.Ҡоҙаларҙы өс көн һыйлағандан һуң ҡайтыр ваҡыт еткәс,хужалар яғынан бер ҡоҙа тышҡа сыға ла бүрәнәме йәки икенсе берәй нәмә алып, ҡоҙалар ултырған түрьяҡтың стенаһын доңҡолдатып төкәтә.Ҡайтыр ваҡыт еткәнен аңлата.Ҡоҙалар һикереп тора ,ҡайтыр яҡҡа ыңғайлай башлайҙар (''Тәнзиля Бикбаева''). *Ә беҙҙең яҡта туй аҙағына яҡынлашҡас "сыбыртҡылау"йолаһы бар.Хужалар "сыбыртҡы ашы "тип "бишбармаҡ"бешерә.Хужалар яғынан йәшерәк ҡоҙа-ҡоҙаса таҫмаларҙанмы,һалабаштанмы матур сыбыртҡы үрә лә тоҡсайға һарыҡтың баш-тояғын,бушаған шешә-фәлән һалып,тундың эсен әйләндереп кейеп ҡоҙаларҙы сыбыртҡы менән "туҡмай"."Ашар-эсергә бөттө,ҡайтаһыңмы-юҡмы?!-тип һамаҡлайҙар үҙҙәре.Ҡоҙалар сыбыртҡыға ҡағыҙ аҡса бәйләй.Шунан һуң табынға аш ҡуйып, тағы ла бер һыҙыра һыйлап, ҡоҙаларҙы оҙаталар (''Сәрбиямал Ихсанова''). *Сыбыртҡылау беҙҙең Баймаҡта бар.Ҡыҙ йортонда булған туйҙың аҙағында ҡоҙаларҙы сыбыртҡылап ҡайтаралар.Таҫма осона кем күпме аҡса бәйләй ала,бәйләп ҡотола. Ҡыҙҙы оҙатып барғас,ҡаршы яҡтар сыбыртҡыламайҙар.(''Карима Аралбаева'') * Сыбыртҡы ите ашатыу тип атала ул. Ҡоҙаларҙың ҡайтыр ваҡыты еткас, табынға ит ултыртыла. Шул мәл һыйлаусы ҡоҙаларҙың береһе тунын тиҫкәрегә әйләндереп кейеп,мәжлес барған бүлмәгә инә. Ҡулына төрлө бауҙарҙан торған "сыбыртҡы" (йәғни, ысын сыбыртҡы түгел, ә таяҡҡа бәйләнгән бауҙар, күбеһенсә ни өсөндөр ҡыҙыл төҫтә). Ул һыйланып ултырған ҡоҙаларға : " Ҡайтыр ваҡытығыҙ етте, ни эшлап һаман ултыраһығыҙ?" - тип ҡулындағы "сыбыртҡыһы" менан һуғырға ынтыла. Ә ҡайтырға тейешле ҡоҙа: " Итте ашап бөтмәй ҡайтмайым! - тип"сыбыртҡыны" тотоп ала һәм бауына аҡсамы йәки икенсе бер нәмәме бәйләй. Был йола уйын-көлкө, шаян таҡмаҡтар менән бергә үрелеп бара. Ҡоҙаларға күрһәткән иң һуңғы хөрмәт бына шул! (Хаят Йосопова) *Ҡоҙаларҙы сыбыртҡылағанда таҡмаҡ йырлайҙар: итте ашап бөттөгөҙ, майҙы ашап бөттөгөҙ. инде һеҙгә ни ашатам - әйҙә ҡайтып китегеҙ (''Әлфиә Ҡотоева'') *Сыбыртҡылағанда берәй ҡоҙаса таҡмағын да әйтеп, бейеп торалар бит. Бына бер нисә таҡмаҡ. Кәрәге тейер, бәлки. <noinclude> Ҡайыштан да, йүкәнән дә Сыбыртҡыны үрәбеҙ. Ҡайтмай ятҡан ҡоҙаларҙың Кәрәгенә бирәбеҙ. Аяҡай ғынаһы, Тояҡай ғынаһы. Ите бөттө, ҡалды инде Һөйәкәй генәһе. Ашанығыҙ , эстегеҙ, Уйнанығыҙ, көлдөгөҙ. Ҡоҙаның ҡәҙере өс көн, Бөттө һеҙҙең көнөгөҙ</noinclude>. Һ.б. (''Таңһылыу Вәлиева'') [[Категория:Башҡорт туй йолалары]] gkz2h5u8whpojtxmherm58kha1cw9nr 0 4615 21089 2020-07-02T16:30:52Z Akkashka 410 Akkashka [[Туған тел һәм тыуған төйәк хаҡында]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Туған тел һәм тыуған төйәк]]: бер аҙ ҡыҫҡатыу ниәтенән сығып 21089 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Туған тел һәм тыуған төйәк]] hbc1l4qgcloa4asqazi7qddftyrks6m 14 4616 21097 2020-07-02T17:09:36Z ZUFAr 381 "[[Категория:Йолалар]]" исемле яңы бит булдырылған 21097 wikitext text/x-wiki [[Категория:Йолалар]] hvwiw3kh9t81s97ec5frz8psiz2b1d8 14 4617 21099 2020-07-02T17:12:37Z ZUFAr 381 "[[Категория:Мәҡәләләр]]" исемле яңы бит булдырылған 21099 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәҡәләләр]] 6dhsrgo521s91wtjmi5o0i4q0fvir56 14 4618 21100 2020-07-02T17:12:50Z ZUFAr 381 "Мәҡәләләр" исемле яңы бит булдырылған 21100 wikitext text/x-wiki Мәҡәләләр f2fl14b918dj2xekvfsk4wdko7rvt8h 0 4619 24832 21162 2023-03-05T17:20:00Z Aidar254 420 24832 wikitext text/x-wiki ''' ''Быуындар эстафетаһы'' ''' конкурсы тураһында. «''Йүрүҙән''» гәзитенән == Ҡарағолда - яңы йола == Үткән тормош менән киләсәкте бәйләй алған был мауыҡтырғыс кисәне ойоштороусы Фәссәхетдинова (Абдуллина) Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙы тиҫтә йылдар эсендә халыҡ күңелен арбаған, күмәк кешене ылыҡтырып, кемгәлер йәшәүгә ышаныс, кемгәлер өҫтәмә дәрт биргән изге эштәрҙе күп уҙғарған ғүмерендә. <poem>''Беҙ үҙебеҙ - илленселәр, Иллегә елеүселәр. Ил атаһы, тип аталып, Ил инәһенә тиңдәр''</poem>, тип башланы кисә асып ебәргән сығышында Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙы. «Беҙҙең быуын үҙенә күрә бик бәхетле булды, тип әйтәм мин. Сөнки дәһшәтле һуғыш артта ҡалғас, 1947 йылғы аслыҡ бөткәс, Еңеүҙең һил елдәре беҙҙең тормошобоҙҙо иркәләгәндә, диктатор көсһөҙләнгән һәм юҡҡа сыҡҡан дәүерҙә донъяға килгәнбеҙ. Икмәккә туйып йәшәй башлаған йылдар. Хрущёвтың "йылылыҡ" йылдары һәм кукуруз әпәйҙәрен ашап, ете йыллыҡтан һигеҙ йыллыҡ белемгә ынтылған йылдарҙа үҫте беҙҙең быуын. Һуңыраҡ, 60-сы йылдар аҙағында, урта белем алыу һәр кемдең мөҡәддәс бурысына әйләнде. Был да бик әһәмиәтле аҙым булды. Уҡыуға ынтылған һәм төрлө кәрәкле һөнәр алған кешеләр күбәйҙе. Иң ҡәҙерлеһе һәм ҡиммәтлеһе шул - беҙ ас түгел инек һәм киләсәккә бик яҡты өмөттәр бағлап йәшәнек. Ата-әсәләребеҙ ҙә беҙҙе кешесә йәшәрлек итеп тәрбиәләнеләр. Уларға ҙур рәхмәт! Һәр ғаиләлә күп бала үҫте. Эш етерлек ине. Беҙ баҡсабыҙ менән өйөбөҙҙө генә ҡарап йәшәмәнек, колхозда ла хеҙмәт иттек. Йәйге каникулға сығыу менән, июнь айынан, ҡул менән иге-сиге күренмәгән иген баҫыуҙарын ҡул менән утаныҡ, ҡый үләненән таҙарттыҡ. Июль башынан август урталарына тиклем колхоз малдарына бесән әҙерләүҙә ҡатнаштыҡ. 10-12 йәштән башлап, "сутый саптыҡ" (өс көндә лә 20 сутый сапһаҡ, 3 һум премия түләнә ине), күбә тарттырҙыҡ, ҡыра төбөн йыйҙыҡ, кәбән баҫтыҡ. Алтмышынсы йылдарҙа ғына колхозсылар аҡса күрә башланы. Беҙҙе мәктәпкә әҙерләр өсөн атай-әсәй, баҙарға барып, ашлыҡ, ҡайһы берҙә йомортҡа һатҡан булыр ине. Беҙҙең инәйҙәр заманса кер йуыу машинаһын, электр плитәһе, үтек тигән нимәне күрмәне. Керҙе дәү кәритәлә һабынлап, тимер таҡтаға ышҡып, йыуабыҙ ҙа, йылғаға алып барып, туҡмаҡ менән туҡмап сайҡай инек, әйберҙе күмер үтеге менән үтекләнек. Ныҡ ҡарайған керҙе сода һалып, мейес плитаһына ултыртып ҡайната торғайныҡ. Һыуытҡыс, телевизор түгел, хатта патефон, радиоалғыстар һирәк кешелә осрай ине. Үҫкәндә, "эшләпә" радиоалғыстан йырҙар тыңланыҡ. Беҙҙе асыҡтырып ултыртманы уңған инәйҙәребеҙ. Сараһын табалар ине. Мейес плитәһенә утын яғып (йәй көнөндә лә) аш бешерерҙәр ине. Ҡурмастан булһа ла, эремсектән - ҡаҙан кәкереһе, һөт үрәләре... Хәстәрләнеләр, талпындылар. Әсәләр шулай инде. Меңәрләгән йылдар дауам итә был дан кешеләрҙең изгелеге! Һәм беҙҙең ҡыҙҙарыбыҙ ҙа әсәлек тигән изге тойғоно кер төшөрмәй һаҡларҙар, саф көйө уны үҙ ҡыҙҙарына тапшырырҙар, тип ышанабыҙ. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тормоштоң матурлығын, әсәлек тойғоһоноң йәмен араҡыға алмаштырған ҡатындарыбыҙ ҙа осрай. Бындай күренеште бер нисек тә ғәфү итеп булмай. Аҡса юҡлыҡҡа, эшһеҙлеккә һылтаныу ҙа аҡламай эскесе ирҙе лә, ҡатынды ла. Беҙҙең балалыҡ аҡлы-ҡаралы һыҙаттарҙа үтте. Аҡ-ҡаралы тимен, сөнки мәктәптәрҙә таҡталар, парталар тик ҡараға буятылыр ине, тәҙрә пәрҙәләре эленмәй, стена ап-аҡ. Ағас шкафтар, аҡбур, бер нисә дәреслек, карталар, глобус, линейка һәм транспортир, һарғылт битле дәфтәрҙәр. Күп уҡыусының хатта портфеле лә булмаған саҡтар булды, инәйҙәр теккән сепрәк сумкала йөрөттөк әсбаптарҙы. Сағыу күргәҙмәлектәр ҙә юҡ кимәлендә, дәреслектәрҙә иллюстрациялар ҙа ҡаралы-аҡлы ине. Бөтә дәреслектәрҙе лә үҙебеҙ һатып ала инек. Малайҙар ҡара йә һоро пальто, ҡаты табанлы ҡара йә һоро ботинка, ҡара күк костюм, аҡ күлдәк, ә ҡыҙҙар һоро йә көрән мәктәп формаһы өҫтөнән ҡара, ә тантаналы линейкаларға аҡ алъяпҡыс быуа инек. Ошо ине мәктәп формаһы. Бик иҫтәлекле бер әйбер - ҡыҙыл галстук күкрәктәребеҙҙе нурланы. Октябрят, пионер, комсомол йылдарыбыҙ! Күңелдәрҙе елкендергән осоштар, хыялдар, өмөттәр... Беҙҙең дәүерҙә лә ғашиҡ булыу, мөхәббәт хисе булды. Тик ул оялсан, баҫалҡы ине. Бүләк бирешеү, хат алышыу, һағынып осрашыуҙар. Ҡыҙара-ҡыҙара, бик ныҡ тулҡынланып, егеттәр һөйөү һүҙҙәрен әйттеләр. Ә ҡыҙҙар хистәрен сайпылтып йөрөмәне, тыйнаҡ булдылар. Шиғырҙар ҙа яҙҙыҡ, әйтелмәгән мөхәббәт яныуҙарынан мендәргә ҡапланып илаған саҡтар ҙа булды... Хәлдән килгәнсә, матурланып, бөхә итеп кейенеп, киске уйынға сыға инек. Клубта иҫерек егеттәр бик һирәк күренә ине, ғәйептәре булһа, һиҙҙермәҫкә тырышып, ситтәрәк шымып ултырырҙар ине...» Байрамдың икенсе өлөшөндә никахта тороусы ғаиләләрҙе юбилейҙары менән ҡотланылар. Фирәзәнә һәм Эдуард Ғөбәйҙуллин, Рәҡиә һәм Рамазан Шәйәхмәтовтар, Талира һәм Динислам Ҡасимовтар Көмөш туйҙарын билдәләгәндәр икән. Ғәлиә менән Шакирйән Исламғоловтар Вәлтҙә менән Ғилемхан Хажиевтар 20 йыл ҡулға ҡул тотоношоп тормош юлынан атлайҙар. Иң күңелле өлөшөн, концертты "илленселәр" һәм уларҙың балалары әҙерләгәйне. « '''Йәшлек йырҙарыбыҙ'''» тип аталды. Һандуғастай моңланып йырланылар, өҙҙөрөп баҫып бейенеләр, һыҙҙырып гармунда уйнанылар. Тамашасылар Сәбилә Хәсәнова, Фәниә МУсина, Талира Ҡасимова, Рәсимә Шәйәхмәтоваларҙың оҫта йырлауҙарына һоҡланып алҡышланылар. "Илленселәр" йәш саҡтарында уйнаған уйндарын да уйнап күрһәттеләр, уйын-көлкө менән, йәшлек йырҙарын күмәк башҡарып, табын өҫтәле тирәләй ҙә ултырҙылар, иҫтәлектәрен байҡанылар. Кисәне йомғаҡлап, Миңһылыу Фәйзрахман ҡыҙы замана ауырлыҡтары, йәштәргә янаған зарарлы йоғонтолар тураһында иҫкәртте. Башҡорт халҡына янаған ҡурҡыныстарға һәм һәләкәттәргә, эске рухи тойғоларыбыҙ көсөнә таянып, ҡаршы тороу мөмкинлеге барлығын аңғартты. Был кис ултырыу тәрбиәүи яҡтан бик әһәмиәтле булды. Тәьҫирле йөкмәткеле сығыш, йыр-моң халыҡтың күңелен яҡтыртты, дәрт-дарман өҫтәне. == Сығанаҡ == * «Йүрүҙән» № 21 13 март, 1999 йыл (Салауат районы башҡорт гәзите, 1994 йылдан бирле үҙ аллы баҫма булып сыға) «» <poem> </poem> [[Категория:Айһылыу Абдуллина мәҡәләләре]] [[Категория:Иҫтәлектәр]] 0c6pznuve8rvkzsggwputi99sam2ac7 0 4620 21166 21159 2020-07-03T14:11:30Z Guram52 494 21166 wikitext text/x-wiki <big>Ауылдарҙың күрке булған, тормош юлы фәһемле, абруйлы инәйҙәр тураһында яҙмалар</big> [https://vk.com/topic-36676061_39927161] [[File:Башҡорт тирмәһендә.jpg|thumb|400 px|Башҡорт тирмәһендә]] * Әбйәлил районы, Йәнекәй ауылында йәшәүсе, Дауытова Мәреүәт Хәмит ҡыҙы. Әсәйебеҙ колхозда бер эштән дә ҡалмай эшләй, ә төндәрен, ҡулы оҫта булғас, кешенең үтенесен кире ҡағырға ҡыймай, кейем тегә, балаҫ, әрмәк, шәлдәр һуға. Уның бешергән тәмле аштары, күпереп бешкән икмәктәре, бәлештәре, күпереп-ташып торған буҙаһы телеңде йоторлоҡ. Өлгөлө әсәй, өләсәй, алсаҡ, һәр кемгә кәңәшен биреүсе ағинәй, тыл ветераны.” Һуғыш балалары “ миҙалына лайыҡ була. Күп йылдар Һабан туйҙарында ҡул эштәре ярыштарында ҡатнашып урындар, ҡиммәтле бүләктәр ала. Әле лә әсәйебеҙ оло йәшенә ҡарамаҫтан, өйөбөҙҙөң нигеҙен ташламай, йылы аштарын әҙерләп, балаларын, тыуғандарын үҙенең янына йыйып, хөрмәт итә. Балаларына, ейән-ейәнсәрҙәренә, йылы ойоҡбаштар бәйләп ҡыуандыра (''Ямиля Хисматова''). Ауылым инәйҙәре == Инәйҙәрем [https://vk.com/doc196376270_539193858?hash=fcec1684a59eddccf8&dl=f5f458693d9a8389c1]== '''''Рәйсә Үҙәнбаева''''' [[File:Башкортостан, Бурзянский район - panoramio.jpg|thumb|слева|400 px|Башҡортостан, Бөрйән районы - panoramio]] Инәйҙәрем...Балалар үҫтергән, ғаилә тәрбиәләгән, тәүҙә колхозда, унан һуң совхозда һыйыр һауған, быҙау, һарыҡ ҡараған, картуф, сөгөлдөр утаған, аҙаҡ уны йыйып алып, тапшырған, бесән сапҡан, һуғыш мәлендә ирҙәрен, улдарын яуға оҙатып, йылдар буйы уларҙы көткән, ерен дә һөргән, игенен дә сәскән, трактор йөрөткән, үгеҙ егеп, йөк ташыған һәм башҡа бик күп эш башҡарған инәйҙәрем. Мин – һуғыштан һуң ете йыл уҙғас тыуған бала. Революция, граждандар һуғышы, Бөйөк Ватан һуғышы осорон кисергән инәйҙәр менән йәшәгән бала, үҫмер сағымды улар менән бергә үткәргән быуын вәкиле. Бына шул атап кителгән осорҙа ауылымдың донъя тотҡалары булған ҡатындар тураһында был яҙмам. Ул йылдарҙа Байышта ике урам ине. Урғаҙаның теге яҡтары беҙҙе «аръяҡтар», беҙ ҙә уларҙы «аръяҡтар» ти инек. Беҙҙең биръяҡ – оҙонораҡ. Магазинға тиклемге өлөш – түбән яҡ, ары – үръяҡ. Ауылдағы бөтөн инәйҙәр ҡәҙерле, һәм һәр береһе тураһында әйтер йылы һүҙ, матур хәтирә бар. Әле мин түбәнъяҡ инәйҙәре тураһында яҙырға йыйынам. Улар тураһында уйлай башлаһам, иң алда Камал инәй күҙ алдыма килә. Тулы исеме – Ғәйникамал. Мин белгән беренсе өйө ауылдың иң осонда ине. Өләсәйем, ниңә шул тиклем ярлы ул, тигән һорауға: «Үҙ балалары булмағас, шулай инде.Тәүге ире һуғышта үлә. Икенсе бабайы менән дә оҙаҡ йәшәй алманы Ғәйникамал. Бабай үлгәс, үгәй балалары сығарып ебәрҙеләр. Ауылда уның яҡын әҡрәбәһе лә юҡ ине. Шул әллә ҡасандан буш торған таш өйҙө төҙәтеп инде», – тине. Ҡалын итеп таштан һалынған өйҙөң түбәһенә нәҙек бүрәнәләрҙе теҙеп һалып, өҫтөнә һалам һалынған, уның өҫтөнән балсыҡ һәм тупраҡ түшәлгән. Иҙәне лә балсыҡтан. Инәй уны шыйыҡ масса менән тигеҙләп,ҡатырып ала ине. Стена ҡалын булғас, тәҙрә төбө иркен. Урындыҡ (һике), өйҙөң дүрттән бер өлөшөн алып торған мейес, мейес менән һике араһында – ағас кәштәләр. Мәктәпкә барып, М. Ғафури әҫәрҙәрен өйрәнгәндә, ярлыларҙың донъяһын Камал инәйҙең шул өйө итеп күҙ алдына баҫтыра инем. Әммә инәй үҙе шул йәмһеҙерәк донъяһының киреһе булды: һәр ваҡыт ап-аҡ яулыҡ ябынған, аҡ күлдәкле. Зәңгәр күҙҙәрен көлдөрөп, йылмайып йөрөр ине. Яңғыҙ йәшәгәс, берәй баланы йә оло инәйҙе йоҡларға ала. Кисен әкиәт һөйләй. Эше булһа, миңә һабын иҙеп бирә лә, һалам бөртөгө менән шул шыйыҡсаны киң тәҙрә төбөнә ултырып, төрлө төҫтәге шарҙар осорам. Эскән сәйҙәренеңең ҡаптарын ташламай, матур итеп кәштәһенең төбөнә теҙеп ҡуя. Уҡыуға йөрөй башлағас, сәй ҡурғаштарын һорап алып, йондоҙсоҡтар ҡырҡып, ҡара күлдәккә тегәбеҙ. Осона ай ҡуйып,ҡалпаҡ эшләп кейәбеҙ. Шыршы байрамына арналған костюмыбыҙға «Айлы төн», «Айһылыу», «Төн ҡыҙы» тип исем атайбыҙ. Бына Камал инәй ҙә беҙҙең ҡаршыға ғына таҡта иҙәнле, таҡта түбәле өйгә күсте. Айнулла ағайҙар аръяҡҡа йорт һалып сыҡҡас, уларҙың иҫке өйөн һатып алды. Шул тиклем ҡыуанды ул! Иҙәндәрен ҡырып, һап-һары итеп йыуа ине.Уның көлгә күмеп бешергән икмәге лә матур, ҡыҙғылт һары ғына. Ҙур кешеләй итеп: «Ҡыҙым, әйҙә, яңы икмәк менән сәй эсәйек», – тип саҡыра. Йылы икмәк киҫәгенең эсенә май ҡыҫтырып, тәмле итеп ашайбыҙ. Ҡайһы саҡта табынға сейәле май ҙа сығып ҡуя. Бер һыйыр тотто инәй. Табыны һыйлы булды. Йәйен емеш-еләккә йөрөнө. Шуға сейәле, муйыллы майҙар, таш келәттән сыҡҡан һуҙылып торған ҡаймаҡ, камауай шәкәр ашъяулыҡҡа ҡуна. Һарайы урам ҡапҡаға яҡын, көтөүгә һыйырҙы шунан ҡыуа. Ә ишек алдындағы үлән тапалмай: төрлө сәскәләр үҫә. Йылғаға уның урамы аша берләм һуҡмаҡтан йөрөйбөҙ. Матур сәскәләргә һоҡланабыҙ. Уларҙы өҙөргә рөхсәт итмәй инәй. Беҙҙең ауыл ялан зонаһында урынлашһа ла, тауҙары ла, ағаслыҡтары ла, йылғаһы ла бар. Әммә утынға ҡытлыҡ һәр ерҙә булғандыр. Яҙ етһә, тиҙәк һуға торғайныҡ. Ҡыш буйы йыйылған мал тиҙәген таратып, кистән мул итеп һыу һибеп ҡуялар. Иртәнсәк һыбайлы үҫмерме,егетме килеп, тиреҫте тапата.Унан өмәгә саҡырылған балалар, ҡалыптарҙы тотоп килеп, тиҙәк һуғабыҙ. Берәү һәнәк менән һалып тора, үҙебеҙ йә төплө, йә төпһөҙ ҡалыпҡа һалынған массаны яланаяҡ ныҡ итеп тапап, тығыҙлайбыҙ. Төпһөҙ ҡалыптар, әлбиттә, мәшәҡәтерәк. Уны, һыу һибелгән таҡта буйлатып, өҫкә ҡала торған өлөшөн шыма итеп тартып алырға кәрәк. Һәр кемгә айырым биләмә бүлеп бирелә (сөнки аҙаҡ беҙҙең эш иҫәпләнеп, аҡса түләнә). Өмәселәрҙе төшөн аш менән һыйлайҙар.Эш бөткәс, йылға тултырып һыу ингәндән һуң, бутҡа, бауырһаҡтар менән сәй эсерәләр. Тиҙәк өмәһе тураһында мин бер әҙәбиәттә лә уҡығаным юҡ, шуға бер аҙ туҡталырға булдым. Тиҙәк бер аҙ һурыҡҡас, уны әйләндереп, икешәрен бер-береһенә һөйәп ҡуялар. Аҙаҡ уларҙың төркөмдәре ҙурая бара, һөҙөмтәлә ҙур бер өйөм барлыҡҡа килә. Ҡыш шул тиҙәктәрҙе ваҡлап, мейескә яға инек. Ә эшләп алған аҡсабыҙға китап, дәфтәр һатып алабыҙ. Ошо өмәләргә иң теләп барғаныбыҙ – Камал инәй өмәһе. Сөнки ул беҙҙе йылы һүҙҙәр менән маҡтап-маҡтап эшләтә, көсләп-көсләп ашата, һыйлай. Матур йылмайып йөрөгән сағы кеүек, уның бойоҡ саҡтары ла булды. Ниҙәр уйлап ултырғандыр матур инәй: «Эййй, бәхетең тишек тоҡсайҙа булғас, ни хәл ҡылаһың инде!», – тип ҡуя торғайны. Камал инәй һөлөк һалыу оҫтаһы булды. Ҡан тамырҙары менән ыҙа сиккәндәр уға һөлөк ҡуйҙырырға йөрөрҙәр ине. Ҡыҙыл кирбесте ҡыҙҙырып, теше һыҙлаған, эске органдарына һалҡын алдырғандарҙы ла дауаланы. Уның тәҙрә төбөндә таҙа һыулы банкала һөлөктәр йөҙә ине. Шуларҙы ҡыҙыҡһынып күҙәтә инек. Камал инәй алтмыш – алтмыш биш йәштәрҙә был яҡты донъя менән хушлашты. Әсәй-өләсәйҙәрҙең: «Ғәйникамал нәҙек менән ауырый», – тип шыбырлап ҡына һөйләшкәндәрен ишетеп, нәҙеге ни икән, тип ҡайғырғаным хәтерҙә. Түшәккә ятҡас, тәүге иренең балалары (уны йәшләй генә ҡатыны үлгән иргә биргән булғандар) алып ҡайтып киттеләр. Ул киткәс, беҙҙең түбән остоң бер йәме, ҡото кәмене...Баймаҡ ҡалаһында ерләнде инде Камал инәй. Минең ҡәртәсәйем «шәлсе Айһылыу» исемен йөрөттө. Ул ҡатын-ҡыҙ өсөн станокта кәзә мамығынан шәл һуға торғайны. Шәлгә заказ туҡтап торһа, ҡылдан йәки сепрәктән балаҫтар һуҡты. Өйҙөң байтаҡ өлөшөн алып, станогы тора. Заказ үҙебеҙҙән генә түгел, күрше-тирә ауылдарҙан да күп булды. Өләсәй (ул ҡәртәсәй тип әйттермәне) киң күңелле, кешегә ярҙамсыл булды. «Ярты икмәге булһа, Айһылыу ҡунаҡ саҡыра», – тигәндәр әбейҙәр уның тураһында. «Ҡара иҫәпкә» шәп ине. Арифметика, математиканан ҡараламала иҫәпләп сығарырға иренһәк, өләсәйҙең зиһенен эшкә ҡуша инек. Өләсәйебеҙҙең ҡараһүҙҙәрен тыңлап, йомаҡтарын сисеп, күңелле кистәр үткәрәбеҙ. Әсәйемдең һеңлеһе Ғәйшә апай беҙҙә йәшәп, һауынсы булып эшләне. Өләсәйҙең һорауы буйынса «Ырғыҙ» романын уҡый (әҫәрҙең яңы донъя күргән сағы), беҙ ҙә тыңлайбыҙ. Тик сәғәт ун берҙә моторҙы һүндерәләр. Үкенә-үкенә йоҡларға ятабыҙ. «Беҙҙең өйҙөң йәме» донъя күргәндә лә мин уҡыуға бармаған инем әле. Ваҡыты булғанда ғына, инәлә-инәлә апайҙан уҡыта инем. Камал инәйҙең уң яҡ күршеһе Хөмәйрә инәй булды. Ғатаулла олатай һуғышҡа киткәндә, Хөмәйрә инәй дүрт ҡыҙы, ҡәйнәһе менән ҡала. Ауыр яралар менән фронттан ҡайтҡан кеше Байышта йорт төҙөп, ғаиләһен күсереп, нигеҙен нығытып өлгөрҙө. Ғатаулла олатайҙың улдар үҫтерергә теләге ҙур булғандыр инде. Һуғыштан һуң уларҙың өс улы тыуып ҡала. Тик олатайҙың ғүмере генә ҡыҫҡа булды. Фронтта алған яралар уны иртә алып китте был донъянан. Тыл хеҙмәте ауырлығын күргән инәйгә улдарын яңғыҙ үҫтерергә тура килә. Ҡәйнәһен тәрбиәләп, бер ҡыҙын ерләп, балаларын башлы-күҙле итеп, туйҙар үткәргән инәй 96 йыл йәшәп, бынан ун йыл элек донъя ҡуйҙы. Камал инәйҙең һул яҡ күршеһе – унан 15-20 йәшкә кесе Мәрфуға инәй булды. Ул төҫө менән күршеһенең ҡапма-ҡаршылығы: ҡап-ҡара сәсле, ҡара күҙле, ҡуңыр йөҙлө инәй ине. Бик уңған, эштә «ҡара тырыш» ҡатын булып күҙ алдында тора. Һарыҡтар ҡараны ул. «Сәкмәнщица» ти торғайнылар. Совхоз һарайында ла, үҙ йортонда ла билен быуып мал ҡараны. Фуфайканың өҫтөнән алъяпҡыс йә халат кейеп, билен быуып йөрөр ине. Мәрфуға инәй ҙә, яңғыҙ йәшәмәһә лә, яңғыҙ ҡатын булды. Һуғыш башланыр алдынан уны Сыңғыҙ ауылынан Сирбаев тигән егеткә кейәүгә бирәләр. Балалары булырға ла өлгөрмәй, кейәүен фронтҡа оҙаталар. Сыңғыҙҙа иренең үлем хәбәре килгәнсе йәшәй ҙә, әсәһе янына ҡайта. Берәр балам булһа, әллә, туғандары араһында йәшәһен, тип, шунда ҡалыр инем, тигәне хәтерҙә. Уның ҡайтыуы әсәһе Гөлзәғифә инәйгә ҙур ярҙам булған. Тәүге иренән Мәрфуға, Ғәниулла, Риза тигән балалары ҡала. Ҡолмөхәмәтовтарҙы, хәлле йәшәгәндәре өсөн, халыҡ дошмандары, тиеп, Себергә ебәрәләр. Шунда вафат булып ҡалалар. Колхозға Өфө яғынан мал ҡыуып килеүселәрҙең Миңлеғәли исемлеһен Гөлзәғифә инәйгә фатирға ҡуялар. Ул тол ир икән. Инәйгә тәҡдим яһай. Ҡайтып ҡыҙы Йәмиләне алып килә. Шулай дүрт бала өҫтөнә уртаҡ балалары Таһир, Кәрим, Зәүрә тыуа. Миңлеғәли Хәбирйәнов фронтта һәләк була. Ғәниулла олатай ҙа йәшләй генә фронтҡа алына. 1952 йылда ғына тыуған яҡтарға әйләнеп ҡайта. Биш баланы әсәһенә Мәрфуға инәй ҡарап үҫтерешә. Улар үҙаллы йәшәй башлағас та, яңғыҙ йәшәмәй. Риза ҡустыһының ҡатыны үлгәс, етем ҡалған балаларының береһен үҙ тәрбиәһенә ала. Мәрфуға инәйҙең йорто ялт итеп торҙо. «Мейестәре ап-аҡ, плитәләре таҙа, хатта һыу тамған эҙе лә юҡ», – ти торғайны әсәйем. Мәрфуға инәй күрше-тирәгә үтескә аҡса биреп тора торғайны. Шул йыйнаҡлығы, аҡса тота белеүе өҫтөнә, уның йорто түбәнге оста иң матуры ине. Арыраҡ Латифа инәй йәшәне. Гөлзәғифә инәйҙең килендәше булараҡ, ул да халыҡ дошманының ҡатыны ине. Ҡолмөхәмәтовтарҙың барыһын да, хәлле йәшәгәндәре өсөн, Себергә һөрөп ебәрә Совет власы. Латифа инәйҙең ике улы булды: Зәйнулла, Әхәт. Зәйнулла олатай фронтта контузия алып ҡайта. Бик грамоталы ине, тип һөйләй торғанылар. Фронттан ҡайтҡас, Маһикамал тигән һылыуға өйләнә. Ике бала тыуып, өсөнсөһө ҡорһаҡта саҡта, башҡа алған контузия эҙемтәһенән ул ауырый башлай. Ҡатыны, балаларын алып, әсәһенә ҡайтып китә. Әхәт ағай, өйләнеп, ғаиләһе менән совхоз үҙәгенә күсте.Латифа инәй, ғүмеренең ахырынаса ауырыу улын яңғыҙ ҡараны. «Ни тиклем ыҙалаһам да, ситтәр алдында уф тимәм», – ти торғаны. Хөкүмәт тарафынан ветерандарға әллә ни ярҙам булмағандыр, ул осорҙа. Зәйнулла олатайға 70-се йылдарҙа совхоздың кирбес өйөнән бер бүлмә бирҙеләр. Арыраҡ фронтовик Нуриәхмәт олатай менән Сәхипъямал инәй йәшәне. Уларҙың ике еткән улы, һуғыштан һуң тыуған бер ҡыҙы бар. Сәхипъямал инәй эшкә уңған, телдәр, торғаны бер тере энциклопедия ине. Өлкән улы, Нурислам ағай, рус теле уҡытыусыһы, төҫкә сибәр, мәҙәниәтле кеше булды. Әсәһенең зиһененә таянып, Юлыевтарҙың (Юлый тархан тоҡомо) шәжәрәһен ул төҙөнө. Шул тиклем тармаҡлы-тармаҡлы быуындар теҙмәһен нисек хәтерендә тота алғандыр Сәхип инәй? Уның ҡаҡса кәүҙәһе, көслөрәк ел иҫһә, яҙып ябынған яулығын парус итеп, һауала йөҙөп китер кеүек ине. Ғәлиә инәй – Фәтхулла олатайҙың икенсе ҡатыны. Етем ҡалған дүрт бала өҫтөнә килгән. Бала йәнле, кешегә йомшаҡ һүҙле, ярҙамсыл инәй. Яңғаҙы ауылынан Мәскәүгә, Парижға барып бейеп ҡайтҡан Барлыбаевтың ҡыҙы ине. Бешереү-төшөрөүгә оҫта булды. Туй булһа, туғалы ҡунаҡ саҡырһалар, ул ярҙамға килә. Фәтхулла олатайға тағы ике ул табып бирҙе. Барыһын да күҙле-башлы итеп, тормош юлына аяҡ баҫтырҙылар. Ун ике бала табып үҫтереүсе герой-әсә Мәғәтифә инәй һауынсы булып эшләне. Ғаилә башлығы Вәғиз олатай йәшләй генә фронтҡа алынып, ҡулын өҙҙөрөп ҡайтҡан ине. Шуның өсөн уны үҙенең артынан - сулаҡ; эшсән, уңған булғаны, етеш йәшәгәне өсөн кулак тинеләр. Бер мәл Мәғәтифә инәй минең менән ҡыҙы Хәмиҙәнең уйнағанды ҡарап ултыра. Мин өләсәйем тегеп биргән ҡара сатиндың эсенә һарыҡ йөнө һалып һырылған пальто кейгәнмен Инәй: «Ҡыҙым, һин инде был пальтоны кеймә. Атайыңа әйт, яңғыҙ ҡыҙыңа магазин пальтоһы алып бирә алмайһыңмы? Был пальтоны эткә түшәк итеп бирәм, тигән», – ти. Мин: «Хәмиҙәнеке магазинданмы?» – тим. Ул ике ағаһынан ҡалған малайҙар пальтоһынан булһа ла, фабрикала тегелгәнде кейгәйне шул. «Ярай, әйтермен. Ана, Вәғиз олатай һыңар ҡуллы булһа ла, балаларына магазин пальтоһы алып кейҙерә, тиермен». Мәғәтифә инәй көлдө-көлдө лә: «Бәләкәй генә булһаң да, йәздеүһең шул, ҡыҙым», – тине. Минең оҙон ғына монологтан һуң,бер аҙ күҙ йәше лә ҡушылғас, Сибайҙанмы, Баймаҡтанмы фабрикала тегелгән пальто алып ҡайтып бирҙеләр. Мин ул саҡта фабрика һүҙен дә белмәй инем әле. Күлдәк, пальтоларҙы икенсе, ҙурыраҡ магазинда тектереп килтерәләр, тип уйлай инем. Мәғәтифә инәйҙәрҙең ҡаршыһында ҡәйнәһе Хөсниә инәй йәшәне. Ул баҡсасы булараҡ хәтерҙә ҡалған. Вәғиз улының һәм уның ғына йорт алдында оҙон, бөҙрә тирәктәр үҫә ине. Зәкәриә олатай улы менән Свердлауға ылау сапҡанда бер урыҫ үҫентеләр биреп ҡайтарған икән. Ә картуф баҡсаһының алғы өлөшөндә кишер, ҡыяр, кәбеҫтә, һуған үҫә. Малайҙар шунда төшкөләй торғайны. «Әсәйегеҙгә әйтегеҙ ҙә, минән орлоҡ алып, үҙегеҙ үҫтерегеҙ», – тигәнен хәтерләйем. Хөсниә инәйҙең күршеһе Нәзифә инәй ҡомалаҡ йыйып, унан әсетке эшләп, ҡабарып торған икмәктәр бешереүе менән дан тотто. Һуғышҡа ҡәҙәр тыуған ике ҡыҙы, бер улы менән Фәхраз олатайҙы көтөп алғандар. Һуғыштан һуң бер ҡыҙ, бер ул тапҡан инәй ҡаты ғына булды. Уларҙың фронтта йөрөп, «ҡаны боҙолоп ҡайтҡан» ирҙәре менән килешеп йәшәүе лә еңелдән булмағандыр. Өлкән улы Хәйривара өйләнеп, улы тыуғас, уның һәм Нәзифә инәйҙең кинйә ҡыҙы Йәнифәнең сәңгелдәктәре йәнәшә элеүле тора. Һуғыштан һуң, күҙ-баш алғас, 50-60-сы йылдарҙа ауылда күпләп йорттар яңыртылды. Һәр бер йорт янында яңы буралар торор ине. Аҙаҡ, йорт күтәргәндә, өмәләр яһала. Һарыҡ һуялар, бал әсетелә, тәм-том бешерелә. Нәзифә инәйҙән яҫтыҡ ҡәҙәре ҡомалаҡ икмәге бешертеп алалар. Ул йылдарҙа төҙөлгән ҡайһы йорттар әле лә бар әле. Бирерәк Ғәйникамал инәй йәшәне.Ун һигеҙ йәше тулыр тулмаҫ бер улын фронтҡа алалар.Ул һуғыштан әйләнеп ҡайтмай. Ике улын, ике ҡыҙын яңғыҙ аяҡҡа баҫтыра. Сабирйән улы Темәс педучилищеһын, ситтән тороп Свердловск пединститутын тамамлап, партия органдарында эшләне, мәктәптәрҙе етәкләгән осоро яңы мәктәптәр төҙөтөүгә күп көс һалды. Ирен, халыҡ дошманы тиеп, шахтаға эшкә ебәрәләр, шунда үлеп ҡала. Фронттан һалдаттар ҡайта башлағас, ауыл халҡы күрергә бара. Хәсәнов Зәкирйән олатай ҡайтҡас та, халыҡ йыйыла. Ҡара ҡашлы, ҡара мыйыҡлы һалдатты күргәс, Ғәйникамал инәй: «Хас Сталин, хас Сталин бит был!», – тигән икән. Шунан алып Байыштың үҙ Сталины булды. Бирерәк өләсәйемдең (ҡартәсәйемдең) ҡыҙы Гөлйәмилә инәй йәшәне. Уны Манһыр ауылына кейәүгә биргәндәр. Ирен фронтҡа алғанда ҡулында бер балаһы, ҡорһағында икенсеһе менән ҡала. «Эээййй, тыумайынса етем ҡалды ҡайһы бер балалар», – тип уфтана ине өләсәй. Ошо инәйем эшкә егәрле, телгә үткер, ирҙәрсә көслө булды. Ул килә башлаһа, нигеҙ буйынан үткәнендә, миңә өй һелкенгән кеүек тойола ине. «Бөлөлә (Гөлйәмилә, тип әйтә белмәгәнмен инде) инәй килә. Ҡайҙа ғына йәшенәйем?», – тип йүгергеләгәнем хәтерҙә. Үҙенең ҡыҙҙары булмағанғамы, бигерәк тә ҡыҙҙарҙы тупылдатып һөйөргә яратты. Ул миңә төрлө таҡмаҡтар өйрәтә ине. Бер ваҡыт мине магазинға («лавкаға») алып барҙы. Әмәлгә ҡалғандай, Байыштан 3-4 саҡырымда ятҡан Күктүбәлә йәшәүсе Иҙрис ағай (әсәйемдең ҡустыһы) килеп инде. «Һаумы,ҡоҙа? Егет булып етеп киләһең. Ҡасан өйләнәһең?», – тип шаяртты инәй ҡоҙаһын. «Тиҙ арала өйләнергә уйлаған юҡ әле», – ти ағайым. Үҙе ҡып-ҡыҙыл булды. «Рәйсә, күктүбәләр тураһында мин өйрәткән таҡмаҡтарҙы йырлап ишеттер әле ағайыңа». Мин байтаҡ икеләнеп торҙом. Ағайым да йәл, инәйҙән дә шыртлайым. Магазинға йыйылғандар: «Йә, йә, беҙ ҙә тыңлайыҡ!», – тиҙәр. Таҡмаҡлап әйттемме,шиғыр итеп һөйләнемме, йөръәт иттем: Байыш ауылы ҡыҙҙары Ҡыҙарып бешкән еләктәй. Күктүбәнең ҡыҙҙары Төбө төшкән силәктәй. Байыш ауылы егеттәре Юнып һалған уҡтай. Күктүбәнең егеттәре Сығарып түккән ...уҡтай. Кешеләр көлөп ебәрҙе. Бахыр ағайым бер ҡыҙарҙы, бер ағарҙы һәм магазиндан сығып һыҙҙы. Һатыусы миңә кәнфит, печенье тотторҙо. Еңеүсе булып ҡайтып, хәлде ҡәртәсәйгә һөйләнем. Ул бик лояль кеше ине. «Ҡайһылай оят булған! Башҡаса кеше һүҙен ҡабатлар алдынан, уйла. Иҙрис ағайыңдың күҙенә нисек күренерһең?», – тине. Миңә 3,5-4 йәш тирәһе, ағайға ун ете генә йәш булған икән. Гөлйәмилә инәй түбән остар өсөн таштан ҡара мунса һалдырҙы,яҡын ғына ҡоҙоғон да ҡаҙҙырҙы. Сиратлап яға инек ул мунсаны. «Ғаилә башлыҡтары булған ирҙәр төҙөй алмаған мунсаны һин төҙөттөң», – тигәндәргә: «Мин дә ғаилә башлығы бит», – ти ине.Уның ҡырып йыуған иҙәндәре һары балауыҙҙай, тәҙрә ҡорғандары, мейестәре ап-аҡ булды. Иҙән буяу, семәрле тәҙрә ҡапҡастары эшләтеп, уларҙы төрлө төҫкә буяу, йорт биҙәүгә лә ул беренселәрҙән булып тотондо. Ҡанита инәйҙең ҡыҙҙары булманы. Башҡаланған ике улы (әмәлгә ҡалғандай, икеһе лә беҙҙең ике яҡ күршеләр ине) булды. Өсөнсө улы, армиянан һуң Свердловскиҙа ҡалып, шунда өйләнеп йәшәне. Илленсе йылдар уртаһына тиклем берәйһе сит ауылға ҡунаҡҡа, туйға барһа, ауыл менән кейендереп ебәрәләр ине. Урғаҙа колхозының Йылайыр орлоҡсолоҡ совхозына ҡушылып башлаған мәле. Күрше Күктүбә бригадаһы менән Байыш бригадаһы ҡатындары ҡунаҡҡа йөрөшәләр. Ҡанита инәй ҙә бригадаһындағы ҡатындар менән Күктүбәгә Райхан инәйгә ҡунаҡҡа саҡырыла. Ә беҙ, Бәҙерниса өләсәйҙең ейән-ейәнсәрҙәре, бер аҙна Күктүбәлә, бер аҙна Байышта була инек. Шулай, өләсәйҙең күршеһенә ҡунаҡтар килгәс, инеп, уйын, бейеүҙәрҙе тамаша ҡылабыҙ. Бына уртаға бейергә Ҡанита инәйҙе саҡырҙылар. Ул яурынына ҙур һуҡҡан шәл һалып,уның остарын ике ҡулына тотоп,болғай-болғай бейей. «Бейе, бейе Ҡанита, Бейеүселәр – Байышта. Быйма кейеп бейегәнсе Килер инең калушта!» – тип таҡмаҡ әйтеүселәргә: «Сәй эсәм тәмләп кенә, Сәйҙәрем – грузинский. Шәлкәйем – айһылыуский, Ә быймам – камалский!» – булды яуабы. Тамашасылар көлөп ебәрҙе. Ә миңә был таҡмаҡ оҡшаманы. Ҡәртәсәйем менән күрше инәйемдең исемен ҡыҫтырып таҡмаҡ әйтләр, тағы көләләр! Байышҡа ҡайтыу менән ҡунаҡ барышын, таҡмаҡтарҙың йөкмәткеһен һөйләп бирҙем. Ҡәртәсәйем: – Һеҙҙән кейем алғанды белмәһендәр ине, – тигән Ҡанита үҙен-үҙе фашлаған. – Эсемлектәре көслө булғандыр ҡоҙағыйҙарҙың, – тип көлдө. Ҡанита инәй үҙе лә ишетә был тарихты. – Рәйсә нишләп йөрөгән унда? Күрмәнемсе, таҡмаҡ әйтмәҫ инем», – тигән. Күктүбәгә ҡунаҡҡа йөрөүҙәрҙең тағы бер ғилләһе лә бар. Ҡанита инәйҙең ейәне Фазуллаларҙың өләсәһе Таулыҡайҙа, Байышевтарҙың – Беренсе Этҡолда. Бик алыҫ. Ҡустым Хәлфетдин уларҙы бик йәлләй торғайны. «Ҡартатай - ҡәртәсәйҙәре күрше генә, өләсәйҙәре бик алыҫта. Беҙҙең һымаҡ уларға йәйәүләп барып етә алмайҙар»,-тип, биш-алты малайҙы йыйып ала ла, йәйәүләтеп Күктүбәгә ҡунаҡҡа алып китә. Улар «ҡунаҡ булып»,бер көн иҙәндә теҙелешеп йоҡлап, иртәгәһенә өс-дүрт саҡрым араны йүгерә-йүгерә ҡайтып киләләр. Күрше класташы Фазулла менән бик ныҡ дуҫ булдылар. Физкультура дәресендә беҙҙе, башланғыс кластарҙы ауылдың ике яғындағы тауҙарға сана шыуырға йөрөтәләр ине. Көтә торғас, ауылға урман яғынан бер ҙур санаға балалар санаһы тейәп, оҫта килде. Әсәйем, ботлоҡ биҙрә бойҙайға алмаштырып, бер матур ғына «йәшәнкәле» («лежанкалы»лыр) сана алып ҡалды. Иртәгә – физкультура! Санама Мөршиҙәне лә ултыртып, икәүләп шыуырбыҙ. Тәнәфестә сананы алырға ҡайттым. Сана ла, ҡустым да юҡ. Күршеләме икән, тип барһам, бер ни аңламай торам.Түмәр өҫтөнә һалып, Хәлфетдин менән Фазулла минең санамды, йәшәнкәле санамды ҡап уртаға бысып төшөрөп торалар.Илай-илай өйгә ҡайттым. Гөлйәмилә инәй беҙҙә ине. – Ни булды? Ниңә шулай ҡысҡырып илайһың? – Теге малайҙар матур санамды бысҡандар. Алйотоғоҙ, дуҫымдың санаһы юҡ бит, икәү итеп алабыҙ, – ти. – Ярай, илама. Алйот түгел әле ул ҡустың. Дуҫын уйлап, бысҡандар бит. Сананың эштән сығырын белмәгән бит ул.Мин һиңә Заһиранан сана һорап алып бирәм, – тип, сана табып биреп, шыуырға оҙатты. ...Эй, инәкәйҙәрем! Донъя тотҡаһы булған бит улар! Аҡ яулыҡлы, аҡ күлдәкле, аҡ күңелле инәйҙәрем! Уларҙы мин нескә билле ҡырмыҫҡаларға оҡшатам.Үҙҙәренән дә ҙур донъя йөгөн яурындарына һалғандар ҙа,тормош һуҡмағынан елепме еләләр! Улар булғанға ауыр саҡтарҙа ла һәр бер өйҙә ут янды. Мөрйәләрҙән төтөн сыҡты. Һәр бер йортта ризыҡ әҙерләнде. Балалар үҫте. Яугирҙар бер аҙ туҙған йорттарына, ҡаҡшаңҡыраған хужалыҡтарына әйләнеп ҡайтты.Ҡаҡшаһа ла,туҙһа ла ҡайтыр йорттары, ғаиләһе, көткән әсәһе, ҡатыны булды. Улар – минең инәйҙәрем. Беҙгә аҡыл өйрәтеп, һөйөп тә, ҡаты итеп тә әйтә, өйрәтә белгән кешеләр. ...Был яҙмамды «Бала сағым» тигән шиғырымдан юлдар менән тамамлағым килә: ...Бала сағым – инәйҙәрем, Ҡыҙ тыялар ҡырҡлап өйҙән. Шуға беҙгә һис ят түгел – Тыйнаҡ булыу – бәләкәйҙән. Бала сағым – тыуған яғым – Зәңгәр тауҙар илгенәһе. Һаман йәшәй миңә йәнәш, Инде үҙем – ил инәһе. [[Категория:Ауыл шәхестәре]] [[Категория:Өләсәй һабаҡтары]] 18y54s2we1qobbw24wx86a3mx9ivlee 14 4621 21157 21148 2020-07-03T07:40:16Z Guram52 494 Guram52 [[Категория:Ауылым шәхестәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Категория:Ауыл шәхестәре]] 21148 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ауылым шәхестәре]] jqy4ugzv9230lgy1ghk8ucgcec6cmuq 0 4622 21160 21154 2020-07-03T07:47:44Z Akkashka 410 21160 wikitext text/x-wiki '''«Башҡортостан»ыма хат ''' рубрикаһынан == Өләсәйем мәктәбе == '''Өләсәйем Зәйтүнә Хәмиҙуллина бик аҡыллы, матур һөйләшә. Уның һәр һүҙе үлсәүле. Әллә Үлсәү йондоҙлоғонда тыуғанғамы? Үҙе бер класс уҡымаһа ла, иплелеге, мөләйемлеге менән күптәрҙе хайран ҡалдыра''' Баҡортғаиләләренә генә хас әҙәп ҡағиҙәләре, өлкәндәрҙең өлгө күрһәтеүе ошо тәрбиәлелектең, эске мәҙәнилектең төп серелер тип уйлайым. Өләсәйем артыҡ оялсан да, йыуаш һәм күндәм дә, зәһәрен сәсеп торған уҫал да түгел. «Тымырҫыҡ эттә ниҙәр бар, ике уртында уттар бар», тип, дуҫ һайлағанда, беҙҙе кешене кешенән айыра белерә өйрәтә. Уның әйтем-мәҡәлдәрен, тапҡыр һүҙҙәрен бына өс-дүрт йыл инде яҙып барабыҙ. «Баһымсаҡҡа баҡа ла айғыр», ти ул, артыҡ ныҡ йыуаш та булырға ярамай тигәнгә ишара яһап. Был донъяның ғәҙелһеҙлегенән йонсоғандан әйтелгән «Ауыҙы ҡыйыш булһа ла, бай балаһы һөйләһен» тигән әйтем йәшәй Ҡарағолда. «Көслөнөкө — замана» тигәнде аңлаталыр быныһы. Хәҙерге кеүек, элек тә булғандыр инде ул намыҫһыҙҙары ла, күрәләтә алдаҡсылары, вәғәҙә боҙған ышанысһыҙ кешеләр. «Ышанған тауҙа кейек юҡ», «Ағай — алғансы, еңгә — еңгәнсе» тигән мәҡәлдәр ҙә — яҡшы кәңәш. Ейәнсәрҙәрен яҙыҡ юлдан һаҡлап та, өләсәй нәсихәт бирә: «тишекле муйынсаҡ ерҙә ятып ҡалмаҫ» «бәхетен бер ҙә, күк сепрәккә төйнәп, һыуға һалмағандарҙыр әле», ти. «Был әйтемдәрҙе нисек аңларға?» — тип һорайым. Өләсәйем: «Күк сепрәккә төйнәп һалһаң, һыу үҙе лә күгелйем булып ятҡас, күренмәүе мөмкин. Бәхетте лә күк сепрәккә төйнәһәң, күренмәүе бар», — ти. Күк сепрәктә йәшенеп ятмаһын инде беҙҙең бәхет. Кейәүгә сығыу — бик яуаплы аҙым, шуға күрә бәхет берәү менән йәшәүҙә икәнен аңлатып: «Тәүге ишек нисек асыла — һуңғыһы ла шулай» —, ти ул. Ҡолаҡ һалмай булмай. «Ир хурлама — боҫторор, аш хурлама — ҡоҫторор», — тип кенә ҡуя өләсәй. Йөрәктәре әрнегәндә, етемдәргә ҡурсалау кәрәклеген иҫкә төшөрә: «Тишек ҡайҙа — ел шунда, етем ҡайҙа — һүҙ шунда», «етемдең мороно майға тейһә — ҡанай» ти ҙә, көрһөнөп ҡуя. Үҙе лә бит ике етем бала ҡарап буй еткергән. «Етемде кинәндерһәң — ер менән күк кинәнер, етемде илатһаң — ер менән күк илар». Хәҙер мал тотоп йәшәгән, эштән ялҡмаған уңған кешеләр генә тормош ауырлығын еңеп, йырып сығыр заман икәнен өләсәйем бик яҡшы аңлай. Эскелек арҡаһында меҫкенлеккә төшкән йүнһеҙ әҙәмдәр өсөн көйөнә (баҡса ла үҫтермәй, тауыҡ та тотмай көн күреүселәр бихисап бит). Шунлыҡтан, үҙ донъяһын көтмәйенсә, "буш аш йәки ашау ялы" өсөн ситтәргә ялсы булып, хәйер һорап йөрөүселәргә эсе бошоп: «Үҙендә ыумас тә өҙмәй, кешегә туҡмас киҫә», — тип мут йылмая. «Кеше ашы — тупһанан сыҡҡансы», «Кеҫәл ашаған туҡ булыр, хәле-көсө юҡ булыр», «Һыйырлы көнөң — һыйлы, һарыҡлы көнөң — һанлы», — тип баш сайҡай. Аҡһымға бай ит-һый аштарынан башҡа көн күреүе ауыр икәнен кем белмәй?! Бер көн өләсәйемдең: «Һыйыр ҡойроғон тығып болғағас, тәмле шул», — тигәненә аптырап ҡалдым. Өләсәйем, ҡамырҙы һөт менән май ҡушып баҫҡанға етмәй инде, тип әйтергә теләгән икән. Ошо көндәрҙә һыйырҙар һыуалған, үҙебеҙҙең һөт юҡ. Ярай әле, күршеләр һөт биреп тора. Шуға күрә булған аҙыҡты ҡәҙерләргә, һаҡсыл, самалап тотонорға кәрәк. «Бал тиһәң, бер кәмей, бармаҡ тыҡһаң, ике кәмей» тигән мәҡәлдең мәғәнәһе шулайҙыр. Бер кем дә донъяға үҙенең тышҡы ҡиәфәтен һайлап тыумай. Аллаһы тәғәлә нисек яралтҡан, шулай күренәһең яҡты донъяға: ҡолағың ҡарпыш, танауың йәмшек, ауыҙың ҙур булған хәлдә лә, холҡоң һәйбәт булһын, ти. "Йәмһеҙмен" тип, ризаһыҙлыҡ белдергән кешеләрҙе: «Ауыҙы ҙурҙан аш китмәҫ, күҙе миңленән йәш китмәҫ», — тип тынысландыра өләсәйем. Ҡунаҡсыл һәм йомарт булғанғалыр инде, тамсы ла ҡомһоҙлоғо, ҡыҙғансыллығы юҡ өләсәйемдең. «Кеше үлгәнсе ашамай, туйғансы ғына ашай», — тип ҡыҫтай ул беҙҙе лә, ҡунаҡтарҙы ла. Шуның өсөн өҫтәл артында бер кем дә уңайһыҙланып, тартынып ултырмай. Бына шундай тапҡыр һүҙҙәре, әйтемдәре менән кеше күңелен үҫтерә, беҙҙе йөрәк хистәре сиренән арындыра, көс йыйырға, аяҡта ныҡ баҫып торорға өйрәтә өләсәйем. == Сығанаҡ == * «Башҡортостан» № 72 — 14 апрель, 1999 йыл [[Категория:Айһылыу Абдуллина мәҡәләләре]] 3ii04v5ub5cm614li4tjpfcomjc9kyo 14 4623 21158 2020-07-03T07:40:16Z Guram52 494 Guram52 [[Категория:Ауылым шәхестәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Категория:Ауыл шәхестәре]] 21158 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[:Категория:Ауыл шәхестәре]] ohef9v3p58448v65dzb87fgnyzmdct6 14 4624 21183 21167 2020-07-04T06:04:59Z Guram52 494 21183 wikitext text/x-wiki [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]] [[Категория:Фольклор]] owcw88gtx8ege6u8sul6srlf8ccdmak 14 4625 24271 21169 2022-02-13T09:06:36Z ZUFAr 381 24271 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 4626 21175 21171 2020-07-04T03:39:08Z Guram52 494 21175 wikitext text/x-wiki <big>Ҡәйнә-килен мөнәсәбәттәре ғаиләлә мөһим урын алып тора.</big> [[File:Bashkort family.jpg|thumb|Башҡорт ғаиләһе. 2014]] Был хаҡта социаль селтәрҙәрҙә лә яҙмалар күп[https://vk.com/topic-36676061_26362251] *Әсәйем 50-се йылдарҙа килен булып төшкәс, бирнәгә алып килгән яҫтығын ҡәйнәһе һалып ята, матур аҡ шәлен ябынып йөрөй. Йәш килен әсенһә лә һүҙ әйтергә ҡыймай,шулай ҙа үҙ атаһы ҡунаҡҡа килгәс һөйләп бирә. Ҡартатайым: - Ҡуй, балам, әле һин ташта йоҡлаһаң да йоҡлайһың, яҡшы кешенең балаһы килде лә яҡшы ҡарай тип әйтерҙәр,һиңә лә почет, миңә лә почет,-тигәс, ризалаша инде. (''Зайтуна Мухамедьярова'') *Элекке ҡәйнәләр ҡатыраҡ, уҫалыраҡ булғандарҙыр инде. Улар бит һуғыш йылдарындағы ауырлыҡтарҙы ла үҙҙәре күтәргән, ирҙәре һуғыш яраларынан иртә үлеп, балаларын да үҙҙәре кеше иткән. Донъяларына ла үҙҙәре тулы хужа булған. Бындай ҡәйнәләрҙең килендәренә ҡаты булыуы тәбиғи, минеңсә (''Гөлнур Ҡасҡынова''). * '''''Таҡмаҡ''''' Килендәр эштән кайталар Берлинды алган кеүек, Ҡәйнәләр тора калтырап Плендә ҡалган кеүек (''Зайтуна Мухамедьярова'') *Бәхетле йәшәйем тиһәң, ҡәйнә менән дуҫ булырға кәрәк. Донья тоткаһы ҡатын-ҡыҙ тип юҡҡа әйтмәгәндәр бит. Әҙерәк ҡайһы саҡта был тормошта ишетмәҫкә, күрмәҫкә кәрәк. Ҡәйнәм нимә тиһә лә, эйе тим, ә үҙемсә йәшәйем (''Венера Маннанова'') [[Категория:Өләсәй һабаҡтары]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]] 5kal65fuwa4vq5u935y8n7j8xmbriok 3 4627 21172 2020-07-04T03:21:30Z Фирүзә Абдуллина 878 "== Яңы әҫәр ҡуйыу башланғысы == {| | <big>'''Викикитапханаға ҡуйыласаҡ әҫәр исемен я..." исемле яңы бит булдырылған 21172 wikitext text/x-wiki == Яңы әҫәр ҡуйыу башланғысы == {| | <big>'''Викикитапханаға ҡуйыласаҡ әҫәр исемен яҙығыҙ:'''</big> |- |<inputbox> type=create preload=Template:New Article width=50 buttonlabel=Башларға! </inputbox> |} == Яңы әҫәр өсөн әҙерләмә == Әҙерләмәне яңы әҫәр яҙыу урынына күсереп ҡуйығыҙ һәм артабан әҫәр эстәлеген яҙығыҙ. <pre> {{Отексте | НАЗВАНИЕ = | ПОДЗАГОЛОВОК = шиғыр | АВТОР = [[Author:Фирүзә Абдуллина|Фирүзә Абдуллина]] | ДАТАСОЗДАНИЯ = | ДАТАПУБЛИКАЦИИ = | ИСТОЧНИК = }} <div class="text"> {{poemx| | |}} [[Category:Башҡортса]] [[Category:Шиғыр]] [[Category:Фирүзә Абдуллина]] [[Category:Автор милке]] </pre> == Исем == '''Яңы әҫәр өсөн әҙерләмә. Күләмле, бүлектәрҙән әҫәрҙәр өсөн ҡулайлы''' <pre> {{текст тураһында | ИСЕМ = | ӨҪТӘМӘ ИСЕМ = | КИҪӘК = | АВТОР = | АВТОРЫ ЮҠ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ТӨП НӨСХӘ ТЕЛЕ = | ТӨП НӨСХӘ ТЕЛДӘ ИСЕМЕ= | ТӨП НӨСХӘ ТЕЛДӘ ӨҪТӘМӘ ИСЕМЕ= | ТӘРЖЕМӘСЕҺЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ЦИКЛДАН = | ЙЫЙЫНТЫҠТАН = | ЯҘЫЛЫУ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ВИКИПЕДИЯ = | БАШҠА = | File = | File АҪҠЫ ЯҘЫУ = | АЛДАҒЫ ӨЛӨШӨ = | СИРАТТАҒЫ ӨЛӨШӨ = }} </pre> mz2wiecw3m67ss7xb92lcd4qhuxwngi 2 4628 21174 21173 2020-07-04T03:24:45Z Фирүзә Абдуллина 878 21174 wikitext text/x-wiki '''Фирүзә Абдуллина''', '''Абдуллина Фирүзә Дәүләтша ҡыҙы''' — шағирә, уҡытыусы. == Йырға һалынған шиғырҙар == # Яратҡандар яратыуға мохтаж Йәғәфәр Нәҙершин көйө һәм [https://vk.com/audios37396802?q=%D0%AF%D1%80%D0%B0%D1%82%26%231185%3B%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80 башҡарыуы]. # "Болан күҙе" Дамир Солтанов көйө. # "Сығам әле сәхрәләргә..." Нәсимә Аминова көйө. # "Ғүмер - аҡҡан һыу" Азат Исҡужин көйө. # "Мөхәббәтем." Азат Исҡужин көйө. # "Үҙ һүҙем бар" Дамир Солтанов көйө. # "Йәшәй алмаҫ инем мин һинһеҙ..." Дамир Солтанов көйө. # "Һуңлап ҡуймаһам ине..." Дамир Солтанов көйө. # "Әгәр күптән ғашиҡ булмаһам." Юлай Моратов көйө. # "Шылтыратма" Рәсимә Денисламова көйө һәм башҡарыуы. # "Бергә булайыҡ" Рәсимә Денисламова көйө һәм башҡарыуы. # "Мин килермен һиңә" Юлай Моратов көйө. [[Category:Фирүзә Абдуллина]] arsi8kw8autmon0vf6y59csyn4k8ev0 10 4629 21177 2020-07-04T05:01:04Z ZUFAr 381 "<div style="text-align:center;"> '''[[:Категория:Халыҡ медицинаһы|Халыҡ медицинаһы]]''' File:Подо..." исемле яңы бит булдырылған 21177 wikitext text/x-wiki <div style="text-align:center;"> '''[[:Категория:Халыҡ медицинаһы|Халыҡ медицинаһы]]''' [[File:Подорожник.JPG|center|60px]] </div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Баш бит]] </noinclude> 8wmzoy75y2mml7s8rdb83o74dypaf6g 0 4630 24074 21398 2021-03-03T22:06:09Z CommonsDelinker 13 Removing [[:c:File:Башкирский_нагрудник._РЭМ.jpg|Башкирский_нагрудник._РЭМ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Sealle|Sealle]] because: Copyright violation; see [[:c:COM:Licensing|Commons:Licensing]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]). 24074 wikitext text/x-wiki '''Ҡанатлы һүҙҙәр''' — тотороҡло, [[Афоризм|афористик]], ҡағиҙә булараҡ образлы һүҙтеҙмә, улар телмәргә фольклоҙан күпләп инеп ҡалған, инеүен дауам итә. Әҙәбиәттә лә, фәлсәфәүи, публицистик сығанаҡтарҙа ла осрай, шулай уҡ тарихи, билдәле кешеләр әйткәнде лә шуға индерәләр: мәҫәлән, Аҡмулла әҫәрҙәре ҡанатлы һүҙҙәрҙән тора тип әйтергә лә була. Мортаҙа Рәхимовтың "Работать надо!", "3 тауыҡҡа булһа ла етәкселек итеп ҡарарға кәрәк" тигәне шундайҙарҙан. Башҡортта борондан балаларға тәрбиәне мәҡәлдәр, ҡанатлы һүҙҙәр, әйтемдәр, көләмәстәр, үсекләмештәр, әкиәттәр ҡуша-ҡуша әллә ниндәй фәһемле тарихтар аша, кинәйәләп биргәндәр. Фольклор йыйынтыҡтарында теркәлеп ҡалғандары ғына ла ғүмерең буйы өйрәнеп тә бөтә тәрәнлеген буйламалы түгел, ә яҙылып алынмағаны күпме! Бында беҙ халҡыбыҙ телендә осраған ҡанатлы һүҙҙәрҙе йыйырбыҙ. {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]] [[Категория:Фольклор]] 9n38oxdr0826lhzsffnm7vzj86wodgv 14 4631 21181 2020-07-04T06:04:04Z Guram52 494 "[[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]]" исемле яңы бит булдырылған 21181 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]] hy2rh7gcmklcp0eq7ds5f34xafx0tal 0 4632 23553 22743 2020-11-21T17:41:24Z Akkashka 410 /* Илсекәй ауылы гидронимдары һәм оронимдары */ 23553 wikitext text/x-wiki == Башҡорт Илсекәйе ауылы эргәһендәге ер-һыу атамалары == ''Тауҙар:'' Ҡыуаҡан башҡорттары риүәйәттәре Йүрүҙән үренә тәүгеләрҙән булып ике һунарсы егеттең килеүе тураһында һөйләй. Улар, ырыуҙаштарын күсереп килтерер өсөн, күңелдәренә ятҡан ер һайларға сыҡҡан була. Был урын уларға бик оҡшаған, һәм иң ҙур ике тауға улар '''Күкши-тау''' һәм '''Башыташ-тау''' тип исем биргәндәр. Башташ тауының иң бейек нөктәһен Түбәләҫтәр «Аҡҡашҡа» тип йөрөтәләр. '''Башташ''' тау һырттары (25 километрға һуҙылған, күберәк өлөшө Силәбе өлкәһе биләмәләренә инә) Иң бейек нөктәһе — '''Аҡҡашҡа''' (600 м тирәһе), Илсекәй һәм Ҡарағол ауылдарына яҡын, көньяҡ-көнбайышта, урынлашҡан. Тауҙың башында эреле-ваҡлы ташйылғалар күп булғанғалыр, күрәһең, "башы таш" тигән һүҙбәйләнештән алынғандыр. Көнсығышта: '''Визир''', '''Кәстау''' — "кесе тау" тигән һүҙбәйләнештән алынған тиҙәр. Ул тау һырттарының дөйөм атамаһы (күрше Урмансы ауылына еткәнсе һуҙыла) '''Ямантау''' (барыбыҙға ла билдәле Ҙур Ямантау түгел, әлбиттә) тип атала '''Һылтанма''' * [https://proza.ru/2016/01/10/1336 Алпатов Валерий Лешничий. «Как визиры гоняли» хикәйәһе. «Визир — картала бер боролош нөктәһенән икенсеһенә һуҙылған тура һыҙыҡ. Ә һуңынан шундай уҡ һыҙыҡты ерҙә лә билдәләйҙәр. Дөрөҫөрәге, беҙҙең осраҡта, урманда. Ғәҙәттә визир менән диләнкә (делянка) сиктәрен билдәләйҙәр. Диләнкәнең дүрт яғы, тимәк был урында дүрт визир билдәләргә кәрәк» .] == Илсекәй ауылы гидронимдары һәм оронимдары == ''Йылғалар:'' '''Һикеяҙ''' - '''Әйҙең''' ҡушылдығы. Һикеяҙға '''Саған''', '''Ҡарайылға''', '''Һабайылға''', '''Крәке''' йылғаһы һәм байтаҡ шишмә һыуҙары ағып төшә. ''Шишмәләр:'' Тирмәнҡаштаҡ итәгендә, Мөрсәлимгә илткән юлдың һул яғында урынлашҡан '''Хәже шишмәһе'''н Ишморатов Хажиморат бабай ҡаҙған, шуға уның исеме бирелгән; '''Хөсәйен шишмәһе'''н Хәсәнов Хөсәйен бабай ҡаҙған, шуға уның исемен биргәндәр. Был шишмә Һикияҙ ҡушылдығы Саған йылғаһының аръяғында, Тапау итәгендә урынлашҡан. Элегерәк халыҡ был шишмәнән эсәр һыу ала ине. Ләкин 1960—80-се йылдарҙа Тапау ҡалҡыулығына өйҙәр һалынды, бер яҡлы урам барлыҡҡа килде, йылға буйындағы ерек, муйыл ағастары кәмене. Кеше эшмәкәрлегенә бәйле микән, был шишмәнең һыуы ҡороуға бара. '''Тимер шишмә''' тиҙәр, аныҡ ҡына тарихын белеүсе юҡ. Бик борон ваҡыттарҙа Сағандың үрге ағымында йәшерен тимерлектәр урынлашҡандыр һәм, шуға халыҡ шишмәне шулай атағандыр, тип фаразларға була. '''Һыйҙыҡай шишмәһе''' буйында элек-электән халыҡ гел бесән әҙерләгән. Колхоз малдарына ла шунда бесән әҙерләй торғайнылар. Был тирәлә ҡайын һәм ер еләге йыл һайын уңа, муйыл ағастары, балан күп емеш бирә ине. Һыйлы шишмә, ризыҡ биреүсе йомарт ер булғанға шишмәне лә шулай атағандарҙыр. Яланды ла Һыйҙыҡай буйы йә Һыйҙыҡай яланы тип йөрөтәләр. '''Ҡаруй шишмәһе'''н кеше исеме менән бәйле тиҙәр. Бесәнлек тә '''Ҡаруй яланы''' тип йөрөтөлә. Әммә ул бабайҙың тулы исеме нисек булғанын фаразлап ҡына була инде. Кемдең ата-бабаһы булған ул, аныҡ ҡына әйтеүсе юҡ. '''Һыуағыш шишмәһе''' — колхоз заманында Һыуағыш болононда бесән саптыҡ. '''Һөттө шишмә''' — Башташтау итәгендә Саттыҡ тигән ерҙә ошо шишмә бар ине. Быйыл һыуы ҡороғандай булып ята. Сөнки шул хәтлем күп урман ҡырыла. Ҙур машиналарға тейәп, ҡарағай, ҡайынды ташынылар ғына. ''Ялан-бесәнлектәр:'' Һыйҙыҡай менән Ҡаруйға илткән юлда '''Айыуалған яланы''', '''Майгүмгән'''де үтеп китәһең. Айыуалған тигәне һунарсы шунда айыу алғанына ишаралай. Һыуағыш бесәндеге. Майгүмгән тигәне лә бик романтик яңғырай. Ниндә ҙә булһа бер ваҡиға менән бәйлелер инде. Шиҙе - йә шиҙә- тигән ижектәрҙе топонимистар фин-уғыр сығышлы тип аңлата. "һыу", "йылға" мәғәнәһендә ҡулланыла тиҙәр фигн-уғыр телдәрендә. '''Шиҙәле''' - Күрше Ҡалмаҡол (Мөрсәлим) ауылына барған юлда элек шул үҙәнде яҙғы ташҡындарҙа даръялай булып һыу баҫа ине. Мәктәпкә йөрөп уҡыған балаларға был урынды сығыу ҙур ҡыйынлыҡтар тыуҙыра ине. Млайҙар ҡыҙҙарҙы елкәләренә ултыртып икенсе ярға ташый торғайны. Шулай класташыбыҙ Зәкиәнең портфеле төшөп ағып киткәйне. Малайҙар тотоп алдылар алыуын, әммә әсбаптар ҙа, дәфтәрҙәр ҙә ҡарағыһыҙ ине. '''Киндер ере''' исеменән үк халыҡтың кейем-һалымлыҡ киндер эшкәртеү кәсебе менән бәйле икәне күренеп тора. '''Өсмөйөш''' тигән урман ситендәге ҙур ғына асыҡ урын төҙөлөшө буйынса өсмөйшкә оҡшаған. '''Абдулла ере''' — был бесәнлек тә кеше исеме меән бәйле, тимәк, был ергә Абдулла хужа булған. '''Оҙонай түбә''', '''Үртәмәй''', '''Шар''', '''Айҙанма''', '''Төбәк''', '''Саттыҡ''', '''Мүктек''', '''Йылыгин''' (Елагин тигән урыҫ исеменән тиҙәр) — барыһы ла бесәнлек, еләклек атамалары. ''Таусыҡтар, түбәләр:'' '''Тирмәнҡаштаҡ''', '''Тапау''', '''Ҡунаҡай түбәһе''', '''Крәке ҡаштағы''', '''Яраһыҙ''' ''Башҡа урын-ер атамалары:'' '''Һырт''' (йәштәр киске уйын ҡора торған урын, колхоз келәттәре артында урынлашҡан) '''Ҡыҙылъяр''', '''Арғы (яңғыҙ) ҡарағас''', '''Бирге (яңғыҙ) ҡарағас''', '''Урыҫ юл буйы''' '''Арғыйылға''' — Һикеяҙ йылғаһының урындағы атамаһы, '''Аралыҡ''' — Саған йылғаһының бер урынын шулай йөрөтәләр ине, '''Сатра''' (Һикеяҙ менән Саған ҡушылған урындағы һыу инерлек, ат йөҙҙөрөрлөк тәрән урынын (хәҙер һайыҡҡан) шулай йөрөтәләр ине. == Урмансы ауылы эргәһендәге ер-һыу атамалары == ''Тау, ҡалҡыулыҡ исемдәре'': '''Бейектүбә''' аҫтынан шифа һыулы Урмансы шишмәһе — '''Һалҡын шишмә''' урғылып сыға. '''Илсекәй осҡан''' — был тауҙың икенсе төп атамаһы '''Ямантау'''. 1914 йылда Ямантауҙа боксит мәғдәне табылғас, уны "Баҡал руда идаралығы" һатып ала. Ауыл ирҙәре үҙҙәренең аттары менән Силәбе өлкәһендәге '''Баҡал ҡалаһы'''на руда ташығандар. Шул тауҙа аты-йөгө менән ҡолаған кеше тураһында Илсекәй осҡан тигән хәтер халыҡ телендә һаҡланған. '''Хужағол тауы''' — ауыл яғынан Һикияҙ йылғаһы буйындағы һыу тирмәненә төшә торған тауҙы тирмән хужаһы Хужахмәт исеме менән бәйләп атап йөрөткәндәр. ''Йылға, шишмә атамалары'': '''Һикияҙ''' — '''Әйҙең''' ҡушылдығы, Урмансы (Һалҡын) шишмә(һе), Лағыр(Ҡондоҙ) шишмәһе, Хөштәм шишмәһе, Лаҡлы йылғаһы, Әй йылғаһы ''Урман, ер атамалары'': '''Иҫке Ҡыштау''' — '''Урмансы''' ауылының элекке урыны, ауылдан 1,5-2 саҡрым көнбайышта урынлашҡан. Элек унан Себер каторгаһына илтеүсе ятап (этап) юлы үткән булған. Уларҙы ауыл халҡы ашатырға, кейендерергә тейеш булған. Ошо ауырлыҡтарҙан ялҡып, халыҡ Урмансының хәҙерге урынына күсенгән. '''Көйөк''' — Иҫке Ҡыштау урынынан йыраҡ булмаған урманлы урын. Ата-бабалар элек, урмандың ағасын төпләп яндырып, иген баҫыуы эшләгән урынды Көйөк тип йөрөткәндәр. Һуңғараҡ Көйөктө яңынан урман баҫҡан. '''Йылыгин''' тип элек Рус Илсекәйе байы Елагиндың Түбәләҫ ырыуы халҡының ҡортомға алып эшкәрткән ерен әйтәләр. '''Һарғамыш''' — Лаҡлы һәм Урмансы юл буйындағы ялан == Сығанаҡ == * Мирхәйҙәров Айнур Рифат улы. Олатайым һөйләгәндәре (ер-һыу атамаларының килеп сығышы) — Йүрүҙән, 2002, 85-се һан, 19 октябрь. == Тирмән ауылы эргәһендәге ер-һыу атамалары == === Тау атамалары === '''Күкшик''' Ҡыуаҡандарҙың этник сығанаҡтарын өйрәнгәндә, күп кенә тикшеренеүселәр «аҡҡош» мәғәнәһендәге төрөк һүҙе «ку»ға айырым иғтибар биргән Ку (ҡыу) — Төньяҡ Алтайҙағы Аҡҡош йылғаһының боронғо төрөк атамаһы; ''ку-кши, куу-кижи'' — «Аҡҡош йылғаһы кешеләре»- Төньяҡ Алтайҙағы «аҡҡошлолар» йәиһә челканлыларҙың атамаһы. Куу һәм куулар ырыу төркөмдәре тываларҙа ла бар. '''Һилиә тауы''' '''Ятап тауы'''. Арестанттар этабы йәйәү үткән Себер тракты ошо тау аша үткән. Төндәрен Командир шишмәһе янында туҡтағандар, ҡараңғыла фонарҙар яҡтыртҡандар; әсирҙәрҙең ыңғырашыуы, бығау сыңлауы, ҡарауылдың аҡырыныуы ауыл халҡына бер тынғылыҡ та бирмәгән. '''Межгур''' (русса межгорье) — тау араһы тигәнде аңлаталыр. '''Сания ҡаштағы''' ''Йылға, шишмә исемдәре'': '''Олойөр йылғаһы''' һәм уның ҡушылдыҡтары: '''Оһондоҡул''', '''Ҡушйылға''', '''Шиҙәле''', '''Ҡорйылға''', '''Шаптырма''' '''Олойөр''' үҙе '''Әй''' йылғаһына ҡоя. '''Тирмән шишмәһе''', '''Командир шишмәһе''', '''Ғайзаман шишмәһе''', '''Киндер шишмәһе''' '''Дәрәнкүл''' ''Ер атамалары'': '''Кәбеҫтә төбәге''', '''Төбәк''' ҡалҡыулыҡтары '''Эстип''' тип йөрөткән ер рус һүҙе «степь» тигәндән алынғаны күренеп тора. ''Урам атамалары'': '''Ҡалмаҡсуҡ''', '''Кәрәкмәҫ''' == Сығанаҡ == * Radloff, 1884, стр.211-212; Аристов, 1897, стр.5; Грумм-Гржимайло, 1926, 209 бит == Мөрсәлим (Ҡалмаҡҡол) ауылы эргәһендәге ер-һыу атамалары == === Тау атамалары === '''Мәсет тауы''' ''Йылға, шишмә исемдәре'': '''Олойөр йылғаһы''' һәм уның ҡушылдыҡтары: '''Оһондоҡул''', '''Ҡушйылға''', '''Шиҙәле''', '''Ҡорйылға''', '''Шаптырма''' '''Олойөр''' үҙе '''Әй''' йылғаһына ҡоя. Шишмәләр: '''Абдрахман шишмәһе''', '''Кәбир шишмәһе''', '''Шакирйән шишмәһе''', '''Илһам''' ''Ер атамалары'': ''Таусыҡтар, түбәләр:'' ''Ялан-бесәнлектәр:'' ''Урам атамалары'': == Ҡарағол (Түбәләҫ Арҡауылы) эргәһендәге ер-һыу атамалары == ''Тауҙар, ҡалҡыулыҡтар:'' '''Башташ тауы''', '''Ҡаршытау''', '''Арҡа башы''', '''Көҙөй арҡаһы''' ''Йылға, шишмәләр:'' '''Һикияҙ йылғаһы''', Ҡарағол '''Шишмә'''һе, '''Мохан шишмәһе''' ''Ер атамалары:'' '''Ашҡыяҡ''', '''Кәлтек шиҙе''', '''Сәфәр соҡоро''', '''Шәрифә күле''', '''Иҫке үлек''', '''Торна тоҙағы''', '''Батмаҡай''', '''Урыҫ юлы''', '''Ғимаш күпере''', '''Арҡа итәге''' == Яңы Сүрәкәй ауылы эргәһендәге ер-һыу атамалары == ''Тауҙар:'' '''Мәсет тауы''', '''Сейә тауы''', '''Уғармағас''' ''Йылға, шишмәләр:'' '''Биремьяҙ''' ''Ялан, бесәнлектәр:'' ''Ер-урын атамалары:'' '''Урта юл''', '''Баҡал юлы''' == Лаҡлы ауылы эргәһендәге ер-һыу атамалары == ''Йылғалар:'' '''Әй йылғаһы''', '''Лаҡлы''' (Әй ҡушылдығы), '''Һикияҙ''' тамағы ''Шишмәләр:'' '''Шаптырмаҡ''' ''Тау-ҡаялар:'' '''Сүлмәктау, Бөркөтъ(о)я, (Ы)Ласын таш, Ҡапҡаташ (арка), Таҡтаташ''' — иҫ киткес йәмле, күрекле урындар ''Мәмерйә:'' '''Лаҡлы мәмерйәһе''' йәғни '''Ташҡыуыш''' тураһында тәүге тапҡыр 1770 йылда '''Пётр Симон Паллас''' үҙенең «Путешествие по разным местам Российского государства» китабында яҙған. 1889 йылда мәмерйәне академик Ф. Н. Чернышёв тасуирлаған, 1914 йылда уны археолог С. И. Руденко өйрәнгән. '''Ташҡыуыш''' '''Сүлмәктауҙ'''а урынлашҡан, «түбәнге ташкүмер визей эзбизенән тора», ти ғалимдар. Мәмерйәгә инеү урыны ике күҙ кеүек тишекте хәтерләтә. 1965 йылда Лаҡлы мәмерйәһен Башҡортостандың тәбиғәт һәйкәле тип иғлан иткәндәр. Лаҡлы мәмерйәһенең оҙонлоғо — 252 метр, тәрәнлеге — 31 метр. Майҙаны — 5 288 кв.метр. Ингән ерҙән йыраҡ түгел 30 градуслы 14 метрлы текә төшөү юлы бар. Тайып йығылмаҫ өсөн, бик һаҡ ҡына төшөр кәрәк. Ҡыш һәм яҙ көндәре ул ныҡ тайғаҡ була. Унда йыл әйләнәһенә һалҡын. Төшөп еткәс, Вестибюль тип йөрөтөлгән ҙур залға барып керәһең. Уның ҙурлығы хайран итә: оҙонлоғо — 105 метр, киңлеге 45 метр, бейеклеге — 19 метр. Иҙәндә ҙур таштар, урыны менән — боҙ осрай. Залдың төньяҡ-көнсығышына тар һәм ҡыҫҡа юл китә. Төньяҡҡа 80 метрлыҡ галерея буйлап үткәс, 20-25 метр оҙонлоғондағы тағы бер залға барып сығаһың. Бында матур төҫлө буямдар (натёки) күрергә мөмкин. 40 метр оҙонлоғондағы тағы бер галерея Лаҡлы мәмерйәһенең өсөнсө (һуңғы) залына алып килә. Уның размеры — 50-гә 28 метр, бейеклеге — 13 метр. Был гроттың төп «һөйкөмлөгө» — ҡатып ҡалған шарламаға оҡшаған ике ҡатлаулы кальцит «ағымы». Бында шулай уҡ ҙур булмаған сталактиттар ҙа бар. Мәмерйә Лаҡлы йылғаһына параллель һуҙылған. Таш-Ҡыуышта шулай уҡ төбөндә һыуы булған 3 метр тәрәнлегендәге ҡойо бар. Бер минутҡа ғына, йылға аҫҡараҡ төшкән икән, тип күҙ алдына килтерһәк, спелеологтарға мәмерйәнең тағы бер, түбәнге, ҡаты күренер ине. Лаҡлы мәмерйәһе юл өҫтөндә генә урынлашҡан һәм уға инеү сағыштырмаса еңел. Шуға ла уның торошо насар хәлдә: стена, түшәмдәре ҡоромло, ҡараңғы, сүп-сар ҙа осрай ине. Лаҡлы мәмерйәһенең GPS-координаталары: N 55º 11.564´; E 058º 31.422´. '''«Янғантау» геопаркы''' сиктәренә индерелгәс, хәҙер туризм өсөн уңайлыҡтар булдырылған: '''Лаҡлы мәмерйәһе'''нә һәм '''Ҡапҡаташ'''ҡа күтәрелер өсөн баҫҡыстар эшләнгән. ''Ялан-бесәнлектәр:'' Бидигуш, Пча(е)ла, Һарғамыш ''Башҡа урын-ер атамалары:'' '''Лаҡлы ауылы'''нан үрҙә, '''Әй йылғаһы'''ның ҡаршы ярында, ер аҫтынан көслө баҫым менән атылып сыҡҡан бейек '''Әй фонтаны'''н күҙәтергә була. Ҡыш көнө ул Алып дәүмәлле үҙенсәлекле һынташ булып ҡата. Был урынды хәҙер '''Ҡыйғы районы'''на ингән '''Йыланлы ауылы''' биләмәһе төҙөкләндерә һәм туристарға уңайлыҡтар тыуҙыра. '''Салауат районы'''нда тағы ла ҡыҙыҡлыраҡ туристик маршруттар барлыҡҡа килер тигән ышаныс тыуа. [[Категория:Салауат районы]] [[Категория:Салауат районы топонимикаһы]] rndhrnhflerzzegdrzr9ptpg3tplz56 0 4633 21833 21521 2020-07-11T07:25:22Z Akkashka 410 /* Илсекәй ауылы һундары */ 21833 wikitext text/x-wiki '''Башкирика''' ''нәшриәте баҫтырып сығарған 25-се (1) томынан өҙөк''. '''Әйле. Тырнаҡлы. Түбәләҫ''' * Башҡортостанға күсеп килгәндәренән бирле, табындар һәм ҡатайҙар һәр ваҡыт сиктәш йәки йәнәш ултырғандар. Табын һәм ҡатай мәҙәниәтендә оҡшаш һыҙаттар күп: әйҙеләр менән бергә улар башҡорттарҙың төньяҡ-көнсығыш төркөмөн тәшкил итә, башҡорт теленең төньяҡ-көнсығыш (йәки ҡыуаҡан) диалектының яҡын һөйләштәрендә аралашалар. (245 б.) == Ҡыуаҡан һәм һырҙы ҡәбиләләре == '''Ҡыуаҡан''' һәм '''һырҙы''' ҡәбиләләренең этник тарихы ҡаратабын ырыуы тарихы менән тығыҙ бәйләнгән. Был иҫбатлауҙы тамғаларының тулы оҡшашлығы ғына түгел, ҡыуаҡандар һәм һырҙылар үҙҙәре лә табындарға яҡынлығын күрһәткән риүәйәттәр, генеалогиялар раҫлай. Урал аръяғында таралып ултырыр алдынан һырҙы ҡәбиләһе '''Йүрүҙән йылғаһы''' үҙәнендә йәшәгән. Һәм быны күптән түгел генә Салауат районы Сулпан ауылында яҙып алынған '''Һырҙы йорт''', '''Һырҙы зыярат''' топонимдары раҫлай. Һырҙылар ҡыуаҡандар менән йәнәшә йәшәгән: хәҙерге Салауат районындағы кипкән йылға йырҙаһы әлегә тиклем '''Ҡыуаҡан йылғаһы''' тип атала. == Ҡыуаҡандар == Ҡыуаҡандарҙың риүәйәттәрендә ата-бабаларының «Алтайҙан», «Монголиянан», «Байҡал күленән», «Ҡаҙағстандан» килеүе тураһында телгә алына. '''Ҡыуаҡан ырыуы түбәләҫ''' башҡорттары (тюбеляс йә тубалас – С. Мирасов буйынса "түбәс") үҙҙәренең ата-бабаларының береһе тип «Алтай тауҙарында» ла ерҙәре булған Таймаҫ бейҙе иҫәпләй. Был хикәйәттәрҙә, хатта XIX быуат аҙағында ла түбәләҫ-ҡыуаҡандарҙың алыҫ туғандары менән бәйләнеше өҙөлмәгәнлеге тураһында, һәм шул осорҙа ла әле Алтайға, «тыуған илдәренә», кире әйләнеп ҡайтырға өндәгәндәре бәйән ителә. Риүәйәттәргә бик тасуири этнонимия биҙәге өҫтәлә. Ҡыуаҡандағы '''ҡырғөйлө''' (кыркуйле) һәм '''ҡырҡтар''' тигән ырыу атамаларының Алтайҙа ла, атап әйткәндә, челканлыларҙа, аналогияһы бар. Ҡыуаҡандар составында «монгол» тигән этноним да теркәлгән. Ә иң таң ҡалдырғаны - Түбәләҫтең ике бүлексәһендә '''Һунн''' – гунн атамаһының һаҡланып ҡалыуы. Шуны әйтер кәрәк, информатор ҡарттар, риүәйәттәҙе һөйләгән саҡта, баҫым яһап: «беҙҙең ырыуыбыҙ һундарҙан» тип төплө әйтеп ҡуя. Ҡыуаҡан ҡәбиләһенең этник сығанаҡтарын асыҡлау менән бәйле, күп кенә тикшеренеүселәрҙең «АҠҠОШ» мәғәнәһенә эйә «КУ» төрки һүҙен аңлатыуы айырым иғтибарҙы йәлеп итә. «КУ» (ҡыу) – ''боронғо төрки'' һүҙе. Төньяҡ Алтайҙағы Аҡҡош йылғаһы атамаһы; ''ку-кши, куу-кижи''– «Аҡҡош йылғаһынан килгән кешеләр», Төньяҡ Алтайҙа йәшәгән аҡҡошлоларҙың һәм челканлыларҙың атамаһы, һәм ҡыуаҡандарҙың улар менән башҡа төрлө этнонимик параллелдәре лә бар. Тывалар составына ла «КУУ» һәм «КУУЛАР» ырыу-ҡәбилә төркөмдәре инә. Ҡыуаҡан башҡорттары риүәйәттәрендә Йүрүҙән үренә беренсе булып ике һунарсы егеттең килеүе бәйән ителә. Улар ырыуҙаштары күсеп килерлек яңы ерҙәр эҙләгән. Ошо ерҙәрҙе улар бик оҡшатҡан, һәм ике иң ҙур тауға «КУКШИ-ТАУ» ('''Күкшик''') һәм «БАШЫТАШ-ТАУ» ('''Башташ''') тип исем биргән. (255-256 б.) == Сығанаҡтар == * Научный архив БФАН СССР, ф.3, оп.11, д.6, с. 60-63, 76, 88, 92, 132-133, Кузеев опирался на материалы ученых Радлова, Аристова, Груум-Гржимайло Потапова '''Р.Ғ. Кузеевтың «Башҡорт халҡының килеп сығыуы» хеҙмәтенән өҙөк''' Көнсығыш табын ырыуҙарының иң күп һанлыһы һәм көслөһө — ҡаратабын ырыуы булған. Барлыҡ табын ерҙәренә '''Жалованная грамота'''ны батша ҡаратабын ырыуына биргән. Табындарҙың биш үҙ аллы ҡәбиләләренән икеһе – '''ҡыуаҡан''' (XVIII б. сығанаҡтарында – кубакан, кувакай, куакан) һәм '''һырҙы''' ''көнсығыш табын ҡәбиләләре''нә ҡарай. Ҡыуаҡан XVI—XVII быуаттарҙа составы буйынса ҙур һәм ҡатмарлы ҡәбилә булған. XVIII—XIX быуаттарҙа Ҡыуаҡан ҡәбләһе, Урал аръяғында һәм Башҡортостандың башҡа райондарында бәләкәй төркөмдәр булып ултырып, күпмелер дәрәжәлә тарҡалыш кисергән. Был хәл ҡыуаҡан биләмәләрененең Йүрүҙән һәм Әй йылғалары аралығында, Оло Һатҡы һәм Кесе Һатҡы йылғалары ағымында йылдам (нитенсив) рәүештә тау-завод колонизацияһы менән аңлатыла. Ҙур ер биләмәләре заводсылар ҡулына күскән, ә ҡыуаҡандар үҙҙәренең элекке территорияһының сигенә (периферия) күскән йә тау үҙәндәрен бөтөнләйгә ҡалдырып киткән. Ағиҙел йылғаһының үрге ағымында һирәк кенә ҡыуаҡан тораҡтары (ауылдары) һаҡланып ҡалған. Йүрүҙән һәм Әй йылғаларының урта ағымындағы территорияны биләгән ҡыуаҡан түбәләҫтәре һәм ҡырғөйлөләре, сағыштырмаса компакт урынлашып, һаҡланып ҡалған. Түбәләҫ ырыуы өлөшләтә әйле ерҙәренә инеп ултырған. Шуның менән бәйле, XVIII быуатта рус администраторҙары төҙөгән исемлектәренең («росписи») күбеһендә хаталы рәүештә түбәләҫтәрҙе әйлеләргә индереп яҙғандар. (236 б.) Ысынында иһә, улар башҡорт ҡәбиләһе Ҡыуаҡандың бүлексәһе (подразделение). * ''Иҫкәрмә: Фәссәхетдин олатайым әйҙе ырыуына ҡарағандар тураһында «Әй буйҙары» тип һөйләй ине'' XVI быуатта Һырҙылар ҡыуаҡандар менән сиктәш Әй йылғаһының үрге ағымы территорияһында урынлашҡан була. Һуңғараҡ һырҙылар Урал аръяғына күсеп китә һәм Теча һәм Мейәс йылғалары аралығындағы территорияла төйәкләнә. Табын ҡәбиләһе башлығы Майҡы бей Сыңғыҙ хандан (риүәйәттәр һәм шәжәрәгә ярашлы) «ил» (ИЛ), ҡош – «ҡарағош», ағас – «ҡарағас», оран – «салауат» ала. Табын тамғаһының төп тибы (түңәрәк рәүешендге тамға) шул көйө ҡала килә. (241 б.) == Сығанаҡ == * Р. Г. Кузеев. “Происхождение башкирского народа”. Уфа, 2010. '''«Әйле. Тырнаҡлы. Түбәләҫ»''' китабынан: Әйле улы Биҡәтун, ейәне – Иштәк Әйле Юрмый Байлар Байҡы Ирәкте Һалйот Ҡол Ғәли – әйле башҡорто, уның тураһында Тажетдин Ялсығол «Тарих намә-и Булғар» китабында яҙған. Тырнаҡлыларҙың Мырҙаларҙан айырылыуы Рус дәүләтенә инеүҙән алда булған. Мырҙалар этнонимының һәм генетик маркерының – Төньяҡ һәм Үҙәк Европа халыҡтарына, атап әйткәндә, Германия һәм Скандинавияла йәшәүселәргә, хас I1-M253 гаплотөркөмө – ғәҙәтигә оҡшамаған. Шуға оҡшаш гаплотип бары тик Гәрәй башҡорттарында ғына осрай. (29-30 б.) Мырҙа/мурза термины ғәрәп-фарсы «әмир-заде» «әмир улы» тигән һүҙҙең киҫелгән формаһы (31 б.) Иштәктең улдары: Тамъян Үҫәргән Күбәләк Һарт Тырнаҡлы Түбәләҫ Дыуан (32 б.) Тажетдин Ялсығол буйынса – Түбәләҫ йәнәһе Әйленең бабаһы, имеш, йәғни әйлеләрҙән өлкәнерәк. Ысынында иһә, улар башҡорт халҡы составына XIII-XIV быуаттарҙан да алда инмәгәндәр. Рәшид әд-Дин былай тип яҙа: «Ҡәбиләләр: барғут, кори һәм түләс…». Түләс түбәләҫтәргә тап килә. Башҡа исемлектәрҙә, мәҫәлән, «Джами әт-тәүәрих» хеҙмәтендә был ҡәбилә түәләҫ/тувалас тип бирелә. XVI быуаттың «Таварих-и гузида-йи нусрат-наме» аноним әҫәрендә, Әбелхәйер хан, түәләҫ, чимги башҡорт, бүләр һәм булғар халыҡтарын буйһондороп, (уларҙың ерҙәрендә) йәйләй, һәм уларҙан ғәҙел рәүештә яһаҡ йыя…» (33 б.) Сыңғыҙ хан һәм уның вариҫтарының баҫып алыу походтары барышында түбәләҫтәрҙең бер өлөшө тыуған ерен ташлап китә һәм көнбайышҡа күсенә. Улар Батый хандың ҡустыһы Шибанға тапшырыла, сөнки артабан улар Көнбайыш Себерҙә Шибан улусына ҡараған ҡәбиләләр сифатында теркәлә. Түбәләҫтәр юғары ҡатлам кландарына яҡын торғандар: үзбәк Шибаниһы Ғөбәйҙулла хандың (хакимлыҡ йылдары: 1533-1540) әсәһе Түбәләҫ ҡәбиләһе бәгенең ҡыҙы була. Ҡыуаҡандарҙың, шулай уҡ түбәләҫтәрҙең, монгол сығышы тарихи сығанаҡ менән раҫлана: Пекинда 1744 йылда Цинь династияһы күрһәтмәһе буйынса төҙөлгән монгол һәм маньчжур ырыуҙары исемлегендә ''Кэокен ырыуы'' телгә алына, һәм был атаманың '''ҡыуаҡан''' этнонимы икәне таныулы ғына. Шулай итеп, урта быуаттарҙа Урал аръяғы территорияһында монгол сығышлы башҡорт кландары төркөмө: Ҡыуаҡан, Һалйот, Ҡоңғрат, Йылайыр, Түбәләҫ формалаша. Уларға тағы ла Ҡатай түбәһенә ҡараусы Ойрат (Уйрат) ырыуын ҡушыр кәрәк. (34 б.) == Илсекәй ауылы тарихынан == Илсекәй ауылы атамаһы, атаһы, ағай-энеләре һәм бабалары менән Оло Ҡытау (Катав-Ивановский) заводына (завод хужалары И. Б. Твердышев һәм И. С. Мясников) 1757, 1763 йылдарҙа улус ерҙәрен һатыуҙа ҡатнашҡан әүҙем общинник һәм йөҙбашы '''Илсекәй Биктуғанов''' исеме менән тығыҙ бәйләнгән. Уның шәжәрәһе түбәндәгесә: '''Тархан''' – '''Мишәр''' (Мишер) – ағай-энеләре '''Иштуған ''' һәм '''Биктуған'''. Һуңғы өсәү, шулай уҡ '''Күсәш ''' һәм '''Тәҡи Мишәровтар''', '''Илсекәй''' һәм '''Монас Биктуғановтар''' 1740 йылғы ихтилалда әүҙем ҡатнашҡан. Күрһәтелгән Биктуғановтарҙан башҡа заводсыларға ер һатыуҙа шулай уҡ Түбәләҫ улусының башҡа аҫабалары ла: Ҡалмаҡҡол Итбаев, Йосопҡол Уразов, Ҡолой Ҡанбирҙин, Балтас Итбаев, Йосоп Булатов, Яҡуп Булатов, Бәшир Булатов, Сәфәр (Сапер) Йәтимәков, Мамыҡҡол (Момкул) Күсәбаев, Ҡалмаҡ Күсәбаев, Дәүләтбай Айтуғанов, Шоңҡар Айтуғанов, Йәрсәк Итбаев, Күсем Айтуғанов, Ҡолкүл Сәфәров, Исмаҡ Илсебаев, Исаҡ Илсебаев, Сәфәр Исмаҡов, йөҙбашы Булат Илтебаев ҡатнашҡан. Сығанаҡтарҙан күренеүенсә, Иштуған һәм Биктуған ауылдары булып, шуның тәүгеһендә, Иштуғанда, 1775 йылда Илсекәй Биктуғанов (1729–1812) һәм уның улдары Абдрахман (1787–1812) һәм Иҫәнғәзе (1797 й. тыуған) йәшәгән. Абдрахмандың улдары – Тимербулат һәм Әбделкәрим. '''Икенсе ауылда, Биктуғанда, башҡорттар йәшерен рәүештә селитранан дары яһаған.''' '''Илсекәйҙәрҙең 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашыуын фаразлау''' Троицк өйәҙе Түбәләҫ улусы Илсекәй ауылы Ҡалмаҡҡол һәм Урмансы ауылдары менән 2-се йортҡа ҡараған (7-се рәүиз буйынса-4-се Башҡорт кантонына, 8-се рәүиз буйынса-4-се Көнбайыш (йәиһә 4-се Тау аръяғы) кантонына, 1847 йылдан — 5-се Башҡорт кантонына ҡараған. {| class="wikitable" |- ! № !!Исемдәре !!Ғүмер йылдары !!7-се рәүиз<br /> (1816 й.) ||8-се рәүиз<br /> (1834 й.) ||10-сы рәүиз<br /> (1859 й.) |- |1.||Әхтәриев Искәндәр ||1788 — 1850 || ||хеҙмәт иткән || |- |2.||Ғәбдешев Ғәбделжәлил || 1782 — 1814 || || || |- |3.||Иманғолов Иштимер ||1795 — || ||хеҙмәт иткән ||64 йәш |- |4.||Илсекәйев Абдрахман ||1788 — 1812 || || || |- |5.||Ҡабанов Ғәбделжәлил ||1777 — 1855 || ||хеҙмәт иткән || |- |6.||Ҡабанов Туғыҙбай ||1785 — 1858 || ||хеҙмәт иткән || |- |7.||Ҡалмаҡов Аҡкөбәк ||1785 — || ||хеҙмәт иткән ||75 йәш |- |8.||Күсәшев Ғәбделнасир ||1785 — 1833 || || || |- |9.||Күсәшев Ғәбделхәлил ||1781 — 1812 || || || |- |10.||Наҙарғолов Ибрай || 1790 — || ||хеҙмәт иткән ||64 йәш |- ||11.||Наҙарғолов Моңайтмаҫ || 1785 — || ||хеҙмәт иткән ||75 йәш |- |12.||Тимәтов Баязит || 1787 — 1831 || || || |- |13.||Тимәтов Хәсәтулла || 1785 — 1819 || || || |- |14.||Тимрәков Ҡорм(б)анғәли || 1782 — || <small>[[Урмансы]]<br /> ауылында йәшәгән</small> ||хеҙмәт иткән ||78 йәш |- |15.||Өмөтов Ғәбделваһап || 1786 — 1832 || || || |} 1773 -1774 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышында Салауат ғәскәрендә ҡатнашҡандарҙың улдары: 1. '''Күсәш Мишәров'''тың улдары – '''Ғәбделнасир''' һәм '''Ғәбделхалиҡ''' '''Күсәшевтар''' 2. '''Ҡалмаҡ Көҫәпәйев'''тың улы – '''Аҡкөбәк Ҡалмаҡов''' 3. '''Наҙарғол Балтасов'''тың улдары – '''Моңайтмаҫ ''' һәм '''Ибрай''' '''Наҙарғоловтар''' 4. '''Тимәт Иштуғанов'''тың улдары – '''Баязит''' һәм '''Хәсәтулла''' '''Тимәтовтар''' 5. '''Ғәбдеш Таҡил'''дың улы – '''Ғәбделжәлил Ғәбдешев''' 6. '''Илсекәй Биктуғанов'''тың ('''Собханғол Килтәков'''тан һуң Түбәләҫ улусы старшинаһы) улы – '''Абдрахман Илсекәйев''' Кантон администрация системаһы осоронда ата-бабаларыбыҙ Рәсәйҙең көнсығыш, көнбайыш һәм көньяҡ сиктәрен һаҡлау хеҙмәт бурысын үтәгән. '''4-се Көнбайыш башҡорт кантоны хеҙмәт бурысын үтәүсе ир-аттарының исемлеге ''' {| class="wikitable" |- ! № !!Исемдәре !!Йәше !!Хеҙмәткә саҡырылыу<br /> ваҡыты||Һуңғы йәйге йәки эске хеҙмәткә<br /> алыныу ваҡыты||Хеҙмәткә нисә тапҡыр<br /> саҡырылған|| |- |1.||Ҡәҙерғолов Ибраһим ||54 || 1806 || 1827 || 4 || |- |2.||Яманғолов Иштимер|| 48 || 1812 || 1836 || 5 || |- |3.||Әсәтуллин Ишбирҙе || 36 || 1824 || 1839 || 3 || |- |4.||Ҡулъяҡшин Ҡолмөхәмәт || 42 || 1818 ||1837 || 5 || |- |5.||Аҡкөбәков Исмәғил|| 31 || 1829 || 1839 || || |- |6.||Илсекәйев Иҫәкәй ||46 || 1815 ||1834 || 3 || |- |7.||Әбделғәзизов Әбделатиф ||43 || 1817 || 1833|| 1 || |- |8.||Маҡаев Тимербулат||43 ||1817|| 1836 || 2 || |- |9.||Яңыбирҙин Аҙнабай ||41 || 1819 || 1834 || 2 || |- |10.||Әсәтуллин Аллабирҙе|| 41 || 1820|| 1842|| 4 || |- ||11.||Ҡасҡынов Таймаҫ || 39 || 1821 || 1839 || 3 || |- |12.||Ураҡов Уразымбәт || 36 || 1824 || 1838 || 2 || |- |13.||Ҡулъяҡшин Динмөхәмәт || 33 || 1827 || 1839|| 3 || |- |14.||Ҡәҙрембәтов Ишмөхәмәт|| 33 ||1827 || 1839 || 3 || |- |15.||Ураҡов Ишмырҙа || 31 ||1829 || 1838 || 2 || |- |16.||Яманғолов Әбделхалиҡ || 30 || 1830 || 1834 || 1 || |- |17.||Хәмитов Ибраһим || 30 || 1830 || 1841 || 2 || |- |18.||Ҡорбанғәлин Зәйнетдин ||28 || 1832 || 1837 || 1 || |- |19.||Хисмәтуллин Етембай || 28 || 1832 || 1837 || 1 || |- |20.||Аҡкөбәков Хисмәтулла ||26 || 1834 || 1839 || 1 || |- |21.||(Б)Ваһапов Исхаҡ || 26 ||1834 || 1839 || 1 || |- |22.||Искәндәров Муса || 26 ||1834 || 1838 || 1 || |- |23.||Әбделнасиров Ҡунаҡкилде ||26 || 1834 ||1838 || 1 || |- |24.||Ҡорбанғәлин Биктимер ||25 ||1835 || 1838 || 1 || |- |25.||Шәмсетдинов Ишмөхәмәт || 24 || 1836 || 1840 || 1 || |- |26.||Фәйзуллин Мөхәмәтша || 24 || 1836 || 1841 || 1 || |- |27.||Юсин Дусмөхәмәт ||24 || 1836 || 1841 || 1 || |- |28.||Ураҡаев Яҡуп || 23 || 1837 || 1841 || 1 || |- |29.||Аҡкөбәков Ғиззәтулла || 22 || 1838 || 1843 || 1 || |- |30.||Фәйзуллин Мозафар || 22 || 1838 || 1843 || 1 || |- |31.||Әбделатифов Зекерйә || 22 || 1838 || 1842 || 1 || |- |32.||Ҡолмөхәмәтов Йәрмөхәмәт || 19 || 1842 || || || |- |33.||Ҡорбанғәлин Мөхтәр || 19 || 1842 || || || |- |34.||Искәндәров Ильяс || 17 || 1843 || || || |} (34 б.) Өфө губернаторының полиция департаментына '''1889 йылғы 23 июнь''' донесениеһы тау заводтары менән башҡорттар араһында урман участкалары мәсьәләләре буйынса көсөргәнешле мөнәсәбәттәр булыуы тураһында һөйләй. '''Илсекәй''' һәм '''Ҡарағол''' ауылдары башҡорттары властарға (пристав һәм исправникка) буйһонмаусанлыҡ (неповиновение) күрһәткән, Һатҡы заводы хеҙмәткәрҙәренә һәм эшселәренә делянка бүлеү маҡсатында килеүселәрҙе урманға үткәрмәй, юлды кәртәләп тотҡандар. Илсекәй стражаһы властарға буйһонорға теләмәгән 13 кешене ҡулға алған. 1894 йылда рус халҡынан торған Илсекәй утары барлыҡҡа килә, һәм унда 1920 йылда 13 хужалыҡта 82 кеше донъя көткән. Ваҡыт үтеү менән төп ауыл Башҡорт Илсекәйе, ә һуңғыһы – Рус Илсекәйе тип атала башлаған. == Илсекәй ауылы һундары == '''Һунбыҡ нәҫеле Шәжәрәһе''' Мин атайым яғынан Һунбыҡ ҡыҙы. Һундар тигән яугир халыҡ булған, шуларҙың атамаһына ла яҡын ишетелә, эйеме? Рәшит Шәкүр ағай ҙа, "Алты ауыл Түбәләҫ " тигән мәҡәләһендә, Түбәләҫтәр Һундарҙың вариҫылыр тигән һығымта эшләгәйне. ШӘЖӘРӘБЕҘ тураһында һөйләгәндә, Фәссәхетдин олатайым Фәтхетдинов ике исемде: Мамыҡҡол, Аҡкөбәк атай ине. Мин уларҙы аталы-уллы тип иҫтә ҡалдырғайным. Хәҙер мәғлүм булғанса, Мамыҡҡол — Аҡкөбәктең быуайы йәки атаһы Аҡкөбәк менән бер туған булып сыға. Мамыҡҡол менән Ҡалмаҡ — Күсәбайҙың (ҡайһы берҙә, Көҫәпәй тип уҡырға мөмкин) улдары (бер туғандар йәки бер ата балалары) Күсәбаевтар (рәүиз йәниҫәбендә Кусепеев йәғни Көҫәпәев тип тә яҙылған). '''Аҡкөбәк'''тән өс ул: '''Исламғол'''(1813-?), '''Хисмәтулла''' (1819-1871), '''Ғиззәтулла''' (1822-?) тыуған, фамилиялары '''Аҡкөбәков''' булған. I. Оло улы '''Исламғол'''дан 4 ул: '''Ғиләжетдин''', '''Фәхретдин''', '''Борхан''', '''Шәрәфетдин''' тыуған. Улар '''Исламғолов''' булған. Хәҙерге көндә лә Илсекәйҙә '''Ғиләжевтар''', '''Фәхретдиновтар''', '''Шәрәфетдиновтар''' бар. Тик '''Борхановтар''' ғына, Силәбе өлкәһендә йәшәп, урыҫ араһында шыйыҡланып ҡалғандыр тигән фараз йөрөтөргә була. '''Ғиләжетдин'''дең өс улы: '''Хөппихужа''', '''Зәйнетдин''' (Гражданар һуғышында һәләк булған, өйләнмәгән дә булған), '''Зиязетдин''' булған. '''Хөппихужа улы Сиражетдин''' быуай менән ҡатыны Миңдинурҙың өс балаһы: Ләбибә апай (Ҡарағолда йәшәй), Ямалетдин, Вәрис булған. Сиражетдин быуай һуғыштан иҫән-һау ҡайтһа ла, күп тә тормай 1946 йылда вафат була. '''Зиязетдин''' быуайҙың балалары: Әҙибә апай менән Әҙип ағай. Әҙибә апайҙың (Ғафаров Халиҡ ағайҙың икенсе ҡатыны) балалары: Нәбиһә, Тәнзилә, Әсләм, Рәмилә. '''Фәхретдин Исламғолов'''тың улдары: '''Ғариф''' быуай (ҡатындары Бибикамал менән Сәхиә), '''Исмәғил''', '''Харис Фәхретдиновтар'''. '''Ғариф суфый''' уҡымышлы дин белгесе, әҙәпле кеше ине. Уның өйөндә һәр ваҡыт '''Йома намаҙҙары''' ойошторола торғайны (уның балалары булмаған, етмәһә, күҙҙәре һуҡыр ине). '''Харис Фәхретдинов''' Мөрсәлимдә йәшәүсе Нурия апай Ғәзимованың (ғүмер бары сельпола бухгалтер булып эшләне) атаһы. Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған. '''Исмәғил Фәхретдинов'''тан '''Һарун''', '''Раһип''', '''Вәһип''' тигән улдары һәм тағы ла ҡыҙҙары булған. Ғәлимә тигән ҡыҙы Тирмән ауылында йәшәне. '''Һарун Фәхретдинов''' быуай (1925-1994) менән Рәйсә әбейҙең балалары: '''Йосоп''' (1946), Мәрйәм (1950-2008), '''Мурат''' (1952), Миңдегөл (1957), Йомагөл (1958), '''Йомаҙил''' (1960), Разия, '''Жамбул''', '''Жәлил''' (1967), Римма. '''Раһип Фәхретдинов''' ағай Өфөлә йәшәй. Улдары: Рафиҡ менән Радик (Мәймүнә әбейҙән), ҡыҙы Нурзидә икенсе ҡатыны Ғәзимә еңгәнән. '''Вәһип Фәхретдинов''' ағай ауылға бик ҡайтып йөрөмәне, уның тураһында мәғлүмәт юҡ тиңендә. '''Борхан Исламғолов'''тың ете улы булған ти ине Нәбит ағай Ғәбдрәшит улы Ғафаров. Элек-электән урыҫ араһында (Йүрүҙән ҡалаһына күсеп китеп) йәшәгәндәр. Борхановтар булған уларҙың балаларының фамилияһы. '''Шәрәфетдин Исламғолов'''тың улы '''Әхмәт Шәрәфетдинов''' быуай бар ине. Ҡыҙҙарынан Сания әбейҙе (Исламғол менән Фирҙәүес ағай Ҡәнзәфәровтарҙың, Саимә апайҙың инәләре), Ғәмбәр әбейҙе (Раһип ағай Хөсәйеновтың, Сажиҙә, Рәүфә, Ғәзизә, Нәжибәләрҙең инәләре) беләбеҙ. Әхмәт быуайҙың улы '''Йәнтимер Шәрәфетдинов''', ҡыҙҙары: Мәҙинә менән Әнисә. II. Аҡкөбәктең уртансы улы '''Хисмәтулла Аҡкөбәков'''тан '''Фәтхетдин Хисмәтуллин''' (1860-1919) — Фәссәхетдин олатайымдың атаһы. Фәтхетдин олатайҙан '''Низаметдин''' менән '''Фәссәхетдин Фәтхетдиновтар''' тыуған. Фәссәхетдин олатайымдың (1886-1971) ике ҡатыны булған. Фәхерниса “дәү инәй”ҙән: Ғәйнинур (1910-1994), '''Миңдәхмәт''' (1912-1942), ике балаһын, Миңдефәйәне (1938-2005), '''Өлкәр'''ҙе (1940-2019) етем ҡалдырып Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған (Украиналағы Харьков өлкәһе, Жуков Яр утарында ерләнгән). Миңдевафа (1922- ?), '''Хәлилрахман''' (1925-1943) һуғышта, Белоруссия ерендә, 18 йәшендә генә һәләк була. Сураж ҡалаһында туғандаш ҡәберлеккә ерләнгән. Икенсе ҡатыны Мәстүрәнән (1895-1962), беҙҙең кәтәйебеҙҙән: Шәрифә (1922-1986), '''Фәйзрахман''' (1925-2009), һуғышҡа 1943 йылда алынған, 1950 йылға саҡлы Совет Армияһында хеҙмәт иткән. '''Шаһиәхмәт''' (1928-2010), Сәүиә (1936) тыуған. Шәрифә әбейем менән тормош иптәше Ишморатов Исрафил Хажиморат улының балалары: Зөһрә (1944), Гөлсирә (1946-2012), Гөлсөм (1949-1981), Фәниә (1952), Рәйхана (1955), Марс (1957-2014), Лилә (1959), Венера (1961). '''Фәйзрахман Фәссәхетдинов''' менән Сафия Нәғим ҡыҙының балалары: Миңсылыу (1952), '''Әғзәм Фәссәхов''' (1955), Флорида (1958), Альфрида (1960), Гүзәл (1971). Ағайым '''Шаһиәхмәт Фәссәхов''' менән Мәғзүрә еңгәмдең балалары: Ғәлиә (1954), Зәфирә (1956), '''Ғаяз Фәссәхов''' (1958), Зимфера (1962) Сәүиә апайым менән Аданис еҙнәм Шәһадатовтарҙың балалары: Радик (1958), Вадим (1966), Ғәлиә (1972). III. Аҡкөбәктең кинйә улы '''Ғиззәтулла Аҡкөбәков'''тан '''Төхвәтулла''', '''Мөхәмәтзал''', '''Мөхәмәтйән Ғиззәтуллиндар''' тыуған. Төхвәтулланан '''Сәмиғулла''' менән '''Миңдейәр Төхвәтуллиндар''' тыуған. '''Сәмиғулла Төвәтуллин''' быуай менән беренсе ҡатыны Зөлхизә әбейҙең улы '''Миңдеғәлим Төхвәтуллин''' (1921-1944) - '''Төхвәтуллин Ринат''' ағайҙың атаһы, Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған. Икенсе улы '''Төхвәтуллин Миңдулла''' ағай менән Ғәлиә апайҙың балалары - Әлфиә, '''Рәжәп''', '''Илшат''', Рәмилә, '''Иршат'''. Төхвәтуллин Сәмиғулла быуайҙың икенсе ҡатыны Хәҙисә әбейҙең балалары юҡ ине. Сәмиғулла Төхвәтуллин быуай менән өсөнсө ҡатыны Мөслимә әбейҙең балалары: '''Миңдехан''' ағай, игеҙәктәр - '''Ҡәүей''' ағай менән Ҡәүейә апай бар ине. '''Миңдейәр Төхвәтуллин''' Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған. Уның улы Хөрмәтулла ағай. '''Хөрмәт Төхвәтуллин''' ағай (1928-1995) менән Миңдегөл апайҙың балалары: '''Радик''' (1954), Миңдинур (1956), Венера (1959), Нәзифә, Фәйгөл, '''Ришат'''. '''Мөхәмәтзал Ғиззәтуллин'''дан '''Ахун Залов''' (1914-1944, Белоруссияла, Витебск өлкәһендә һәләк булған) — Әнүәр Залов ағайҙың атаһы. '''Залов Әнүәр''' ағай менән Гөлшат еңгәнең балалары — Альбина Залова (Күльманова), '''Айҙар''', Алия. Мөхәмәтзалдың икенсе улы '''Хәбиб Залов''' быуайҙан (1918-1994) '''Мөхәммәт''', '''Рәфҡәт''', '''Ришат''' тыуған. (* Йәл, бөгөнгө көндә уларҙың фамилияһы, ниңәлер, Золов булып киткән. Төҙәтер кәрәк ине был хатаны!). '''Рәфҡәт Залов''' менән ҡатыны Асияның балалары: Зәлиә, '''Ралит Золов''', Азалия. Мөхәмәтзалдың өсөнсө улы '''Әхтәм Залов''' (1920). Ул да һуғышта ҡатнашҡан. Әммә оҙаҡ йылдар Силәбе өлкәһендә йәшәгәнлектән һәм ауыл менән бәйләнеше өҙөлгәнлектән, уның һәм ғаиләһе тураһында мәғлүмәт юҡ. Ғиззәтулланың 3-сө улы '''Мөхәмәтйән Ғиззәтуллин'''дың иң оло улы '''Рәхимйән Мөхәмәтйәнов''' (1918-1942, һуғышта һәләк булған) һәм уның ҡатыны Хәйрисламова Сафура әбейҙән улдары '''Мөхәмәтйәнов Рафис''' ағай бар ине, йәш кенә көйө үлтереп ҡуйҙылар. Һуңынан Сафура әбейҙең Насибулла менән Камила тигән улы һәм ҡыҙы бар ине (Ғәбдрәшит быуайҙың икенсе ҡатыны ине). Мөхәмәтйән Ғиззәтуллиндың 2-се улы '''Ниғәмәтйән Мөхәмәтйәнов''' (1921-1943) һуғышта хәбәрһеҙ юғалған. Ул өйләнмәгән дә булған. 3-сө улы '''Фәрит Мөхәмәтйәнов''' (1924-?). Уның Хөмәйрә апай Ғәлимова (1925-2019) менән никахынан Йосоп һәм Фәриҙә тигән балалары бар ине. Хөмәйрә апай 94 йәштә вафат булды. '''Йосоп Мөхәмәтйәнов''' әрме хеҙмәтендә һәләк булды. Фәриҙә лә иртә вафат булды. Фәриҙәнең ҡыҙы Лениза Мәсәғүттә тәрбиәләнде. 4-се улы '''Хәким Мөхәмәтйәнов''' (1928- ?). Уның һәм ҡатыны Мәғүҙә Фәхрислам ҡыҙының балалары: '''Юрик''' (1954), '''Миңдеғәлим''', Вәлиҙә (1957-2000), '''Зәйнулла''', '''Рәхимйән''', '''Салауат'''. '''Сығанаҡ''' * “Башҡортостан” гәзите, 16, 30 февраль 2000 й. * Миңһылыу Абдуллина төҙөгән '''Һунбыҡ шәжәрәһе''' [[Категория:Табын ырыуы]] [[Категория:Башҡорт ырыуҙары]] mtr9l58utdevz9gbz40u9lla9b1fb7v 0 4634 21378 21360 2020-07-05T19:29:49Z ZUFAr 381 Биттең эстәлеге "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} [[Категория:Фольклор]] [[Категория:Һүҙлектәр]]" менән алыштырылған 21378 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} [[Категория:Фольклор]] [[Категория:Һүҙлектәр]] i5n77de9p8dub74dyvp7v4dk46p4i4h 1 4635 21400 21231 2020-07-06T03:26:05Z Guram52 494 21400 wikitext text/x-wiki Шуфир-шофёр, быраука-пҽрҽулок, ыстанса-станция, үктәбҽр-октябрь, симҽшкә-сҽмҽчки Объездчик-әбиәшник '''Зульфия Саниева''' Бизума, знамы шулай, ыстрам,знакум, сартауай, тущна, гатауай,бисталкауай,нэсилэ,быркарур, гурыт, сталауай, пасевной,пущта,бинсийэ́, гэзит,эсвит, камфарка,карманай, зараза, абуз, симешкэ,симэнэ,тэпищкэ, силсэуит,персидэтель,биргадир,нэщэльник,афтауыз, буйыз, кирзауай, берзинт, эрзинкэ, прастуй, всирауна, вис, ышкаф,басуда,скаваруд,вэринйэ,пищинйэ,чэйник,скатерка, тваруг,званук,ышторка, браник,барашук,дукэмит,ысправка,калунка,выращ, талчонка, ысволощь,лудырь,бакрывал,кэшилук,заваркы,тилвизор,тимпратурить итэ, умвальник, щутке, савук, ыстакан,каларадский , памуйга түк, лампищка,щётчик,кэрэлин,сэлэркэ... *'''Рамиля Кужакова''' Тағы ла әсәйҽмдәр һөйләшкәндә кҽмдҽлҽр "кашауар" булып эшләнҽ (кашҽварҙыр),"мин эстҽрәпкҽ булмайым"- тигәндәрҽ иҫкә төштө *'''Забида Азнагулова''' Ырҙыя - радио, Дикамин - витамин ma7egi3khfk8iefze4fdw70x9a4s7fm 0 4636 21242 21237 2020-07-05T15:11:46Z Һәҙиә 403 21242 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[41-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[43-сө ҙур гонаһ]] }} '''42-се ҙур гонаһ'''— Ҡатындың иренә буйһонмауы, итәғәт ҡылмауы. ==Ҡатындың иренә буйһонмауы, итәғәт ҡылмауы== “Аллаһ кешеләрҙе бер-береһенән өҫтөн ҡуйыуы сәбәпле, ирҙәр— ҡатындарҙың етәксеһе һәм һаҡлаусыһы, туйҙырыусыһы һәм кейендереүсеһе. Шуға күрә лә иманлы ҡатындар әҙәпле. Улар Аллаһ һаҡларға ҡушҡан серҙе (ғиффәтлелек һәм намыҫтарын) һаҡлаусылар. Буйһонмау ғәләмәттәре күренһә, ҡатынығыҙҙы өгөтләгеҙ, ятаҡта яңғыҙ ҡалдырып китегеҙ. Шулай ҙа яйға килмәһә, ҡурҡырлыҡ итеп һуғығыҙ. Әгәр ҡатын яйға килһә, уны кәмһетә торған сара эҙләмәгеҙ. Аллаһ — олуғтыр, Ул — бөйөктөр.” '''(Ниса, 34)'''. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): “Әгәр ире ҡатынын түшәккә (яҡынлыҡ ҡылырға) саҡырһа,, ә тегеһе баш тартһа һәм ул асыуланып йоҡлап китһә, фәрештәләр ҡатынга таң атҡансы ләгнәт уҡый ”. Бохари менән Мөслим шундай хәҙис еткерәләр: “Ире менән түшәк бүлешмәүсе ҡатынды фәрештәләр ҡәһәрләйәсәк”. Икенсе бер хәҙистә әйтелә: “Йәнем Уның ихтыярында булган Аллаһ менән ант итәм, әгәр ир ҡатынын түшәккә саҡырһа, ә ул баш тартһа, ирен ҡәнәғәтләндергәнсе Аллаһ ҡатынды язалаясаҡ”. “Ҡатыны ире өйҙә булган саҡта, әгәр уның рөхсәте булмаһа, үҙ теләге менән (нәфел) ураҙа тоторга рөхсәт ителмәй һәм әгәр уның рөхсәте булмаһа, йортҡа кемделер булһа индерергә ярамай ”. “Әгәр мин тагы ла башҡаға сәждә ҡылырға ҡуша алһам, мин ҡатынға иренә быны эшләргә ҡушыр инем ”. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үэ сәлләм) ире тураһында нимәлер әйткән Мөхсинә инәһенә түбәндәге һүҙҙәрҙе әйткән: “Уның менән нисек мөғәмәлә итеуеңә иғтибарлы бул, сөнки ул һинең ожмахың һәм тамуғың”. “Ирһеҙ булдыра алмайынса, иренә рәхмәт әйтмәгән ҡатынға Ҡиәмәттә Аллаһ хатта ҡарамаҫ”. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): “Фәрештәләр рөхсәтһеҙ өйҙән сыҡҡан ҡатынды ул кире әйләнеп ҡайтҡансы йәки тәүбә иткәнсе ҡәһәрләйәсәк”. Был тема буйынса бик күп хәҙистәр еткерелгән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] t8t2vy511tge75ih2ddw17okjyxevwc 828 4637 21244 21243 2020-07-05T15:27:18Z 91.188.184.35 update 21244 Scribunto text/plain --[[ Lua code for universal infocard. ]] local isConfig, config = pcall( require, 'Module:Universal infocard/config' ); if isConfig == false then config = { skipPropertyIds = { P31 = true, P279 = true, } }; end local p = {}; local lang = mw.getContentLanguage(); local entityId = nil; -- CSS classes. local classes = {}; if config and config.classes then for key, value in pairs( config.classes ) do classes[ key ] = value; end end function getClassString( type ) local class; if classes[type] then class = classes[type]; elseif type ~= '' then class = 'infobox-' .. type; else class = 'infobox'; end if class == '' then return ''; end return ' class="'.. class .. '"'; end function getTemplate( propertyId ) if config and config.templates and config.templates[ propertyId ] then return config.templates[ propertyId ]; end if propertyId == 'title' then return '{{PAGENAME}}'; end if propertyId == 'map' then return getMap; end if config and config.templates and config.templates.default then return config.templates.default; end if string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then return '#statements:' .. propertyId; end return nil; end function expandTemplate( frame, title, args ) if not title then return ''; elseif type( title ) == 'function' then args.frame = frame; return title( args ) elseif type( title ) == 'string' then if string.match( title, '^#' ) then return frame:callParserFunction{ name = title, args = args }; elseif string.match( title, '^{' ) then return frame:preprocess( title ); else return frame:expandTemplate{ title = title, args = args }; end elseif type( title ) == 'table' then local realTitle = title[ 1 ]; table.remove( title, 1 ) return expandTemplate( frame, realTitle, title ) end end function splitLine( value1, value2 ) local result = ''; if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) or ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then result = '<tr>'; if ( value1 and string.len( value1 ) ~= 0 ) then local colspan = ''; if ( not value2 or string.len( value2 ) == 0 ) then colspan = 'colspan="2"'; end result = result .. '<td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '>'; result = result .. value1; result = result .. '</td>'; end if ( value2 and string.len( value2 ) ~= 0 ) then local colspan = ''; if ( not value1 or string.len( value1 ) == 0 ) then colspan = 'colspan="2"'; end result = result .. '<td ' .. colspan .. getClassString( 'split' ) .. '>'; result = result .. value2; result = result .. '</td>'; end result = result .. '</tr>\n'; end return result; end function getLine( value, class ) local result = ''; if ( value and string.len( value ) ~= 0 ) then result = result .. '<tr><td colspan="2"'.. getClassString( class ) .. '>'; result = result .. value; result = result .. '</td></tr>\n'; return result; end return result; end function getValue( label, value ) local result = ''; if ( value ~= nil and string.len( value ) ~= 0 ) then if label then result = result .. '<tr><th' .. getClassString( 'label' ) .. '>' .. label .. '</th>'; result = result .. '<td' .. getClassString( 'text' ) .. '>\n'; else result = result .. '<tr><td colspan="2"' .. getClassString( 'text' ) .. '>'; end result = result .. value; result = result .. '</td></tr>\n'; return result; end return result; end function getMap( args ) local entityId = args.entityId or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage(); local statements = mw.wikibase.getBestStatements( entityId, 'P625' ); if not statements or not statements[ 1 ] or not statements[ 1 ].mainsnak or statements[ 1 ].mainsnak.snaktype ~= 'value' or statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value.globe ~= 'http://www.wikidata.org/entity/Q2' then return ''; end local coord = statements[ 1 ].mainsnak.datavalue.value; local title = expandTemplate( args.frame, getTemplate( 'title' ), { from = entityId } ); local mapContent = [[ { "type": "Feature", "geometry": { "type": "Point", "coordinates": [ ]] .. coord['longitude'] .. [[, ]] .. coord['latitude'] .. [[ ] }, "properties": { "title": "]] .. title .. [[", "marker-symbol": "star", "marker-color": "#3366cc" } }, { "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "]] .. entityId .. [[", "properties": { "stroke": "#FF9999" } }, { "type": "ExternalData", "service": "geoshape", "ids": "]] .. entityId .. [[", "properties": { "fill": "#FF0000", "fill-opacity": 0.1, "stroke": "#FF9999" } } ]]; return args.frame:extensionTag{ name = 'mapframe', content = '[' .. mapContent .. ']', args = { 'frameless', align = 'center', latitude = coord['latitude'], longitude = coord['longitude'], zoom = 11, width = 300, height = 250, } }; end function renderValue( frame, propertyId, args ) local tplArgs = { propertyId, from = entityId, nocat = frame.args['nocat'] }; if args then local k = nil; repeat k = next( args, k ); if k then tplArgs[ k ] = args[ k ]; end until not k end return expandTemplate( frame, getTemplate( propertyId ), tplArgs ); end -- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present. function filterClaims( entity, propertyId ) if ( entity.claims == nil or entity.claims[ propertyId ] == nil ) then return {}; end local all = entity.claims[ propertyId ]; local normal = {}; local preferred = {}; for _, claim in pairs( all ) do local rank = claim.rank or 'normal'; if ( rank == 'normal' ) then table.insert( normal, claim ); end if ( rank == 'preferred' ) then table.insert( preferred, claim ); end end if ( #preferred > 0 ) then return preferred; end return normal; end -- Filter deprecated claims and returning only preferred ones if present. function propertyHasEntity( claims, itemId ) if not claims then return false; end for _, claim in pairs( claims ) do if claim.mainsnak and claim.mainsnak.datavalue and claim.mainsnak.datavalue.value and claim.mainsnak.datavalue.value.id and claim.mainsnak.datavalue.value.id == itemId then return true; end end return false; end function propertyLabel( propertyId ) local label, labelLang = mw.wikibase.getLabelWithLang( propertyId ); label = lang:ucfirst( label ); if labelLang ~= lang:getCode() then label = '[[d:Property:' .. propertyId .. '|' .. label .. ']]'; end return label; end function simpleLabel( entityId ) local label = mw.wikibase.label( entityId ); label = lang:ucfirst( label ); return label; end function getErrorMessage( message ) local result = '<table cellspacing="2"' .. getClassString( 'error' ) .. '>\n'; result = result .. '<tr><td colspan="2">' .. message .. '</td></tr>\n'; result = result .. '</table>'; return result; end function p.render( frame ) local i18n_error_emptyWikidataEntity = ''; local i18n_error_noWikidataEntity = ''; if config and config.i18n and config.i18n.error then if config.i18n.error.emptyWikidataEntity then i18n_error_emptyWikidataEntity = config.i18n.error.emptyWikidataEntity; end if config.i18n.error.noWikidataEntity then i18n_error_noWikidataEntity = config.i18n.error.noWikidataEntity; end end local result = '<table cellspacing="2"' .. getClassString( '' ); if config and config.i18n and config.i18n.dataName then result = result .. ' data-name="' .. config.i18n.dataName .. '"'; end result = result .. '>\n'; local localImage = nil; if ( frame ~= nil and frame:getParent() ~= nil ) then local p_frame = frame:getParent(); if p_frame.args ~= nil then -- image under FU only in local localImage = p_frame.args.image; if p_frame.args.from ~= nil and p_frame.args.from ~= '' then entityId = p_frame.args.from; elseif p_frame.args[ 1 ] ~= nil and string.gmatch( p_frame.args[ 1 ], '^Q\d+$' ) then entityId = p_frame.args[ 1 ]; end end end local wdStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntity, entityId ); if wdStatus ~= true or entity == nil then return getErrorMessage( i18n_error_noWikidataEntity ); elseif entity.claims == nil then return getErrorMessage( i18n_error_emptyWikidataEntity ); end -- TODO: Need to consider how to display class properties (P31, P279, P361, ...). local skipPropertyIds = {}; if config.skipPropertyIds then skipPropertyIds = mw.clone( config.skipPropertyIds ); end local claims = entity.claims; local order = mw.wikibase.getPropertyOrder() or {}; -- Header. local entityLabel, entityLabelLang = entity:getLabelWithLang( lang:getCode() ); local label; ---- Name. local titleTemplate = getTemplate( 'title' ); -- TODO: Make it possible to specify a template for any value, not just Q5. if propertyHasEntity( claims.P31, 'Q5' ) then local titleTemplateQ5 = getTemplate( 'title_Q5' ); if titleTemplateQ5 then titleTemplate = titleTemplateQ5; end end if entityLabelLang == lang:getCode() then label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { wdLabel, from = entityId } ); else label = expandTemplate( frame, titleTemplate, { from = entityId } ); end result = result .. getLine( label, 'above' ); ---- Original name. if claims.P1559 ~= nil then result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1559' ), { from = entityId } ), 'original' ); elseif claims.P1705 ~= nil then result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P1705' ), { from = entityId } ), 'original' ); end ---- Flag and COA. if claims.P41 or claims.P94 then local flag = nil; local flagLabel = nil; local coa = nil; local coaLabel = nil; if claims.P41 then flag = renderValue( frame, 'P41' ); if claims.P163 then flagLabel = renderValue( frame, 'P163', { text = simpleLabel( 'Q14660' ) } ); else flagLabel = simpleLabel( 'Q14660' ); end end if claims.P94 then coa = renderValue( frame, 'P94' ); if claims.P163 then coaLabel = renderValue( frame, 'P237', { text = simpleLabel( 'Q14659' ) } ); else coaLabel = simpleLabel( 'Q14659' ); end end result = result .. splitLine( flagLabel, coaLabel ); result = result .. splitLine( flag, coa ); end -- Body. local propertyIds = {}; for propertyId, claim in pairs( entity.claims ) do table.insert( propertyIds, propertyId ); end local orderedProperties = mw.wikibase.orderProperties( propertyIds ) local shownProperties = 0 for i, propertyId in ipairs( orderedProperties ) do local propertyClaims = claims[ propertyId ]; if not skipPropertyIds[ propertyId ] and propertyClaims and propertyClaims[ 1 ] and propertyClaims[ 1 ].mainsnak and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'external-id' and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'tabular-data' and propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype ~= 'wikibase-property' then local label = propertyLabel( propertyId ); if propertyClaims[ 1 ].mainsnak.datatype == 'commonsMedia' then result = result .. getLine( renderValue( frame, propertyId, { alt = label } ), 'image' ); else result = result .. getValue( label, renderValue( frame, propertyId ) ); end skipPropertyIds[ propertyId ] = true shownProperties = shownProperties + 1 end end -- Footer. ---- Map. if claims.P625 ~= nil then result = result .. getLine( renderValue( frame, 'map' ), 'text' ); end ---- Commons. if claims.P373 ~= nil then result = result .. getLine( expandTemplate( frame, getTemplate( 'P373' ), { from = entityId } ), 'below' ); end result = result .. '</table>'; -- Coords. if claims.P625 ~= nil then result = result .. renderValue( frame, 'P625', { display = 'title' } ); end -- Tracking category. if config and config.categories and config.categories['few-properties-shown'] then if shownProperties < 4 then result = result .. '[[Category:' .. config.categories['few-properties-shown'] .. '|' .. shownProperties .. ']]' end end return result; end return p; knjc7492dd6b53klzr21arbxl8nbo8g 0 4638 21295 21251 2020-07-05T19:05:43Z Akkashka 410 21295 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[42-се ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[44-сө ҙур гонаһ]] }} '''43-сө ҙур гонаһ−туғандар менән аралашыуҙан баш тартыу'''. ==Туғандар менән аралашыуҙан баш тартыу== '''Аллаһы Тәғәлә әйткән:''' Аллаһ исеме менән бер-берегеҙҙән һораған Аллаһтан ҡурҡығыҙ һәм ҡәрҙәшлек ептәрен өҙөүҙән һаҡланығыҙ. Шикһеҙ, Аллаһ һеҙҙең өҫтән күҙәтеп тороусылыр.” '''(Ниса, 1).''' Һеҙ тыуып, нығыныу менән ерҙә намыҫһыҙлыҡ тарата башлайһығыҙ һәм туғандарығыҙ менән бәйләнеште өҙәһегеҙ килеп сығамы? “Ә, бәлки, һеҙ ситкә тайпылып, боҙоҡлоҡ таратып, туғанлыҡ ебен өҙөп йөрөрһөгөҙ. Уларҙы Аллаһ ләғнәтләгән. Ул уларҙы һаңғырау, һуҡыр итте” '''(Мөхәммәт, 22-23)'''. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): “Туғандары менән бәйләнеште өҙөүсе ожмахҡа инмәйәсәк”. “Аллаһҡа һәм Ҡиәмәт көнөнә инаныусы туғандары менән бәйләнеште яҡшыртһын ”. “Ысынында, Аллаһы Тәғәлә бөтә барлыҡтарҙы (бөтә нәмәләрҙе лә) яралтыусы ”. ” Ризығында бәрәкәт булыуын һәм үлеменең һуңлатылыуын теләүсе туғандары менән бәйләнеште яҡшыртһын ”. “Рәхим ”(туғандар бәйләнеше тип тәржемә ителә) Аллаһтың тәхетендә эленеп тора. Уны һаҡлаусыны Аллаһ һаҡлар, ә кем уны өҙә, шуны Аллаһ та өҙөр”. '''Икенсе бер хәҙистә:''' '''“Аллаһы Тәғәлә әйткән''':“Кем туғандарының хәлен белә, Мин дә уның хәлен белермен. Ә кем уларҙың хәлен белеүҙән туҡтай, Мин дә бәйләнеште өҙөрмөн”. Аллаһы Тәғәлә әйткән: “Ә Аллаһҡа тоғро булырға вәғәҙә иткәс, һүҙен боҙған үә Аллаһтың берләштерергә ҡушҡанын айырған һәм донъяға боҙоҡлоҡ таратҡан кешеләргә - ләғнәт тә яман йорт!” '''(Рағд, 25)'''. '''Әбү Хәрәйрә (радиаллаһу ғәнһү) Аллаһы Тәғәләнең шундай һүҙҙәрен еткерә''': “Аллаһы Тәғәлә әйтә:Ысынында “рәхим” (туғандар бәйләнеше тип тәржемә ителә)” Рахман (Аллаһтың 99 исеменең береһе) һүҙенән килеп сыға. Мин туғандарса аралашыусылар менән бәйләнеш тотормон, һәм кем араларҙы өҙә, мин дә уның менән бәйләнеште өҙөрмөн!”. Был туранан-тура етеш йәшәгән, ярлы туғандары менән аралашыуҙы туҡтатҡан кешеләргә ҡағыла. Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): “Туғандар менән бәйләнеште сәләм биреп булһа ла тотоғоҙ", - тигән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 7bkj72cqyuk46kmv62ne7hbehzdgyyf 828 4639 24263 21250 2022-02-01T15:28:41Z ZUFAr 381 24263 Scribunto text/plain return { templates = { default = 'Wikidata', title = 'карточка/название', title_Q5 = 'карточка/имя', P1559 = 'карточка/оригинал имени', P1705 = 'карточка/оригинал названия', P373 = 'карточка/Викисклад', }, classes = { [''] = 'infobox ts-Универсальная_карточка', above = 'infobox-above ts-Универсальная_карточка-above', original = 'infobox-original ts-Универсальная_карточка-original', image = 'infobox-image ts-Универсальная_карточка-image', label = 'infobox-label ts-Универсальная_карточка-label', split = 'infobox-split ts-Универсальная_карточка-split', below = 'infobox-below ts-Универсальная_карточка-below', error = 'infobox-error ts-Универсальная_карточка-error', }, i18n = { error = { emptyWikidataEntity = 'Викидатала элемент тултырылмаған', noWikidataEntity = 'Викидатала элемент юҡ', }, }, skipPropertyIds = { P31 = true, -- это… P41 = true, P94 = true, P121 = true, P140 = true, P163 = true, P172 = true, P237 = true, P279 = true, -- подкласс P361 = true, -- часть от P366 = true, P373 = true, P443 = true, P460 = true, P487 = true, P527 = true, P551 = true, P625 = true, P734 = true, P735 = true, P793 = true, P800 = true, P828 = true, P910 = true, P935 = true, P948 = true, P972 = true, P1036 = true, P1038 = true, P1151 = true, P1269 = true, P1282 = true, P1290 = true, P1329 = true, P1332 = true, P1333 = true, P1334 = true, P1335 = true, P1343 = true, P1411 = true, P1412 = true, P1419 = true, P1424 = true, P1461 = true, P1464 = true, P1465 = true, P1482 = true, P1535 = true, P1537 = true, P1542 = true, P1552 = true, P1557 = true, P1559 = true, P1705 = true, P1709 = true, P1792 = true, P1889 = true, P1971 = true, P2031 = true, P2184 = true, P2283 = true, P2354 = true, P2521 = true, P2670 = true, P2738 = true, P2888 = true, P2868 = true, P2900 = true, P2919 = true, P2959 = true, P3095 = true, P3321 = true, P3448 = true, P3876 = true, P4839 = true, P5008 = true, P5125 = true, P5996 = true, P7084 = true, P7867 = true, }, }; ss6f8f263w769t4hcpto8dyxiaoh8gw 10 4640 21249 2020-07-05T15:39:04Z 91.188.184.35 mix of styles from [[w:ru:MediaWiki:Common.css]] and [[w:ru:Шаблон:Универсальная карточка/styles.css]] 21249 sanitized-css text/css .ts-Универсаль_карточка { border: 1px solid #a2a9b1; background: #f8f9fa; margin-bottom: .5em; margin-left: 1em; padding: .4em; float: right; clear: right; font-size: 90%; width: 23em; vertical-align: middle; text-align: left; line-height: 1.5em; border-collapse: separate; border-spacing: 2px; } .ts-Универсаль_карточка > caption { font-size: 125%; font-weight: bold; padding: .2em; } .ts-Универсаль_карточка td, .ts-Универсаль_карточка th { vertical-align: top; } /* Компоненты карточки */ .ts-Универсаль_карточка-above { font-size: 120%; text-align: center; background: #cfe3ff; font-weight: bold; } .ts-Универсаль_карточка-image { padding-left: 0; padding-right: 0; text-align: center; } .ts-Универсаль_карточка-header { text-align: center; } .ts-Универсаль_карточка-below { background: #dcebff; text-align: center; } .ts-Универсаль_карточка-table, .ts-Универсаль_карточка-tablebox, .ts-Универсаль_карточка-medals { padding: 0; } .ts-Универсаль_карточка-table > table, .ts-Универсаль_карточка-tablebox > table, .ts-Универсаль_карточка-medals > table { width: 100%; display: table; margin: 0; background: transparent; } .ts-Универсаль_карточка-tablebox > table { background: #ffffff; border: 1px solid #a2a9b1; } .ts-Универсаль_карточка-medals > table { border-collapse: separate; } .ts-Универсаль_карточка-medals .NavFrame { padding: 0; border: none; font-size: 100%; } .ts-Универсаль_карточка-medals .NavFrame .NavHead { padding: 1px 5em; } .ts-Универсаль_карточка-medals .NavFrame .NavToggle { position: absolute; top: 1px; right: 1px; } .ts-Универсаль_карточка-medals .NavFrame .NavContent { font-size: 95%; } .ts-Универсаль_карточка th:not(.noplainlist) > ul, .ts-Универсаль_карточка td:not(.noplainlist) > ul, .ts-Универсаль_карточка [data-wikidata-property-id] > ul { list-style-type: none; list-style-image: none; margin: 0; } .ts-Универсаль_карточка .noplainlist > ul:first-child { margin-top: 0; } .ts-Универсаль_карточка th > ol, .ts-Универсаль_карточка td > ol, .ts-Универсаль_карточка [data-wikidata-property-id] > ol { margin: 0 0 0 2em; } .ts-Универсаль_карточка th > dl, .ts-Универсаль_карточка td > dl, .ts-Универсаль_карточка [data-wikidata-property-id] > dl { margin: 0; } .ts-Универсаль_карточка li, .ts-Универсаль_карточка dt, .ts-Универсаль_карточка dd { margin-bottom: 0; } .ts-Универсаль_карточка th > ol.references, .ts-Универсаль_карточка td > ol.references { line-height: 1.25em; } .ts-Универсаль_карточка th > ol.references li, .ts-Универсаль_карточка td > ol.references li { margin-bottom: 0.1em; } .ts-Универсаль_карточка th > ol.references li:last-child, .ts-Универсаль_карточка td > ol.references li:last-child { margin-bottom: 0; } .ts-Универсаль_карточка td p { margin: 0 !important; } .ts-Универсаль_карточка-label { width: 9em; } .ts-Универсаль_карточка-split { vertical-align: middle; text-align: center; } .ts-Универсаль_карточка-error { background: #fee7e6; border-color: #b32424; } ne1zdchfjw322x4x7einpesuuwl8ulz 0 4641 22019 21957 2020-07-15T03:28:13Z Һәҙиә 403 22019 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[43-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[45-се ҙур гонаһ]] }} '''44-сө ҙур гонаһ−йән эйәләре һүрәтен төшөрөү''' ==Йән эйәләре һүрәтен төшөрөү== '''Аллаһ илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән:''' “Кем һүрәт төшөрә, Ҡиәмәт көнөндә Аллаһ унан һүрәтенә йән биреүҙе талап итер, ә ул быны бер ҡасан да эшләй алмаҫ!” '''“Ысынында Ҡиәмәт көнөндә һүрәт төшөрөүселәр иң ҡаты язаларға тарыр, уларға:''' “Нимә төшөргәнһегеҙ, шуға йән өрөгөҙ!” - тип әйтелер ”. '''Ғәйшә (раҙыйаллаһу ғәнһү)''': “Бер көндө Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) сираттағы һуғыштан әйләнеп ҡайтты. Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) бер һүрәт төшөрөлгән япманы күреп ҡалды, шунда уҡ йөҙө боҙолдо һәм уны йыртҡысланы. Һуңынан Ул: “Эй Ғәйшә! Аллаһҡа оҡшатып йән эйәләрен һүрәткә төшөрөүсе, иң ҡаты язаларға тарттырыласаҡ, тине”, - тип һөйләй. '''Сүнән Тирмиҙила шундай хәҙис бар: '''“Тамуҡтан берәү әйтер: “Ысынында, мин Аллаһтан башҡа илаһҡа табыныусы, яуыз залим булдым һәм һүрәт төшөрҙөм”. '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': “Ысынында, һүрәт төшөрөүселәрҙе Ҡиәмәт көнөндә ҡаты яза көтә. Уларға: “Төшөргән һүрәттәрегеҙҙе терелтегеҙ!” –тип әйтеләсәк”. '''Ибн Ғәббәс (раҙыйаллаһу ғәнһү) Аллаһ Илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шундай һүҙәрен еткерә:''' “Һәр рәссам тамуҡта буласаҡ. Һәр төшөрөлгән һүрәт өсөн Аллаһ уға йән бирәсәк һәм уны тамуҡта язалаясаҡ”. '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) әйткән:'''“Аллаһы Тәғәлә әйтә: “Ә кем Минең мәхлүгемә оҡшаш нимәлер төшөрөргә баҙнат иткән? Әйҙә, арпа орлоғо йәки саң бөртөгө булһа ла эшләп ҡараһын”. Шулай уҡ Аллаһ илсеһенең (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) рәссамдарҙы ҡәһәрләгәне билдәле. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] ajbku5iehlb0hmcvxe5il12w0p89t58 10 4642 21346 21293 2020-07-05T19:13:44Z ZUFAr 381 21346 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Үҙләштерелгән һүҙҙәр{{{1}}}| {{!}} [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"|Көнкүреш һөйләшендә йыш ҡына урыҫ теленән инеп, "башҡортлашып" киткән һүҙҙәрҙе ишетергә тура килә. [[File:Монумент Дружбы.jpg|center|200 px|Дуҫлыҡ монументы ]] <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Үҙләштерелгән һүҙҙәр А|А]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Б|Б]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәрВ|В]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Г|Г]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ғ|Ғ]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Д|Д]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ҙ|Ҙ]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Е|Е]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ё|Ё]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ж|Ж]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр З|З]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр И|И]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Й|Й]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр К|К]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ҡ|Ҡ]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Л|Л]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр М|М]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Н|Н]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ң|Ң]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр О|О]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ө|Ө]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр П|П]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Р|Р]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр С|С]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ҫ|Ҫ]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Т|Т]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр У|У]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ү|Ү]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ф|Ф]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Х|Х]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Һ|Һ]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ц|Ц]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ч|Ч]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ш|Ш]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Щ|Щ]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ъ|Ъ]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ы|Ы]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ь|Ь]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Э|Э]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ә|Ә]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Ю|Ю]] [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Үҙләштерелгән һүҙҙәр{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Үҙләштерелгән һүҙҙәр{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] </noinclude> ddrzo6xravvury2dj1dh1i3t0u1lpvo 0 4643 24048 24047 2021-02-17T21:58:34Z Guram52 494 24048 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * баварушка * бадауна *байҙут (пойдет, бара мәғәнәһендә) *бака (пока) * бакрывал *банидилник (понедельник) * барта (парта) *балауай таҡта (половая доска) * балауник * балнис * балшуфка (полушубок) * басивнуй (посевной) * басуда * беркашик- продавец (элекке приказчик һүҙенән) * берсиҙәтил * бизума * биздильниктар * биҙа (беда) * биҙрә * бинсийә * бирауай сурт * бисалай (весёлый) * бисканса *биссауыснай * бисталкауай *бисүк (шәкәр ҡомо) * бишинйә *бөрләнтин (туҡыма - бриллиантин) * брастуй * брашук * брәник * буйыз *бупалам (пополам) *бутпыл * бүҙилник * был да нит *былант (ихата) * бырастуй * быраука * быркарур-прокурор *быраш - врач * бәлтә (пальто) *бәләүәт (полевод) [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] ihj5y4dwldpubipizhjirlx5smq9gnc 0 4644 24233 24050 2021-11-18T04:35:30Z Guram52 494 24233 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * абизательнә - как раз, акаяный, * абуз (обоз) * агарут (огород) * аҡбәкәт (адвокат) * акаяннай (окаянный) *акурат kына * аннакы (однако) *асувинна (особенно) * афтабус (автобус) [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] ba8rc8fbcyx7u3c6p51bfldf5dz7ucn 0 4645 22009 21704 2020-07-14T16:07:49Z Akkashka 410 22009 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * вапшы * вирталют (вертолёт) * вис * вишер (киске уйын) * выраш [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 0i2dp6elq1a6htlnjmdbh06n3e5n4vm 0 4646 22862 22854 2020-10-01T17:56:59Z Guram52 494 22862 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} == Г == * гадук * галуш *гармун * гатауай * геләүзник (кляузник) * гербауанный (вербованный) * гермишель (вермишель) * грузауай * гөрөздә * гурыт (город) *гүрнисә - горница * гәзит * гырилкә [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 07h1b5i6kra3frulr6aqhzfolwk0djn 0 4647 21300 2020-07-05T19:06:29Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21300 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4648 24046 22219 2021-02-11T04:32:34Z Guram52 494 24046 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * дастуйын (кәүҙәгә таҙа, сәләмәт) кеше * дасук юҡ, дасугма? (ваҡытым юҡ) * дауна * дерән (арҡыры кешене шулай аайҙар) * диләнкә * дисәтинә * димбел *дрөндәлит * духтыр * дүкәми(н)т * дүрәк [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] o73nhddmkr9wh6fci5gh56yw07au4co 0 4649 21302 2020-07-05T19:06:47Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21302 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4650 21303 2020-07-05T19:06:55Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21303 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4651 21304 2020-07-05T19:07:11Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21304 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4652 21362 21305 2020-07-05T19:23:41Z ZUFAr 381 21362 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * жикет- жакет * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] qfucn9c2yshpwmfoold8e8n51erznhg 0 4653 24041 21626 2021-01-16T06:44:42Z Guram52 494 24041 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *Заммый (в самый раз, тап-таман) *званук *зимагур *знамы *знамы шулай [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] do5rh326yk4om2rgwehyozimaugqnvu 0 4654 21652 21566 2020-07-08T04:43:55Z Akkashka 410 21652 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *извунка (усаҡлыҡ) *икыскүрсиә *инашы (иначе) *ишшу [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] m1ruurqr8uzfgmeugmp7m8gjjfi2nti 0 4655 21762 21572 2020-07-09T11:43:41Z Guram52 494 21762 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *йүшкә *йәвитсә итергә *йәшник *йәрминка * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] izyi82g01l2mpv5ftlhudhsxp6h8s9u 0 4656 24040 22861 2021-01-16T06:43:54Z Guram52 494 24040 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *калидур (коридор) *калпаза * калунка * камауай (комковый) шәкәр * камфарка *канау * кантуженнай * карманнай * касар, кәсир (бысаҡ) * кашауай (кошёвка - лёгкие сани) * кашауар (ашнаҡсы) * касанйың юҡ (ҡыҫылма, эшең юҡ) * кейәнке (киянка) *керинкә * кирзауай (кирзовый) * кладаушик (кладовщик) * клауын (клоун) *көрөшкә *көршәк * күйеште (кое-что) * купис (купец) * куфайткы (фуфайка) *күреп (короб) * кушәнйә *күкеш * кырандас (тарантас) *кәзүнкә (казенка) * кәлийә * кәнишнә *кәпрәтиф (кооперативный магазин) * кәрзин * кәритә * кәртешкә (фотография) * кәртинкә * кәртүк *кәрәсин * кәсилкә * кәстил * кәстрүл (кәтәйем һаптысай ти ине) * кәстүм (костюм) * кәтлит * кәшилүк [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] d8ibdx4p1d06mcmetuy8a2x6vokwiav 0 4657 22852 21310 2020-10-01T17:35:47Z Guram52 494 22852 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *ҡамыт * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] rmtvduxraa4npainmnvh8zh4uiizuuy 0 4658 22864 21885 2020-10-02T19:02:01Z Guram52 494 22864 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * лакауай - лаклы (ботинкаһы лакауай) *лампасый, манпасый - ваҡ кәнфит; монпасье тигәндән килеп сыҡҡан, француз герцогияһы фамилияһынан) * лафка * лафкы- лавка * лихкауай (легковой автомобиль) * лудыр * лутсы * ләңке (нянька) [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 2hkogxqh6jgefzc3r0dtf9mkll0qaj4 0 4659 22223 21765 2020-07-20T04:47:41Z Il-Gil 884 22223 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * макамабил (локомобиль) * малакасус * маладис * маркуф * матай (мотоцикл) * маружный * машинник * минауат (виноват) * мисарупка (мясорубка) * митнәй-гәпнәй (мятные капли) * мишайтлама, мишәйт итмә * мужыбит (можывыт) *мәрәк (моряк) * мәтри-смотри [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] kfc1uh1i8gtu1alaejsuw1a8tbcc0uh 0 4660 22858 22110 2020-10-01T17:49:07Z Guram52 494 22858 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * Наградлау * насила, нәслә-насилу (көскә мәғәнәһендә) * нигудный * нирмынсы итеү (нервничать) * нишауа * нәкәнис *нәски * нәшәлник [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] fcr8mpz1ib27imyx5r3q547z5szx8fa 0 4661 21314 2020-07-05T19:08:43Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21314 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4662 21315 2020-07-05T19:08:52Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21315 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4663 24122 21733 2021-07-03T08:48:41Z Guram52 494 24122 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *өгөрсә (әгүрсә) *өйәҙ *өҫтәл *өрөкзәк *өшкөлник [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 3e6dz32q10oia39av11mxtt7y429q99 0 4664 22080 21707 2020-07-16T18:22:11Z Akkashka 410 22080 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * палауник * палкауник * палкауай (мулла) * палнамушнай- уполномочие * памуй * папирус (папироса) * пистәлит * пишкум (пешком - йәйәү) * перәмник (пряник) * пәләүәт-полевод * пушта * пылаум * пысих [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] hkcos9zf680c6v1vkji015h4iijsvu1 0 4665 21686 21676 2020-07-08T06:33:07Z Akkashka 410 21686 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * ризикүл (ридикюль) * риҙуан (ридван - оҙон арба) * ристан [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 2sjvlydtglsyco9bjm05c6528b1dmxp 0 4666 24556 24310 2022-10-24T17:54:31Z Guram52 494 24556 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * сабакы * самауыр * самдиле (на самом деле) * самалют (самолёт) * сартауай * сашы (шоссе) *себереме - все время * сигәрит (сигарета) *силикүм (целиком) * силпа * силсәүит * симешкә * симәнә *синтрәүеш - центробежка, медогонка * сипсы (щипцы) * сипарат- сепаратор * сирауна * сиркәү * сисильник (численник, календарь) * сихүт (чахотка) * солан (чулан) * сөгөн, сөгөнкө (чугун, чугунка) * сумашаш (сумашашный) * сутый * сүтәки * сәләркә * сәпләк * сәпит (велосипед) * сәпсим [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 3d9s2yzcj6rpt4na5i5yjrf5klpdcgg 0 4667 21321 2020-07-05T19:09:35Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21321 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4668 22863 22856 2020-10-01T18:18:01Z Guram52 494 22863 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *танса *тас * тауар * тварук * тилвизер * тимпиратурить итә *толоп? *торба * түлке (только) * тубарит (табурет) * тущна * түл (тюль) * түнийәдис * тырахтыр *тырҙауай * тәпешкә *тәрилкә * тәүәриш [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] s4pbcgjx7ifhj94gi48cevfw7sqaal1 0 4669 24952 22838 2023-04-02T16:07:58Z Guram52 494 24952 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *увырнай *увырщитса *умбалник (умывальник) * упсым (вовсе) *ушуннай (ученый) * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] djqwvev355ey91tkfhk9ydzqkl8po1z 0 4670 22849 21659 2020-10-01T17:28:05Z Guram52 494 22849 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * үктәбер * үәринйә *үәт [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] n8iuuzrg3md59p3fj9ray8h2abc6lho 0 4671 21766 21687 2020-07-09T11:53:23Z Guram52 494 21766 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * фактурный (мануфактура) *фартауай * фис - весь * фирург * фуртышка [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] m2pufbevw9vsyfnidm6mdl7s6e8mx0h 0 4672 21664 21596 2020-07-08T04:58:39Z Akkashka 410 21664 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * хеүәтит * хуты сыҡмай тора (уңайлы мәле етмәй) [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] k10go6e18673eb4zq8fe1zxa0qwiux9 0 4673 21328 2020-07-05T19:10:26Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21328 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4674 21330 2020-07-05T19:10:37Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21330 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4675 21593 21331 2020-07-07T16:23:44Z Akkashka 410 21593 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *чахут * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] lkjqehdh0shmjqz3qtqrqcpt2zja8rl 0 4676 24049 22673 2021-02-18T05:45:52Z Guram52 494 24049 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * шавала (һоҫҡо) * шал - эттәргә өрә башлаһа шал тип ҡысҡыралар, пошел йәки пошла тигән һүҙҙең башҡортлашҡан варианты * шепше (сипшы) *шимпиюн * шитауат (счетовод) * шуртым * шуфир *шүкә * шүтшик * шилма *ширыстаннуй *шәшке - чашка [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] jryj2nkqlrukkom8j0ma985n6var7sa 0 4677 21552 21334 2020-07-06T19:33:16Z Guram52 494 21552 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *Щүже (всёже) * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6jp4b09qiqiok20r57vasmkzzvmzcy2 0 4678 21335 2020-07-05T19:11:11Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21335 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4679 23156 22857 2020-11-09T17:06:02Z Guram52 494 23156 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * ызнакум * ынйынир-инженер *ырам (рам) * ысбруй (сбруя) * ысвай (свая) * ысвикла * ысвулыш * ыскутник -животновод * ыспакуйна * ысправка * ыстакан * ысталауай * ыстанса * ыстырам * ышкаф * ышкул * ышпыйун (шпион) * ыштубы * ыштура [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 4to1ma9shtfi47eu3l49paizbhr1mbu 0 4680 21337 2020-07-05T19:11:28Z ZUFAr 381 "{{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21337 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6d4tcmxs0vz6snpca333euerakxj9yr 0 4681 22859 22848 2020-10-01T17:49:41Z Guram52 494 22859 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *эзбиз * эсвит * эсвитер *эскәмйә * эскәтер * эстинә * эстиләгә * эләүкә * эрзинкә * эрүмкә * эскипиҙәр (эскәбиҙәр) * эстерәпке (стряпка) * эшкәл(н)ик *эшләпә [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 6svpwvo0aqyvkyvlwd1fecvwsqjje8r 0 4682 22005 21699 2020-07-14T15:27:16Z Юлдашева Луиза 515 22005 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} * әбит, әвит (да ведь) * әбижәйт итеү * әбит (обед) * әбиәшник (объездчик) * әкәйәннай (окаянный) * әрме (армия) * әфисийәнкә (официантка) * әсмуха (осьмуха) * әфисәр [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] 1xbipfv6xm5ejdonupz7vtq9upv506w 0 4683 22872 21341 2020-10-26T06:04:49Z Guram52 494 22872 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *Юрында - ерунда * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] cpc8cs6n2x9ykuxov4xt4xyzwfh8lmr 0 4684 21573 21571 2020-07-07T12:42:39Z Guram52 494 21573 wikitext text/x-wiki {{Үҙләштерелгән һүҙҙәр}} *янарал *ярман һуғышы * [[Категория:Һүҙлектәр:Үҙләштерелгән һүҙҙәр]] k3c2qxdwj26k3hfl146p5mpn5uuhxwy 14 4685 21349 2020-07-05T19:15:08Z ZUFAr 381 "[[Категория:Фольклор]] [[Категория:Һүҙлектәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21349 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фольклор]] [[Категория:Һүҙлектәр]] dppidouurnxxsiuto5dkmf8zp6w64sx 10 4686 24075 21494 2021-03-03T22:06:14Z CommonsDelinker 13 Removing [[:c:File:Башкирский_нагрудник._РЭМ.jpg|Башкирский_нагрудник._РЭМ.jpg]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:Sealle|Sealle]] because: Copyright violation; see [[:c:COM:Licensing|Commons:Licensing]] ([[:c:COM:CSD#F1|F1]]). 24075 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Ҡанатлы һүҙҙәр {{{1}}}| {{!}} [[Ҡанатлы һүҙҙәр {{{1}}}|←]] }} |style="text-align:| '''Ҡанатлы һүҙҙәр''' — тотороҡло, [[Афоризм|афористик]], ҡағиҙә булараҡ образлы һүҙтеҙмә, улар телмәргә фольклоҙан күпләп инеп ҡалған, инеүен дауам итә. Әҙәбиәттә лә, фәлсәфәүи, публицистик сығанаҡтарҙа ла осрай, шулай уҡ тарихи, билдәле кешеләр әйткәнде лә шуға индерәләр: мәҫәлән, Аҡмулла әҫәрҙәре ҡанатлы һүҙҙәрҙән тора тип әйтергә лә була. Мортаҙа Рәхимовтың "Работать надо!", "3 тауыҡҡа булһа ла етәкселек итеп ҡарарға кәрәк" тигәне шундайҙарҙан. Башҡортта борондан балаларға тәрбиәне мәҡәлдәр, ҡанатлы һүҙҙәр, әйтемдәр, көләмәстәр, үсекләмештәр, әкиәттәр ҡуша-ҡуша әллә ниндәй фәһемле тарихтар аша, кинәйәләп биргәндәр. Фольклор йыйынтыҡтарында теркәлеп ҡалғандары ғына ла ғүмерең буйы өйрәнеп тә бөтә тәрәнлеген буйламалы түгел, ә яҙылып алынмағаны күпме! Бында беҙ халҡыбыҙ телендә осраған ҡанатлы һүҙҙәрҙе йыйырбыҙ. <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Ҡанатлы һүҙҙәр А|А]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Б|Б]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр В|В]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Г|Г]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ғ|Ғ]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Д|Д]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ҙ|Ҙ]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Е|Е]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ё|Ё]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ж|Ж]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр З|З]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр И|И]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Й|Й]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр К|К]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ҡ|Ҡ]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Л|Л]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр М|М]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Н|Н]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ң|Ң]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр О|О]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ө|Ө]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр П|П]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Р|Р]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр С|С]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ҫ|Ҫ]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Т|Т]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр У|У]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ү|Ү]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ф|Ф]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Х|Х]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Һ|Һ]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ц|Ц]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ч|Ч]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ш|Ш]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Щ|Щ]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ъ|Ъ]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ы|Ы]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ь|Ь]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Э|Э]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ә|Ә]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Ю|Ю]] [[Ҡанатлы һүҙҙәр Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Ҡанатлы һүҙҙәр {{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Ҡанатлы һүҙҙәр {{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория: Ҡанатлы һүҙҙәр ]] </noinclude> e4hz9ehstqm7ngkienou2pytfdkpug0 14 4687 21381 2020-07-05T19:45:16Z ZUFAr 381 "[[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]] Категория..." исемле яңы бит булдырылған 21381 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]] [[Категория:Фольклор]] p9op28xzjepole4wwuss6fem1yyuzyi 0 4688 22105 21771 2020-07-17T15:08:47Z Guram52 494 22105 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Ағиҙелдә аҡ томан(берәйһе мутлашһа, алдашһа әйтәләр) *Ағиҙелдең арьяғында бер энәгә бер һыйыр (ситтән арзан әйбер эҙләп һемәймә). Бында: сыуашса "энә"(Ĕнĕ)- һыйыр. *Ала-танығы ҡалмаған (ойпаланған, насарайған, йолҡошланған); *Алған белмәй, биргән белә; *Алдырыр көн - яҙҙырыр *Алтылағы алтмышта *Ас бет ныҡ тешләй; *Аста ашағаныңды ,туҡта онотма *Ас та түгел, туҡ та түгел, бер өйрәнгәс буҡ та түгел; *Ауыҙын асһа үпкәһе күренеп тора; *Асығауыҙ; *Асыҡҡандан ҡаныҡҡан яман; *Асыр ишегеңде ҡаты япма; *Ат аҙғыны тайға эйәрер *Ат дағалағанда баҡа ботон ҡыҫтырған (һәр кәрәкмәгән ергә ҡыҫылмаһын тип әйтәләр) *Ауыҙыңа бал да май( яҡшы һүҙен ҡушҡан кешегә әйтелә);Ауыр аяҡлы; *Ауыртүләк; *Ауыртмаҫ башҡа тимер таяҡ; *Ашаған белмәй, тураған белә; [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 39ts3lo2j46njhz2mcch1b6wkfao573 0 4689 22107 21477 2020-07-17T17:04:01Z Il-Gil 884 22107 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Балыҡ башынан серей * Балыҡ ҡыуығы hымаҡ еп-еңелhең * Барҙың барлығы тейә, юҡтың юҡлығы тейә; * Бары менән байрам; * Бары– барса, юғы– юҡса *Барған ере–балта һабындай, килгән ере –киле күтендәй; *Батыр яуҙа һынала *Бауырҙы киҫә (хаяһыҙ кеше хаҡында); *Башы– башҡа, аҡылы– башҡа *Башы инһә лә, арты инмәгән; *Баҫымсаҡҡа баҡа ла - айғыр *Бет асыуы тунға; *Бет ҡабығы *Бер аяғын баҫҡансы, икенсеһен эт ашай; *Бет аяғын ҡырҡҡан; *Битенә сиртһәң ,ҡаны һытылып сығырға тора. *Болот яумай - бойороҡ яуа *Борсағы бешмәй; *Бүрәнә аша бүре күргән; *Буш ҡыуыҡ *Бәғерҙе телгеләй (ҡайғы-хәсрәттәр килтереү); *Бәләкәс телгә лә етмәне(бик әҙ тигәнде аңлата); [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 3t0oisygzjledk6ubnbpm0bjpepu1vn 0 4690 21488 21385 2020-07-06T13:24:30Z Һәҙиә 403 21488 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Егет кеше мут булһын, ике күҙе ут булһын(сос, булдыҡлы булһын тигән теләк) *Елгә еленләй; *Еңел-елпе; *Ерек тәртә *Етем ҡайҙа һүҙ шунда, тишек ҡайҙа ел шунда *Ете ятып бер төшкә кермәҫ [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] o8tkwmgib3axupxshozlvm4eb71qijz 0 4691 21481 21434 2020-07-06T11:33:04Z Һәҙиә 403 21481 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Ике ҡарап, бер суҡып(ары-бире эшләгәнгә ишара); *Инәнән ала ла тыуа,ҡола ла тыуа. *Иреп ағып йөрөмә *Ит изгелек ,көт яуызлыҡ. *Итен күр ҙә һурпаһынан төңөл [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 18160iwnn3c9i9sv6ok8om1m7zsq2cf 0 4692 21470 21387 2020-07-06T11:15:47Z Һәҙиә 403 21470 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Йомробаш; *Йүкә телефон; *Йүкә шына; *Йылыға йылан да эйәләй *Йыуаш еңгәгә барайыҡ [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 38aqnn9d920jhnln7qov85nfhdax8g0 0 4693 21507 21482 2020-07-06T14:41:44Z Һәҙиә 403 21507 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Кейеҙ ҡолаҡ; *Кейеменән тараҡан тайып төшөрөлөк (бөхтә) *Кереп ашын ашармын, сығып башын ашармын *Көйһөҙ гармун *Көйө юҡ *Көйөн көйләй; *Күҙенә аҡ ҡара күренмәй *Күҙ көйөгө; *Күрмәгәндең күргеһе килә, күргәндең с-һы....килә *Күрмәгәнен күргән — күн итеген кейгән; *Күшеккән тауыҡ; *Кәкерегә бөгә (нимә тиһәң дә насарға борғанға әйтәләр) *Кәкере ҡайынға терәгән *Кәкерене ҡәбер генә төҙәтә; [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 0322pzfo771ucnedbsbpj5c2cvl9q8h 0 4694 21389 2020-07-05T19:54:57Z ZUFAr 381 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Мал эйәһенә оҡшай *Май сүлмәге тышынан күренә(алҡышлау һүҙе)..." исемле яңы бит булдырылған 21389 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Мал эйәһенә оҡшай *Май сүлмәге тышынан күренә(алҡышлау һүҙе) [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] == О== 8gb3h3upguq1tvkzo5g6ivnqtqy4te5 0 4695 21511 21509 2020-07-06T14:43:30Z Һәҙиә 403 21511 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Осло күҙ (юҡ-барҙы, кәрәкмәгәнде күрә) *Осло ҡолаҡ (юҡ-барҙы, кәрәкмәгәнде ишетә) *Ослотел *Осҡалаҡ [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 7ehxinx55y4xzburih2n9sv7qyuhget 0 4696 21456 21391 2020-07-06T10:09:03Z Guram52 494 21456 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Өйө бейек, өйрәһе һыйыҡ *Өйөр ялҡау == Билдәле кешеләр әйткән ҡанатлы һүҙҙәр == Өс тауыҡҡа булһа ла етәксе булып ҡарарға кәрәк ([[Рәхимов Мортаза Ғөбәйҙулла улы]] - [[СССР|Советтар Союзының]] һәм [[Рәсәй]]ҙең хужалыҡ, дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның беренсе [[Башҡортостан Республикаһы Президенты|Президенты]] (12.12.1993 — 15.07.2010).) [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] iqe6n02si18vzw8idvjw7uym61vp6hd 0 4697 21472 21392 2020-07-06T11:18:31Z Һәҙиә 403 21472 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Танау буйына ҡараған *Тараҡан түрәһе *Тауыҡ кисеп сығырлыҡ *Тауыҡ төшөнә тары ингән; *Тауыҡбаш *Таштан йүкә һуйып булмай; *Тел биҫтәһе - күтән ҡаҫтаһы (йәғни, геморрой менән бер) *Тишек сумаҙандан төшөрөп ҡалдырған *Теле телгә яғылмай *Тел дә яңаҡ *Тишек шоманға ултыртыу *Типһә тимер өҙөрлөк. *Төн сыҡҡансы йөн сыҡҡан *Тырнаҡ аҫтынан кер эҙләй; *Тәртәһе һынған *Тәртәһе ҡыйшайған [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 1jo5mn30clj2qq0gj2zxcq26kxulcib 0 4698 21453 21442 2020-07-06T10:04:00Z Guram52 494 21453 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Хаҡын түләһәләр, бет тиреһенән тун тегергә лә риза *Хәйерсегә ел ҡаршы [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] ib30gfama0z52m6x30r2a68w80szcjh 0 4699 21468 21441 2020-07-06T11:12:41Z Һәҙиә 403 21468 wikitext text/x-wiki == Һ == {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Һалпы яҡҡа һалам ҡыҫтырған *Һейә лә, ҡорота ла белә; *Һеңергә сабыу (аяҡтан йығыу) *Һеркәһе һыу күтәрмәй *Һөйөнсөһенә кәзә ҡолағы *Һыбайлы төшөп ҡарамалы, йәйәүле ятып ҡарамалы *Һыйыр тулаһа аттан яман. *Һыҡраһы һарғайған; *Һыныҡҡа һылтау; *Һыу һөлөгөндәй *Һуйған да ҡаплаған *Һуҡыр тауыҡҡа бары ла бойҙай; [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] bqybyl4a39qzzi1nv0a5ea623hpvcfm 0 4700 21395 2020-07-05T19:57:05Z ZUFAr 381 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Эре бәрәңге ашаған *Эт ҡойроғонан дә кәкре *Эт саба тип бет с..." исемле яңы бит булдырылған 21395 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Эре бәрәңге ашаған *Эт ҡойроғонан дә кәкре *Эт саба тип бет саба. *Эткә —эт эйәләй,беткә —бет эйәләй. *Эйәһеҙ өйгә эт хужа [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 5layqh25c0v9kx3rm8n9dd4s48yxplc 0 4701 21396 2020-07-05T19:57:26Z ZUFAr 381 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Яу үткәс,йоҙроҡ болғамайҙар *Яҡшынан яман тыуһа йүне булмаҫ,..." исемле яңы бит булдырылған 21396 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Яу үткәс,йоҙроҡ болғамайҙар *Яҡшынан яман тыуһа йүне булмаҫ, ямандан яҡшы тыуһа-тиңе булмаҫ [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 022tbjwf4712pqv7zrymd1vv1mfga1u 0 4702 24270 21402 2022-02-13T09:04:58Z ZUFAr 381 24270 wikitext text/x-wiki Хаҡ Тәғәләбеҙ ҡушҡан изге ғәмәл - никах ғәмәлен башҡарҙың икән, ошоноң менән үҙең, ата-әсәң, ҡанбабаларың, Раббыбыҙ алдында кәләшең, тыуасаҡ балаларың өсөн яуаплы бурыс алдың. Рәсүлуллабыҙ, ғәләйһиссәләм, былай тигән: «Ҡатындарға байлығы, дәрәжәһе, сибәрлеге, динлелеге өсөн өйләнәләр. Ҡулың туҙанға батып бөтһә лә, динлеһенә өйләнергә тырыш». «Туҙанға батыу» - динле ҡыҙға өйләнгән осраҡта хатта «ярлылыҡтан ҡулың ҡара эштән бушамаҫ булһа ла» тигәнде аңлата. Әммә кәләшеңдең үрҙә әйтелгән сифаттары булһа, тағы ла яҡшыраҡ. Байлыҡ та, дәрәжә лә, сибәрлек тә - юғалыусан, шулар өсөн генә өйләнгән булһа, динһеҙ, йәғни, хаяһыҙ, ирен ололоҡлай белмәгән ҡатын менән нисек донъя көтөр? Ислам ҡатын-ҡыҙға гүзәл мөнөсөбәт талап итә, һәм уны һис бер диндә булмаған бейеклеккә күтәрә. Әсәләргә, ҡатын-ҡыҙға мөнәсәбәттең иң камил өлгөләрен беҙ Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһмссәләм хәҙистәренән күрәбеҙ. «Камил иманлы кеше ул - холҡо күркәм булғаны, шулар араһындағы иң яҡшыһы - ҡатынына яҡшы булғаны», - тигән Рәсүлуллабыҙ. Исламда никах хайуани хистәрҙән юғары тора, ғаилә башлығы сабырлығы, шәфҡәтлелеге, өй эсендәге ваҡ-төйәк етешһеҙлеккә иғтибар итеп бармауы, асыуын тыя белеүе, киң күңеллелеге менән айырыла. Хатта ҡатынының диндән сыҡмай торған ваҡ-төйәк етешһеҙлектәренә лә бик иғтибар итмәй, матур яҡтарын күрергә тырыша. Ғаиләлә берлек һәм мөхәббәт хөкөм һөрөргә тейеш. Әфәндебеҙ Мөхәммәт ғәләһиссәләм: “Һеҙҙең хәйерлегеҙ – ҡатындарығыҙ өсөн хәйерле булғанығыҙҙыр», - тигән. Ә бына Рәсүлебеҙҙең сәхәбәләренең берәүҙең ҡыҙын никахлағанда әйтелгән кәңәштәр: 1. Ҡәнәғәт була бел, үҙ хәлеңә шөкөр ит. Йәғни, ирең өйгә ни алып ҡайтһа ла - ашар ризыҡ булһынмы, кейем булһынмы - уны иң гүзәл мөнәсәбәт менән, йылы итеп ҡабул ит. Иреңә рәхмәт әйтеп, ризалыҡ күрһәт. Бәхетле ғүмер кисереүҙең беренсе юлы - үҙ хәлеңә шөкөр итеү. Хәленә шөкөр итмәгән, үҙ ҡаҙаныштарынан ҡәнәғәтләнмәгән күңел хозурлыҡ тәмен, ҡәлеб (күңел) рәхәтен тоймаҫ. [[File:Башкирки с детьми в деревне Ябалаклы.jpg|thumb|600 px| Ябалаҡлы ауылында башҡорт ҡатын-ҡыҙы балалары менән]] 2. Иреңә итәғәт ит, ҡушҡандарын эшлә, ҡушмағандарынан тыйыл. Иреңдең ҡолағын һаҡла - ул һинән тик матур, наҙлы ауаздар ғына ишетһен. Шулай итһәң, Аллаһы Тәғәлә һинән разый булыр, һәм йортоғоҙ шатлыҡ менән тулыр. 3. Ирең күрәсәк ерҙәргә ныҡ иғтибар ит. Иреңдең күҙен һаҡла - ул һине бөхтә итеп күрһен, өйөңдөң эсен-тышын бик таҙа тот. Уның күҙенә бысраҡ, ерәнгес нәмәләр күренеүҙән һаҡлан. 4. Иреңдең танауын һаҡла. Йәғни, өйөңдән дә, үҙеңдән дә насар еҫтәр килеп тормаһын, һинән күңеле ҡайтырлыҡ булмаһын. Шуны бел, таҙартыу һәм пакландырыуҙың иң һәйбәт ысулы - һыу. 5. Аш-һыуҙы ваҡытында яҡшы итеп әҙерлә. Сәғәте етеү менән алдына аш ҡуй. Килеп кергән уңайы ашъяулығыңды йәй. Шуны бел, ас кешенең асыуы яман. 6. Йоҡоһон һаҡла. Ҡайһы мәлдә йоҡларға ғәҙәтләнһә, шул мәлгә яҫтығын әҙерлә. Уға кәрәк сағында уят. Йоҡоһо туймау кешене йонсота, тимәк, һөйөү хисе лә юғала. 7. Иреңдең мал-мөлкәтенә һаҡсыл бул. Уның малы - һинең малың. Иреңдең байлығын урынлы ҡуллан, исраф итмә. Был да - һөнәр һәм ҡәҙер күрһәтә белеү. 8. Иреңдең туған-тыумасаһына хөрмәт күрһәт. Уларға иғтибарлы булыуың - иреңдең күңелен күреүең. Уларға хөрмәтең - иреңә хөрмәт күрһәтеүең. Был - кешеләрҙең ҡиммәтен һәм ҡәҙерен белеү. 9. Иреңдең серҙәрен һис кемгә һөйләмә. Әгәр һөйләһәң, уны түбәнһеткән һәм һиңә булған ышанысын юғалтҡан булырһың. Шуның арҡаһында ғаилә нигеҙегеҙ боҙолор. 9. Иреңдең серҙәрен һис кемгә һөйләмә. Әгәр һөйләһәң, уны түбәнһеткән һәм һиңә булған ышанысын юғалтҡан булырһың. Шуның арҡаһында ғаилә нигеҙегеҙ боҙолор. 10. Иреңдең дингә ярашлы һәр әмерен еренә еткереп үтә. Ҡаршылашыуың ыҙғышҡа килтерер һәм ғаиләгеҙҙән тынғылыҡ китер. Шуны ла бел: ирең хәсрәтле саҡта - шатланып, ул шатланғанда көйһөҙләнеп йөрөмә. Тәрбиәһеҙҙәр генә шулай ҡыланыр, һәм ҡылығың уның хис-тойғоһон һанламайһың кеүек тойолор. Балам! Иреңә ни ҡәҙәр ҙур хөрмәт һәм ҡәҙер күрәһәтһәң, үҙеңде шул тиклем һөйҙөрөрһөң. Әйткәндәремдең киреһен эшләһәң, йәһәннәмдә утын булырһың. Заты шундай төркөмдән булған ҡатындарҙың ғаиләһе менән йәһәннәмдең айырмаһы юҡтыр. Бындай ҡатындар менән йәшәү – донъяла уҡ йәһәннәмгә юл тотоу. Ата-бабаларыбыҙ, ирен дәрәжәләмәгән ҡатынды йортоңда тотма, тигәндәр. Бына шундай өгөт-нәсихәт биргән бынан мең йылдан әүәл йәшәгән әсә үҙ ҡыҙына, һәм ул нәсихәттәрҙең, Аллаһ хозурында булғанлыҡтан, һис иҫкергәне юҡ.[https://vk.com/topic-60638160_29007887] [[Категория:Өләсәй һабаҡтары]] [[Категория:Халыҡ педагогикаһы]] ogrbsguguqq6h5qn2mdwhy7o75zutvr 1 4703 21597 21582 2020-07-07T16:59:22Z Guram52 494 21597 wikitext text/x-wiki "ВКонтакте" - "Бәйләнештә" сайтындағы "Башҡорт ҡатын-ҡыҙы" төркөмөнән [https://vk.com/wall-36676061_266036] *'''Мунира Киреева''': Ишеткән күүүп. Ысынлап та, урыҫ һүҙҙәрен башҡортлаштырып алған һүҙҙәр бик күп. Нәслә-на силу, сәпсим, вапшы, сүтәки, әкәйәннай, аҡбәкәт-адвокат, пәләүәт-полевод, палнамушнай- уполномочие, берсидәтел, галаунай,кәнишнә, ыштан, бизмән руссанан ингәнмелер, кантур, шитауат-считавод һүҙенән, духтыр, мискей, самауыр, мысыл-мысль, шуртымамы, кәстрүл, баварушка, кушәнйә, сабакы, мужыбит, нишауа, маладис, кәртүк, ызнакум, безума тиһәләр әсәйҙәр, бәләкәй саҡта оятһыҙ һүҙ тип аңлар инек,сирауна, дачерта һ.б. Шуныһы ҡыҙыҡ, урыҫтар беҙҙең ауылда йоҡларға ятҡас, кемдәрҙер урамда ҡаңғыра икән. Иртәгәһенә улар:" ...башҡорттар урыҫса һүгенәләр икән,"- тип аптырай. Мин: "Беҙҙең халыҡ бөтөнләй һүгенмәй, ундай һүгенеү һүҙҙәре лә юҡ", -тинем, аптырайҙар. Ысынлап та, шулайыраҡ бит инде. Ә инде малдарыбыҙҙың, эт-бесәйҙәребеҙҙең дә исемдәре урыҫса, тотабыҙ ҙа урыҫ исемен ҡушабыҙ. "Шоңҡар","Аҡтүш" һ.б. матур исемдәр ҙә бар бит , нишләптер урыҫса атайбыҙ. Минең бесәйем "Муся", исемен әйтһәң, аңлай. *'''Зульфия Саниева''': Бизума, знамы шулай, ыстрам,знакум, сартауай, тущна, гатауай,бисталкауай,нэсилэ,быркарур, гурыт, сталауай, пасевной,пущта,бинсийэ́, гэзит,эсвит, камфарка,карманай, зараза, абуз, симешкэ,симэнэ,тэпищкэ, силсэуит,персидэтель,биргадир, әбйәщик,нэщэльник, пысих, мишук,афтауыз, буйыз, кирзауай, берзинт, эрзинкэ, прастуй, всирауна, вис, ышкаф,басуда,скаваруд,вэринйэ,пищинйэ,чэйник,скатерка, тваруг,званук,ышторка, браник,барашук,дукэмит,ысправка,калунка,выращ, талчонка, ысволощь,лудырь,бакрывал,кэшилук,заваркы,тилвизор,тимпратурить итэ, умвальник, щутке, савук, ыстакан,каларадский , памуйга түк, лампищка,щётчик,кэрэлин,сэлэркэ... Өләсәйҙең әллә күпме шулай үҙенсә генә итеп әйткән һүҙҙәре иҫкә төштө.... *'''Рамиля Кужакова''': Мин әлҽ лә "ыстырам" (әҙәм көлкөһө тигән мәғәнәлә)тигәндҽ гҽл ишҽтәм олораҡ йәштәгҽләрҙән.Тәүҙәрәк мәғәнәһҽн аңламай инҽм. Урыҫтарҙың стыд и срам тигән һүҙҽнән кҽргән икән. Кҽмдҽлҽр әрләгәндә сумашаш тигәндәрҽн дә ишҽткәнҽм булды. Тағы ла "плаум" (ярты аҡыл мәғәнәһҽлҽр тип аңлайым)һүҙҽн ишҽткәнҽм бар. *'''Мунира Хасанова''': Кәнишнә,мишатлама, ыстырам, вис,биҙрә, өгөрсә(ағайым мәрхүм 35 йәшкә етеп, беҙ кейәүе менән ҡыяр тип һөйләгәнде ишетеп ҡалып, ихластан аптыраған ине, мин ғүмеремдә лә уйламаным шулай тип атала, тип көлгән ине ). Телебеҙгә генә түгел, аңыбыҙға ла шул ҡәҙәр һеңеп киткәндер инде шул һөйләш *'''Гульдар Сынгизова-Сагитова''': был һүҙҙәрҙҽң барыһында ишҽтҽп-ҡулланабыҙ ул,ҡәйнәм мәрхүмәнҽң дә :стиләгә, сумашашный, көйөп китһә гҽрбоуанный (вҽрбовать микән) тип әрләй торғайны *'''Лариса Арсланова''': Әсәйемдең бер ҡыҙыҡ һүҙе ҡалды - сәбйәшкәләр. Нимә аңлатҡанын яңырвҡ ҡына аңланыҡ та, көлөп алдыҡ рәхәтләнеп. Сәбйәшкә -собачка була икән ул * '''Гуля Салимова''': Извунка(усаҡлыҡ),ләпәшкә-(лепешка) һүҙенән алынған мы икән,бесән өйөүҙә ҡуллана торғайнылар *'''Альмира Киреева''': Уй, ыстырам. Ыспакойна ойда ултырам тисам, балниска бар, тизар. Лутсы баксала эшлайем. Куфайткы- фуфайка, тулке- только, фис- весь, жикет- жакет, беркашик- продавец, лафкы- лавка, сипарат- сепаратор, афтыуыз- автобус, калпаса- колбаса, перамник- пряник *'''Забида Азнагулова''': Беҙҙең ауылда бер апай, апайымды күреп ҡайтырға ла дасук юҡ, тип аптыратты бер. Ул ни икән, тим, һорарға уңайһыҙ. Һеңлем аңлатып бирҙе, недосуг - ваҡыт еткереп булмай тигән һүҙ икән *'''Римма Абдрафикова''': Шуфир-шофёр, быраука-пҽрҽулок, ыстанса-станция, үктәбҽр-октябрь, симҽшкә-сҽмҽчки,күп индҽ ул. Әткәйҽм мәрхүм:"Машинник" тип әйтә торғайны, бҽҙ уны машина йөрөтөүсҽ икән, тиһәк, мошҽнник булып сыҡты *'''Магзура Баязитова''': Ҡәйнәм мәрхүмдең лөғәттәренән: ләңке-нянька, шабашка-жевачка, дастуйын ир, балшуфка-полушубок, гермишел-вермишель, эстерәпке, хуты сыҡмай тора, силпа-сельпо, бәлтә, матат-мотоцикл, сәпит һ.б. *'''Рамиля Кужакова''' Тағы ла әсәйҽмдәр һөйләшкәндә кҽмдҽлҽр "кашауар" булып эшләнҽ (кашҽварҙыр),"мин эстҽрәпкҽ булмайым"- тигәндәрҽ иҫкә төштө *'''Римма Абдрафикова''' Ыштубы, нәкәнис, әбижәйт, кәлҽйә(колҽя),эрүмкә, маружный, пистәлит, риҙикүл,әрмҽ,биҙа *'''Марьям Закирьянова''' Минең атайым : "Жри кейәү" - тигән була, минең иптәшемә. Өләсәйем : Һинең касаньең юҡ, тигән булыр ине. Нывыс-"Новость"-порошок стиральный. *'''Римма Абдрафикова''' Дөкәминт, ыстакан, эшләпә, эскәмйә, кәтлит, кәрбит,аннака(однако),әсмүхә, ыскипиҙар,камауай, риҙуан, распускы. Әңкәйҽм:"Әлүбҽйәләй"-,ти торғайны, үҫкәс кҽнә аңланым,"иди,валяй",икәнҽн *'''Паша Тукумбетова''' Наша бабуля говорила бужяк,бужяк,думали,гадали оказалось бюджетник,сестраныкы,зиянтук(зонтик), утканыкы женихы(селезень) ,корованыкы жених(бык)фактурный мануфактур(дорогой товар,материал)нивистка мояныкы(моя сноха),сапсим негудный( плохой),пишкум атлаешь,,аныкы башка круглый(умный), ул Миня ходил,потом уходил кунак был *'''Венера Баймурзина''' Извунка, увырный, солан, сисильник, эшләпә, лудыр, бизума, *'''Сылыу Юлдашбаева''' Улымдың бәләкәй сағы.Тышҡа сығам тип бер була. сыкмайһың, тибеҙ..сығаам, унда инәй бишинйә бирәә, тей..диатез булғас ашатмайбыҙ, ә урыҫ күрше һыйлай икән *'''Мавлиха Узянбаева''' Бабай бөгөн бисалай(весёлый)-ти торған ине әсәй, атай һуҡмыш ҡайтһа *'''Диля Исхакова''' Элегерәк өләсәйем апайымдарҙы яңы уҡыу йылына әҙерләшеп,дәреслектәр һатып алып бирергә булған.Һатыусыға барып:"Балам,йәғәфриә(география),рәхмәтикәң(арифметика) бармы?"-тип һорағанын һаман да көлөп иҫкә алалар.Ағайыма килгән урынлы ерҙәрҙә генә эшләгән кешеләрҙе"Бырхадите(проходите),тауаришлар,бырхадите",-тип ҡаршы алып йөрөгән *'''Розалия Тувальбаева''' Шаван-чабан, даяркы-доярка, бувар-повар, эстинә-стена, сыволош-сволочь, кыраскы-краска, ыштура-штора, түл-тюль, өгөрсө-огурец, тупел-тополь, әбит-обед, палауник-половник, түрке-терка, мисарубҡа-мясорубка, пеләж-пляж, гатауай-готовый, сигәрит-сегорет, кылуп-клуб, виранды-веранда, эсвитер-свитер, һ.б *'''Альфия Абдуллина''' Оласайем картатайымды Бер коне шемпион тип арлай оласай чемпион тугел шпион тиган булам юк шимпион Ти. *'''Шамиль Хуснутдинов''' Самалют- самолёт,вирталют- верталёт,карманай-ҡулъяулыҡ,лигкауай-еңел машина,силсәуит-ауыл советы,папирус- папирос(сигарет),гурытҡа балниска-ҡалаға больницаға,афталафка-автолавка,түнәйәдис-тунеядец,афтабус- автобус *'''Лилия Сабирова''' Өләсәйем,, нирмынсы итһәм башым ауыртала китә"ти торған ине *'''Рамзия Ситдикова''' Шипче, шывала-шипченен иптэше, тип колдерж ине эсэйем. Шипцы, совокты шулай ти ине *'''Гадиля Булякова''' Кәртинкә, кәстүм, кармынай, касар, куфайка, кәртешкә, калдаущик, кибет, кисет, клауын, кәләпүш, каналйа, купис,... qzworzqo1k6ltb21lhu472tpxws4tnf 0 4704 22685 21492 2020-08-03T04:09:31Z Guram52 494 22685 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Ҡалған эшкә ҡар яуа; *Ҡалын елкә; *Ҡара һаҡалың ҡайҙа барһаң да эйәреп йөрөй (ғәйепте икенселәрҙән генә эҙләп йөрөгән алама холоҡло кешегә әйтәләр) *Ҡара тырыш; *Ҡарама тояҡ, ҡарпыш ҡолаҡ; *Ҡата башындай ғына (бик бәләкәй, "Ҡата башындай булһа ла, ҡайһылый эшкенгән); *Ҡатындан ҡатын быуаҙый (бер-береһенән өйрәнә мәғәнәһендә) *Ҡобараһы осҡан; *Ҡолағы ҡарп итеп ҡалды (ишетә һалды); *Ҡолға буйы; *Ҡомо ҡойолған; *Ҡыҙыл ҡар яуғас; *Ҡыл һыйғыһыҙ; *Ҡылтымбый; *Ҡыйыш атып, тура тигеҙә; *Ҡыйышҡа һаплай; *Ҡыҫыҡ сикә; *Ҡыялҡы; *Ҡул арты еңел; *Ҡул арты ауыр; *Ҡулын–ҡулса, ботон–ботса; *Ҡул уйнатыу-һуғышырға әҙер генә торған кеше("Ҡулыңды уйнатма"); *Ҡулы тик тормай; gt0f9yhqlffar9v05emqk1vtbay3537 0 4705 24963 21757 2023-04-10T10:40:11Z Aidar254 420 24963 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Уллы ла илар, улһыҙ ҙа илар *Улым уллы ౼уллы булмай белмәҫ, ҡыҙым౼ҡыҙлы булмай белмәҫ; *Утһыҙ төтөн булмай *Уҡып мулла булмаҫһың, суҡып ҡарға булмаҫһың [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] rmu4v1utdstn18pubcp568ksizbeitx 0 4706 24962 21448 2023-04-10T10:39:37Z Aidar254 420 24962 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Нәһерҙе ҡорота; [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] pz858tc87wx0izcshu5pumk3i8tyqij 0 4707 24964 21451 2023-04-10T10:40:26Z Aidar254 420 24964 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Үтә ҡыҙыл тиҙ уңа [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 90l5amlf4smecgtkfoiup9jlmctovvr 0 4708 21590 21585 2020-07-07T14:43:35Z Тутыйғош 404 21590 wikitext text/x-wiki ==Совет осоро таҡмаҡтары== * [[Таҡмаҡтар/Ленин бабай, коммунизм тураһында|Ленин бабай, коммунизм тураһында]] * [[Таҡмаҡтар/Социалистик илгә һөйөү тураһында|Социалистик илгә һөйөү тураһында]] * [[Таҡмаҡтар/Совет осорондағы һайлауҙар тураһында|Совет осорондағы һайлауҙар тураһында]] * [[Таҡмаҡтар/Социалистик хеҙмәт тураһында|Социалистик хеҙмәт тураһында]] * [[Таҡмаҡтар/Мөхәббәт тураһында|Мөхәббәт тураһында]] * [[Таҡмаҡтар/Вәғиҙә Ҡырымғужина (Хәйбулла районы, Иләс ауылы, 87 йәш)|Вәғиҙә Ҡырымғужина таҡмаҡтары]] [[Категория:Таҡмаҡтар]] r805lnuaoqiiegwk90bpbqscpxebyep 0 4709 21443 21438 2020-07-06T10:00:31Z Guram52 494 21443 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Вәғәҙә — иман * * [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} rqvzdvy6xg2ig6doh3qpkl5t5mzhj2z 0 4710 21515 21479 2020-07-06T14:46:01Z Һәҙиә 403 21515 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Сарбай; *Себен тейһә — "сер-р" итер; *Соҡор елкә; *Сосрандаҡ; *Сыпрандаҡ; [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] aqog9zcrccjfmkvkmy6b4we1gpeqjhs 0 4711 21454 21440 2020-07-06T10:04:25Z Guram52 494 21454 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Әпәйҙән оло булма! * * [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] e3vecu50b4dur7z7acjlmgp8k11r0y6 0 4712 24920 21444 2023-03-30T14:05:38Z Aidar254 420 24920 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 355r429ugkqic1k98otgslmmh6shypw 0 4713 24921 21445 2023-03-30T14:06:09Z Aidar254 420 24921 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 4714 24961 21447 2023-04-10T10:39:20Z Aidar254 420 24961 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 355r429ugkqic1k98otgslmmh6shypw 0 4715 24968 21452 2023-04-21T14:46:39Z Aidar254 420 24968 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 355r429ugkqic1k98otgslmmh6shypw 1 4716 21462 21461 2020-07-06T10:17:10Z Guram52 494 Биттең эстәлеге юйылған 21462 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 4717 24972 24969 2023-04-21T14:48:28Z Aidar254 420 24972 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} *Шимафый *шылдырымский [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 71zf2zulrwt9v7xn9ttli2qjsrmx524 10 4718 21495 2020-07-06T14:25:54Z ZUFAr 381 en Template:Refbegin 21495 wikitext text/x-wiki <includeonly><div class="refbegin references <!-- -->{{#if: {{{1|}}} | {{#iferror: {{#ifexpr: {{{1|1}}} > 1 }} | references-column-width | references-column-count references-column-count-{{{1}}} }} | {{#if: {{{colwidth|}}} | references-column-width }} }}" style="<!-- -->{{#if: {{{1|}}} | {{#iferror: {{#ifexpr: {{{1|1}}} > 1 }} | {{column-width|{{{1}}}}} | {{column-count|{{{1}}}}} }} | {{#if: {{{colwidth|}}} | {{column-width|{{{colwidth}}}}} }} }}"><!-- -->{{#if: {{{indent|}}} | <dl style="text-indent: -{{{indentsize|3.5}}}em;">}}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} </noinclude> 17aeb4ki4hiqghgtn2sw39azjyq3vo9 10 4719 21496 2020-07-06T14:27:13Z ZUFAr 381 "<includeonly></dl></div></includeonly><noinclude>{{template doc|Ҡалып:refbegin/doc}}</noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 21496 wikitext text/x-wiki <includeonly></dl></div></includeonly><noinclude>{{template doc|Ҡалып:refbegin/doc}}</noinclude> ha01hge1fuwu4rgv6amydr5cvvjyust 0 4720 22046 22045 2020-07-16T04:46:22Z Тутыйғош 404 22046 wikitext text/x-wiki '''Ленин бабай, коммунизм тураһында ''' {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> Тәҙрә астым, сыуаҡ төштө,<br> Ҡыҙыл нурҙарын сәсте.<br> Ленин бабай эшселәргә<br> Тура юлдарҙы асты.<br> <br> Еҫле сәскә өҙөлһә лә, <br> Еҫе аңҡый болонда.<br> Ленин үҙе үлһә лә,<br> Исеме халыҡ телендә.<br> <br> Таң таң ата таң яҡтан,<br> Сулпан ҡалҡа йыраҡта.<br> Ленин бабайҙың һүҙҙәре<br> Һис китмәйҙер йөрәктән.<br> <br> Мәскәү ҡалаһына барҙым,<br> Мавзолейҙы күрергә,<br> Ленин бабай юл ҡалдырған <br> Йылға түгел, ғүмергә.<br> <br> Беҙҙең клуб баҡсаһына<br> Ҡыҙыл гөлдәр сәскәндәр.<br> Көн һайын тормошҡа аша<br> Ленин бабай әйткәндәр.<br> <br> Алға тибеҙ, алға тибеҙ,<br> Алға табан барабыҙ.<br> Алға барырға ҡушҡан бит<br> Беҙгә Ленин бабабыҙ.<br> <br> Тәҙрә астым, бойҙай һиптем,<br> Күк күгәрсен туйһын тип.<br> Ленин бабай көсөн түкте<br> Коммунизм булһын тип.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Бейек тауҙың баштарынан<br> Аҡ таш алдым беләүгә.<br> Ленин күтәргән байраҡты<br> Ҡаҡшата алмаҫ берәү ҙә. <br> <br> Тәҙерәмде асып ҡуям,<br> Йәйге көндәр йәмлегә.<br> Ленин бабай васыятын<br> Йәшәтербеҙ мәңгегә.<br> Тымыҡ һыуҙа ярылып ҡала<br> Пароходтың эҙҙәре.<br> Беҙҙең өсөн маяҡ булыр<br> Ленин бабай һүҙҙәре.<br> <br> Ҡыҙарып сыҡҡан ҡояштың<br> Нуры төшә йылғаға.<br> Ленин бабабыҙ сығарҙы<br> Беҙҙең яҡты донъяға.<br> <br> Алмағастың алына,<br> Ҡоштар ҡунған талына.<br> Ленинизм алып килә<br> Коммунизм таңына.<br> <br> Алға тибеҙ, алға тибеҙ,<br> Алға маяҡ ҡуйылған.<br> Коммунизмға киләбеҙ<br> Ленин бабай юлынан.<br> <br> Тракторҙар килә, килә,<br> Тағы ла бар киләһе.<br> Йәшәһен беҙҙең етәксе –<br> Ленин компартияһы.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Һандуғасҡа ем ашатам,<br> Ем ашатам ҡулымдан.<br> Беҙҙе бер кем айыра алмаҫ,<br> Коммунистар юлынан.<br> <br> Бейек тауҙың баштарында<br> Теҙелеп үҫкән әнстәр,<br> Теҙелеп үҫкән әнис кеүек<br> Йәшәһен коммунистар.<br> <br> Алмағастың алмаһын<br> Эшсән халыҡ ашаһын.<br> Тура юлдан етәкләүсе<br> Партиябыҙ йәшәһен.<br> <br> Октябряттән – пионерға,<br> Пионерҙән- комсомол;<br> Комсомолдан – партияға<br> Бәйләнешкән ҡулға-ҡул.<br> <br> Бейек тауҙан күренеп тора<br> Ҡыҙыл флаг нурҙары.<br> Бөтә донъяны балҡыта<br> Коммунизм юлдары.<br> Бейек тауҙың баштарынан<br> Һыҙылып үтә тимер юл.<br> Коммунистар партияһы – <br> Ленин партияһы ул.<br> {{столбцы/конец}} </blockquote> ''Сығанағы: Йырҙар китабы. Башҡортостан китап нәшриәте.<br> Өфө-1968. Өсөнсө баҫма. Төҙөүсеһе Хөрмәт Биҡҡолов.118-119 биттәр'' [[Категория:Таҡмаҡтар]] 7phlorzanz2obgqi7ndopu8jsxa29gg 0 4721 21591 21586 2020-07-07T15:02:22Z Тутыйғош 404 21591 wikitext text/x-wiki '''Социалистик илгә һөйөү тураһында''' {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> Баҡсалағы ағастарҙың<br> Алма икән һигеҙе.<br> Беҙ төҙөгән ил еңелмәҫ,<br> Ҡорос уның нигеҙ.<br> <br> Беҙ алын да кейәбеҙ,<br> Беҙ гөлөн дә кейәбеҙ.<br> Беҙҙең Ватан – гөл баҡсаһы,<br> Шуның өсөн һөйәбеҙ.<br> <br> Ал сәскәле, гөл сәскәле,<br> Ал сәскәле беҙҙең ер;<br> Ер шарында ҡояш кеүек<br> Балҡып тора беҙҙең ил.<br> <br> Ураҡ урған ерҙәрем,<br> Бесән сапҡан ерҙәрем.<br> Йәшәтербеҙ мәңгелеккә<br> Данлы Совет илдәрен.<br> <br> Баҡсаларҙа сәскә ата<br> Шиңмәҫлек ҡыҙыл гөлөм.<br> Гөлдәр кеүек сәскә ата<br> Киң, матур Тыуған илем.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Сапҡан аттай ярһып тора<br> Беҙҙең йәштәр йөрәге.<br> Иркен тормош, тыныс йәшәү – <br> Совет халҡы теләге.<br> Ҡыҙыл флаг уртаһына<br> Ураҡ, сүкеш ҡуйылған.<br> Был бәхетте алалмаҫтар<br> Эшсе синыф ҡулынан.<br> Ҡыҙыл флаг уртаһында<br> Бер сүкеш менән ураҡ.<br> Ҡыҙыл флаг – нурлы флаг<br> Алһын ер шарын урап.<br> <br> Тәҙрә төбөм гөл генә,<br> Ҡына гөлөм бер генә.<br> Рәхәт тормошҡа сығарҙы<br> Бөйөк Октябрь генә.<br> <br> Елбер-елбер ел иҫә,<br> Баҡсаларҙа гөл үҫә.<br> Баҡсалағы гөлдәр кеүек<br> Беҙҙең илебеҙ үҫә.<br> <br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Гөл сәскәле илебеҙ,<br> Гөл сәскәле илебеҙ.<br> Ер шарында ҡояш булып<br> Балҡый беҙҙең илебеҙ.<br> <br> Өй артымда баҡсала<br> Сәскә ата гөлкәйем.<br> Ал сәскәләй матур булып<br> Үҫә тыуған илкәйем.<br> <br> Биҙәкле йүгән кейҙерәм<br> Үҙем менгән аттарға.<br> Һаҡларбыҙ беҙ Совет илен<br> Һис бирмәбеҙ яттарға.<br> <br> Ана килә автомобиль,<br> Тейәгәндәр шинелдәр.<br> Беҙ барабыҙ армияға,<br> Күтәренке күңелдәр.<br> <br> Ҡыҙыл батырҙар булырбыҙ,<br> Өҫкә шинель кейербеҙ.<br> Ҡаршы килгән дошмандарҙың<br> Йөрәктәрен алырбыҙ.<br> {{столбцы/конец}} </blockquote> ''Сығанағы: Йырҙар китабы. Башҡортостан китап нәшриәте.<br> Өфө-1968. Өсөнсө баҫма. Төҙөүсеһе Хөрмәт Биҡҡолов.120-123 биттәр'' [[Категория:Таҡмаҡтар]] 5jf4yetd5z4u485kzztu673rqwv6ey5 0 4722 21587 21502 2020-07-07T14:17:24Z Тутыйғош 404 21587 wikitext text/x-wiki '''Совет осорондағы һайлауҙар тураһында''' {{refbegin|2}} {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> Ҡарлуғастар, һандуғастар<br> Баҫып һайрайҙар талға.<br> Законыбыҙ хоҡуҡ бирҙе<br> Хеҙмәткә, белем, ялға.<br> <br> Олатайы һикһән биштә,<br> Ейән улы – ун һигеҙ;<br> Советтарға һайлағанда<br> Бөтәһе лә бер тигеҙ.<br> <br> Алъяулығы башында,<br> Алъяпҡысы билендә.<br> Ҡатын-ҡыҙҙар тиң хоҡуҡлы<br> Тик Советтар илендә.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Алма бешһә – аллана,<br> Ҡауын бешһә – баллана.<br> Үҙ эшендә үрнәк булған – <br> Депутатҡа һайлана.<br> <br> Һайлауҙарға барабыҙ беҙ<br> Яңы костюмдар кейеп,<br> Депутаттарҙы һайлайбыҙ<br> Ысын күңелдән һөйөп.<br> <br> Ҡыҙыл флагтың ситтәре<br> Биҙәлгән ҡыҙыл суҡлы.<br> СССР-ҙа граждандар<br> Бары тиң хоҡуҡлы.<br> {{столбцы/конец}} </blockquote> {{refend}} ''Сығанағы: Йырҙар китабы. Башҡортостан китап нәшриәте. Өфө-1968. Өсөнсө баҫма. Төҙөүсеһе Хөрмәт Биҡҡолов. 123 бит'' [[Категория:Таҡмаҡтар]] rid4ahlutnw03t6seilgwwpc3sp0734 0 4723 21588 21503 2020-07-07T14:20:44Z Тутыйғош 404 21588 wikitext text/x-wiki '''Социалистик хеҙмәт тураһында''' {{refbegin|2}} {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> Һауаларҙан ишетелә<br> Самолет батырҙары,<br> Һәр бер эштә еңеп сыға<br> Беҙҙең ил батырҙары.<br> <br> Ботинкаһы, ботинкаһы,<br> Ботинкаһы ҡыҙыл суҡ.<br> Ударник булһаң, йөрөйөм,<br> Ударник булмаһаң - юҡ.<br> <br> Ҡыҙарып бешкән алманың<br> Һайланым матурҙарын.<br> Ударник тип беҙ атайбыҙ<br> Колхоздың батырҙарын.<br> <br> Ағиҙелдә аҡ нәмә бар,<br> Аҡ пароход түгелме?<br> Ярышып эшләү, күмәк эшләү<br> Шатландыра күңелде.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Ударниктар эшкә бара<br> Йырлашып та, гөрләшеп,<br> Йырлайыҡ әле, йрлайыҡ,<br> Их, дуҫтарым, берләшеп.<br> <br> Өҫтөмдәге күлдәгемдең<br> Табалманым үҙ ишен,<br> Матурлығыңды арттыра<br> Ударник тигән исем.<br> <br> Мендем тауҙың башына,<br> Исемем яҙҙым ташына,<br> Өйөбөҙҙә - электрик,<br> Ҡырыбыҙҙа - машина.<br> <br> Колхоз ере туғай-туғай,<br> Унда һайрай бер турғай.<br> Тормош иркен, күңелдәр көр,<br> берҙе йырламай булмай.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Урал буйҙары йәмле,<br> Урал һыуҙары тәмле.<br> Урал буйына теҙелгән<br> Колхоз ҡырҙары йәмле.<br> <br> Беҙҙең колхоз байрағы<br> Ебәк менән сигелгән.<br> Байраҡ беҙгә ярыгтарҙа<br> Еңгән өсөн бирелгән.<br> <br> Тау-тау боҙҙар ағып килә<br> Яҙҙың ташыуҙарында,<br> Шатланышып беҙ эшләйбеҙ<br> Колхоз баҫыуҙарында.<br> <br> Өҫтөмдәге күлдәгемдең<br> Табалманым үҙ ишен,<br> Матурлығыңды арттыра<br> Ударник тигән исем.<br> {{столбцы/конец}} </blockquote> {{refend}} ''Сығанағы: Йырҙар китабы. Башҡортостан китап нәшриәте. Өфө-1968. Өсөнсө баҫма. Төҙөүсеһе Хөрмәт Биҡҡолов. 234-235 биттәр'' [[Категория:Таҡмаҡтар]] e1kjcjo1esawylniup6qqlm80nuhhcf 0 4724 22044 21505 2020-07-16T04:44:25Z Тутыйғош 404 22044 wikitext text/x-wiki '''Комсомолдар тураһында''' {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> Ямғыр яуа, томан төшә,<br> Ҡурай еләге бешә.<br> Коммунистарға алмашҡа<br> Йәш комсомолдар үҫә.<br> <br> Ал килтерҙем алы өсөн,<br> Бал килтерҙем балы өсөн.<br> Комсомолдар көрәшәләр<br> Коммунизм даны өсөн.<br> <br> Беҙҙең йырҙар - бөгөнгө,<br> Шулай йырлау күңелле.<br> Йырлап эшләп йөрөүселәр<br> Комсомолдар түгелме?<br> Тауға мендем таң атҡанда,<br> Тал киҫтем ай батҡанда. <br> Тау яңғырай, урман гөрләй<br> Йәштәр эштән ҡайтҡанда.<br> <br> Тау башында аҡ ҡайын,<br> Япраҡ яра яҙ һайын.<br> Япраҡ ярған ҡайын кеүек<br> Беҙ үҫәбеҙ йыл һайын.<br> {{столбцы/конец}} </blockquote> ''Сығанағы: Йырҙар китабы. Башҡортостан китап нәшриәте. Өфө-1968. Өсөнсө баҫма. Төҙөүсеһе Хөрмәт Биҡҡолов. 235-236 биттәр'' [[Категория:Таҡмаҡтар]] hqazxyxuj3a0on2jdeb3bid99azrcuf 0 4725 21589 21584 2020-07-07T14:36:28Z Тутыйғош 404 21589 wikitext text/x-wiki '''Мөхәббәт тураһында''' {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> Аҡлы күлдәк алам, алам,<br /> Алам да һыуға һалам.<br /> Колхозда алдынғы егет<br /> Булалһаң ғына барам.<br /> <br /> Ҡашҡынайымдың ҡараһын<br /> Һыу менән йыуалмаҫһың.<br /> Йәрең комсомолец булһа,<br /> Ғүмергә юғалмаҫһың.<br /> <br /> Ағиҙелдең аръяғында<br /> Колхоздың көтөүҙәре.<br /> Һөйгән йәрең тиң булмаһа, <br /> Ҡыйын көн итеүҙәре.<br /> <br /> Гөлнәфисә күлдәк тегә,<br /> Бармағында уймағы;<br /> Гөлнәфисә, һандуғасым,<br /> Күреп күҙем туйманы.<br /> <br /> Иртә була, кис тә була,<br /> Кискә табан ел була. <br /> Ике күҙем юлда була,<br /> Килеп китһәң ни була?<br /> <br /> Ике матур һыуға бара,<br /> Ем-ем итә силәге.<br /> Беҙҙең колхоздың ҡыҙҙары - <br /> Бешкән ҡурай еләге.<br /> <br /> Һибелә сәстәрем, тарала,<br /> Таралмай буламы ни?<br /> Шундай матур колхоз ҡыҙын<br /> Яратмай буламы ни?<br /> <br /> Аҡлы ситса күлдәгемде<br /> Һаламын да кейәмен.<br /> Үҙе матур, үҙе батыр,<br /> Шуға өҙөлөп һөйәмен.<br /> <br /> Ағиҙелгә һал килгән,<br /> Һал өҫтөндә мал килгән.<br /> Өфөлә юҡ, Мәскәүҙә юҡ<br /> Беҙҙең кеүек пар килгән.<br /> <br /> Ас тәҙерәң, еләк бирәм,<br /> Еләктән ҡайтып киләм.<br /> Алыҫ ерҙе яҡын күреп,<br /> Һине күрергә киләм.<br /> <br /> Егет, егет, тимәгеҙ,<br /> Егеткә һеҙ тиеймәгеҙ:<br /> Матур булһын, аңған булһын,<br /> Шундай ҡыҙҙы димләгеҙ.<br /> <br /> Өфөләргә барған саҡта<br /> Бирҙәүешкә ҡараным.<br /> Һиңә оҡшаған сәскәләрҙе<br /> Түштәремә ҡаҙаным.<br /> <br /> Өфөләргә киткән саҡта,<br /> Дуҫҡай, мине ҡалдырма;<br /> Мин таянған ҡулбашыңа <br /> Яттарҙы таяндырма.<br /> <br /> Баҡсаларға керәмен дә<br /> Ары-бире үтәмен.<br /> Почтальон күренгән һайын, <br /> Һинән хаттар көтәмен.<br /> <br /> Бара ла алмай ҡалдым шул<br /> Киткәндә оҙатырға;<br /> Исмаһам, хат йышыраҡ яҙ<br /> Күңелде йыуатырға. <br /> <br /> Ай түңәрәк, ай түңәрәк, <br /> Түңәрәк булһаҡ ине;<br /> Айҙай булып һин йөрөгән<br /> Ерҙәрҙе күрһәң ине.<br /> <br /> Һағынһам да, һарғайһам да<br /> Түҙер әле йәш күңел;<br /> Айырылһаҡ та ҡушылырбыҙ,<br /> Тик көнө бөгөн түгел.<br /> <br /> Аяғымда һары туфли,<br /> Сандали кейгем килә.<br /> Рәсемкәйең стенала,<br /> Үҙеңде күргем килә.<br /> <br /> Электрик балҡып яна, <br /> Беҙҙең өй эстәрендә.<br /> Иҫтәремдән һис сыҡмайһың<br /> Көндөҙ ҙә, кистәрен дә.<br /> <br /> Һалһам да тар, кейһәм дә тар<br /> Бирсәткәмдең бармағы.<br /> Өҫтәлемдә гөлөм үҫә,<br /> Һин уның бер тармағы.<br /> <br /> Май айының ал сәскәһен<br /> Дуҫҡайыма оҡшатам.<br /> Хаттар аша ҡулың ҡыҫып,<br /> Ҡайнар сәләм оҙатам.<br /> <br /> Ҡулымдағы беләҙегем<br /> Һынмай ҙа, бөгөлмәй ҙә.<br /> Һиңә булған мөхәбәтем<br /> Һүнмәй ҙә, һүрелмәй ҙә.<br /> <br /> Йәш сағымда күкрәгемә<br /> Сәскәләр ҡаҙаманым.<br /> Сөнкт йәшлегемдән матур<br /> Сәскәләр табалманым.<br /> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Ағиҙелдең һыуҙарында<br /> Йөҙҙөрҙөм аттарынды.<br /> Сәғәтенә биш уҡыйым<br /> Ебәргән хаттарыңды.<br /> <br /> Бейек тауҙың баштарында<br /> Эйәрле атҡайҙарым.<br /> Үҙем булып һөйләр әле<br /> Ебәргән хатҡайҙарым.<br /> <br /> Ағиҙелдәрҙе яҡтырта<br /> Атҡайымдың ҡашҡаһы.<br /> Кемдәр булһа ла кәрәкмәй<br /> Һин дуҫымдан башҡаһы.<br /> <br /> Алъяпҡастарым уралды<br /> Сипарат беләгенә.<br /> Күҙҙәремә күренде лә<br /> Ут һалды йөрәгемә.<br /> <br /> Бейек тауҙа сейә булһам,<br /> Ҡыҙарып бешер инем;<br /> Алма булһам, адарыңа<br /> Өҙөлөп төшөр инем.<br /> <br /> Ал бер генә була ул, <br /> Гөл бер генә була ул.<br /> Йән яратҡан, күңел тартҡан<br /> Йәр бер егнә була ул.<br /> <br /> Йәш егеттәр ҡайтып килә<br /> Колхоз баҫыуҙарынан.<br /> Егеттәрҙе һынайбыҙ беҙ<br /> Аяҡ баҫыуҙарынан.<br /> <br /> Ике матур алма өҙә,<br /> Береһе бауҙарға теҙә.<br /> Өҙгәне ул саҡлы түгел, <br /> Теҙгәне эсте өҙә.<br /> <br /> Йәнкәй-йәнәш йөҙҙәреңә<br /> Йөҙ ҡараным, туйманым.<br /> Әллә нурҙан яратылған<br /> Микән, тиеп уйланым.<br /> <br /> Һин дә кеймә аҡтарҙы,<br /> Мин дә кеймәм аҡтарҙы.<br /> Һин дә һөймә, мин дә һөймәм,<br /> Ҡыҙыл гөлөм, яттарҙы.<br /> <br /> Бейек тауҙың баштарында<br /> Һай, үҙем ҡайын булһам,<br /> Мин ҡайындар булыр инем,<br /> Һин былбыл булып ҡунһаң.<br /> <br /> Ал да кейҙем, гөл дә кейҙем,<br /> Ал-һарыһын кеймәнем.<br /> Янам, көйәм, һине һөйәм,<br /> Ташлар өсөн һөймәнем.<br /> <br /> Аҡбуҙ аттың яҡшыһы<br /> Ал сәскәне таптамаҫ;<br /> Ебеп торған егеттәрҙе <br /> Бер китап та маҡтамаҫ.<br /> <br /> Әй, бәғерем, ҡара күҙем,<br /> Ҡара күҙемә генә.<br /> Ҡараһаң күҙемә генә,<br /> Булам үҙеңә генә.<br /> <br /> Ҡара костюмдарың кейһәң,<br /> Ҡыҫып тора билдәрең;<br /> Һине кемдер һөймәһен һуң,<br /> Юҡ килмәгән ерҙәрең.<br /> <br /> Алтын-көмөш уймағым,<br /> Өҫтәлдәргә ҡуйманым.<br /> Хат эсендә барыр инем,<br /> Эстәренә һыйманым.<br /> <br /> Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң<br /> Исемдәре Аҙнабай.<br /> Һөйәһеңме, һөймәйһеңме,<br /> Әйтсе шуны алдамай.<br /> Ҡара һинең күҙҙәрең,<br /> Татлы һинең һүҙҙәрең.<br /> Йәш йөрәгемде елкетә<br /> Һинең нурлы йөҙҙәрең.<br /> <br /> Бөрлөгәнде ашар инем,<br /> Тейә шул тештәремә.<br /> Сәхрә былбылдары булып<br /> Керәһең төштәремә.<br /> <br /> Лимон һарылары тамды<br /> Аҡ сатин күлдәгемә.<br /> Мәңге һүнмәҫ уттар һалдың<br /> Минең йәш йөрәгемә.<br /> <br /> Иртә тороп, тышҡа сығып,<br /> Битем йыуҙым, тирләгәс.<br /> Бигерәк ҡыйын була икән,<br /> Һағынғанда күрмәгәс.<br /> <br /> Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң<br /> Исемдәрен беләһең;<br /> Алһыу матур сәскә тотоп<br /> Төштәремә керәһең.<br /> <br /> Аҡлы ситса күлдәгемде<br /> Йыуып элдем тирәккә.<br /> Хуш, иҫән бул, тигән һүҙе<br /> Тора минең йөрәктә.<br /> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Бейек тауҙың баштарында<br /> Сәскә өҙөп ташланым.<br /> Өҙөлөп хаттар яҙмаҫ инем,<br /> Һағындыра башланың.<br /> <br /> Алма, тиҙәр, алма, тиҙәр,<br /> Алманың ни туҡлығы.<br /> Күңелемдең бер ере буш - <br /> Һин дуҫымдың юҡлығы.<br /> <br /> Ал да булырбыҙ әле, <br /> Гөл дә булырбыҙ әле.<br /> Армиянан бәғерем ҡайтыр,<br /> Бергә булырбыҙ әле.<br /> <br /> Баҡсала гөлдәр бар микән,<br /> Ҡыҙыл микән, ал микән?<br /> Һинең нурлы күҙҙәреңде<br /> Күрер көндәр бар микән?<br /> <br /> Аҡтан алъяпҡыс тектерҙем,<br /> Ҡараны яратмағас,<br /> Һағынһам да түҙҙем инде,<br /> Аралар йыраҡ булғас.<br /> <br /> Аҡлы ситса күлдәгемде,<br /> Ҡарайһа ла, йыумағыҙ.<br /> Ҡош артынан сәләм әйтәм,<br /> Ҡош һайраһа, ҡыумағыҙ.<br /> <br /> Һары һандуғас балаһын<br /> Ҡулдарымда һайратам. <br /> Матурлығы бер ни түгел, <br /> Уңғанлығын яратам. <br /> <br /> Алғынам кеүек күрәм, <br /> Гөлгөнәм кеүек күрәм. <br /> Әллә ниңә бик яратам, <br /> Йәндәрем кеүек күрәм. <br /> <br /> Алһыу гөлөм, алһыу гөлөм<br /> Алһыу гөлдәрем һиңә. <br /> Алһыу гөлөм, таҙа күңелем <br /> Мәңгегә булһын һиңә. <br /> br /> Ҡашың ҡара, ҡашың ҡара, <br /> Ҡашыңа күҙ теймәһен. <br /> Килешмәгән ерҙәрең юҡ, <br /> Һине кемдәр һөймәһен. <br /> <br /> Былбыл булһам баҡсаларҙа<br /> Бер ағас һайлар инем. <br /> Шул ағаста һине маҡтап, <br /> Иртә-кис һайрар инем. <br /> <br /> Алтын тараҡ, көмөш тараҡ, <br /> Ҡуйҙым сәсемде тарап. <br /> Һөйләр инем һүҙҙәремде<br /> Нурлы йөҙөңә ҡарап. <br /> <br /> Өй артындағы баҡсала<br /> Һин тирәк булһаң ине. <br /> Шул тирәктең төптәрендә<br /> Мин еләк булһам ине. <br /> <br /> Алма баҡсаһына кереп, <br /> Алма ашағым килә. <br /> Мин алмаһы, һин сәскәһе<br /> Булып йәшәгем килә. <br /> <br /> Һандуғастың, меҫкенкәйҙең, <br /> Һайрамаған көнө юҡ, <br /> Сәләм әйтеп ебәрергә<br /> Һандуғастың теле юҡ. <br /> <br /> Өфөләрҙән үтер инек, <br /> Барһаҡ Ленинградҡа. <br /> Алыҫ ерҙәргә китәһең, <br /> Хат яҙмай аптыратма. <br /> <br /> Ҡулъяулығымды йыуырға<br /> Зәңгәр күлдәр тапманым. <br /> Башҡаларҙа юҡ күңелем, <br /> Һине һөйәм, аппағым. <br /> <br /> Һары ҡайыш дилбәгәләр<br /> Беҙҙең аттарҙа ғына. <br /> Иртән торһам, ике күҙем<br /> Һеҙҙең яҡтарҙа ғына. <br /> <br /> Ағиҙелдең аръяғында<br /> Үҫә икән бөрлөгән. <br /> Һинең менән мин генә бит<br /> Ҡауыша алмай йөрөгән. <br /> <br /> Эй, дуҫҡайым, сәстәреңде<br /> Ниҙәр менән үрәһең? <br /> Ҡулдарыңа сәскә тотоп<br /> Төштәремә керәһең. <br /> <br /> Йым-йым иткән ал сәскә<br /> Һыу буйында бар микән? <br /> Үҙе матур, үҙе батыр, <br /> Миңә булыр йәр микән? <br /> <br /> Ҡыйылған ҡара ҡаштарың<br /> Ҡарағаттай күҙҙәрең. <br /> Йөрәгемде өҙҙөрәләр<br /> Өҙөлөп әйткән һүҙҙәрен. <br /> <br /> Иртә тороп тышҡа сыҡһам, <br /> Һыу өҫтө күм-күк кенә. <br /> Һин бит минең яҡын дуҫым – <br /> Күҙ нурым кеүек кенә. <br /> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Аттар килә уйнап-уйнап, <br /> Өфө юлдары буйлап. <br /> Һарғайҙы нурлы йөҙҙәрем, <br /> Дуҫҡайым, һине уйлап. <br /> <br /> Алтын эйәр, хәтфә мендәр<br /> Һалдым ерән ҡашҡаға. <br /> Күҙем төшһә, күңелем төшмәй, <br /> Иркәм, һинән башҡаға. <br /> <br /> Һандуғасым талға баҫып<br /> Һайрағаны юҡ ине. <br /> Бер кем өсөн был ҡәҙәр<br />е<br /> Һарғайғаным юҡ ине. <br /> Ағиҙелдән сыҡҡан саҡта, <br /> Ҡамыш алдым ҡамсыға, <br /> Һин дуҫымды оҡшатамын<br /> Гөлдән тамған тамсыға. <br /> <br /> Сукно кейәһеңме һин? <br /> Сатин кейәһеңме һин? <br /> Ихлас күңелемдән һөйәм, <br /> Әҙерәк һиҙәһеңме һин? <br /> <br /> Ике сәғәт бергә һуға, <br /> Береһе һуға минутҡа. <br /> Мин һалманым һине утҡа, <br /> Һин һалдың мине утҡа. <br /> <br /> Ағиҙелдә йөрөһәң ине, <br /> Ҡамыштан кәмә үреп. <br /> Былбыл булып, талға ҡунып, <br /> Һөйләшһәң ине күреп. <br /> <br /> Алма баҡсаһына керәм, <br /> Алма сәскә атҡанда. <br /> Төндә төштәремдә күрәм, <br /> Юғалтам таң атҡанда. <br /> <br /> Ҡыҙыл таҫмалар тағамын<br /> Үҙем менгән аттарға. <br /> Йәштән һөйгән йәркәйемде<br /> Ҡалдырмайым яттарға. <br /> <br /> Автомобиль, туҡта әле, <br /> Минең дуҫым ултырһын. <br /> Яртаҡанға хаттар яҙам, <br /> Һағынғанда уҡыһын. <br /> <br /> Күңелдәрҙе шатландыра<br /> Ҡулды ҡулға бирешеү, <br /> Хаттар яҙһаң, күберәк яҙ, <br /> Хаттар – ярты күрешеү. <br /> <br /> Аҡлы ситса күлдәгемдең<br /> Ысклады ун ике. <br /> И дуҫҡайым, булһаң икән<br /> Ғүмерлеккә минеке. <br /> <br /> Аҡ ҡағыҙҙар киҫеп алдым<br /> Аҡ күлдәк өлгөһөнә. <br /> Бер-ике йыр яҙып һалдым<br /> Һағыныу билгеһенә. <br /> <br /> Һандуғастың һайрауына<br /> Ауыр һулама, дуҫым, <br /> Һандуғасҡа моңло итеп<br /> Үҙем һайрарға ҡуштым. <br /> <br /> Беҙҙең колхоз ҡырҙарында<br /> Гөрләп йөрөй комбайын. <br /> Һин дуҫымдан хаттар көтәм, <br /> Почталар килгән һайын. <br /> <br /> Аҡлы ситса күлдәгемде<br /> Кейһәм ҡараймаҫ микән? <br /> Иҫкән елгә сәләм әйтһәм, <br /> Алып баралмаҫ микән? <br /> <br /> Иртән тороп тышҡа сыҡһам, <br /> Ел иҫә талғын ғына; <br /> Төштәремдә бергә булам, <br /> Уянһам – яңғыҙ ғына. <br /> <br /> Ағиҙелдең аръяғында<br /> Ҡалды ҡара атҡайым; <br /> Ҡалманы ҡара атҡайым, <br /> Ҡалды ҡара ҡашҡайым. <br /> <br /> Ҡаҙ ҡанаттарын һананым, <br /> Теҙелеп ҡағынғанда; <br /> Инде кемдәргә ҡарармын, <br /> Өҙөлөп һағынғанда. <br /> <br /> Бейек тауға менәм әле, <br /> Арыһам да, талһам да; <br /> Алһыу алмам, онота алмам, <br /> Дөрләп утта янһам да. <br /> <br /> Сатин күлдәк киң кәрәк, <br /> Һөйгән йәрең тиң кәрәк; <br /> Һөйгән йәрҙәрең тиң булғас, <br /> Был донъяла ни кәрәк. <br /> <br /> Ҡарар инде, ҡарар инде<br /> Ҡара күҙҙәре менән; <br /> Өҙөр инде үҙәгемде<br /> Матур һүҙҙәре менән. <br /> <br /> Һыу һип, дуҫҡай, гөлдәргә, <br /> Һыу һимпәйсә ҡоротма; <br /> Бергә булған минуттарҙы<br /> Айырылғас та онотма. <br /> {{столбцы/конец}} </blockquote> ''Сығанағы: Йырҙар китабы. Башҡортостан китап нәшриәте. Өфө-1968. Өсөнсө баҫма. Төҙөүсеһе Хөрмәт Биҡҡолов, 397-410 биттәр.'' {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> Беҙҙең урам аҡ балсыҡ, <br /> Бата күрмә, атлап сыҡ, <br /> Һин дә минән артыҡ түгел, <br /> Бер аҙ ғына маҡтансыҡ. <br /> <br /> Алъяпҡысың алһыу-алһыу, <br /> Алһыуға мандың мәллә? <br /> Моңаяһың, зарланаһың, <br /> Выговор алдың мәллә? <br /> Ағиҙелдәр шәп аға, <br /> Тулҡыны ярға ҡаға. <br /> Маһайыуың күберәк икән, <br /> Ысдавать ит сельпоға <br /> Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң <br /> Исемдәре сәғәҙәт. <br /> Йәр һөйәләр, һарғаялар – <br /> Сығарғандар бер ғәҙәт! <br /> Һандуғас һайраған була, <br /> Урын һайлаған була. <br /> Ат туғарып егә белмәй, <br /> Ҡыҙҙар һайлаған була! <br /> Моңло йырлап ебәрәһең,<br /> Баҡсалағы былбылым.<br /> Ыҡ-мыҡ килеп күп йөрөмә,<br /> Һөйәр булһаң - бир ҡулың!<br /> Бейек тауҙың баштарында<br /> Үҫә икән гөлйемеш.<br /> Булһа булһын йән һөйҙөргөс,<br /> Булмаһын йән көйҙөргөс!<br /> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Бик һағынам, бик һағынам,<br /> Бик һағынам. Белмәйһең;<br /> Бик һағынған көндәремдә<br /> Төшөмә лә кермәйһең.<br /> Йәш ғүмерҙе уҙа, тиҙәр,<br /> Уҙғанын күрһәң ине;<br /> Уҙған саҡта тотоп алып<br /> Кәрәген бирһәң ине.<br /> Алы ситса күлдәгемдең<br /> Бал итәге өс кенә;<br /> Бәләкәй тип хурламағыҙ, <br /> Һандуғас та кескенә.<br /> Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң<br /> Исемдәре Илгиҙәр,<br /> Үҙе уҫал, үҙе сибәр,<br /> Күрһәң йәндәрең биҙәр.<br /> Ботинкаһы, ботинкаһы,<br /> Ботинкаһы һыҙыҡлы,<br /> Һөйәмен тип, аламын тип, <br /> Йөрөүҙәре ҡыҙыҡлы.<br /> Бейеүсеһе матур икән,<br /> Исемдәре Гөлйемеш.<br /> Үҙең уртаға сыҡҡанһың, <br /> Үҙең бейергә тейеш.<br /> Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң<br /> Исемдәре Мортаза,<br /> Аяҡ баҫыуҙарың матур,<br /> Гел генә сыҡ уртаға.<br /> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң<br /> Исемдәр Рәфҡәт.<br /> Уйнамаған кешеләргә<br /> Ҡайтырға ла рөхсәт.<br /> Исемең Ниса икән,<br /> Һөйгәнең нисәү икән?<br /> Һөйгәне берәү генә лә, <br /> Һин түгел, бүтән икән.<br /> Ҡулымдағы йөҙөгөмдөң<br /> Исемдәре Ғәлимйән,<br /> Ҡайҙарҙа хеҙмәт итәһең,<br /> Күмпе алған ялунъяң?<br /> Әйҙә, йырла, әйҙә, бейе,<br /> Йырлап. Бейеп күңел ас,<br /> Ниңә беҙгә шатланмаҫҡа,<br /> Тормош күңелле булғас!<br /> Бейе, бейе, бейүсе,<br /> Иҙән буйлап йөрөүсе.<br /> Бейеүсегә һүҙ әйтмәгеҙ,<br /> Бейеүсе шәп – беренсе!<br /> Әйҙә, баҫайыҡ әле,<br /> Бергә баҫайыҡ әле.<br /> Бейейек тә, йырлайыҡ та,<br /> Күңел асайыҡ әле.<br /> Таянабыҙ бөйөргә,<br /> Тотонабыҙ бейергә.<br /> Тыпыр-тыпыр тыпырҙашып,<br /> Әйләнәбеҙ бит бергә.<br /> {{столбцы/конец}} </blockquote> ''Сығанағы: Йырҙар китабы. Башҡортостан китап нәшриәте. Өфө-1968. Өсөнсө баҫма. Төҙөүсеһе Хөрмәт Биҡҡолов. 509-511 биттәр'' {{refend}} [[Категория:Таҡмаҡтар]] h6bx5nbftk4scomytlh1rrbpuxey5vk 14 4726 21513 2020-07-06T14:43:47Z ZUFAr 381 "[[Категория:Фольклор]]" исемле яңы бит булдырылған 21513 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фольклор]] 4swrcm282oj5hv7pwoy7b7hztegmkf7 14 4727 21522 2020-07-06T16:30:40Z ZUFAr 381 added [[Category:Башҡорт ырыуҙары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21522 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡорт ырыуҙары]] 6oxytfnviiz90m6ddn9844zaqgqanrt 14 4728 21523 2020-07-06T16:31:22Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 21523 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 4729 21933 21932 2020-07-13T06:33:56Z Akkashka 410 /* «Дуҫ булышыу» йолаһы */ 21933 wikitext text/x-wiki «Йүрүҙән» гәзитендә донъя күргән мәҡәлә. == «Ҡарға туйы» — байрам тыуы == Редакцияла ғәҙәти эш көнө башланып, сираттағы номерға гәзит полосаһын уҡып ултырғанда телефон шылтыраны. — '''Алло, «Йүрүҙән» гәзитеме? Был район ҡатын-ҡыҙҙар Советы рәйесе Рая Носратуллина. 15 майҙа, йәкшәмбе көндө, Башҡорт Илсекәйендә ҙур байрам — «Ҡарға бутҡаһы» («Ҡарға туйы») була. Шул байрамға бара алаһығыҙмы? Гәзиткә бик шәп материал булыр ине.''' Ниһайәт, беҙ байрам билдәләгән көндө юлға сыҡтыҡ. Көн йонсоу, һалҡын, ямғыр һибәләй. Шофёрыбыҙ, Венер һүҙсән булмаһа лабылай мөләйем генә егет икән. Гәпләшеп килә торғас, Башҡорт Илсекәйенә киоеп еткәнебеҙҙе һиҙмәй ҙә ҡалдыҡ. Ямғыр һибәләп, көн һалҡын тороуға ҡарамаҫтан, ауыл урамдарында байрамса кейенгән йәш-елкенсәк, бала-саға, әбей-һәбей, ҡарт-ҡоро күренгеләй. Ауы лосондағы тау битләүендә лә күҙ яуын алырлыҡ төрлө төҫтәге милли костюмдар кейгән кешеләр төркөмө мәш килә, тирә-яҡҡа төтөн таралғайны. «Жигули» шул яҡҡа йүнәлде. Бик матур урын икән. Тирә-яғы йәм-йәшел, бөҙрә ҡайындар. Ауыл үҙе лә матур урында, тау һыртына һыйынып ҡына ултыра. Йорттары ла, урамдары ла төҙөк күренә... Бына бер төркөм пенсионерҙар — Венера Ҡәнзәфәрова, Рәшиҙә менән Зөһрә Йәһүҙиналар, Рәхилә Ҡорбанғәлиева, Фәймә Зарипова. Элегерәк һәр йылды сәсеү бөткәс, төрлө-төрлө йолалар, ғөрөф-ғәҙәттәре ғәмәлгә ашырылған. Шуларҙан «Ҡарға бутҡаһы» ҙур урын алып торған. Башҡорт Илсекәйе мәктәбенең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, Илсекәй ауыл советы эргәһендәге ҡатын-ҡыҙҙар Советы рәйесе Миңһылыу Абдуллина бер ваҡыт ауылдаштарына «Ҡарға бутҡаһы» байрамын ойошторорға тәҡдим итә. Боронғо йолаларҙы бөгөнгәсә онотмай хәтер һандыҡтарында һаҡлап килгән оло йәштәге инәйҙәр Мәүзифа Бәҙретдинова, Әҙибә Ғиләжева һәм башҡалар уның тәҡдимен хуплай. Ысынлап та, ауылда өлкән быуындан башҡа байрамды үткәреү тәртибен белгән бүтән кеше лә юҡ. ...Байрамға кешеләр ағымы туҡталмай. Хатта тирә-яҡ ауылдарҙан да ҡунаҡтар бар. Хатта тирә-яҡ ауылдарҙан да ҡунаҡтар бар. Тирмән ауыоынан Фәризә Йомаҙилова беренсе булып килеп еткән. Уның боронғо йоланы — «Ҡарға бутҡаһы»н күрергә, өйрәнергә теләге лә, күршеләренә әйтер һүҙҙәре лә бар. Саҡ ҡына түбәнерәк зифа ҡайынға теләктәр яҙылған плакат эленгән: '''<poem> Эй, хоҙайым! Ямғыр яу, иген үҫһен тау-тау! Өҫтәлдәребеҙ мул булһын! Тамағыбыҙ туҡ булһын! Өҫтөбөҙ бөтөн булһын! Күңелебеҙ киң булһын! Йөҙөбөҙ көләс булһын! Бала-саға һау булһын! Мал-тыуар ишле булһын! Күгебеҙ аяҙ булһын! Донъялар имен булһын! Рухыбыҙ һынмаһын! Күңелебеҙ ҡараймаһын! Өмөтөбөҙ өҙөлмәһен!'''</poem> Шунан уйындар башланып китә. Оло-оло инәйҙәр, йәштәр, балалар, мәктәп уҡыусылары, студенттар зифа ҡайын тирәләй «Аҡ ҡайын»ды йырлай. Күмәк йыр алыҫтарға яңғырай... Байрамбикә (алып барыусы—тәрбиәсе Зилә Хөрмәтуллина — Ишморатова) балаларҙы түңәрәк уртаһына саҡыра. «Ҡоштар бейеүе» «Ҡаҙҙар, ҡайтығыҙ!» «Ҡарға бутҡаһы» көйөнә түңәрәк буйлап йөрөү ҙә, ҡоштарҙы саҡырыу ҙа иғибарҙы йәлеп итте. '''<poem> Ҡарҡылдашып килегеҙ, Һеҙгә бутҡа бирербеҙ. Йомошобоҙ күп түгел — Йылға уңыш теләгеҙ! Ҡарғалар, килегеҙ! Етһен һәр береһенә, Етһен һәр икеһенә. Һеҙгә лә булһын, Беҙгә булһын, Теләгеҙ, ҡоштар, Йылдың уңышын. Ҡош-ҡош, китегеҙ, Ҡоҙғондар, ҡарсығалар! Бер күҙегеҙгә япраҡ, Бер күҙегеҙгә тупраҡ! Атаң-инәң үлгәндер, Бесәй барып күмгәндер!'''</poem> Унан һуң ямғыр теләй башланылар: '''<poem> Ҡарғалар, килегеҙ! Баҡсаларҙа алмағас Ҡороно ямғыр яумағас, Баҡсаларҙа һис тә йәм юҡ, Ямғыр яуып тормағас. Ямғыр! Яу! Яу! Яу! Ҡарғалар! Һеҙ ҙә тапбеҙҙең кеүек Йыйылып һыйланығыҙ. Ямғыр яу, теләгеҙ, Ҡабул булһын теләгегеҙ! Ямғыр, яу! Иләкләп бир, Силәкләп бир Хайуандар бәхетенән! Сабыйҙар бәхетенән! '''</poem> Түңәрәк уртаһына боронғо йолаларҙы онотмайынса бөгөнгө көнгә тиклем күңел түрҙәрендә һаҡлаған өләсәйҙәр, әбей-апайҙар сыға, балалар менән үҙҙәре уйнаған уйындар ойоштора. Балалар «Алырым ҡош, бирмәм ҡош», «Ҡаҙҙар, ҡайтығыҙ!» уйындарын шундай күңелле башҡарҙы. «Инә ҡош» бер генә балаһын да «төйлөгән»гә, «убырлы ҡарсыҡ»ҡа бирмәне. «Бала ҡоштар» өсөн алышта «инә ҡоштар» еңеп сыҡты. «Фантик алыу» уйыны ла, «Дуҫ булышыу» йолалары ла йәм өҫтөнә йәм өҫтәне. Тормоштоң әсеһен-сөсөһөн үҙ елкәләрендә татыған, колхозда эшләп хаҡлы ялға сыҡҡан инәйҙәр мәңгегә дуҫ булышты*, бер-береһенә аҫыл бүләктәр биреште. Тирмән ауылынан килгән ҡунаҡ Фәризә Йомаҙилова байрамды алып барыусы Байрамбикәне — Зилә Хөрмәтуллинаны дуҫ итте — ул муйынындағы муйынсағын сисеп алып бүләк итте. Дуҫ буышҡандар, әхирәттәр бүләктәрен ҡотлап, бейеште... «Ҡарға бутҡаһы»ның тағы бер әһәмиәтле яғы бар. Ул — таланттар бәйгеһе Өфө ҡалаһындағы Рәми Ғарипов исемендәге Башҡорт гимназия-интернатында уҡыусы айһылыу Абдуллина, балалар баҡсаһы мөдире Тәнзилә Миһранова, уҡытыусы Римма Ханова һ. б. моңло тауыш тары менән күңелдәрҙе әсир итһә, оло инәйҙәр, йәш ҡыҙҙар, килендәр, айырыуса Стәрлетамаҡ мәҙәниәт техникумының хореография бүлеге студенты Нәсимә Йәһүҙина оҫта, дәртле бейеүҙәре менән һоҡландырҙы. «Ҡарға бутҡаһы»нда иң йәш уҡыусыларҙың береһе, 5-се класс уҡыусыһы Илгиз Таймаҫов уйындың башынан аҙағына тиклем түңәрәк уртаһында булды — үҙен оҫта фантик таратыусы йәки төрлө һөнәрҙәр күрһәтергә «яза» биреүсе итеп күрһәтте. Уның әмеренән бер кем дә тайпылманы, йырламайынса, бейемәйенсә, шиғыр, әкиәт һөйләмәйенсә ҡалманы. «Дуҫлыҡ» кооперативы етәкселәре лә әүҙем ҡатнашты. Ә Илсекәй төп мәктәбенең математика уҡытыусыһы Ансар Ғөзәйер улы Ғайсаров байрамды музыкаль биҙәүгә тос өлөш индерҙе. Оҫта гармунсы ла икән ул. Тау битләүенең бер ситендәрәкҙур ҡаҙан аҫҡандар, шул ҡаҙан тирәһендә ике кеше мәж килә. Улар — ашнаҡсылар, тары бутҡаһы бешереү оҫталары Барый Зарипов менән Мөғтәбәр Хәкимов. Ҡыҙҙар йырлай: '''<poem> Тирәклектән үтә төшә Яҙғы ҡояш нурҙары. Ҡарға бутҡаһына сыҡҡан Беҙҙең ауыл ҡыҙҙары. Ҡаҙандарҙа бутҡа бешә, Бутыр-бутыр итәлер. Ағас башында ҡарғалар "Ҡарҡ-ҡарҡ" итәлер. Ағастарҙан ағастарға Бутҡаларҙы һалабыҙ. Һеҙҙең өсөн, ҡошҡайҙар, Ҙур байрамдар ҡорабыҙ. Ҡарға әйтә: ҡарр-ҡарр, Ҡарғатуйға барр-барр. Сәй-май алып бар-бар, Шәкәрен дә һалып ал-ал... Ҡарға әйтә: ҡарр-ҡарр, Ҡарғатуйға барр-барр. Ҡарғатуйға бармағандың Күңеле булыр тарр-тарр.'''</poem> Һәммәһе лә ҡаҙан тирәһенә йыйыла. Шунда уҡ буйлап йәйелгән ашъяулыҡ өҫтөндә төрлө ризыҡ, тәм-том ҡуйылған. Һәр кем табын тирәләй урын ала. Мулла Сәхәүетдин Бәҙретдинов, оҫтабикәләр Мәмдүха Хәкимова, Сания Ғиззәтова иҫәндәр именлегенә, әрүахтар рухына аяттар уҡыны. Хәйер-саҙаҡа тараттылар. Һөткә бешкән ҡаймаҡлы тары бутҡаһы бик тәмле булды. Ҡаҙан төбөндә ҡалған бутҡаны, иң изге теләктәр әйтеп, ҡарғалар өсөн ағас олондарына, төптәренә буяп, һалып сыҡтылар... Йәнә уйын-көлкө, йыр-бейеүҙәр, халыҡ мәҡәлдәре, табышмаҡ-йомаҡтарға маһирҙар бәйгеләре... Илсекәй ауыл советы эргәһендәге ҡатын-ҡыҙҙар Советы рәйесе Миңһылыу Абдуллина, уйындарҙы алып барыусы Байрамбикә — Зилә Хөрмәтуллина «Ҡарға бутҡаһы» байрамын ябыҡ тип иғлан итә һәм, изге байрам иҫтәлеге тип, ҡунаҡтарға бүләктәр тарата. Илсекәй ауыл хакимиәте башлығы Илһам Ильяс улы Таймаҫов та ситтә ҡалманы, ауылдаштарын, күрше ауылдарҙан килгән ҡунаҡтарҙы изге байрам менән ихлас ҡотланы, һәммәһенә һаулыҡ, бәхет, тыныс тормош теләне. Халҡыбыҙҙың матур йолаларын тергеҙеүгә, уны ойоштороуға күп көс һәм тырышлыҡ һалған уңған ҡатын-ҡыҙҙар — уҡытыусы, ҡатын-ҡыҙҙар Советы рәйесе Миңһылыу Абдуллина, тәрбиәсе Зилә Хөрмәтуллина, бухгалтер Илфира Йомағужина, ауыл советы хакимиәтенең эштәр башҡарыусыһы Гөлшат Ғиләжева-Дмитриева, клуб мөдире Мәҙинә Сисәнбаеваларға ҙур рәхмәт белдерелде. Илһам Ильяс улы бер төркөм пенсионерҙарҙы, яңғыҙаҡтарҙы бушлай «Йүрүҙән» гәзитенә яҙҙырырға вәғәҙә бирҙе. Был — социаль яҡланмаған кешеләр өсөн ҙур бүләк булыр тине ул. Тимәк, бәхетлеләр ошо йылдың икенсе ярыт йылынан «Йүрүҙән»де алдырып уҡыясаҡ. Хакимиәт башлығы һөйләүенсә, тормош һәр саҡ байрамдарҙан ғына тормаҫ, алда ҙур эштәр тора: ауылды төҙөкләндерергә, төҙөргә, сәсеүлектәрҙе тәрбиәләргә һәм башҡа эштәр башҡарырға кәрәк. Илсекәйҙәр һынатмай: эшләй ҙә, ял да итә беләләр. '''Сығанаҡ''' * ''Зилә Ғәббәсова'' «Ҡарға туйы» — байрам тыуы, «Йүрүҙән» гәзите, 1994 йыл, 28 май, 1 июнь, № 42, 43 == '''«Ҡарғатуй» ''' == «Ҡарғатуй» һәм «Ҡарға бутҡаһы» бер-береһенән нимәһе менән айырыла, тиерһегеҙ? Бар шул айырмаһы. «Ҡарға бутҡаһы»н айырым бер ауылда үткәргәндәр. Ә «Ҡарғатуй» — ул бер аймаҡҡа ҡараған ике йәки бер нисә ауылдың бер-беренә ҡунаҡҡа йөрөү маҡсатында ойошторолған байрамы. Бер көн мәҫәлән, Башташ (Илсекәй) ауылы Ҡарағолдар менән Урмансыларҙы саҡырһа, бер аҙҙан, ҡунаҡ ашы — ҡара ҡаршы принцибынан сығып, Урмансылар Башташ һәм Тирмән ауылы йәштәрен саҡырған. «Ҡарғатуй» ҙа «Ҡарға бутҡаһы» байрамы кеүек, киңерәк һәм тәрәнерәк эстәлекле итеп, ауылдар араһында ярыш кеүек, ойошторолған. Һәм ул йәш-елкенсәктең үҙ-ара танышыуына, дуҫлашыуына, хатта ғаилә ҡороуына ярҙам иткән. Уйын-көлкө, һәләттәр танытыу майҙанына әүерелгән бындай байрамдар. == '''«Дуҫ булышыу» йолаһы''' == Атайым менән бер туған Сәүиә апайым Шәһадатова (Фәссәхетдинова) тыуған ауылыбыҙ Илсекәйгә (Башташҡа) ҡайтһа, гел генә «Ғәзизә дуҫым», «Ғәлиә һандуғасым», «Миңдефәйә туғаным», «Ғәфиә серҙәшем» тип хәбәр һөйләр ине. Һәм ғүмер бары ошо шәп дуҫлыҡ ҡанунына тоғро булып йәшәне, әле лә, ҡайтһа, күстәнәстәрен, бүләктәрен тотоп, «һандуғасы» Ғәлиә апайға бара, уны күрмәй китмәй. Осрашһалар, һөйләшеп һүҙҙәре бөтмәй. Үрҙә әйтелгәнсә, «Ҡарға бутҡаһы» йәки «Ҡарғатуй», «Кәкүк сәйе» кеүек йола байрамдарында ҡыҙҙар, үҙ-ара бүләк бирешеп, бер-береһе менән «дуҫ», «һандуғас», «туған», «серҙәш», «әхирәт» булышҡандар. [[Категория:Йолалар]] b3eck5azsnvlnbarslnqkjka16ouf7y 0 4730 22288 21772 2020-07-22T23:03:25Z 62.133.162.153 22288 wikitext text/x-wiki {{столбцы}} {{столбец}} <blockquote> [[File:Вагиза Кырымгужина. Башкортостан, Хайбуллинский район, д. Иляс.jpg|мини|слева| Вәғиҙә Ҡырымғужина. Башҡортостан, Хәйбулла районы, Иләҫ ауылы]] Бейек тауҙың баштарында<br> Кемдәр таяҡ ташлаған?<br> Беҙ, бәхетһеҙ балаларға,<br> Герман һуғыш башлаған.<br> Һалдаттарҙың барған юлы<br> Ике яғы канаулы<br> Германнар, күкрәк кирмәгеҙ,<br> Ваҡытығыҙ һанаулы.<br> Тауға менһәм - тау бейек,<br> Түбән төшһәм – татырлыҡ.<br> Быйыл беҙгә ьик ауырлыҡ,<br> Алла бирһен сабырлыҡ.<br> Осоғоҙ, ҡаҙлар, осоғоҙ,<br> Колхоз ҡырлары бойҙай,<br> Сәсем бөртөкләре ...<br> Гел ҡайғылар бирҙе Хоҙай.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Урамдарҙы йәмләндерә<br> Алмағас бейекләре.<br> Уф тиһәм һауаға сыға<br> Күкрәгем көйөкләре.<br> Ян, йөрәгем, ян, йөрәгем,<br> Ян, йөрәгем, түҙәрмен.<br> Янһаң, йөрәк, ян көслөрәк,<br> Түҙәлмаһам, үләрмен.<br> Ағиҙелдең алҡынына<br> Ат бәйләнем һалҡынына.<br> Килмә ҡаршы, ҡабынырһың<br> Йөрәгем ялҡынына.<br> Ағиҙелдән пароход килә, <br> Күренмәй томан көндә.<br> Ни күрәһем, маңлайыма <br> Яҙылған тыуған көндә.<br> Һыу буйында йөргәнемдә<br> Бер таш табып алдым биләүгә.<br> Күкрәк моңдарымды һөйләр инем<br> Үҙем кеүек булған берәүгә.<br> Әйләнде лә һыуға төштө<br> Баҫып һыу алған ташым.<br> Ни күрһә лә, күрәр инде<br> Күрәргә ҡалған башым.<br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Йүгереп мендем тау башына,<br> Ултырҙым аҡ ташына.<br> Тағы ла ниҙәр бирәр икән<br> Хоҙай минең башыма.<br> Бейек тауҙар башларында<br> Ҡара бойҙай күп әле.<br> Тағы ла ниҙәр барҙыр <br> Башларымдың күрәһе.<br> Өҫтөмдәге күлдәгемдең <br> Еңләре ҡыҫып тора.<br> Әллә ниңә ошо йылда<br> Эсләрем бошоп тора. <br> Эҫеүалла, уф тип әйтеп,<br> Сығып киттем тышларға.<br> Минең кеүек моңаймайҙыр,<br> Һауалағы ҡоштар ҙа.<br> Алмағастың ботағына<br> Элеп ҡуйыр шәлем юҡ, <br> Алдан бирмәгән бәхетте<br> Тартып алыр хәлем юҡ.<br> Ятыр инем, йоҡлар инем<br> Диваныма буй төшөп.<br> Ятһам, йоҡоларым килмәй,<br> Төрлө яҡтан уй төшөп. <br> </blockquote> {{столбец}} <blockquote> Аҡ күгәрсен менән күк күгәрсен<br> Йүгерә-килә юл менән.<br> Аҡылһыҙ ҙа бәндә түгел инем,<br> Аҡылларым бөттө уй менән.<br> Хаттар яҙҙым ултырып, <br> Аҡ ҡағыҙҙы тултырып.<br> Хаттар китте, үҙем ҡалдым<br> Яҙған ерҙә ултырып.<br> Үҙем илайым, үҙем йырлайым, <br> Үҙем гәрәбә теҙәм, <br> Хәсрәт күлләрендә йөҙәм<br> Сабырлыҡ менән түҙәм.<br> Мәрйен алырбыҙ әле, <br> Епкә теҙербеҙ әле.<br> Кеше түҙгән хәсрәткә<br> Беҙ ҙә түҙербеҙ әле.<br> Ағиҙелдән ағып килә<br> Зөләйхә тигән ҡамыш.<br> Таң елдәре менән килә<br> Моңайма тигән тауыш.<br> {{столбцы/конец}} </blockquote> [[Категория:Таҡмаҡтар]] i1cio5nrry4zrc586mt7r6hg6aravzq 10 4731 21601 2020-07-07T19:00:57Z ZUFAr 381 "<includeonly>{{poem-on|{{{1}}}||{{{width|}}} }}{{#tag:poem |{{{2}}}}} {{poem-off|{{{3|}}} }}</includeonly><noinclude>{{doc}} Категори..." исемле яңы бит булдырылған 21601 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{poem-on|{{{1}}}||{{{width|}}} }}{{#tag:poem |{{{2}}}}} {{poem-off|{{{3|}}} }}</includeonly><noinclude>{{doc}} [[Категория:Форматлау|{{PAGENAME}}]]</noinclude> e8tlhronwflelr4m6y1eenhgtzo6arf 10 4732 21602 2020-07-07T19:02:17Z ZUFAr 381 "<includeonly>{| align=center {{#ifeq: {{{4|+}}} | {{{4|-}}} ||style='background-color:ghostwhite'}} |- | {| class=poetry style='background-colo..." исемле яңы бит булдырылған 21602 wikitext text/x-wiki <includeonly>{| align=center {{#ifeq: {{{4|+}}} | {{{4|-}}} ||style='background-color:ghostwhite'}} |- | {| class=poetry style='background-color:transparent;margin:3ex 10ex 5ex;font-family:Cambria,Constantia,serif;font-size:120%;{{#if:{{{3|}}}|{{#iferror:{{#expr:{{{3|0}}}+1}}||width:{{#expr:32+{{{3|1}}}*4}}ex}};}}' |- | {{#if:{{{1|}}} |<h4 style="text-align:left;border-bottom:1px solid #aaa">{{{1}}}</h4> |<h4 style="text-align:left;border-bottom:1px solid #aaa">* * *</h4> }}{{#if:{{NAMESPACE}}||__NOTOC____NOEDITSECTION__}} {{#if:{{{2|}}}|<br /><p>''{{{2}}}''</p>}} <br /></includeonly><noinclude> [[Категория:Форматлау]] </noinclude> 60k6chim06qj5le4irqd3gaf5jrrmnw 10 4733 21603 2020-07-07T19:03:35Z ZUFAr 381 "<includeonly><br />{{#if:{{{1|}}}|<div style='text-align:right'>''{{{1|}}}''</div>|}} ---- |} |}</includeonly><noinclude> Категория:..." исемле яңы бит булдырылған 21603 wikitext text/x-wiki <includeonly><br />{{#if:{{{1|}}}|<div style='text-align:right'>''{{{1|}}}''</div>|}} ---- |} |}</includeonly><noinclude> [[Категория:Форматлау]] </noinclude> ickkb5vn8iuxhm4tfbaki5lde8tvydf 14 4734 23964 23963 2020-12-08T19:53:47Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23964 wikitext text/x-wiki [[Категория:Салауат районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 0ontv94ckesj36l55a58smshqes1fnh 14 4735 23954 23953 2020-12-08T19:49:00Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23954 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] qr2j65ltq6a00k49zazb64q06gj3cd3 1 4736 21614 2020-07-08T03:01:33Z Тутыйғош 404 "* Зөфәр, бында әле өҫтәйһе куплеттар бар ине. Әлеге үҙгәртеүҙән һуң күренеш ара..." исемле яңы бит булдырылған 21614 wikitext text/x-wiki * Зөфәр, бында әле өҫтәйһе куплеттар бар ине. Әлеге үҙгәртеүҙән һуң күренеш аралы, һуҙынҡы килеп сыҡҡан.--[[Ҡатнашыусы:Тутыйғош|Тутыйғош]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Тутыйғош|әңгәмә]]) 08:01, 8 июль 2020 (+05) eaa6q5h23ui26whg7ugm6yj0700m4gt 0 4737 22585 21750 2020-07-29T15:35:56Z Тутыйғош 404 22585 wikitext text/x-wiki '''''Фольклорсы яҙмалары''''' '''Көньяҡ Урал... Ҡуйы урмандар менән ҡапланған күк Ирәндек һырттары, һары таллы, көмөш һыулы йәмле Һаҡмар. Диңгеҙҙәй тулап, аҡ тулҡындар ҡағып, офоҡтарға йәйелгән гүзәл Талҡаҫ... Был хозур яҡ - бөрйән ырыуы башҡорттарының атайсалы Баймаҡ булыр.''' Ҡарап туймаҫлыҡ гүзәл тәбиғәт күренештәре йөрәктәрҙә йылы хистәр уята, күңелдәргә бөтмәҫ илһам һәм дәрт бирә. Шуғалыр ҙа, был төбәк халҡы борон-борондан йыр-моңға әүәҫлеге, сәсәнлеге менән дан тотҡан. Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәтенә оло таланттар биргән илһамлы төйәк бит ул Баймаҡ. Атаҡлы Ғәбит һәм Хәмит сәсәндәр, Совет осоронда оло ижад юлына сыҡҡан күренекле шағирҙәребеҙҙән Батыр Вәлид, Хөсәйен Ҡунаҡбай, Нәжиб Иҙелбай, Абдулхаҡ Игебаев, танылған композиторҙар Хөсәйен әхәмәтов, Рәүеф Мортазин, данлыҡлы ҡурайсылар Ғиниәт Ушанов, Ғата Сөләймәнов, бейеүселәр Мөхәммәт Иҙрисов, Рәшиҙә Туйсина, Әнүәр Ишбирҙин, талантлы актер Хәмзә Ҡурсаев, йырсы Рамаҙан Йәнбәков, баянсы Редик Фәсхетдиновтарҙың исемен республикала белмәгән кеше юҡтыр, моғайын. Был исемлекте төрлө өлкәләрҙә эшләгәнтиҫтәләрсә ғалимдар исеме меннә тултырһаҡ, Баймаҡтың таланттарға бай яҡ икәнлегенә һис берәүҙә шик ҡалмаҫтыр, тип уйлайым. Халҡыбыҙҙың музыкаль классикаһына ингән күп кенә йырҙар һәм көйҙәр, данлыҡлы эпик ҡомартҡылар ошо төбәктә ижад ителгән. Үҙенең бай фольклоры менән был регион революцияға тиклем үк күп ғалимдарҙың иғтибарын йәлеп иткән. Кудряшов, Паллас, Лепехин, Покровский, Рыбаков кеүек танылған рус ғалимдары бөрйән ырыуы башҡорттары араһында төрлө тикшеренеү эштәрен ошо регионда башҡарған. Бында М. Буранғолов, Л. Лебединскийҙар айырыуса уңышлы эшләй. Тәүге фольклорсыларыбыҙҙың береһе, Башҡортостандың халыҡ сәсәне Мөхәмәтша Буранғолов ошо төбәктә йәшәгән Ғәбит сәсән менән Хәмит ҡурайсынан бик күп көйҙәр, ҡобайырҙар, риүәйәттәр яҙып ала. Уларҙы матбуғатта сығарыу өсөн көс һала. Лев Николаевич Лебединский башҡорт музыкаһын Баймаҡ яҡтарында табылған ифрат бай материалдар иҫәбенә тулыландыра һәм уларҙы китап итеп баҫтырып сығара. 50-се йылдарҙан башлап Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты фольклор йыйыу буйынса махсус экспедициялар ойоштора башланы. Һуңғы йылдарҙа был эш тағы ла йәнләнә төштө. Йыл һайын фольклорсылар отряды республикабыҙҙың төрлө райондарына, шулай уҡ башҡорттар йәшәгән күрше өлкәләрҙә халыҡ ижады әҫәрҙәрен йыйырға сыға. Былтыр институт фольклорсылары Баймаҡ районында уңышлы эшләп ҡайтты. Әммә ҡыҫҡа ына ваҡыт эсендә беҙ бөтә районды айҡап ала алманыҡ. Ә эҙләнеүҙәр был төбәктең фольклор әҫәрҙәренә ифрат бай булыуын күрһәтте. Шуға күрә беҙ быйыл да шул яҡтарҙа эшләргә булдыҡ. Ҡорос атыбыҙ ун ике сәғәт үтеүгә, беҙҙе Баймаҡ еренә алып килде. Ленин исемендәге колхоз — беҙҙең беренсе туҡталыш урыныбыҙ. Колхоз етәкселәренең кәңәше буйынса лагерҙы Сыңғыҙ ауылында ҡорорға булдыҡ. Был ауыл һаҡмар буйында урынлашҡан. Ҡыйыҡтары шифер йәки ҡалай менән ябылған ҙур-ҙур өйҙәр, төҙөк кәртә-мхаталар халыҡтың мул тормошта йәшәүе хаҡында һөйләй. Палаткаларҙы ҡорорға тура килмәне беҙгә. Йомарт күңелле кешеләр, ауылда буш торған өйҙө асып, шунда йәшәп торорға рөхсәт итте. Шул уҡ кисте эште лә башланыҡ. Өйҙән сығыу менән ҡыҙыҡлы табышҡа юлығабыҙ. Бер төркөм йәштәр, гармунға ҡушылып, йырлап үтеп бара. Һүҙҙәренә ҡолаҡ һалабыҙ: '''Сыңғыҙ көйө, Сыңғыҙ көйө,'''<br> '''Сыңғыҙ көйө матур көй.'''<br> '''Һүнеп барған күңелдәрҙе'''<br> '''Дәртләндерә торған көй.'''<br> '''Беҙ урамдан үткән саҡта,'''<br> '''Асыулана ағайҙар.'''<br> '''Асыуанмағыҙ, ағайҙар,'''<br> '''Беҙ китәһе малайҙар.'''<br> Бәй, был - Сыңғыҙ йәштәренең үҙ йыры булып сыҡты түгелме? Егеттәрҙе туҡтатып, йырҙың авторын һорайбыҙ. — Кем сығарғанын белмәйбеҙ, әммә һалдатҡа киткәндә йырлайбыҙ инде, - тиҙәр. ...Элекке рекруттар йыры иҫкә төшә. Сағыштырып ҡараһаң, ике арала оҡшашлыҡтар табырға мөмкин. Мәҫәлән, икенсе куплет рекруттар йырынан үҙгәртелмәй алынған. Айырма шунда, борон һалдатҡа китеүселәр йыры хәсрәт-һағыш менән сорналған булһа, бөгөнгө призывниктар йырында дәрт һәм ҡайнар хистәр таша. Шуға көйҙә мажор тондар өҫтөнлөк итә, текст оптимистик мотивтар менән һуғарылған. Боронғо ижад төрөнөң ошо рәүешле яңыса яңғырауы, яңы формала йәшәүе ҡыуаныслы хәл, әлбиттә. Халыҡ ижадының ҡоромаҫ шишмә булыуын раҫлаған мөһим бер күренеш был. Йәштәр менән әңгәмәләшеп китәбеҙ. Йырлаған йырҙары, уйнаған уйындары менән ҡыҙыҡһынабыҙ. Ҙур ихласлыҡ менән улар беҙгә "Өс таған", "Сылбыр" исемле бейеүле уйындарҙы күрһәтте. Гармун тауышына байтаҡ кеше йыйылып китте. Дәртле бейеү көйөнә таҡмаҡ әйтеп ебәрҙеләр: '''Сыңғыҙ менән Буранбайҙың'''<br> '''Юл буйҙары ҡомалаҡ.'''<br> '''Сыңғыҙ ауылы ҡыҙҙары'''<br> '''Йомғаҡ кеүек тумалаҡ.'''<br> Егеттәрҙең төртмә таҡмағына ҡыҙҙар ҙа яуапһыҙ ҡалманы, көлөшкән тауыштарҙы күмеп, куплет яңғыраны: '''Һин дә матур үҙеңә,'''<br> '''Мин дә матур үҙемә.'''<br> '''Һыуға төшкән тауыҡ кеүек'''<br> '''Күренәһең күҙемә.'''<br> Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ҡара-ҡаршы таҡмаҡ әйтеш ошо урында өҙөлөп ҡалды. Кешеләрҙең һөйләүе буйынса, элегерәк таҡмаҡ әйтешеү йәштәр араһында киң таралған булған. "Хәҙерге йәштәр эстрада көйөнә борғоланыуҙы яҡшыраҡ күрә, элекке матур-матур уйындар онотолоп бара инде" тиҙәр олораҡтар, үкенеп. Уларҙың һүҙҙәренә ҡолаҡ һалаһың да, уйға ҡалаһың: ә беҙ шул уйындарҙы оноттормаҫ өсөн берәй сара күрәбеҙме һуң? Клуб работниктарының был турала уйлап ҡарағандары бармы икән? Дәртле йәштәр менән хушлашып, ҡайтыу яғына юл алабыҙ. Беҙҙе магнитофондан яңғыраған көнбайыш рок музыкаһы оҙатып ҡала... * Икенсе көн иртә менән ауыл буйлап таралабыҙ. Музыка белгестәре Риф Сөләймәнов менән Найлә Михнева ҡурайсылар, йырсылар эҙләп китә, ә мин ауылдың иң оло кешеләренә юл алам. 88 йәшлек Әбдрәхим Рәжәпов олатайҙың өйө. Аҡ һаҡаллы, теремек кенә ҡарт ишек аса. Ни йомош менән йөрөгәнемде белгәс, йәнләнеп китә: — Бик хуп, улым, ниәтең изге икән. Кәрәк эш, кәрәк эш. Йәштәргә фәһем булырҙай нәмәләр күп ул боронғоларҙа. Атыу ғәмһеҙерәк йәшәй башланылар. Донъяуи хәлдәр менән ҡыҙыҡһынмай, кәрәкһеҙгә кәйеф-сафа ҡороуға бирелеп баралар. Әбдрәхим бабай үҙенең һүҙҙәрен көйлө шиғыр - мөнәжәт менән йөпләп ҡуя: '''Иждиһат итмәсә кеше,'''<br> '''Фани донъясы белән,'''<br> '''Әфләтүндәй булса да ул'''<br> '''Бән аны назан беләм.'''<br> Көйләп бөткәс, мәғәнәһен аңлата: — Йәғни, тыштан ялтырап торһа ла, фани донъя менән ҡыҙыҡһынмаған әҙәм наҙан була. Ә бит ишетеп-күреп торола, ғүмерен тәккә сарыф итеп йәшәгәндәр күбәйә. Араҡы шауҡымы көсәйеп китте. Хөкүмәтебеҙҙең яңы ҡарарын ишетеп, ҡыуанып торам әле. Сәпсим бөтөрөргә кәрәк эскелекте. Атыу әбей-һәбейенә тиклем араҡыға саҡырыша башланы. Үҙе әйткәнсә, "донъяуи хәлдәр" тураһында бер аҙ ғәпләшеп алғас, Әбдрәхим бабайҙан әкиәт һөйләүҙе үтенәм. Оҙаҡ өгөтләттәрмәй, ул "Көләшә батыр", "Айһылыу менән Көнһылыу" исемле эпик сюжетлы ике әкиәт һөйләп ташланы. Үҙе уларҙы "ҡараһүҙ" тип атаны. Ике әҫәр ҙә бығаса күренмәгән оригиналь материал булып сыҡты. Әкиәттән йырҙарға күсәбеҙ. Әбдрәхим олатай бик үҙенсәлекле итеп "Бөйрәкәй" йырын башҡарҙы, бер нисә мөнәжәт әйтеп күрһәтте. Унан һүҙебеҙҙе боронғоға борабыҙ. Элекке йолалар, ғөрөф-ғәҙәттәр тураһында һөйләшәбеҙ, ауыл тарихына ҡағылабыҙ, колхозлашыу осорон, һуғыш йылдарын иҫкә алабыҙ. Ҡыығыраҡ тойолған материалды мин ҡуйын дәфтәренә, магнитофон таҫмаһына теркәп барам. Оҙаҡ ҡына ултырып, байтаҡ материалдар яҙып алғас, Әбдрәхим олатайҙың тәҡдиме буйынса, ауылдың тағы бер аҡһаҡалы Рыҫҡужа Туйсинға йүнәләм. Рыҫҡужа бабайға быйыл 75 йәш тула икән. Ул - һуғыш һәм хеҙмәт ветераны. башҡорт кавалерия дивизияһында хеҙмәт иткән. Ордены, миҙалдары бар. Әйтеүенә ҡарағанда, элек ҡурайҙа "нисауа ғына" уйнаған. "Хәҙер теш бөттө, тын ҡурыла", — ти. Шулай ҙа бер нисә көй уйнауҙан баш тартманы. Унан "Шаһибәрәк", "Сибай", "Таштуғай", "Буранбай" көйҙәренең тарихын яҙып алдым. Дәртләнеп китеп, Миңлебикә апай ҙа байтаҡ таҡмаҡ әйтеп ташланы. Туйсиндарҙан һуң Уразбаева Мәрфүға, Буранғолова Хәмдиә, Биҡҡолова Ишбикә апайҙарҙа булдым. Уларҙан бик күп йырҙар, таҡмаҡтар, мәҡәл һәм әйтемдәр яҙып алдым. Р. Сөләймәнов һәм Н. Михнева ла һәйбәт табыштар алып ҡайтты. Уларҙың материалдары араһында үҙенсәлекле көйҙәр, оригиналь йыр бар ине. Бер-беребеҙҙе уңышлы көн, бай материалдар менән ҡотлайбыҙ. Күтәренке кәйеф менән Фәүзиә апайыбыҙ әҙерләгән табынға ултырабыҙ. Әммә эшебеҙ бөтмәгәйне әле. Алдан һөйләшеп килешкәнсе, беҙ колхоз үҙәге Тауылҡай ауылына урындағы халыҡ менән осрашырға барырға тейешбеҙ. Ҡаранғы төшөп, шәмгә ут алғанда, беҙ Таулыҡай ауылында инек. Киске эштәрен тамамлап, халыҡ клубҡа йыйылды. Ауыл эшсәндәренә үҙебеҙҙең эштәребеҙ тураһында, ниндәй маҡсат менән йөрөүебеҙҙе әйтәбеҙ. Сыңғыҙ ауылында йыйылған материалдарҙы тыңлатабыҙ. Һуңынан "Йәмғиәттә үҙ-үҙеңде тотоу", "Башҡорт халҡының музыкаль мираҫы" тигән темаларға лекциялар уҡыйбыҙ. Осрашыу кисәһе Баймаҡ профтехучилищеһә уҡыусылары тарафынан әҙерләнгән концерт менән тамамлана. Был кисә ике яҡ өсөнө дә файҙалы булды. Икенсе көн Таулыҡайҙа эшләүе беҙгә күпкә еңелгә тура килде. беҙҙең сығыштарыбыҙ ҙа ауыл эшсәндәре өсөн эҙһеҙ үтмәгәндер, тип уйлайбыҙ. Экспедицияның эше ошо рәүешле уңышлы ғына башланып китте һәм, әйтергә кәрәк, аҙағына тиклем ыңғай барҙы һәм һөҙөмтәле булды. * Фольклор экспедицияһының тәүге көндәренә мин оҙағыраҡ туҡталдым. Уҡыусылар беҙҙең эште тулыраҡ күҙ алдына баҫтырһын тигән маҡсаттан сығып эшләнде был. Башҡа көндәр ҙә шул рәүешле үтте. Ҡайһы бер ауылдар беҙҙе күберәк ҡыуандырҙы, ҡайһылары аҙыраҡ. Әммә бер ауылдан да табышһыҙ, буш ҡул китмәнек. Ленин исемендәге колхоздан һуң беҙҙең маршрут Карл Маркс исемендәге, Фрунзе исемендәге, "Һаҡмар" колхоздары, "Сибай", "Ирәндек" совхоздары аша үтте. Бөтәһе егермегә яҡын ауылда материал йыйҙыҡ. Ошо ауыларҙа йәшәгән һәм күңелдәрендә халыҡ ижады ҡомартҡыларын ҡәҙерләп һаҡлаған ҡайһы бер кешеләргә туҡталып китеүҙе кәрәк тип һанайым. Таулыҡайҙа, мәҫәлән, беҙҙе айырыуса Исхаҡова Ғөбәйҙә инәй һөйөндөрҙө. Клубтағы осрашыуҙан һуң ул бик оҙаҡ ҡына хәтер һандығын байҡаған, күп нәмәләрҙе иҫенә төшөргән. Икенсе көндө беҙгә ифрат ҡиммәтле материалдар яҙҙырҙы. Айырыуса боронғо ғөрөф-ғәҙәт, йолалар һәм балалар фольклоры буйынса мәғмәттәр ҡыҙыҡлы булды. Буранбай ауылында йәшәүсе ҡурайсылар Фәррәх Аралбаев, Ғүмәр Үтәбаев ағайҙарҙан байтаҡ ҡына инструменталь көйҙәр, йырҙар яҙып алдыҡ. Беренсе Этҡол ауылында ла һәйбәт табыштарға юлыҡтыҡ. Ғәҙелбаев Ғиниәт ағай менән һөйләшеү бик һөҙөмтәле булды. Ул Нәбиулла Ғәҙелбаев сәсәндең улы булып сыҡты. Ғиниәт ағай ҙа йор һүҙле, алсаҡ күңелле кеше ине. Ул беҙгә үҙенең байтаҡ шиғырҙарын уҡытып ишеттерҙе, йырҙар һәм көйҙәр яҙҙырҙы, уларҙың легендаларын һөйләне. Ошо уҡ ауылда йәшәгән хеҙмәт һәм һуғыш ветераны Хисмәтуллин Фитрат ағай менән беҙ былтыр ҙа осрашып күп кенә йырҙар һәм көйҙәр яҙып алғайныҡ. Был юлы уның улы Фаил менән дә таныштыҡ. Фаил бына тигән өзләүсе икән. Атаһының ҡурайына ҡушылып, ул беҙгә өзләп күрһәтте. Бик оригиналь дуэт килеп сыҡты. Яҙмыш юлдары Хәсәнова сәмиғә инәйҙе лә Кесе Эйек буйынан ошо ауылға алып килгән. бала саҡтан күңеленә һеңгән тыуған яҡ моңдары менән бер рәттән ул был яҡта үҙ иткән йыр-көйҙәрҙе лә оҫта башҡарҙы. Йыр-моңға булған мөнәсәбәтен ул ошондай поэтик юлдар менән аңлатып ҡуйҙы: '''Кесе Эйекә буйы, һай, бүтегә,'''<br> '''Ат тояҡайларын да күтәрә,'''<br> '''Был ғына йыр беҙгә тәсбих түгел'''<br> '''Әҙерәкүәҙерәк күңел дә күтәрә.'''<br> Сәмиғә инәй менән хушлашып, Беренсе Этҡол урта мәктәбенә юлландыҡ. Беҙгә ошо мәктәптең әҙәбәитә уҡытыусыһы Ҡолмурзина Зөбәйҙә Зәйнулла ҡыҙы меннән осрашырға тәҡдим иткәйнеләр. Бына әле шул осрашыуға өмөт итеп киләм. Зөбәйҙә Зәйнулловна эш урынында булып сыҡты. Әҙәбиәт кабинетын яңы уҡыу йылына әҙерләү менән мәшғүл. Бүлмәгә күҙ йүгерткәс үк, бында үҙ эшенә ихлас бирелгән кеше эшләүен тояһың. Стенала Башҡортостан әҙиптәренең ҙурайтылған портреттары, кәшәтәләрҙә уларҙың китаптары, төрлө альбомдар. "Башҡорт халыҡ ижады"ның да күп томдары күренә. Беҙҙе үтә ҡыуандырғаны - балалар тарафынан йыйылған бай фольклор материалдары булды. Зөбәйҙә Зәйнулловна уҡыусылар күңелендә халыҡ ижадына ҡарата мөхәббәт тәрбиәләй алған. Ауыҙ-тел ижадына бағышланған тиҫтәләрсә альбомдар - бының шаһиты. Йотлоғоп уларҙы аҡтарам. Материалдарҙың нисек йыйылыуы тураһында һорайым, тәжрибәле уҡытыусының эш стиле менән ҡыҙыҡһынам. — Халыҡ ижадын өйрәнеүгә программа буйынса бик аҙ ваҡыт бүленә. Дәрестәрҙә генә әллә ни ҙур эш башҡарып булмай, шуға күрә факультатив занятиеларҙа ҡулланам, - тип һөйләй Зөбәйҙә Зәйнулловна. - Фольклор һөйөүселәр түңәрәге ойошторҙоҡ. Түңәрәк ағзалары халыҡ ижады әҫәрҙәрен йыя, жанрҙар буйынса төркөмләп, альбомдар төҙөй. Ауыҙ-тел ижадына арналған кисәләр үткәрәбеҙ, лекциялар әҙерләйбеҙ. Ҡурайсылар, сәсәндәр, йырсылар менән осрашыуҙар ойошторабыҙ. Теге йәки был жанрға арналған аҙналыҡтар үткәрәбеҙ. Таҡмаҡтар аҙналығы, мәҫәлән, айырыуса йәнле үтте. Нисегерәк ойошторҙоғоҙ тиһегеҙме? Тәүҙә мәктәп линейкаһында таҡмаҡтар тураһында дөйөм лекция уҡылды. Унан һәр класҡа айырым тема тәғәйенләп, шул темаға таҡмаҡтар йыйырға ҡушылды. Йыйған таҡмаҡтарынан һәр класс альбом төҙөргә һәм уларҙы үҙенсәлекле итеп башҡарырға тейешле ине. Аҙна аҙағында йомғаҡлау кисәһе үтте. Балалар үҙҙәре лә таҡмаҡтар уйлап сығарғайны. Оло таҡмаҡ әйтеше булды. Ниндәй һәйбәт башланғыс! Балаларҙы туранан-тура ижадҡа йүнәлтеү ҙә бит был. Әҙәбиәт уҡытыусыларына Зөбәйҙә Зәйнулловнаның методын мотлаҡ үҙләштерергә кәрәктер тип уйлайым. Мәктәптәр тураһында һүҙ сыҡҡас, шуны ла әйтмәй булмай: районда Зөбәйҙә Ҡолмурзина кеүек энтузиастар аҙ әле. Беҙгә, мәҫәлән, Беренсе Этҡол мәтәбенән тыш, тик Ярат, Иҫке Сибай, Йомаш, Күсей мәктәптәре генә фольклор материалдары менән ярҙам итә алды. Башҡа мәктәптәрҙә халыҡ ижадын йыйыу юлға һалынмаған әле. Ҡаратал ауылына юл алабыҙ. Был ауылда 97 йәшлек Шәрифулла Ҡасҡынов исемле аҡһаҡалдың йәшәүе, уның әкиәттәр һәм ҡиссалар һөйләргә оҫта булыуы тураһында һөйләгәйнеләр. Дөрөҫөн әйтергә кәрәк, шул ҡәҙәр оло йәштәге кешенең хәтере теүәл булырына һәм беҙгә ярҙам күрһәтә алырына ышанып та етмәгәйнек. Әммә яңылышҡанбыҙ икән. Шәрифулла олатай бик зиһенле, теремек булып сыҡты. Ул боронғо башҡорттарҙың ғөрөф-ғәҙәттәре, йолалары тураһында бик ҡиммәтле мәғлүмәттәр бирҙе, байтаҡ легендалар һәм риүәйәттәр һөйләне, әһәмиәтле ике ҡисса яҙҙырҙы. Йомаш ауылында йәшәүсе Иҫәнов Сәфиулла ағай менән осрашыу ҙа бик һөҙөмтәле булды. Хеҙмәт һәм һуғыш ветераны Сәфиулла ағай - ауылдың абруйлы кешеһе. Ул тыуған яғына мөкиббән ғашиҡ, һәр тауҙың, һәр йылғаның, һәр түбәнең исемен, тарихын белә. Башҡалар ҙа бутамаһын һәм онотмаһын өсөн, тирә-яҡтағы тау-түбәләргә таштар ултыртып, исемдәрен яҙып сыҡҡан. Тәбиғәт өсөн ул бик ныҡ көйөнә. Химик ашламалар менән һаҡһыҙ эш иткән яуаплы кешеләрҙе битәрләй, фермаларҙан аҡҡан бысраҡтың Һаҡмарға төшөүе өсөн борсола. Йылға буйҙарында көтөү йөрөткәнгә һәм шул арҡала ағастарҙың ҡороуына эсе боша. Уның менән килешмәү мөмкин түгел. Был хәлдәрҙе беҙ күп урындарҙа үҙ күҙебеҙ менән күрҙек. Сәфиулла ағайҙың һүҙҙәре раҫ, районда тәбиғәтте һаҡлау мәсьәләһен күтәрергә һәм тейешле саралар күрергә күптән ваҡыт. Сәфиулла ағай үҙе йыйған фольклор һәм этнографик материалдарҙан тиҫтәгә яҡын альбом төҙөгән. Уларҙы ҡарап сығыу өсөн генә лә миңә бер эш көнө китте. Боронғо риүәйәт һәм легендалары, мәҡәл-әйтемдәре беҙҙең өсөн айырыуса әһәмиәтле булды. Ошо уҡ ауылда йәшәүсе скрипкасы Зәйнулла Ҡайыпов ағайҙан Риф Сөләймәнов дүрт тиҫтәгә яҡын көй һәм йыр яҙып алған. Улар араһында оригиналь әҫәрҙәр ҙә бар. Оҫта скрипкасыны беҙ Иҫке Сибай ауылында ла осраттыҡ. Һуғыш һәм хеҙмәт ветераны Әһли Сөләймәнов ине ул. Әһли ағай — музыкаға йәне-тәне менән бирелгән кеше. Скрипкала ғына түгел, ҡурайҙа ла, баянда ла, мандолинала ла һәйбәт уйнай. Ауылдың халыҡ инструменттары оркестрына етәкселек итә. Уҡыусыларҙы ҡурайға өйрәтә. Беҙ унан бик күп көйҙәр һәм йырҙар яҙып алдыҡ. "Сибай" совхозының Татлыбай бүлексәһендә йәшәүсе Хәйбуллин Салауат ағай ҙа беҙҙе ҡыуандырҙы. Бик күп көйҙәр белгән оҫта ҡурайсы булып сыҡты ул. Беҙгә ул бығаса ишетелмәгән байтаҡ көйҙәр яҙҙырҙы, уларҙың тарихын һөйләне. "Ирәндек" совхозына ҡараған ауылдарҙа ла ҡиммәтле табыштарға, яҡшы кешеләргә юлыҡтыҡ. Советтар Союзы Геойы Тәфтизан Миңлеғоловтың тыуған ауылы Күсейҙә осрашыуҙар бигерәк тә иҫтәлекле һәм һөҙөмтәле булды. Был тирәлә борон-борондан йыр-моңға әүәҫ, сәсән кешеләр йәшәгән. Әле лә беҙ шундай кешеләрҙе осраттыҡ. Шуларҙың береһе - Исламов Ғәйнетдин ағай. Ул ҡурайҙа оҫта уйнай, бик күп легендалар һәм риүәйәттәр белә. Үҙе лә шиғырҙар яҙа, бәйеттәр сығара. Әйиергә кәрәк, художестволы әҫәр булараҡ, улар шаҡтай һәйбәт эшләнгән һәм ыңғай тәьҫир ҡалдыра. Ғәйнетдин ағайҙың ауылдашы Әлимә Ишкилдина апай ҙа бик һәләтле кеше. Ул яттан бик күп таҡмаҡтар, шиғырҙар белә. Үҙе лә матур-матур шиғырҙа яҙа. Ошондай һәләтле кешеләргә ҡарайһың да: "Бар, бар әле беҙҙә сәсәндәр!" тип ҡыуанаһың. Ошо урында уйға ҡалам. Сәсәндәр булғас, ниңә һуң уларҙың бәйгеһен ойоштормаҫҡа? Ҡаҙаҡтарҙа ундай традиция күптән бар. Аҡындар ярышы унда оло байрамға әүерелә. Унда күпме таланттар асыла, күпме кеше ижадҡа йәлеп ителә. Йомабай Иҫәнбаев, Ғәзиз Әлмөхәмәтов исемендәге конкурстар үткәргән һымаҡ, сәсәндәр бәйгеһе ойоштороу республикабыҙҙың культура тормошонда ҙур ваҡиға булыр ине. Егерме биш көн ваҡыт күҙ асып йомғансы үтеп тә китте, экспедиция срогы тамамланды. Уның һуңғы көнө халҡыбыҙҙың традицион байрамы - һабантуйға тура килде. Кинәнеп милли уйындарҙы күҙәттек, һәүәҫкәр артистарҙың сығыштарын ҡараныҡ. Һәм тағы ла: "Ниндәй талантлы халыҡ йәшәй Баймаҡта!", тип һоҡландыҡ. Бай фольклор материалдары менән бергә Ирәндек буйынан йылы тәьҫораттар алып ҡайттыҡ. Халыҡтың ҡунаҡсыллығы, ихласлығы беҙҙе хайран итте. Район һәм хужалыҡ етәкселәренән башлап, урамда уйнап йөрөгән балаларға тиклем беҙгә ярҙам күрһәтергә тырышты. Эшебеҙҙең уңышлы булыуы мотлаҡ халыҡтың беҙгә ҡарата булған мөнәсәбәтенә бәйле. Рәхмәт һеҙгә, ярҙамсыл һәм ҡунаҡсыл Баймаҡ халҡы! '''''Авторы — Берйән Байымов, СССР Фәндәр академияһының Башҡортостан филиалы тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының ғилми хеҙмәткәре. "Совет Башҡортостаны" гәзите, 1985 йыл, ноябрь, 264-265-се һандар.''''' [[Категория: Фольклор]] 9grhjjav6rf3mqq7amq6pseiilt6whi 0 4738 21742 21741 2020-07-09T04:01:53Z Guram52 494 21742 wikitext text/x-wiki [[File:Atriplex spp Sturm29.jpg|thumb|Atriplex spp Sturm29]] '''Алабута''' - уның япраҡтары ла, орлоғо ла тәмле. Күп микроэлемент та, аҡһым да сығанағы. Өлгөргән үҫемлектәрҙе иҙәнгә туҡыма түшәп, аҫҡа ҡаратып бәйләп ҡуялар. Ҡойолғанын йыйып алып, һаҡларға һалалар. Ҡулланыр алдында алабута орлоҡтарын, әселеген бөтөрөр өсөн, бер нисә сәғәт һыуҙа тоталар.Алабута орлоҡтарынан бешерелгән бутҡа ҡарабойҙай тәменә оҡшаған. Ул колитты, үт ҡыуығы сирҙәрен дауалай Биш-алты көн алабута бутҡаһы ашаһаң, үт ҡыуығы дискинезияһы, эс ауыртыуҙар бөтәсәк, ауыҙҙан насар еҫ килеү ҙә туҡтар, тирегеҙ таҙарыр, йөҙөгөҙ алһыуланып китер. Алабута япраҡтарын йыуып, ҡуҙғалаҡ кеүек турайҙар ҙа, бер нисә картуф, фрикаделька янына ашҡа һалалар. Бик тәмле аш килеп сығыр! Бигерәк тә ҡаймаҡ һалып тороп ебәрһәң! Нур терапияһынан һуң, бигерәк тә ҡорһаҡ тирәһендә булғанда, алабутаны ныҡлы ышаныс менән ҡулланырға кәрәк. Уның менән эске органдарҙың барлыҡ туҡымалары яңыра. Алабута ҡаты бронхиттарҙы дауалай, нерв системаһы эшен нормалләштерә, паркинсон менән интеккән кешеләрҙә тремор туҡтай, быуындар һыҙлауы баҫыла. Бына һиңә сүп үләне! Етмәһә, тәмле үҙе! [[Category:Башҡортса]] [[Category:Башҡорт аштары]] [[Category:Бутҡа]] [[Category:Алфавит буйынса рецептар]] cdxl7asspcwn73gb5p6hmd9f1mdekbg 0 4739 21835 21834 2020-07-11T07:28:51Z Akkashka 410 21835 wikitext text/x-wiki ''«Йүрүҙән»'' гәзитенең '''Еребеҙ — һыуыбыҙ''' рубрикаһынан == Түбәләҫ ырыуы == Түбәләҫ ырыуы легендаһының бер нисә варианты бар. Түбәләҫ ырыуына ҡараған алты ауылдың һәр береһендә аттар юғалыуы, уларҙы эҙләп килеп, яңы ерҙәр үҙләштерелеүе тураһында төрләндереберәк риүәйәт бәйән ителә. Шулай итеп, «ерҙәр үҙләштерелә» тибеҙ. Ул осорҙа ырыуҙарҙың һаман да үҙ-ара ыҙғыштары, бәрелештәре туҡталмаған була. Әллә тышҡы дошмандар һаман һөжүм итеп торғандармы: монголы булһынмы, ҡалмығымы? Тимәк, яңы урындарҙа урынлашып китеү анһат бармаған. Ҡарағолда, мәҫәлән, '''Заһит батыр''' тураһында легенда йәшәй. Заһит батыр арымай-талмай ырыуының үҙаллылығы өсөн көрәшкән. Ул таҫыллығы, көсө менән ҡөҙрәтле булған. Дошмандар уның исемен ишетеүгә ҡалтыранып төшкән. Бик ҙур еңеүҙәргә өлгәшкән ул. Мөрсәлим ҡасабаһынан сығып, Ҡарағолдоң тура юлынан китһәң, '''Иҫке Үлек''' тигән бер урынды үтәһең. Ошо урында элек үтеп сыҡҡыһыҙ тейелмәгән урмандар булған. Һәм һәр ваҡыт ошо ерҙәрҙә ҡылыс сыңлаған, һөңгөләр выжлаған. Бик ҡаты бәрелештәрҙең береһендә Заһит батырҙы дошман ҡулға ала һәм уның башын киҫә. Бик ҙур ҡайғы күтәрә ырыуҙаштар. Заһит батыр урынына башҡа юлбашсылар килә. Заһит батырҙың даны бөгөнгәсә еткән. (* Был легенданы Шәйәхмәтов Рамазан Рәхимйән улы үҙенең олатаһы Әжембәт нәҫеле Мәҡсүр бабайҙан ишеткән). Ғалим '''Раил Ғүмәр улы Кузеевтың''' версияһы буйынса, беҙҙең '''Түбәләҫ ырыуы''' ҙур Табын ырыуының '''Ҡыуаҡан''' бүлегенә ҡарай. Ә Илсекәй ауылында йәшәгән олатайыбыҙ Фәхретдинов Ғариф суфый '''«ырыуыбыҙ — Ҡаратабын, ағасыбыҙ — Ҡарағас (Һандал?), ҡошобоҙ — ҡарағош, тамғабыҙ — Һүмес»''' тип әйтә торған булған. Ауылдарҙың исемдәрен урыҫ иҫәп алыусылары һуңғараҡ кеше исеме менән бәйләп яҙған. Илсекәй, Ҡарағол, Сүрәкәй, Тирмән, Урмансы, Ҡалмаҡол ауылдары элегерәк, XVIII быуатҡа тиклем, гидроним, этноним йәки оронимдар менән бәйле атамалар йөрөткәндер, тип уйлайым. Шулай булмаһа, ниңә уларҙың күбеһе ике исемле: Илсекәй — Башташ, Ҡарағол — Түбәләҫ Арҡауылы, Сүрәкәй — Нуғай? Ҡалмаҡол менән Мөрсәлим генә XVIII-XIX быуаттарҙа йәшәгән ике старшина исеме менән йөрөтөлә. Уларҙың элекке исеме, бәлки, Түбәләҫ тә булғандыр? Сөнки Мөрсәлимдән йыраҡ түгел Силәбе өлкәһе территорияһына ҡараған Түбәләҫ ауылы ята. Урмансы һәм Тирмән ауылдары ла, легендаға ярашлы, Урманғол һәм Тирмәнғол исемдәре менән бәйле. Көнгөр бургомистры Юхнев төҙөгән исемлектә Себер юлында 11 улус күрһәтелгән. «Түбәләҫ улусында 37 йорт һәм шуларҙа 171 ир заты йәшәй» тиелә. Ҡатын-ҡыҙ иҫәбе бирелмәгән. Ауылдарҙың исемдәре нисек булған икән? Шуны белге килә. Шулай ҙа беҙҙең ауылдар XVII быуатта, хатта XVI быуатта ла йәшәп килгәндәр тигән уй керә. Ә '''1816''' йылғы 7-се ревизия һәм '''1834''' йылғы 8-се ревизия материалдарында инде ауыл исемдәре хәҙергесә бирелә. XVIII быуатта '''Ырымбур губернаһы'''ның '''Троицк өйәҙе'''нә ҡараған '''Түбәләҫ улусы'''нда 1757 йылда Ильчикаево (Ильчигулово), 1740 йылда Өфө өйәҙе улусына ҡараған Калмаккулово, 1795 йылда Троицк өйәҙе '''Түбәләҫ улусы'''на ҡараған Карагулово, [[1765]] йылда Өфө өйәҙе '''Тырнаҡлы улус'''ына ҡараған Сирюкаево, [[1786]] йылда Троицк өйәҙе Түбәләҫ улусына ҡараған Терменево (Тирмян-аул), 1765 йылда Өфө өйәҙе Түбәләҫ улусына ҡараған Урманчино ауылдары теркәлгән. XVIII быуатта Сүрәкәй Түбәләҫ улусына түгел, Тырнаҡлы улусына ҡараған икән. Бик ҡыҙыҡ, уңайһыҙ бүленешле. 1834 йылғы 8-се ревизия материалдары буйынса, беҙҙең ауылдар '''4-се Көнбайыш башҡорт кантоны''' '''Троицк өйәҙенең 2-се йортона''' ҡараған. Йорт старшинаһы '''Төхвәтулла Рәсүлев''' командаһына '''Ҡурғашйылға''', '''Сәмәр''', '''Аҙнабай''', '''Ҡалмаҡҡол''', '''Урмансы''', '''Сүрәкәй''', '''Тирмән''', '''Илсекәй''' ауылдары ҡараған. '''Ҡарағол''' ул ваҡытта, '''Шағанай''', '''Яхъя''' һ. б. ауылдар менән бер рәттә '''8-се башҡорт кантоны'''на ҡараған (И-138, оп. 2, 9. 485) Властарға ҡаршы фекер йөрөткәндәрҙе, баш күтәреүселәрҙе 4-се кантондан һәм башҡа ерҙәрҙән, "за худое поведение" тип, Ҡарағолға һөргөнгә ебәргәндәр. Батша идарасылары ҡуштандарының сәйәсәте шулай булған: хатта ырыуҙаштарҙы бер-береһенә ҡаршы ҡуйғандар. '''Ҡарағол'''доң '''Шайтан-Көҙәй'''ҙәр тупланған биләмәгә, '''8-се кантон'''ға, индерелеүе бик сәйер, әлбиттә. Бәлки, ошо ауылда батшаға тоғро хеҙмәт итеүсе таяныс булғандыр? Етмәһә, һикһән йыл элек кенә '''Салауат Юлаев ихтилалы''' ҡанлы рәүештә баҫтырылған булған. Әлеге лә баяғы "сыбыртҡы һәм прәник" сәйәсәте инде. Кемделер ҡайыҙлағандар, кемделер бүләкләгәндәр һәм һыйлағандар. Нисек кенә булмаһын. Шайтан-Көҙәйҙәр менән бергә тығыҙ аралашып йәшәүҙең дәлилдәре бөгөнгө көнгә тиклем килеп еткән. Ул да булһа — топонимик атамалар. '''Көҙөй арҡаһы''', мәҫәлән. Сөнки ошо тәңгәлдән хәҙерге '''Иҙрис''' (Краснополь) ауылына сығара торған тура ат юлы булған, 17 саҡрым аралыҡты һыбай ҙа, ат егеп тә, үтә торған булғандар. Кәләш йәрәшкәндәр, күсереп алып ҡайтҡандар. Туғанлашҡандар. Ҡарағолдарҙың Шайтан-Көҙәйҙәр менән тығыҙ бәйләнеше, туған-тыумасалығы бөгөнгө көнәргә тиклем килеп еткән. '''Түбәләҫ ырыуының легендаһын һөйләһәләр, шуға иғтибар итәһең: ҡайһы ауылда ишетһәң, исемдәрен һанап киткәндә, алты улдың тәүгеһенең исемен гел үҙ ауылының исеме менән бәйләйҙәр. Мәҫәлән, Ҡарағолда "тәүге улы — Ҡарағол тип һөйләһәләр, Илсекәйҙә — "өлкән улы — Илсекәй булған" тиҙәр.''' Тирмәндәр бына ни тип һөйләй: «Ҡарт алты улына тормош ҡороп китергә урын билдәләгән: '''<poem> — Тирмәнғол, һин шунда ҡал, Сурағолға — тау аша, Ҡалмаҡолға — арыраҡ, Ҡарағолға — тау арҡаһы Илсеғолға — бирерәк, Урманғолға — тағы ла арыраҡ,» — </poem>''' тип һамаҡлаған ул. Ҡарт аттарын тапҡан тирәлә '''Ҡушйылға''' ағып ятҡан. Түбәләҫ исемле был кеше, алты улдың атаһы: «Бик ырыҫлы булды әле был йылға. Оло өйөргә әйләнде бит аттар ҙа», — тигән. «Оло өйөр» тип ысҡынған һүҙбәйләнеш '''Олөйөр''' йылғаһының атамаһы булып йәбешкән. Хәҙерге көндә '''Тирмән'''дән '''Сүрәкәй'''гә барған юлда бәләкәй генә күпер бар. Шул урында ер аҫтында ҙур йылға ағып ята, тиҙәр. Йылға элек бик ҙур булып йәйрәп ятҡан, уның тулҡындары Йомай тауындағы ҡаяташҡа бәрелеп сайҡалған ти. Һуғыштан алдағы йылдарҙа әле Олөйөр йылғаһында аттар йөҙҙөргәндәр. Тирмән ауылы янында '''Күкшик тауы''' бар. Уны '''Оло Күкшик''', '''Кесе Күкшик''' тип йөрөтәләр. «Күгәреп тора, күксеп тораҡаршыбыҙҙағы тау», телебеҙҙә осраған "С" һәм "Ш" өндәренең иратлашыу күренешенән сығып, «күксеп» һүҙенән «күкшик» килеп сыҡҡандыр, тип аңлаталар. Ятап (этап) тауы элек арестант, каторжандар туҡталышы булған. Сөнки ошо тау аша Себергә һөргөнгә ебәреү юлы үткән. '''«Ятап юлы»''' күрше Урмансыла ла бар. Был юл артабан '''Нәсибаш''' ауылынан '''Ҡалмаҡтар'''ға сыҡҡан. Ристандар юлдан тайпылмаһын өсөн, уларға '''Ятап тауы''' башындағы фонарҙар юл күрһәтеп торған. Был фонарҙар сираттағы каторжандарҙы ҡабул итер алдынан тоҡандырылған. Улар, елдә сайҡалып, "ҡурҡыныс сайылдаған" тиҙәр. Ятап тауы аша уҙған кешеләр, Күкшик теҙмәләренә ҡарап: «Әллә был күк сиге инде» тип уйлап, өмөттәре өҙөлөп, ҡайғылары тәрәнәйеп киткәндер тиҙәр. '''Ятап тауы'''нда шулай уҡ '''Салауат Юлаев'''тың эҙҙәре лә ҡалған, тип һөйләйҙәр. Унда бер йәйенке таш булып, шул таш өҫтөндә Салауат атының тояҡ эҙе бар тиҙәр. Шуға оҡшаш риүәйәт '''Ейәнсура районы''' '''Башҡорт Үргене''' ауылында ла йәшәй. '''Мейес түбә''' тип йөрөтөлгән ерҙә '''Салауат ташы''' тигән урын бар. Күкшик тауы менән '''Һилиә''' тауҙары сигендә '''Ҡаятау''' бар икән. Шунда бик күп бөркөттәр оялаған булған. Һәм заманында шундғы бөркөттәрҙе һунар өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. Күренекле крайҙы өйрәнеүсе '''Ғәйникамал Мирхәйева (Абдуллина)''' апай яҙғанса, '''Ҡуңыр буға юлы''' ла '''Һилиә тауы''' итәктәренән башланған икән. Иртәнге сәғәттә сыҡһаң, төш ауыуға '''Ырымбур'''ға барып сыға алырлыҡ уңайлы ат юлы булған ул. Бер тау ҙа артылмағандар, бер йылға ла кисмәгәндәр, тип тә ебәрәләр. Әллә бер аҙ арттыралар ҙа микән?!.. Олөйөрҙөң түбәнге ағымында бик матур '''Ҡаяташ мәмерйәһе''' тигән бик матур бар икән. Эсендә диван кеүек таштар, ултырғысҡа, өҫтәлгә оҡшағандары бар. Шул мәмерйәнең эске юлы, йәнәһе, Златоуст ҡалаһына тиклем алып бара, тип тә һөйләйҙәр. Уҡыусы балалар күреп ҡайтырлыҡ бик тә ҡыҙыҡлы һәм мауыҡтырғыс урын был. Түбәләҫ ауылы ултырған ерҙе элек '''Олөйөр башы''' тип йөрөткәндәр. Хәҙер ҙә шулай атала. Аҙаҡ хан беҙҙең ырыуҙың башында торасаҡ тәүбабабыҙға бына нимә тигән: '''<poem>Ат өҫтөндә түбәләй килдең, Илең Түбәләҫ булһын </poem>''' Был мәғлүмәтте Шәйәхмәтов Рамазан олатаһы Мәҡсүр бабайҙан ишетеп иҫендә ҡалдырған һәм минең әсәйемә һөйләгән. Ҡарағолдар ҡарттың өлкән улы Ҡарағол булған тиҙәр. Ә бына илсекәйҙәр нимә ти һуң? '''<poem> Баш ташты һалған ерҙә, Илсеғол улым, һин йәшә, Тауың булыр Башыташ, бейек түбәһе — Аҡҡашҡа </poem>''' «Көнсығышта күгәреп ятҡан алыҫ тауҙар булыр күктең ишеге...» тип, «Күкшик атамаһы шунан сыҡтымы икән әллә?» — тип дауам итке килә. Сөнки Илсекәйҙең нигеҙе башта '''Һабайылға''' буйында булған, хәҙер уны '''Иҫке Ҡыштау''' тип йөрөтәләр. Ә ул тирә ҡалҡыу ерҙә, '''Башташ''' итәгендә, урынлашҡан һәм алыҫтағы '''Күкшик тауы''' яҡшы күренә. Хатта ҡырҡ саҡрымда ятҡан '''Ҡатау-Тамаҡ''' ҡалаһы ла күренә шул '''Аҡҡашҡа''' түбәһенән. Илсекәйҙең хәҙер ултырған урыны түбән булғас, Күкшик күренмәй, тик яҡындағы '''Кәстау''' (Кесетау тигәндән алынғандыр) ғына күренә. Ауылдан көньяҡҡа табан '''Визир''', '''Мылтыҡ түбә''' теҙмәләре һуҙыла. Ошо тауҙар итәгендә '''Урыҫ юлы''' тип аталған урын бар. Ысынлап та, был юл Түбәләҫтәрҙе урыҫ ҡалалары Йүрүҙән һәм Ҡатау-Тамаҡ менән тоташтырыусы иң тура юл булған. '''Кәлтекшиҙе''', '''Шиҙәле''' тигән атамаларҙа "шиҙе" ҡушымсаһы фин-уғыр телдәрендә "йылға" тигәнде аңлата. Тимәк, бында ҡасандыр йәшәгән венгр (мадьяр) ҡәбиләләренең ер-һыу атамаларының йоғонтоһо һаҡлана, шуға ла ҡайһы бер атамаларҙы аңлатыуы ла ҡыйын. "Үҙән" дә бит боронғо башҡорт телендә "йылға" тигәнде аңлата. Ҡарағолда '''Ғимаш күпере''' тигән урын бар. Унда хәҙер ҙә канау кеүек йырын бар һәм шунда даими рәүештә һыу йыйылып ята. Быйылғы яуын йылда бигерәк тә һыу күп. Хәҙерге заманда изге күңелле һәм уңған Ғималетдиндәр һирәгәйгән инде. «Ауылдаштарым өсөн», тип йәшәгән Ғималетдиндар күп булһа, хәҙерге көндә '''Ҡарағол — Мөрсәлим''' юлын төҙәтеп, тигеҙләп һалырға аптырашып ятмаҫтар ине. Күмәкләшеп эшләрҙәр ҙә ҡуйырҙар ине. Әллә элек тә күмәк кеше өсөн бер Ғималетдин ғына тырыштымы икән? Нисек булһа ла, яҡшы күңелле Ғималетдин олатай йырын аша күпер һалған. Изгелек ерҙә ятып ҡалмаған, күпер күптән сереп бөтһә лә, '''«Ғимаш күпере»''' тигән исем ҡалған, һәм ул изгелеккә дан йырлағандай яңғырай. Мәңге һаҡланасаҡ был атама, әгәр онотоп бөтмәһәк, балаларға һөйләп ҡалдырһаҡ... * ''Айһылыу Абдуллина''. ''«Йүрүҙән»'' гәзите, 2000 йыл, 19 август, № 6; 2000 йыл, 23 август, № 69 [[Категория:Башҡорт ырыуҙары]] [[Категория:Табын ырыуы]] [[Категория:Түбәләҫ ырыуы]] [[Категория:Ҡыуаҡан]] [[Категория: Айһылыу Абдуллина мәҡәләләре]] t007nhs69fzjpfbtt86701a8bj70brw 0 4740 24871 21749 2023-03-16T12:34:32Z Aidar254 420 24871 wikitext text/x-wiki '''Был тәжрибә эшләү өсөн кәрәкле әйберҙәр''': Һалам. Термометр. Һыу. Йәшниктәр. Бөкөлө, йәки ҡапҡаслы бәләкәй шешә. '''Нимә эшләргә''' Сысҡаның өшөмәһен өсөн шешәгә йылы һыу һалырға (37 °). Һаламды йәшниккә һалып, тыныс урынға ҡуйырға. Дуҫтарығыҙ менән эшләп ҡарағыҙ- кемдең өңө иң йылыһы булыр. [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар]] evoqgz2c9qkhlgoor67r4zc0xaysdpe 0 4741 21815 21814 2020-07-10T15:45:26Z Akkashka 410 /* Салауат районы топонимдары тураһында */ 21815 wikitext text/x-wiki ''Йүрүҙән'' гәзитенең «Һөйләшеүгә ҡушылам» рубрикаһынан == Салауат районы топонимдары тураһында == '''Мин Ризван Хажиев ағайҙың мәҡәләһен «Йүрүҙән»дә лә, «Йәшлек»тә лә уҡыным. Әле ошо мәҡәләләр яҙылып сыҡмаҫ борон уҡ, Әлкә яғынан машинала үтеп киткәндә, "Усть-Канда" тигән күрһәткескә аптырағайным. Фекеремде яҙып ебәрергә ваҡыт таба алмай йөрөнөм''' Көҫкәнде тигәнде ишетеп беләбеҙ. Ниндәй "тамаҡ", "Тамаҡ-Ҡанда", "Ҡанда-тамаҡ"? Һәм бына '''Әлкә''' ауылының үҙенән бик төҙөк аңлайышлы фәнни яуап: «Көҫкәнде Көҫкәнде булып ҡалһын!» Башҡорт топонимы '''Ҡандра''' бар, һүҙлектә ул болғар телендә ''ҡандыр'' йәки ''ҡондоҙ'' (''бобр'') тигәнде белдерә икән. «БАССР-ҙың топонимдар һүҙлеге»ндә (Өфө, 1980, 76 б.) '''Көҫкәнде''' (Куськанде) — р. в Салаватском районе. От Усть-Канды (Усть-Кундуз). Другое название (''у башкир'') '''Ҡондоҙтамаҡ''' тиелгән. Салауат районы территорияһында топонимик атамаларҙы йыйыуҙа беҙ ҙә, БДПИ-ның филология факультеты студенттары ла, ҡатнашҡайныҡ. '''1973 йыл'''дың июнь айы аҙағында беҙ уҡытыусыбыҙ доцент '''Рәйсә Хәлил ҡыҙы Халиҡова''' етәкселегендәге экспедиция составында, төрлө ваҡ төркөмдәргә бүленеп, ауылдар буйынса таралыштыҡ. Мин, ул саҡта Фәссәхетдинова инем, Ғәйнуллин Сафа һәм буласаҡ фән докторы, буласаҡ профессор '''Хисамитдинова Фирҙәүес''' менән Урмансы, Лағыр, Сыбаркүл, Шәрәк ауылдарында булып, күп кенә ҡыҙыҡлы информация тупланыҡ. '''Урмансы''' ауылы янында '''Ҡондоҙ-Тамаҡ''' тип аталған шишмә, бәләкәй йылға башы бар. Ул урынды күберәген '''Ҡондоҙ''' тип кенә йөрөтәләр. «Шишмә» кооперативының Ҡондоҙ фермаһы ла шунда урынлашҡан. Борон башҡорттар, әлбиттә, йылға башында ферма төҙөмәҫ, ул урынды көтөүлеккә әйләндермәҫ ине. Лаҡлы йылғаһына ҡойған ерен Ҡондоҙ-Тамаҡ тиҙәр. Топонимдар һүҙлегендә '''Көҫкәнде''' йылғаһының атамаһын, "Усть-Кундуз"дан ҡыҫҡартып, "Усть-Канда" тип алғандар, тип аңлатыу дөрөҫ түгел, минеңсә. Һаман да шул "тамаҡ". Әллә Урмансыла яҙып алынған '''Ҡондоҙ-Тамаҡ''' топонимын шул Әлкәләге йылға тип ҡабул иттеләрме икән? Һүҙлектә "к" һәм "ҡ" хәрефле топонимдарға Азат Камалов аңлатма биргән булған. Яңылышлыҡ китеүе лә бик мөмкин. Сөнки "Ҡондоҙ-Тамаҡ" тигән атама 92-се биттә күренмәй. '''Салауат районы''' буйынса юҡ. Ә бына '''Ҡалтасы''', '''Әлшәй''', '''Балтас''', '''Йәрмәкәй''', '''Нуриман''', '''Шишмә''' яҡтарындағы '''Ҡондоҙкүл''', '''Ҡондоҙлокүл''' тураһында һүҙ бара. Мин ҡәҙерле реликвия итеп, үҙемдең бер фәнни эшемде һаҡлайым. Студент йылдарымда был эшемде фәнни-практик конференцияла һөйләгәйнем. Ике тиҫтәгә яҡын авторҙың топонимдарға бағышланған монографияларын, брошюраларын, мәҡәләләрен ентекле өйрәнеп, '''«Башҡорт АССР-ы топонимдарының һүҙ яһаусы моделдәре»''' тигән бәләкәй генә, әммә бик ҡәҙерле хеҙмәт яҙғайным. Шундағы ҡайһы бер мөһим өҙөктәр менән таныштырып китәйем. Эшемдең '''«Семантик топонимдар»''' тигән бүлегендә башҡорт теле лексикаһын үҙ эсенә алған һәм үҙгәртеүһеҙ бирелгән бик аҙ өлгөләрен әйтеп үткәнмен: '''Үрнәк''', '''Шишмә''', '''Ҡыҙыл'''... '''<poem>Ә башҡорт топонимдарына урыҫса —ино, —ово, —ево ҡушыу ул формаль күренеш кенә, урыҫ топонимдарына оҡшатып, тигеҙләү, унификациялау, үҙгәртеү </poem>''' Бер нисә йыл элек беҙҙең Салауат районында ауыл исемдәрендәге урыҫса "—ово", "—ино"ларҙың бөтөрөлөүе бик шәп күренеш тип иҫәпләргә була. Ул район советының ҡарары менән тәртипкә һалынһа ла, ҡайһы бер рәсми ҡағыҙҙарҙа һаман дөрөҫ яҙмайҙар. '''<poem> Башҡорт топонимына урыҫса аффикс ҡулланыу смешанный (ҡатнаш) күренеш тип атала. а) Караидельский Бирск б) Мурсалимкино Шарипкино Боронғо башҡорт ауылы Мөрсәлим атамаһына, яһалма рәүештә, ҡатмарлаштырып, урыҫ телендәге һанға һуҡмауҙы белдергән (пренебрежительный) -к- суффиксын ҡушыу бер ҙә дөрөҫ түгел</poem>''' Әле булһа ла "Мурсалимский поссовет", "Мурсалимская средняя школа" тигән вывескалар эленмәгән, штамптар һәм мисәттәр булдырылмаған. Һуңлап булһа ла тормошҡа ашырайыҡ был ҡарарҙы. '''Грамматик топонимдарға''' индерелгән бер төркөмдөң компоненты булып боронғо башҡорт телендә йөрөтөлгән формант —яҙ (—азы, —уяз) күрһәтелгән. Ул хәҙерге башҡорт теленең —сы формаһына тап килә. "Сикияз (Һикияҙ) — Әйҙең ҡушылдығы, Ҡарағол, Илсекәй, Урмансы ауылдары эргәһенән ағып килә, башын Башташ тауҙары итәгенән ала. "Үрмияз, Толбазы" «Аяҙ», «яҙы», «уяҙ» боронғо башҡорт телендә «тигеҙ урын», «ялансыҡ» тигәнде аңлата. Боронғо телебеҙҙә был топонимдарҙың беренсе өлөшө кеше исеме йә мал менән бәйле булған: Үрмий аяҙы — Үрмиәз Мал аяҙы — Малаяҙ Быйыл район депутаттары сессияһында "бер тауыштан" Малаяҙ ауылының исемен боронғоса '''Ҡаратаулы''' тип йөрөтә башлау тәҡдиме хупланды. Боронғо ырыу исеменән ауылға күскән атама хаҡлы урынын алырға тейеш. Был тарихи дөрөҫлөк өсөн кәрәк. Сөнки башҡорт теленең бар матурлығы, ҡабатланмаҫ үҙенсәлеге уның элеккесә, ата-бабаларса әйтелгән һүҙҙәрендә, топоним атамаларында, уларҙың алтынға тиң гәлсәр мәғәнәһендә бит. '''«БР телдәре тураһында Закон» да сыҡты''' Салауат районының үҙәге Малаяҙ башҡортса дөрөҫ яҙылһа ла, урыҫса "Малояз" тиелә. Мәғәнәһе боҙола: "мало" — "әҙ", Әҙаяҙ! Малаяҙ, тәржемә итһәң — "пастбищные угодья" бит инде. Малаяҙ тип хәҙерге Татар Малаяҙы аталһын да, район үҙәге элеккесә '''Ҡаратаулы''' булып ҡалһын. Кемгә нисектер, был минең фекерем. Көҫкәндене лә "Усть-Канда" тип яҙыу үҙенсәлекле, сағыу яңғырашлы башҡорт топонимдарын һанға һуҡмауҙан, мәғәнәләрен иҫәпкә алмауҙан килеп сыҡҡандыр. Башҡорт топонимдарында '''шаҙы/шиҙе''' тигән ҡушымта осрай. Профессор Жәлил Кейекбаев уны фин-уғыр элементы тип атаны. '''Шиҙе''' һүҙе менән яһалған гидронимдар күберәген һыу объекттарына (''йылғасыҡ, инештәргә'') бәйле. Ҡарағолда '''Кәлтекшиҙе''' тигән урын бар. (''Кәлдек — Еәйнсура районындағы йылға, Һүрәмгә ҡоя. Кәлтә йылғаһы Учалы районында, Уралдың ҡушылдығы, Иглин районында Эҫемдең ҡушылдығы)''. Кәлтә — "ҡыҫҡа" тигәнде аңлата. Мәҫәлән, ҡойроғо ҡыҫҡа айыуҙы "кәлтә ҡойроҡ" тиҙәр. Тимәк, '''Кәлтекшиҙе''' — ҡыҫҡа йылға була икән. Шулай уҡ Тирмән, Илсекәй, Ҡарағол, Мөрсәлим халҡы өсөн '''Шиҙәле''' тигән уртаҡ гидроним бар. Һыуға бай, үләне уңа, яҙ етһә, муйыл сәскәһенең аҡ күбегенән күҙ ҡамаша. Ғәзиз төйәк, ҡолаҡҡа ятыш атама. Түбәләҫ ере! Шуның кеүек, Көҫкәнде йылғаһы ла үҙ мәғәнәһе, ҡабатланмаҫ яңғырашы һәм матур тәбиғәте менән көҙәйҙәр өсөн ғәзиз. '''Көҫкәнде һыуын''' мәшһүр '''Салауат батырыбыҙ, сәсәнебеҙ''' эскән, уның таллығында һайраған һандуғас тауышышнан күңеле хистәргә байыған. Һәр башҡортҡа ҡәҙерле был йылға Көҫкәнде булып һаҡланһын! «Көҫәп алынған йылға», «Көҫәгән урындың үҙе», «Көҙәй йылғаһының үҙе» — Лена апайҙың шулай тип аңлатыуы ысынбарлыҡҡа яҡындыр. Йәнә шул: Лена апайҙың мәҡәләһенән борон ҡыр өйрәген "сүрәкәй! тиеүҙәрен белдем. Ләкин был беҙҙең Түбәләҫ ырыуына ингән Сүрәкәй ауылының исемен аңлата тип әйтеп булмай. Ф. Ғ. Хисамитдинованың «XVI—XIX быуаттарҙа башҡорт ойконимияһы» тигән монографияһында 1773-1775 йылдарҙағы Кәрҫтиәндәр һуғышында Имәеғол Сүрәкәев тигән шәхестең ҡатнашыуы тураһында әйтелгән. 1816 йылғы рәүиз исемлегендә 56 йәшлек Мәжит Сүрәкәев теркәлгән. Топонимик атамаларҙың һәр береһенә аңлатма биреп бөтә алһаҡ, беҙ башҡорт халҡының күп яҡлы тормош-көнкүрешен, үҙаңын, асылын өйрәнеп, рухи яҡтан байыр инек. Һүҙемдең һуңында шуны әйтке килә. Лена апай Ямалетдинова тыуған йылғаһы Көҫкәнденең береһенән-береһе ҡыҙыҡлыраҡ, эсәтәлеклерәк аңлатмаларын ғалимдар кимәлендә бирә алған. Ҙур рәхмәт һеҙгә, Лена апай! Тыуған илегеҙҙе ныҡ яратып, ошо һөйөүегеҙҙе тәрбиәләнеүселәрегеҙгә өҙлөкһөҙ нур итеп тапшырыуығыҙҙы, илһөйәр киләсәк үҫтереүегеҙҙе ысын күңелдән теләп ҡалам. '''Хөрмәт менән Миңһылыу Абдуллина''' юғары категориялы Башҡортостан мәҙәниәте уҡытыусыһы, БР-ҙың мәғариф алдынғыһы, тыуған яҡты өйрәнеүсе * ''Йүрүҙән'' гәзите. ''Миңһылыу Абдуллина'' '''Рухи яҡтан байыйыҡ''', 2003 йыл, 8 ғинуар, № 3 [[Категория:Салауат районы]] [[Категория:Салауат районы топонимикаһы]] sxhwzfi9mnk0o2kaiawu224sq225fr8 0 4742 24269 21914 2022-02-06T12:11:30Z CommonsDelinker 13 Removing [[:c:File:Аскинская_ледяная_пещера.png|Аскинская_ледяная_пещера.png]], it has been deleted from Commons by [[:c:User:P199|P199]] because: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files uploaded by ИсламМанишев|]]. 24269 wikitext text/x-wiki '''Асҡын боҙ мәмерйәһе''' - оҙонлоғо 104 метрға тиң боҙлоҡ-мәмерйә. Унда мәңгелек туңлыҡ һаҡлана. Эсендә бейеклеге унар метрға еткән боҙ сталагмиттар бар. Өфөнән: - 150 километр алыҫлыҡта. GPS координаталары: 54.2356, 56.9006. Башҡортостандың Архангел районында урынлашҡан. '''Галерея''' <gallery mode="packed" heights="160px"> File:Аскинская ледяная пещера - panoramio.jpg File:Аскинская ледяная пещера.jpg File:Аскинская ледяная пещера - 8.jpg File:Аскинская ледяная пещера - 1.jpg File:Аскинская ледяная пещера - 5.jpg File:Аскинская ледяная пещера 8.jpg File:Аскинская ледяная пещера - 6.jpg File:Аскинская ледяная пещера - 4.jpg File:Аскинская ледяная пещера 4.jpg File:Аскинская ледяная пещера - 9.jpg File:Аскинская ледяная пещера 2. </gallery> [[Категория:Топонимика]] [[Категория:Архангел районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостан мәмерйәләре]] mqk3a4e2mgamypw39fyx4i21bogqvp4 0 4743 25044 25043 2023-07-26T06:18:26Z ZUFAr 381 removed [[Category:Топонимика]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 25044 wikitext text/x-wiki '''Оло Шылым''' (урыҫ. Большо́й Ше́лом, Большо́й Шо́лом) — [[Көньяҡ Урал|Көньяҡ Уралдың]] [[Егәлгә]] һыртындағы тау, [[Башҡортостан]]дың [[Белорет районы]]ындағы тау түбәһе. [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] биләмәһенә инә. Тау бейеклеге 1427 м, был [[Егәлгә]] һыртындағы иң бейек түбә, һәм ул Көньяҡ Уралда бейеклеге буйынса бишенсе урынды биләй. Унан бейегерәк бары [[Оло Ямантау]] (1640 м), [[Оло Ирәмәл]] (1582 м.), [[Кесе Ямантау]] (1510 м), [[Кесе Ирәмәл]] (1464 м) Оло Шылым Егәлгенең төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан тағы өс түбә менән Шылымдар төркөмөн барлыҡҡа килтерә. Оло Шылым тауынан тыш, бында әле [[Кесе Шылым]] да, шулай уҡ 3-сө һәм 4-се Шелом да бар. Араларындағы бил [[Прогон]] тип йөрөтөлә. Тауҙың исеме [[урыҫ теле]]ндә «ҙур торҡа" тигәнде аңлата. Тауға Силәбе өлкәһенең [[Ҡатай (Иҫәт ҡушылдығы)|Ҡатай ]] йылғаһы буйынан тау заводтарынан Башҡортостанға урыҫ күсенеүселәре исем биргән. Боронғо башҡорт исеме билдәле түгел. == Күренештәр == <gallery mode="packed" heights="160px"> File:Вид с горы Большой Шелом.jpg File:Г.Большой Шелом - panoramio.jpg File:Вид на Большой Шелом с дороги - panoramio.jpg File:Большой Шелом.jpg File:Вид с дороги на Большой Шелом - panoramio.jpg File:Вид на Большой Шелом - panoramio.jpg </gallery> [[Категория:Белорет районы топонимикаһы]] 6m0ryf2vje1rjr14ef5myyfmb8ssiik 0 4744 24272 21902 2022-02-13T09:10:09Z ZUFAr 381 24272 wikitext text/x-wiki ==Перовский бейеүенең тарихы== * [[Перовский бейеүе/"Перовский" нисек тыуҙы?|"Перовский" нисек тыуҙы?]] * [[Перовский бейеүе/Перовский бейеүенең авторы|Перовский бейеүенең авторы]] * [[Перовский бейеүе/Перовский тормошонан|Перовский тормошонан]] * [https://www.youtube.com/watch?v=1AhN-8uY5Tc Башкирский танец «Охотник (Перовский)» Постановка Файзи Гаскарова. Музыка народная] [[Категория:Перовский бейеүе]] p8jgicg0sszx4n6h33wzdcozo8wry7y 0 4745 21807 21795 2020-07-10T15:30:11Z Guram52 494 21807 wikitext text/x-wiki '''Төлөк''' {{lang-ru|Тюлю́к}} — [[Рәсәй]], [[Силәбе өлкәһе]] [[Ҡытау-Ивановск районы|Ҡытау-Ивановск районының]] көньяҡ-көнсығыш өлөшөндәге ауыл, Төлөк йылғаһы буйында урынлашҡан. Ул XVIII быуаттың икенсе яртыһында тау-завод крәҫтиәндәре тарафынан нигеҙләнгән. Исеме башҡорт теленән ингән: теләп көтөп алынған ир балаға ҡушылған Теләк исеменән килеп сыҡҡан андроним тигән фараздар бар, мәгәр ғәмәлдә "йәшәү өсөн тыныс урын" тигәнде аңлатҡан "төлөк" һүҙенән килеп сыҡҡандыр (''Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. - Мәскәү, 1993. - 2-се том, 384-се бит'') == Күренештәр == <gallery mode="packed" heights="160px"> Файл:WP 20150716 004К.jpg|thumb|Төлөк ауылы һәм Егәлге һырты File:Тюлюк - panoramio.jpg File:Дорога в Тюлюк - panoramio.jpg File:Река Тюлюк посреди одноименного села.jpg File:Поселок Тюлюк, Иремель.jpg File:Река Тюлюк, Катав-Ивановский район 2.jpg File:Река Тюлюк.jpg File:Въехали в Тюлюк - panoramio.jpg File:Хребет Зигальга из села Тюлюк 2.jpg </gallery> [[Категория:Топонимика]] o26vxbwcywju3bkn34bnty26gpi93m0 0 4747 21904 21903 2020-07-12T18:33:01Z ZUFAr 381 added [[Category:Перовский бейеүе]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21904 wikitext text/x-wiki [[File:Коллектив 2-го колхозно-совхозного передвижного театра. 1934 год.jpg|thumb|Колхоз-совхоз театры коллективы. 1934 йыл]] Йәшәп килгән халыҡ бейүҙәренән сығып фараз иткәндә, башҡорт бейеүҙәренең ҡайһы бер характерлы үҙенсәлектәрен тоҫмалларға була. Беренсенән, күберәк хеҙмәт хәрәкәттәренә оҡшатырға тырышыу (йөн иләү, кер йыуыу, тула баҫыу, бесән сабыу, аш-һыу әҙерләү)Ю икесненән, төрлө хайуандар хәрәкәтенә оҡшатыу (ат сабыуы, ҡош талпыныуы, торналар бейеүе), өсөнсөнән, һунар һәм яу күренештәрен сағылдырыу һ.б. Хәҙерге көндә үҙенсәлекле һәм бик популяр "Перовский" башҡорт халҡында быуындан-быуынға күсә килгән бейеүҙәр ерлегендә, һунар һәм яу күренештәрендә, хайуандар хәрәкәтеннә нигеҙләнеп һалынған. 1930-1933 йылдарҙа мин Өфө сәнғәт техникумының театр бүлегендә уҡыным. Уны тамамлағас, II колхоз-совхоз күсмә театры составында Башҡортостандың бөтә райондарын да йөрөп сығырға тура килде. Концерттарҙа башҡорт, урыҫ, татар бейеүҙәрен башҡара инем. Беҙгә,лө халыҡ бейеүҙәренең хәрәкәттәрен "йыйыштырып", үҙенә күрә бер бейеү ижад итергә лә тура килде. Миндә сәхнә өсөн милли башҡорт бейеүе әҙерләү теләге ошо дәүерҙә тыуҙы. Концерттан һуң уйындарға ҡалып, шул тирәлә дан тотҡан бейеүселәрҙең бейеүҙәрен күҙәтә, өйрәнә башланым. Әле лә хәтеремдә, Дыуан-Мәсетле ауылында Әхмәтшин Нәби ағай урыҫ көйөнә башҡорт, урыҫ, татар бейеүҙәре хәрәкәттәрен ҡатнаштырып, ниндәйҙер һалдат бейеүен башҡара ине. Дыуан районы Арый ауылында Хөрмәт хәбибуллин (ул Ватан һуғышында үлеп ҡалды) урыҫ халыҡ көйө "Во саду ли"гә үҙе "ойоштороп" алған бер бейеүҙе башҡара торғайны. Мәсәғүттә уҙғарыла торған йыйындарҙа Йүрүҙән буйындағы Бишәүҙәр ауылынан Мөхәммәт исемле кеше үҙенең балыҡсылар тормошон сағылдырған бейеүе менән халыҡты шаҡ ҡатырҙы. Бейеү оригиналь, ҡыҙыҡлы сюжетҡа һалынһа ла, унда төрлө әҙәпһеҙерәк хәрәкәттәр күп булғанлыҡтан, бейеү башландымы - ҡыҙ-ҡырҡын сырылдап түңәрәктән сығып ҡасыр булды. Нисек кенә булмаһын, ҡулбаштарҙы уйнатып, төрлө ҡатмарлы хәрәкәттәр яһауҙа яңылыҡ та сағылды. Нуриман районы Иҫке Күл ауылында миңә Сәит ағайҙың таҡмаҡҡа "Бер таҡта" бейеүен башҡарыуын күрергә тура килде. Ул күңел асыу маҡсатында ижад ителгән. Үҙенсәлеге шунда: бейеүсе, иҙәндең бер таҡтаһынан ситкә сыҡмайынса, төрлө хәрәкәттәр яһарға тейеш. Был үҙенә күрә ярайһы уҡ оҫталыҡ талап итә. Баймаҡ районы рудниктарының береһендә рудком рәйесе Ирғәлин башҡорт халыҡ көйө "Игеҙәккә" ниндәйҙер бер үҙенсәлекле генә бейеү башҡара торғайны. Шул саҡ райондың Темәс ауылында "Күсей Сәмсиәһе" тигән шаян бейеү "йәшәне". Унда байтаҡ дәрәжәлә ҡырағай хәрәкәттәр өҫтөнлөк итһә, Түбә руднигында таралған "Кәкүк" исемле бейеүҙә иғтибар итерлек алымдар бар ине. Әбйәлил районы Ҡыҙрас ауылында мин күргән "туғыҙаяҡ" бейеүендә лә сәхнәләштерерлек яңылыҡ өҫтөнлөк итте. Ошо һанап үтелгән бейеүҙәр мин күргән-күҙәткәндәрҙең ҡайһы берҙәре генә. Ҡурайсы Солтан Ибраһимов та өс йыл буйына беҙҙең менән бергә йөрөнө. Күсмә театрҙы Баймаҡҡа беркеткәс, коллективҡа ҡурайсылар Хәмит Әхмәтов, Ғата Сөләймәновтар ҡушылды. 1936 йылда атаҡлы артист Ғиниәт Ушанов килде. Минең уның башҡорт батырҙары, башҡорт иленең ҡаһарман үткәне тураһында һөйләгән бик күп легендаларын ишетергә насип булды. Бер саҡ театрҙың художество етәксеһе Ҡадир Баҡиров беҙгә республика театрҙарының II фестиваленә әҙерләнеү кәрәклеген әйтте. Унда концерт номерҙары ла булырға тейеш. Миңә берәй башҡорт бейеүе әҙерләргә ҡушылды. Беҙ башта ҡурайсылар менән берлектә көй һайланыҡ. Х. Әхмәтов - "Перовский", Ғ. Сөләймәнов - "Игеҙәк", Ғ. Ушанов "Суҡ муйыл" көйҙәрен тәҡдим итте. Миңә нисектер "Перовский" көйө яҡыныраҡ тойолдо. Алға ҙур эш килеп баҫты: бейүҙә халыҡтың ҡыйыулығы, сослоғо, шул уҡ ваҡытта шаянлығы ла дөйөмләштерелергә тейеш. Шуларҙы тән хәрәкәте, мимика ярҙамында халыҡҡа һөйләп бирергә кәрәк. Бында бейеү сәнғәтен нескә тойоп белгән Ғиниәт ушанов бик ҙур ярҙам итте. Беренсе сығыштар Баймаҡта яҡшы алынды. 1936 йылда Өфөлә бейеүҙе яратып ҡаранылар. Башта ул "Характерлы башҡорт бейеүе "Перовский" тип йөрөтөлдө, һәңынан туранан-тура "Перовский тип кенә аталды. 1936 йылдың июлендә Ленинградтан килгән балетмейстер Ворковицкий һәм Ғәскәров бейеүҙе яҙып алды. "Перовский" бейеүсенән бейеүсегә, клубтан - клубҡа, түңәрәктән - түңәрәккә бик тиҙ таралып китте. Шул рәүешле ул милли бейеүгә әйләнде. Ғөмүмән алғанда алғанда, "Перовский"ҙы һалғанда шундайыраҡ деталдәргә иғтибар ителде: беренсенән, башҡорт һуғышсыһының ҡаһарманлығын һынландырыу (киң, ғәйрәтле аҙымдар, ҡулдарҙы һәлмәк һелтәү, башты ғорур тотоу, үткер ҡараш һ.б.). Икенсенән, тормштан алынған деталдәр менән байыҡтырыу. Мәҫәлән, һыбайлы кешенең өҙәнгелә тибенеү хәрәкәте. Был хәрәкәтте мин 1940 йылда Ҡыйғы театрында эшләгәндә тәү башлап индергәйнем. Ә инде 1947 йылда уға саңғыла шыуып барған һунарсының ҡош атырға әҙерләнгән саҡтағы хәрәкәтен ҡуштым. Бейеүҙе күргән кешеләрҙең хәтерендәлер: сүгәләй биреп, үксәләрҙе ян-яҡҡа һуҡтырып, уҡ атып ебәргән мәл. Торналар бейеүен хәтерләткән деталь бик характерлы. Ул хәрәкәттәр туранан-тура натуранан күҙәтеү һөҙөмтәһендә эшләнде. Үҫмер саҡта мин хәҙерге Дыуан районы Әбдрәшит һәм хәлил ауылдары араһында Әй буйына ҡармаҡ һалырға йөрөй торғайным. Бер ваҡыт шулай балыҡ ҡаптырып ултырғанда, яҡында ғына торналар ҡысҡырышҡаны ишетелде. Мин шыуышып ҡына барып күҙәтә башланым. Бер көтөү торна түңәрәккә баҫҡан һәм ҡанат ҡанат ҡаға-ҡаға, "торойҡ-торойҡ" тип ҡысҡыра. Урталарында иң ҙурыһы, күрәһең, юл башлаусыларылыр, бөтөрөлөп бейей: һикерә, әйләнә, ҡағына, муйынын төрлө яҡҡа борғолай. Әммә нисек кенә ҡыланмаһын - ғорур торошон юғалтмай. Шунан һуң юл буйынса торна булып бейеп, уның хәрәкәттәрен ҡабатлап ҡайтҡаным әле лә күҙ алдында. Ҡыҫҡаһы, ике яҡҡа сайҡалып тороу, ат өҫтөндә сабып барғанда уңлы-һуллы һелтәнеү, ең һыҙғаныу, ат сабыуына оҡшатыу, батырҙың көрәш башлар алдынан һикереп алыуы, тыпырҙатып йәки тауыш сығармай атлау (маршировка) кеүек хәрәкәттәр барыһы тормоштоң үҙенән алынды. Бына шул рәүешле күп һанлы халыҡ бейеүҙәренән, төрлө донъяуи сығанаҡтарҙан ҡырҡмаһа-ҡырҡ төрлө быуындар, фигуралар һайлап алып, шуларҙың иң әһәмиәтлеләрен эшкәртеп, шымартып, бер сюжет һыҙығына һалғандан һуң ғына килеп сыҡты был характерлы милли бейеү. Әлбиттә, ул һуңынан профессиональ бейеүселәр тарафынан эшкәртелде, шымартылды һәм башҡорт халҡының классик бейеүе кимәленә тиклем күтәрелде. Минең уйымса, "Перовский"ҙың күтәрелеүенең төп сәбәбе - уның быуындан-быуынға күсә килгән төрлө халыҡ бейеүҙәренә нигеҙләнгән булыуында, унда шул халыҡҡа хас булған ынтылыштарҙың, уй-тойғоларҙың дөйөмләштереүендә. ''Мәҡәлә авторы - Әнүәр Әхмәҙиев, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. "Йәшлек" гәзите, 1996 йыл, 27 апрель.'' [[Категория:Перовский бейеүе]] aibeaj9ft5f9yjdtx5kxe5wnr4ybgp6 0 4748 21906 21905 2020-07-12T18:33:20Z ZUFAr 381 added [[Category:Перовский бейеүе]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21906 wikitext text/x-wiki '''Бвшҡорт сәхнәһендә күпме бейеүҙәр йәшәй, ижад ителә. Уларҙың үҙҙәренә күрә ҡыҙыҡлы һәм бай тарихы ла бар. Күптәр яратып ҡараған "Перовский" бейеүе, авторы хаҡында белмәйҙәрҙер әле. Шуға ла Фәрит Иҫәнғоловтың 1969 йылда яҙылған "Перовский" бейеүенең авторы" тигән мәҡәлә уҡыусыларыбыҙ өсөн фәһемле булыр.''' Былтыр йәй Баймаҡ ял йортонда, ғәҙәттәгесә, ял итеүселәрҙең үҙешмәкәр концерты булды. Әйтергә кәрәк, был заезда йырға, музыкаға, бейеүгә шаҡтай оҫта һөнәрмәндәр йыйылғайны. Концерт бик күңелле үтте. Башҡарылған номерҙарҙың һәр береһе айырыуса тәьҫирле булды. Конферансье: - Хәҙер Өфө авиация институтының марксзм-ленинизм кабинеты мөдире Әнүәр Әхмәҙиев сығыш яһай! - тип иғлан иткәс, зал шым булды. Был ҡәҙәре олпат уҡыу йортоноң ғилми хеҙмәткәре ниндәй һөнәр күрһәтер икән, тип һағайҙы, күрәһең, халыҡ. Баянист менән ҡурайсы "Перовский" көйөн уйнап ебәргәс һәм боронғо башҡорт ирҙәре кейемен кейгән бейеүсе егет сәхнәгә сығып, ут сәсәрәтерҙәй итеп бер тупылдатып баҫҡас, тәүге һоҡланыуҙан халыҡ берҙәм гөжләп алды ла тағы тынды. Залда ултырыусы ике ҡарттың береһе: - Бәй, был ьеҙҙең теге бейеүсе Әхмәҙиев түгелме һуң? - тине. Икенсеһе: - Шул бит, шул - тип бышылданы. Тәрән тойғоло, нескә юмор менән һуғарылған, нәфислек менән тулы, шул уҡ ваҡытта ир-егет ғәйрәте бөркөп торған, ҡабатланмаҫ оҫта хәрәкәттәр менән бейеү дауам итте. "Әттес-әттес-әттестә!", "Һай, әттәгенәһе!". Бейеү тамамланды. Зал көслө алҡыштарҙан геүләп торҙо. Бейеүсене ҡабат һорап сығарҙылар. Әнүәр ағай һис инәлтмәне. Бейеү үҫә барған егеттәрсә етеҙлек менән, шуҡлыҡ менән, һиңкетә баҫып, өсөнсө мәртәбә ҡабатланды. Ҡыҙҙар килтергән Ирәндек сәскәләренән Әхмәҙиевтың ҡосағы тулды. Концерттан һуң бейеүсене ял итеүселәр уратып алды. Әлеге ике ҡартҡа ла түңәрәк эсенә инергә форсат тейҙе. - Һин, мырҙа, теге элекке Баймаҡ театры артисы Әхмәҙиев түгелме? - Шул инем. - Бәй, һуғыштан һуң бер ҙә күренмәгәс, ишетелмәгәс, беҙ һине ғәйеп иткәйнек. Ятып ҡалғанһың икән тип, иҫкәтөшкәндә ҡайғырышып та ала торғайныҡ. - Иҫән мин, ағайҙар; рәхмәт иҫләүегеҙгә! - Нишләп һуң үҙебеҙгә театрға ҡайтманың? - Тура килмәне шул, һаулыҡ та насар ине. Уҡырға ла кәрәк булды. Шунда Сибай театрының йәш артисы Хәмзә Ҡурсаев уйланып торған еренән: - Һеҙ минең мәрхүм ағай менән бергә уйнап йөрөгәнһегеҙ икән. Ул һеҙҙе ошо "Перовский"ҙы башлап сәхнәгә сығарыусы ти торғайны. Шул ысынмы? - тине. Әнүәр ағай көлөмһөрәп ҡуйҙы ла: - Әлләсе, - тинею - Элегерәк шулай ти торғайнылар. Ә шунда ял итеүсе, Баймаҡ театрының һәм Башҡорт академия театрының элекке режиссеры Ҡадир Бакиров: - Әйе, Әнүәр Әхмәҙиев ағайың - "Перовский"ҙың авторы, - тине. Әнүәр ағай менән Башҡорт дәүләт педагогия институтында бергә уҡыныҡ. Нисәмә йылдар, бер ҡалала ғына түгел, хатта күрше булып йәшәнек. Үҙешмәкәрлек концерттарында "Пеовский"ҙы ҡарап туя алманым. Ҡабатланмаҫ оҫталыҡ менән кемдәр генә бейемәй уны. Ә бына башҡорт милли хореографияһының класскаһына ингән был мәшһүр бейеүҙе тәү мәртәбә сәхнәгә сығарыусы Әнүәр Әхмәҙиев булыуын беренсе тапҡыр ишетәм. Әлбиттә, ғәҙәтемсә, төпсөнөргә керештем. Күпте һөйләмәне был үтә баҫалҡы кеше. 1933 йылда, театр техникумын тамамлағас, Ә. Әхмәҙиев Баймаҡ колхоз-совхоз театрына эшкә ебәрелә. Унда 1936 йылға тиклем, Ҡыҙыл Армия сафына алынғансы, төрлө ролдәрҙе башҡара. Скрипкала ла уйнай, бейей ҙә. Был ваҡытта башҡорт сәхәнәһендә профессиональ постановщиктар ҡуйған бейеүҙәр бөтөнләй булмай әле. - Төрлө урындарҙа итн бер нисә бейеү күрҙем, - ти Әхмәҙиев, - Ләкин уларҙа хәрәкәттәр ҙә сикләнгәйне. Мәҫәлән, клубтарҙа йәки мәжлестәрҙә "Кәкүк", "Бер таҡта", "Туғыҙаяҡ", "Шәмсиә", "Микулай" тигән бейеүҙәрҙе күрҙем. Улар матур ғына булһалар ҙа, ҡайһы берәүҙәренең мәғәнәһе һай, ҡайһы берҙәре хатта тотанаҡлы ла түгел. Иң борсолдорғаны - улар бер районда аңлашыла, икенсеһендә халыҡ уларҙы үҙенеке итеп ҡабул итмәй ине. Бөтә Башҡортостанда үҙ итеп ҡабул ителгән милли характеры, үҙенсәлекле хәрәкәттәре, тормош-көнкүреше, яу сапҡандағы батырлыҡтары, һунарҙағы йылғырлығы, йыйындарҙа, һабан туйҙарындағы сәсәнлеге, тапҡырлығы, шуҡлығы, шул уҡ ваҡытта ауыҫҡал аҡыллылығы - барыһының элементтарын да сәнғәтсә оҫта дөйөмләштергән, шуларҙың элементтарын эсенә алған милли бейеү кәрәк ине. Башҡа милләттәрҙә ундай дөйөм милли бейеүҙәр бар бит: рустарҙа - "Барыня", украиндарҙа - "Гопак", кавказдарҙа - "Лезгинка", молдовандарҙа - "Молдаванеска", венгрҙарҙа - "Чардаш" һәм башҡалар. Әнүәр Әхмәҙиев халыҡ бейеүҙәрен иғтибар менән күҙәтә, өйрәнә, шулар нигеҙендә дөйөм милли бейеү ижад итеү өҫтөндә ҙур илһам менән эшләй. Уны данлыҡлы артистар һәм ҡурайсылар Ғиниәт Ушанов, Хәмит Әхмәтов, Ғата Сөләймәнов дәртләндерәләр, ярҙам итәләр. Шулай хәрәкәт артынан - хәрәкәт, бейеүҙең быуыны тыуа, камиллатрыла, мәғәнәһе арттырыла. Көйҙәр һайлайҙар. Башта "Байыҡ"ҡа туҡталмаҡсы булалар. Унан "Суҡмуйыл" мауыҡтыра. Ахыр килеп, бөтә хәрәкәттәргә лә ҙур иркенлек, олпатлыҡ, һомғоллоҡ, аһәң бирерлек киң диапазонлы "Перовский" көйөнә туҡаталалар. Быйыл ҡыш Әнүәр Әхмәҙиев ағай менән Мәжит Ғафури исемендәге баҡсала саңғыла йөрөнөк. Иҙел ярҙарын ҡыҙырып сыҡтыҡ. Танмай әйтергә кәрәк, алтмышты ҡыуа барған был мыҡты кеше саңғыла үтә сая йөрөүе менән мине оятҡа ҡалдырҙы. Саңғыла йөрөгәндә мин уның хәрәкәттәрендә бейеүҙәге ҡайһы бер элементтарҙы күреп ҡалғандай булдым. - Һеҙ саңғыла ла "Перовский" бейеүендәгесә йөрөйһөгеҙ икән дәбаһа, - тинем. Юҡ, киреһенсә, бейеүгә башҡорт саңғысыларының һәм һыбайлыларының хәрәкәттәре берләштереп алынды. Бына, мәҫәлән, "Өҙәнге" тигән быуын. Әйе, бөтә хәрәкәттәрҙең дә мәғәнәһе бар "Перовский"ҙың. Тик ҡайһы бер бейеүселәр уны уйлап, аңына-тоңона төшөнөп тормай, әйҙәргә тыпырҙарға керешәләр. "" Перовскийҙы бейеүсе комик түгел ул. Сәхнәлә бер нисә минут бейегәндә бейеүсе , күңеле һәм хәрәкәттәременән башҡорт халҡының үҙе булып, бик борондан алып бөгөнгегә тиклем мең йыллыҡ ғүмер кисереп шуны һынландырып сығарырға тейеш. Бына шунда була "Перовский" бейеүе! Ана, мөхәммәт Иҙрисов ағайыңды ҡара. Вәт, исмаһам, башҡара ул "Перовский"ҙы. Сәхнәлә - йәшәй ул, уйнамай, халыҡтың типиклаштырылған образын ижад итә һәр сығышы һайын! Өйҙәренә ингәс, Әхмәҙиев ағаф китап шкафтарының береһенән ҡалын ғына бер папка тартып сығарҙы: - Бна, туған, минең иң ҡәҙерле нәмәләремдең береһе. Театрҙа бергә эшләгән иптәштәремде һағынған һайын, шуны бер ҡарап сыҡһам, үҙҙәрен күреп һөйләшкәндәй булам... Был папкаға Баймаҡ театры тураһында газеталарҙа төрлө йылдарҙа нәмә баҫылған - барыһы ла киҫеп алып тупланған. Бик күп өлкән артистарҙың иҫтәлектәрен, театр хаҡындағы төрлө документтарҙы һаҡлаған был йыйнаҡ кеше. Бына шул иҫтәлектәрҙең бер нисәһе: Башҡорт халыҡ бейеүҙәре ансамбле етәксеһе, РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре Фәйзи Ғәсҡәров: "Әхмәҙиевтың юы бейеүе - башҡорт халыҡ бейеүҙәренең иң бейек нөктәһе". РСФСР-ҙың халыҡ артисы Ғималетдин Минһажев: "Баймаҡ театры артисы Әнүәр Әхмәҙиев сәхнә өсөн барлыҡҡа килтергән башҡорттоң характерлы бейеүе хәтеремдә. Был бейеү йәш бейеүселәр өсөн классик өлгө булды һәм уның элементтары балетҡа ансамблгә лә инде, үҙешмәкәр бейеүселәр тарафынан да эләктереп алып таратылды..." РСФСР-ҙың халыҡ артисы Мөхәммәт Иҙрисов: "...Был бейеү миңә бик көслө тәьҫир итте һәм мин үҙ алдыма башҡорт бейеүҙәрен профессиональ башҡарыусы булыу маҡсаты ҡуйҙым. 1941 йылда яңы ойошторолған Башҡорт халыҡ бейеүҙәре ансамбленә индем". Әнүәр Әхмәҙиев әле лә үҙе эшләгән институттың түңәрәктәрендә ҡатнаша, студенттарҙың ансамбленә етәкселек итә, йәш һәүәҫкәрҙәргә ихлас ярҙамлаша. ''Авторы - Фәрит Иҫәнғолов. "Йәшлек" гәзитендә 1969 йылда, ҡыҫҡартылған варианты 1994 йылдың 4 авгусында баҫтырылған.'' [[Категория:Перовский бейеүе]] 8p3c9oc45f47gyrguasl4xoh6m84mcl 0 4749 21907 21831 2020-07-12T18:36:18Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡорт халыҡ бейеүҙәре]]; added [[Category:Перовский бейеүе]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21907 wikitext text/x-wiki * <big>Тарих биттәре</big> [[File:Оренбургский Караван-Сарай (основной корпус) 01.jpg|мини|справа| Ырымбурҙағы Каруанһарай В. А. Перовский исеме менән бәйле]] Граф Василий Алексеевич Перовский Алексей Кириллович Разумовскийҙың никахтан тыш тыуған дүрт улының береһе була. һәм, ағалары кеүек үк, Мәскәү эргәһендәге Перов ауылы хөрмәтенә Перовский тигән фамилия йөрөтә. Белемде Мәскәү университетында ала. 1812 йылда Бородино һуғышында ҡатнаша һәм бармағы яралана. Урыҫ ғәскәре сигенгән саҡта Мәскәүҙә француздар тарафынан әсирлеккә алына, хөкөм ителеүҙән ҡотолоп ҡала һәм таланған, туҡмалған килеш Францияға оҙатыла. Россияға ҡайтҡас, В. А. Перовский бөйөк кенәз Николай Павловичтың адъютанты итеп билдәләнә. Кенәз адъютантының һәләттәрен юғары баһалай, улар яҡын дуҫтар булып китә. 1828 йылғы Урыҫ-төрөк һуғышында Грузияла ауыр яралана һәм хәрби строевой хеҙмәтенән китергә мәжбүр була. 1833-1842 йылдарҙа Ырымбурҙа хәрби губернатор һәм айырым Ырымбур корпусының командиры була. 1839-1840 йылдарҙа уның етәкселеге аҫтында Хиваға (Үзбәкстан) поход ойошторола. Әммә ҡырыҫ һәм күп ҡарлы ҡыш арҡаһында был поход уңышһыҙ тамамлана. Биш меңлек экспедиция корпусынан 800 кеше генә иҫән ҡала. Эльба йылғаһы буйындағы казактар менән һуғышта Василий Алексеевич һалҡын алдырып ауырып китә һәм хәҙерге Чехияға дауаланырға китә. Тулыһынса һауыҡҡас, 9 йылдан һуң ул ҡабаттан Ырымбур яғына эшкә ебәреүҙәрен һорай. 1853 йылда ул Урта Азия далаларына ебәрелгән экспедиция корпусының етәксеһе була. Арал Диңгеҙе буйында Коканд ханының ғәскәрен ҡыйратҡандан һәм бер нисә нығытманы яулағандан һуң, был походын күренекле Аҡмәсет крепосын (һуңынан - Перовский форты, ә совет заманында - Ҡыҙыл Урҙа ҡалаһы - '''авт''') штурмлау менән тамамлай. Был поход һөҙөмтәһендә Русия империяһы Һырдаръя йылғаһы буйындағы күп кенә ерҙәрҙе баҫып ала һәм Урта Азияның Русияға ҡушылыуы ошонан башлана. 1855 йылдың 14 апрелендә В. А. Перовскийға граф дәрәжәһе бирелә, ә 1857 йылдың башында отставкаға сыға һәм Ҡырымға күсеп бара, шул уҡ йылдың 7 декабрендә үлә. Перовский образы беҙҙең алда ғәҙәти булмаған аҡыл көсөнә эйә булыусы шәхес булараҡ килеп баҫа. Ул, үҙенең уратып алыусыларға һәм буйһоноусыларына тик яҡшы яҡтан ғына таныш була. Тура һүҙлелеге, намыҫлылығы, эшен еренә еткереп башҡараусанлығы менән айырылып тора. Василий Алексеевич оҙон буйлы, ҡаҡса кәүҙәле, әммә ташып торған көслө, ҡуңыр, уйсан күҙле булған. Волганан алып Иртышҡа тиклемге Ырымбур губернаһы менән етәкселек итеп, Василий Алексеевич шул уҡ ваҡытта администратор, политик булып та торған. Ырымбур һәм Өфө ҡалаларының беренсе төҙөлөштәренә Василий Алексеевич күп көс һалған. Шулай уҡ Ырымбур Каруанһарайының төҙөлөшөндә Перовскийҙың ҡатнашлығы ҙур. В. А. Перовский һәм уның хеҙмәтен баһалап, бөйөк рус яҙыусыһы Лев Николаевич Толстой 1878 йылда роман яҙа башлай, тик ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бөтөрә алмай. Перовский ваҡытында Пограничниктар комиссияһы рәйесе булып хеҙмәт итеүсе, күренекле рус көнсығыш белгесе В. В. Григорьев уның тураһында: "Василий Алексеевич - ябай кеше түгел, Ырымбур яҡтарын унан яҡшыраҡ итеп берәү ҙә белмәйҙер. Бындай етәкселәр менән эшләү үҙе үк бәхет ул". - тип яҙа. Василий Алексеевичтың образы тулыраҡ итеп башҡорт фольклорында бирелгән, уның менән ҡыҙыҡһыныусыларға шунан уҡырға тәҡдим итәм. ''Авторы - Вилен Дильман, тарихсы. Өфө ҡалаһы. "Йәшлек" гәзите, 1993 йыл, 31 июль.'' [[Категория:Перовский бейеүе]] insgjeutioe4izrrmx6xfbqs258z4pn 2 4750 21824 2020-07-11T04:17:14Z 1997kB 630 1997kB [[Ҡатнашыусы:Masumrezarock100/minerva.js]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы:Ainz Ooal Gown/minerva.js]]: Автоматическое переименование страницы при переименовании участника «[[Special:CentralAuth/Masumrezarock100|Masumrezarock100]]» в «[[Special:CentralAuth/Ainz Ooal Gown|Ainz Ooal Gown]]» 21824 javascript text/javascript /* #REDIRECT */mw.loader.load("//ba.wikibooks.org/w/index.php?title=%D2%A0%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%B0%D1%88%D1%8B%D1%83%D1%81%D1%8B:Ainz_Ooal_Gown/minerva.js\u0026action=raw\u0026ctype=text/javascript"); 0tet3wz97tpvw0n20dwl29fpbkkiie2 14 4751 21832 2020-07-11T06:45:35Z Тутыйғош 404 Буш бит булдырылған 21832 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 4752 21935 21934 2020-07-13T06:37:57Z Akkashka 410 /* Коллективлаштырыу осоро */ 21935 wikitext text/x-wiki '''«Ағиҙел» журналының «Шәжәрә» рубрикаһынан''' == Ырыуым — Түбәләҫ == Түбәләҫ ырыуы Салауат районының көньяғында урынлашҡан алты ауылдан тора: Тирмән, Сүрәкәй, Ҡалмаҡҡол, Ҡарағол, Илсекәй һәм Урмансы. Уларҙың аҫаба ерҙәргә килеп урынлашыуы тураһында төрлө фараздар бар. Илсекәй ауылы Ғайсаров Кинжәбай ағайҙың һөйләүенсә (ул хәҙер мәрхүм инде) Түбәләҫ ырыуы башҡорттары Урал аръяғынан, Мейәс буйҙарынан килеп урынлашҡан. ===Беренсе фараз === Бер мосафир Мейәс йылғаһы буйынан хаж ҡылырға китеп бара, имеш. Юлында өйөр-өйөр йылҡылар осрай. Был көтөүсенән ул: улым, кемдең йылҡыларын көтәһең, тип һорай. Көтөүсе: шундай байҙың малдарын көтәм, тип яуап бирә. Мосафир уға: Урал тауҙарының көнбайышында, Әй йылғаһы буйында тәбиғәт бик матур. Еләк-емеш күп, бал ҡорттары бал йыя, ҡырағай аттар ҙа көтөүе менән йөрөй, һин шунда кит, тип кәңәш бирә. Көтөүсе, байҙың ҡыҙын урлап, Урал тауҙарын артылып, Әй йылғаһы аша сығып, бик йәмле урман ялансығына килеп урынлаша. Бәләкәй генә өй һалып донъя көтә башлайҙар. Мосафир хажда бик оҙаҡ йөрөп иленә ҡайтҡан ваҡытта әлеге байға килә. Бай ҡайғыһын һөйләй: ҡыҙым юғалды, бик күп йылдар үтте, ти. Мосафир уға: ҡыҙыңды Урал тауҙары аша сығып эҙлә, тип кәңәш итә. Бай ҡыҙын эҙләп сығып китә. Ҡалын-ҡалын урмандар, яландар, шарлап аҡҡан йылғаларҙы үтеп, бер ялансыҡта бәләкәй генә өй шәрәмәтен күреп ҡала. Ул шунда йүнәлә. Кейәү кеше, уны алыҫтан күреп ҡалып, ҡатынына әйтә: «Ҡайным килә ята, ҡаршы сығайым». «Ул бик уҫал,— ти ҡатыны, һин сыҡма, мин сығайым». Кейәү кеше ҡайныһының ҡаршыһына килгәндә, бай уны үлтерә һуға. Ҡыҙын ҡайтырға өндәй. Әммә ҡыҙы ризалашмай. «Балаларым ошонда тыуҙы, ошонда ҡалам», — ти. Уларҙың алты малайы була — Ҡарағол, Ҡалмаҡҡол, Сурағол, Тирмәнғол, Илсеғол һәм Урманғол. Бына шулар таралып ултырғандан улар исемендәге ауылдар барлыҡҡа килгән. ===Икенсе фараз === Икенсе фаразды ғалим Рәшит Шәкүр Баҡал ҡалаһында йәшәгән Ғәрифйән Иҡсановтан алған мәғлүмәт буйынса яҙып сыға («Башҡортостан», № 30, 16.02. 2000 й.). Риүәйәтте ҡыҫҡартыбыраҡ килтерәбеҙ. «...Ҡаты һуғыштарҙан һуң, ире үлеп ҡалған әбейгә хан ошо ерҙәрҙе күрһәтә... Иң оло улы Сүрәкәй исемлеһен һалҡын шишмә янында төйәкләндерә, икенсе улы бик оҫта булған, шуға күрә тирмә ҡорорға яраҡлы уныға урынлаштырырға ҡушҡан (хәҙерге Тирмән ауылы), өсөнсө улы гел ау менән шөғөлләнеү сәбәпле, урман буйынан урын биргән (хәҙерге Урмансы ауылы). Дүртенсе улы тау кейектәренә йөрөргә әүәҫ булған, уныһына ташлы тау буйы тейгәән (хәҙерге Илсекәй ауылы, икенсе исеме Башташ). Бишенсе улына арҡа буйынан урын биргән (Ҡарағол ауылының икенсе исеме Арҡауыл). Ә иң бәләкәй, бөрсә кеүек етеҙ улын Оло өйөр йылғаһы буйында урынлаштыралар. Йәнәһе лә Бөрсәлим — Мөрсәлим булып сыға, икенсе исеме Ҡалмаҡҡол» ===Өсөнсө фараз === Өсөнсө варианты ла бар. Ғалим Мираҫ Иҙелбаев Үрге Ҡыйғы ауылында йәшәүсе Хәйрулла Килмөхәмәтовтан алған мәғлүмәттәрҙе бәйән итә. («Ватандаш», № 5,1999 й.) Ҡыҫҡаса йөкмәткеһе ошолай: «... Әйле Сыңғыҙ хан, Сыңғыҙ хандың улы Майҡы бей, Майҡы бейҙең улы Юлбуға, Юлбуғаның улы Күсә бей, Имса бей, Тумса... Уларҙың туғандары була: Ҡолсаҡ. Шул Ҡолсаҡ ҡыҙ була. Һыбай бик шәп йөрөй. Бер ваҡыт Юлбуғаның йылҡылары юғала. Теге ҡыҙ бик үткер була. Атҡа атланып йылҡыларҙы эҙләп китә... Юлда һунарсылар ат эҙләп йөрөйҙәр икән. Ике егеткә осрай. Бер егет бының менән ипләп кенә һөйләшә. Былар танышып китәләр ҙә, егет ҡыҙҙы алып ҡайтып китә. Башташ тауының аҫтында йылға буйында былар ҡыуыш ҡоралар. Йылҡы өйөрө йөрөһөн инде, йөрөгән ере һәйбәт, тип, шунда бәләкәй генә өй шәрәмәте һалалар, шунда тора башлайҙар. Юлбуға эҙләп сыға. Икәүләп әлеңге өйҙә сәй эсеп ултыралар икән. Шул ваҡыт егет: «Ана, бер кеше килә», — ти. Ҡатыны ҡарай ҙа: «Эй, атайым килә», — ти. Егет ҡаршыларға сыға. «Ҡайным килгән, рәхим ит», — тип әйтеүенә, теге ҡайны булған кеше, уғын ала ла, аңламай-нитмәй, егеткә ата ла ебәрә. Ҡыҙы килеп сыға. «Әйҙә, ҡыҙым, ҡайтайыҡ», — ти атаһы. «Мин ҡайтмайым, ғомандымын», — ти ҡыҙ, — ошонда ғына йәшәйем...». Был ҡатын бала таба. Шул баланан тыуалар: Ҡалмаҡҡол, Ҡарағол, Илсеғол, Сурағол, Тирмәнғол һәм Урманғол исемле балалар. Шул балалар таралып китеп, Түбәләҫ тигән ырыуға исем бирә.» Ҡарағол ауылында йәшәүсе Эдуард Ғөбәйҙуллин беренсе һәм өсөнсө варианттарға оҡшаш фараздарҙы Салауат районы гәзитендә («Йүрүҙән», 12 декабрь 1997 й.) яҙып сыҡты. Күреүебеҙсә, риүәйәттәрҙең өс вариантында ла һүҙ Урал аръяғынан күсенеү тураһында бара. Юғалған йылҡы өйөрөнөң иң олоһо бер йылға буйында йөрөгән, имеш. Бына шул Ҡалмаҡҡол менән Тирмән ауылдары араһындағы йылғаны, Оло өйөр, ҡайһы берәүҙәр. Оло ер йылғаһы, тип йөрөтә. Риүәйәттең икенсе варианты дөрөҫлөккә тап килмәй. Берәй һүҙ оҫтаһы, телсәр кеше уйлап сығарған уйҙырмаға оҡшай. Сөнки Мөрсәлимде — Бөрсәлим, тип әйтеп булмай. 1816 йылда йорт старшинаһы Мөрсәлим Ҡалмаҡҡолов булған. Тимәк, ауыл уның исемендә йөрөгән. Дүрт легендала ла «Түбәләҫ» этнонимы төшөп ҡалған. Ул бит ырыу исеме, боронғо исем. Түбәләҫ исемле ауыл бар, тик унда урыҫтар йәшәй, һәм ул аулы хәҙер Силәбе өлкәһенә ҡарай. Тарихтан билдәле булыуынса, Иван Грозный Ҡазанды яулап алғандан һуң (1552 й.), Ҡазан ханлығына буйһонған башҡорт ҡәбиләләре лә рус хакимлығын танырға теләк белдерә (1557 й.). Ергә аҫабалыҡ Грамотаһын аҡ батшанан алалар. Ҡәбилә бейҙәре үҙҙәре теләп килгәс, Иван Грозный уларға ергә хоҡуҡты һәм башҡа хоҡуҡтарҙы ҡуш ҡуллап бирә. Кеше ере йәл түгел, һуңынан күҙ күрер, тип уйлағандыр. Көнсығыштағы башҡорт ҡәбиләләре Себер ханлығына буйһонған була. ===Түбәләҫ ырыуы ҡайһы дәүерҙә килеп ултырған һуң хәҙерге аҫаба ерҙәренә?=== Бөйөк ғалимыбыҙ '''Әхмәтзәки Вәлиди Туған''' үҙенең «Башҡорттарҙың тарихы» (Өфө, 1994, 40-сы бит) китабында түбәндәге мәғлүмәттәрҙе килтерә: «1635 йылда урыҫтар, урта Башҡортостанда үҙ хакимлыҡтарын тамам нығытыу өсөн, көнсығыш башҡорттарын ҡул аҫтына алырға тырышты һәм уларҙан ваҡыты-ваҡыты менән ялланған ғәскәр йыйҙы. Себер юлындағы Ҡошсо, Ялан Ҡатай, Салжәвут (Һалйот), Ҡара Табын һәм Әй улыстарын үҙенә ҡаратып, Уралдың көнсығышынан көнбайышына күсергә тырышты. Монгол заманындағы был хаким ҡәбиләләр Күсем улдарына ҡаршы торҙо... Ләкин Күсем улы Абылай солтан, ҡалмаҡтар менән берләшеп, уларҙың көнбайышҡа күсеү юлдарын киҫте, урыҫ тарафын алған ырыу бейҙәрен дә язаланы». был турала '''Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев''' та «Башкиры» тигән әҫәрендә («Ватандаш», № 2, 1998 й., 164-се бит) яҙып сыҡты: «Асади-бей и Шикарлибей жиди в Сибири, в подчинении у ханов Ибака и Шибака, бывших в родстве с Чингиз ханом. Ханы задумали убить обоих бейев. Но человек одного из ханов предупредил их: «Бегите, иначе не уберечь вам своих голов, пропадете зря» Текстан күренеүенсә, былар Табын ырыуы бейҙәре була. Күрәһең, Табындар менән бергә Әй ҡәбиләһе лә һәм уға ингән түбәләҫтәр ҙә ('''* М.Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе — Яҡуп ағай Шәмсетдинов хаталы фекерҙә йөрөнө: Түбәләҫ ырыуын Әйҙеләргә ҡаратты. 2009 йылда Мөрсәлимдә үткән Шәжәрә байрамына ҡатыны Кәтибә Кинйәбулатова менән саҡырылғайны. Үҙенең сығышында ла, "Түбәләҫ — ул Әйҙе ырыуының бер тармағы" тип һөйләне''') хәҙерге биләмәләренә Урал аръяғынан килеп урынлаша. Был сама менән 1640—1650-се йылдарға тура килә. ===Түбәләҫ ырыуына ошо биләмәләрҙе кем биргән=== Легендаларға ҡарағанда, ошо ерҙәрҙе, йәнәһе, әбей батша биргән. Ҡайһы берәүҙәр Иван Грозный тип тә әйтә. Һәр хәлдә, урыҫ батшалығы башҡорттарҙың көнбайышҡа күсенеүен хуплаған. Түбәләҫ ырыуы ерҙәре үҙенең йәмлелеге, байлығы менән күсмә халыҡты арбаған, йәлеп иткән. Мал йөрөтөү өсөн ҙур-ҙур яландар йәйрәп ята, урмандары төрлө йәнлектәргә һәм һунар ҡоштарына бай, бал ҡорттары күпләп бал йыя. Әй, Йүрүҙән, Һилиә, Оло Өйөр йылғаларында мыжғып балыҡ үрсегән. Бына ошо биләмәләрҙе Түбәләҫ ырыуы кешеләре үҙ иткән. Уларға был ерҙәрҙе бер кем дә бирмәгән, үҙҙәре һайлап килеп ултырған. Бәлки, күршеләре Ҡыуаҡан, Ҡаратаулы, Көҙәй ырыуҙары менән һөйләшеп килешкәндәрҙер. ===«Түбәләҫ» этнонимы нисек йәбешкән был ырыуға=== Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев һәм Тажетдин Ялсығолов мәғлүмәттәре буйынса, башҡорт ханы Иштәк Аму-Даръя буйында йәшәгән. Уның улдары күп булған. Беренсеһе Тамъян, унан Үҫәргән, Күбәләк, Бәкәтүн, Һарт, Тырнаҡлы, Түбәләҫ. Һигеҙенсеһе Дыуан («Ватандаш», № 2, 1998, 165-се бит). Әлбиттә, был легенда Түбәләҫ ырыуы башҡорттарының башҡа ырыуҙар менән берлектә Урта Азиянан килеүе тураһында мәғлүмәт бирә. Түбәләҫ ырыуын төрлө сығанаҡтарҙа төрлө ҡәбилә составына индерәләр. Мәҫәлән, Р. Ғ. Кузеев бер әҫәрендә («Очерки исторической этнографии башкир», Уфа, 1957 г., 55-се бит) Түбәләҫ ырыуын Әйле ҡәбиләһе составына индерә. Шул уҡ автор икенсе әҫәрендә уларҙы («Происхождение башкирского народа», Уфа, 1974 г.) Ҡыуаҡан ҡәбиләһе составына индерә. Күрәһең, Әйлеләр менән Ҡыуаҡандар Түбәләҫ ырыуы биләмәләре менән сиктәш, хатта аралашып китә. '''Ҡыуаҡан ҡәбиләһе ырыуҙары''': Йылан-ҡыуаҡан, Сәғит-ҡыуаҡан, Тау-ҡыуаҡан, Һатҡы-ҡыуаҡан, Ҡырҡ-өйлө-ҡыуаҡан, Түбәләҫ-ҡыуаҡан. Ҡыуаҡан биләмәләре — Һатҡы ҡалаһынан алып Йүрүҙән ҡалаһына тиклем, Яйыҡ, Ағиҙел йылғаларының башланған ерҙәре. Көньяҡтан һәм көнсығыштан Ҡара Табын ырыуы биләмәләре менән сикләнгән. Әхмәтзәки Вәлиди Туған Түбәләҫ ырыуын Әйле ҡәбиләһенә индерә. '''Әйле ырыуы 113 йорт''': түбәләре: Арш, Ялан Әйле, Өпәй, Дыуан, Таз-дыуан, Сызан, Эйәрле, Мырҙалар, Тырнаҡлы, Ҡаратаулы, Һарт, Түбәләҫ, Сүплеһыҙғы (Әхмәтзәки Вәлиди Туған, «Башҡорттарҙың тарихы», Өфө, 1994, 162-се бит). Әйле ҡәбиләһе Урта Азияла ойоша. Бохара ҡалаһы янында хатта Башҡорт исемле тау бар. Уларҙың Уралға күсенеү ваҡытын аныҡ ҡына әйтеүе ҡыйын. Әммә Әйлеләрҙең VIII—IX быуаттарҙа Арал диңгеҙе тирәләрендә ҡышлауы, Әй, Яйыҡ, Ағиҙел йылғалары баштарында йәйләүҙәре билдәле. Шул урындарҙа әйлеләр Ғуз, Бәжәнәк ҡәбиләләре менән аралашып йәшәгәндәр. Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың тырышлығы менән Болғар ханлығына Бағдаттан илселәр килеүе билдәле булды. И лселәр сәркәтибе Ибн Фаҙлан бик күп әһәмиәтле мәғлүмәттәр яҙып ҡалдырған (922 йылдар тирәһе). Улар, илселәр, Бохаранан сыҡҡас, Ғуз (Оғуз), унан Бәжәнәк (Печенег) ҡәбиләләрен осрата. Төньяҡтараҡ, Арал диңгеҙен үткәс, Кинел йылғаһы тирәһендә башҡорттарҙы осрата. Уның яҙыуы буйынса, башҡорттар бик уҫал, ҡыйыу ҡәбилә була. Улар янынан бик һаҡлыҡ менән үтәләр. Бәлки, ошо ерҙәрҙә Ибн Фаҙлан Әйле ырыуҙарын осратҡандыр. Ҡышлау өсөн бик уңайлы Арал диңгеҙе буйҙарын бөтөнләйгә ҡалдырып, һалҡын Урал яҡтарына тиктомалға ғына килеп сыҡмағандарҙыр. Моғайын, татар-монголдар Урта Азияны яулап алғас, улар ҡыҫымы һөҙөмтәһендә, Мейәс буйҙарына килеп ултырғандарҙыр. Ҡәбилә башында бейҙәр торған. Улар дәрәжәһе буйынса ханға тиң. Тарихтан билдәле булыуынса, бөйөк Сыңғыҙ хандың атаһы Есүгей Бурджигин ырыуының ханы булған. Ырыу йылъяҙмаһында Әйле ҡәбиләһе ханы Сәйҙәш бей тураһында мәғлүмәт бар. Тылсымлы Урал буйҙарына үҙ ҡәбиләһен ул алып килә. Ул Әй йылғаһының башланған ерендә ерләнгән (Башҡорт шәжәрәләре, 171-се бит). ===Түбәләҫ ырыуы биләмәләренең сиктәре=== Түбәләҫ ырыуы биләмәләре хәҙерге Һилиә (Сулея) ҡасабаһынан алып, көнбайышҡа, Йүрүҙән йылғаһына, тиклем һуҙылған. Көньяҡ-көнсығышта Һатҡы-ҡыуаҡан ырыуҙары, төньяҡ-көнсығышта Әйле ырыуы (хәҙерге Әйле, Ҡолбаҡ ауылдары) биләгән, төньяҡтан Тырнаҡлы һәм Ҡаратаулы башҡорттары ере менән сикләнгән. Көнбайыштан Ҡыр көҙәй ырыуы (Яхия, Мусабай, Миндеш ауылдары), көньяҡ-көнбайышта Төркмән ырыуы (хәҙерге Йүрүҙән, Ҡатау-Иван (* М. Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе: хата — Оло Ҡытау), Ҡатау-Тамаҡ ерҙәре менән сикләнгән. Хәҙер Түбәләҫ ырыуы ерҙәренең күпселек өлөшө Силәбе өлкәһенә инә, тик 10-15 проценты ғына аҫабалар ҡулында ҡалған. 1757 йылдың 18 октябрендә башҡорттарҙың Белорет заводы хужалары Твердышевға һәм Мясниковҡа ер һатыуы тураһында документтар һаҡланған («Материалы по истории Башкирской АССР», том IV, Москва, 1956 г. 155 бит). '''Унда шундай мәғлүмәт бар:''' «...Начиная первую межу с вершины речки Кисима итти на вершины речки Сильи, и от оной вершины на гору Юкали в левой руке , через речку А салай на гору Башташ подле межи Кара-Таулинской волости до речки, называемой Коиски, и той речкою Коиски итти вниз по течению по левой стороне о речки Карамалы, до дач бывшей Кудейских башкирцев земли, по которую те кудейские башкирцы им же, заводчикам Твердышеву и Мяснникову продали, поворотить налево, '''итти подле дач тех же кудейских башкирцев до межи куваканских башкирцев земли, которая земля теим же куваканскими башкирцами проданы им же Твердышеву и Мясникову, и тою же межою куваканских башкирцев выйти на вершинах речки Кисима,''' откуда начиналась первая межа...» (* М. Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе — ер һатыу документы үҙе үк һөйләп тора: Ҡыуаҡандар, йәғни Түбәләҫтәр һатҡан бит ерҙәрен). Хәҙерге заманда юғарыла күрһәткән атамалар, бәлки, үҙгәреп бөткәндер, ул атамаларҙы беҙҙең халыҡ онотҡандыр ҙа, сөнки ул тирәләрҙә башҡорттар әҙ ҡалған. Кисем йылғаһы Һатҡы районында булырға тейеш. Йылға бик бәләкәй булғанлыҡтан, Силәбе өлкәһенең топонимдар һүҙлегендә юҡ. Силья — Һатҡы районының йылға һәм тау исемдәре. Бәлки, Һилийәлер (Сулея). Беренсе тапҡыр урыҫтар килгәндә, «Һилиә» атамаһын башҡорттар уырҫлаштырып «Силья» тип атауы бик ихтимал. Ошонан сығып, Һилиә йылғаһы һәм Һилиә тауы атамаларын танырға ғын ҡала. Йүкәле — Һатҡы районындағы тау. Асалай гидронимын һүҙлектәрҙә таба алмаеым. Был йылға хәҙерге Ҡатау-Иван районында булырға тейеш, Мирнкә, Түбәләҫ ҡасабалары янындараҡ. Башташ тауы — билдәле Башҡорт Илсекәйе ауылының төньяғында, көнсығыштан көнбайышҡа һуҙылған тау теҙмәһе. Ҡаратаулы улысы ерҙәре Түбәләҫ ырыуы ерҙәре менән сиктәш булған. Хәҙерге заанда был ике ырыу араһында Лаҡлы, Нәсибаш исемле ике мишәр ауылы урынлашҡан. Ер һатыу докуметтарында был ауылдар тураһында мәғлүмәт юҡ, күрәһең, улар һуңыраҡ килеп урынлашҡан. бәлки, Салауат ихтилалынан һуңдыр (* М.Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе: Лаҡлы ауылы халҡы, Тырнаҡлы ерҙәрен 1752 йылда ҡортомға алған, Нәсибаштар Ҡаратаулы башҡорттарынан ҡортомға алған. Паллас, мишәрҙәр бында 1770 йылда Өфө йылғаһы буйындағы Елдәк ҡәлғәһенән күсеп килгән тип яҙған.). Коиски йылғаһы Ҡатау-Иван районындағы йылға булырғ тейеш. Топонимдарҙа ул юҡ. Ҡарамалы йылғаһы Ҡатау-Иван биләмәһендә Йүрүҙәнгә ҡоя. Ҡарама русса вязь тип атала. Тимәк, Вязовая станцияһы ошо топонимдан алынған. Көҙәй башҡорттары биләмәләренең сиге хәҙерге Вязовая станцияһынан Йүрүҙән ҡалаһына тиклем.Унан көнсығышҡа табан Ҡыуаҡан башҡорттары ерҙәре башлана. Хәҙерге заман топонимияһы менән күрһәткәндә, Түбәләҫ башҡорттарының биләмәләре Өфө — Силәбе автомобиль трассаһы буйлап Йүрүҙән күперенән Баҡал ҡаласығына тиклем, унан Һилиә станцияһы, Межевой Лог ҡасабаһы, Һәүәләй, Башташ тауҙары, Тырнаҡлы һәм Ҡаратаулы башҡорттары ерҙәренең сиктәрендә урынлашҡан. Ҡарамалы йылғаһы Вязрвая станцияһы Көҙәй башҡорттары биләмәләренең сиге булып тора. Ошо биләмәләрҙе һатыуҙа 21 кеше ҡултамға ҡуя. Түбәләҫ улысы старшинаһы Иштуған Мишәров исеменән Таҡый Мишәров, йөҙ башы (сотник) Булат Илтебаев һәм башҡалар ҡул тамғаларын ҡуя. Ошо биләмәләрҙе "һатып" алған өсөн завод хужалары 100 һум аҡса бирә. Күреүебеҙсә, Түбәләҫ ырыуы ерҙәренең яртыһынан күберәген урыҫтар «законлаштырып» тартып ала. Малсылыҡ менән шөғөлләнгән башҡорттарҙың көтөүлектәре кәмей, халыҡ бөлгөнлөккә төшә. 1763 йылдың майында Түбәләҫ ырыуы ерҙәрен арендаға (ҡортомға) биреү тураһында документ төҙөлә (юғарыла күрһәтелгән китап, 259-сы бит). Ошо документ буйынса юғарыла күрһәтелгән ер биләмәләре сигенән тыш өҫтәлмә ерҙәр ҡуртымға бирелә. '''Бында инде хәҙерге Силәбе өлкәһе Ҡатау-Иван районында урынлашҡан Түбәләҫ ауылы ингән.''' Бәлки, заманында ул башҡорт ауылы булғандыр. Урыҫтар баҫып алғас Түбәләҫ исемле урыҫ ауылы барлыҡҡа килгән. Тиктәҫкә урыҫтар үҙҙәренең ауылына башҡорт исеме ҡушмаҫ. Шуныһы ғәжәп, һатып алырлыҡ ер булмағас, ҡортомға бирелә. Бының өсөн заводсы Твердышевтар йәмғеһе йылына 120 һум, йылына ике һум аҡса түләй. 10 һум биреп, 5 йылға алдан уҡ түләп тә ҡуя беҙҙең «мәрхәмәтле» түрәләр Твердышев һәм Мясниковтар. '''Документта күрһәтелгәнсә, килешеү ҡағыҙын урыҫса килтерәбеҙ.''' «... Начиная первую межу от горы Башташ и от межи Кара-Таулинской волости башкирцев и итти к горе Юкали подле бывшей нашей земли, которая нами и нашими родственниками продана асессорам Твердышеву и Мясникову и дошед до горы Юкалы подле бывшей же нашей земли до отводной Катав-Ивановскому заводу линии до вершины речки Кашердак-куак, и дошед до отводной линии поворотить налево и итти... до речки Улаир... итти до горы Башташ и до земли Кара-Тавлинской волости башкирцев». '''Бына ошо ике тарихи документ Түбәләҫ ырыуына бәйле бик күп мәғлүмәт бирә'''. 1. Документтарҙа старшина, йөҙ башы, рядовой тигән төшөнсәләр бар. тимәк, башҡорттар был ваҡытта хәрби хеҙмәттә булған. 2. Беренсе документта рядовой Илсекәй Биктуғанов, икенсеһендә Ҡалмаҡҡол Кәлти(к)нов күрһәтелгән. Хәҙерге Илсекәй, Ҡалмаҡҡол ауылдары шуларҙың исемен йөрөтә тип әйтә алабыҙ. 3. Башҡорттарҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын юҡ итеү маҡсатында, әбей батша Анна Иоановна 1736 йылдың февралендә — дворяндарға, офицерҙарға һәм мишәрҙәргә башҡорт ерҙәрен һатырға рөхсәт итеү тураһында Указ сығара. Ошо Указ нигеҙендә башҡорт ерҙәрен төрлө махинациялар менән тартып алыу башлана. Күреүебеҙсә, Йүкәле һәм Башташ тауҙары араһында хәҙерге ваҡытта Түбәләҫ ырыуының алты ауылы ла урынлашҡан. Кем үҙенең ризалығы менән ултырған ерен бирһен? Ерҙәрҙе ҡортомға биргәндән һуң, иң уңдырышлы, бай тупраҡлы, тигеҙ ялан ерҙәре урыҫтар ҡулына күсә. Улар ошо уңдырышлы ерҙәрҙә утарҙар төҙөй башлай. Тирмән ауылы тирәләй Весна, Свобода (Слобода тип йөрөтәләр), Головская исемле өс утар барлыҡҡа килә, унан 4 саҡырым алыҫлыҡта Покровка тигән ауыл ҡалҡып сыға. Илсекәй ауылы тирәләй Башташ һәм Жилов утарҙары урынлаша, Ҡарағол ауылынан 4 саҡырым алыҫлыҡта Түбәләҫ тигән урыҫ ауылы барлыҡҡа килә. Шуныһы ғәжәп, ошо утарҙар башҡорт ауылдарынан 1-2 саҡырым алыҫлыҡта ғына урынлаша. Тимәк, ярым күсмә тормош кисергән башҡорттар өсөн күпләп мал тоторға мөмкинселек ҡыҫыла. 1930 йылдарҙа крәҫтиән хужалығын коллективлаштырыу осоронда ошо утар крәҫтиәндәрен кулак итеп алып китеп бөттөләр. Утарҙарҙың күбеһе юҡҡа сыҡты. Аҫаба башҡорт ерҙәрен талау бер Түбәләҫ ырыуында ғына күҙәтелмәй. Ул бөтә Башҡортостан буйынса бара. Мәҫәлән, шундай уҡ алдаҡ юл менән Шайтан-Көҙәй улысы башҡорттарының ерҙәрен тартып алаларһәм Эҫем заводын төҙөй башлайҙар. Улыс старшинаһы Юлай Аҙналин был алдаҡ хәл менән килешә алмай. 1766 йылдан башлап, Твердышев менән судлаша башлай, урыҫ властарының юғары даирәләренә мөрәжәғәт итеп ҡарай. Һөҙөмтәлә, уны улы Салауат менән, аяҡ-ҡулдарына бығау һалып, таш зинданға ярты йылға ултыртып ҡуялар һәм 600 һум штраф һалалар (Әкрәм Бейешев, «Башҡорт халҡының тарихы һәм азатлыҡ көрәше». Өфө, 1993 й. 98-се бит) Хөрмәтле уҡыусым, һеҙ электричкала барғанда, Иглин менән Таутөмән араһында Лемезы (Ләмәҙе) разъезын үтәһегеҙ. Заманында ул Ҡобау улысы башҡорттарының үҙәге булған. Унда Юлай Аҙналин старшиналыҡ хеҙмәтен үтәгән. 1770 йылдың 24 майында Ҡобау улысы башҡорттарының шул уҡ завод хужалары Твердышевҡа һәм Мясниковҡа ер һатыуы тураһында документ әүәләнә. («Материалы по истории Башкирской АССР», том IV, Москва, 1956 г., 345-се бит). Унда: «..Кубовской волости, команды Юлая Азналина, деревни Кубово поверенные той деревни...» фамилиялары һанап үтелә, бөтәһе 34 кеше. Документ буйынса, Зигәлгә тауы, Ямантау, Бәләкәй Инйәр йылғаһы сыҡҡан ерҙән Ағиҙел йылғаһы башына тиклем, унан Ирәмәл тауына тиклем йәйрәп ятҡан ерҙәр һатылған булып сыға. Уйлап ҡараһаң, хәҙерге Башҡортостандың 10-15 процент майҙаны бер документ нигеҙендә тартып алына. Бында «ер һатыу» алдаҡлығы ярылып ята. Бәләкәй генә Ҡобау улысы башҡорттары ни тиклем ҙур майҙанды биләгән. Старшина Юлай Аҙналин 1770 йылда «ер һатыу»ҙа ҡатнаша. 1773 йылда ул шул ерҙәр өсөн Пугачев ихтилалында актив ҡатнаша. Иҫ китмәле хәл! Былар башҡорттарҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын юҡҡа сығарыу өсөн төҙөлгән документ, әлбиттә. == Түбәләҫ ырыуы ауылдарының барлыҡҡа килеү осоро == Ауылдарҙың барлыҡҡа килеү ваҡытын аныҡ ҡына билдәләп булмай һәм ул мөмкин дә түгел. Тәү башлап берәү бәләкәй генә өй һалып сыға, унан икенсеһе, өсөнсөһө килеп ултыра. Ауыл шулай башланып киткәндер. Шулай ҙа Түбәләҫ ырыуының алты ауылы ла властарға төрлө ваҡытта билдәле була. Теркәү ваҡыты төрлөсә. Ф. Ғ. Хисамитдинованың «Башкирская ойконимия XVI—XIX вв.» (Өфө, 1991 й.) монографияһы түбәндәгеләрҙе һөйләй: * Ҡарағол ауылы 1740 йылда теркәлгән, Өфө өйәҙенә ингән; * Илсекәй 1757 йылда билдәле була, Троицк өйәҙенә ҡарай; * Ҡалмаҡҡол, Сүрәкәй, Урмансы ауылдары 1765 йылдарҙа теркәлгән, Троицк өйәҙенә ҡарай; * Тирмән ауылы 1786 йылдан билдәле, Троицк өйәҙенә ҡарай. Ҡарағол ауылы бөтәһенән дә алдараҡ барлыҡҡа килгән тип әйтә алабыҙ. Быны юғарыла күрһәтеп үтелгән «Иҫке ҡыштау» топонимы лә дәлилләй. Сөнки ул Ҡарағол ауылына иң яҡын урын. Алты ауылда хәҙерге заманда көн итеүселәр ошо урындан таралыуы бик ихтимал. Илсекәй, Ҡалмаҡҡол ауылдарының теркәлеү ваҡыты Илсекәй Биктуғанов, Ҡалмаҡҡол Кәлтин(к)ов йәшәгән дәүер менән тап килә. Уларҙың исемдәре ер "һатҡан" һәм "ҡортомға" биргән документтарҙа бар. Пугачёв ихтилалында Имәнғол Сүрәкәевтың ҡатнашҡаны билдәле. Тимәк, Илсекәй, Ҡалмаҡҡол һәм Сүрәкәй ауылдары ошо шәхестәр исемен йөрөтә. == Түбәләҫ ырыуы халҡының азатлыҡ өсөн көрәше == 1735 йыдың авгусында Барын-Табын ырыуы батыры Йосоп Арыҡов менән Түбәләҫ ырыуы батыры Байрас Йәнурысов Юғарғы Яйыҡ нығытмаһынан 30 саҡырым алыҫлыҡта буласаҡ Орск нығытмаһына китеп барған йөктө туҡтаталар. Баш күтәреүселәр обозды ла, Яйыҡ нығытмаһын да ҡамакуҙа тоталар. Тик Себерҙән Драгун полкы һәм Кирилловтан махсус хәрби отрядтар килгәс кенә ҡамауҙы өҙәләр («История Башкортостана с древнейших времён до 60-х годов XIX века», 233-сө бит). 1773 йылда Пугачёв, Салауат Юлаев һәм Юлай Аҙналин етәкселегендәге ихтилалда Түбәләҫ ырыуҙары ла ҡатнаша: Илсекәй ауылынан Әбдеш (Ғәбдрәшит) Таҡил, Аҡһары Йосопов, Илсекәй Биктуғанов — старшина, Тимәт Иштуғанов, Ҡалмаҡ Көҫәпәев (Күсәбаев), Наҙарғол Балтасов, Сәфәр Смаҡов, Күсәш Мишәров, Монас Биктуғанов, Бикҡол Тәүешев; Сүрәкәй ауылынан Ҡалмаҡҡол Килтәков, Арыҫланғол Собханғоло; Ҡарағол ауылынан — Ишембәт Иҫән(к)әев. Былар бөтәһе лә Салауат Юлаев һәм уның атаһы Юлай Аҙналиндан һорау алғанда шаһит булараҡ тарихҡа инеп ҡалған. Ошо шаһиттар Эҫем заводын яулап алып яндырғанда, Йүрүҙән, Ҡатау-Иван заводтарын ҡамауҙа тотоуҙа ҡатнашҡан булған. Улар Салауат Юлаев һәм Юлай Аҙналин етәкселегендә Эҫем заводын яулап алыу, Йүрүҙән, Ҡатау-Иван заводтарын ҡамауҙа тотоу тураһында мәғлүмәт бирәләр. Әммә Салауат Юлаевтың һәм Юлай Аҙналиндың кеше үлтереүе тураһындағы һрауға: «Беҙ уларҙың кеше үлтергәнен күрмәнек», — тип яуап бирәләр. Был мөмкин тиклем ихтилал етәкселәрен яҡларға тырышыу тураһында һөйләй. == Уҡыу — уҡытыу эштәре == Революцияға тиклем ауыл балалары муллалар ойошторған мәктәптәрҙә белем алған. Мәктәптәр бөтә ауылда ла булмай. Ҡалмаҡҡолда 1910-сы йылдарҙа Ҡарағол ауылы муллаһы Ғөбәйҙуллин Абдулла тарафынан асылған мәктәп эшләй. Ул үҙе, Ҡазан мәҙрәсәһен тамамлап, тыуған ауылына, Ҡарағолға, мулла булып ҡайта. 1913—1914 йылдарҙа ни сәбәптәндер мәктәп Лаҡлы ауылына күсә (* М. Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе: Лаҡлыла земский донъяуи мәктәп 1894 йылда уҡ асылған булған) Большевиктар партияһы 1925 йылдан башлап наҙанлыҡты бөтөрөүгә йүнәлтелгән саралар күрә башлай. Ауылдарҙа башланғыс мәктәптәр асыла. Олоар өсөн киске уҡыуҙар ойошторола, быныһы инде ликбез (ликвидация безграмотности) тип аталды. Ҡалмаҡҡолда, Тирмәндә 4 синыфлыҡ мәктәп асылды. Ҡалған ауылдарҙа — Ҡарағолда, Илсекәйҙә, Урмансыла, Сүрәкәйҙ! өс синыфлыҡ мәктәптәр эшләне. Өсөнсө синыфты тамамлағас, балалар Ҡалмаҡҡолда дүртенсене бөттө. Унан, теләгәндәр, Лағыр ауылына барып, етенсе синыфҡа тиклем уҡыны. Лағырҙағы мәктәп ШКМ (школа крестьянской молодёжи) тип аталды. Әйтеүе генә еңел, 11-12 йәшлек балалар 25 саҡырым Лағыр ауылына барып, аҙна һайын ҡайтып йөрөнөләр. Ҡайтмаҫ инең, ашарға алып килер кәрәк. Ул заманда машина тигән нәмә юҡ, тик йәйәүләп йөрөйһөң. 1935 йылда Тирмән ауылында 7-се синыфҡа тиклем тулы булмаған урта мәктәп асылды. Түбәләҫ ырыуының бөтә ауылдарынан да балалар шул мәктәпкә ағылды. Балалар туған-тыумасаларында ятып уҡыны. Ҡарағол, Ҡалмаҡҡол ауылдары балалары өсөн колхоз ат биреп ҡуйҙы. Улар көн һайын ат менән ҡайтып йөрөнөләр. Хәҙерге ваҡытта Түбәләҫ ырыуының дүрт ауылында (Ҡалмаҡҡол, Тирмән, Урмансы, Илсекәй) 9-11 йыллыҡ мәктәптәр уңышлы эшләп килә. Ҡалған ике ауылда — Ҡарағол, Сүрәкәйҙә өс йыллыҡ ҡына мәктәптәр эшләй. '''(* М.Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе: 2010 йылға саҡлы Сүрәкәй, Ҡарағол аҙ комплектлы башланғыс мәктәптәре, 2015 йылда — 40 йыл буйы эшләп килгән Илсекәй төп мәктәбе ябылды, башланғыс мәктәп кенә Мөрсәлим урта мәктәбе филиалы булып ҡалды. Башҡорт ауылы Урмансыла урта мәктәп бөтөрөлөп, төп мәкәтп булып ҡалдырылды, йәғни татар ауылы Лаҡлылағы урта мәктәп филиалы тип йөрөтөлә. Был төптө дөрөҫ түгел!)''' == Коллективлаштырыу осоро == 1930-сы йылдарҙа бөтә ил буйынса крәҫтиән хужалыҡтарын коллективлаштырыу башлана. Сүрәкәй, Ҡалмаҡҡол, Ҡарағол һәм Илсекәй ауылдары «Путь социализма». Уның беренсе рәйесе итеп Әғзәм Хажиморатовты һайлайҙар. Тирмән ауылы үҙе бер колхоз булып, революционер Ишбирҙин исемен йөрөтә. Беренсе рәйесе Кәрим Хәсәнов була. 1934 йылда һәр бер ауылда айырым колхоз ойошторола. Ҡарағолда «Урожай» колхозы, рәйесе — Ҡорман Ғарипов, Ҡалмаҡҡолда — «Путь социализма», рәйесе — Ғәлимйән Ишбирҙин, Илсекәйҙә «Башташ» колхозы, рәйесе — Абдулла Ғафаров (* бронь булған көйө, үҙе теләп һуғышҡа китә, һәләк була. 6 балаһы етем ҡала). Башташ утарында (хәҙер — Урыҫ Илсекәйе) — «Крупская» колхозы, рәйесе — Болышев. Был утар — Илсекәйҙән ике генә саҡырымда урынлашҡан урыҫ ауылы. Тирмән ауылы шул көйөнсә ҡала (*Ишбирҙин исемендәге колхоз булып). Урмансы үҙе бер колхоз була. Уның тураһында мәғлүмәт юҡ. (* М. Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе: Урмансыла — «Шишмә» колхозы була, рәйесе — Сәләхов Мөхәмәтйән, Бөйөк Ватан һуғышында һәләк була). 1958-се йылдарҙа колхоздарҙы эреләтеү (укрупнение) процесы башлана. Сүрәкәй, Ҡалмаҡҡол, Ҡарағол, Илсекәй ауылдары һәм Башташ утары берләштерелеп, XXI партсъезд исемле колхоз төҙөлә. Урмансы ауылы йәнәш ятҡан Лаҡлы ауылындағы Хамматов исемендәге колхозға ҡушыла. Үҙгәртеп ҡороуҙар башланғас, урмансылар үҙҙәре бер башҡа (* элеккене яңыртып) «Шишмә» колхозын ойоштора. Тирмән ауылында ла (* элек тә Киров исемендәге колхоз ине) үҙгәрештәр була. Ул хәҙер Киров исемендәге крәҫтиән хужалығына әйләнгән. Түбәләҫ ырыуы биләмәләрендә алюмин рудаһы — боксит табыла. 1930-сы йылдарҙа уны сығарыу башлана. Аҡрынлап Первомайский исемле ҡасаба барлыҡҡа килә. Хәҙер унда төрлө милләт кешеләре йәшәй. Түбәләҫ ырыуының алты ауылы ла күҙгә күренеп үҫә. Һәр ауылда мәктәп, культура усаҡтары бар. Ҡалмаҡҡол (* Мөрсәлим) ауылы ҡасаба статусына эйә. Унда тимер юл станцияһы, ит комбинаты, эзбиз заводы, төҙөлөш материалдары комбинаты, лесничество һәм 30 урынлыҡ дауахана урынлашҡан '''(* М. Ф. Абдуллина иҫкәрмәһе: 1970-се йылдар аҙағында асылып, гөрләп эшләгән Мөрсәлим ит комбинаты 2000-се йылдар башына бөтөрөлдө. 2000-се йылдарҙың тәүге тиҫтә йылында «Башкиравтодор» предприятиеһының Мөрсәлим филиалы эш башланы; күрше Һилиә нефть базаһы юҡҡа сыҡһа ла, Мөрсәлим нефть базаһы әлегә һаҡланып ҡалған. 2009 йылда БР-ҙың тәүге Президенты Мөрсәлим урта мәктәбенең яңыртылған бинаһын һәм үҙгәртеп ҡоролған Мөрсәлим участка дауаханаһын асыуҙа ҡатнашты; 2019 йылда БР Башлығы Радий Хәбиров хуплауы менән Мөрсәлим мәҙәниәт һарайы сафҡа инде. Шулай уҡ Башҡорт Илсекәйендә яңыса ФАП бинаһы ҡалҡып сыҡты)''' XXI быуатҡа аяҡ баҫҡанда, ырыуҙаштарым юғалып ҡалмаҫ, һан яғынан артыр, рухи яҡтан аң-белемгә ынтылыр тигән өмөттә ҡалам. '''Сығанаҡ''': ''Яҡуп Шәмсетдинов. «Ырыуым — Түбәләҫ», «Ағиҙел» журналы'', 2002 йыл, февраль номеры, 2-се һан; 172 — 178 бб. * Яҡуп Мөхәммәт улы Шәмсетдинов (1924-2012) — Бөйөк Ватан һуғышы һәм хеҙмәт ветераны, нефтсе. Башҡортостан журналистар Союзы ағзаһы. Ҡарағол ауылында тыуып үҫкән, Алмас нәҫеленән. Күп йылдар Себерҙә эшләне. Хаҡлы ялға сыҡҡандан һуң, Өфөлә йәшәне. Кәтибә Кинйәбулатованың тормош иптәше. [[Категория:Башҡорт ырыуҙары]] [[Категория:Табын ырыуы]] [[Категория:Ҡыуаҡан]] 5g29unu3qn0vb7jrdxctknytc0v9ttb 0 4753 21887 21856 2020-07-12T18:15:26Z ZUFAr 381 added [[Category:Башҡорт музыка ҡоралдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21887 wikitext text/x-wiki * [[Башҡорт музыка ҡоралдары/ҺОРНАЙ|ҺОРНАЙ]] * [[Башҡорт музыка ҡоралдары/"Моң һауыттары" яһаусы кешеләр|"Моң һауыттары" яһаусы кешеләр]] * [[Башҡорт музыка ҡоралдары/Сыңлай думбыра, моңлана|Сыңлай думбыра, моңлана]] [[Категория:Башҡорт музыка ҡоралдары]] iyatlzssezxbhzvifb3xybwf3cuh1s5 14 4754 21850 21849 2020-07-11T10:15:20Z Guram52 494 21850 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡорт мәҙәниәте]] [[Категория:Башҡорт халыҡ бейеүҙәре]] tb3xod00sa7cqfwe2hpw8ow62pd6pfr 0 4755 21889 21888 2020-07-12T18:15:43Z ZUFAr 381 removed [[Category:Музыка ҡоралдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21889 wikitext text/x-wiki [[File:Dwarsfluit, BK-NM-11430-110.jpg|мини|справа|Һорнай]] "Киң сәхнәнең төпкөлөнән ҡолаҡҡа ят, могар күңелгә яҡын ауаз яңғыраны. Берсә һагайтырлыҡ, берсә талпындырырлыҡ, берсә болоҡһоторлоҡ ине был ауаз. — Нимә ҡысҡырталар ул? — тине күршем шыпырт ҡына һәм шундай яуап алды: — Һорнай тигәндәре шулдыр. Эйе, был һорнай тауышы ине. Башҡорт халҡының инде күптән онотолған, бары йыр, ҡобайыр, окмот, легендаларында һирәк-һаяҡ телгә алынған боронғо музыка ҡоралы ул. Вегөн сал тарихтың ауазы булын та, фольклор байрамына саҡырыу кеүек то яңғыраны һорнай. Э был байрамды республикабыҙҙың Музыка йәмғиәте инициативаһы менән Офө дәүләт сәнғәт институты эргәһендәге махсус урта музыка мәктәбенең «Һорнай» исемле фольклор ансамбле (етәксеһе Юлай Ғәйнетдинов) ойошторғайны". Был юлдарҙы Әхмәт Сөлөймәновтың 1988 йылда «Совет Башҡортостаны»нда сыҡҡан мәҡәләһенән килтерҙем. Һүҙ бында «һорнай» балалар фольклор ансамбленең концерты тураһында бара. Эйе, нәҡ ана шул 1988 йылда баш ҡалабыҙҙың, республикабыҙҙың халыҡ музыкаһы тормошонда ҡыуаныслы ваҡиға — Өфө "Һорнай" балалар фольклор ансамбленең сығыштары булып үтте. Беҙҙең дәүерҙә онотолоуға дусар ителгән боронғо музыка ҡоралы унда тәү башлан сәхнәгә сыҡты, оло концерт залында яңғыраны. Дөрөҫ, ансамбль үҙе, фольклор коллективы булараҡ, 1984 йылда уҡ ойошторола һәм үҙенең сығыштары менән йыр моң һейеүселәрҙең иғтибарын йәлеп итә. Унда Юлай Ғәйнетдинов етәкселегендә ҡурайсылар, ҡумыҙсылар, өзләүселәр шөғөллөнө. Арала башҡорт думбыраһында уйнаусы ла табыла. Концерт программаларына йыр ҙа, бейеү ҙө индерелә. Бөтөнөһө лә һәйбәт. Әммә етәксегә халыҡ музыка ҡоралдары арсеналын тулыраҡ файҙаланыу хыялы тынғы бирмәй. Бәхеткә, нәҡ ошо йылдарҙа рәссам һәм һәүәҫкәр этнограф Рафиҡ Мырҙашев алыҫ Хәйбулла районының Йәнтеш ауылында Мөхөммәтғәле Дәүләтғөле улы Иштөкбаевтан (1923 йылғы) һорнай тураһында ентекле мәғлүмәттәр яҙып ала. Шул нигеҙҙә мөгөҙҙән яһала торған бик уникаль инструментты тергеҙеү мөмкинлеге тыуа. Был эшкә башҡорт халыҡ музыка ҡоралдарын өйрәнеүсе энтузиаст, БДГИ- ның физика кафедраһы өлкән лаборанты Батыр Иҫәнсурин тотона. Шулай итеп, онотолоп барған боронғо моң ҡоралы — һорнай яңынан эшләнә. Мөгөҙҙән яһалған был инструментта тәү башлап әлеге концертта музыка мәктәбе уҡыусыһы, Учалы районы Сураман ауылында тыуып үҫкән Илшат Нәҙерғолов уйнап күрһәтте. Һорнай һәм уны яһау серҙәрен, юғарыла әйткәндәрҙән күренеүенсә, көньяҡ һәм көньяҡ-көнсығыш башҡорттары һаҡлап алып ҡалған. Был инструмент уҙған быуаттың икенсе яртыһында шулай уҡ Ырғыҙ-Кәмәлек башҡорттарында ҡурай һымаҡ уҡ киң ҡулланылған. Уның хаҡында халыҡ ижады әҫәрҙәрендә, ҡайһы бер тарихи-әҙәби яҙмаларҙа телгә алына. «Башҡорт теленең һүҙлеге»ндә һорнай һүҙенә (фарсыса тигән иҫкәрмә менән) ошондай аңлатма бирелгән: «Тынлы музыка ҡоралы; борғо». Мөхөтдин Тажи әҫәрҙәренән бер миҫал да килтерелгән: «һалдат, беҙҙе күреү менән, һорнайын ауыҙына ҡуйып, сигнал уйнатырға тотондо». Һүҙлектә йәнә бер үк тамырҙан һорнайған (нәҙек оҙон буйлы), һорнайсы (һорнай уйнаусы), һорнайыу (нәҙек оҙон булыу), һорнау (һорнай уйнау, һорнай тауышы сығарыу) һүҙҙәре урынлаштырылған. Был миҫалдарҙа һорнайҙың төрлө варианттары тураһында мәғлүмәт һаҡланғаплығын да күреүе ҡыйын түгел. Сөнки, мәҫәлән, һорнайған, һорнайыу һүҙҙәре, нәҙек оҙон буйлы булыуҙы белдерә икән, тимәк, был осраҡта оҙон итеп ағастан йә булмаһа ҡамыштан яһалған һорнай күҙ уңында тотола булһа кәрәк. Ә инде һорнайҙарҙың барлыҡ төрҙәренең дә төп, иң мөһим тәғәйенләнеше — яу ваҡытында, ғәскәри хеҙмәттә оран һалыу, сигнал биреү сараһы булғандыр, моғайын. Шул уҡ ваҡытта ул, әлбиттә, тыныс тормошта, байрам тантаналарында ҡулланыу өсөн дә уңай булған. Был урында «Заятүләк менән һыуһылыу» эпосындағы думбыра, ҡыл ҡумыҙ, һорнай телгә алынған юлдарҙы тағы бер тапҡыр иҫкә төшөрөп үтергә мөмкин: '''Думбырам минең уйнайҙыр.'''<br> '''Ҡыл-ҡумыҙым, һорнайҙыр.'''<br> '''Тыңлай килгән әҙәмдәр'''<br> '''Үҙен-уҙе белмәйҙер.'''<br> 1994 йылда «Шоңҡар» журналында Батыр Иҫәнсуриндың һорнай тураһында мәҡәләһе баҫылып сыҡты. Мәҡәләлә ул Л. Толстойҙың 1875 йылда Кәмәлек буйы башҡорттары ойошторған бәйгеһе тураһында Сергей Львович Толстойҙың иҫтәлектәренә туҡталып үтә: «Атайым башҡорттарҙы һыйлау өсөн бер һимеҙ ҡолон һәм бер нисә ҡуй һуйҙырҙы: ҡымыҙ йылға булып аҡты, башҡорттар балалар һымаҡ күңел астылар, ҡурайҙа һәм һорнайҙа уйнанылар, йыр йырланылар, бейенеләр һәм өҙлөкһоҙ шау-гөр килделәр». Ул шулай уҡ бөйөк яҙыусының ҡыҙы Татьяна Львовна Сухотина Толстаяның хәтирәләренән шул уҡ байрамда башҡорттарҙың, «һыбыҙғы, һорнай һәм башҡа ғәжәйеп ҡоралдарҙа» уйнап, ойотоп, һалмаҡ ҡына бейеүҙәре тураһындағы һүҙҙәрен дә иҫкә ала. Батыр Иҫәнсурин һорнайҙың ағастан яһалған киңерәк диапазонлы, ҡуш телле төрө тураһында ла әйтеп үтә, халыҡ телендәге: «Ҡурайҙан килгән һорнайға китә» тигән әйтем һаҡланғанлығы хаҡында хәбәр итә. Әйтемдең мәғәнәһен ул ошо рәүешле төшөндөрөп бирә: «Уны, «ҡурайсы башҡарған көйҙө һорнайсы эләктереп алған», тип аңларға кәрәктер. Бәлки, тел төбөндә ҡурайсы үҙе лә йыш ҡына һорнайҙа уйнағанын белдереү яталыр». Һорнайҙың онотолоуға дусар ителеүенең сәбәбен дә Б. Иҫәнсурин дөрөҫ аңлата. Быны ул батша хөкүмәтенең 1736 йылдың 11 февралендәге указы нигеҙендә Башҡорт йыйындарын үткәреүҙе сикләү һәм артабан бөтөнләй тыйыу сәйәсәте менән бәйләй. «Йыйындар туҡтатылыу менән, — ти автор, — һорнай ораны ла тынып ҡалған һәм аҙаҡ килеп халыҡ хәтеренән бөтөнләй тиерлек юғалған». Ниһәйәт, быуаттар аша үтеп, һорнай үҙе һәм һорнай тауышы беҙҙең көндәргә килеп етте. Оҙаҡ дәүерҙәр тыйылып-быуылып торғандан һуң, милли йыйындарыбыҙ ҙа уҙғарыла башланы, һәр төбәктә ырыу һәм ҡәүемдәребеҙҙең, борондан килгән йолаларын яңыртып, үҙҙәренең байрамдарын, хатта ҡоролтайҙарын үткәреүҙәре лә ғәҙәти күренешкә әйләнде. Байрамдарҙа, шулай уҡ дөйөм башҡорт халыҡ йыйындарында һорнай тауышы, һорнайҙың алға әйҙәүсе ораны яңғырар дәүер яңынан килеп етте. Һорнай шулай уҡ башҡорт халыҡ инструменттары ансамблдәрендә үҙенең хаҡлы урынын ала барырға тейеш. Башҡорт иленә һорнай менән бергә моң да, саялыҡ та ҡайтһын әйҙә. ===Дөңгөр, даңғыра, дубылбас=== [[File:Hausa drummers In kaduna 03.jpg|мини|справа|Дөңгөр башҡа халыҡтарҙың да яратҡан музыка ҡоралы]] Дөңгөр, даңғыра, дубылбас — һуғып уйнаулы был музыка инструменттары борон башҡортта ғәйәт киң ҡулланылған. Тәүгеһен ғәҙәттәге барабан, ғәскәри уйын ҡоралы тип атарға булалыр. Башҡорт теле һүҙлегенең яңы академик баҫмаһында аңлатылғанса, дөңгөр — түңәрәк тирәскә сей күн киреп яһалған, һуғып уйнай торған боронғо музыка ҡоралы; барабан. Унда Ғәли Ибраһимов әҫәрҙәренән ошондай миҫал килтерелә: «Йоҡларға ятҡан һалдаттарҙы уятып аяҡҡа баҫтырыр өсөн барабансы дөңгөр ҡаҡты». Хәҙерге ваҡытта халыҡ араһында был инструмент бөтөнләй тиерлек онотолоп бара. Әммә башҡорттарҙың бик күп быуаттар, дөрөҫөрәге, мең йыллыҡтар буйы үҙ аллы ғәскәре булып, бик күп хәрби походтарҙа ҡатнашҡан, хатта оҙон бер дәүер ярым хәрби сословие хәлендә йәшәгән. Ә бындай шарттарҙа ғәскәрҙә дөңгөрсөләр (барабансылар) хеҙмәте мотлаҡ һаналған. Шуға күрә дөңгөрҙө тергеҙеү, уны концерттарҙа бүтән халыҡ музыка ҡоралдары менән бергә ҡулланыу бик урынлы буласаҡ. Даңғыра тигәне лә асылда шул уҡ дөңгөрҙөң бер төрө булырға тейеш. Ҡаҙаҡтарҙа ул элек төрлө ҙурлыҡта эшләнгән һәм күберәк баҡсылар (шамандар) инструменты иҫәпләнгән. Дубылбасты иһә асылда ҙур хәрби барабан тип атау дөрөҫөрәктер. Күренекле башҡорт яҙыусыһы Яныбай Хамматов үҙенең «Ҡара яу» исемле роман-хроникаһында боронғо Башҡорт ханлығында дошман яуҙарына ҡаршы күтәрелгәндә дубылбас инструментты уйнап походҡа сығыуҙары тураһында яҙа. Был уйын ҡоралы, ғәҙәттә, хандың, ғәскәр башлығының әмере буйынса яңғыраған. Дубылбас борон шулай уҡ ҡырғыҙҙарҙа билдәле булған. Был хаҡта бөтөн донъяға танылған «Манас» эпосында әһәмиәтле мәғлүмәттәр һаҡланған. Тарихсы-этнограф И. Молдобаев яҙыуынса, ҡырғыҙҙар уны добул, добулбас, доолбас, доолбаш тип йөрөткәндәр һәм ул хан һарайындағы оло поход барабаны тигәнде аңлатҡан. Ҡаҙаҡтарҙа һуғып уйнай торған инструменттарҙан йөнә дабыл, асатаяҡ тигән уйын ҡоралдары бар. Дабылды түңәрәк тирәскә ике яғынан да сей тире киреп яһайҙар. Тирәскә беркетеп эшләнгән тотҡаһы ла бар. Ә инде асатаяҡ үҙе ике төрлө. Уларҙың ҡиәфәте лә, ҡоролошо ла бер-береһенән бик ныҡ айырылып тора. Береһендә инструменттың корпусы эсендә металл пластинкалар беркетелгән була. Икенсеһе рәүеше менән оҙонса, ә тышынан бер буй итен алты тауышҡа иҫәпләнгән металл ҡыңғырауҙар эленә. Ҡаҙаҡтарҙың энтузиаст белгестәре был музыка инструменттарын төрлө сығанаҡтар буйынса өйрәнеп, яңынан эшләгәндәр. Ә Булат Һарыбаев «Ҡаҙаҡтың музыка өсбөптөре» тигән альбом әҙерләп, 1978 йылда донъяға сығарҙы. Һуғып уйнаулы инструменттар халыҡ ижады үҫешендә һәр ваҡыт мөһим роль тотҡан. Уларҙың онотолоуы, инструмент яһаусы оҫталарҙың һәнәрен дауам итеүселәрҙең булмауы бүтән төрлө уйын ҡоралдарына мөрәжәғәт итеүгә лә килтергән булһа кәрәк. Мәҫәлән, бейеү номерын башҡарғанда, бүтән инструменттарға ҡушылып, етеҙ ритмиканы асығыраҡ биреү маҡсатында биҙрә сиртеп уйнау күренешен башҡаса нисек итеп аңлатаһың? Милли яңғырашлы боронғо дөңгөр булған ерҙә, моғайын, берәү ҙә ҡулына биҙрә тотоп сәхнәгә сығырға тырышып тормаҫ ине. Йәки һуңғараҡ дәүерҙәрҙә бәғзе төбәктәрҙең ауыл ерҙәрендә туҡмаҡ һуғып уйнауҙың ҡулланылыуы ла шул уҡ йәнең теләгән музыка ҡоралдарының булмағанлығынан киләлер. Был уйнау төрөн беҙ 1983 йылғы фольклор экспедицияһы ваҡытында Курган әлкәһенең Сафакүл районы башҡорттары араһында осраттыҡ. Әйткәндәй, шул уҡ Сафакүл районында үҙешмәкәр сәнғәт оҫтаһы Ризәлә Арыҫланова беҙгә таҡмаҡ әйткәндә, өҫтәлгә һуғып уйнау һөнәрен күрһәтеп, бик тә ғәжәпкә ҡалдырғайны. Тимәк, халыҡта һуғып уйнаулы инструменттарға мохтажлыҡ та, ынтылыш та бик ҙур. Улар бигерәк тә бейеү көйҙәрен уйнағанда бик кәрәк. Дөңгөр, дубылбас киләсәктә музейҙарҙа урын алыу ғына түгел, башҡорт халыҡ музыканттары ҡулында ла яңғырар әле, тип ышанғы килә. ''Авторы - Рәшит Шәкүр. "Башҡортостан ҡыҙы" журналы, 1995 йыл, 12-се һан.'' [[Категория:Башҡорт музыка ҡоралдары]] q4wrfp2n1x29tgl8390yw69hzvsdxdi 0 4756 22072 22052 2020-07-16T17:23:28Z Тутыйғош 404 22072 wikitext text/x-wiki '''Өлфәт Ҡобағошовтың думбыра тураһындағы "Моң һауыты" яһаусы кешеләр" тигән мәҡәләһе фактик материалға бай булыуы, башҡорт думбыраһын яһаусылар тураһында һөйләүе менән ҡыҙыҡлы. Был мәҡәләне һүрәте менән бергә баҫып сығарыу думбыраны пропагандалау йәһәтенән бик отошло булыр ине. Мәҡәлә башҡорт думбыраһын белгән кешенең уны төпсөрләп тасуирлап биреүе менән дә әһәмиәтле.''' '' ''' Ғайса Хөсәйенов профессор''''' ==Моң һауыттары" яһаусы кешеләр== Ауылда өйҙә ултыра инек. Радио аша ҡаҙаҡтың думбырала уйнауын бераҙ тыңлап торгас, атайым һүҙ башланы: "Ибраһим ағай мәрхүм яһаған думбыраның тауышы ла шулай ине...» Минең аптырап: "Ниндәй думбыра? Кем ул Ибраһим бабай?" - тип һорауыма ул тура ғына яуап бирмәне, һөйләүен дауам итте. «Әүәле Таймаҫта төрлө һәнәр кешеләре күп ине. Байғотлин Нурғәли ағай оҫта булды һәнәргә, ҡумыҙ эшләй торғайны. Хәлил ағай скрипка яһап, үҙе уйнаны, атаһы Хәйбрахман ҡарт таштан ҡул тирмәндәре эшләп, тирә-яҡта дан тотто. Ә ҡаты ташты тигеҙ итеп сүкеп, он ағыу өсөн уйымдар уйып, таш үҙен-үҙе ашамаһын өсөн уны көйләргә бик ҙур оҫталыҡ кәрэк. Сөнки дөрөҫ көйләмәһәң, ондан таш сыға. Уның атаһы Шоғайып та төрлө һәнәрле кеше булған. Ө Абдрахман бабайың китаптар ҙа яҙҙы. Рәсемдәр менән биҙәп, төпләп китаптар эшләй торғайны. Көбө, батман, киле, ҡоторсоҡ, тәгәс кеүек көнкүреш-кәрәк-яраҡтары эшләүсе ағайҙар, бабайҙар ҙа булды. Ибраһим ағай инде ауылда үҙе бер кеше ике. Ул ҡумыҙ, һыбыҙғы, скрипка, мандолина кеүек уйын ҡоралдары эшләй торғайны. Мин шунан яҡшы беләм уны, ул минән ике йәшкә генә өлкән ине, күрше йәшәне, бергә уйнаныҡ, бергә уҡыныҡ. 1927-1928 йылдарҙа ул Каруанһарайҙа уҡып ҡайтты. Бик оҫта итеп Ленин, Калинин рәсемдәрен төшөрә ине. Ҡыҙыл сепрәккә: «Мулланың ҡойроғон тотҡансы, хөкүмәттең бойороғон тот!»— тип ғәрәп хәрефтәре менән матурлап биҙәп яҙып ҡуйғаны ла иҫтә. 36-сы йылдарҙа Урта Азия яҡтарына эшкә китеп, һуғыш башланғас, шунан һуғышҡа алынып, вафат булып ҡалды. Мин дә Ибраһим ағайҙан күреп, 12 йәшемдә скрипка яһап ҡараным, апайҙарға ҡумыҙ ҙа эшләп бирә торғайным. Тик уның һымаҡ оҫта эшләй алманым. 1924—1926 йылдарҙа Ибраһим ағай думбыра ла яһаны. Уны кемдән күреп эшләгәндер, белмәйем. Үгәй атаһы Миңлеғужа ағай ағас эшенә оҫта булды, әммә уйың бындай уйын ҡоралдарын эшләгәнен хәтерләмәйәм. Әсәһе лә, атаһы ла Ырымбурҙан уйын ҡоралдары эшләү әсән кәрәк-яраҡтар, эш ҡоралдары алып ҡайта торғайны. Ул эшләгән думбыра былай мне: ижау рәүешендә, түңәрәгәрәк оҙонса, оҙонлоғо 36—37 сантиметр самаһы булһа, киңлеге 22—23 сантиметр тирәһе булыр, үңәсенең буйы кәүҙәһенең оҙонлоғо самаһы, саҡ ҡына оҙон булыуы ла мөмкин, уның оҙон булыуына маҡтанырға ярамай. Үңәсе бик ҡупшы — киңлеге 3 cантиметрлы булып, ҡалынлығы 1 сантиметрҙан сак ҡыма ҡалыныраҡ булыр. Өңөнең ҙурлығы сыйырсыҡ ояһы ауыҙынан әҙ генә бәләкәйерәк булып, ҡапламаһының урта төшөндәрәҡ түңәрәк итеп уйыла. Ҡапламаһы ҡабартыбыраҡ эшләнә. Ә ҡойроғон ҡарлуғас ҡойроғо һымаҡ ҡуйһаң да була. Оҙонлоғо 85—90 сантиметр самаһы. Ҡаҙаҡ думбыраһы менән башҡорт думбыраһын айырыуы ап-анһат: ҡаҙаҡтыҡы — ҡабаҡты уртаға ҡырҡһаң, башҡорттоҡо — ҡауынды уртаға ярһаң. Думбыра бар, думбыра бар. Ҡаҙаҡтыҡы — аҡҡош муйыны һымаҡ оҙонораҡ, башҡорттоҡо — ҡарлуғас ҡойроғо кеүек ҡыҫҡараҡ. Ҡаҙаҡтың — ике ҡыллы булһа, башҡорттоң — өс ҡыллы ине. Әгәр бер ҡылы өҙөлә ҡалһа, барыбер моң сығарып уйнарға булыр ине. 1930 йылда Аҡтүбә байҙары ҡотҡоһона бирелеп, ҡайһы бер ҡаҙаҡтар, колхозлашыуҙан ҡасып, бөтә мал-тыуары менән беҙҙең яҡтарға килеп сыҡты. Ҡыш көндәрендә башҡорт ауылдарында өйҙөш торҙолар, ә йәй ергә рехсөт алып йәшәнеләр. 1932 йыл хөкүмәт тарафынан тыуған яҡтарына ҡайтыу тураһында махсус ҡарар сығарылғас ҡына, ҡайтып киттәләр. Ә бер өлөшө беҙҙең яҡтарҙа тороп ҡалды. Мин уларҙың килеүен шунан әйтәм: улар араһында думбыра сиртеп, әләң әйтеүселәр ҙә бар ине. Уларҙың думбыраһы, шул әле әйткәнемсе, түңәрәгерек сүмес һымаҡ, үңәсе бер терле һонтағай, оҙон ине. ==Думбыраны төрлөсә эшләргә була== Ибраһим ағай йәш, таҙа өйәңкене май айында ҡырҡып алып, уңы фанера кеүек йоҡа ғына итеп яра ине. Ҡорһағы өсөн ҡалып яһап, шул ҡалыпҡа тарттырып, һалҡынса куләгелә киптерә. Киптергәс, ул шул һынында ҡала. Быға ошо уҡ тәртип менән эшләнгән ҡаплама, тағы өйәңкенән эшләнгән үңәсен беркетергә генә ҡала. Ҡапламаһы ҡалкыуыраҡ булып торһон өсөн ҡорһағының урта тирәһенән бер таяу ҡуя. Атламаһын, ҡатламаһын, ҡыл тотторғосон кәзә, Һыйыр мөгөҙөн йылытып йәйеп йәки ташландыҡ тараҡтан, ҡул баҫма айырмаларын баҡыр аҡсаны ҡырҡып, матурлап эшләй торғайны. Ҡылын кәзә эсәгенән һуҙьп тартып, ямғырға эләкмәһен өсөн өйҙә киптерә. Һарыҡ эсәге ярамай, ул мурт була. Кәзәнең туғесәге лә ярамай. Кәзәнең ас эсәге үҙенең кәүҙәһен 36 тапҡыр урарға етә. Бына шул эсәктән эшләйҙәр ҡылын. Кәзәне һуйғас, эсәкте таҙарталар, тартып тикшереп ҡарайҙар, мурт ерен алып ташлайҙар. Унан һуң тарттырып, киптерергә элеп ҡуялар. Ҡапыл тарттырырға ярамай. Бер нисә тәүлек ныҡ ҡарап, бороп-бороп киптерәләр. Ул көндән-көн еп һымаҡ нәҙегәйә бара, шунан уны сиртеп ҡарайһың. Хатта бер осон ағасҡа бәйләп, икенсе осон бала-сағанан тешләтеп, сирттереп моңон тикшереп ҡарай торғайны Ибраһим ағай. Эсәкте төрлө ҡалынлыҡта тарталар: нәҙек тауыш өсөн нәҙегерөк; ҡалын тауышҡа — йыуаныраҡ, ә иң нескә тауыш өсөн — тағы ла нәҙегерәк. Скрипкаға ла ҡылды ошо уҡ тәртип менән эшләргә була. Йә ике ҡылын эсәк ҡылдан, икәүһен сымдан тарта инә ул. Ә скрипка йәйеһенең ҡылын күк аттың ҡылынан ғына эшләйҙәр. Ул моңло була. Тәүҙә уны һыуҙа ҡайнаталар, шунан ғына йәйәгә тәртәләр. Эсәк ҡыллы скрипканың моңо хәҙенге скрипкаға ҡарағанда уҙәнсәлерәк, үҙенсә бер моңо бар ине. Былай ҙа эшләй ине думбыраны. Үңәсән ҡойороҡ менән бергә ҡайындан, һөйәндән йәки өйәңкенән мылтыҡ түтәһе кеүек итеп юна. Ҡойроҡ өлөшөн үңәсәнең йөҙөнә ҡарата артҡа табан саҡ ҡына ҡайҡыраҡ итеп ала. Кәүҙәһен, уны "моң һауыты" тип әйтһәң дә була, шулай эшләй: фанераны янған тиреҫкә күмеп, «бешереп”, бер ҡатын айырып һайлап ала ла ҡалыпҡа һалып киптерә. Йыйған саҡта ҡаплама менән ҡорһаҡ өлөшөн йәбештерә торған урынында тәүҙә өҫтәмә ҡатлама йәбештерә, йә булмаһа өйәңкенән йоҡа ғына бөгәз ҡуя ла, икеһенең араһына ваҡытлыса таяу ҡуйып, бер-береһенә тығыҙ итеп ағас елеме менән йәбештерә. Был эште бер генә сөй ҙә ҡаҡмай, ҡупшы итеп башҡара торғайны. Аҙаҡ, эшен бөтергәс, сейә төҫлө буяу менән буяр ине. Ибраһим ағай думбырала оҙон көйҙәр ҙә, ҡыҫҡа көйҙәр ҙә уйнай ине. Аулаҡ өйҙә: '''Эй думбыра, думбыра...''' '''Эте һөйәк кимерә,''' '''Староста өйҙә юҡ,''' '''Иҙәнемде емерә,'''— тип мәрәкәләп, таҡмаҡлап бейегәндәре лә иҫтә. Думбыра тураһында йыр ҙа бар ул: '''Думбырамдың баштары,''' '''Бәрелә-сөрелә башланы.''' '''һағынмам, тип әйткән инем,''' '''һағындыра башланы.''' Башҡорт думбыраһының 40-сы йылдарҙа ла яһалыуын, ҡаҙаҡтарҙың һорауы буйынса уларға ла башҡорт думбыраһын яһап һатыуҙарын Хәлилов Биктимер ағайҙан ишеттем мин. Уның әйтеүенсә, батырҙар ауылы Кинйәбыҙҙа (Күмертау районы) ауылдаштары Хәмматов Әҡсән, Биктимеров Зиннур үҙҙәре скрипка яһап, уҙҙәре уйнаған. Уларҙа әле лә музыка ҡоралдары булырға тейеш. Беҙҙең яҡтың иң оҫта скрипкасыһы, мандолинасыһы, математика уҡытыусыһы булыуына ҡарамаҫтан, ваҡытында беренселәрҙән булып балаларҙа мандолинаға һөйөү тойғоһо уятҡан, йыр-моңға дәрте әле лә һүнмәгән Ғамир ағайҙар ҙа, уның тормош иптәше Рәҡиә апайҙың тыуған ауылы Түкәндә ағаһы Файзрахмандың оҫта скрипкасы һәм урындыҡ аҫты, стена тулы үҙе эшләгән уйым ҡоралдары булыуын һәм ауылдашы Ҡорманғожин Зиннәт ағайҙың да үҙе эшләгән скрипкала уйнағанлыын ишеттем. Тимәк, элек-электән беҙҙең ата-бабаларыбыҙ «моң Һауыттары» ла яһаған һәм уйнаған. Хәҙер, башҡорт думбыраһын боронғо думбырасы бабайҙарҙан айырым оҫталарҙың мираҫ итеп ҡабул итеүе, ул оҫталарҙан күреп эшләү тәртибен отоп өйрәнеп, скрипка һәм башҡа төрлө ҡыллы музыка ҡоралдарын яһаусыларҙың күбейеүе, бәлки, ошо «моң һауыттары» зшлаүҙең үҙе бер мәктәпкә әйләнеүе, өҫтеүенә, уларҙың башҡортса терминдары Һаҡланыуы думбыраның хәҙерге көндәргә тиклем килеп етеүенә шик ҡалдырмай. Хәҙер инде теге думбырасының: '''һағынмам тип әйткән инем.''' '''Һағындыра башланы.''' — тип әйткән һүҙҙәре беҙга бик тә тура килә. Эйе, беҙ һағындыҡ, бик һағындыҡ һине, думбыра! '''''Авторы - Өлфәт Ҡобағошов, рәссам. "Совет Башҡортостаны" гәзитендә 1984 йылдың 29 ғинураында (25-се һан) баҫтырылған''.''' [[Категория:Башҡорт музыка ҡоралдары]] 39b8bbn1r9rwkj827n4av81p2vo9f7d 0 4757 21892 21891 2020-07-12T18:16:21Z ZUFAr 381 removed [[Category:Музыка ҡоралдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21892 wikitext text/x-wiki '''Александр Александрович Овчинников, профтехучилище тамамлағас — нефть химияһы заводтарында аппаратсы булып, армияла хеҙмәт иткәндән һуң, Өфоләге синтетик спирт заводында эшләй. Гитарала уйнарға өйрәнә, ағастан төрлө нәмәләр яһау менән мауыға. Гитара ла яһап харай, һуңынан башҡорт думбыраһына тотона.''' Бер көндө унан: — Александр Александрович, һеҙ нисек думбыра эшләргә дәртләнеп киттегеҙ әле? — тип һорай куйҙым, — Башка егеттәр һымак гитарала уйнай инем. Берҙән-бер көндө балалайка ҡулыма килеп эләкте Гитаралар эшләй инем бит инде. Ул башкорт думбыраһына окшаңкырал та тора. Туҡта думбыра ла эшләп ҡарайым әле тинем. Төрлө белгестәр менән осрашып, уларҙың фекерҙәрен, теләктәрен белдем. Әйткәндәй, альт, бас думбыралары ла була. — Тәүге эшләгән думбырағыҙҙы хәтерләйһегеҙме? — Әлбиттә. Ул башка думбыраларға бигүк окшап та етмәгән, дүрт ҡыллы ине. Куп йылдар яткан ҡаҡ ылыҫ ағасына юлыккайным, шуны файҙаландым. Ә өс ҡыллыһын Ф Ғәскәров исемендәге академия халык бейеүҙәре ансамбле өсөн яһағайным. Был беҙҙең музыка коралы тип, дүрт ҡыллыһын да алдылар. Башкорт думбыраһы тураһында бик әҙ яҙылған. Уның хакында белгән кешеләрҙән ныҡлап һораштым. А. Кобағошов. Р. Рәхимов, башҡалар ярҙам итте. — Думбыраны ниндәй ағастан яһайһығыҙ һуң? — тип төпсөндөм һаман. — Ылыҫлы ағастан, сағандан, ҡайындан. Биҙәүөсөн һөйәкте файҙаланам. — Уларҙы ҡайҙан алаһығыҙ? — Бер иптәшем менән эшлектән сыҡҡан боронғо бер пианиноны һүткәйнек. Шуның ағасын да ҡулландым. Ҡарагайҙы ҡайҙан алғанды һөйләй башлаһаң, үҙе бер тарих. Мебель фабрикаһында бойомға ашмаған иллеләп бүрәнә — ылыҫлы ағас ята ине. Әйтһәң, әҙәм ышанмаҫ, шундай йыуан — ҡолас етмәҫлек! Шуның бер кырклабын һатып алдым {буйы өс ярым метрҙан алты метрға хәтле булыр). Беләһегеҙме, шуның өсөн машинамды һаттым. Йөк тейәгес ялланым. Бер бүрәнә бер ‘КамАЗ* булды тиерлек! Көс-хәлгә ташып алдым. Машинамды осорҙом бит инде. Байтаҡ аҡсаны ла елгәрҙем. Пилорамала шул бүрәнәләрҙе быстырып бөткәнсе ҡолаҡ итемде ашанылар. Сағанды Мәскәүҙән дә алам (уларға Апшерон яғынан килә). Һөйәккә килгәндә инде, иғлан буйынса болон мөгөҙҙәре һатып алам. Гәзиттәге иғландарҙа хатта мамонт һөйәге тәҡдим итеүселәр ҙә булды. Ҡайын менән ылыҫлы ағасты бында ла табып була. Шулай ҙа беҙҙә музыка коралдары яһау өсөн материал табыуы бик еңелдән түгел. Эшләү өсөн иң һәйбәте — Кавказ кедры. — Халык музыка коралдары яһаған башҡа оҫталар менән аралашаһығыҙмы? Курай, думбыра яһаған кешеләр менән танышмын. Улар араһында рәссам да. музыкант та бар. Бик ихлас кешеләр, бергә эшләйек, тип кенә торалар. Аралашыу, бер-береңдең нимә эшләгәнен белеп тороу кәрәк нәмә инде ул. — Һеҙ яһаған музыка ҡоралдарында танылған сәнгәт оҫталары уйнаймы? — ‘Каруанһарай* фольклор-эстрада ансамблендәге Рәмил Агишев, Транс-Атлантик төркөмөндәге бас-гитарасы Эдик Ғәлиев минең музыка коралы менән яҙҙыра музыканы. Сәнғәт училищеһы уҡытыусыһы, тағы бер-ике кеше гитараға заказ бирҙе. Электр гитаралары ла, акустик гитаралар ҙа, башҡа төрлөһөн дә яһайым. — Һеҙҙең был шөғөлөгөҙ менән ҡыҙыкһынғандар, өйрәнергә теләгән кешеләр бармы? — Әле ике ярҙамсым Андрей менән Илья бар. Әллә күлме малайҙар булды инде минең янымда — Әҙерләп ҡуйған музыка коралдарығыҙ ҙа барҙыр? — Барлығы һигеҙ: өс ҡыллы алы музыка ҡоралы, башҡа төрҙәгеләре лә әҙер тип әйтерлек. Ҡайһы берҙәрем йыйып бөтөрәһе бар әле шулай ҙа. — Киләсәктә тағы ниҙәр эшләмәксе булаһығыҙ Александр Александрович? — Үҙемде, белгестәрҙе нимә ҡыҙыҡһындыра, нимәгә заказ бирәләр — барыһын да эшләргә уйлайым. Бөтәһен дә үҙ ҡулы менән яһағас, йәштәрҙе лә ҡыҙыҡһындыра алғас, бик шәп кеше лә инде был тип уйлап ҡуйҙым. Башҡорт милли музыка коралы булған думбырабыҙ яңынан тарала барған бер мәлдә бик хуп эш башҡара Овчинников. Ул яһаған думбыраны һәйбәт баһалайҙар. Юғары акустикаһы, матур биҙәлеше менән айырылып тора. Концерттарҙа ла, уҡытыу эшендә лә файҙаланырға була, — ти сәнғәт белгесе Р. Рәхимов. Өфөләге оҫта А. Овчинниковтың музыка ҡоралы башҡаларҙан һәйбәт тауышы, конструкцияһының яҡшы булыуы, матур биҙәлеше менән айырылып тора. Йомшаҡ, яғымлы тембры тауышына ҡабатланмаҫ милли колорит бирә, — ти Өфө дәүләт сәнғәт институты думбырасылары солисы Сабир Әбхәлимов. 4-се музыка мәктәбе директоры Алмас Ахун улы Латипов та был думбыраны бик юғары баһалай. '''''Авторы - РАМИЛЯ АЛЛАЯРОВА, Өфө ҡалаһы 8-се урта мәктәптең мәҙәниәт уҡытыусыһы. "Йәшлек" гәзите, 1997 йыл, 23 сентябрь, 183-се һан''''' [[Категория:Башҡорт музыка ҡоралдары]] hb7s3srjphf6g1r1i5jg28fd60wytgr 0 4758 21898 21895 2020-07-12T18:27:51Z ZUFAr 381 added [[Category:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21898 wikitext text/x-wiki '''Был ашамлыҡ һәм эсемлек төрҙәрендә кислота бар:''' ''Ашамлыҡтар'' Лимон Апельсин Виноград (йөҙөм емеше) Грейпфрут Помидор ''Эсемлектәр'' Емеш һуттары Газлы эсемлектәр. Тәжрибә: Башта бер стакан һөт алығыҙ. Шунан лимонды уртаға бүлеп, ярты лимондың һутын һығып алығыҙ. Һөт һалынған стакан янығыҙҙа ғына торһон. Тикшереп ҡарағыҙ. Һөттө лимон һуты ҡушмай һәм лимон һуты ҡушып эсеп ҡарағыҙ. Айырма бармы? ''Принцип'' Һөттөң тәме ныҡ үҙгәрә , сөнки бәләкәй генә лимон киҫәгендә бик күп лимон кислотаһы бар. Лимон кислотаһы бик күп ашамлыҡтарға осрай, сөнки ул арзан һәм көслө (тәме ныҡ һиҙелә). Кислоталылыҡ - молекулала водород атомдары әүҙемлеген үлсәү . Ул «pH» тигән шкала буйынса үлсәнә, уның буйынса 7 берәмектән түбәнерәге- кислота, 7 -нән юғарырағы - нигеҙ (основание). Кислота менән нигеҙ основание ҡушылғанда, кислота менән нигеҙ молекулалары араһындағы бәйләнеш тарҡала. Ҡай бер осраҡта был реакция ваҡытында йылы бүленеп сыға ( шуға күрә ҡайһы бер мультфильмдар кислотаның ҡорос , йәки башҡа материалды тишеп сыҡҡанын күрһәтә). [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар]] 790690tge1bzf3elacoasls21itiu47 0 4759 21875 2020-07-12T07:18:23Z Guram52 494 "File:Бурное течение Һилеғорғо (Селигурга).Зуяк Белорецкий район. Башкортостан.j..." исемле яңы бит булдырылған 21875 wikitext text/x-wiki [[File:Бурное течение Һилеғорғо (Селигурга).Зуяк Белорецкий район. Башкортостан.jpg|thumb|Һилеғорғо шарлауығы]] '''Һилеғорғо''' - [[Белорет районы]] [[Елмерҙәк (һырт)|Елмерҙәк һырты]]нан баш алған тау йылғаһы. Һилеғорғо йылғаһында шарлауыҡ бар (халыҡ Гөрләүек тип кенә йөрөтә). Ғорғо - ҡурғы - һаҡлау урыны;һил-тыныс. Һил, һиллек- тыныс, хәүефһеҙ урын булғандыр йылға үҙәне. Керер ере тарлауыҡ ҡына, ә арыраҡ тотош ғәскәр һыйҙырырлыҡ, йәшенерлек ерҙәр, йылға башынан тиҙ генә төрлө яҡҡа барып етерлек юлдар саты. Борон хәүефле замандарҙа бик тә мөһим булғандыр был шарттар...(Ринат Шәйбәков) [[Категория:Топонимика]] 7phvlyv8ekhxsnvq4135or8hs6jtdhz 14 4761 21909 21908 2020-07-12T18:37:25Z ZUFAr 381 21909 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡорт бейеүҙәре]] ew89mtfkimqo8re1fmgg80iw6f30iwd 14 4762 21910 2020-07-12T18:38:07Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бейеүҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 21910 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бейеүҙәр]] pur4dyfn1hzvdrl8t65plvs4917h17p 14 4763 21911 2020-07-12T18:38:48Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 21911 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 4764 21915 2020-07-12T18:43:34Z ZUFAr 381 "[[Категория:Мәмерйәләр]]" исемле яңы бит булдырылған 21915 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәмерйәләр]] hc3hzohz35wguni2blb7pr7t34yb0vw 14 4765 21916 2020-07-12T18:44:06Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 21916 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 4766 21919 21917 2020-07-12T18:45:55Z ZUFAr 381 added [[Category:Архангел районы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21919 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан географияһы]] [[Категория:Архангел районы]] 38ofc7mojekvdh9346v0plrllud0qhf 14 4767 21918 2020-07-12T18:45:08Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 21918 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 4768 21920 2020-07-12T18:46:09Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 21920 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 4769 21922 2020-07-12T18:53:11Z Һәҙиә 403 "<nowiki>[[Категория:Музыка ҡоралдары]]</nowiki>" исемле яңы бит булдырылған 21922 wikitext text/x-wiki <nowiki>[[Категория:Музыка ҡоралдары]]</nowiki> 2fyvfp0eh2kzd73ook3na22x6me1c74 0 4770 21972 21964 2020-07-14T06:39:22Z Akkashka 410 21972 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ = Тыуған яҡты өйрәнеү» рубрикаһынан | ПОДЗАГОЛОВОК = ''' сценарий ''' | АВТОР = {{razr|М. Ф. Абдуллина}} Өфө ҡалаһының 123-сө лицейы уҡытыусыһы | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = 2015 | СЫҒАНАҠ = «Йырҙарҙа — халыҡ тарихы» (Башҡорт халыҡ риүәйәте «Сыңрау торна»ны сәхнәләштереү). «Башҡортостан уҡытыусыһы» журналы, 2015 йыл, 7-се һаны, 62-65 бб. }} <div class='drama text'> ''Башҡорт халыҡ риүәйәте «Сыңрау торна»ны сәхнәләштереү'' '''Ҡатнашалар:''' * Азамат батыр (бала һәм егет сағы) * атаһы Буранбай * әсәһе Аҡбикә * Нәркәс — Азаматтың апаһы * Алтынсура — Азаматтың дуҫы * аҡһаҡал * торна-ҡыҙ * башҡа торналар * күмәк сәхнәлә ҡатнашыусы егет-ҡыҙҙар * балалар '''Йыһазландырыу''': — Милли кейем, ҡурай, ҡумыҙ, уҡ-һаҙаҡ, ҡылыс, милли аш-һыу өлгөләре; — кинокадрҙар: Фәйзи Ғәскәровисемендәге Башҡорт дәүләт бейеү ансамбленең «Шишмә» бейеүе; — «Кинйә» нәфис фильмынан яу күренештәре; — экранда ҙурайтылған һүрәттәр. '''Музыкаль биҙәү''': — Башҡорт халыҡ йырҙары: — «Азамат», «Урал», — «Еҙ үксә» көйө — бейеү таҡмаҡтары '''I күренеш''' {{rem| Ҡурайҙа «Сыңрау торна» көйө яңғырай. Экранда егет атта сабып уҙа.}} {{razr|1-се алып барыусы}}(''хисләнеп''). Борон Урал аръяғында бик данлыҡлы, көслө батыр йәшәгән. Барыр ергә минутында алып барып еткергән күк толпары ла булған. Тирә—йүндә унан да зирәгерәк, аҡыллыраҡ кеше табылмаған. Тыуған иле өсөн йәнен ҡорбан итергә әҙер торған, иленә килгән яуҙы аяуһыҙ ҡырған, үҙ халҡын, ер—һыуын дошманға һис бирмәгән, ти ул. {{rem|Артҡы планда ҡылыс алышы һүрәтләнә. Бер аҙҙан дошман ҡурҡып ҡаса. Буранбай ташҡа баҫып «Азамат» көйөн ҡурайҙа һыҙҙыра. Экранда — шат ата-әсә йылмая, ҡыҙҙары Нәркәс, күбәләктәй талпынып, ҡулдарын сәпәкәйләй}} '''II күренеш''' {{razr|2-се алып барыусы}} Был батыр өйләнеп, байтаҡ ғүмер йәшәгәс, бик көттөрөп, уларҙың улдары тыуа. '''Кендек инәй''' (''ҡулында йүргәккә төрөлгән бәпес''): Сөб(е)хан-алла, Сөб(е)хан-алла! Бөгөн беҙҙә ҙур байрам, имен-аман бәпес тыуҙы, аллаға шөкөр! <poem>''Уңын бир! Ағзаң теүәл булһын! Йүнен бир! Аҡылың теүәл булһын! Йүнен бир! Изге бала булһын! Батыр ҡусты булһын! Балаһы бар — маҙаһы бар, Бер уҫлаптай улы бар. Йылтыр-йылтыр күҙе бар, Әҙәм төҫлө йөҙө бар.''</poem> — Нәркәс ҡыҙым, кил әле, бәпестең аяғына ҡара әле. ''(Нәркәс, йүгереп килеп, ҡустыһының аяғын ҡарай) ''. Ә хәҙер йөҙөнә ҡара. Был һинең ҡустың, исеме Азамат булыр. ''(Нәркәс ҡустыһының уң ҡулына ҡыҙыл сепрәк бәйләй, атаһы улының маңлайына ҡором һөртә.)'' '''Барыһы бергә''': <poem>''Тфү, тфү күҙенә, Күҙ теймәһен үҙенә.''</poem> '''III күренеш''' {{rem|Экранда бәпестең дүрт тағанлап атларға өйрәнгән, сыбыҡ ат өҫтөндә сапҡан мәлдәре күрһәтелә}} {{razr|3-сө алып барыусы}} Балаҡай ай үҫәһен көн үҫә, йыл үҫәһен ай үҫә. ''Көрәш майҙанында 15-16 йәшлек Азамат дуҫы Алтынсура менән көс һынаша. Ситтән хуплау тауыштары ишетелә.'' — Бына ул еңеүсе! ''Азамат, ғорурланып, таҫтамал тотҡан уң ҡулын күтәрә.)'' '''Аҡһаҡалдар''' ''(бер тауыштан)'' Афарин! Атаһынан да уҙҙыра был егет! {{rem|Экранда йәмле тәбиғәт ҡосағында егет ҡурайҙа уйнай}} {{razr|1-се алып барыусы}}. Егет ҡорона еткәндә ул, ысынлап та, атаһына ла ҡарағанда көслөрәк, мәргәнерәк була. «Атанан күргән — уҡ юнған», тигәндәй, уның шәп ҡурайсы булараҡ та даны тарала. '''IV күренеш''' {{rem|Экранда яҙғы сауҡалыҡ, елгә сайҡалған ҡайындар араһында ҡоштар һайрай}} {{razr|2-се алып барыусы}} Һау сағымда башлы-күҙле итеп ҡалайым, тип, атаһы улын кәләш алырға димләй. «Күк толпарҙан тыуған күк дүнәнде бирәм үҙеңә», — ти. ''Йәйҙең матур бер көнөндә Азамат дуҫы Алтынсура менән күрше ауылға киске уйынға килә. Аттарын туғайға үлән утларға ебәрәләр. {{rem| Экранда «Шишмә буйында» бейеүе күрһәтелә}} '''V күренеш''' {{rem|Аҡланда уйын-көлкө, йыр-бейеү ойошторолған}} {{razr|Алтынсура}} Таныш булығыҙ! Был Урал армыттарындағы Таулыҡай ауылы егете Азамат батыр булыр. {{razr|Азамат}} Хәйерле кис, тиҫтерҙәрем! {{rem|Ауыл йәштәре ҡурай көйөнә таҡмаҡ әйтә}} <poem> Уйын уйнау — ҡор түгел, Йәш-елкенсәк йолаһы. Ситтән килгән был егет — Йыраҡ илдең мырҙаһы. Ил аралар ир килгәс, Уйнап-көлмәй китерме? Уйлап килгән дәрттәрен Сәсмәй, бойоҡ итерме?</poem>'' {{rem|Азамат итәғәтле йылмайып баш эйә һәм күптән инде оҡшатып йөрөгән ҡыҙын, Заһиҙәне, ҡулындағы ҡулъяулығынан тотоп, бейергә саҡыра. Һылыу Заһиҙә менән «Еҙ үксә» көйөнә уртаға сығып бейейҙәр}} '' <poem> — Ил аралап килгәнһең, Ат тирләтеп елгәнһең. Алыҫ ерҙәге һылыуҙы Әллә төштә күргәнһең? — Таҡыя баш ҡурайҙар Урманда үҫә икән, Был икәү ҙә ҡурайҙың Көйөнә баҫа икән. Батыр тыумаҫ ер булмаҫ, Ыласын тотмаҫ ир булмаҫ. Мәргән булып дан алһа, Ҡыҙ арбамаҫ ир булмаҫ. Әйҙә ҡушлап бейегеҙ, Күргән кеше таң ҡалһын. Был икәүҙең күңелдәре Һөйөшә икән, тиһен.</poem>'' '''VI күренеш''' {{rem|Азамат менән Заһиҙә ҡулға-ҡул тотоношоп баҫып торалар ҙа бер аҙҙан теләр—теләмәҫ кенә айырылып китәләр. «Каруанһарай» төркөмө башҡарыуында «Сыңрау торна» моңо яңғырай}} {{razr|1-се алып барыусы}} Таң менән аты эргәһенә яҡынлашҡан Азамат ғәжәп моңло тауыш ишетеп туҡтап ҡала. Ул, сихри моңға хозурланып тора торғас, түҙемлеге бөтөп, йүгерә—атлай моң килгән яҡҡа ашҡына. Серле моң сығанағына яҡынлашҡас, егет ҡыуаҡ аҫтына боҫа. {{razr|2-се алып барыусы}} Аҡлан уртаһында күк торна моңло тауыш сығарып сыңрай, бер төркөм торна йырға ҡушылып, ҡанаттарын ҡаға-ҡаға, уның тирәләй әйләнә. '''VII күренеш ''' {{razr|3-сө алып барыусы}} Азамат сихри моңдо отоп алғансы оҙаҡ ҡына тыңлап тора, шунан, көй онотолоп ҡуйғансы тип, уҡтай тыуған ауылына атыла. Ҡайтып еткәс, ҡурайын ҡудына алып, торналар сыңрауын хәтерләткән моңдо һуҙып ебәрә. ''Тауышҡа халыҡ йыйыла. Олоһо — йәше, бала — сағаһы моңдо хайран ҡалып тыңлай.)'' {{razr|Аҡһаҡал}} Бындай ғәжәп көйҙө ҡайҙан өйрәндең, әллә үҙең уйлап сығарҙыңмы? {{razr|Азамат}} Юҡ, олатай! Мин уны торналарҙан оттом... ''Шул мәл халыҡ гөж килә башлай.)'' '''VIII күренеш''' {{razr|1-се алып барыусы}} Был һүҙҙәрҙе ишеткәс, Азамат атаһы янына килеп ишеткән—күргәнен түкмәй—сәсмәй һөйләп бирә. {{razr|Буранбай}} Дөрөҫ әйтәләр, улым, шундай һынамыш бар: сыңрау торна уйнаған ерҙә илгә ҡаза килер, тигән боронғолар. Изге торналар беҙҙе иҫкәртә, дошман һөжүменә әҙер будырға өндәй. Ундай хәл иткес яуҙарҙы атайың да күп күрҙе. ''(Йөрәген тота)''. Хәҙер мин ҡартайҙым, көсөм дә ҡайтты, ҡоралдарымды һиңә тапшырам, улым. ''Уҡ—йәйәһен, ҡылыс—хәнйәрен улына тоттора.'' — Батыр бул! ''(Улының яурындарынан ҡаға)'' Тоҡомобоҙға тап төшөрмә! Илгә килгән дошманды аяуһыҙ ҡыр! Илеңә, ырыуыңа тоғро бул! Шунда ғына бәхетле булырһың! Ир бәхете — илдең азат йәшәүендә ул! Васыят был...Хәҙер үк иң ышаныслы кешеләрҙән ғәскәр тупла! ''Бәләкәй бетеү—төйөнсөккә тыуған ер тупрағын һалып, улына бирә.'' {{rem| Башҡорт халыҡ йыры «Урал» яңғырай}} ''' IX күренеш''' {{rem|Экранда — «Кинйә» '' нәфис фильмынан яу күренештәре}} {{razr|2-се алып барыусы}} Йәш батыр, тирә—яҡҡа оран һалып, ғәскәр туплай, ил менән яуға әҙерләнә. Ысынлап та, күп тә үтмәй, илде яу баҫа. Азамат батыр уҡсы— яугирҙәре менән күҙ күреме ерҙән уҡ атып, һөңгө сөйөп, дошмандарҙы аяуһыҙ ҡыра. '''X күренеш''' {{razr|3-сө алып барыусы}} Яу баҫылғас, ырыу бер нисә көн буйы байрам итә. «Азамат батыр — ил батыры», тип данлайҙар. Шул ваҡыттан алып торналар тауышына оҡшаған моңдо «Сыңрау торна» көйө тип йөрөтәләр. Ә алыш барған ергә Яугүл тип исем бирәләр. Уның икенсе атамаһы — Ҡолтабан. Ул Баймаҡ районында, Сибайҙан 10—15 саҡрым көньяҡта ята. {{rem|Экранда — Рәми Ғарипов портреты (1932—1977)}} {{razr|1-се алып барыусы}} — Башҡортостандың халыҡ шағиры, С. Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Рәми Ғарипов, «Сыңрау торна» көйөнә тетрәндергес һүҙҙәр ижад итеп, халҡыбыҙ моңона быуаттарҙан—быуаттарға етерлек мәңгелек ғүмер юраны. {{razr|Йомғаҡлау}} Ата—бабаларыбыҙҙың тарихи хәтерен мәңгеләштереүҙә йырҙарҙың әһәмиәте әйтеп бөткөһөҙ. Уйлап ҡараһаң, күпселек йырҙарҙың тәбиғәте образлы рәүештә тарих һөйләүгә, мәғлүмәт биреүгә «көйләнгән». Шуға ла бындай йырҙарҙы «йыр-риүәйәт», «йыр-легенда» тип атарға була. Ғәҙәттә, йыр-риүәйәттәрҙең, йыр-легендаларҙың хикәйәләү өлөшө йырсы йә ҡурайсы тарафынан йыр йырланыр алдынан йә аҙағынан һөйләнелә. Һирәкләп йыр куплеттары араһында хикәйәләүгә күсеп китеү осраҡтары ла булғылай. Сыңрау торналарҙың ҡурғыусы ҡош булып иҫәпләнеүе, шунлыҡтан башҡорттарҙың уларға табыныуы хаҡындағы мәғлүмәттәр, мәҫәлән, X быуаттың башына ҡараған Ибн— Фаҙлан яҙмалары буйынса ла билдәле: «Торналар — беҙҙең Раббыбыҙ: улар беҙҙең дошмандарыбыҙҙы ҡасырға мәжбүр итте, — тиҙәр башҡорттар, — шуға ла улар торналарға табына.» Ә табыныу ҡошон үлтереү ҡәтғи рәүештә тыйыла. Теләү ырыуы башҡорттарының элек туй, мәжлестәр барышында «торна» бейетеү йолаһы шулай уҡ был ҡошто ырыу үрсетеүсе, кешеләргә ырыҫ килтереүсе йән эйәһе итеп ҡарауҙарына бәйле. Ҡош ҡиәфәтенә инеү таяҡҡа беркетелгән ағас торна башы һәм эсен тышҡа әйләндереп бейеүсенең иңенә һалынған аҡ толоп йәки тун ярҙамында атҡарылған. Ғөмүмән, тәбиғәт менән кеше берҙәмлегенең бөйөк фәлсәфәүи мәғәнәһен һәр быуын кешеләренә иҫкәртеп тороуҙа уларға тиң тағы нимә бар?! {{drama-off}} '''Сығанаҡ''': ''М. Ф. Абдуллина (Өфө ҡалаһының 123-сө лицейы уҡытыусыһы). «Йырҙарҙа — халыҡ тарихы» (Башҡорт халыҡ риүәйәте «Сыңрау торна»ны сәхнәләштереү). «Башҡортостан уҡытыусыһы» журналы, 2015 йыл, 7-се һаны, 62-65 бб.'' [[Категория:Башҡорт музыкаһы]] [[Категория:Башҡорт халыҡ йырҙары]] [[Категория:Башҡорт музыкаһы]] [[Категория:Башҡортостан мәҙәниәте]] dvw9bl2qjzhjjcjvf0fbxmbctrgawk1 0 4771 21948 21947 2020-07-13T16:17:58Z Һәҙиә 403 /* Мәсхүҙә Арыҫлангәәй ҡыҙы Гумәрова */ 21948 wikitext text/x-wiki '''''Район үҙәгендә иҫтәлекле сара үтте - арҙаҡлы яҡташтарыбыҙ, РСФСР-ҙыңатҡаҙанғануҡытыусыһы Яубаҫаров Ғәни Сөләймән улы һәм Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған уҡытыусыһы Ғүмәрова Мәсхүҙә Арыҫлангәрәй ҡыҙының яҡты иҫтәлегенә таҡтаташтар асылды.''''' Эйе , кеше ғүмере йәшәгән йылдары менән түгел, эшләгән эштәре, ҡалдырған эҙҙәре менән баһалы. Райондаштарыбыҙ күңелендә тик яҡшы эштәре менән матур эҙ ҡалдырған, балаларға аңбелем һәм тәрбиә биргән, һәр баланы шәхес итеп үҫтереү өсөн бар көстәрен һалған шәхестәрҙең иҫтәлеген ҙурлау, рухтарын шатландырыу тантанаһына әйләнде был сара. Район хакимиәте башлығы Ғ. Манапов арҙаҡлы шәхестәрҙең ҡыҫҡаса биографияһы менән таныштырып үтте. Беҙ оло хөрмәт менән РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы, ихлас, саф күңелле, изгелекле, үҙ эшен яратып башҡарған, уҡыусылары, коллегалары өсөн атайҙарса хәстәрлек менән янып йәшәгән Ғәни (Ғәйнетдин) Сөләймән улы Яубаҫаров тураһында оло ихтирам менән иҫкә алабыҙ. ==Ғәни (Ғәйнетдин) Сөләймән улы Яубаҫаров== *Ул Бөрйән районы Үрге Нөгөш ауылында 1894 йылда донъяға килгән. *1914 йылда Беренсе донъя һуғышында булып, әсирлеккә эләгеп, бик күп яфалар сигә. *1919-1921 йылдарҙа Ҡыҙыл Армияла, Аҡтүбә һәм Каспий аръяғы һуғыштарында ла ҡатнаша. *1925-1927 йылдарҙа Ташкент өлкәһендә уҡытыусылыҡ эше менән шөғөлләнә. *1927 - 1942 йылдарҙа Өфө һәм Стәрлетамаҡ ҡалаларында уҡыта. *1932 - 1935 йылдарҙа Башҡорт дәүләт педагогия институтының тарих факультетын тамамлай.Ғәни Сөләймән улы урыҫ, татар, үзбәк телдәрендә иркен һөйләшкән. *1942-1954 йылдарҙа Иҫке Собханғол урта мәктәбендә тарих уҡытыусыһы булып эшләй. *1954 йылда башланғыс һәм урта мәктәптәрҙең урындағы район комитеты рәйесе итеп һайлана. *Һуғыш ваҡытында һәм һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа балаларҙың хәлен яҡшыртыу, уларҙы нисек тә булһа ас ҡалдырмау өсөн мәктәп янында баҡса булдырыуға күп көс һала. Бөйөк Ватан һуғышынан һуң, шул ваҡыттағы хәлваҡиғаларҙы халыҡҡа еткереп, йәш быуында тормошҡа ҡарата үҙ ҡарашыңды булдырыу тураһында ла уйланырға өйрәткән. Ҡатыны Мөршиҙә Хөсәйен ҡыҙы менән Сәлим исемле ул тәрбиәләп үҫтерәләр ==Мәсхүҙә Арыҫлангәәй ҡыҙы Гумәрова== Мәсхүҙә Арыҫлангәәй ҡыҙы 1914 йылдың 23 декабрендә Дүртөйлө районының Күк Ҡуян ауылында тыуған. 1937 йылдың 1 октябренән яҙмышын Бөрйән районына бәйләй. Һуғыштан һуңғы етешһеҙ заманды, етемлектең нимә икәнен үҙ елкәһендә татыған ҡыҙ бала уҡыуға сос була. 1928 йылда Мәсхүҙә Түбәнге Аташ башланғыс мәктәбендә уҡыуын тамамлай. 1931 йылда Өфө Башпедтехникумына уҡырға инә һәм 1934 йылда химия-биология бүлеген тамамлап сыға. 1934-1935 йылдарҙа Башнаркомпрос тәғәйенләүе буйынса Борай районының Челкак тулы булмаған урта мәктәбендә башҡорт теле һәм география фәндәренән уҡыта. 1935 йылда Башҡорт дәүләт пединститутының (БДУ) география факультетына уҡырға инә. 1936-1937 йылдың ғинуар айынан ситтән тороп уҡыуға күсә һәм Малаяҙ (хәҙерге Салауат районы) районына эшкә китә. Уҡыу йылы бөтөү менән Өфөгә ҡайта. Башнаркомпроста Бөрйән район мәғариф бүлеге мөдире Әхмәтов осрап, Мәсхүҙәне районға алып ҡайта. Ә инде 1938 йылда Заманов Хәләф Әбүзәр улы менән яҙмышын бәйләй. Хәләф армия сафында саҡта һуғыш башланып китә.1940 йылда тыуған ҡыҙҙары Тамара атаһын тик 1946 йылда ғына күрә. Башҡортостан хөкүмәте, район мәғариф бүлеге Ғүмәрова Мәсхүҙә Арыҫлангәәй ҡыҙы ҡыҙының хеҙмәтен юғары баһалай: БАССР Юғары Советы президиумының 1944 йылдың 20 мартындағы Указы менән уға “БАССР мәктәптәренең хеҙмәт күрһәткән уҡытыусыһы» исеме бирелә. 1944-1949 йылдарҙа Мәсхүҙә Арыҫлангәрәй ҡыҙы Иҫке Собханғол урта мәктәбендә директор урынбаҫары һәм география уҡытыусыһы булып эшләй. Күрһәткән хеҙмәте өсөн “Хеҙмәт батырлығы өсөн”, “Фиҙакәр хеҙмәт өсөн”, “Бер өҙлөкһөҙ хеҙмәт стажы өсөн” миҙалдарына лайыҡ була. Таҡтаташты асыу хоҡуғы район хакимиәте башлығы Ғ. Манаповҡа, М. Ғүмәрованың улы, оҙаҡ йылдар яуаплы урындарҙа эшләгән Өфөлә йәшәүсе яҡташыбыҙ Фәрит Замановҡа, район ҡатынҡыҙҙар һәм ветерандар советтары рәйесе Рәмилә Салауатоваға һәм Ғ.Яубаҫаровтың ейәненә – ғүмерен балаларға физик тәрбиә биреүгә бағышлаған Рөстәм Яубаҫаровҡа бирелде. Таҡтаташты асып, сәскәләр һалғандан һуң, Мәсхүҙә Арыҫлангәрәй ҡыҙының ҡыҙы Тамара Хәләф ҡыҙы Агишева, Роза Ғүмәрова, Флүрә Әлибакова, Зәки Сәғитов, Ғәни Сөләймән улы Яубаҫаровтың бүләһе Шамил Яубаҫаров, район ҡатынҡыҙҙарһәмветерандар советы рәйесе Рәмилә Салауатова бик күп яҡты иҫтәлектәре һәм хәтирәләре менән уртаҡлаштылар. Б. ТИМЕРҒӘЛИЕВ. '''Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы муниципаль районының ижтимағи-сәйәси гәзите "Таң" 2020 йыл №56 (10400)''' [[Category:Бөрйән районы]] ryq40d1m6v6s0wvxgw7631a38whn5ip 0 4772 21999 21998 2020-07-14T12:58:52Z Akkashka 410 /* Әҙәбиәт */ 21999 wikitext text/x-wiki ''Доктор Уоллок лекцияһынан өҙөмтәләр тәржемәһе'' == Оҙон ғүмер сере == '''Ғүмер оҙонлоғоноң генетик потециалы 120—140 йәш тәшкил итә''' Доктор Уоллок бала сағын атаһының итле тоҡом малдарын үрсетеү фермаһында үткәргән. Һыйырҙарға күп төрлө витаминдарҙан һәм минералдарҙан торған ризыҡты үҙҙәре үҫтергән һәм әҙерләгән. Һуңғараҡ ул ауыл хужалығы мәктәбендә уҡый һәм малсылыҡ һәм игенселек буйынса белгес дәрәжәһен ала. Тәбиғи үлем арҡаһында ғүмерҙәре өҙөлгән хайуандар һәм кешеләрҙең 17500 мәйетен фәнни тикшереп, шундай һығымтаға килә: '''«Тәбиғи үлем менән яҡты донъя менән хушлашҡан һәр йән эйәһе тулайым туҡланмауҙан, йәғни рационында туҡлыҡлы матдәләр етмәүҙән вафат була»''' Артабан доктор Уоллок табип һөнәренә лә эйә була. '''Фән тураһында ҡыҫҡаса''' 1993 йылдың ноябрендә Аризонала ҡыҙыҡлы эксперимент үткәрелә. Өс пар ирле-ҡатынлы изоляцияла өс йыл йәшәй. Улар үҙҙәре үҫтергән үҫемлектәр менән туҡлана, таҙа һауа һулай һәм таҙа һыу эсә. Бөтә мәғлүмәт, ҡан анализы, йәшәү өсөн мөһим күрһәткестәрҙе, Лос-Анджелес ҡалаһындағы Калифорния университеты медик-геронтологтары компьютерға индерә. Әгәр ҙә был кешеләр шундай йәшәү рәүешен дауам итһә, улар 165 йыл йәшәй ала тигән күҙаллау бирә аҡыллы машина. == Оҙаҡ йәшәү өсөн нимә кәрәк? == 1) Хәүефтән йыраҡ йөрөр кәрәк. Эсмәгеҙ, тартмағыҙ, машина аҫтына эләкмәгеҙ... 2) Нимә файҙа килтерә, шуны ҡулланығыҙ. Һеҙгә көндәлек диетаға 90 төрлө аҙыҡ өҫтәмәләре (пищевые добавки) кәрәк: 60 минерал, 16 витамин, 12 нигеҙ аминокислота һәм протеинға бай аҡһым һәм 3 төп май (жирных) кислотаһы («Тайм» гәзитендәге мәҡәләһе. 6 апрель, 1992 йыл) '''Витаминдар яман шеште, йөрәк-ҡан тамырҙары сирҙәрен һәм ҡартайыуҙың емерткес тәьҫирен еңергә ярҙам итә.''' '''Ашҡаҙан сей яраһы (язва)''' '''Ашҡаҙан сей яраһына (язваһына)''' стресс сәбәпсе, имеш, тигәнде ишеткәнһегеҙҙер, моғайын. 1994 йылдың февралендә генә Милли институттар ашҡаҙан сей яраһын стрестар түгел, ә бактериялар барлыҡҡа килтерә, тип сығыш яһанылар. Доктор Уоллок һәм уның коллегалары бизмар тигән минерал һәм тетрациклин менән сусҡаларҙың ашҡаҙан язваһын дауалаған. Һәр аҙыҡ-түлек магазинында йәки аптекала 2 долларға ал төҫтәге '''пептобизма''' һатып ала була. Көнөнә 1 балғалаҡ эсеп — сей яраны (язваны) дауалап була. '''Яман шеш''' бик йыш күҙәтелгән Хинай ҡытай провинцияһында 5 йыл даумында 29 мең кешене тикшергәндәр. Уларға витамин һәм минерал биргәндәр. С витаминын тәҡдим ителгән 60 мг урынына 120 мг биргәндәр. Алан Пол, Нобель премияһы лауреаты, яман шешкә дусар булмаҫ өсөн, С витаминын көнөнә 10000 мг ашар кәрәк, ти. '''Артрит''' дауалағанда медикаменттар ярҙам итмәгән сирлеләрҙе һайлап алғандар. Уларға аспирин, мезотриксид, преднизолон, кортизон уколы һалғандар, төрлө физиотерапия алымдарын ҡулланғандар. Һауыҡмағандар. Быуындарҙы алмаштырыу операцияһы ғына эшләргә ҡалған. Доктор Уоллок: «Был кешеләр ни тиклем хитланғанын беләм. Әгәр улар тағы бер 3 ай йәки 90 көнгә сыҙарға риза булһа, тағы бер эксперимент уҙғарып ҡарайыҡ әле» тигән тәҡдим менән сыҡҡан. 29 кеше үҙе теләп риза була. Уларға һәр иртә һайын 1 балғалаҡ әфлисун һутына болғап ваҡланған тауыҡ тарамышы ашатҡандар. Һәм, Гарвардтағы медицина мәктәбе күҙәтеүе буйынса, 10 көндән был сирлеләрҙең ауыртыу шештәре һәм тойғолары юҡ булған. 30 көндән уларҙың хәле еңеләйгән һәм 3 айҙан тамам һауыҡҡандар. (* Терафлекс адванс тигән америка препараты ла тауыҡ тармыштарынан яһалған шикелле?) '''Альцгеймер сиренә''' тарымаҫ өсөн организмда Е витамины етерлек булырға тейеш. 1992 йылда Сан-Диего Калифорния уриверситеты ошо сирҙе дауалау буйынса сығыш яһаны. '''Бөйөр ташы''', йәнәһе, аҙыҡтағы кальций күплектән барлыҡҡа килә, тип раҫланылар. Ысынында иһә, бөйөрҙәге таштар һеҙҙең үҙегеҙҙең һөйәктәрегеҙҙән "барлыҡҡа килә". Һеҙгә, киреһенсә, кальций етмәй. Мең йыл элек билдәле булған: йорт хайуандарының бөйөрөндә таш булмаһын өсөн, уларға кальций, магнезий һәм борға бай аҙыҡ бирер кәрәк. Кемдең организмында кальций етерлек миҡдарҙа, уларҙың бөйөрөндә таш та булмай. '''Пациенттарына «тоҙ, кофеин, аҡ май ашамағыҙ» тип кәңәш иткән табиптар уртаса 58 йыл йәшәй. Ә 120-140 йәшлектәр көнөнә 40 сынаяҡ сәйенә таш тоҙҙо ҡушып эсә, аҙыҡты зәйтүн майында түгел, ә аҡ майҙа ҡура.''' '''Аневризма''' сиренең сәбәпсеһе — организмға '''баҡыр''' етмәүҙә. 1957 йылда ошо проблеманың серен сисәләр. 90 төрлө туҡлыҡлы матдә ашатылһа ла, 13 аҙна дауамында күркәләрҙең яртыһы тиерлек аневризманан үлә. '''Баҡыр''' миҡдарын 2 тапҡырға арттырғандан һуң, фермерҙар 500 мең күркә үҫтерә. Экспериментты төрлө хайуандарҙа һынайҙар, һәм '''''баҡыр етмәүе'' аневризмаға сәбәпсе булғаны раҫлана.''' '''Иртә сәс ағарыу''' ҙа '''баҡыр етмәүҙән''' — тире тартыла, туҡымаларҙың һығылмалылығы боҙола, күҙ аҫтында түңәрәктәр, биттә һыҙаттар барлыҡҡа килә. Туҡымаларҙың һығылмалылығы боҙолоу веналарҙың варикоз киңәйеүенә килтерә, тәнегеҙ ҡул, күкрәк, эс, яңаҡ тирәһендә һәленеп төшә. Үҙҙәре табип булып та, кешегә кәңәш биреп ултырыусы ошо кешеләр, үҙҙәре ''''''баҡыр етмәүҙән''' аорта аневризмаһынан, '''селен етмәүҙән''' кардиомиопатия''' сиренән 40-50 йәштә вафат булғандарҙы исемләп яҙа. '''Кардиомиопатия''' булдырмаҫ өсөн, 10 цент ҡына торған '''селен''' ҡулланығыҙ. 47 йәшлек Гейл Кларк, Сент-Луистың баш кардиологы, кардиомиопатик приступтан вафат була. Һөт биреүсе һыйыр малы, кальцийҙы күп юғалтҡанлыҡтан, таш, һөйәк ялай, теләһә нимә, ҡырсынташ һ. б. сәйнәй башлай. Был панька тип атала. Фермер уларҙың рационын минералдар менән тулыландырырға тейеш. Йөклө ҡатындарҙа ла ''аш төрләндереү'' осрай. '''Кәңәш: ҡулығыҙ һәм битегеҙҙә ал таптар барлыҡҡа килә икән, был ''селен'' дефицитына ишаралай'''. Ошолай була икән, '''6 ай буйына коллоидлы селен ашағыҙ'''. Әгәр тышта күренгән таптар юғалһа, тимәк, мейе лә, йөрәк тә, бауыр ҙа, бөйөр ҙә селенға байыҡҡан тигән һүҙ. '''Хром менән ванадий етмәһә''', ҡанда шәкәр түбән була. Шуға ҡайһы бер бала, шәкәр күрһә, ташланыусан. Әгәр был хәлгә иғтибар итмәһәң, '''шәкәр диабеты''' барлыҡҡа килеүен көт тә тор. '''Ҡурғаш (олово) етмәү ирҙәрҙең башы пеләшләнеүгә килтерә'''. '''Ҡурғаш оҙаҡ ваҡыт етмәһә, кешегә ''һаңғыраулыҡ'' янай.''' '''Бор дефициты'''на бигерәк тә ҡатын-ҡыҙҙар иғтибарлы булһын ине. Ул һөйәктәрҙә кальций һаҡлауға ярҙам итә, '''бор''' — '''остеопороз''' булдырмау нигеҙе. Бор ''ҡатын-ҡыҙҙарҙа'' '''эстроген''' ә ''ирҙәрҙә'' '''тестостерон''' эшләп сығарыуға ярҙам итә. '''Цинк дефициты''' бар икән, һеҙ '''еҫ һиҙмәйһегеҙ йә тәм белмәй''' (теряете обоняние и вкус) '''башлайһығыҙ'''. Хайуандар менән эксперименттар шуны күрһәтә: '''7 минерал кеше ғүмерен оҙайта'''. '''Үҫемлектәр''' беҙгә кәрәкле аминокислота, витамин һәм май кислоталарын эшләп сығарыу һәләтенә эйә. Шуның өсөн, организмығыҙҙы кәрәкле 90 элемент менән тәьмин итеү маҡсатында, көнөнә 15-20 үҫемлек компоненттарын ҡулланыу мотлаҡ. Һәм был картуф чипсыһы ашап ҡына көндәлек йәшелсә нормаһын үтәү мөмкин тигән һүҙ түгел. == Минералдар етешмәүе== Хәҙерге заманда бик хәүефле хәл — тупраҡта ла, шуның һөҙөмтәһендә, үҫемлектәрҙең үҙендә лә — минералдарҙың юҡлығы. Борон кешеләр бөйөк Нил, Ганг, Һары йылғалары буйында йәшәгән. Был йылғалар, һәр яҙ һайын ташып сығып, тау ҡомо килтергән. Ташҡындар тупраҡты яуым-төшөм, ләм һәм минералдар менән байытҡан, был үҙ сиратында — бөртөклөләрҙең бай уңышына килтергән. Бөйөк Александрҙың атаһы, король Филипп, баҫыуҙарында иң яҡшы иген үҫкән (тимәк, сәләмәт!) 12 йәшлек ябыҡ ҡына Мысыр батшабикәһе Клеопатраға өйләнә. Мысыр ононан бешкән икмәкте ашаған яугирҙәр 20-шәр сәғәт туҡтамай маршта йөрөгән, 6 сәғәт барған алышта ҡатнаша алған. '''Минералға бай ризыҡ ашап йәшәгән кешеләр физик үҫешкән, аҡыл һәләтенә эйә булған, һәм барса донъя мәҙәниәте шунан баш алған.''' '''Кальций етмәү''' яҡынса 147 сирҙең сәбәпсеһе булып тора. Бына уларҙың бер нисәһе: * ''Йөҙ нервыһының парезы, билсползи'' — биттең бер яғы ҡыйшая. * '''Остеопороз'''. Был ауырыу өлкән йәштәгеләрҙең үлеме буйынса донъяла 10-сы урында тора. * ''Парадонтоз һәм теш ите шешенеүе'' * ''Ғәҙәти артрит, остеоартрит, люмбаго, ревматизм'' — барыһы ла остеопороз һөҙәмтәһе. * '''Юғары ҡан баҫымы йәки артерия гипертонияһы''' Эксперимент үткәргәндәр 5 мең кешегә. Кальций нормаһын ике тапҡыр арттырғандар. 6 аҙнанан 85 % кешенең ҡан баҫымы нормаға килгән. 120 йәшкә еткәндәр тоҙ ҙа, аҡ май ҙә ашағандар. * '''Көҙән тартыу''' ҙа кальций етмәүҙән (* магний етмәгәнлектән дә тиҙәр?) тип яҙа Уоллок. * '''Бил һыҙлау'''. Бил ауыртыу менән бик күп кеше яфалана: компьютер артында ултырғаны ла, көс түгеп йөк тейәгәне лә. Арҡа үҙәге дисктары проблемалымы, түгелме — ысынында иһә, бил ауыртыу умыртҡа бағанаһының остеопорозы менән бәйле. Әгәр диск таянып торорлоҡ мөмкинлек юҡ икән, йәғни '''баҡыр дефициты''' бар икән, умыртҡа бағанаһы йоҡара, "емерелә". * '''Шәкәр диабеты''' - АҠШ-та үлемгә сәбәпсе сирҙәр араһында өсөнсө урында тора. Уның ситләтелгән зыянлы тәьҫире күп: һуҡырайыу, йөрәк-ҡан тамырҙары сирҙәре, бөйөр эшмәкәрлеге боҙолоуы. Ветеринария өлкәһендә 1957 йылда диабетты минералдар ярҙамында дауалау серенә төшөндөк: «диабетты хром һәм ванадий ярҙамында дауалап була». Ванкувер университеты һәм Бритишколумбиум медицина мәктәбе мәғлүмәттәренә ярашлы, бер '''ванадий''' ғына өлкән сирлеләр өсөн '''инсулинды алмаштыра ала'''. Әлбиттә, инсулинды шундуҡ ҡына туҡтатырға кәрәкмәй. Күптәр өсөн был процесс яйлап ҡына, 4-6 ай дауамында, бара. Ошо арауыҡта адекват күләмдә хром менән ванадий ҡулланырға кәрәк. «Йөҙәрләгән, меңәрләгән пациентҡа файҙалы икәнен үҙ күҙҙәрем менән күҙәттем» тип яҙа доктор Уоллок. '''Әгәр ҙә организм минералдарҙы аҙыҡ аша үҙенән-үҙе үҙләштерер әле, тип кенә йөрөмәйсә, минералдарҙы үҙегеҙ ҡулланырлыҡ итеп ышандырһам, бик шәп булыр ине''' ти Уоллок. ''Беҙ иғтибар итерлек өс төрлө минерал бар''. 1. '''Металл минералдар'''. Уларҙы таш тоҡомдарынан алып була һәм бары тик 8-12 % ғына үҙләштерелә. 25-40 йәшлек кешеләр бары 3-5 % ғына үҙләштерә ала. Кальций-лакте ҡулланаһығыҙ икән, был насар. Әгәр һеҙ ҡулланған таблетканың күп өлөшө лактоза һәм һөт шәкәренән тора икән, кәрәкле кальций алыр өсөн, көнөнә 90 шундай таблетка ашар кәрәк була. Һәм тағы ла башҡа 59 минерал барлығын онотмайыҡ. 2. 1960-сы йылдарҙа ауыл хужалығында '''келейдед-минералдар''' ҡуллана башланылар. Был минералдарҙа металл атомын аминокислоталар, протеиндар һәм энзималар уратҡан тиелә. Бындай форма минералдарҙың абсорбцияһы (үҙләштерелеүе) 40 % тәшкил итә. Һәм фәҡәт шуның өсөн аҙыҡ-түлек сәнәғәте ошо идеяны хуплап сыға. * '''Коллоид минералдар'''. Уларҙың абсорбцияһы (үҙләштерелеү һәләте) иң юғары. Беҙҙе фәҡәт аш һеңдерелеү (всасывание) проблемаһы йәлеп итә. '''Коллоид минералдар'''ҙың 98 % һеңдерелә. Был '''келейдед-минералдар''' үҙләштереүе менән сағыштырғанда 2,5 тапҡырға, ә '''металл минералдар''' — 10 тапҡырға күберәк. '''Коллоид минералдар''' шыйыҡ һәм бик бәләкәй киҫәксә (частицы) хәлендә — ҡыҙыл ҡан тәнсәләре, эритроциттарға ҡарағанда 7000 тапҡыр кескәйерәк, була. Һәр киҫәксә негатив көйләнгән (заряжена), ә эсәк юлы көпсәһе ыңғай көйләнгән, шуға электр-магнит ҡыр барлыҡҡа килә, һәм шуның ярҙамында минералдарҙы эсәк юлы стеналары тирәләй туплай. Һәм бөтәһе бергә үҙләштерлеү 98 % тәшкил итә. Коллоид минералдарҙы барлыҡҡа килтереүҙә үҫемлектәр бик ҙур роль уйнай. Улар үҙҙәренең туҡымаларында '''металл минералдарҙы''' '''коллоид минералдарға''' әйләндерә. Үҫемлек ашағанда, беҙ ошо минералдарҙы организмыбыҙҙа туплайбыҙ һәм файҙаланабыҙ. Ләкин беҙҙең тупраҡта металл минералдар етерлек күләмдә булмағанлыҡтан, беҙ үҫтергән йәшелсә-емештә лә, икмәктә лә минералдар етерлек дәрәжәлә түгел. 120-140 йәшкә еткән оҙон ғүмерле кешеләр барыһы ла тиерлек диңгеҙ кимәленән 8 мең һәм 14 мең фут бейеклектәге тауҙар араһындағы ауылдарҙа йәшәй. Уларҙа яуым-төшөм 2 дюйм, унда ямғыр бөтөнләй булмай, ҡар юҡ. Был бик ҡоро төбәктәр. Улар тауҙарҙан иреп аҡҡан ҡар һыуын файҙаланалар. Шул боҙлоҡтар аҫтынан ағып сыҡҡан һыу әллә ни таҙа һәм үтә күренмәле лә түгел, гейзер һыуы түгел. Ул һыу һарғылт-аҡ йә аҡ-зәңгәр төҫтә. Бындай һыуҙа 67 алып 72 тиклем минерал бар. Тибетта был һыуҙы боҙ һөтө тип атайҙар. Был һыуҙы эсеп, минералды 8-12 % үҙләштерәләр, 2,5-5 мең йылдар дауамында тупраҡты шул һыу менән туҡландыралар. Һәм уларҙа '''диабет, йөрәк-ҡан тамырҙары сирҙәре, юғары ҡан баҫымы, артрит, остеопороз, яман шеш, катаракта, глаукома, тыумыштан зәғиф балалар, төрмәләр, наркомандар, һалымдар, табиптар юҡ'''. Улар сирләмәй 120-140 йыл йәшәйҙәр. Тимәк, '''коллоид минералдар мөһимме инде?''' Һәм һеҙ, әгәр көн һайын минералдар ҡулланмайһығыҙ икән, һеҙ ғүмерегеҙҙе бер нисә сәғәткә, хатта бер нисә көнгә ҡыҫҡартаһығыҙ. '''Шул турала уйланығыҙ һәм сәләмәт булығыҙ!''' == Әҙәбиәт == * Умершие доктора не лгут. Лекция доктора Уоллока. Москва, 2003 [[Категория:Доктор Уоллок кәңәштәре]] bju57ni0kfjqr94mrjh2toviq9mjopp 10 4773 21960 2020-07-14T04:44:02Z Zlgll 828 "<includeonly><div style="width:100%; text-align:center; font-size:83%; line-height:normal; margin-top:1em; margin-bottom:1em;">{{#switch:{{{2|}..." исемле яңы бит булдырылған 21960 wikitext text/x-wiki <includeonly><div style="width:100%; text-align:center; font-size:83%; line-height:normal; margin-top:1em; margin-bottom:1em;">{{#switch:{{{2|}}} |1 = ''{{{1}}}'' |2 = {{larger|''{{{1}}}''}} |3 = {{larger|{{{1}}}}} |{{{1}}} }}</div></includeonly><noinclude> {{doc}} [[Категория:Форматлау ҡалыптары]] </noinclude> skza49ejmoo7z08aqtwzr9a92tw0d35 10 4774 21962 2020-07-14T04:51:39Z Zlgll 828 "<includeonly><span style="letter-spacing: 0.2em">{{{1}}}</span></includeonly><noinclude> Категория:Форматлау ҡалыпт..." исемле яңы бит булдырылған 21962 wikitext text/x-wiki <includeonly><span style="letter-spacing: 0.2em">{{{1}}}</span></includeonly><noinclude> [[Категория:Форматлау ҡалыптары|{{PAGENAME}}]] </noinclude> j2vzc2nmbw2g3gm0fkjfozncmrqac78 0 4775 21968 21965 2020-07-14T05:38:42Z Zlgll 828 21968 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =45-се ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[44-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[46-се ҙур гонаһ]] }} '''45-се ҙур гонаһ — ҒӘЙБӘТ''' ==ҒӘЙБӘТ== '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' “Ғәйбәтсе йәннәткә инмәҫ”, - тигән. Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) ике ҡәбер эргәһенән үтеп барғанда: “Ысынында, улар икеһе лә ғазап кисерә. Һәм уларҙы ҙур гонаһтар өсөн ғазапҡа тарттырмайҙар. Уларҙың береһе ғәйбәт һөйләгән, икенсеһе үҙенең һейҙегенән таҙарынмаған”, - тигән. “Кешеләрҙең иң насары – ике йөҙлөләр. Берәүгә ул бер йөҙ менән, икенсегә икенсе йөҙ менән бара”.(Уның алдында яҡшы һүҙҙәр һөйләй, артында яманлай.) '''Икенсе бер хәҙистә:''' “Һин күргән кешеләр араһында иң насарҙары ике йөҙлөлөләр”, - тип әйтелә. '''Кәғбтың:''' “Ғәйбәттән һаҡланығыҙ, сөнки ғәйбәтсе ҡәбер ғазаптарынан ҡаса алмаҫ”, - тип әйткән һүҙҙәре еткерелә. Мансур Мөжтәһит “әл-Мәсәд” сүрәһенең 4-се аятында һөйләнелгән кешеләр тураһында, улар “ғәйбәт таратыр өсөн йөрөүселәр” тигән һүҙҙәрен еткерә. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] hsrvhwpq7e2ncpqfercoo3ftq5l1j30 0 4776 22010 21987 2020-07-14T16:14:14Z Il-Gil 884 22010 wikitext text/x-wiki Башҡортостандың Белорет районы Йөйәк ауылынан ике саҡрым өҫтә Инйәргә '''Манажы''' йылғаһы ҡоя. Исеменең килеп сығышын ошолай аңлатып булалыр: ''ман'' - кеше тигәнде аңлата, ә ''ажы'' - шул уҡ районда ныҡ таралған "ҡаҙы", "ғаҙы" вариантылыр. Йылға "Манғаҙы" йөрөтөлгәндер элегерәк, аҙаҡ "ғ" төшөп ҡалып "Манаҙы"-"Манажы"ға әйләнгәндер. Ә"ғаҙы" борон йылға тигәнде аңлатҡан...''(Ринат Шәйбәков, Белорет районы)'' [[Категория:Топонимика]] [[Категория:Белорет районы географияһы]] sh1r0mqpp5z0tztbswu8jpsokzu2v35 10 4777 21981 2020-07-14T08:07:28Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Ҡалып:Текс тураһында]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡалып:Текст тураһында]]: хата 21981 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡалып:Текст тураһында]] ec30qkztj8wkz25iawhoy8zsnud6sfe 14 4778 21984 21983 2020-07-14T08:10:37Z ZUFAr 381 removed [[Category:Файҙалы кәңәштәр]]; added [[Category:Алфавит буйынса кәңәштәр]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 21984 wikitext text/x-wiki [[Категория:Алфавит буйынса кәңәштәр]] bgk8k1s3kirrcqkca269p9xqgaj9fus 14 4779 21988 2020-07-14T08:13:54Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан географияһы]] [[Категория:Белорет районы]]" исемле яңы бит булдырылған 21988 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан географияһы]] [[Категория:Белорет районы]] ou5doh0k3ed30jynz5uwzxdwvpb2vw2 14 4780 21989 2020-07-14T08:14:33Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 21989 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 4781 21991 21990 2020-07-14T10:55:10Z Il-Gil 884 21991 wikitext text/x-wiki Беҙҙең Белоретта, Учалы яғынан килеп Уралтауҙы төшөп еткәс, бер шишмә янында "'''Татар шишмәһе'''" тигән юл билдәһе тора. 1970-80-се йылдарҙа Өфөлә сыҡҡан гәзитме, журналдамы Учалы районынан кемдер: (авторы хәтерҙә ҡалмаған) Ун һигеҙенсе быуаттағы ихтилалдарҙың береһенән һуң, шул райондың '''''Таңғатар''''' исемле бер ихтилалсыһы батша карателдәренән ҡасып, шул шишмә башында йәшеренеп ятҡан, шишмәнең исеме лә шул кеше иҫтәлегенә аталған,тип яҙғайны. Ысынлап та, бынан 250-300 йылдар элек беҙҙең яҡтарҙа татарҙың үҙе түгел, еҫе лә булмаған бит. Урыҫтарҙың ағас теле Таңғатарҙы Татарға әйләндергән. Шишмәнең ысын исемен нисек ҡайтарырға ине. Уның кеүек яңылыш атамалар күп беҙҙә: Ҡотҡор-Кухтур, Дүнән һуйған-Юша гора, Инйәр-Инзер һ.б. Миҫал өсөн: Минйәр ҡалаһын Минзер тимәйҙәр ҙәһә (''Мансур Һиҙиәтов, Белорет ҡалаһы'') [[Категория:Топонимика]] [[Категория:Белорет районы географияһы]] 2tqnxgy4rcfogsr9se2vpzivrqkzlzg 0 4782 21995 2020-07-14T12:28:42Z Һәҙиә 403 "{{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби..." исемле яңы бит булдырылған 21995 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[45-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[47-се ҙур гонаһ]] }} '''46-сы ҙур гонаһ — йыназа артынан ҡысҡырып илау''' ==Йыназа артынан ҡысҡырып илау== Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай тине: “Кешенең кафырҙарға хас ике һыҙаты бар: ата-бабаларын кәмһетеү (ихтирам итмәү) һәм йыназа артынан ҡысҡырып илау”. '''Имам Мөслимдән еткерелгән икенсе хәҙистә былай тип әйтелә:'''“Әгәр йыназа артынан ҡысҡырып илаған ҡатын үлгәнсе тәүбә итмәһә, ул Ҡиәмәт көнөндә дегет кейемдә һәм ҡорсаңғы (ҡуҙғатыусы) күлдәктә күмеләсәк”. '''Икенсе бер хәҙистә:''' “(Ҡайғыһынан) үҙенең устары менән сикәләрен туҡмаусы, (ярһып) өҫтөндәге кейемен йыртыусы һәм яһилийә (исламға килгәнсе) ваҡытында һөйләнгән нәмәләрҙе һөйләүсе беҙҙе аранан түгел!” – тип әйтелә. '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' “Артынан ҡысҡырып илап ҡалғанға мәйет ҡәберендә ғазапҡа тартылыр” (Ғалимдар, был хәҙисте аңлатҡанда, һүҙ үҙенең туғандарына үҙе үлгәс иларға ҡушҡан кеше тураһында бара, тип әйтә. Исламға тиклем ғәрәптәрҙә аҡсаға илаусыларҙы яллағандар”. “Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) мәрхүм кеше өсөн ҡысҡырып илаған, үҙенең сәстәрен һәм кейемдәрен йолҡослаған ҡатындар менән бергә булмаҫ”. Был өс хәҙистең дөрөҫлөгө Бухари һәм Мөслимдә раҫлана. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] 8b64ofjihd59ooasmb8pzfuktg6lzxu 0 4783 24877 21997 2023-03-17T10:33:09Z Aidar254 420 24877 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[46-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[48-се ҙур гонаһ]] }} '''47-се ҙур гонаһ—нәҫелеңдәге кешең тураһында яманат һатыу'''. ==Нәҫелеңдәге кешең тураһында яманат һатыу== Был кафырҙарҙың сифаты икәнлеге беҙгә яҡшы билдәле. Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм): “Кешенең кафырҙарға хас ике һыҙаты бар: ата-бабаларын кәмһетеү һәм йыназа артынан ҡысҡырып илау”, — тигән. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] agswjizlq1v1fz0iq8jyqij7v8qg5jq 0 4784 23564 22004 2020-11-22T14:54:03Z ZUFAr 381 removed [[Category:Бөрйән районы]]; added [[Category:Бөрйән районы Нәби ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23564 wikitext text/x-wiki '''Нәби ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары''' Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаев әйткәнсә, …Еркәйемдең тарих һөйләмәгән Юҡ һуҡмағы, һыуы, юҡ тауы... тигәндәй, тыуған төбәгемдә ер-һыу атамалары иҫ киткес күп. Уларҙың байтағы төрлө эҙләнеү эштәрендә сағылыш тапҡан. Мин был юлы икенсе төрлөрәк варианттарҙы һәм һирәк осрағандарҙы һайлап алырға тырыштым. ==Ҡайын туғай яланы== Ағиҙел йылғаһының һул яғында, Нәби ауылының төньяк-көнбайыш яғында ҡуйы ҡайынлык булған. Был ҡайынлыҡ Иҙел ярына тиклем барып еткән. Ауыл ҙурая барған, халыҡ яйлап ҡайындарҙы утынға ҡырҡҡан. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа инде унда бөтөнләй ағас ҡалмаған. Шулай булһа ла кешеләр был яланды “Ҡайын туғай” тип йөрөткәндәр. Хәҙер был урында өйҙәр ултыра, ә Ағиҙел буйы сәсеүлек ялан булып ҡалған. ==Йәүгәзе йылғаһы== Ағиҙелдең һул яҡ бәләкәй йылға ҡоя. Ошо йылға буйында Байназар ауылы кешеләре йәйләгән. Бына ошо урынға Байназарҙан Яугазы исемле кеше килеп ултырған. Өйө йылға эргәһендәге битләүҙә була. Һул яҡта ҡуйы ҡарағай урманы, ә уң яҡта йылға аҡҡан. Йылғаның исеме булмай, һуңынан ошо тәүге күсеп ултырған кеше хөрмәтенә йылғаны Яугазы тип атағандар. Ваҡыт үтеү менән ул исем үҙгәргән һәм бөгөнгө көндә ул Йәүгәзе йылғаһы тип атала. Был топонимды ошо ерҙә “элек яу булған” тип аңлатҡан варианттар ҙа бар. ==Ҡужан шишмәһе== Кәмә сығышындағы йырын буйлап бәләкәй генә шишмә сыға. Элек тау бите урманлыҡ булған. Шул тирәлә бер кеше йүкә һыҙырып йөрөр булған. Уны Ҡужан тип йөрөткәндәр. Шуға шишмәне Ҡужан шишмәһе тип йөрөткәндәр. Нәби ауылынан көньяк-көнбайыш һәм көнбайышта бер һыҙаттараҡ урынлашҡан ер-һыу исемдәренең тарихы түбәндәгесә: “Оло соңғор”, “Бәләкәй соңғор” ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡор эсе булған өсөн шундай атама алған. Яҙғы һыуҙар шунан аға. Ҡасандыр ағасҡа бай урын булған был ерҙәр. Туғайлығында ер еләге, ҡайын еләге, ағас араһында күп ҡурай еләге өлгөрә. ==Клатуй== Ауылдан көньяк-көнбайышта ҙур тау бар. Оло юлға сығыу өсөн был тауҙы урап сығырға кәрәк. 1740 йылдарҙа Филатов тигән кеше төҙөлөш эше буйынса ауылға килгән. Ул тауҙы урап йөрөмәй, ә аты менән тура менеп йөрөй. Шуға күрә уның хөрмәтенә тауҙы Филатов тауы тип йөрөтә башлайҙар. Телдән күсә-күсә был исем “Клатуй” тип йөрөтөлә башлай. Филатовтың килеп ҡайтыуына бәйле тарихи хикәйәләрҙең төрлө варианттары бар. Тауға менгәс, һул яҡта “Ҡалын ҡарағай” баҫыуы башлана. Был урында элек ҡарағай сәселгән кеүек үҫкән. Аҙаҡ ҡарағайҙарҙы ҡырҡып сәсеүлек әҙерләгәндәр. Йыл да был яланға иген сәсәләр. “Һыйыр башмағы” яланы. Бер һыйыр башмағы сығып китеп үлгән урын. Атамаһы шунан ҡалған. “Көтөүсе яланы”. Баҫыуҙың дауамы. Сабынлыҡ итеп көтөүсегә бирелгәне өсөн шундай исем ҡушкандар. “Ҡырын ер” атамаһы. Был урын ҡырын булғаны өсөн аталған. “Янтыҡ” исеме янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған. ==Елдарҡа тауы== Елдарҡа тауы оло юлды аша сығып күтәрелгән тау. Бейек булғаны өсөн шундай исем бирелгән. “Елле”- ҙур, бейек тигән төшөнсә. Был тауҙа ике маяк булған. Был маяктан Белорет ҡалаһы ла күренеп торған, һуңынан ике маяк та янған. Маяҡ тауы тимәгәндәр, тимәк “Елдарҡа” элегерәк ҡушылған. ==Күперҙе йылғаһы== Был урындан оло юл үткән. Аттар сығып йөрөрлөк итеп йылға аша күпер төҙөгәндәр. Аҡтар, ҡыҙылдар ошо күпер аша сығып йөрөгән. Ауылдың төньяғы Билтер тауы менән сикләнгән. “Билтер” һүҙе аяҡтың йөҙлөк тәңгәленән аҫҡы нәҙегерәк өлөшө тигәнде аңлата. Билтер, бәлки “Билән” һүҙенән алынғандыр. Билән - ике тау араһындағы тәпәшерәк ер, нәҙек билле тигәнде аңлата. ==Имес туғайы== Билтер тауын төшкәс Ағиҙел аръяғында Имес тауы урынлашҡан. Бында 1954 йылдарҙа ҡайҙандыр эшкә килгән халыҡ төйәкләнгән. Ләкин урындағы халыҡ сабынлык, көтөүлек ерҙәре аҙ булыу сәбәпле, иместәрҙе был ерҙән ҡыуып ебәргәндәр. Улар әлеге Мораҙым еренә барып урынлашкандар. Хәҙер Имес туғайында-Ҡурғашлы ауылы. Ауылдың көнбайышында Йәүгәзе йылғаһы буйында “Исәкәй тауы” урынлашкан. Исәкәйҙең төньяк битләүе Ҡабырый тип атала. Йәйгеһен бында турғай еләге бик уңа. Унда кисеү бар. Уны Ҡарабулат кисеүе тип йөрөтәләр. Кисеүҙән йылғаның һул яҡ ярына сыҡһаң, ат юлы китә. Юл Тирмән үҙәгенән Cyhaҡҡa алып бара. Cyhaҡ “суҡ уҫаҡ” һүҙенән алынған, ул уҫаҡлы тау булған. Хәҙер бында иген сәсәләр. Суһаҡҡа яҡын ғына Бүрәнә сборы тигән ер бар. Унда һал ағыҙыусылар ҡырҡылған ағасты әҙерләп, өйөп ҡуйыр булғандар. Суһаҡ аръяғындағы ялансыҡ-сабынлыҡ Таңбикә тип атала. ==Ыхмайыл ерҙәре== Ыхмайыл ерҙәре ул ыҫмала һүҙенәндер, сөнки ауылға яҡыныраҡ урманда ҡарағай һирәк, йәки бөтөнләй юҡ. Ә Ыхмайылдың тирә-яғында ыҫмала биреүсе ҡарағай ғына үҫә. ==Бей кисеүе== Был исем менән аталған кисеү Байназар ауылынан түбәндәрәк. Борон бөрйән һәм ҡыпсаҡ ырыуҙары бер-береһе менән гел генә һуғыш алып барғандар. Бер алыш ваҡытында ҡыпсаҡ батыры Күҫәк бей бөрйән ырыуы башлығы Ҡараҡоломбәтте ҡулға ала, уның ырыуҙаштарын тар-мар итә һәм үҙен хур итәм тип, ҡара һыйырға ултыртып ошо кисеү аша үткәрә. Ошо ваҡиғанан уның исеме “Бей кисеүе” булып ҡала. Әйтеп үтергә кәрәк, был ваҡиғаға бәйле топонимдар ҙа иҫ киткес күп төрлө, эпос та бар. [[Категория:Бөрйән районы Нәби ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] jzhbsepmz52x9tpdz5w8owxubb6hk4c 0 4785 22029 22028 2020-07-15T05:31:19Z Akkashka 410 /* Һүҙебеҙҙе ҡайҙа төбәйек? */ 22029 wikitext text/x-wiki '''«Фекер ҡоро»''' рубрикаһы == Телде һаҡлау... милләтте һаҡлау ул == '''<poem>Мин башҡорт теле уҡытыусыһы. Милләтебеҙҙең, бигерәк тә туған телебеҙҙең киләсәге тураһында күп уйланырға тура килә. Сөнки иңдә тормош тәжрибәһе бар, күңелдә милли рух йәшәй. бөгөн башҡорт теле милли мәктәптәрҙә туған тел булараҡ та, дәүләт теле улараҡ та ҙур ҡыйынлыҡ менән уҡытылыу хоҡуғына өлгәшә икән, бының сәбәптәре бик күп: уйланылмаған (әллә бик ныҡ «уйланылған») хөкүмәт ҡарарҙары, үҙебеҙҙең мөсһөҙлөк, моңһоҙлоҡ</poem>''' Быйылғы яңылыҡтарҙы ғына алайыҡ: уҡытыуҙың ике төрлө база планының береһен һайлап алыу директорҙар ҡарамағына ҡайтрып ҡалдырылды. Аптырағандан хатта башҡорт гимназияһы директорҙары ла башҡорт телен туған тел булараҡ өйрәнеү планын һайламай, башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыу мөмкинлеген биргән планды һайлай (мәҫәлән, Димдәге 102-се башҡорт гимназияһы). Сөнки, хатта башҡорт мәктәптәре булһа ла, уларҙа ла туған телде өйрәнергә теләүселәрҙе табыуы ҡыйын, һәм был база планы иң кәмендә 1-21 уҡытыусыны ғына эш менән тәьмин итеү мөмкинлеген бирә. Ә мәктәп башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыуҙы һайлаһа, ул башланғыс синыфтан башлап уҡытыла, йәғни күберәк уҡытыусы эш менән тәьмин ителә. Башҡорт телен уҡытыуҙы шундай шарттарға ҡуйыу махсус ойошторолған кеүек: башҡорт халҡын һаман да теҙ сүктереү, хәҙерге заман термины менән әйтһәк, хәйләле, йәшертен дискрминациялау бара һымаҡ. Ошондайыраҡ фекер әйтһәң, «Һеҙ бит үҙ телегеҙҙә һөйләшмәйһегеҙ, һеҙ бит үҙегеҙ башҡорт гәзиттәрен алдырып уҡымайһығыҙ», тип ауыҙҙы ябалар. Бына шулай беҙгә '''ғәфләт йоҡоһонан уянырға кәрәк!''' Һәр рухлы башҡорт бер генә бөртөк милләттәшен '''яҙыҡ юлдан''' ("яҙыҡ юл" тигән төшөнсәгә мин эскелек һәм башҡа хәүефтәр менән бер рәттән, туған телебеҙгә битарафлыҡты, сит милләттәр менән никахлашыуҙы индерәм) ҡурсалауға өлгәшһә лә, оло файҙа була, тип иҫәпләргә була. Башҡорт теле дәресе мәлендә төркөмгә бүлеп уҡытыу буйынса ла аяҡ салыу бара икәнен әйтмәү ярамаҫ. Аксаков исемендәге гимназияла, мәҫәлән, 30-ар уҡыусы уҡыған кластарҙы төркөмдәргә бүлмәгәндәр, тик 35 уҡыусы булған ике класты ғына бүлгәндәр. Фәҡәт үҙебеҙҙең ғәзиз туған телебеҙ генә төрлө яһалма ҡыйырһытылыуҙарға дусар ителә. Ниндәйҙер аңлашылмаған, рухты һындырыуға йүнәлтелгән сәйәсәт!.. Бөгөн оптималләштереү башҡорт теле иҫәбенә алып барыла, тип әйтһәң дә дөрөҫ булыр. Ауылдарҙы эреләтеү тип аталған яман бер күренеш күпме ваҡ башҡорт ауылдарының башына етһә, бөгөнгө оптималләштереү тағы ла башҡорт ауылдарына һөжүм итә — шул арҡала мәктәптәр ябыла. Башҡорт милләте халыҡ булып һаҡланһын өсөн, беҙгә «Ярышта үҫеш» юлын һайлау мотлаҡ. Мәҙәниәт өлкәһендә ярыш—конкурстар «Байыҡ» бейеү, «Башҡорт йыры» йыр конкурстары ни ғәләмәт күп талант асҡан кеүек йәшәйешебеҙҙең баҡа мөһим өлкәләрендә: иҡтисади эшҡыуарлыҡта ла ярышыу мөһим. Башҡортостандың бренды булып иҫәпләнгән ҡымыҙсылыҡты фәнни—тикшеренеү нигеҙендә үҫтереү, шуның менән йәнәшәмилли аш-һыу, ҡорот, ҡыҙыл эремсек, талҡан һ. б. етештереү предприятиелары булдырыуҙы һәм уларҙы һатыуҙы ойоштороу, техник өлкәлә асыш яһаған башҡорт егеттәренең, ҡыҙҙарының уңыштарын пропагандалау — заман талабы. Башҡорт телен һаҡлап ҡалыу, үҫтереү, русса һөйләшкән башҡорттар араһында туған телдә һөйләшеүҙең мөһимлеген аңлатырлыҡ заманса дәүләт программалары төҙөү мөһим дә, кәрәк тә. Шул саҡта туған телен һанлаған, ҡәҙерләгән милләттәштәребеҙ сафы артасаҡ. Был программаларҙа ҡатнашыу, унда еңеп сығыу еңел генә бирелмәҫкә тейеш, ул үҙенең башҡортлоғон иҫбатлаған һәр башҡортҡа етди хеҙмәт, рух көсө сарыф итеп уңыш ҡаҙанырлыҡ булһын. Таихты беләйек, ата—бабаларҙыңҡаһанманлығын иҫләйек, тип өндәшәм милләттәштәргә. Бөйөк көрәшселәргә, арҙаҡлы шәхестәребеҙгә тоғролоҡ һаҡлап, беҙгә, халҡым, барса мөмкинлегебеҙҙе, бөтөн һәләттәребеҙҙе егеп, зиһен байлығыбыҙға таянып, ысынбарлыҡ тормошобоҙҙа балҡыр кәрәк. «Һөтлө ил», «Сәскә байрамдары» уҙғарабыҙ. Ҡаршы түгелмен, был да кәрәк. Әммә милләтте һаҡлау — телде тере килеш һаҡлау икәнлегенаңлап, был хәл иткес һорауҙан ҡасмаҫҡа кәрәк ине Хөкүмәтебеҙ вәкилдәренә хакимиәт башлыҡарына, мәғариф етәкселәренә. Һөт кеүек аҡ, сәскә кеүек саф күңелле халҡым! Ата—бабаларыбыҙҙан аманат итеп тапшырылған туған башҡорт телен һаҡлап ҡала алырлыҡ лайыҡлы алымдар ҡулланығыҙ, уйланылған ҡарарҙар ҡабул итеп, аҫаба халыҡтың теленә ихтирам артырлыҡ саралар ойоштороуҙы хуплап тороғоҙ. Туғандаш халыҡтар башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеүҙән бер ни ҙә юғалтмай, киреһенсә, уларҙың донъяны танып—белеү мөмкинлектәре киңәйә, рухи донъяһы байый, күңелдәре үҫә, зиһене зирәкләнә, мәҙәнилеге арта. Ошо фекерҙе оло хөрмәт менән ҡабул ителерлек итеп алатайыҡ башҡаларға. ''Миңһылыу Абдуллина'', Өфөләге 123-сө лицейҙың башҡорт теле уҡытыусыһы, БР мәғариф алдынғыһы. == Сығанаҡ == * ''Миңһылыу Абдуллина''. «Телде һаҡлау ... милләтте һаҡлау ул». «Киске Өфө» , 2013 йыл, 5-11 октябрь, 40-сы һан, 6 бит == Һүҙебеҙҙе ҡайҙа төбәйек? == '''Фани донъя''' рубрикаһынан. ''' <poem>Өфө ҡалаһы мәктәптәренең башҡорт теле уҡытыусылары ауыл, район мәктәптәрендә дәрес биргән коллегаларына ҡарағанда икеләтә көсөргәнеш, яуаплылыҡ менән эшләй, тиһәм, моғайын, берәү ҙә ҡаршы килмәҫ. Беҙгә бит туған телен йүнләп белмәгән ата-әсәләрҙе лә, уҡыусыларҙы ла башҡортса һөйләштерер, бай милли мәҙәниәтебеҙгә ылыҡтырыр өсөн тырышырға тура килә. Етмәһә, милли гимназияға башҡорт телен өйрәнәбеҙ, тип килгән уҡыусылар араһында туған телгә ҡарата битарафлыҡ тойоп күңел ҡырыла</poem>'''. 2010 йылдың 22—29 октябрендә Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты тарафынан «Туған телдәрҙе һәм милли йолаларҙы һаҡлап ҡалыуҙа ғаиләнең роле» тигән интернет—конференция үткәрелде. Шундай актуаль тема буйынсафекер алышыусылар һаны бик аҙ булыуға ҡарамаҫтан, унда тормошҡа ашырырлыҡ матур тәҡдимдәр яңғыраны. '''Дим районы 123-сө лицейының башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Миңһылыу Абдуллина''', мәҫәлән, хөкүмәт кимәлендә ҡаралырҙай тәҡдимдәр индерҙе. Шул тәҡдимдәрҙең бер нисәһен иҫкә алып китәм: * '''Башҡорт ата—әсәләренең аңын, рухын уятырҙай төрлө бәйгеләр ойоштороу;''' * '''Башҡорт ғаиләләре араһында «Телгә тоғро ғаиләләр» конкурсы булдыры;''' * '''Балаларына башҡорт халыҡ педагогикаһына таянып тәрбиә биргән ата—әсәләрҙе «Беҙҙең заман геройҙары» тигән миҙал менән бүләкләү;''' * '''Туған телгә тоғро ғаиләләрҙең аралашыуын, бергәләп ял итеүен, сәйәхәттәрен ойоштороу.''' Ләкин был тәҡдимдәрҙе етәкселәребеҙ ҙә, зыялыларыбыҙ ҙа, хөрмәтле депутаттарыбыҙ ҙа, ата—әсәләр йәмәғәтселеге лә иғтибарға алманы. Өфөлә йыл һайын «Һөтлө ил», «Сәскәләр байрамы», «Туй күлдәге», «Коляскалар байрамы» һ. б. конкурстар үткәрелә. Ошо ғаилә байрамдарын ойоштороусы Өфө ҡала округы хакимиәте, исмаһам, бер номинацияны телде яҡшы белгән башҡорт ғаиләләре араһындағы берәй бәйгегә арнай алмаҫ инеме икән? Бындай тәҡдим Өфөләге башҡорт теле уҡытыусыларының күңелендә әллә ҡасандан өлгөргән. Был тәҡдим киң мәғлүмәт сараларында ла яҡтыртылды. Тик беҙҙе ишетеүсе генә юҡ. Бына шулай бер—беребеҙҙе ишетмәгәс, Үҙәктән, әллә ҡайҙан диңгеҙ аръяғынан килгән сәйәсәт ипләп кенә халыҡтың аңын томалай. Эш паспорттағы «милләт» тигән графаны төшөрөп ҡалдырыуҙан башланды. Хәйләкәр сәйәсәт мәғариф тураһындағы законға ла килеп инде. Башҡорт телен уҡытыу—уҡытмау хәҙер мәктәп етәкселеге ихтыярына ҡайтарып ҡалдырылды. Директоры рус йәки башҡа милләттән булған мәктәптәрҙә телебеҙҙе уҡытыу мотлаҡ алып барылыры шулай уҡ икеле. Бөгөнгө көндә актуаль мәсьәләләрҙең береһе — башҡорт телен донъя кимәленә күтәреү. Һәммәбеҙ ҙә яратып өлгөргән «Бәйләнештә» интернет селтәрендә күптәр үҙ—ара аралаша, яңылыҡтар уҡый, дуҫ—таныштарының тормошон күҙәтеп бара. Шуныһы шатлыҡлы: селтәрҙә хәҙер «VK.com башҡорт телендә» тигән төркөм барлыҡҡа килде (адресы — '''vk.com/vkbashkort'''). Уның етәксеһе Илдар Кинйәбулатов белдереүенсә, «Бәйләнештә» социаль селтәре башҡортсаға тәржемә ителә. Интернет селтәрендә башҡортса аралашыу булдырылһа, бының көсөн үҙегеҙ ҙә аңлайһығыҙҙыр. Бик күп илдәр, республикалар милли телен дәүләт теле булараҡ нығытҡан. Уларҙың һәр береһендә дәүләт телен яҡлау һәм үҫтереү буйынса махсус программалар ғына түгел, ә махсус рәсми органдар бар. Ә беҙҙә ундай орган юҡ. Ә ниңә БР Дәүләт Йыйылышы—Ҡоролтайҙа булһа ла дәүләт телдәрен яҡлау һәм үҫтереү буйынса махсус комитет төҙөмәҫкә? Юҡһа, ҡайһы саҡта телебеҙҙе яҡлап әйтер һүҙебеҙ ҡайҙа төбәлергә белмәй, һауала аҫылынып ҡала. '''Фәриҙә Миһранова, Өфөнөң М. Кәрим исемендәге 158-се башҡорт гимназияһы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы''' == Сығанаҡ == * ''Фәриҙә Миһранова''. «Һүҙебеҙҙе ҡайҙа төбәйек?». «Киске Өфө» , 2013 йыл, 9-15 ноябрь, 45-се һан, 6 бит [[Категория: Башҡорт теле]] 0rmise9vv9dt6otgdgyog610e7z8gk4 0 4786 22014 22013 2020-07-14T17:41:54Z Һәҙиә 403 22014 wikitext text/x-wiki {{Текс тураһында | ИСЕМ =76 ҙур гонаһ | АВТОР = хафиз Шәмсетдин әҙ-Ҙәхәби | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = | ТӘҮҘӘРӘК =[[47-сө ҙур гонаһ]] | ҺУҢЫРАҠ =[[49-се ҙур гонаһ]] }} '''48-се ҙур гонаһ— золом ҡылыу һәм яуызлыҡ''' ==Золом ҡылыу һәм яуызлыҡ== '''Аллаһы Тәғәлә әйткән:''' “Кешене золом ҡылған, донъяла саманан тыш яуызлыҡ эшләгән кешеләргә – ҡаты ғазап!” '''(Шура, 42)'''. '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': “Хәҡиҡәттә, Аллаһы Тәғәлә һеҙгә баҫалҡы булығыҙ, бер-берегеҙҙе йәберләмәгеҙ һәм бер-берегеҙ алдында ҡупаймағыҙ,тип бойорҙо”,- тигән. '''Шулай уҡ:''' “Әгәр ҙә бер тау икенсеһен йәберләһә, Аллаһы Тәғәлә золомлоҡ ҡылған тауҙы емерер ине”. “Кешеләрҙе кәмһетеүҙән һәм туғандар менән мөнәсәбәтте өҙөүҙән башҡа гонаһтың язалары Ҡиәмәт көнөндә лә һәм оҙаҡҡа һуҙылмай был донъяла ла булыр”, - тип әйтелә. '''Ибн Мәсғүд (раҙыйаллаһу ғәнһү) еткерә:''' “Мәлик ар- Рахаүи әйткән: “Эй, Аллаһ Илсеһе! Миңә хатта һин күрмәгән ниғмәттәр бирелгән һәм кемдеңдер аяҡ кейеменең бауы минеке кеүек булһа ла миңә оҡшамай. Был тәкәбберлектең билдәһе буламы?” ''' Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм)''': “Тәкәбберлек – ул дөрөҫлөктө инҡар итеп, үҙеңде ололау һәм башҡаларға нәфрәт менән ҡарау”. (үҙеңде өҫтөн күреү сәбәпле башҡаларҙы кәмһетеү). Ысынында, Аллаһы Тәғәлә тәкәбберлеге арҡаһында ергә Ҡарунды йоторға ҡуша. '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм):''' “Бер ҡатын бесәйҙе бикләп тотҡаны, уға ашарға, эсергә бирмәй, үлем хәленә еткергәне өсөн, тамуҡҡа эләгеп яза ала”. '''Ғүмәр (раҙыйаллаһу ғәнһү) еткерә:''' “Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) тере йәндәргә ҡоралын төбәүселәрҙе ҡарғаған”. '''Әбү Мәғсүд һөйләй:''' “Бер көндө мин ҡоломдо сыбыртҡы менән туҡманым. Был ваҡытта мин кемдеңдер тауышын ишеттем, ләкин үҙемдең асыуым арҡаһында, уға иғтибар итмәнем.Теге кеше яҡынлашҡас, мин уның Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) икәнен танып ҡалдым. ''' Ул:''' “Ысынында,һин үҙеңдең ҡолоңдан көслөрәк булған кеүек, Аллаһ та һинән көслөрәк”, - тине”. '''Бынан һуң Әбү Мәсғүд:''' “Ошонан һуң мин бер ҡасан да ҡоломдо туҡмаманым”, - тип әйтә. '''Икенсе бер риүәйәттә Әбү Мәсғүд:''' “Уның бөйөклөгөнән минең ҡулымдан сыбыртҡы төшөп китте”, - тип әйтә. Башҡа бер риүәйәттә: “Эй, Аллаһ Илсеһе! Хәҙерҙән ул Аллаһ ризалығы өсөн ирекле”, - тип әйтелә. '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) быға''': “Әгәр һин икенсе төрлө эшләһәң, утҡа эләгер инең”, - тигән. '''Аллаһ Илсеһе (саллаллаһу ғәләйһи үә сәлләм) шулай тине: '''“Эшен эшләмәгән өсөн үҙенең ҡолон туҡмаусы һәм язалаусының кәффәрәте - был ҡолдо иреккә ебәреү”. “Ысынында, Аллаһ Тәғәлә был донъяла башҡа кешеләрҙең хоҡуҡтарын ҡыҫырыҡлаған кешеләрҙе язалаясаҡ”. “Кемгәлер тамға һалған кешене Аллаһ ҡәһәрләһен”. '''Икенсе бер хәҙистә:''' “Үлтереү ярамаған кешене аңлы рәүештә үлтергән кеше йәннәткә кермәҫ, уның еҫе 150 йыл арауығында һиҙелеп торһа ла”. [[Категория:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] [[Категория:76 оло гонаһ]] fohxxbgmgax5osf9f1byc56vk4gpmhq 0 4787 24796 22065 2023-02-18T16:33:07Z Aidar254 420 24796 wikitext text/x-wiki '''Тураһын әйткәндә...''' рубрикаһынан == Август кәңәшмәләре... милли мәғарифҡа бағышланһын == '''<poem> «Киске Өфө» гәзите милли мәғарифҡа, башҡорт телен һәм дәүләт теле булараҡ уҡытыу проблемаларына әленән-әле мөрәжғәт итеп тора. Быйыл 3-сө һанда «Ҡоролтай зыңғыры» рубрикаһында баҫылып сыҡҡан сығышында Бөтөн донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты рәйесе урынбаҫары Буранбай Күсәбаев милли мәғариф өлкәһендәге етешһеҙлектәргә, проблемаларға ентекле анализ яһағайны. 13-сө һанда Сибай ҡалаһы «Ирәндек» лицейының башҡорт теле уҡытыусыһы Назиә Бикбова ла мәғарифтағы бөгөндән хәл итергә кәрәкле тос фекерҙәр әйткәйне. Мәғариф хеҙмәткәрҙәренең август кәңәшмәләре алдынан мин дә үҙемде борсоған бер нисә проблемаға туҡталып үтмәксе булдым.</poem> ''' '''Ү'''ҙенең эш тәжрибәһенә таянып, '''2011 йылда''' 141-се мәктәптә башҡорт телен уҡытып йөрөгән '''Фәүзиә Фәһим ҡыҙы Мортазина''' рус телле 1 класҡа тәғәйенләнгән, '''башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыу өсөн методик комплект''' яҙғайны. Балаларҙың коммуникатив телмәрен үҫтереүгә күберәк иғтибар биреү маҡсатына хеҙмәт итерлек дәреслек ине. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ул комплект быйылғы 2014/2015 уҡыу йылы башланыр алдынан ғына донъя күрҙе һәм башҡорт туған телен өйрәнеүсе 1-ләр өсөн тәғәйенләнде. Сөнки, үкенескә ҡаршы, икенсе быуын стандарттары индерелгәндән бирле 1-се класта башҡорт дәүләт теле уҡытылмай. Үткән уҡыу йылы башланыр алдынан ошо комплекттың «Эш дәфтәре»н башҡорт дәүләт телен беренсе йыл өйрәнәсәк 2-се кластарҙың ата—әсәләренә, һатып алыуҙарын үтенеп, мөрәжәғәт иттек. Рәхмәт ата—әсәләргә, беҙҙең үтенесте күтәреп алдылар, 2-се класта уҡыған Батталова Әҙиәл исемле ҡыҙҙың әсәһе хатта, «Эш дәфтәре»н төҫлө сканер аша барса уҡыусыға етерлек итеп үткәреп бирҙе. Рәхәтләнеп, яратып башҡаралар уҡыусыларым ундағы эштәрҙе. Шундай тәжрибәнән сығып, йәғни дәреслектәр сығарыу эше ентекле ойошторолһон өсөн Милли мәғариф институтының филиалын тергеҙеү маҡсатҡа ярашлы булыр ине, тип хыяллана уҡытыусылар. Ваҡытында Башҡортостан милли мәғариф институты Рәсәйҙәге көслө методик үҙәктәрҙең береһе ине. Тимәк, оптималләштереү алға ынтылышты тотҡарлай, регресҡа әйләнә, тип әйтергә генә ҡала. Эштәр көйләнеренә һаман ышанабыҙ, өмөттө өҙмәйбеҙ. '''М'''илли мәғариф өлкәһендәге проблемалар бының менән генә тамамланмай шул, үкенескә күрә. Иғтибар итегеҙ әле, Өфө мәктәптәрендә уҡып йөрөгән һәр башҡорт балаһы башҡорт телен туған тел булараҡ өйрәнәме? Юҡ, өйрәнмәй. «Туған тел» дәрестәре, тип балаларыбыҙ күп ораҡта рус теоенән төп йомғаҡлау аттестацияһына йә БДИ-ға әҙерләнә. Ата—әсәләр «Балам рус теленән көсһөҙ, имтиханды насар биреп ҡуймағайы», тип хафаланып, балаһын туған башҡорт теле дәресенә йөрөтөргә ризалыҡ бирмәй. Класс етәкселәре, мәктәп етәкселеге, ата—әсәләрҙе махсус йыйып, башҡорт теле белгестәрен, абруйлы, рухлы кешеләр менән осраштырып, туған тел өйрәнеүҙең кәрәклеге тураһында инандырырлыҡ йәнле әңгәмәләр ҡорамы? Юҡ инде, юҡ! Ошонан сығып, күптәрҙең теләген, шулай уҡ Бөтөн донъя башҡорттары Ҡоролтайының Башҡарма комитеты күтәреп сыҡҡан тәҡдимде тағы ла бер тапҡыр ҡабатлайым: 2015 йылғы август кәңәшмәһе Башҡортостан Республикаһындағы милли мәғариф торошона бағышланһын ине. '''Б'''ылтырғы уҡыу йылы башланғас, Дим районы башҡорттары ҡоролтайы ағзалары менән Дим районы мәктәптәрендә «Башҡортостан Республикаһында Дәүләт телдәре тураһында»ғы закондың үтәлешен тикшереп йөрөнөк. 103-сө һәм М. Шайморатов исемендәге 104-се мәктәптәр етәкселәренең башҡорт туған телен уҡытыу буйынса шәхсән позитив ҡарашы миңә бик оҡшаны. Улар (үҙҙәре рус милләтлеләр) моңһоҙ ата—әсәләр менән әңгәмәләр ҡороп, башҡорт милләиле уҡыусыларҙың башҡорт туған телен өйрәнеүенә булышлыҡ итәбеҙ, тинеләр. Ысынлап та, "тыңлауһыҙ" етәкселәргә күрһәтмә документтар ебәрергә, уларҙан РФ Конституцияһында һәм Балалар хоҡуҡтары Декларацияһында яҙылған «Һәр баланың туған телен өйрәнергә хоҡуғы бар» тигән пунктты мотлаҡ үтәүен талап итергә кәрәк ине ул. '''Д'''өрөҫөн әйткәндә, тел булмаһа, илең дә юҡ. Миңә академик Роберт Ниғмәтуллиндың Башҡортостан халыҡтары Ассамблеяһындағы сығышында (2000 йыл) әйткән һүҙҙәре иҫкәртеү кеүек яңғырай: «Әгәр беҙ Башҡортостандабашҡорт телен һаҡламаһаҡ, беҙҙе тарих ғәфү итмәйәсәк». Ә ғалим Вәкил Исмәғил улы Хажиндың «Туған телде белеү милли идеяға әйләнергә тейеш», тигән тәҡдиме һәр башҡорт кешеһе өсөн әйҙәүсе күрһәтмә булырға, телен хөрмәт иткән, уны популярлаштырыу өсөн әүҙем эшләгән һәр башҡорттоң тормош девизына әйләнергә тейеш. Теле өсөн янып йөрөгән һәр башҡорт кешеһе, ата—әсә булараҡ, Хөкүмәтебеҙҙән, исмаһам, альтернатив дәрелектәр талап итһә, хакимиәттәрҙәге дәүләт телдәре буйынса комиссиялар, Яҙыусылар союзы, мәҙәниәт әһелдәре (Башҡордәүләт филармонияһы артистарына рәхмәт, мәктәптәргә киләләр, башҡортса йырҙар яңғыраталар, милли бейеүҙәр башҡаралар), Башҡортостан телевидениеһы, матбуғат хеҙмәткәрҙәре мәктәптәргә барып, осрашыуҙар үткәрһә, башҡорт телен белгән балаларҙы, уларҙың ата—әсәһен хуплау һүҙҙәре менән дәртләндерһә, уларға ҡанат ҡуйһа, туған телгә ҡараш бермә—бер ыңғай яҡҡа үҙгәрер ине. '''М'''етодикаһын заманса алымдар менән байытып эшләп йөрөгән башҡорт теле уҡытыусыларына ла маҡтау, һәләттәрен тейешенсә баһалау бик тә кәрәк. Эрудициялы, Тыуған ил тарихын, мәҙәниәтен биш бармағы кеүек белгән, үҙенең балалары һәм ейәндәре сатнатып башҡортса һөйләшкән, үҙенең ғаилә шәжәрәһен генә түгел, ауылындағы нәҫелдәр шәжәрәләрен өйрәнгән, уҡыусыларын туған тел менән бәйле тикшеренеү эштәренә йәлеп иткән башҡорт теле уҡытыусыһы ғына туған теленә бар ҡеүәте менән хеҙмәт итә һәм башҡаларға өлгө була ала, тип раҫларға мөмкин. Күрә һәм баһалай белергә кәрәк һәләтле уҡытыусыларҙы.«Йыл уҡытыусыһы» кокурсында ҡатнашыу — үҙе бер һынау, үҙенсәлекле бер БДИ. «Киске Өфө»лә Фәүзиә Яхина апай уҡытыусыларға һынау үткәрергә, бар яҡлап үҫеш кимәлен, ижади мөмкинлектәрен үлсәргә тәҡдим итә, бәлки, был да дөрөҫтөр. Һәр уҡытыусы аудитория алдында тотлоҡмайынса сығыш яһай белергә. һәр ваҡыт белемен арттырыу өҫөтндә арымай—талмай эшләргә, үҙенең ҡыҙыҡһыныуҙарын уҡыусыларына ла "йоҡторорға" тейеш. Үҙен хөрмәт иткән һәр уҡытыусының «Йыл уҡытыусыһы» һәм башҡа профессиональ, мәҙәни—интеллектуаль кокурстарҙ, йәмәғәтселек ойошторған сараларҙа ҡатнашыуы, эрудициялы булыуы мотлаҡ. Башҡорт теле уҡытыусыһы, үҙе һайлаған йүнәлеште белеү генә түгел, донъя әҙәбиәтенең, мәҙәниәтенең тарихы, бөгөнгө үҫеше менән даими ҡыҙыҡһынырға, рус телендә иркен аралашырға тейеш. Шунда ғына ул ысын уҡытыусы була ала. Күптән түгел Үҙәк телевидениела ойошторолған бер тапшырыуҙа педуниверситет студенттарына, буласҡ уҡтыусыларға, белем кимәлдәрен тикшереү маҡсатында, еңел генә һорауҙр бирҙеләр. Бер һорауға лә дөрөҫ яуап бирә алманы шул хәсрәт тоҡсайҙары. '''Л'''әкин ябай уҡытыусы ғына хәл итә алмағанпроблемалар бик күп. Әйтеп үттем бит: ябай башҡорт теле уҡытыусыһы үҙ инициативаһы менән дәреслек яҙған, «бишле» уға. Тик бындай башланғыстарҙы күтәреп алырға, шундай дәреслектәрҙе фәнни эшкәртеүсе методист—ғалимдарҙың ярҙамы кәрәк. Әгәр стандарттарға ярашлы дәреслектәр ваҡытында әҙер булһа, БР Мәғариф министрлығынан мәктәп етәкселәренә башҡорт телен дәүләт теле һәм туған тел булараҡ ҡытыу буйынса мотлаҡ үтәлерҙә аныҡ күрһәтмәләр ебәрелһә, башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеү дәрестәре күләмен һаҡлап ҡалыр инек. Кәңәшмәләрҙә, түңәрәк өҫтәлдәрҙә осрашҡанда шул турала һораһаң: «Башҡорт телен дәүләт теле һәм туған тел булараҡ уҡытыуҙы һаҡлап ҡалыуҙы һеҙ үҙегеҙ талап итегеҙ, директорға инеп һөйләшегеҙ, төбәк компонент дәрестәренә шунсама процент сәғәт бүленергә тейешлеген аңғартығыҙ», — тип, уҡытыусыларҙың үҙҙәренә бурыс һала ла ҡуялар. Талап итергә тейеш урында ултырғандар нимә эшләргә тейеш һуң улайһа? '''Һ'''үҙемдең һуңында шуны әйткем килә: туған башҡорт телебеҙ, ни тиклем парадоксаль яңғырамаһын, Хөкүмәт яҡлауына мохтаж. '''Тиҙ арала Федераль стандарттар талаптарына тура килгән альтернатив дәреслектәр сығарылмаһа, БР Мәғариф министрлығы хәл иткес ҡарарҙар ҡабул итмәһә, республикаға исем биргән халыҡтың туған теле, Башҡортостан Республикаһындағы дәүләт телдәренең береһе, башҡорт туған телебеҙ, тағы ла ауырыраҡ һынау алдына ҡуйыласаҡ. Мәсьәләне бөтөнләй һуңламаҫ элек хәл итеп ҡалыр кәрәк'''. Ә милләттәштәргә шуны әйтке килә: '''Туған телде һаҡлау бурысын милли идеяға әйләндерәйек, башҡа милләттәрҙе хөрмәт итеп, үҙебеҙҙе яратып йәшәйек!''' '''Миңһылыу Абдуллина, Өфөләге 123-сө лицейҙың башҡорт теле уҡытыусыһы''' == Сығанаҡ == ''Миңһылыу Абдуллина''. «Август кәңәшмәләре... милли мәғарифҡа бағышланһын», «Киске Өфө», 2015 йыл, 3—9 август, 32-се һан, 1, 3 б. == Ҡайһы бер һығымталар == * Ф. Ф. Мортазина кеүек башҡорт туған һәм дәүләт телен уҡытыу өсөн янып йөрөгән, белем биреүҙә баланы ҡыҙыҡтырырлыҡ алымдар өҫтөндә эшләгән уҡытыусыларға ныҡлы ғилми-методик ярҙам етмәне шул. Ул, уҡытыу-методик комлектына анализ яҙыуымды үтенеп, үҙе килеп тапты мине. 2010 йылда өлкән ҡыҙыма Шамонинда ағастан өй һалынып бөткәндән һуң, беҙ "көтөүебеҙ" менән: өлкән ҡыҙым ғаиләһе менән өсөнсө ҡыҙым ғаиләһе менән, мин һәм кесе ҡыҙым (ул саҡта студент) шул "түшәм аҫтына һыйындыҡ". Сөнки фатир "яллап" йәшәү бик тә кеҫәгә һуға ине. Йәй буйы шунда йәшәнек тә, тағы бер ҡыш кеше тупһаһында көн күргәндән һуң, йәйге осорҙа тағы Шамонинға күстек. Өсөнсө ҡыҙым менән кейәүем апаларының өйөнә ваҡытлыса йәшәп торорлоҡ төкәтмә әтмәләштереү менән була башланы. Шул саҡта килде мине эҙләп Фәүзиә (министрлыҡтан мине тәҡдим иткәндәр, рецензент булырға). Ғалимдарға әйтеп ҡараған, әммә уларҙың күпселеге, «авторҙаш итһәң генә, яҙам» тиҙәр икән. Фәүзиә ундай шартҡа риза булмаған, әлбиттә. Ләззәтләнеп эшләнем, һоҡландым шул талантлы йәш уҡытыусы, Мәсетле районы ҡыҙы Фәүзиә Фәһим ҡыҙы һәм уның ҙур хеҙмәтенә, аҙна-ун көн эсендә 1 класта башҡорт телен дәүләт теле булараҡ уҡытыуға йүнәлтелгән уҡытыу-методик комплектына (унда дәреслек, Эш дәфтәре, уҡытыу-методик ҡулланмаһы ингәйне) рецензия яҙа алдым. Һаман да аңлай алмайым, нишләп мин яҙырға тейеш инем, туған телебеҙҙе «бик яратҡан» ғалим-методистарҙың белеме етмәҫ инеме икән шул анализды яҙырға. Минең бит ғилми дәрәжәм юҡ. Күңел тарлығы, дан-шөһрәт көҫәү ҡамасаулаған. Атайым яғынан туған бер ағай: «Диплом — белем күрһәткесе генә, юғары белем генә рух та, аҡыл да бирмәй» ти торғайны. (* Бер тапҡыр Рафаэль Аҙнағоловтың методик китабына ла рецензия яҙғаным булды, ҡулъяҙма вариантын иҫтәлек итеп һаҡлайым әле лә). Министрлыҡҡа барҙым, шатланып, талпынып, һөйләп бирҙем, рецензия яҙҙым, тинем. Түләргә тейештәр ине, 2 мең тирәһе. Хатта квитанция һымаҡ бер ҡағыҙ ҙа тотторҙолар. Түләмәнеләр, аҡсалары булманы, шикелле. Уныһы бәлә түгел инде... Мәғарифты үҫтереү институтында башланғыс кластар методисы, ғалим Зәкиә Муллағәле ҡыҙы Нафиҡова эшләй. Бер тапҡыр курстарға килгәндә, осраҡлы ғына танышып киткәйнек. Уға мөрәжәғәт иттем, Фәүзиә Фәһим ҡыҙына ярҙам итеүен үтендем, уның телефонын бирҙем. Рәхмәт, ошо киң күңелле ханым, Мортзинаның идеяһын күтәреп алды. Һәм был комплектҡа ингән дәреслек, Эш дәфтәре, ҡулланманың икенсе, методик, авторы булды. Хәҙерге көндә был альтернатив дәреслек бер нисә томдан тора, йәғни 1—4 кластарға тәғәйенләнгән уҡытыу-методик комплекттары донъя күрҙе. Һәм башҡорт теле уҡытыусылары уны бик теләп ғәмәлдә ҡуллана. 2014/2015 уҡыу йылында, ниһайәт, үҙемә лә, 2-се класс уҡыусыларым менән ошо 1-се класс дәреслеге буйынса эшләргә тура килде. 15 дәреслекте үҙ аҡсама һатып алдым «Китап» магазинынан. Дәрес ваҡытында алдарына таратып һала инем дә, дәрес һуңында йыйып ала инем. Эш дәфтәрен Фәүзиә бүләк иткән өлгөнән, барыһына ла етерлек итеп, бер әсәй төҫлө принтерҙа баҫтырып бирҙе, рәхмәт яуғыры. Ни өсөн 2-се класта ғына ҡулландым? Сөнки был дәреслек 1 класс өсөн, тип баҫылған арала, 2013 йылдан, яңы мәғариф стандарттары хасил булды. Һәм «рус хәрефтәрен яңы ғына таный башлаған 1-се класс уҡыусыларына ауыр йөк булмаһын өсөн», башҡорт дәүләт телен 2-се кластан ғына һәм аҙнаһына ни бары 1 сәғәт кенә уҡыта башланылар. Әгәр ҙә ғалим-методистар, һәлкәүлек күрһәтмәһә, ғәмәлдә эшләгән зирәк, эшсән уҡытыусыларҙың эшен көйләп, ҡулға ҡул тотоношоп эшләгән булһа, бәлки, альтернатив дәреслектәр 2006 йылдарҙа уҡ ярҙамға килер ине. Кем белә инде, Ельциндың «суверенитетты йота алғансы йотоғоҙ» тигән тотороҡһоҙ тәҡдименә ҡолаҡ һалып, тиҙ арала ҡануни раҫлап, башҡорт телен 1999 йылда дәүләт теле тип танығандан бирле, уны, дәүләт теле һәм туған тел булараҡ мәктәптәрҙә уҡыта башлаған булһаҡ, бәлки, нығынған ниргәле булыр инек. Тарҡаубыҙ, берҙәмлек тә, тәүәкәллек тә етмәй... * Түҙә-түҙә, башҡорт ауылдарында мәктәптәр күпләп ябыла башлағас, прокуратура тикшеренеүҙәре алҡымдан алып, башҡорт теленең бөтөнләй «көнө бөтөүе» тойомланғас, 2017 йылғы митингылар осоро башланды инде. Унда ла кем сыҡты, кем юҡ... Митингыла йөрөгәндәрҙең ҡайһын телдән киҫәттеләр, ҡайһынан яҙма аңлатмалар алдылар. Башҡорт теле уҡытыусылары митингыларға сыҡмаһын тип, төрлө «саралар» ойошторған булып, махсус тотҡарлыҡтар тыуҙырҙылар. Бер байтаҡ билдәлелек алған шағирә икенсе танылған шағирәгә, «нишләп митингыла йөрөйһөң», тип асыуланған. Һәм әлеге мәлдә митингыларҙа энергия түкмәгән ошо ханым ғәҙеллек өсөн көрәштә ҡатнашҡанының вазифаһына эйә булды. Тыуған төбәк яҙмышын алдан күҙаллаған һәм ойошма булып тупланған башҡорт йәштәре, тел яҡлаусы ғына түгелдәр, ә саф мейеле, аҫабалыҡты раҫлай, дөрөҫ фекер йөрөтә алырлыҡ сәләмәт быуын үҫтерергә тырышыусылар. Улар күркәм тәбиғәтебеҙ байлыҡтарын, гүзәллеген балаларына, ейән-бүләләренә бысранмаған килеш тапшырырға ынтылыусылар. Ошо айыҡ йөрәкле йәштәребеҙгә «милләтсе» мөһөрө тағып маташалар. Эйе, улар милләт өсөн, милли дәрәжәне лайыҡлы һаҡлаусылар! [[Категория:Башҡортса]][[Категория:Китаптар]] fv7h3u5uql9r45e5rlavqzu5getajpx 0 4788 22124 22123 2020-07-17T18:29:14Z ZUFAr 381 added [[Category:Каруанһарай]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 22124 wikitext text/x-wiki * [[Каруанһарай/Халҡыбыҙҙың ҡомартҡылары|Халҡыбыҙҙың ҡомартҡылары]] * [[Каруанһарай/Данлы һарай - башҡорт халҡының мөлкәте|Данлы һарай - башҡорт халҡының мөлкәте]] [[Категория:Каруанһарай]] 7axrh887vv6w717zmzmhs2ftw2e1lij 14 4789 22130 22061 2020-07-17T18:34:17Z ZUFAr 381 22130 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 4790 22122 22094 2020-07-17T18:28:59Z ZUFAr 381 -[[Категория:Башҡортостан тарихы]]; +[[Категория:Каруанһарай]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 22122 wikitext text/x-wiki [[File:Караван-сарай, Оренбург.jpg|мини|справа|Каруанһарай - башҡорт халҡының милли ҡомартҡыһы]] '''Башҡорт халҡының милли ҡомартҡыларының береһе булған Каруанһарай тураһында яҙып сығыуҙы һорап редакцияға байтаҡ хаттар килә. Ысынлап та, ил тормошо һәм культурабыҙ юлындаинде үҙенсәлекле бер һәйкәл булып ҡалған Каруанһарай тураһында төплөрәк белергә ынтылыу - айырата йәштәр өсөн - бик тә тәбиғи хәл. Түбәндә беҙ уҡыусыларыбыҙ иғтибарына Каруанһарай хаҡында "Урал" журналының быйылғы 4-се номерендә баҫылып сыҡҡан мәҡәләне тәҡдим итәбеҙ.''' [[File:Брюллов Александр Павлович.png|мини|справа|Брюллов Александр Павлович - Каруанһарайҙың архитекторы]] Ырымбурҙағы Каруанһарай - көньяҡ Урал архитектура ҡомартҡылары араһында иң әһәмиәтлеһе. Уның проектын күренекле рус рәссамы Карл Брюлловтың туғаны, архитектура буйынса академик Александр Павлович Боюллов эшләгән. Каруанһарайҙы төҙөү 804 914 һумға төшә. Был аҡсаны башҡорттар үҙ теләге менән дә йыйғандар, башҡорт ерен һатыуҙан тупланған, башҡорттарға почта ташыу өсөн билдәләнгән аҡса ла тотонолған. Каруанһарай ике ҡатлы йорттан, мәсеттән һәм манаранан тора. Төп йорттоң ишек алдында ҡап уртала эстә иркен егенә майҙан ҡалдырылған. Мәсеттең бейеклеге - 19, арҡырһы 12,6 метр, манара ла яҡынса 19 метр бейеклектә. Каруанһарай ансамбле - ҡабатланмаҫ, үҙенсәлекле ҡоролма. Йәйләүҙе хәтерләткән төп йорттоң уртаһындағы майҙанда мәсет урынлашҡан, зауыҡ менән матур итеп эшләнгән манара мәсеттән айырым төҙөлгән һәм көнсығыш ҡоролмаларына тартым. Каруанһарай башҡорт милли орнаменте менән бик бай биҙәлгән, ә төп йорт башняләренең сатыр ҡыйыҡтары башҡорт тирмәләренең сүстән тотолған түбәләренә оҡшаған. Каруанһарай 1846 йылдың 30 апрелендә тантаналы рәүештә асыла. Ул башҡорттар һәм башҡа көнсығыш халыҡтар вәкилдәре өсөн ҡунаҡхана, туҡтау урыны тип иғлан ителә, ләкин күп тә үтмәй, уның уң яҡ башын губернатор биләп ала, һул яғында губернаторҙың канцелярияһы урынлаша. 1847 йылдың йәйендә һөргөнгә ебәрелгән шағир Т. Г. Шевченко Ырымбурға килә. Бөйөк украин шағире һуңынан былай тип яҙа: "Мин Һаҡмар аша сыҡҡанда, ҡояш яңы ғына байығайны. Иң тәүҙә мин мәсете һәм бейек манараһы булған ал төҫтәге мөһабәт йортто күрҙем...". Шағир килгәндән һуң, бер йыл үткәс, Каруанһарай госпиталгә әүерелдерелә, сөнки ҡалала холера эпидемияһы башлана. 12 мең халҡы булған Ырымбурҙа 1300 кеше үлә. Хөкөм ителеүселәр ауырыу кешеләрҙе ҡарау өсөн ҡалдырыла, ә ҡала властаре, врачтар, дин әһелдәре ҡасалар. 1852 йылда Каруанһарайҙы тирәләп бик һәйбәт баҡса ултырталар. Был баҡса Ырымбурҙа беренсе була, уның өсөн ағастарҙы Башҡортостандан килтерәләр, ә ағас ултыртыу эше менән крепостной баҡсасы Павел Лебедев етәкселек итә. Баҡсаға инеү (революцияға тиклем№ фәҡәт дворяндәргә, офицерҙәргә, губернатор яҡындарына ғына рөхсәт ителә. 1876 йылда бөйөк рус яҙыусыһы Л. Н. Толстой үҙенең Һамарҙағы имениеһы өсөн Ырымбурҙан аттар алырға килә. Ул каруанһарайҙа туҡтай. Февраль революцияһынан һуң Каруанһарайҙа Ваҡытлы хөкүмәт яраны Архангельский һәм "Ватанды һәм революцияны ҡотҡарыу комитете" исемендәге контрреволюцтон ойошма урынлаша. Аҡ казактар атаманы Дутов, эсерҙар һәм меньшевиктар ҙа ошонда була. 1917 йылдың 17 (27) ноябрендә Каруанһарайҙа Совет һәм ҡаланың бөтә демократик ойошмаларының йыйылышы үткәрелә. Йыйылыш хәрби-революцион комитет һайлай. Уның председателе итеп Силәбе ҡалаһына килгән большевик С. М. Цвиллинг һайлана һәм тәүге ултырышта уҡ Ырымбурҙағы, Ырымбур губернаһындағы бөтә властең Советтәр ҡулына күсеүе тураһында приказ ҡабул ителә. Ырымбурҙа аҡгвардеецтәрҙе ҡыуып сығарғас, 1918 йылдың 27 ғинуарында Совнарком председателе В. И. Ленин Каруанһарайҙы башҡорт хеҙмәтсән халҡына ҡайтарыу тураһында декрет проектына ҡул ҡуя. Унда башҡорттарҙан өлкә Совете менән Совет губерна идаралығы ла урынлаша. Егерменсе йылдарҙың тәүге яртыһында бында Башҡорт педагогия техникумы, Ҡырғыҙ (Ҡаҙаҡ) автономия республикаһының хөкүмәт учреждениеләре һәм рус-ҡаҙаҡ типографияһы урынлаша. 1929 йылда А. В. Луначарский - беренсе мәғариф наркомы - Ырымбурға килгәндән һуң былай тип яҙа: "Каруанһарай бик тә ҡыҙыҡлы. Ул иҫ китмәле архитектура ҡомартҡыһы...". 1954 йылда урындағы педагогия институтының астрономия уҡытыусыһы А. П. Токмаков тәҡдиме менән элекке мәсеттә планетарий асыла. Бынан ун йыл элек Каруанһарайҙа өлкә геология идаралығы урынлашты. Идаралыҡ Ырымбурҙың тирәүяғындағы ерҙәрҙе комплексле-геологик өйрәнеүҙәр менән шөғөлләнә һәм халыҡ хужалығы кәрәк-яраҡтары, халыҡ ихтыяжы өсөн ер аҫты һыуҙарын эҙләй. 1969 йылда Каруанһарайҙа тотош ремонт үткәрелә, манара тәү төҙөлгән саҡтағыға яҡын төҫ ала. Үткән быуат төҙөлөш техникаһының уникаль әҫәре 190 бүлмәнән тора һәм хөкүмәт уны архитектура ҡомартҡылары иҫәбендә үҙ ҡармағына һаҡлауға алған. '''''Авторы - Ырымбур тыуған яҡты өйрәнеүсеһе, филология фәндәре кандидаты Б. Коростин. "Совет Башҡортостаны" гәзитендә 1970-се йылдарҙың баштарында тәржемә итеп баҫтырылған. Элекке грамматика ҡағиҙәләре буйынса бирелде.''''' [[Категория:Каруанһарай]] 9hkyopllohp5ux6kkfb5jydz5kodc71 0 4791 22121 22120 2020-07-17T18:28:34Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡортостан тарихы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 22121 wikitext text/x-wiki '''Каруанһарайға - 150 йыл''' [[File:Оренбург. Караван-сарай. Почтовая открытка.jpg|мини|справа|Каруанһарай. Ырымбур. Почта асылмаһы]] [[File:Мечеть с минаретом («Караван-Сарай»). Мечеть..jpg|мини|справа|Мәсет һәм манара]] 1845 йылдың февраленә барлығы 84295 һум 41 тин көмөш аҡса тотонолған. Ассигнацияларға әйләндергәндә, был 295034 һумға яҡын тәшкил итә, йәғни башта уҡ Перовский тарафынан билдәләнгән сумманан артмаған. Брюллов ул саҡтағы хаҡтарҙың иҫәпләүҙәрҙең дөйөм ҡабул ителгән нормалары менән һанауы арҡаһыеда, уның сметаһында ҡаралған менән сағыштырғанда, сығым өс тапҡырға кәм килеп сыҡҡан. Башҡорт һәм мишәрҙәргә ғәҙәттәге ялланған эшселәргә ҡарағанда байтаҡҡа кәмерәк түләү ҙә үҙ ролен уйнағандыр. Иң күп тотоноуҙар мәсеткә һәм манараға киткән, сөнки унда төҙөүселәр ҙә, биҙәкләүселәр ҙә юғары квалификацияға эйә булған, оҫталарҙы башҡа губерналарҙан саҡырып килтерергә тура килгән. Мәсеттең осло ҡыйығы һәм манараһы Мәскәүҙә эшләнгән. Осло ҡыйыҡ - тимерҙән, ә ярым ай - алтын ялатылған баҡырҙан. Улар 185 һум 71 тин көмөшкә төшкән. 72 шәмдән торған гәлсәр люстра - иң ҡиммәткә һатып алынған нәмә. Ул 1075 һум көмөшкә барып баҫҡан. Унан тыш, һәр береһе 4 шәмгә иҫәпләнгән стеналағы 8 шәм тотҡос һатып алынған. Былар бөтәһе лә Петербургта эшләнгән һәм запас гәлсәр менән менән бергә 1549 һум көмөшкә төшкән. Эш менән туранан-тура етәкселек итеүҙе Ырымбур айырым корпусының хәрби инженерҙары ғәмәлгә ашырған: төҙөлөш осоронда өлкән инженер вазифаһын подполковник Шарон һәм һуңынан Тафаев башҡарған. Корпус инженеры ҡарамағына поручик Синьков буйһондоролған, архитектура йыһазлауын күҙәтеү Урал ғәскәрҙәренең архитекторы Голиусҡа тапшырылған. Төҙөлөштөң икенсе яғына ла туҡталырға кәрәктер: төҙөүселәрҙең һәм төҙөлөшкә етәкселек итеүселәрҙең, шулай уҡ башҡа эштәрҙә эшләүселәрҙең составы күп милләтле булған. Мәҫәлән, мәсет һәм манара өсөн осло ҡыйыҡты Ырымбур айырым корпусы казактарының йыйылма полкы командиры подполковник Назаров Мәскәү сауҙәгәре Макарухиндан һатып алған. Төҙөлөштә күпселекте тәшкил иткән башҡорт һәм мишәрҙәрҙән тыш, башҡа милләт вкилдәре ләэшләгән. Төҙөлөш һәм биҙәкләү эштәре менән башлыса урыҫ оҫталары шөғөлләнгән. ===Каруанһарайҙы асыу көнө=== Мәсетте биҙәкләү 1846 йылдың авгусына тамамлана, был көндө тантаналы итеп, намаҙ уҡып, һәйбәт церемония менән үткәрергә ҡарар ителә. Башҡорт-мишәр ғәскәрҙәренең командующийы тантаналы байрамға Өфө ҡалаһынан мөфтөйҙө, шулай уҡ ырымбур ҡалаһына яҡын булған башҡорт, мишәр кантондары башлыҡтарын, ҡайһы бер чиновниктарҙы, халыҡты саҡыра. Шуның менән бергә, комплексты асыу көнөнә арнап, ат сабыштырыу буласағы хаҡында ла хәбәр итәләр. Ырымбур сиге комиссияһы аша ҡырғыҙ далаларынан (хәҙерге Ҡаҙғстан) кешеләре лә саҡырыла. 1846 йылда әллә нисә көн буйы ямғыр яуа. Көндәр һыуыҡ тора. Өҫтәүенә, август айында мосолмандар ураҙа тота, ошоларҙың барыһы ла йәмһеҙ хәлгә килтереүе мөмкин ине: тантана булмаҫ, халыҡ йыйылмаҫ тигән хафалы уйҙар башҡа килә. Әммә ысынбарлыҡ көтөлгәнгә ҡарағанда һәйбәтерәк булып сыға: Ырымбурға бик алыҫ ерҙәрҙән башҡорттар. мишәрҙәр, ҡырғыҙҙар (ҡаҙаҡтар) килә. Ҡайһы берәүҙәр намаҙ уҡыр өсөн килә, икенселәре ат сабыштарында ҡатнашыу өсөн үҙҙәре менән һәйбәт йүгерек аттарын да алып килә. Быға тиклем яумалап торған көндәр, 30 августа, изгеек теләгәндәй, аяҙып, йылытып ебәрә. Күктә бер генә болот киҫәге лә булмай. Иртәнге сәғәт туғыҙҙа ғәскәрҙәреҙе теҙгәс, мөфтөй мосолман дине әһелдәре һәм кантон башлыҡтары менән Каруанһарайға йүнәлә. Ғибәҙәт ҡылғандан һуң, корпус командующийы күп һанлы эйәрсәндәре, штабы менән Каруанһарайға килә, сәғәт 12-лә мөәзин манаранынан аҙан әйтә. Йөҙәрләгән мосолман күнеккән ғәҙәттәре буйынса мәсет ишеге алдына тубыҡлана. Шул ваҡытта мөфтөй һәм уның эргәһендәге ахундар, имамдар, мөәзиндәр мәсет алдына баҫып, намаҙ уҡый. Мәсеттә намаҙ уҡығандан һуң, мөфтөй мәсет һалыуҙа ярҙам иткәндәре өсөн мосолмандарға рәхмәт һүҙе әйтә. Унан һуң ат сабышы, һыйҙан ауыҙ иткәнсе ауыҙ асыу... ===Ҡомартҡының артабанғы яҙмышы=== [[File:Крыжановский Николай Андреевич.jpg|мини|слева|Ырымбур генерал-губернаторы Н. Крыжановский]] Каруанһарайҙа башҡорттарҙың идара итеүе оҙаҡҡа бармай. Александр батшаның реформалары башланып, уның менән бергә башҡорттар тормошонда яңы осор башлана: улар хәрби хәлдән граждандар идаралығына күсерелә. Башҡорт ғәскәрҙәре һәм айырым башҡорт идаралығы "бөтөрөлә". Ошо уңай менән Каруанһарай губернаһы башлығының һәм чиновниктарының башҡорт ерҙәрен межалау комиссияһының бинаһына әүерелә. Каруанһарайҙаҙа ваҡытлыса мәсетте хеҙмәтләндереү өсөн ахун менән мөәзин генә тороп ҡала. Каруанһарайҙы үҙенең милке итеп күргән башҡорт халҡы араһында был үҙгәрештәр ризаһыҙлыҡ тыуҙыра, шуға күрә лә улар был бинаны үҙҙәренә биреүҙе юлларға була. Башҡорттар айырым ғариза яҙа, уға 10 меңләп кеше ҡул ҡуя: был эш ул саҡта Өфө губернаһына күскән Бәләбәй, Стәрлетамаҡ өйәҙҙәрендә башлана. Ырымбур генерал-губернаторы Н. Крыжановский (1864 йылдан 1881 йылға тиклем хакимлыҡ иткән) был мәсьәлә буйынса иң ҡәтғи саралар күрә. Башҡорттарҙың өндәшмәүе генерал-губернаторҙы ҡанатландыра төшә һәм ул, Каруанһарайҙы үҙенең фатирына әйләндереп, шундай фекергә килә: Каруанһарай мәсетен икенсе урынға күсерергә. Был бурысты үҙ өҫтөнә алырға торған кеше лә табыла - Чурен бүлегенең Чикле ырыуынан ҡырғыҙ бейе Боғжан Джангилдин. Крыжановский ошо мәсьәлә менән ул саҡтағы эске эштәр министры П. Балуевҡа мөрәжәғәт итә. Әммә Балуев, халыҡ нәфрәтенән ҡурҡып, мәсетте күсерергә рөхсәт итмәй. 1873 йылда Каруанһарай мәсетенең муллаһы итеп Сөләймән Дауытов раҫлана. 1917 йылғы революциянан һуң Каруанһарайҙы башҡорт халҡына биреү мәсьәләһе күп тапҡыр күтәрелә. 1917 йылдың 27 июлендә Башҡорт өлкә ҡоролтайы тамамланыу уңайы менән манифестация үткәрелә. Көндөҙгө сәғәт 12-лә ҡоролтай делегаттары, Каруанһарайҙы башҡорт халҡына биреүҙе талап итеп һәм плакаттар тотоп урамға сыға. Манифестацияла ҡатнашыусылар Каруанһарай мәсетенә йүнәлә, намаҙ уҡый, шунан һуң башҡорттарҙың вәкиле мәсетте ремонтлау өсөн төрлө ваҡытта 7000 һум тотонған дингә ышаныусыларға рәхмәт әйтә. 1917 йылдан Каруанһарай башҡорт халҡының мөлкәтенә әйләнә. Башревком күсенгән саҡта Каруанһарай Ырымбур губерна башҡарма комитеты тарафынан ҡала Советы башҡарма комитетының һәм партияның ҡала комитеты секциялары ҡарамағына бирелә. 1918 йылдың ғинуарында элекке башҡорт Өлкә Советы ағзаһы, 1918 йылдың 1 авгусында мөрәжәғәткә ҡул ҡуйған дүрт кешенең береһе Ш. Ә. манатов, РСФСР Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комисариаты эргәһендәге Мосолмандар комиссариаты ағзаһы булараҡ, Каруанһарай мәсьәләһе буйынса В. И. Ленин менән әңгәмәләшә. Ленин башҡорттарҙың һорауына ыңғай ҡараш белдерә һәм уның күрһәтмәһе буйынса 1918 йылдың февралендә Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комиссариаты Каруанһарайҙы, '''"башҡорттарҙың өлкә советы йөҙөндә тулыһынса хеҙмәтсән башҡорт халҡы ҡарамағына бирергә"''', тигән декрет сығара. 1921 йылда Каруанһарай бинаһында Башҡорт педагогия техникумы асыла. Әммә типография ошо уҡ бинала ҡалыуын дауам итә. Ҡырғыҙ (Ҡаҙаҡ) АССР-ы төҙөлгәндән һуң, ул дәүләт нәшриәтенең рус-ҡырғыҙ типографияһы тип атала башлай. Башҡортостандан алыҫ булыуы сәбәпле, Каруанһарай бинаһы Ырымбур губернаһына бирелә. Педагогия техникумы ошо бинала ҡала. 1927 йылда Каруанһарайҙа яңы ҡурҡыныс тыуа. Шундай ҡарар сығарыла: Каруанһарай баҡсаһын К. Либкнехт баҡсаһы менән берләштереп, ошонда уҡ стадион төҙөргә. 1928 йылдың 6 апрелендә ҡала советы башҡарма комитеты президиумы, төҙөлөштөң 80 проценты ғәмәлгә ашырылған тип иҫәпләп, ошо проектты раҫлай. Каруанһарайҙа ҡалған башҡорт халҡы вәкилдәре был ҡарарға ҡырҡа ҡаршы сыға. 1932 йылда ҡала Советы, Каруанһарайҙы башҡорт педтехникумының ятағы итеп, ошо техникумға бирә. Башҡорт педтехникумы был бинала 1936 йылға тиклем эшләй, шул йылда техникум ябыла. Комплекс хәрбиҙәргәбирелә һәм улар ҡулында 1960 йылға тиклем ҡала. Шунан уны геология идаралығы ала. Республика әһәмиәтендәге архитектура ҡомартҡыһы исемлегенә индерелгән комплекс хужаларының бына ошолай алмашынып тороуы арҡаһында биналарҙың биҙәлеше лә үҙгәреп бөтә. Мәҡәләне төйөнләп, шундай фекергә килмәү мөмкин түгел: 1. Башҡорт халҡы. күп аҡса йыйып һәм көс түгеп, Каруанһарай һалған - ул хәҙерге көндә лә Ырымбур ҡалаһын йәмләп торған ҡомартҡы, ул ҡаланың символына әүерелгән. бынан 150 йыл элек - 1846 йылдың 30 авгусында - тантаналы рәүештә асылған был ҡоролманың юбилейын башҡорт халҡы оло байрам итеп үткәрергә хаҡлы. Ул байрамға башҡортостандың район, ҡала хакимиәттәре, күрше өлкәләр етәкселәре, хатта Ҡаҙағстандан да ҡунаҡтар саҡырылырға тейеш. 2. Үҙгәртеп ҡороу, реформалар заманында, бына тигән биналарҙың бушлай тиерлек шәхси кешеләр ҡулына күскән бер ваҡытта, Каруанһарай ҙа юҡҡа сыҡмаһын өсөн, уны кисекмәҫтән башҡорт халҡы ҡарамағына биреү хәйерле. Әгәр, ул Башҡортостандан алыҫ тигән һылтау табып, быға кәртә ҡуйыла икән, Ырымбур өлкәһендә йәшәгән башҡорт халҡы ысын хужа була алыр ине, тип фараз итәйек. 3. Каруанһарай комплексының төп хужаһы башҡортостан исеменән һүҙ ҡуҙғатып, Ырымбур өлкә хакимиәтенә, Ырымбур ҡалаһы мэрияһына түбәндәге тәҡдимдәрҙе индерге килә: '''а) Ырымбур өлкәһе геология идаралығын күсереү өсөн урын табып, Каруанһарайҙы үҙенә хас булмаған ойошманан азат итеүен һорау урынлы булыр ине;''' '''б) Оҙаҡ йылдар буйына файҙаланып килеп, комплексты емерек хәлгә килтереүе сәбәпле, уға капиталь ремонт үткәрергә аҡса табыу кәрәклеген иҫтәренә төшөрөргә;''' '''в) Каруанһарай комплексы баҡсаһын тергеҙеү сараһын күрергә.''' 4. Каруанһарайҙы һалып бөтөүгә 150 йыл тулған көндә уны төҙөүҙә ҡатнашҡан кешеләрҙең исемдәрен атап, уларға, хөрмәт йөҙөнән, таҡтаташ ҡуйыуҙы лы ойошторорға кәрәк. '''''Авторы - Рамаҙан Ҡотошов, философия фәндәре кандидаты, Рәсәй Журналистар союзы ағзаһы. "Башҡортостан" гәзитенең 163-164 һандарында 1996 йылда баҫтырылған. Бында 164-се һандағы мәҡәлә бирелде.''''' [[Категория:Каруанһарай]] hgcv65883wa1y90cuaihihvxh40vfy3 0 4792 22089 22088 2020-07-16T19:41:50Z Akkashka 410 /* Дарыуханаларҙа һатылмай торған дауа */ 22089 wikitext text/x-wiki == Дарыуханаларҙа һатылмай торған дауа == ''йәки Бөгөнгө тиҙ ритмлы тормошта организмды нисек дөрөҫ көйләргә'' '''Әлиә Сәйғәфәрова кәңәштәре''' Ҡайһы саҡта ниндәйҙер сирҙән һауығыу өсөн... яҡшы һәм уңайлы ял итеп алыу ҙа етә. Сөнки күп ауырыуға организм йонсоуҙан, иммунитет төшөүҙән бирешә. Белеүегеҙсә, кешенең тәне менән '''парасимпатик''' һәм '''симпатик''' нервы системалары идара итә. '''Симпатик нервылар''' ''йәшәү шарттарына яраҡлашыуға, тышҡы сиктәрҙе күҙәтеүгә, әүҙемлеккә яуап бирә. Йәғни маҡсатҡа барыуға, нимәгәлер өлгәшеүгә, көрәшкә, яулашыуға хеҙмәт итә''. Ә '''парасимпатик нервы системаһы'''— беҙҙең тыл. ''Ул организмдың ресурстарын тултыра, гормондарҙы яйлай, яраларҙы уңалта, файҙалы матдәләрҙе йыя, иммунитетты күтәрә''. Бөгөн... симпатик нервыларыбыҙ көсөргәнештән туҡтай алмай. Беҙ интернет аша аралашып, шундағы мәғлүмәтте ҡабул итеп.., арыйбыҙ. '''Парасимпатик нервыларҙың ярҙамынан тыш симпатик нервылар менән генә алыҫ китеп булмаҫ ине'''. Интернетта бер тутауһыҙ соҡоноуҙан, аудиокитап, наушниктарҙа көй тыңлауҙан, электрон китаптарҙан невыларығыҙ ярһып эшләп тора. Телевизор ҙа ял итеү форсаты түгел. Ошондай йәшәү темпы, етди соматик ауырыуы булмайынса ла, кешенең хәлен бөтөрә, күңелен төшөрә, уның тәне ауырта. Был ваҡытта тынысландыра торған дарыуҙар яҙа һалалар. Нервыларҙы яһалма рәүештә, көсләп «йоҡлатып», организмдың икенсе ағзаларын зарарлайҙар ғына. Был осраҡта беҙҙең тылдағы һуңғы көстәр сығарып тотонола ла, нервыларында башҡа запас ҡалмаған кеше дарыуһыҙ йәшәй алмай башлай. Ә инде көнө буйы эштә йөрөгән һәм ял ваҡытында телевизор алдында, телефонда, интернетта ултырған әҙәм, йоҡлай алмайым, арыйым, тип таблетка эсә икән — был төптө дөрөҫ түгел. '''Тормоштағы төрлө ауыр хәл дә, нервыларҙы «ҡытыҡлай» торған ваҡиғалар ҙа, хистәр сайҡалышы ла нервыларҙы, беҙ әйткәнсә, «бөтөрмәй». Кеше организмы бер нисек тә үҙен-үҙе бөтөрмәй'''. Ул ҡайһы ваҡыт парасимпатик нервыларҙы, ниндәй саҡта симпатигын тотонорға икәнен белә. Ә бына беҙҙең уны туҡтауһыҙ интернет кеүек тышҡы факторҙар менән «көсләүебеҙ», йәғни симпатик нервыны һуғыш осрағында тотоуыбыҙ ғына уны хәлдән тайҙыра. Сифатлы ял, иңдәге бурыстарҙы алып ташлап, ҡайҙалыр китеп ятып килеү тигәнде аңлатмай. '''Организмды ике-өс көндә көйлө торошона кире ҡайтарырға була''' ''Уның өсөн бары нервыларҙы ҡуҙғытыусы тышҡы факторҙар тәьҫирен сикләргә кәрәк:'' * '''телефонды һүндерергә''' * '''телевизорҙы тоҡандырмаҫҡа''' * '''магазин—салондарға сыҡмаҫҡа''' * '''спорт менән шөғөлләнмәҫкә''' Тулыһынса туғарылып, тәнеңде лә, йәнеңде лә ял иттереп, үҙеңде яратып—йәлләп, күкрәк тултырып тын алып, яратҡан ризығыңды бешереп ашап, балаларыңды һөйөп, ғаилә ағзаларың менән матур мөнәсәбәттә булып, негативһыҙ, ғәйбәт өйләмәй һәм тыңламай, яҡшы уйҙарҙа, изге теләктәрҙә йәшәп алырға кәрәк. '''Нервыларҙың симпатик тороштан парасимпатик хәленә ҡайтыуы — организмдың үҙенә ресурс йыйыуы, көс туплауы һәм һеҙҙе артабан сәләмәт хәлдә йәшәтеүе лә'''. Ошондай бер нисә көн шау-шыулы диңгеҙ ярҙарынан да, сит илдәрҙән дә, дауахана, санаторий палаталарынан да күпкә файҙалыраҡ. Тимәк, һаулығыбыҙ үҙебеҙҙең ялды һәм эште ойоштора белеүҙә. == Сығанаҡ == * Әлиә Сәйғәфәрова. Дарыуханаларҙа һатылмай торған дауа. «Йәшлек», 2020 йыл, 26 июнь, 4-се б. [[Category:Башҡортса]] [[Category:Барыһы ла]] [[Категория:Һаулыҡ һаҡлау]] [[Категория:Һаулыҡ — байлыҡ]] ahwiy9wxos63mf036e22l63u5nih9g6 0 4793 24794 22096 2023-02-18T16:31:29Z Aidar254 420 24794 wikitext text/x-wiki * [[Буранбай сәсән/"Буранбайҙың яҙған хаттарын уҡып..."|"Буранбайҙың яҙған хаттарын уҡып.."]] * [[Буранбай сәсән/Буранбай-Йәркәйҙең ҡаһарманлығы|Буранбай-Йәркәйҙең ҡаһарманлығы]] * [[Буранбай сәсән/Буранбай сәсән ҡайҙа ерләнгән?|Буранбай сәсән ҡайҙа ерләнгән?]] * [[Категория:Башҡортса]][[Категория:Китаптар]] 5essyhom9vwtp316gpjeov8zncxcujr 0 4794 22142 22141 2020-07-18T08:03:45Z Тутыйғош 404 22142 wikitext text/x-wiki '''Башҡорт халҡының тәрән мәғәнәле, ғәжәп киң диапазонлы һәм иң күркәм йырҙарының береһе - "Буранбай".''' '''Табаҡ та ғына табаҡ, ай, аҡ ҡағыҙ''' '''Буранбайҙың яҙған хаттары.''' '''Буранбайҙың яҙған хатын уҡып,''' '''Зар илайҙар ауыл ҡарттары...''' '''Был тетрәткес йыр тураһында халыҡ араһында бик күп легендалар йәшәй. 1930 йылда А. Ромм да рус телендә уның легендаһын яҙа. Музыка белгестәре С. Рыбаков, Л. Лебединский һәм башҡалар ҙа яҙған. Ҡурайсы һәм йырсы Ғата Сөләймәнов, уҡытыусы Ғ. Биишвтар ҙа матбуғатта үҙ һүҙҙәрен әйтте. Бынан тыш, Буранбайҙың Алыҫ көнсығышта үлеп ҡалыуы тураһында ла хәбәр булды. Ҡыҫҡаһы, башҡорт халыҡ йырҙарын һәм музыкаһын өйрәнеүселәр һәм тикшеренеүселәр Буранбайға иғтибар итмәйенсә үтә алмай. Әйтеп үтелгән авторҙарҙың сығыштарында нигеҙҙә дөрөҫлөк бар, әлбиттә. Атап әйткәндә, Буранбай ғәҙелһеҙлеккә ҡаршы сығыусы һәм дөрөҫлөк өсөн яфа сигеүсе итеп тасуирлана.''' '''Мин түбәндә уҡыусыларға архив материалдары хаҡында һөйләмәксемен.''' Билдәле булыуынса, 1798 - 1865 йылдарҙа Башҡортостанда кантон системаһы була, башҡорт һәм мишәр халҡы хәрби сословиеға күсерелә. Һау-сәләмәт казак 17-18 йәштән 50 йәшкә тиклем алты-һигеҙ тапҡыр алтышар ай буйы Ырымбур линияһында Россияның көньяҡ-көнсөғөш сиген һаҡлаған, поход һәм һуғыштарҙа ҡатнашҡан. Буранбай тураһында 1967 йыл "Ленинсы" газетаһында бер мәҡәлә яҙғайным. Ләкин уның йәшәгән ауылы хәҙерге Буранбай тип яңылыш күрһәткәнбеҙ. Шулай ҙа уның шул ауылда тыуып үҫеүе һәм үҙ исеме менән яңы ауылға нигеҙ һалыуын тарих материалдары раҫлай. Ул осорҙан бирле яңы материаолдар ҙа табылды. '''''Легендалар Буранбайҙың писарь, йә старшина, йә кантон икәнлеге; Ибраһим исемле кешенең кантон булыуы, йәштәрҙе 20-гә еткәндәрен исемлеккә теркәүе һәм шул ваҡытта ҡайһы бер яңылышлыҡ ебәреүе, шуның өсөн ҡулға алыеыуы һәм төрмәнән ҡасыуы хаҡында һөйләй. Бында дөрөҫлөк барлығын суд материалдары иҫбатлай. Әлбиттә, легендаларҙа дөрөҫлөктән ситкә тайпылыуҙар ҙа һиҙелә.''''' Буранбай яҙмышы тураһында. 1812 йылдың февралендә кантон начальнигы Аҡҡол Биктимеров, дистанция начальниктары (хәрби отрядты хеҙмәт урынына алып барыусы һәм алып ҡайтыусы) Буранбай Ҡотос улы Һөйөндөкөв, Юлбарыҫ Бикбулатов, йорт страшинаһы Ибраһим Айсыуаҡов хөкөмгә тарттырыла. 1812 йылғы һуғыш башланыу сәбәпле, уларҙың эше 1816-1820 йылдарға тиклем һуҙыла. [[File:Allan, David - Bashkirs - 1814.jpg|мини|справа|Башҡорттар сит илдәрҙә һуғышта. 1814 йыл]] Суд Сыңғыҙ ауылы башҡорт казагы Сырлыбай Остыровтың хәрби губернатор Г. С. Волконскийға биргән жалобаһынан башлана. Унда кантон начальнигы Аҡҡол Биктимеровтың кантон халҡынан үҙ файҙаһына дүрт-биш тапҡыр аҡса йыйыуы һәм башҡа һалымдар менән йәберләүе бик дөрөҫ әйтелгән. 1811 йылдың 15 апрелендә губернатор приказы буйынса 6-сы кантондан резерв команда төҙөлгән. Ул Сибай ауылынан 40 саҡрымдағы Ҡарағайлы Үҙәк тигән ерҙә йыйылған. Дистанция начальнигы итеп Буранбай Ҡотосов (атаһының исеме фамилияһына күсә) билдәләнә. Ул ябай башҡорт ғаиләһенән сыҡҡан кеше була. Ошо хәлдән Биктимеровтың Ырымбурҙағы танышы отставкалағы прапорщик помещик Соколов үҙ мәнфәғәтендә файҙаланмаҡ булып, губернатор канцелярияһынан 1000 кешелек команданы таратыу тураһындағы бойороҡ хаҡында алдан белеп ҡала һәм кантон начальнигына үҙ крәҫтиәне Михайловты ебәрә. Соколов үҙен был команданы таратыуҙың сәбәбен юллаусы (ходатай) итеп күрһәтмәксе, хатта "хеҙмәтенә" хаҡ алмаҡсы,. Әйтәйек, Биктимеровтың уға бирәсәге лә булған. Ләкин Михайлов килеүгә команда таратылған булған, сөнки был турала приказ почта аша алынған: "курьер" иһә һуңлап килгән. Михайлов: Буранбай Ҡотосовты күреп: "Әгәр ҙә һәр казактан 6 һум аҡса йыйһағыҙ, Соколов команданы походтан ҡотҡарыу сараһын күрәсәк", тигән. Буранбай был мәсьәләне үҙе хәл итмәгән, ә Биктимеровҡа мөрәжәғәт иткән. Ул иһә аҡса йыйырға бойороҡ биргән. Бөтә йорт старшиналарына хәбәр ителә, тиҙ арала команда әүәлге урынға яңынан саҡырыла, 6 мең һум аҡса йыйыла. Был аҡса Михайлов аша Соколовҡа ебәрелә. Ләкин Михайлов ошо аҡсаның 2 мең һумы Ҡотосов менән Юлбарыҫ Бикбулатовта ҡалғандарын әйткән. Суд барышында быларҙың өсөһөн дә күҙмә-күҙ килтереп яуап алғас, курьерҙәң һүҙе дөрөҫләнмәй. 1822 йылдың 4 декабрендә ҡаҙаҡ далаларында ҡасып йөрөгәндә тотолған Буранбайҙан һорау алғанда, ул "ғәйепһеҙ нужа сигеүен" яҙа. Шулай итеп, ғәйепһеҙ көйгә Буранбай ғәйепле булып ҡала. Ул ғына ла түгел. Походҡа билдәләнгән 500 кешенең (начальнигы Юлбарыҫ Бикбулатов) һәр береһенән 16-шар һум аҡса йыйылған. Был аҡса 1811 йылда ҡоролоҡ булыу арҡаһында аттар йонсоу сәбәпле, команданы походтан ҡотҡарыуҙы юллау өсөн билдәләнә. Йорт старшиналары, ош эште үтәү өсөн үҙҙәренең араһынан поверенный итеп йорт старшинаһы Ибраһим Айсыуаҡовты һайлап, йыйылған аҡсаның бер өлөшөн уға тапшыра. Ошо аҡсаны, үрҙә әйтелгәнсә, Ырымбур түрәләренә биреп, команданы походтан ҡотҡарырға ниәтләгәндәр. Ләкин был барып сыҡмай. 1816 йыл Ырымбур суд палатаһы төп ғәйеплеләр тип Соколов менән Биктимеровты билдәләй, ә Ҡотосов менән Бикбулатовты, законһыҙ рәүештә һалым йыйыуға ризалыҡ биреүҙә ғәйепләп, 2 мең һум аҡсаны Биктимеров, Ҡотосов һәм Бикбулатовтан, ә 4 меңде Соколовтан түләтергә ҡарар сығара. 500 кешенән торған команданан йыйылған аҡсаны йорт старшинаһынан һәм Ибраһим айсыуаҡовтан түләтеп, халыҡҡа кире ҡайтарып биреү ҙә ҡарала. Суд тикшереүе барһа ла, ғәйеп тағылһа ла, улар хеҙмәттәре буйынса артабан үрләтелә. буранбай (заманынакүрә уҡымышлы кеше булған, русса һәм төркисә уҡый-яҙа белгән) 1815 йылда йорт старшинаһы итеп тәғәйенләнә. Был йорт бишенсе һанлы булып, уға хәҙерге Баймаҡ районы ауылдары Бәхтегәрәй (Урғаҙа буйы), Сынтәүләт (Таналыҡ буйы), Кинйәбулат (Һаҡмар буйы), Буранбай (Таналыҡ буйы), Этҡол (Ҡышлауар буйы), Ғәҙелбай (Батҡаҡлы буйы) ингән. Ибраһим Айсыуаҡов үҙе Сибайҙан, ул шул тирәләге бер нисә ауылдың 1807 йылдан бирле йорт старшинаһы. Ике көмөш миҙал менән наградланған Юлбарыҫ Бикбулатов (1812-1814 йылдарҙа Ватан һуғышында күп батырлыҡтар күрһәткән) ошо уҡ ерҙә төҙөлгән 14-се башҡорт полкының командиры вазифаһын үтәгән. Хәрби губернатор суд ҡарары менән риза булған, ләкин губерна прокуроры Веригин һорауы буйынса был эш 1818-1820 йылдарҙа Идара итеүсе сенатта ҡарала. '''1820 йылдың 3 майында был мәсьәлә буйынса батша раҫлаған сенат указы сыға. был приговор халыҡтан законһыҙ аҡса йыйыуға бойороҡ (Биктимеров) һәм уға ризалыҡ (Буранбай, Ибраһим, Юлбарыҫ) биргән өсөн уларҙың дүртеһен дә чиндарынан мәхрүм итеп, һөргөнгә ебәреүҙе билдәләй. Тимәк, Биктимеровтың бойороғо буйынса йыйылған аҡсанан файҙаланмаған кешеләр ҙә язаға тарттырыла. Был Биктимеровҡа ҡарата ғәҙел яза була, сөнки ул яуыз кантон булған; ришәүәт бирмәгән кешеләрҙе төрлөсә кәмһеткән, туҡматҡан; хатта һыуға ла батыртҡан. Яуызлығы уның 22 йыл дауам иткән.''' 1820 йылдың июнь айы. Кантон үҙәге Сибай ауылы кешеләре сходҡа йыйыла. Унда бөтә тирә-яҡ ауылдар кешеләре лә ҡатнаша. Бына ошонда Верхнеуральск заседателе дворян Андреев менән кантондың яңы начальнигы Абдрахман Биктимеров (Аҡҡолдоң улы) һөргөнгә ебәреүселәрҙең чин грамоталарын тартып ала. 16 июлдә Буранбай (53 йәш) менән Ибраһим (42 йәш) Верхнеуральскиға оҙатыла. Аҡҡол Биктимеров бик ҡарт (82 йәш) һәм ауырыу булған, шуға күрә ул ваҡытлыса Сибайҙа ҡалдырылған. Юлбарыҫ Бикбулатов ҡасҡан. 20-се йылдар уртаһында кантон начальнигы Абдрахман, атаһын Себергә ебәрмәү сараһын күрәүеп, сенатҡа мөрәжәғәт итә һәм Аҡҡолдо, бик оло һәм ауырыу булыуын иҫәпкә алып, һөргөндән ҡотҡарғандар. Ул 1826 йылда үлә. Шулай итеп, Аҡҡол ҡылған боҙоҡ эш Буранбай менән Ибраһимға япһарыла. Буранбай менән Ибраһи 16-24 июлдә ҡалала отставкалағы унтер-офицер Егор Глазуновтыңквартираһында урынлаштырыла. Дүрт һалдат һаҡлай. Буранбай. аяғым һыҙлай, тип бер нисә көн хәрәкәтһеҙ ята. Шулай итеп, ул һаҡта торған һалдаттарҙың һиҙгерлеген кәметә һәм Ибраһим менән 24 июнь төнөндә ҡаса. Аҙаҡ буранбай ҡасыуын икенсе сәбәптәр менән аңлатырға тырыша. Ләкин ул аңлы рәүештә, сенат приговорының ғәҙелһеҙлеген тойоп, Себергә һөрөлөүҙән ҡаса. Шуны ла әйтергә кәрәк: Буранбай, улы Зөлкәрнәйҙең яҙыуынса, Верхнеуральск эргәһендә ҡаҙаҡтар алып киткән. Был дөрөҫлөккә тап килмәй. сөнки июлдән алып декабрь аҙағына тиклем ул Башҡортостанда йәшеренп йәшәгән. Буранбай менән Ибраһимдың паспорты ла була. Һаҡмар буйында ҡасып йөрөгәндә йүнләп алалар. Күсәбай Килмәтов һәм Мөсәлим йәнбирҙин үҙҙәренә тип, алдан һөйләшеү буйынса, Верхнеуральскиҙа ике паспорт алып, Буранбай менән Ибраһимға биргән. Был ике башҡорттоң һүҙенә ҡарағанда, буранбай менән Ибраһи 9-сы кантонға ҡараған (начальнигы Ҡаһарман Буранғол улы Ҡыуатов) Кинель һәм Үҙән йылғалары буйына киткән. Буранбайҙың ошо яҡа үҙен Ялан йәркәй тип атауы ла мөмкин. Ике йыл буйы ул ҡаҙаҡ далаларын гиҙә. Чиклин һәм башҡа ырыуҙар араһында йөрөй. (Ибраһим туарһында мәғлүмәт юҡ). Буранбай үҙенең кем икәнлеген һәм ҡайғыһын Чиклин ырыуынан сыҡҡан Әбделфаиз солтан Юлбарисовҡа белдергән. Үҙенең ғәйепһеҙ көйгә яфа сигеүен һөйләгәс, солтан уға губернаторға еткер, тип хат биргән. Буранбай ҡулында Арағызанан (солтан ҡатынынан) губернаторға тигән хат була. Бик күп яфа күргә һәм ауырыу Буранбай, губернаторға барып, үҙен ярлыҡауҙы һорар өсөнҡаҙаҡ далаларынан Ырымбурға йүнәлә. 1822 йылдың декабрендә Илек нығытмаһы аша тоҙға килгән ылау менән Ырымбурға китергә уйлай. Әммә таможня заставаһында Буранбай таныла һәм комендантҡа тапшырыла. Буранбай ҡулындағы ике хат та комендант ҡулына эләгә һәм юғала. Буранбай Ырымбурға оҙатыла, һаулығы бик ҡаҡшатылғандан, госпиталгә урынлаштырыла, ләкин губернатор бойороғо буйынса унан сығарылып, ҡала полицияһының күҙәтеүенә тапшырыла. Башы һыҙлау арҡаһында Буранбайҙың күҙе һуҡырая барған, ҡылый була. Быума сире лә борсоған уны, шуға күрә доктор Буранбайҙы Себергә ебәреү мөмкин түгеллеген белдерә. 1823 йылдың 19 ғинуар көнө Буранбайҙың улы Зөлкәрнәй хәрби губернатор П. К. Эссенға мөрәжәғәт итә. Атаһының Ырымбур төрмәһендә ултырыуын белгәс, ашатып-эсереп тәрбиәләү өсөн, бер аҙ һаулығы нығынғансы өйгә алып ҡайтыуҙы һәм аҙаҡтан уға хәл ингәс, кире алып килеп тапшырыуҙы үҙ өҫтөнә алып, прошение яҙа. Яуап нисек булғандыр, ул турала мәғлүмәт юҡ. '''1834 йылғы VIII ревизия ҡағыҙҙарында Таналыҡ буйындағы Буранбай ауылында 38 йорт-ғаилә күрһәтелгән, шунда беренсе булып теркәлгән ғаилә башы тураһында ошолай тип яҙылған: "Элекке йорт старшинаһы 14-се класлы Буранбай Ҡотосов енәйәте өсөн 1820 йыл Себергә һөрөлгән". Өлкән улы 4-се һанлы ғаиләне тәшкил иткән. Ул - Зөлкәрнәй буранбаев, 1831 йылда 41 йәшендә вафат булған. Ҡустыһы зауряд-сотник Нәүширүән Кинйәбулат (хәҙерге Буранбай)ауылында йәшәгән һәм шул тирә ауылдарының йорт старшинаһы булған.''' Ә "Буранбай бәйете" Буранбайҙың биографияһын ифрат дөрөҫ сағылдыра. Был бәйетте 1958 йылда Буранбай (элекке Кинйәбулат) ауылында Абдулла Бәхтегәрәй улы Буранбаевтан диалектолог С. Ф. Миржанова яҙып алған. Ул 1981 йылда "Башҡорт халыҡ ижады"ның "Бәйеттәр" китабында баҫылған. Суд ойошторолған йыл ғына унда дөрөҫ күрһәтелмәгән. '''Тарих мең дә һигеҙ йәҙ ҙә''' '''Егерменсе йылында...''' Аҡҡол кантон енәйәте өсөн икәү генә яуап биреүе күренә унда: '''Буранбай менән Ибраһим''' '''Бастилинға (поселение) китерҙәй ирме ни?''' Үҙ ғаиләһенең яҙмышы ла борсоған Буранбайҙы: '''Хәләл ефетем, Тутыйғошом,''' '''Васыятым шул һиңә:''' '''Балаларым йығлатмағыҙ,''' '''Рәхмәт ҡылһын хаҡ һиңә.''' '''Иртән тороп ҡараһам,''' '''Ҡибладин ел еҫәр,''' '''Ҡалған уғлан Нәүширүән,''' '''Бәнем бәғерем шул киҫәр.''' Күренеүенсә, был бәйет тарихи документтарҙа иҫкә алынған исемдәрҙе тулыһынса ҡабатлай. Тимәк, уның нигеҙендә - ысынбарлыҡ. Ә Буранбай исеме йырҙа йәшәүен дауам итә. '''''Авторы - Әнүәр Әсфәндиәров, БДУ доценты. "Совет Башҡортостаны" гәзитендә 1983 йылдың 3 ноябрендә (263-се һан) баҫылған.'' ''' [[Категория:Башҡорт халыҡ йырҙары]] [[Категория:Буранбай сәсән]] d2b06m7j6j4fa0yu0t2r9k96erv2vkz 0 4795 22428 22425 2020-07-25T15:47:11Z Тутыйғош 404 22428 wikitext text/x-wiki '''Быйыл сәсән, башҡорт халҡының арҙаҡлы улдарының береһе Буранбай Ҡотосовтоң тыуыуына 225 йыл тула. Ике быуаттан ашыу ваҡыт үтһә лә, исеме - халыҡ күңелендә, ул - мәңгелек легенда.''' Буранбайҙың ил ағаһы булып танылыуына нимәләр сәбәпсе булған, данлыҡлы исеме ниндәй тарихи ерлектә барлыҡҡа килгән? Йәшәгән осорона бер аҙ тарихи күҙәтеү яһап китәйек. Илдә 1773-1775 йылдарҙағы Пугачев һәм Салауат Юлаев етәкселегендәге һуғыш баҫтырылғандан һуң, Башҡортостанда яңы күтәрелеш булдырмау маҡсатында кантонлыҡ хакимлығы индерелә. Башҡортостан административ яҡтан 1798 йылда кантондарға бүленә, башҡорттар хәрби казак сословиеһына күсерелә, Рәсәй империяһы файҙаһына мәжбүри хеҙмәт үтергә тейеш була. Илдә ҡаты режим урынлаштырыла. Сенат указы менән башҡорттарға ситкә сығыу, һәр төрлө халыҡ йыйындарын үткәреү тыйыла. Ил башына яуыз кантондар ултыртыла. Башҡорт ерҙәре күпләп талана һәм һатыла. Батша самодержавиеһының ошондай реакцион сәйәсәте халыҡта ҙур ризаһыҙлыҡ тыуҙыра. Кантонлыҡ ярты быуаттан ашыу йәшәй. Ошо осор заманында батшалыҡҡа ҡаршы ҙур ҡотҡо һалған һәм ҡурҡыныс тыуҙырған кешеләрҙең береһе ҡасҡын-бунтарь исемен алған Буранбай Ҡотосов булған. Уның ораны һәм ҡасҡынлыҡта сығарған йырҙары кантонлыҡҡа, ғәҙелһеҙлеккә ҡаршы протест булып яңғыраған. ҡаранғылыҡта яҡты йондоҙ булып балҡыған. Кем булған һуң ул Буранбай Ҡотосов? Уның тормошо әле ғалимдар тарафынан яҡшылап өйрәнелмәгән, шуға күрә биографияһының "аҡ таплы" урындары күп әле. Бигерәк тә тормошоноң тәүге һәм һуңғы осоро билдәһеҙ ҡала, шуға күрә ошо осорҙарына бәйле күп легендалар йөрөй. Буранбай Ҡотосов 1816 йылда, хвлыҡ иҫәбен алыу материалдарынан сығып ҡарағанда, 47 йәштә булған, йәғни 1769 йылда тыуған (ЦГА РБ, Ф. 138, опись 1, д. 215). Буранбай Ҡотосовтың тыуған ере һәм тормошоноң тәүге осоро тураһында күп йылдарҙан бирле төрлө бәхәстәр йөрөй. Баймаҡтар уны Баймаҡ ерлегендә тыуған һәм уның эшмәкәрлеге Баймаҡ яҡтары менән бәйле тип һанай. Ә. Әсфәндиәров яҙыуынса, Буранбайҙың фамилияһы һөйөндөкөв, ә атаһы Ҡотос булған (История сел и деревень Башкирской АССР, Уфа, Башкирско-книжное изд-во, 1991, стр. 39). Ә инде Һөйөндөковтар сығышы менән хәҙерге Баймаҡ районы Алҡаш - Кинйәбулат (Буранбай) ауылынан. Алҡаш Һөйөндөкөв - 1755 йылғы восстаниеның актив ҡатнашсыһы, ә уның улы Кинйәбулат Алҡашев - Бөрйән волосы старшинаһы, 1773-1775 йылғы күтәрелеш етәкселеренең береһе була. Күгәрсендәр Буранбайҙы үҙ кешеһе һанай. 1970 йылда "Совет Башҡортостаны" гәзитендә Күгәрсен районы мәҡсүт ауылынан уҡытыусы Ғ. Биишевтың ӘЙәркәй-БуранбайӘ исемле мәҡәләһе баҫылып сыҡты. Ул Йәркәй-Буранбайҙың бер кеше булыуын раҫлаусы дәлилдәр килтерә. Кантонлыҡ идаралығы индерелгәс, ти ул, Ырымбур хәрби воеводаһы башҡорттарға ҡарата баш-баштаҡлыҡ күрһәткән, халыҡтың ерҙәрен тартып алған, ауыр яһаҡтар һалған. Ошондай ҡыҫымдан ҡасып, Буранбай үҙенең ырыуҙаштарын Урал аръяғына алып сығып киткән, Һаҡмар буйына төпләнеп ултырғандар. Ғ. Биишев раҫлауынса, Урал аръяғы райондарында Ҡыпсаҡ ырыуы ауылдарының килеп сығыуы Буранбай исеменә бәйле. Шуға күрә лә бөрйәндәр уларҙы "Ҡыр-ҡыпсаҡ", йәғни, "ҡырҙан килгән ҡыпсаҡ" тип атаған. [[File:Село Старый Сибай Баймакского района. Двухэтажные дома.jpg|мини|справа|Иҫке Сибай ауылы хәҙерге ваҡытта]] Кәрим Дияров - Баймаҡтың атаҡлы ҡурайсыһы һәм ижадсыһы – сәсән М. Буранғоловтың фольклор материалдарында таянып, киреһенсә, ҡасандыр ҙур бер башҡорт болаһынан һуң, Бөрйән ырыуының бер нисә ғаилә кешеләре, Ирәндек буйҙарынан ҡасып, Туҡ буйына барып урынлашҡан, тип раҫлай. Бер заман Туҡ-Соран буйы ерҙәрен рус колонизаторҙары баҫып, көслө ҡыҫырыҡлауҙар башлағас, Буранбай был ғәҙелһеҙлеккә ҡаршы халыҡты күтәреп сыҡҡан һәм, эҙәрләүҙәрҙән ҡасып, элекке ата-бабалары төйәгенә - Һаҡмар яғына килеп сыҡҡан. К. Дияров бының тураһында үҙенең "Сал Уралдың моңдары" исемле китабында яҙып ҡалдырған. Халыҡ легендаларында ниндәй дөрөҫлөк барҙыр, әйтеүе ҡыйын. Нисек кенә булмаһын, былар буранбайҙың Бөрйән һәм Ҡыпсаҡ ырыуҙарының уртаҡ батыры, эшмәкәре икәнлегенә ишаралай. Буранбайҙың тыуған ерен билдәләү һәм киләсәктә был бәхәсте сисеүҙә ғалимдар үҙ һүҙен әйтер. Шуныһы асыҡ: Буранбайҙың күпселек тормошо Баймаҡ ере менән бәйле. Архив материалдарынан сығып, Буранбайҙың ике ғаиләһе булған, беренсе ҡатыны мәҙинәнән Зөлҡәрнәй, Нәүширбан, Мөхәмәтша, йыһанша, Абдул моталлап исемле улдары булған. Уның балалары үҙ ваҡытында ҙур админристратив эштәрҙә йөрөгән, күпселеге Һөйөндөкөв фамилиялы. Икенсе ҡатыны Тутыйғоштан Йәҙегәрхужа исемле бер улы булған. Йәҙегәрхужаның балалары һәм ейәндәре күпселеге иһә Ҡотосов фамилияһы менән йөрөй. Йәҙегәрхужаның улы Әйүп, уның балалары Таһир һәм Ибраһим, уларҙың балалары Фазулла, Мостафа - хәҙерге Буранбай ауылыныҡылар - Ҡотосов фамилияһы менән йөрөй, Буранбайҙың нәҫелдәре күпселектә хәҙерге Буранбай, Беренсе этҡол ауылдарында һәм Баймаҡ, Сибай ҡалаларында йәшәй. Буранбайҙың 1841-1820 йылдарҙағы эшмәкәрлеге тураһында күп кенә документтар һаҡланған. Буранбай Ырымбурҙа уҡып белем алған, рус һәм ғәрәп телдәрен һәйбәт белгән. 1811 йылда Рәсәйгә Француз яуы янағас, мең кешенән торған 6-сы башҡорт кантоны буйынса (үҙәге иҫке Сибай) резерв команда төҙөлөп, Буранбай унда дистанция начальнигы (хәрби команданы хеҙмәт урынына алып барыусы) итеп тәғәйенләнгән. 1797 йылда Сенат тарафынан башҡорт ерҙәрен генераль межалау тураһында закон сығарыла, бының менән "буш" ер фонды булдырыу саралары билдәләнә, йәғни урыҫ, татар күскенселәренә ер кәрәк икән. Бөрйән башҡорттары ырыу ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсатында ауылдарҙы бүлгеләй башлай. Буранбай тәүгеләрҙән булып Кинйәбулат ауылынан айырылып сыға һәм бер төркөм менән Таналыҡҡа ҡойған Оморҙаҡ исемле йылға буйында 1812 йылда яңы ауылға нигеҙ һала, ул буранбай (Аһыл) тип атыла. 1815 йылда Буранбай Ҡотосов ете ауылдан торған йорт старшинаһы итеп һайлана. Был – уның халыҡ алдында ҙур абруй ҡаҙаныуына дәлил. Буранбай, халыҡтың хәтерләүенсә, дистанция начальнигы һәм йорт старшинаһы булып торған ваҡытта ярлыларҙы ауыр һалымдарҙан ҡотҡарған, ир-егеттәрҙе хеҙмәттән алып ҡалыуға ла булышлыҡ иткән, урыҫ колонизаторҙарына ҡаршы ауяһыҙ сығыш яһаған. Былар батша чиновниктарына һис оҡшамаған, унан нисектер ҡотолоу сәбәптәрен эҙләгәндәр. Буранбай тиҙҙән үҙенең яҙмышын ҡырҡа үҙгәртер фажиғәле бер бер хәлгә барып юлыға. 1898-1820 йылдарҙа Верхнеуральск өйәҙе, 6-сы кпнтон начальнигы булып бик ҡомһоҙ ришүәтсе Аҡҡол Биктимеров торған. Ул халыҡтан йыш ҡына үҙ файҙаһына аҡчса йыйған һәм уларға күпләп һалым һалған. 1811 йылда 1000 кешенә торған резерв команданы походтан ҡотҡарыу маҡсатында (был йылда ҡоролоҡ һәм аслыҡ булып, кешеләр һәм аттар бик йонсой) һәр казактан 6-ар һум аҡса йыйырға ҡушыла. Аҡсаны йыйыу йорт старшиналары Ибраһим, Буранбай һәм Юлбарыҫҡа йөкмәтелә. Аҡса йыйыла, ләкин йыйым кантон Биктимеров һәм Ырымбур чиновниктары тарафынан үҙләштерелә. Халыҡ бындай баш-баштаҡлыҡҡа сыҙай алмай, Ырымбур хәрби губернаторына хәбәр итә. Тиҙҙән тикшереү эше башлана, 1812 йылғы Ватан һуғышы башланғас, кисектерелә. 1818-1820 йылдары эш яңынан асыла. Суд ҡарары менән төп ғәйеп нахаҡҡа Буранбай, Ибраһим һәм Юлбарыҫ өҫтөнә төшә. Улар чиндарынан мәхрүм ителеп Себергә ебәрелә, ә инде Аҡҡол Биктимеров, оло йәштә булыу сәбәплеЮ һөргөндән ҡотолоп ҡала, ләкин эштән бушатыла. [[File:Верхнеуральск. Благовещенская церковь (пос. 1832).jpg|мини|справа|Верхнеуральск ҡалаһындағы Благовещен сиркәүе. 1832 йыл]] Буранбай һәм Ибраһим 1812 йылдың июнь айында Верхнеуральск төрмәһенән ҡаса. 1822 йылда тотола. Һаулығы насар булыу сәбәпле, полицай һағы аҫтында больницала ятҡырыла. Уның улы Зөлҡәрнәй Ырымбур хәрби губернаторына атаһын порукаға биреүен һорап үтенес ҡағыҙы яҙған, ләкин ҡәнәғәтләндерелмәгән. Күптән түгел "Йәшлек" гәзитендә (5 май, 1994 йыл) Салауат районынан Илдус Мөхәмәтйәнов "Тарих сер һаҡлай" исемле мәҡәләһендә Буранбайҙың ҡасып салауат ерҙәренә килеп сығыуы тураһында яҙа. Баймаҡ район гәзите "Октябрь байрағы"нда (март, 1994 йыл) Ҡарамалы ауылынан пенсионер Янышев Буранбайҙың һуңғы тормошона бәйле бикҡыҙыҡлы мәҡәлә баҫтырҙы. Унда Буранбайҙың яралы килеш Ҡарамалы ауылы эргәһендәге урмаенда йәшеренеп ятыуы һәм йәрәхәттән үлеп ҡалыуы тураһында әйтелә. Хатта ауыл янында ҡәбер бар тип белдерә. Журналист Д. Мәһәҙиев, ҡайҙандыр алып, Буранбай-Йәркәйҙең үлеү йылын 1864 тип билдәләй. Ләкин былар бөтәһе лә фараз ғына. Буранбай халыҡ ижадында, урыҫ һәм башҡорт яҙыусыларының хеҙмәтендә ҙур сағылыш тапты. "Буранбай" йыры — уға мәңгелек рухи һәйкәл. Мәшһүр композиторыбыҙ Х. Әхмәтов: "Башҡорт халыҡ йыры "Буранбай" иң көслө музыкаль әҫәрҙәренең береһе", — тип яҙҙы. Атаҡлы Баймаҡ ҡурайсыһы К. Дияров, "Буранбай" көйө — башҡорт халҡының иң данлыҡлы көйҙәренең береһе. Был көйҙө еренә еткереп уйнай белгән ҡурайсылар, "Буранбайҙы" йырлай алғанйырсылар айырыуса ҙур оҫталар иҫәпләнә, - тип билдәләй. [[File:Башкортостан, Баймакский район, д. Второе Иткулово.jpg|thumb|Баймаҡ районындағы Икенсе Этҡол ауылының бер өлөшө. Ошо ауылда этнограф С. Рыбаков "Буранбай" йырын яҙып алған.]] XIX быуа осоронда ижад иткән урыҫ әҙибе П. Рыбаков үҙенең "Старшина Буранбай" тигән драмаһында "Нет мужа достойнее и славнее Буранбая" тип яҙҙы. 1894 йылда сәйәхәтсе һәм этнограф С. Рыбаков, бөрйән башҡорттары араһында булып, Икенсе Этҡол ауылында Толомғужа Ғөбәйҙуллин тигән ҡурайсынан "Буранбай" йырын яҙып алған. "Ялан Йәркәй" йырын к-ренекле музыка белгесе Л. Лебединский 1967 йылда Ейәнсура районы Бикбау ауылында Сәләхетдин Итбаевтан яҙып алған. Буранбай тураһында иң күп мәғлүмәттәрҙе биреүсе М. Буранғолов булғандыр. Ул "Башҡорт туйы", "Ялан йәркәй" исемле драмаһында халыҡ мәнфәғәттәре өсөн көрәшеүсе Буранбай образын бирә. Буранбайҙың тормошон, эшмәкәрлеген С. Галин һәм Ә. Әсфәндияров айырыуса киң өйрәнде, ныҡлап тикшерҙе. Буранбай тарихҡаа - сәсән, оҫта йырсы, ҡурайсы һәм "Ялан йәркәй", "Бөҙрә тал" исемле йырҙарының авторы булып инде. Күп кенә музыка белгестәре был йырҙар араһында оҡшашлыҡ һәм дауамлылыҡ бар тип һанай. Буранбайҙың сығарған йырҙары күп булған, ләкин беҙҙең осорҙға бөтәһе лә килеп етмәгән. '''Буранбай ҙа Себер китеү менән''' '''Тыныр микән баярҙың ерҙәре?''' '''Буранбай за Себер китеү менән''' '''Баҫылыр микән илдең дә ирҙәре?''' Әйе, Буранбай һөргөнгә ебәрелһә лә, халыҡ көрәше тынмай. 1834 йылда халыҡ иҫәбен алыу материалдарынан сығып ҡарағанда, 1824 йылда енәйәтселектә ғәйепләнеп, күп кенә егеттәр һөргөнгә ебәрелгән йә булмаһа ваҡытынан алда хеҙмәткә оҙатылған. Бәлки, бында Буранбайҙың да шойҡаны тейгәндер. Мәҫәлән, Себергә ебәрелгәндәр араһында Кинйәбулаттан өс кеше, Иҫке Сибайҙан алты, Йомаштан дүрт, Ғүмәрҙән ике кеше бар. Буранбайҙың ейәне Ҡотдосов Ибраһим, ейәнсәре хәшиә уға бәйле ҡайһы бер ҡайһы бер ҡыҙыҡлы эпизодтар һөйләр инеләр. Имеш, берҙән-бер көнө ҡаҙаҡтар Буранбайҙың Яйыҡ буйында йөрөүе тураһында хәбәр ала. Килеп ете-үҙәре була, Буранбай үҙенең серле таяғына ултырып һыу аша сығып та китә... Буранбайҙың йортонда бер бәләкәй генә серле һандыҡ та һаҡланған, имеш. Берәй төрлө ҡурҡыныс тыуғанда ул шуның эсенә инеп йәшеренгән. Ошондайыраҡ һәләткә буранбай тоҡомонан, бәхтегәрәй ауылы кешеһе, данлы табиб Сиражетдинов мөжәүир хәҙрәт булған. Уныы совет власы осоронда нахаҡҡа төрмәгә ултыртҡандар, ләкин зиндан ишеген бикләй алмағандао — йоҙағы асыла ла тора икән... Буранбай, ауыл ҡарттары һөйләүе буйынса, үлән менән дауалау һәм үләнгә ҡарап алтын. баҡыр ятҡылаыҡтарын табыу серен белгән. Ул ингеҙ һалған Аһыл (Буранбай) ауылы кешеләренең күпселек өлөшөалтынсылар (старателдәр) булған. Буранбайҙың нәҫелдәре, Аһыл ауылы кешеләре 1844 йылда Таналыҡ-Баймаҡ ауылына нигеҙ һалған. Улар Таналыҡ йылғаһы буйында тәүгеләрҙән булып алтын эшен асып ебәргән. Совет власы осоронда Буранбайҙың тоҡомдары — бер туған Бикеев муса һәм Шәрифулла, Асылов Искәнйәр тирә-яҡта дан тотҡан алтынсылар булған. Әлеге көндәрҙә Буранбай ауылы кешеләре ошолай тип йырлай: '''Буранбай ҡайҙа, туғайҙа,''' '''Буранбайҙай ер ҡайҙа?''' '''Буранбайҙы ташлап китеп,''' '''Сит ерҙәрҙә ни файҙа?''' Шулай итеп Буранбай үҙ заманының ғына түгел, ә киләсәктең дә арҙаҡлы, данлы шәхесе булып ҡала. Халыҡ фәҡәт үҙенең бөйөк улдарын ғына быуаттар дауамында онотмай. Буранбайҙың исемен юғары кимлгә күтәрергә ваҡыт еькәндер тип уйлайым. Халыҡ үҙенең данлыҡлы улдарын белергә тейеш. Буранбайҙың тормошо йәшәтр өсөн айырыуса фәһемле. Тәҡдимем дә бар: Урал аръяғы райондарында даими рәүештә сәсәндәр бәйгеһе үткәреп торорға, Буранбай сәсән исемендәге бүләктәр булдырырға кәрәк. '''''Авторы - Рамаҙан Үтәғолов, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы, хеҙмәт ветераны (Буранбай нәҫеле). 1994 йылдың 14 сентябрендә "Совет Башҡортостаны" гәзитендә (179-сы һан) баҫтырылған.''''' [[Категория:Буранбай сәсән]] 5czv868zcjeba7tgd0v4ux2xzl896q8 0 4796 22485 22452 2020-07-26T09:49:24Z Тутыйғош 404 22485 wikitext text/x-wiki '''Буранбай сәсән тормошоноң һуңғы осоро һәм эшмәкәрлеге ғалимдар тарафынан яҡшылап өйрәнелмәгән һәм асыҡланмаған. Шуға күрә уның был осоро тарихта билдәһеҙ бер сер булып ҡала килә. Уның һуңғы йылдары тураһында беҙгә нимәләр билдәле?''' Ул 1820 йылда йорт старшинаһы булараҡ ришүәт алыуҙа нахаҡ ғәйепләнеп, Себергә һөргөнгә ебәрелгән, унан ҡасып, Башҡортостандың төрлө төбәктәрендә икенсе исем менән йөрөгән. Билдәлеләрҙән — Йәркәй, Шаһибәрәк, Хажғәле, Насир һ. б. Ә инде артабанғы яҙмышы билдәһеҙ. Халыҡ араһында тормошоноң был осоро тураһында төрлө легендалар йөрөй. Ҡайһы берәүҙәр уны Себерҙә һөргөндә үлгән тип һанай. Ә инде Башҡортостандың халыҡ сәсәне М. Буранғоловтың халыҡтан йыйып алған легендаларына таянып яҙған яҙмаларында ул Ҡаһарман кантон биләмәһендә йәшәгән, хеҙмәт иткән һәм шунда уҡ үлеп ҡалған йә булмаһа ул, Себерҙән ҡайтҡас, ялланған кешеләр тарафынан үлтерелгән тигән дәлилдәр килтерә. Ғалим-телсе Ф. Мәһәҙиев Буранбайҙың йәшәү осорон 1785 — 1864 йылдар тип билдәләй. Ләкин былар — дөрөҫлөгө фәнни яҡтан иҫбат ителмәгән фараз итеүҙәр. Уның ҡасан һәм ҡайҙа вафат булыуы, ерләнгән урыны билдәһеҙ. Баймаҡ, хәйбулла яҡтарында Буранбайҙың яҙмышына бәйле бик үҙенсәлекле легендалар һаҡланған. [[File:Haibullinskiy.jpg|мини|справа|Буранбай Хәйбулла яҡтарында ла йәшенеп йөрөгән тигән фараздар бар]] Күптән түгел Баймаҡ район гәзите "Октябрь байрағы" битендә Ҡарамалы ауылынан Ш. Янышевтың һәм Сибай ҡалаһында сыҡҡан "Атайсал" гәзитендә Ғ. Тимербулатов, Ф. Йәрмөхәмәтованың Буранбайҙың һуңғы тормошона бәйле бик ҡыҙыҡлы мәҡәләләре баҫылып сыҡты. Буранбайҙың себерҙән ҡасып, яралы килеш Иҫәнгилде (Хәйбулла районы) ауылы кешеләренең йәйләүҙәрендә карателдәрҙән йәшеренеп ятыуы, йәрәхәтенән үлеп ҡалыуы һәм ауыл янында ерләнеүе тураһында белдек. Улар хатта Буранбайҙың ҡәбере лә бар тип яҙа. Бындай яңылыҡ күптәрҙе битараф ҡалдырманы, уның яҙмышына ҡыҙыҡһыныуҙы арттырҙы. Тиҙҙән бер төркөм: "Атайсал" гәзите мөхәррире Н. Әминев, Урал аръяғы яҙыусылары ойошмаһы рәйесе А. Баһуманов һәм ошо мәҡәләнең авторы тулыраҡ материалдар йыйыу маҡсатында Иҫәнгилде ауылына барып ҡайттыҡ. Был командировкаға Баймаҡ район хакимиәте башлығы урынбаҫары Ә. З. Сәйғәфәров етәкселегендә Буранбай сәсәндең тыуыуына 230 йыл тулыу юбилейын үткәреүгә әҙерлек уңайы менән барҙыҡ. Беҙгә Буранбайға бәйле ҡиммәтле материалдарҙы хеҙмәт ветерандары Шәһәрғазы Янышев һәм Нурия Байгилдина бирҙе. Нурияның атаһы Сәләхетдин Буранбай тураһында һөйләп ҡалдырған. ...Берҙән-бер көндө уның ҡартатайы Иҫәнгилде (ул 1834 йылғы, Ысмаҡай ауылынан күсеп ултырып, Иҫәнгилде ауылына нигеҙ һалған) үҙенең ауылдаштары менән Тулыбай йылғаһы буйында бесән сабып йөрөгнәдә, Урғаҙа йылғаһы яғынан аҡһай-аҡһай бер ят кеше килеп сыға. Ул яралы, үтә йонсоған, танырлыҡ та түгел, үҙен карателдәр эҙәрләүе тураһында әйтә, бесәнселәрҙән ваҡытлыса йәшереп тороуҙарын үтенә. бесәнселәр уның үтенесен кире ҡаҡмай: ике ҡайын башына сәңгелдәк эшләп, уңайлы урынға урынлаштыралар, аҙаҡ ағаслыҡ араһына ҡыуышҡа күсереп, йәшерен рәүештә аҙыҡ ташыйҙар, яраһын дауалайҙар. Буранбай шунда яҡты донъя менән хушлаша. Ауыл халҡы уны шул йәшеренеп ятҡан ятҡан ерендә — ағаслыҡтар араһына ерләй һәм юғалтыуҙан һаҡлап хәстәрлек күргәндәр: ташын һәм бураһын яңыртҡандар.Бындай изге һәм шәфҡәтле эште Иҫәнгилде ҡарттың нәҫелдәре — Йәрмөхәмәт (Сибай ҡала хакимиәте башлығы З. Ғ. Йәрмөхәмәтовтың ата-олаталары), Сәләхетдин һ. б. күрһәткән. Буранбай сәсәндең Иҫәнгилде ауылына ҡасып килеп сығыуы, бәлки. осраҡлы хәл дә булмағандыр. Ауыл ҡарттары һөйләүенсә, тәүҙә Иҫәнгилде ауылы Урғаҙа йылғаһы буйында ултырған, йәйләүҙәре йылғаның -р яғында ятҡан, Буранбай ауылы йәйләүҙәренә барып тоташҡан, уларҙың йәйләүҙәре Урал йылғаһына хәтлем барып еткән. Ике ауылдың кешеләре аралашып йәшәгән, ҡоҙа-ҡоҙағый булышҡандар, буранбай менән Иҫәнгилде ҡан ҡәрҙәш тә булған, тип һөйләүселәр ҙә бар. Шәһәрғаҙы Янышев беҙгә буранбайҙың ҡәберлеген дә күрһәтте. Уның ҡәбере ауылға яҡын урында, тулыбай йылғаһына яҡын ағаслыҡтар араһында, бер үҙәкле урында. Бында башҡа ҡәберҙәр юҡ. Ҡәбер ташының бер нисә ҡат яңыртып буралыуы күренеп тора. Күрәһең, нисә быуат үтһә лә, халыҡ ил батырын, сәсәнен онотмаған. Уны ҙурлап, зыяратында ғибәҙәт ҡылыр, теләк теләр булған. Ауыл халҡының һөйләүенсә, Буранбайҙың ҡәберен асыҡлау тураһында һуғышҡа хәтлем дә, һуңынан да халыҡ юғары власть орггандарына мөрәжәғәт иткән, ләкин үтенес һәр ваҡыт яуапһыҙ ҡалған. Хатта "ҡараҡ", "ҡасҡын" ҡәберен һаҡлағанығыҙ өсөн һеҙгә КГБ органдарынан эләгәсәк, тип ҡурҡытыусылар ҙа булған. Өс ауыл: Ҡарамалы һәм Яңғаҙы (Баймаҡ районы), Иҫәнгилде (Хәйбулла районы) ауылы кешеләренең күпселеге уларҙың ерендә Буранбай сәсән ерләнгән тип һанай. Былар инде легенда түгел — ысынбарлыҡ, халыҡ бушты һөйләмәй. Буранбай тураһында ауыл халҡының һөйләгәндәре миңә бынан 40 йыл элек Сибайҙа йәшәгән Солтангилдин Фәтхетдин ҡарттың (Буранбай нәҫеленән) һөйләүенә тап килә. Бер ваҡыт ул миңә, буранбай сәсән ситтә түгел, тыуған яғына ҡайтып үлгән, тип һөйләгәйне. Буранбайҙың Баймаҡ ерендә тыуғанлығын һәм ерләгәнлеген иҫбат итеү өсөн уның аманат итеп ҡалдырған таяғын, һандығын һәм башҡа төрлө әйберҙәрен 30-сы йылдарҙа Өфөгә юғары власть органдарының комиссияһына тапшырҙым, һуңынан юғарынан кемдер килеп Буранбайға бәйле ауылдарҙа булып китте, тип һөйләгәне бөгөнгөләй хәтеремдә. Ул үҙенең иленән бер ҡасан да айырылмаған, бағышлап йыр ҙа яҙған: '''Ирәндеккәй тауым, ай йәйләүем,''' '''Китер генә йәйләү инеме?''' '''Таналыҡҡай һыуым, ай Яйығым,''' '''Ташлар ғына һыуым инеме?''' Был хәбәр легенда ғына булып ҡалмаһын өсөн, республика юғары власть органдары тарафынан комиссия тҡҙҡп, ҡәберҙең Буранбай сәсәндекеме, түгелме икәнлеген кисектермәйенсә асыҡларға кәрәк. Баймаҡ, хәйбулла етәкселәре лә үҙ фекерҙәрен әйтер тип уйлайым. Бәлки. башҡа төбәктәрҙә Буранбай яҙмышына ҡарата тағы икенсе төрлө ҡараштар ҙа барҙыр, сөнки ул ҡасып йөрөгәндә бер нисә ерҙә ғаилә ҡорған булған. Буранбайҙың ҡәберен асыҡлау фән өсөн ҙур асыш, халыҡ өсөн ҡыуаныслы хәл буласаҡ. '''''Авторы — Рамаҙан Үтәғолов, хеҙмәт ветераны, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы. Сибай ҡалаһы. "Башҡортостан" гәзитендә 1996 йылдың 3 ноябрендә (212-се һан) баҫылған.''''' [[Категория:Буранбай сәсән]] g9rscth5afjpi4h8iza9x4ub1sspq3c 0 4797 22184 22183 2020-07-19T10:54:31Z Akkashka 410 /* Аталары юлынан... */ 22184 wikitext text/x-wiki == Салауат Юлаевты ҡулға алыу — батыр тормшоноң фажиғәле көндәре == '''И. М. Гвоздикованың документаль тикшеренеүҙәренән''' Инга Михайловна Гвоздикова '''Үҙәк дәүләт хәрби-тарихи архивы''' материалдары араһында 1792 йылда яҙылған '''мишәр старшиналары''' Мөҡсин һәм Ямғур Әбдесәләмовтарҙы, Ишмөхәмәт Сөләймәновты һәм Бәхтийәр Янышевты обер-офицер чины менән бүләкләү үтенесен табып ала. Рапортҡа ҡушымта итеп 54 документ та күрһәтелгән була. Уларҙың иң төп «ҡаҙанышы» тип Крәҫтиәндәр һуғышы йылдарында баш күтәргән райондарҙа ҡырғын (каратель) экспедициялары һәм полиция тикшеренеүҙәрендә ҡатнашыуҙары күрһәтелгән була. '''Мөҡсин Әбдесәләмов''' батшабикәгә тапшырған яҙыуында «баш яуыз Салауатты» тотоп биреүҙә ҡатнашыуы менән маҡтанған. Улар шулай уҡ ата-бабаларының да шуға оҡшаш «батырлыҡтарын» раҫлаған ике тиҫтәнән артыҡ документ ҡушып биргән. Был әҙәмдәр барыһы ла — бай иген һатыусылар, шул уҡ ваҡытта — вазифа биләүселәр. Уҫы даруғаһындағы һөрөнтө ерҙәре аҙ тойолоу сәбәпле, 1750-1760-сы йылдарҙа көнсығыштағы сиҙәм ерҙәргә ымһынған улар. Мөҡсин Әбдесәләмов Нуғай даруғаһына ингән Боҙаяҙ ауылы (хәҙерге Ҡырмыҫҡалы районы) эргәһендә биләмәләргә эйә була. Улар бер үк ваҡытта ''хакимиәт чиновниктары'' — ''йорт старшиналары'' йәғни ''юғары ҡатлам вәкилдәре'' була. Шулай итеп, Әй йылғаһына юл тотҡан '''Аршеневский''' отрядына мишәр старшинаһы Мөҡсин Әбдесәләмовтың атлы командаһы ҡушыла. Бынан 20 йыл элек '''Мөҡсин''' язалау ғәскәрҙәре составында 1755 йылғы баш күтәреүселәрҙе эҙәрлекләй Һәм старшина '''Сөләймән Дибаев''' менән ихтилал етәксеһе Батыршаны тотоп, Петербургҡа алып килә. 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы осоронда ла Мөҡсин хөкүмәт ғәскәрҙәренең язалау операцияларында актив ҡатнаша, Башҡортостанда, Кама, Волга буйында баш күтәреүселәр отрядтарын айырыуса тырышып эҙәрлекләй. Полковник Михельсон деташаменты составында ул Ҡазанға тиклем барып етә. Потёмкин уға, халыҡ араһында йөрөп, «енәйәт ҡылғанына тәүбә итергә өндәү» эше алып барырға ҡуша. Старшина Шәрип Кейеков менән бергәләп өс ай буйы йөрөп, янауҙар һәм ҡурҡытыуҙар юлы менән, язалау отрядтары командирҙарына баш һалып килергә мәжбүр итәләр. Урындағы халыҡ менән даими аралашҡан Мөҡсингә баш күтәреүселәр отрядтарын һәм уларҙың етәксеһе '''Салауат Юлаевты''' аңдып алыу ауыр булмай. Язалаусыларға ҡуштанланып йөрөгәне өсөн, уның йортон һәм мөлкәтен талап үс алған баш күтәреүселәргә нәфрәте ташҡан Мөҡсин Аршеневскийҙың командаһына ҡушылып ҡына ҡалмаған, уны Салауат Юлаевтың һуңғы отряды торған урынға алып та барған булһа кәрәк. Лесковский ҙа әллә ҡасандан үрләргә тырышыусы бер карьерист була. Һәм бына 1774 йылдың көҙөндә Лесковскийға үҙенең тырышлығын күрһәтергә тағы ла бер мөмкинлек тыуа. 25 ноябрҙә язалаусылар отряды Миндеш (Мигдишкино) тигән бер төпкөл ауылға яҡын урманда Салауатты һәм уның дүрт иптәшен ҡыуып етеп тота. Баш күтәреүселәрҙе эҙәрлекләүҙә туплаған ҙур тәжрибә ярап ҡала. Язалау ғәскәрҙәре командирҙары эштә һыналған баш күтәреүселәрҙе алдау һәм унан ары ҡамап тотоу маҡсаты менән властарға тоғро башҡорт-мишәр командаларын аҫтыртын ебәреү тактикаһы ҡулланыла. Салауат һәм уның иптәштәре, баш күтәреүселәрҙең ниндәйҙер отряды уға ҡушылырға килгән икән тип алданып ҡына, Мөҡсин командаһын үҙенә яҡын ебәргәндер, тип уйларға кәрәк. Күп йылдар үткәс, 1791 йылда, ә унан ары 1793 йылда, офицер чинына үҙенең хоҡуҡтарын нигеҙләп Мөҡсин Әбдесәләмов Екатерина II батшабикәгә биргән үтенес ҡағыҙында: «Мин ул «яһил»дың уң ҡулы — Салауат Юлаевты тотоп властарға бирҙем», — тип яҙа, ә уның ҡустыһы йөҙ башлығы Ямғур шулай уҡ ҡәтғи итеп: «Яуыздың енәйәттәше Салаватка Юлаевты тотҡанда мин дә бар инем — уны мин тоттом», — тип белдерә. Мөҡсин менән Ямғур Әбдесәләмовтар, Салауатты тотоп, үҙенең командаһы менән килеп өлгөргән поручик Лесковскийға тапшыра, поручик был турала шунда уҡ үҙенең командирына хәбәр итә. Хәбәргә Аршеневский шул тиклем шатлана, ул, әсирҙе үҙенә алып килгәнде лә көтмәйенсә, бер нисә сәғәттән һуң отряды менән Ҡалмыҡ (хәҙерге Ҡалмаҡлар) ауылында ҡаршылай. Шунда Салауаттан беренсе һорау алына. == Аталары юлынан... == И. М. Гвоздикова, документаль дәлилдәр килтереп, Әбдесәләмов кеүек оятһыҙ бәндәләр нисек хасил булғанын да аңлатып биргән. Мөҡсин тырыш ошаҡсылығы өсөн '''Боҙаяҙ ауылы''' янындағы уңдырышлы ергә хужа булған. 1766 йылда уларға Ишмөхәмәт Сөләймәнов ҡушылған, «ер эшкәртеүҙәге ҡаҙаныштары» өсөн губернаторҙың Маҡтау указына лайыҡ булған. Мөҡсин һәм Ишмөхәмәт йорт старшиналары, Бәхтийәр Янышев йорт старшинаһы ярҙамсыһы булған. Вазифаларына таянып, община ағзаларына ҡарата башбаштаҡлыҡ ҡылғандар, халыҡты талағандар. Ябай башҡорттар һәм мишәрҙәр иңенә ауыр йөк булып ятҡан һыҙыҡ (линейная) хеҙмәте лә был оятһыҙҙар өсөн байығыу сығанағына әйләнгән — губерна кәнсәләре уларҙы яҡшы эш хаҡы түләнгән поход старшинаһы вазифаһына тәғәйенләгән. Мөҡсин Әбдесәләмов, 1750 йылдан алып, батша хеҙмәтендә булып, писарь, йөҙ башы, поход старшинаһы итеп тәғәйенләнгән. Был вазифаларға ул намыҫһыҙ юл менән өлгәшкән. 1755 йылда ул ихтилал башлығы Батыршаны тотоп, Петербургҡа тиклем оҙата барған. Өфө провинцияһы канцелярияһы Нуғай даруғаһы халҡының "кәйефен" белдергән йәшерен мәғлүмәт йыйыусы конфидент итеп тап Мөҡсинде билдәләй. Һәм был хеҙмәтен дә ул «бик тырышып, ҙур тоғролоҡ менән» башҡарған. Крәҫтиән һуғышы осоронда башҡорт, мишәр, татар мари, сыуаштарҙың ғәмәлдәрен, фекерҙәрен өйрәнеүсе агентура селтәре булдырған. Үҙе теләп шпион хеҙмәтен бушлай үтәгән, бының өсөн сығымдарҙы үҙе күтәргән. Мөҡсингә, әлбиттә, ҡустыһы Ямғур ярҙам иткән. '''Ишмөхәмәт Сөләймәновтың''' ғаилә архивындағы документтар уның '''олатаһы Дибай Неваев''' та генерал-майор Л. Я. Соймонов ҡушыуы буйынса 1738 йылғы ихтилалды эҙәрлекләү өсөн хөкүмәткә тоғро башҡорттар һәм мишәрҙәрҙән отрядтар төҙөгән. Ишмөхәмәттең атаһы '''Сөләймән Дибаев''' баш старшина Яныш Абдуллин менән бергәләп '''Ҡараһаҡалды''' тотоп биргән өсөн 1739 йылда старшина вазифаһына дайыҡ булған. 1747 йылда Сөләймәнгә «яңы яһаҡ түләүгә ҡаршыларҙы баҫтырған өсөн», дәүләт гербы төшөрөлгән ҡылыс бүләк ителә. 1756 йылдың 8 авгусында '''Батырша''' яуын баҫтырып, етәксене тотоп биргән өсөн Елизавета Петровна вәғәҙә иткән 1000 һумды ла ҡулға төшөрә. Шул йылдың 24 декабрендә Елизаветаға үҙ ҡулдары менән тапшыра Батыршаны. Сөләймән «бүләккә күлдәк, яҙыулы сүмес һәм ҡылыс» бирелә. Күрәһең, шундай юғары данға артыҡ тулҡынланыуын күтәрә алмай, язалаусы Петербурҙа аяғын һуҙа. Әммә өс аҙнанан (ул саҡтағы бюрократия аппараты өсөн ҡыҫҡа срокта) Ырымбур губернаторына Дибаевтың улын, '''Дауыт Сөләймәновты''', мишәр старшинаһы итеп тәғәйенләү тураһында сенат указы килеп етә. Атаһына бирелгән әйберҙәр улына тапшырыла. Дауыт ағаһы үлгәндән һуң, Ишмөхәмәт шундуҡ Нуғай даруғаһының мишәр старшинаһы урынын ала. '''Бәхтийәр''' менән '''Солтанморат Янышев'''тарҙың атаһы, Себер даруғаһы старшинаһы '''Яныш Абдуллин''' 1730-сы йылдарҙағы ихтилалдарҙы баҫтырған өсөн, ҡылыс менән бүләкләнә. Артабан — башҡорт старшинаһы '''Шәрип Кейеков''' менән 1755 йылғы ихтилалды баҫтырған өсөн, икенсе ҡылыс, күлдәк, сүмес һәм 100 червонец аҡса менән бүләкләнә. Шулай уҡ ''тырышлығы өсөн'', Янышев «тере тауар» — баш күтәреүселәрҙең ҡатындарын һәм балаларын крепостной ҡол һәм хеҙмәтсегә әйләндергән. '''Улдары аталарынан да уҙҙырып ебәргән'''. 1773 —1775 йылдарҙағы баш күтәреүселәрҙе язалау акциялары өсөн, '''Солтанморат Янышев''' (Ауырғазы районында хәҙерге көндә лә уның исмен йөрөткән ауыл бар) ике алтын миҙал, күлдәк, 2000 һум аҡса менән бүләкләнә, мишәрҙәр һәм башҡорттар араһында тәүге тапҡыр офицер (капитан) чинына эйә була. Шулай итеп, Крәҫтиәндәр һуғышы башланыуға, ағалы-энеле Мөҡсин менн Ямғур Әбдесәләмовтар ҙа, Ишмөхәмәт Сөләймәнов менән Бәхтийәр Янышев та аталарынан иҙеүселәргә ҡаршы көрәшеүсе ихтилалсыларҙы эҙәрлекләү оҫталығына ныҡлап өйрәнгән һәм яҡшы әҙерлек үткән була. == Сығанаҡ == * и. М. Гвоздикова. Салауат Юлаев. Документаль сығанаҡтарҙы өйрәнеү. 32-50 бб. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1984. * Поиски и находки: Краеведческий сборник. И. М. Гвоздикова. Документы свидетельствуют..., 112-124 сс. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1984 [[Категория:Салауат Юлаев]] [[Категория:Батша ярандары]] irdvearj1hewbayqecu1rqhhatkqym3 0 4798 22113 2020-07-17T18:02:25Z Һәҙиә 403 " <nowiki>*</nowiki>Юҡҡа беҙ ҙә туҡ <nowiki>*</nowiki>Юҡтың аты юҡ." исемле яңы бит булдырылған 22113 wikitext text/x-wiki <nowiki>*</nowiki>Юҡҡа беҙ ҙә туҡ <nowiki>*</nowiki>Юҡтың аты юҡ. qcj58nkwwkpwbwp0b0uqv9vecb13rov 14 4799 22125 2020-07-17T18:30:10Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан тарихы]]" исемле яңы бит булдырылған 22125 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан тарихы]] 15rcc8te62ez8a60j213e4zvmnv30ef 14 4800 22127 2020-07-17T18:31:41Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан тарихы]]" исемле яңы бит булдырылған 22127 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан тарихы]] 15rcc8te62ez8a60j213e4zvmnv30ef 14 4801 22128 2020-07-17T18:33:06Z ZUFAr 381 "[[Категория:Йырҙар]]" исемле яңы бит булдырылған 22128 wikitext text/x-wiki [[Категория:Йырҙар]] 3r7xxsu9e5m2oilc75nqamc91nyiynu 14 4802 22129 2020-07-17T18:33:37Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 22129 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 4803 22169 22143 2020-07-19T04:33:06Z ZUFAr 381 22169 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан тарихы]] 15rcc8te62ez8a60j213e4zvmnv30ef 0 4804 22208 22206 2020-07-19T15:22:53Z Akkashka 410 /* Ҡыпсаҡ этнонимының мәғәнәһе */ 22208 wikitext text/x-wiki == Ҡайһы бер башҡорт ырыу һәм ер-һыу атамаларының мәғәнәһе тураһында == Боронғо ҡәбиләләрҙең этник сығышын, археологик мәғлүмәттәрҙән башҡа, ниндәй телгә ҡарағанын күрһәткән этноним һәм топонимдар атамалары ярҙамында ла аңлатып була. Бер тикшеренеүсе лә, этноним менән топонимдарҙың мәғәнәһен (семантикаһын) тулыһынса астым, тип раҫлай алмай. Сөнки ул атамалар бик борондан килгән һәм башҡа тел системалары менән ҡатнашыу һәм йотолоу (ассимиляция) процесында үҙгәргән һәм киҫелешкән. Ҡайһы бер миҫалдарҙы ҡарап үтәйек: 1. '''Башҡорт''' этнонимы тураһында. Ҡулъяҙма хәлдәге хеҙмәтендә уны '''''бүре''''' тотемынан сығып аңлатыу дөрөҫ түгел тигән фекер әйткән ғалим. Беҙ '''ҡор—ҡорт—башҡорт''' этнонимын берләштереүсе юлбашсы етәкләгән ырыу-ҡәбилә төркөмө тип фаразлайбыҙ. Әгәр ҙә беҙ боронғо төрөк теленә мөрәжәғәт итһәк, ''КҮР (КӨР)'' термины һүҙмә-һүҙ '''ҡыйыу, ҡурҡыу белмәҫ ир''', ә ''КORti'' '''халыҡ''' тигәнде аңлата. Моғайын, шунан '''башҡорт''' этнонимы килеп сыҡҡандыр. Әммә һинд-иран сығышлы терминдарҙы ентекләп өйрәнгәндән һуң, '''башҡорт''' этнонимын икенсе төрлө аңлатып булыуын белдек. '''''Бажкиренд''''' тигән фарсы термины '''тамғасы''' тигәнде аңлата, сөнки '''тамға''' боронғо башҡорт ҡәбиләләренең мөһим атрибуты булған. Был һүҙ ''башҡорт'' этнонимы менән оҡшаш (идентичен). '''Башгрд''' тигән фарсы термины ла ҡыҙыҡ, ул '''һунарсы''' тигәнде аңлата. '''Башгрд''' — '''башҡорт''' был һүҙҙәр тигеҙ тиерлек (почти тождество). '''Башҡорт''' этнонимы тураһында тәүге мәғлүмәтте беҙ көнсығыш сәйәхәтсе-тарихсылары яҙмаларынан алабыҙ. Ә улар Көньяҡ Урал буйы ҡәбиләләренең тормошо, йолалары тураһында иран телле халыҡтарҙан ишеткән, тимәк, башҡорттарҙы күршеләре '''тамғасылар''' йә '''һунарсылар''' тип йөрөткәне аңлашыла. Ф. Энгельс, күп осраҡта, халыҡтар үҙ исемен үҙҙәре һайламаған, ә күрше халыҡтар уларға атама биргән, тип билдәләгән. == Ҡәбилә исемдәрен аңлатыу== Башҡорт халҡының боронғо тарихын яҡтыртҡан «Янь-Ян» легендаһы тураһындағы мәҡәләлә ҡәбилә атамаларының килеп сығышы тураһында яҙҙыҡ. С. П. Толстов һәм С. Г. Кляшторный, боронғо ҡытай һәм боронғо төрки сығанаҡтарына һылтанып, беҙҙең эраның башында Каспий буйы аландарының төньяҡ күршеләре — «Янь-Ян урман ҡәбиләләре» Урал буйында йәшәгән. Был ғалимдарҙың фекерен XIX б. аҙағы мәғрифәтсеһе Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев, боронғо документаль сығанаҡ — «Аҡташ» шәжәрәһен өйрәнеп, '''алан ҡәбиләһе Бөрйән''' Уралда Искәндәр Зөлҡәрнәйн, сармат мәҙәниәте осоронан бирле йәшәгән тигән һығымтаға килә. Башҡорт телсе ғалимы Ж. Кейекбаев та, '''Бөрйән''' һәм '''Тамъян''' ҡәбиләләре, моғайын, тап ошо '''Янь-Ян''' булғандыр ти. Һәм улар Хорезм дәүләттәренә йәнлек тиреһе рәүешендә яһаҡ түләгән. XX б. 20-се йй. крайҙы өйрәнеүсе ғалимы Сәғит Мерәсов '''Бөрйән ҡәбиләһе''' — иң боронғо башҡорт ҡәбиләһе, ә С. Руденко бөрйәндәрҙе '''башҡорттоң төп ҡәбиләһе''' тип яҙған. Шулай итеп, Бөрйән, Тамъян, Үҫәргән һәм Зорян ҡәбиләләре беҙҙең эраның башынан уҡ Көньяҡ Уралда йәшәгән. Һәм Башҡортостандың көньяҡ, тау-урманлы райондарында, үрҙә әйтеп үтелгән ҡәбиләлрҙең тоҡомдары йәшәгән урындарҙа, '''-янь-ян''' ялғаулы топонимдәр һәм гидронимдар йыш осрай. Ғафури районында '''Ләмйән''' тигән йылға, тау һәм ауыл бар. Шуға яҡын ерҙәрҙә — Әлйән һәм Бирйән тауҙары. Бөрйән һәм Белорет райондарында — Әүжән, Тирлән Үҙән, Үҫән, Төйлөгән. Ергән, Егән, Йүрүҙән, Шүлгән һ. б. Шул уҡ ялғаулы ауыл атамалары — Бөрйән, Эҫән, Тамъчн, Сермән, Һөйән, Сәрмәсән, Таутөмән. Элегерәк, 70-80 йыл элек, ошондай ялғаулы ир исемдәре лә йыш осраған — Түрйән, Әхтәрйән, Ниғмәтйән, Сабирйән, Сәлимйән, Заһирйән, Шакирйән, Мөхәмәтйән, Муллаян, Рәхимйән һ. б. Стефан Пермский төҙөгән 1706 йылғы картала Ағиҙел һәм Өфө йылғалары үҙәндәрендә '''Серйән''' ҡәбиләһе йәшәгән район тип билдәләнгән. Әйтер кәрәк, коми халҡының Зырян, удмурттарҙың Бесермән тигән ырыу төркөмдәре булған. Әл-Ғүмәри һәм Закарийа Казвини яҙмаларында '''Бөрйәндәр''' ''төньяҡ халыҡ'' тип билдәләнә. Төрлө телдә һөйләшкән ҡәбиләләр даими рәүештә аралашҡанлыҡтан, бер-береһенән телен һәм мәҙәниәтен үҙләштергән. Шуның өсөн күп кенә топоним һәм гидронимдарҙың мәғәнәһен аңлатыр өсөн, Һинд-иран һәм фин-уғыр телдәренә мөрәжәғәт итергә тура килә. == «Бөрйән» этнонимының мәғәнәһе == Термин ике өлөштән тора: — нигеҙ, -йән (душа, жан). Осетин телендә ''бөр-бор'' (бур) — '''һары ''', фарсы телендә '''''бур''''' — '''көрән, ҡуңыр''' тигәнде аңлата. '''''Бор-бур''''' термины скиф осоронда уҡ ҡулланылған. Курдтарҙа ''ҡуңыр, һоро'' йә ''әкиәти ат'' тигән мәғәнәгә эйә. Курдтарҙа шулай уҡ '''боринан''' — '''ир-ат, ата-баба''', '''буризян''' — '''торбала уйнаусы, сигналсы'''. Был сағыштырыуҙар '''Бөрйән''' этнонимының нигеҙендә '''кеше''' тигән мәғәнә ятҡанын билдәләй. Һәм был этноним '''''аҡһаҡал'' йәшендәге ҡәбилә башлығына''' ишаралай. == «Тамъян» этнонимының мәғәнәһе == [[Файл:Тамьян (тамга).JPG|безрамки|слева]] '''Тамъян''' этнонимының формаһы һәм йөкмәткеһе буйынса иң яҡын аналогы булып '''ир-ат йәше''' тигән мәғәнәләге курд термины '''таман''' тора. '''«Йәш»''' термины аҡһаҡалдарға хас '''тормош тәжрибәһен, өлгөргәнлеген, аҡыл сифаттарын''' үҙ эсенә ала. '''Тамъян''' һәм '''таман''' терминдары яҡын һәм оҡшаш бер бөтөн тәшкил итә. Әйтер кәрәк, әҙәбиәттә башҡорттар ҡасандыр курдтарҙан айырылып сыҡҡан тиелә, ләкин был етерлек дәрәжәләге раҫлау тип әйтеп булмай. Осетин телендә «taman» термины ''ялтырауыҡ, балҡыш'' тигәнде аңлата. '''Тамъян''' этнонимының икенсе төрлө аңлатмаһы ла бар. Византия императоры Константиндың IX б. трактатында көнсығыштан көнбайышҡа күсенеүсе венгрҙарҙың ырыу-ҡәбиләләре исемлеге бар: 1) каварҙар, 2) неки(-тәр), 3) мегерҙәр, 4) курти-гермато, 5) тариана, 6) генах, 7) карҙар, 8) кастар (ырыу атамалары дөрөҫ бирелгән тип әйтеп булмай). Венгр телсе ғалимы Ю. Ф. Немет түбәндәге венгр-башҡорт этнонимдары араһына тигеҙлек билдәһе ҡуя: Jeho—'''Йәнәй''', Gyarmat—'''Юрмат'''ы, Nyek—Неки, Юламан—'''Меңле''', Kesz—'''Кесе'''. Константин һанаған ҡәбиләләр араһында, академик Э. Мольнар '''Тарьян''' тип аңлатҡан Тариан этнонимы бар. Башҡорттарҙа '''Түрйән''' исеме осрай. Бының менән бәйле, түбәндәге терминдар араһында геналогик сылбыр барыҡҡа килә: удмурттарҙа — турья, комиларҙа — тури, мансиларҙа — тари, башҡорттарҙа — торна. Шунан сығып, фин-уғыр Тарьяны ла, башҡорт Тамъяны ла ''торна'' тотемына барып тоташа, тип фаразларға була. Боронғолоҡ менән бәйле шундай үҙгәрештәр (метаморфозы) лексикала осрай. === Шулай уҡ ҡарағыҙ === * [[Тормош һабаҡтары. 6 класс#Тамъяндар]] *[[w:ba:Тамъяндар]] == Ҡатай этнонимының мәғәнәһе == [[Файл:Катай (тамга).JPG|мини|слева|Ҡатай ырыуы тамғаһы]] '''Тамъян-Ҡатай''' тип ике этнонимды бергә әйтһәк, «кат» тажик телендә ''бергәлек'' тигәнде аңлата. Әммә '''Ҡатай''' этнонимын үҙ аллы термин булараҡ, айырым алһаҡ, фарсы телендә «катг» ырыуҙың '''тәүәккәл, ихтыярлы''' һымаҡ үҙенсәлеген аңлата. Ибн Фаҙландың торна сыңрауы башҡорттарға ихтыяр көсөн ҡушып, тәүәккәл булырға саҡыра икән тигәне иҫкә төшә. Осетин телендә '''ҡатай''' термины '''тынғыһыҙланыу, хәстәрлек''', ә боронғо төркисә '''ныҡ, көслө, ҡыйыу''' тигәнде аңлата. Фин-уғыр телендә: коми - «коти», удмурт - «кот» '''туған, туған-тыумаса''' икән. Этимологик оҡшаш булып сығалар. Был осраҡлы ғына түгелдер, ниндәй ҙә булһа генетик бәйләнеш барҙыр? === Шулай уҡ ҡарағыҙ === * [[Тормош һабаҡтары. 6 класс#Тамъяндар]] *[[w:ba:Ҡатай]] == Үҫәргән этнонимының мәғәнәһе == Фарсы телене бер төрө булған осетин телендә «ус» термины — '''ҡатын''', «усаг» — «кәләш», «усгур» — кейәү, «урсъ-ар» — аҡ тәнле тигәнде аңлата. Венгрҙар телендә ''USZO'' (усзю, усзё) термины '''тана''', коми телендә — «уса», удмуртса — «уча» — '''һандуғас'''. Был терминдарҙың ҡайһыһы '''Үҫәргән''' этнонимының мәғәнәһен аңлатҡанын әйтеүе ауыр. Беренсе термин '''ҡатын-ҡыҙ''' енесле кеше менән бәйле (матриархат), икенсеһе — '''ир енесе''' (патриархат) менән бәйле, әһуңғы варианты тотем менән бәйле — '''быҙау''' йә '''һандуғас'''. == Мең — Мин этнонимының мәғәнәһе == [[Файл:ТамгиМинцев.png|мини|слева|Мең ҡәбиләһе башҡорттарының тамғалары]] Элекке быуаттарҙа '''Мең''' ҡәбиләһе бик ҙур ерҙәр биләгән. Венгр ҡәбләләре араһында '''Меңдең''' үҙгәртелгән варианты — ''Мегери'' этнонимы бар. Ю. Ф. Немет күрһәткәнсә, Илекәй Меңлеләр — ул венгр сығышлы Юламан (''венгр.'' — Дюла) Осетин телендә «мин» — ''мең'', боронғо төрки телдә «миң» — '''күп''' ҡәбилә «миң» — миң. Башҡорт телендә «мең» — '''мең''', «миң» — '''миң йәғни ''урыҫ.'' родинка''' Венгр телендә «мен» (men) — '''айғыр, ат, юртаҡ''' Этнонимдарҙың мәғәнәһенә кеше факторы һалыныуын иҫәпкә алғанда, ''миң'' — 1000 һанына тура килә. Борон Көньяҡ Уралда фин-уғыр, сармат-алан ҡәбиләләр йәнәш йәшәгәнлектән, башҡорт халҡының этногенезына шул халыҡтар ҙа мөһим өлөш индергән. Башҡорт халыҡ ижадында ат символы әйҙәүсе роль уйнаған. Ҡәбиләләр йыш ҡына бер-береһенән айырылып торорлоҡ эпитеттарға эйә булған. Меңдәрҙең бер өлөшө '''күлле''', '''өршәк'''һ. б. '''Илки-Илекәй''' тигәне '''элекке''' мәғәнәһенә эйә. '''Ҡыбау'''ҙар '''Мең''' ҡәбиләһенең байтаҡ өлөшөн тәшкил иткән. Иглин райрнында Иҫке, Яңы, Сыуаш Ҡыбау ауылдары, Бүздәк районында — Батырша, Ҡаҙаҡлар, Көпәй, Теләкәй-Ҡыбау ауылдары. Ҡыбауҙарҙың тамғаһы — «тәҙрә» йәки «ҡапҡа» '''Ҡыбау''' этнонимының мәғәнәһе бик ҡыҙыҡ — '''ҡыҙыл''' тигәнде аңлата. Ҡырғыҙ, удмурт телдәрендә лә был термин ''ҡара ҡыҙыл'' йә ''аҡһыл көрән'' мәғәнәһенә эйә. Шулай уҡ ҡырғыҙҙарҙа «кубаар» термины '''ата-баба''' тигәнде аңлата. === Шулай уҡ ҡарағыҙ === * [[Тормош һабаҡтары. 6 класс#Меңдәр]] *[[w:ba:Мең]] == Кө(ү)ҙәй этнонимының мәғәнәһе == '''Көҙәй ырыуы''' башҡорттары меңлеләрҙең күршеһе генә түгел, улар хатта ҡатнашып киткәндәр, тамғалары ла уртаҡ. Терминдың нигеҙе — '''ҡот''', төрки телдә «йән, рух, йәшәү көсө» тигән мәғәнәлә ҡулланыла. Коми телендә «кути» — '''туған-тыумаса, бер ырыу кешеләре''', ә манси телендә «кут-кот» — '''ир-ат'''. == Табын этнонимының мәғәнәһе == '''Меңдәр'''ҙең көньяҡ-көнсығыш күршеләре — '''табындар'''. Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев «Йәдкәр» хеҙмәтендә табындарҙың түбәндәге төркөмдәрен һанап китә: ''Кесе Табын, Түкән Табын, Кәлсер Табын, Ҡумрыҡ Табын, Дыуан Табын, Бишул Табын.'' Р. Ғ. Кузеев ''Ҡыуаҡан Табын'' менән ''Һырҙы Табын''ды өҫтәне. Табындарҙың һәр ырыуының тамғаһы булһа ла, өҫтөнлөклө '''тамға — Сүмес'''. М. Өмөтбаев ''Йомран Табындар'' Ҡырым, Кубань, Волга буйҙарынан күсеп килгәндәр тип яҙа. Сүмес тамғалы Табын ырыуы ҡаҙаҡтарҙа ла булған. Уларҙы күсеп барған башҡорт табыны тиһәк тә була. '''Табын''' термины төрки сығышлы түгел. Фарсы телендә «табын» '''хәрби, рядовой йә старшина''' тигәнде аңлата. Осетин телендә «бын» термины '''урын''', тажик телендә «табор» —'''ҡәбилә, ғаилә''', «тумон» — ғәскәр урынлаштырырлыҡ территория йәки хакимиәт берәмеге биләмәһе, '''өлкә'''. Венгр телендә «табор» — лагерь. '''Табын''' этнонимына тажик термины «табор» тап килә. Жәлил Кейекбаев фекеренсә, '''табын''' — '''ҡор, кәңәшмә''', был һүҙ Көньяҡ Уралда б. э. II—IV бб. йәшәгән иран телле ҡәбиләләрҙән үҙләштерелгән. Ҡәбилә тармаҡтарының аталышына килгәндә, уларҙың күбеһе тотем һыҙатлы билдә булып тора. Мәҫәлән, '''Ҡыуаҡан''' удмурт термины «куака» — ҡарға, '''Кәлсер''' курд телендә «әтәс» йә «күркә», '''Кесе''' боронғо төрки телендә — '''Кәзә''' йә '''өлөш, киҫәк''', ә башҡорт телендә '''йәш буйынса йәшерәк'''. Боронғо төркисә '''Ҡумрыҡ''' — «аҡҡош», '''Йомран''' — «йомран» '''Төкөн''' — «ырыу, тоҡом», фарсыса '''Дыуан''' — «кәңәшмә». '''Бишул Уңғар''' — «уғырҙың биш улы». Һаналған ырыуҙары буйынса Табын ҡәбиләһенең этник составы ҡатмарлы булыуы күренә. === Шулай уҡ ҡарағыҙ === * [[Тормош һабаҡтары. 6 класс#Табындар]] *[[w:ba:Табын]] == Юрматы этнонимының мәғәнәһе == [[Файл:Юрматы (тамга).JPG|мини|left|Юрматы ырыуы тамғаһы]] '''Юрмат-юрматы''' терминының мәғәнәһен Р. Ғ. Кузеев болгар-сыуаш генезисы менән бәйләй. Телсе ғалимдар Ф. И. Гордеев һәм К. И. Петров '''юрмат-юрматы''' терминын Көньяҡ Уралдың боронғо ҡәбиләләре '''сармат''' этнонимы менән бәйләй. Ысынлап та, '''Юрматылар''', ҡәбилә булараҡ, боронғо уғырҙар һәм сарматтар сигендә формалашҡан. Венгрҙар составында юрматылар булған тинек, әммә уларҙың генезисында сармат-аландар ҙа булыуы мөмкин. Тажик телендә '''юрмон''' — «йомран». Иран телле сарматтар йомранды тотем итеп тәғәйенләгән булған, тимәк. '''Маҡар''' термины ла һинд-европа сығышлы. Ике өлөштән тора: '''ма—кар '''. Фин һәм манси телендә '''ма'''— «ер», '''кор кар''' — «ырыу, ғаилә, ир-аттар ырыуы». Шулай булғас, '''Маҡар''' — Кары ырыуы ере. Фарсы телендә '''Ма''' — һыу, ә '''кар''' термины «мал көтөп күсеп йөрөү» дөйөм иран ҡылымы. Улай булһа, '''макар''' термины — «йылға буйындағы йәйләү». Шулай итеп, '''Маҡар''' термины бик боронғо дәүер менән бәйле. == Түңгәүер этнонимының мәғәнәһе == '''Түңгәүерҙәр''' башҡорттарҙың этник компонентында билдәле урын биләй. Төркмән телендә '''Тангыр''' термины '''«аҡыллы, күп белгән, һәләтле ир-ат»''' тигәнде аңлата. Мари телендә '''Танг''' термины '''«иптәш, дуҫ»''', '''тангаш''' термины '''«тиҫтер, тиңдәш»''' тигәнде аңлата. Беренсе миҫал ырыу башында абруйлы аҡһаҡалдар торған патриархат дәүеренә ишаралай. Икенсе осраҡ ырыу-ҡәбилә коллективындағы ҡан туғанлыҡ бәйләнештәре тураһында һөйләй. == Ҡыпсаҡ этнонимының мәғәнәһе == Төрки телле ҡыпсаҡтар тураһында абруйлы монографиялар күп яҙылған. Улар башҡорт, татар, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ һ. б. халыҡтарҙың формалашыуында ҡатнашҡан. Этник компонент яғынан ҡыпсаҡтар ҙа шулай уҡ сыбар һәм төрлө булғандар. Башҡорттар составындағы Һуун Ҡыпсаҡтар тураһында Д. Н. Соколов бына нимә тип яҙған: «Типик Һуун Ҡыпсаҡтар оҙон буйлы, зифа буйлы, иңдәре тарыраҡ һәм Бөрйәндәр кеүек үк ауыр кәүҙәле түгелдәр, ҡара сәслеләр, күҙҙәре ҡара ҡуңыр, танауҙары тар, бейек һәм көмөрө, ирендәре нәҙек һәм биттәре йыуан түгел: минең ҡарауға — был миңә билдәле башҡорт типтары араһында иң матурҙарының береһе». Соколов бында кавказ тибын тасуирлаған кеүек яҙған. Һуун атамаһы һу-унлар тигән атама менән тиҙеҙ күренә, һәм айырым бер, хатта башҡорт ҡәбиләһе булмаһа ла, Ун ҡәбиләһе барҙыр, тип уйларға мәжбүр итә. '''Ун''' термины Табындарҙағы '''Бишул Уңғар'''кеүек '''һун''' йә '''уңғар'''ҙы аңлатыуы мөмкин. Күреүегеҙсә, автор этнонимдарҙы төрлөсә аңлатырға һәм һығымталарҙы ул тиклем ҡәтғи яһамаҫҡа ла мөмкин икәнде күрһәтте. <poem> </poem> == == — «» [[Категория:Топонимика]] == Сығанаҡ == * ''Р. Б. Ахмеров.'' Наскальные знаки и этнонимы башкир (Из записок историка-краеведа). ''V. О семантике некоторых башкирских этнонимов и топонимов. VI. О гидронимах Башкирии'', 73-97 с. Уфа: «Китап», 1994 [[Категория:Топонимика]] sm0o12072rk0fdg6l87p6agmrb8eh1y 0 4805 24863 22207 2023-03-13T15:32:02Z Aidar254 420 24863 wikitext text/x-wiki '''«Киске Өфө» гәзите ойошторған “Әсәйем лөғәте” рубрикаһына''' тәҡдим иткәйнем. 8 декабрь, 2012 йыл * Тәгәс – сынаяҡ * Жәйкә – сынаяҡ аҫты (әлеге шул “ж” өнө инде). Бер ыңғай башҡа миҫалдарын да яҙып китәйем: * Жәйеңке ( тәрилкә) – эсе саҡ ҡына батынҡы йәиһә уйпатланып торған әйбер йә нимә * Жәйпәк – йоҡаҡ, яҫы таш * Жыйылыш, жыйыштырыу –йыйылыш, йыйыштырыу * Жот – һаран, ҡомһоҙ * Жите – ете * Жиң - ең * Жай, жайман – әкрен, тиҙ генә эшкә тотона алмаған кеше тураһында әйтелә * Житен – етен * Жикһенә – тартылмай, сикәнә, ытырғына * Жыйын жилғыуар (иҫерек, ғибрәт) – йыйын ялҡау, эшһеҙ '''Нығынған һүҙбәйләнештәр''': * Женемде сығаралар (ҡуҙғыталар), женемә тейәләр – йәнемде көйҙөрәләр * Жите ятып бер төшөмә кермәй – иҫемә лә төшмәй * Һыйғыр сыбыҡ менән жарыу – сыбыҡлау, ярыу, тыңламаған өсөн язалау * Жил тирмән (ҡарсыҡ) – артыҡ шәп, ҡыҫылмаған ере юҡ тигәнде аңлата * Жил тирмәне – ел тирмәне '''''“Ж” тигәндән: “ер” һүҙе, мәҫәлән, “жир” тип әйтелмәй''''': * Ерҙе юҡҡа үпкәләй – юҡҡа-бушҡа үпкәләй * Ерҙе юҡты һөйҙәй – булмағанды һөйләй, теленә ни килһә, шуны һөйләй * Теле һыңар балаҡҡа һыйғыһыҙ – күп һөйләүсе, аштырып-шаштырып ебәреүсе кеше хаҡында шулай тиҙәр * Бөтәүҙе - төштө(нө) юҡҡа сығарған – бөтөн һәм тотошто әрәм иткәндә, юҡҡа сығарғанда, ризаһыҙлыҡ менән әйтелә (киҫкеләп ташлағанда, юғалтҡанда) * Иҫәргә дим бир ике ҡулына суҡмар бир – ниндәйҙер маҡтауһыҙ эшкә ҡотортоу ''Әҙ, әкрен “ә” менән ҡулланыла, Йоҡаҡ тибеҙ, йоҡа тигән варианты ла ҡулланыла'' * Һүмес – сүмес * Зелзәбәр китерә – ҡуҙғыта, ярһыта * Күңелһеҙҙәнде – кәйефе китте * Күңелдәнде – кәйефе яҡшырҙы * Кәптекәй генә (силәк) – ыҡсым, тоторға уңайлы * Көпкә – соландың бүленгән, аҙыҡ-түлек, кәрәк-яраҡ һаҡлай торған, урыны * Абҙар – малды төнгөлөккә ябып тота торған һарай * Сәүесһеҙ – намыҫһыҙ * Мөһәш – кеше менән асылып һөйләшмәгән, әйткәнде көтөп йөрөгән, үҙе белеп эшләмәгән кеше (“М-ө-ө-һәш!”, тип һыйыр ҡыуыуҙы аңлатҡан ымлыҡ һүҙенән түгел микән, әкрен кешене беҙҙә, “һыйыр күк ҡыбырҙай” тип тә әйтәләр ) * Дерән – арҡыры холоҡло кеше тураһында әйтәләр (урыҫтың “дрянь” тигән һүҙенән микән?) * Терәпис – арҡыры, ипкә килтереп булмай торған кеше * Ирекһеҙҙәмә – баланы иркенә, теләгенә ҡаршы килеп, көсләп ашатма * Ирхеҙҙәп эсерә (күрәһең, әйтелеш бөтөнләй еңгән, яҙғанда ла, шул көйө һаҡларға тура килә, диалект грамматикаһы яғынан ҡараһаң, “ирекһеҙҙәп” тигәне дөрөҫөрәктер) – ҡунаҡ һыйлағанда, араҡыны ҡыҫтап, хуплап эсергән хужа тураһында ыңғай мәғәнәлә (йәнәһе, йомарт!) шулай тип әйтәләр Һөймәләкте генә – күңелгә яҡын, уҙенә йәлеп итеп торған бала (кеше) * Һөймәләкһеҙ – күңелгә ятмай, үҙенән ситләштерә торған бала (кеше) * Хөштөмһөҙ – 1) йәмһеҙ, тәбиғәт төҫ бирмәгән кеше хаҡында 2) тышҡы ҡиәфәте ап-аруҡ булһа ла, холҡо әшәке булған кеше хаҡында ла шулай, тип әйтәләр * Ап-аруҡ – бынамын тигән, ярайһы уҡ * Һемерҙе генә – яратып эсеү йә ашауҙы аңлата * Ҡорсота, ҡорсоп китеү – кемделер нимәгәлер ҡотортоу, кемдәндер күреп ҡалғанды эшләп ҡарарға тырышыу * Белгән йоҫоҡҡа, белгән йоҫоғоңа – белеп торған көйө. Р.Ғариповтың “Йәй Башы” тигән шиғырында шундай юлдар бар: <poem> Ниңә ауыр былай күңелеңә, Барыһын да белгән йоҫоҡҡа?..</poem> * Белә-гүрәтә – белеп торған көйө * Ҡурып – талдан үрелгән ҙур оҙонса ҡумта - ҡулайлама, ат санаһына нығытылып ҡуйыла (урыҫтың “короб” һүҙенәндер) * Оҙонсаҡай – ысын түңәрәк түгел, овал әйбер тураһында һөйләгәндә * Сатаҡай – саталы, ботаҡлы * Серәш, серәште бит – 1)арҡыры кеше,2) ни алға ни артҡа китмәгән мал тураһында әйткәндә * Биҙрәтте, биҙрәп ҡалдым (киттем) – ҡаңғыртты, ялҡытты, арытты * Тапырыҡ – тығыҙ, тар урын тураһында әйткәндә (мәҫәлән, “тапырыҡ бүлмәлә йәшәү ялҡытты”) * Аҡыс–күкес (ҡарай) – яратмау, риза булмау, хатта күрә алмау билдәһе * Оронсоҡ – ҡамасаулаған кеше, әйбер, йөк * Тирҫегән – күҙ ҡабағы шешеү, арпа сығыу * (Ҡулы, аяғы) суғырмаҡталған –1) күп эшләүҙән ҡулдың ҡытыршыланыуы, һөйәлләнеүе,2)ҡайын ағасында ла суғырмаҡ була * (Танауҙың) киншереге – танау тишектәрен ике яҡлап ҡаплап торған тире –ит (киншереге киң) * Йыртандап – ҡушмаһалар ҙа, ярамһаҡланғандай, нимәгәлер ҡыҫылырға, эшләргә атлығып тороу * Әләйһәң – улай булғас * Баҫтыға, баҫтығып уяна – төш күреп, нимәнәндер ҡурҡып, йоҡо аралаш ҡысҡырып, уяныу * Иләүһерәп килеп торҙо – йоҡоһонан уяныр -уянмаҫ килеп тороу * Хишараты әйҙәнгән – ҡарағыһыҙ, ҡурҡыныс, йәмһеҙ булып үҙгәргән * Хишарат булып (йәшәй) – бысраҡ, йыйыштырмай йәшәгән, булдыҡһыҙ кешене ғәйепләп әйтелә * Шараҡтатып яуҙы – ҡойоп яуған ямғырҙы әйтәләр * Шыпрахош – бер нәмәһеҙ тороп ҡалыу (бур төшһә, донъяһын эсеп туҙҙырған кеше хаҡында һөйләгәндә) * Күлпелтеп – 1) ашты һәйбәт итеп, еренә еткереп бешергәндә 2) яңы һауылған һөт хаҡында ла шулай тип әйтәләр * Һылталана – кемгәлер, нимәгәлер япһарыу * Ыңғырсаҡ – ат егеү ҡаралдыһы (һыбай ултырғанда, аяҡты терәп йөрөр өсөн хеҙмәт иткән ҡулайлама) * Хәсис – яман, дошман * Ҡымшанмай ҙа – иҫе лә китмәй, уйында ла юҡ * Аңшайған – иҫе китеп тик тора '''Беҙҙең яҡта, меңлеләр кеүек үк , йыш ҡулланылмаһа ла, “ҫ” осрап ҡуя''': * Ҫепертке, ҫантый, ҫипкелде, ҫейҙек, ҫаҫыҡ, * Ҫуйған да ҡаплаған – бала атаһына ныҡ оҡшаһа, мәҫәлән, шулай тиҙәр * Ҫалпы яҡҡа һалам ҡыҫтыра – ҡалтайта, үҙенә кәрәкле нимәне эшләтер өсөн, кешене маҡтап юлын таба * Ҫикерәндәк – кәрәк-кәрәкмгәнгә ҡыҫылып, һүҙ ишетеп йөрөгән кешегә ҡарата әйтелә * Тырма-һәнәк ҫайғау башында ята. * Ҫаҙҙыҡ - һаҙлыҡ '''''“Ҫ” өнөн ҡыҫтырып һөйләшеү — хәҙер юғала барған күренеш. Сөнки мәктәптә уҡыған әҙәби тел тәьҫирендә үҫкән быуындар уны белмәй ҙә хәҙер. “Ҫ” ҡыҫтырып ебәреү ниндәйҙер кире һыҙаттан көлөп, ирония менән әйткәндә, йышыраҡ осрай.''''' 23 декабрь 2012 йыл (йәкшәмбе) * Ығырмау – төрлө төҫтәге ептәрҙән ишелеп, ике яғынан да осо суҡланып торған, ир балалар, ир-егеттәр күлдәге яғаһының остарына нығытылып ҡуйылған әйбер, еңгәләр тәнәйҙәренә бүләк итә торғайны * Тәнәй – ағаһының кәләше ҡәйнешен шулай тип йөрөтә * Балдыҙ – еҙнә кеше ҡатынының ҡустыһын да (энеһен дә), һеңлеһен дә шулай тип атай * Иркәм – бер туған ҡустыһына ла (энеһенә,знекәшенә), бер туған һеңлеһенә лә апаһы ла, ағаһы ла шулай тип өндәшә. Ғөмүмән, үҙеңдән йәш һәр кешенгә лә шулай өндәшелә * Һаптысай – кәстрүл йәиһә һаплы һауыт-һаба (Мәстүрә ҡәртнәйем шулай ти торғайны) * Ойпаланып бөткән, ойпалап бөтөргәнһең – күренеше йәмһеҙ, бөгәрләнеп, ҡарағыһыҙ булып бөткән әйбер * Олоғара бер эш (бер һүҙ) итеп һөйҙәй – бик етди, яуаплы эш кеүек итеп һөйләй * Һерәндәмә, һерәндәргә, тиһәң, һине ҡуш – гел күренергә, иғтибар үҙәгендә йөрөргә т атлығып тторған кешегә киҫәтеү һүҙе * Утыҡҡан – йәш мал, бәпкә тураһында, үҫә башлаһа, шулай тиҙәр * Наҡыҫ – 1) аҙ миҡдарҙа булыу (аҡса аҙайһа),2) күлдәк ҡыҫҡа булһа, шулай тиҙәр * Орғасы – инә мал (һарыҡ бәрәсе) * Бәрәкәй – һарыҡ, кәзә бәрәсе * Ҡолоҡай – аттың ҡолоно * Ҡытай (тағыу) – эре гәрәбәнән йәиһә башҡа таштан епкә теҙелеп эшләнгән муйынса * Алъябыу - алъяпҡыс * Элгәре йыл – (өлгәрейыл) ике йыл элек, өсөнсө йыл * Элгәре көн (өлгәрегөн) – ике көн элек, өсөнсө көн * Темекҫенеп йөрөү – нимәлер табыу ниәте менән, соҡсоноп, эҙләнеп, йөрөүсе кеше хаҡында, алғыш һүҙ түгел инде * Ишек келәһе – ишек биге, ишекте эстән йә тыштан бикләп ҡуйыу ҡулайламаһы * Күгән – ишек яңағына нығытылған тишекле тимер, ишекте тыштан бикләгәндә, келәне кейҙереп, күгәнгә йоҙаҡ эленә һәм асҡыс менән бикләнә * Сергетүш (күк) иткән – бик бысранған әйбер хаҡында әйтәләр (ә ат өҫтөнә ябыр өсөн йөрөтөлгән әйберҙе шулай тип атағандары онотолған) * Септә – йүкә һалабашынан үрелгән, туҡылған ҡулайлама, уны ла, ат тирләһә, ябалар, ишек алдына, аяҡ аҫтына йәйәләр * Һыйғыр (шыйғыр) сыбыҡ – тал сыбығын ишек ҡашына элеп ҡуйғандар: “тәртип” өсөн * Кәсир бысаҡ – элек буятылмаған иҙәнде һап-һары итеп ҡырып, эҫе һыуға һалабаш йыуғысты манып, һыҙырып, йыуып сығара ине уңған ҡатындар * Сауыл, сауылдыҡ – ҡат ҡайын, ҡайынлыҡ * Араптай итеп утыртып ҡуйғанһың – урынды күп алған әйбер хаҡында * Арабалай (аравалай) – 1) килбәтһеҙ ҙур, тау ише әйбер,2) кәүҙәгә ҙур кеше * Абалап сыҡты – 1) эт өрөп сыҡты, 2) әрләшергә яратҡан кеше хаҡында ла шулай тиҙәр * Индек – кәртәләп алынған урынға, кереп-сығып йөрөр өсөн, ҡулайлаштырылған алынмалы кәртәлек * Ҡомарҙанып (яратыу) – бирелеп китеп, бар хис-тойғоһо менән * Муйынсаҡ – 1) яңы тыуған быҙауға сепрәктән, ҡорамалап, муйынына тағыр өсөн тегелгән әйбер, 2) этте сипләп ҡуйғанда, муйынына кейҙерелгән ҡайыш ҡулайлама * (Этте) сиптәп ҡуйыу – ҡулсалы тимер өҙөктәрен тоташтырып эшләнгән сип-бау (урыҫтың “цепь” һүҙенәндер * Ҡоршау һуҡмағандар ҙа ( нһб.) – берәү ҙә тыймаған, рөхсәт алыу кәрәкмәй * Бумала - йүкә ҡайырынан һыҙырылған һалабашты, өлөштәргә бүлеп, бөкләп, бер нисә урындан ыҡсым итеп бәйләп, өй аҡлау өсөн эшләнгән ҡулайлама * Туҡмаҡ – элек керҙе йылға буйында сайҡағанда, яҫы ағас ярҡаһынан эшләнгән һаплы ҡулайлама ярҙамында, әйләндереп-тулғандырып, һабынын (һелтеһен) сығарыу өсөн, туҡмай торғайныҡ * Һелте – кер йыуғанда, мунсала йыуынғанда, һабын урынына тотонолған, көлгә йылы һыу һалып эшләнгән, төнәтмә (урыҫса: щёлочь) * Моса төшөр кәрәк – “мунса инер кәрәк” тигән һүҙ, мунса тигәнде “моса” тиҙәр * Ҡашыяҡ йыуа – һауыт-һаба йыуа Донъя булғас, ҡашыяҡ-һауыт шылтырамай тормай инде – төрлө сағы була донъя көткәндә (нһб.) * Шай, шикелде – шикелле * Һыйыҡ – шыйыҡ (“Өйө бейек – үрәһе һыйыҡ” тип иҫәпсел, һаран кеше хаҡында әйтәләр) * Үрә – өйрә (бәләкәй саҡта мин һөт үрәһен ярата инем) * Аймылыша – яңылыша, өлкәнәйгән кеше, сир аяҡтан йыҡһа, күп нәмәне аңламай башлай * Һайҙана – элек, аслыҡ йылдарында, ағыулы башаҡ йә мәшкәк ашап, аңдары томаланып, иҫтәре яңылышып киткән осраҡта әйткәндәр * Мәшкәк – бәшмәкте ҡәртнәйҙәр (кәтәй) шулай тиине элек * Хәс тә, хас та – нәҡ, кеүек. Р. Ғариповтың шиғырҙарында осрай был һүҙ: <poem> Хас та ошо ташландыҡ өй хәҙер - Һин ҡыйратып киткән күңелем.</poem> (“Емерек өй”) * Мат итә – интектерә, ҡаңғырта, маҙаһыҙлай * Хәштрүше әйҙәнгән – ҡотһоҙланған,йәме киткән * Килеп утырам (килевутрам) - “килә ятам”, тиҙәр көньяҡ башҡорттары * Ҡапҡорһаҡ - эсе күпкәк, күп ашарға яратҡан кеше * Бухмантай - йыуантыҡ, йомороҡас баланы, яратып, шулай тиҙәр * Оңҡот - бер нимәһе юҡ, хәйерсе * Этекәш, өшөкәс - һыу ингәндә, һалҡын һыуға ингәндә, шулай тибеҙ * Ытырғанып - сикәнеп, сирҡанып * Ҡорғаҡһыған - 1) ныҡ һыуһаған кеше, 2) ағас мискәнең һыуы бөтөп ултырһа, гөлдәргә оҙаҡ һыу һибелмәһә * Ҡырталашып - ныҡышмалы рәүештә маҡсатҡа ирешеү, көс-хәл менән, әрһеҙләшеп * Кәкүркә - сөсө ҡамырҙан, йомшаҡ ҡына баҫып, ҡамыр “арҡан”ды өс-дүрт урап, бөкләп,уртанан бер осон килтереп сығарып, матур биҙәкле күмәс яһау * Һыу буръяҡланыу - болғаныу * Лыҡаян иҫерек (лаяҡыл) - аяғында баҫып тормаҫлыҡ дәрәжәлә * Татылдап тора - теле телгә йоҡмай, һүҙ әйтергә лә бирмәй * Мөрхәтһенмәй - риза түгел * Лыпын - ҡуҙғатырлыҡ түгел * Лупыш - килбәтһеҙ, артыҡ йыуан * Йолонғоһоҙ - бер нәмәһеҙ тороп ҡалыу, фәҡирлек * Тәмәйтә, тәмәйткән - ниндәйҙер бер тәм кергән, еҫләнгән * Инселәйем - бағышлайым, тәғәйенләйем. Р. Ғариповтың “Дуҫтарға” шиғырынан: <poem> Илгә инселәнгән изге көстө Һаҡлашайыҡ бергә ап-айыҡ!..</poem> * Тәйән, тейән - гелән * Һөттөгән - һөтлөгән сәскәһе. Р. Ғариповтың һуғыш йылдарына бағышланған “Һөтлөгәндәр” тигән шиғыры бар * Көсәнде - асырғаланып, бар көсөнә, тырышты. Р. Ғариповтың “Бала саҡтың сәмле уйыны…” тигән шиғырында, был һүҙҙе аңламау сәбәпле, хата ебәргәндәр: Һин алырһың бер көн әсәмде, Ағыуларһың күңел кәсәмде, Алырым ҡош мәңге көсөңдөң. <poem> Тик бирмәм мин телен сәсәндең! Типә- тиң - бер тигеҙ. </poem> Төҙәтһәк: <poem> Алырым ҡош, мәңге көсәндең, Тик бирмәм мин телен сәсәндең!</poem> Р.Ғарипов: <poem>Минең уйым - Минең донъяла. Ул балалар иле менән типә - тиң… Әләкләшә - үсекләшә.</poem> Р. Ғарипов “Ямғыр йыры”: <poem>Күк күкрәй, Ер терәй, Хәс йәшенде әләкләп</poem>. * Ниргә - ағас өйҙөң теҙелгән бүрәнәләре (беҙҙең яҡта өйҙәр 14 ниргәнән тора, тимәк, 64 буй бүрәнә кәрәк). Р. Ғарипов “Алтмыш йәшең менән…”: <poem>Һин түшәгән нигеҙ таштарына Өп-өр яңы ниргә һалырбыҙ!..</poem> * Тупыс бармаҡ - ызғарланған ( киҫелгән,ҡыҫҡарған ) * Ызғарланыу - нидәйҙер яра алыу, төҙәлмәҫлек йөй ҡалырлыҡ, имгәнеү * Билендәтеп ҡуйма атты - әгәр ат нимәнәндер ҡурҡһа, сәбәләнә (билендәй), алып ҡасыу ҡурҡынысы тыуа [[Категория:Башҡорт лөғәттәре]] lipx222hgr2gcjs0mkel66ksx4x6rad 0 4806 25106 25105 2024-05-15T16:02:36Z 185.169.103.116 /* Учалы менән Өргөн күлдәре */ 25106 wikitext text/x-wiki == Башҡортостандағы һыу сығанаҡтары атамалары == Этнонимдар менән топонимдар, шул иҫәптән, гидронимдар тығыҙ бәйләнгән. Улар ҙа шулай уҡ күп ҡатлы һәм төрлө осорҙа барлыҡҡа килгән. Уларҙың тәүатамаларының әйтелеше һәм мәғәнәһе һәр быуын һайын күпмелер үҙгәреш кисергән, һәм йыш ҡына төрлө синонимдар ҡатнашмаһынан торған гибрид топонимдар барлыҡҡа килгән. Ҡайһы берҙә бер үк топонимдар һәм гидронимдар төрлөсә аңлатылыуы мөмкин. Гидронимдарҙы алфавит тәртибендә түгел, төрлө булыуҙарына ҡарамаҫтан, айырым төбәктәрҙә боронғо ҡәбиләләрҙең этномәҙәни бәйләнештәре дәрәжәһен асыҡлау маҡсатында, географик зоналар буйынса комплекста ҡарарбыҙ. Шуның менән бергә ҡайһы бер осраҡта бер типтағы бер нисә гидронимды параллель рәүештә сағыштырырбыҙ. Телсе ғалим А. А. Камалов Башҡортостандың төрлө райондарында бер үк атамалы гидронимдар осрауын боронғо дәүерҙә ҡбиләләрҙең төрлө тәбәктәргә күсенеп йөрөүе менән бәйләй. == Ыҡ йылғалары == '''1.''' Мәҫәлән, көнбайыштағы '''Кама йылғаһының ҡушылдығы ҙур Ыҡ йылғаһы''', көньяҡ-көнсығыштағы '''Һаҡмарҙың ҡушылдыҡтары — Оло һәм Кесе Ыҡ''', төньяҡ-көнсығышта '''Әйҙең ҡушылдығы Оло һәм Кесе Ыҡ''' йылғалары, Урал аръяғында — '''Тубылдың ҡушылдығы Ыҡ''', '''Ыҡ күле''' һәм ҙур '''Яйыҡ''' (Урал) йылғаһы. Тикшеренеүселәрҙең күпселеге '''«ыҡ»''' термины фин-уғыр сығышлы. Манси телендә ja—йылға, венгрҙарҙа jo—йылға, финдарҙа joki—йылға, ханттарҙа jihk—һыу. Башҡорттарҙа «ик» термины '''Ыҡ''' тип әйтелә, һәм был төрки телле халыҡтарҙың «аҡ» (течь) терминына яҡынайта. Шулай итеп, '''Ыҡ''' гидронимы төрки телдәрҙә лә аңлайышлы. == Өфө гидронимы == '''2.''' '''Өфө''' гидронимы ла киң географик координатаға эйә. Силәбе өлкәһенең төньяҡ-көнбайышында ике бәләкәй генә йылға — '''Өфө, Өфәйле, Өфәле күле''' һәм '''Өфәйле тау һырттары'''. Шул урындан ҙур '''Өфө йылғаһы''' үҙенең башын ала һәм '''Өфө ҡалаһы''' янында '''Ағиҙелгә''' ҡоя. Башҡортостандың баш ҡалаһының атамаһы ла Өфө йылғаһы менән бәйле. Башҡаса аңлатмалар ҙа бар, әммә улар ышандырырлыҡ түгел. Удмурт һәм комиҙарҙың телендә «ва-ву» термины '''һыу''', «ув» — '''түбән''', '''уйһыулыҡ''' тигәнде аңлата. '''Ува''', '''Өпәйле''', '''Уф-доршор''', '''Уф-туга''', '''Улва''', '''Тулва''', '''Сылва''' һ. б. фин-уғыр халыҡтары йәшәгән өлкәләрҙә осрай. «Уфф—уффа» термины боронғо мадьяр телендә «урман йылғаһы» тигәнде аңлатҡан тип фаразлайбыҙ. == Боронғо пермь топонимикаһы == === Әй, Буй, Зәй, Уй, Аҡа, Йүрүҙән йылғалары === '''3.''' Башҡортостандың төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш райондарында Әй, Буй, Зәй, Уй, Аҡа, Йүрүҙән гидронимдары осрай. «Ай-ой» ялғаулы гидронимдарҙы А. К. Матвеев боронғо пермь топонимикаһына ҡарата. Манси телендә «урай» — '''йылға йырҙаһы (старица)''', коми телендә «арай» —'''түбән, еүешерәк туғай, үҙән (ложбина)'''. Осетин телендә '''«aj»''' (ай) — һоҡланыу билгеһе '''«был ниндәй мөғжизәнең мөғжизәһе!»''', ә тажиктар телендә «сой-чуй» — '''йылғасыҡ, шишмә''', сыуаш телендә «ай» — '''түбән урын, тау араһындағы йылға'''. '''«Ай-уй» ялғаулы гидронимдар, моғайын, һинд-европа сығышлы.''' '''Әй'''ҙең ҡушылдығы '''Аҡа''' әйтелеше буйынса '''Волга (Иҙел)''' ҡушылдығы '''Ока''' атамаһына оҡшаш, моғайын, фин-уғыр сығышлы. === Йүрүҙән === Башҡортостанда '''Йүрүҙән (Юрюзань)''' гидронимы бик популяр. Коми телендә '''«ю»''' — '''йылға, йылғасыҡ''', удмурт телендә '''«юр»''' — '''тауыш, шау-шыу'''. Шунан сығып, '''Йүрүҙән''' — '''шаулап ағыусы йылға'''. Коми телендә «вөрю» — '''урман йылғаһы''' «БАССР топонимдары һүҙлеге»ндә былай тип яҙылған: '''«Йур»''' — ҙур, ''бор. башҡ. телендә'' '''үҙән''' — '''уйһыулыҡ, йылға''' === Уҫы йылғаһы === Шул уҡ төбәктә '''Әй''' йылғаһының уң ҡушылдығы '''Уҫы''' йылғаһы бар. сыуаш телендә «уҫы» — '''ысыҡ''' коми телендә «уса» — '''һандуғас'''. Коми Республикаһындағы Печера ҡушылдығы '''Уса''' йылғаһы '''һандуғас йылғаһы''' тип атала. === Учалы менән Өргөн күлдәре === '''4.''' Көнсығыш Башҡортостандағы '''Оло һәм Бәләкәй Учалы күлдәре'''н дә '''һандуғас күлдәре''' тип аңлатырға кәрәктер, моғайын. Удмурттар телендә «уча» — '''һандуғас''' Шунда уҡ '''Учалы күле''' менән йәнәш тағы бер ҙур күл — '''Өргөн күле''' бар. Удмурт телендә ул '''баҡыр''' тигәнде аңлата. Улар икеһе лә бер осорҙа бер ҡәбилә халҡы тарафынан шулай аталғандыр. '''Өргөн''' гидронимын «киң» тигән монгол термины менән билдәләү (БАССР топонимдары, 117 б.) дөрөҫкә оҡшамаған. Сөнки «өргөн-баҡыр» мәғәнәләренең тап килеүе кире ҡаҡҡыһыҙ. == Берҙәм һинд-европа тамырлы гидронимдар == === Танып йылғалары === '''5.''' Төньяҡ Башҡортостандағы '''Оло Танып''' һәм Бөрйән районындағы '''Оло Нөгөш''' йылғаһы ҡушылдығы '''Танып''' Тажиктар телендә '''Танып''' «танба» — '''плотина, быуа'''. '''Оло Танып''' ҡушылдығы — '''Ар''' гидронимы. Боронғо фарсы һәм осетин телдәрендә «ар» термины — '''йылға'''. Шулай уҡ венгр телендә лә «ар» — '''йылға'''. Үзбәк телендә лә «ар» термины '''«арыҡ»''', йәғни '''һуғарыу каналы''' тип, ә төрки телендә «ыр» (течь) формаһында ҡулланыла. '''Ар, Ор, Ур, Ыр''' гидронимдары, моғайын, '''берҙәм һинд-европа тамырының төрҙәре''' булып тора. === Базы йылғаһы === '''6.''' '''Базы''' гидронимы, '''Ағиҙел йылғаһының ҡушылдығы'''. '''Баз''' термины фарсы телендә '''асыҡ зәңгәр''', коми телендә — '''ҡара еләк төҫөндә''', төрки телдәрҙә '''баҙ''' - '''соҡор, упҡын''' (йылғаның текә ярҙарына тура киләлер). === Сөн йылғаһы === '''Ағиҙел'''дең ҡушылдығы '''Сөн''' менән көнбайыштағы '''Ыҡ'''тың ҡушылдығы '''Һүрәм''' бер типтараҡ. Удмурт телендә «сюм» — '''йылға ҡултығы, затон''', ә «сөн» — '''балыҡ атамаһы — голавль'''. '''Сөн''' гидронимы менән йәнәшә '''Чалл-Чаллы''' ('''Яр Саллы ҡалаһы'''). Фарсы телендә '''чал, чалаб''' — '''соҡор, сөңгөл, эсенә һыу тулған соҡораҡ'''. === Манчар === '''Манчар''' топонимы ике өлөштән тора. Фарсы телендә «ма-ман» — '''һыу''', «чар» — йырын, соҡор, текә яр, йәки «ман» — ер, урын, «чар» - '''бейек битләү, текә яр (обрыв), йырын (овраг)'''. Тимәк, '''Манчар''' — '''текә ярлы һыу, йылға''' === Бөрө йылғаһы === '''7.''' '''Бөрө''' гидронимы, '''Ағиҙелдең ҡушылдығы''' (шунан — '''Бөрө ҡалаһы'''. Фарсы теленә һөйләштәре яҡын курд телендә '''«Ber»''' (бер-бир) — '''диңгеҙ''', һинд һәм тажик телдәрендә ''бэһр-бэр'' — '''диңгеҙ, ҡултыҡ'''. '''«Бирь» термины ла һинд-иран сығышлы'''. «БАССР топонимдары һүҙлеге»ндә, П. И. Рычковҡа һылтанып, термин мәғәнәһен «бүре» һүҙенә ҡайтарыу ышандырырлыҡ түгел. === Ҡармасан менән Сәрмәсән === '''8.''' '''Ҡармасан''' менән '''Сәрмәсән''' (Чермасан) гидронимдарын бер нисә вариантта аңлатып була. Сыуаш телендә (боронғо булғар термины) '''«ҡар-ҡара»''' — '''ярһыу, көслө'''. Фарсы телендә '''«ма»''' термины — '''һыу, шыйыҡлыҡ'''. Тимәк, '''Ҡармасан''' гидронимы — '''ярһыу, көслө йылға (һыу)'''. '''Сәрмәс''' — ан (аффикс) термины ''бор. төркисә'' '''үрелеү, уралыу (обвиваться, обкручиваться)''', шулай уҡ төрки телдә '''ул минең менән бергә балыҡ һөйрәп сығарҙы''' тигән мәғәнәгә эйә. Күреүегеҙсә, ике миҫал да йылға, һыу менән бәйләнгән. '''Сәрмәсән''' гидронимын тағы ла икенсе төрлө лә аңлатып була. Фарсы телендә «сар» — '''башы, сығанағы, үре''' йәки '''таҙа, асыҡ''', «ма-мә» — '''һыу'''. '''Сәр—мә—сән''', тимәк, '''йылға башы, үре''' йәки '''таҙа, үтә күренмәле йылға'''. Әгәр гидронимды '''Чармасан''' тип әйтһәң, '''текә ярлы йылға''' тип аңлатырға була. Тағы бер вариант: венгр телендә «harman» — '''ысыҡ''' тигәнде аңлата. «БАССР топонимдары һүҙлеге» Сәрмәсән һәм Ҡармасан гидронимдарын антропоним нигеҙендә барлыҡҡа килгән тип аңлата (90, 91 б.). Күреүебеҙсә, һинд-европа, һинд-иран һәм төрки сығышлы терминдар үҙ-ара яраша һәм уларҙың ниндәй телгә ҡарағанлығын айырыуы еңел булмай. === Шаран йылғаһы === Алда һанап киткән гидронимдар эргәһендә '''Шаран''' йылғаһы ла бар. Боронғо төркисә «шар» термины — '''ямғыр тауышы, һыу ағымы''', ә «шара» — '''урын-ер, төбәк атамаһы'''. Бындай семантика башҡорт телендәге «шарлай-шарлау» — '''йылға тауышы, борғаланып ағыу'''«шарлауыҡ» тигәнгә тап килә. «БАССР топонимдары һүҙлеге»ндә был термин '''һаҙ, һаҙлыҡлы урын''' (169 б.) тип билдәләнгән. === Лабау йылғаһы === '''9.''' '''Лабау''' (лабаво) гидронимы, '''Өфө йылғаһы'''ның һул ҡушылдығы. Коми телендә «лаб» — '''урмандағы еүеш урын''', венгр телендә «лап-лаб» — '''һаҙ''', тажик телендә «лаб-лаби» йәки «лаболаб» — '''ҡырыйына тиклем һыу тулған'''. Бында боронғонан килгән сармат-алан һәм фин-уғыр бәйләнештәре менән аңлатырға мөмкиндер. === Тауыш йылғасығы === '''Өфө йылғаһы'''ның уң ҡушылдығы кескәй генә '''Тауыш йылғаһы'''ның мәғәнәһе исеменә тап килә. Фарсы, төрки һәм башҡорт телдәрендә «taus» '''шау-шыу, тауыш, өн''' мәғәнәһенә эйә. Ҡасандыр йылғасыҡ көслө һәм гөрһөлдөп аҡҡандыр хәҙер бик ҡыҙғаныс хәлдә. === Эҫем === '''Эҫем''' (Сим) гидронимын төрлөсә аңлатып була. Курд телендә «сем-сим» — '''түбәнге ағымы''', фарсы телендә «сим» — '''ҡорман (балыҡ)''' йәки '''көмөш''', коми телендә «сим» — '''ҡуңыр, буръяҡ''', ә «сима» — '''ҡармаҡ ҡалҡыуысы''' (леска). Моғайын, термин һинд-иран сығышлы. === Ләмәҙ йылғалары === '''Ләмәҙ''' (Лемезы) гидронимы Башҡортостандың Иглин, Дыуан һәм Ҡыйғы райондарында осрай, әммә терминдарҙың нигеҙе бер төрлө булһа ла, әйтелеше ике вариантлы: '''Ләмәҙ''' һәм '''Нәмәҙ'''. «Ләм» — башҡорт һүҙе, тимәк '''ләмле йылға''' (илистый). Фин-уғырса «lem» термины — '''балыҡ итенән бешерелгән шыйыҡ өйрә'''. Курд телендә «нэмэз-нимз» — '''уйһыулыҡ'''. Моғайын, Ғафури районындағы Ләмйән йылғаһы, тауы һәм ауылы атамаһын шул уҡ терминдар категорияһына индереп булалыр. Ә урындағы халыҡ «ләм» — '''аҙыҡ-түлек, ризыҡ, туҡлыҡлы матдә''' тигәнде аңлата ти. === Өршәк === '''Ағиҙел''' йылғаһы ҡушылдығы '''Өршәк''' гидронимы ике өлөштән тора: «өр (ур)» — '''йылға''' (Обь йылғаһы бассейны ҡушылдығын ҡара), коми һәм удмурттарҙа «яуым-төшөм, ҡурйын» (гуща) — моғайын, '''Өршәк''' йылғаһы туғайҙары урыны-урыны менән һаҡлыҡлы, ләмлелер. === Көгөш — Усолка === '''Усолка''' гидронимы минерал составы менән айырыла. Шунан сығып, «әсе» — '''тоҙлойылға''' тиҙәр. Коми телендә «усьны» — '''шарлама''', сыуаш телендә «уса» — '''ысыҡ''' мәғәнәле һүҙҙәр бар. * Иҫкәрмә: '''Көгөш''' — '''Усолка''' йылғаһының ''башҡорт телендәге атамаһы''. Урындағы халыҡ уны '''''Тоҙлойылға''''' тип тә йөрөтә. ''Фәүзиә Ҡотлогилдинанан өҫтәмә мәғлүмәт'': '''Көгөш''' йылғаһын '''Күгеш''' йылғаһы менән бутаусылар бар. Улар икеһе ике йылға. Күгеш йылғаһы инеш кенә булып элекке '''Бейәләйкүл''' (әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан) ауылының өҫ яғынан башлана. Күпмелер ағып барғас ул Ишембай районы биләмәһенә кергән Һарғай ауылынан өҫтәрәк Биктәр тауы эргәһендә '''Рәүҙәк''' йылғаһына барып ҡоя. Рәүҙәк йылғаһы '''Һаралы ауылы'''на барып етмәҫ элек '''Оло Рәүҙәк''' һәм '''Кесе Рәүҙәк''' йылғаларынан берләшкән йылға. Оло Рәүҙәк Рәүҙәк башында башлана, ә кесе Рәүҙәк элекке Сәфәртуйы (хәҙер юҡҡа сыҡҡан ауыл) яғынан ағып килә. Ике Рәүҙәк '''Сатра''' яланында бергә ҡушылалар. Рәүҙәккә ҡойған тау йылғаһы Күгештә бағыр, бәрҙе, ҡоморой, сабаҡтар бар. Рәүҙәк башы яланына беҙҙең '''Иҫәкәй ауылы'''нан да бесән сабырға бара торған инеләр. Ә '''Көгөш йылғаһы''' '''Һаралы'''ға барышлай һул яҡта ятҡан '''Айыулы яланы'''нан башлана. Ул был яланда табаҡ ҙурлыҡ ҡына булып ер өҫтөнә ҡалҡа ла үҙенә юл ярып, элекке Үҙбәйҙәк (60-сы йылдарҙа урынынан күсерелеп юҡҡа сыҡҡан ауыл) эргәһенән ағып үтә. Тәүҙә бәләкәй генә башланған ошо йылғаға эреле-ваҡлы күп кенә шишмәләр ҡушылғас киңәйә башлай. Пчелосовхоз янына килеп еткәндә инде ул апаруҡ ҙур ғына йылғаға әйләнә. Уның һыуы таҙа, тоҙо ла юҡ, эреле–ваҡлы балыҡтар йөҙгән ҡәҙимге йылға ул Көгөш. Унан Көгөш йылғаһы Курорт ауылына етмәҫтән алда эреле-ваҡлы шифалы минераль шишмәләр менән тулылана. Бына был тирәлә инде Көгөш йылғаһына күп кенә минераль тоҙло шишмәләр ҡушылғас, көмөш кеүек таҙа, сөсө һыуы тоҙло тәм ала. Шуғалыр инде был йылғаны урыҫ телендә Усолка тип йөрөтә башлайҙар. Көгөш йылғаһы хәҙер ике исемле Көгөш–Усолка булып китә. Красноусол ауылына етмәҫтән алдараҡ Көгөшкә '''Бәләкәй Төлкәҫ''' һәм '''Оло Төлкәҫ''' йылғалары ҡушылып, ул тәрәнәйә һәм киңәйә. Элек быяла заводы эшләгән саҡта завод мейесенә яғыр өсөн Көгөш йылғаһы буйлап өҫтән ағас ағыҙғандар һәм багорҙар менән тартып сығарып утын әҙерләгәндәр. Завод тирәһендә уның быуаһы ла булған. Красноусол эргәһенән ағып үтеп Көгөш йылғаһы Заречный (Заготскот) ауылына теймәй генә эргәһенән үтә лә '''Родина–Ватан''' ауылы яғына юл тота. Заречный ауылынан ағып сыҡҡан шишмә лә Көгөшкә ҡушыла. Ә Ватан ауылы янында Көгөшкә әллә нисә бәләкәй шишмәнең, шул иҫәптән минең Селтер тип исем ҡушҡан шишмәмдең дә һыуын үҙенә алған '''Бирешле''' исемле бәләкәйерәк йылғасыҡ та барып ҡушыла. Бына шулай, күп кенә ҡушылдыҡтарҙы йыйғас, инде ҙурайған һәм тәрәнәйгән Көгөш–Усолка йылғаһы '''Табын''' ауылына барып етә. Бында инде уны көслө ағымлы аҡ йылға '''Ағиҙел''' көтөп тора. Көгөш үҙенең шифалы һыуҙарын Ағиҙелгә ҡоя. '''Ағиҙел Камаға, Кама Оло Иҙел-Волгага, Оло Иҙел Каспий диңгеҙенә минең бәләкәй генә Селтер шишмәмдең һыуын да алып бара. Көгөш йылғаһының һыуы артыҡ йылы ла, артыҡ һыуыҡ та түгел, уртаса йылылыҡта. Йәй көнө Көгөш буйы һыу инеүселәр менән тулы була. Төбөндә ваҡ ҡом булһа ла, эре таштар юҡ. Ярының бейек ерҙәре лә бар, күбеһенсә һөҙәк, йәм-йәшел үләнле һәм туғайлы уның ярҙары. Йәй көнө Көгөш буйында ниндәй генә ҡоштар һайрамай! Ҡоштар оркестры кеүек! Мин һандуғастар һайрағанда, кәкүктәр саҡырғанда видеоға төшөрөп алғаным да бар. Тәбиғәт матурлығына бик күп шиғырҙарым арналған. Бәлки йәшәгән еремдең иҫ киткес матурлығы миңә илһам өҫтәп кенә торалыр ҙа әле. Бына шундай матур беҙҙең ауылыбыҙ эргәһенән көмөш таҫма булып ағып ятҡан Көгөш йылғаһы! Ошо йылғаға һөйөүөмдө мәңгеләштереп сираттағы китабымды КӨГӨШ МОҢДАРЫ тип атамаҡсы булдым. ''' ''Фәүзиә Ҡотлогилдина–АЛТЫНБИКӘ''. 5.02.2018 === Дим йылғаһы === '''10.''' '''Дим''' бассейны гидронимдары ҡыҙыҡ һәм ҡатмарлы. Ошо атамаға оҡшашыраҡ йылғалар Татарстандың Бөгөлмә районында '''Ыҡ йылғаһының''' ҡушылдығы '''Дым''' йылғаһы бар. Обь йылғаһы ҡушылдыҡтары — ''Тым'' һәм ''Пим'', шулай уҡ Венгриялағы Дъема топонимы әйтелеше менән оҡшаған. Башҡорттар һәм удмурттар телендә «дым» — '''еүеш''' (влага, сырость). Б. э. IV б. Аму—Даръяның ҡушылдығы Дим йылғаһы булған. == Башҡортостандың көнбайыш һәм көньяҡ-көнбайыш гидронимдары == '''Ҡара—Ҡаран''', '''Нөгөш''', '''Мәләүез''', '''Мәнәүез''' гидронимдары, бик һирәк булһа ла, көньяҡ-көнсығыш райондарҙа ла осрай. === Ҡаран === Телсе ғалим А. А. Камалов «ҡаран» терминын башҡорт һүҙе, '''күләүек''' (полынья) тип аңлата. Моғайын, шулайҙыр, ләкин башҡа бик күп оҡшаш терминдар менән сағыштырып китәйек. Фарсы телендә «куран» — '''ағым''' (течение, поток), курд телендә «кара» — '''май''', тажик телендә «канор» — '''йылға яры''', коми телендә «кунар» — '''болот''', сыуаш телендә «карла» — '''шауларға''', «каран» — '''күк күкрәүе'''. Һөҙөмтәлә, '''ҡаран''' — ярһыу, көслө һыу ағымы мәғәнәһендәге һинд-иран сығышлы термин. === Нөгөш === '''Нөгөш''' гидронимын «нагыз» — '''яҡшы, гүзәл''' һәм «нахыр» — '''йылға''' тажик терминдары менән сағыштырырға мөмкин. Ҡайһы бер топоним һәм гидронимдарҙың тамырҙары шул тиклем ҡатмарлы сиселгәне түбәндәге миҫалдарҙа күренә: Иглин районындағы '''Таутөмән''' ауылының исемен урынлашҡан урыны буйынса '''тау түбәне, тау яғы''' тип аңлатып булыр ине, бәлки. Әммә tymy-tyma — ''' ырыу, туған-тыумаса, туғандар''' мәғәнәһендәге осетин термины бар. Механик рәүештә башҡорт терминдары менән сағыштырғанға ҡарағанда, осетин термины дөрөҫөрәктер. === Ҡаҙаяҡ === «БАССР топонимдары һүҙлеге» шундай уҡ исемле этноним менән бәйләй, әммә бер ниндәй ҙә аңлатма бирмәй (83 б.). Йәиһә Башҡортостан урмандарында үҫкән '''ҡаҙаяҡ'''үләненән тип яҙалар. Беҙгә «ҡаҙаяҡ» терминының сығанаҡ нөктәһен аңлау кәрәк. Был термин Фарсы телендә '''ҡазъягы''' — '''болан мөгөҙө''' тигән һүҙ бар. Япраҡтары симметриялы урынлашҡан, еңел бөкләнеүсе һәм үргә табан конус формаһында барып тоташҡан '''абаға''' үләне, ысынлап та, болан мөгөҙөн хәтерләтә. Борон замандарҙа болан сармат-аландар иң хөрмәт иткән хайуан булған. Топоним һәм гидронимдарҙың мәғәнәһе бик ҡатмарлы һәм серле булып боронғо дәүер менән үрелә. === Мәләүез === '''11.''' '''Мәләүез''' менән '''Мәнәүез''' бер типта, әйтелештәрендә лә айырма күп түгел. Иглин һәм Мәсетле райондарындағы '''Мәләкәс''', Ейәнсура районындағы '''Мәлә''', Дыуан районындағы '''Мәләт''' һәм Салауат районындағы '''Малаяҙ''' уларға яҡын тора. Был гидронимдарҙы семантикаһы һинд-иран сығышлы, моғайын. Тунгус телендә «ма» — '''һыу''', удмурт телендә «мэлэсъ» — '''аҡбур йә балсыҡ менән буръяҡланған һыу''', тажик телендә «малла» — '''асыҡ һары''', осетин телендә «малл» — '''күл, йылғаның тәрән ере''', фарсы телендә «ма» — '''тере һыу''', «мализ» — '''һөлөк''', «узуз» — '''һыу шауы, сылтырауы'''. Әгәр '''мал+узуз''' булһа, моғайын '''Мәләүез''' — '''һарғылт балсыҡ менән буръяҡланған йылғаның, һыуҙың сайпылыуы, сылтырауы'''. Тунгус һәм фарсы телдәрендәге «ма» терминдарының һәм тажик «малла»һы менән удмурт «мэлэсъ»ының яҡын мәғәнәләрен билдәләп үтер кәрәк. Башҡорт телендәге һыу ятҡылыҡтары буйында күренеп ятҡан балсыҡ тигәнде аңлатҡан «мәте» һүҙе сығышы менән һинд-иран терминдарына бәйле. === Мәнәүез === «БАССР топонимдары һүҙлеге»ндә, йәнәһе, «мәнәүез» — '''торған һыу''' тигәнде аңлата (110 б.) тип яҙылған. Ләкин '''Мәләүез''' дә, '''Мәнәүез''' дә торғон сығанаҡ түгел, киреһенсә, шәп һәм шаулап аға. '''Мәләкәс''', '''Мәлә''', '''Мәләт''' һәм '''Малаяҙ''' гидронимдары удмурт термины «мэлэсъ» — '''аҡбур йә балсыҡ менән буръяҡланған һыу''' һәм тажик телендәге «малла» — '''асыҡ һары''' мәғәнәләре менән бер-береһенә оҡшаш. === Ҡуҡрауыҡ шарлауығы === '''12.''' Был шарлауыҡ тураһында урындағы халыҡ бик күп риүәйәт-легендалар һөйләй. Боронғо төрки һүҙлектә '''Ҡоҡраҡа''' термины тураһында былай тиелгән: «Һыу ағымын бейектән, күктән, эләктереп алған күк күкрәгән тауыш». Тап ошо һүҙҙәр шарлауыҡтың характерын ҡылыҡһырлай. == Башҡортостандың көньяҡ-көнбайыш гидронимдары == '''13.''' А. К. Матвеевтың '''Рә''', '''Рәз''', '''Рәүәт''', '''Рәүзәк''', '''Рясток''' терминдарының фарсы теленә бәйле тигәне дөрөҫ. Уларға тағы ла '''Ряря''', '''Ревля''', '''Ремяшь''' һ. б. терминдарҙы өҫтәргә мөмкин. Курд телендә «ру» — '''йылға''', «ряря» — '''сыбар, тотороҡло түгел, йырҙаһын алмаштырыусан''', «руни» — '''таҙа''', «руун» — '''яҡты, асыҡ'''. Фарсы телендә «раһраһ» — '''тулҡынлы, (рифленный)''', «руанреван» — '''ағыусы, ағымлы''', «раһаб» — '''үткәргес, һыу үткәргес канал''' == Көньяҡ Башҡортостан гидронимдары == === Тур—Тор === '''14.''' Мәләүез районындағы '''Тур''' (Верхотур), Учалы районындағы '''Тора''' йылғалары. Көнбайыш Себерҙә '''Иҫәт йылғаһы''' бассейнында '''Тура—Тара''' йылғалары осрай, Венгрияла '''Тур''' йылғаһы бар. Фарсы телендә «тур» — '''балыҡ тотоу ҡулайламаһы (невод, сеть)''', «тар» — '''темный, матовый''', «тәр»—«тәри» — матовый, тажик телендә «тар» — '''дым''', осетин телендә «tur» — '''шәп ағымлы''' һәм был беҙҙең йылғаларға тап килә. === Үр (Орь) === '''15.''' Үрҙә әйтелгәнсә, венгр телендә «ар» — '''ағым'''ды аңлата. Көньяҡ Уралда '''Үр (Орь)''' гидронимы венгрҙар телендә '''һаҡсы''', ә «оранг» термины — '''һаҡсы фәрештә''' Башҡортостандың ҙур '''Үр''' йылғаһы күпмелер осорҙа боронғо уғырҙарҙың көньяҡ сиге була, һәм уғырҙар тап уны һаҡсы тип дөрөҫ атағандар. == Һамар һәм Һаҡмар == '''16.''' '''Һамар''' гидронимы Башҡортостан сиктәренән тыш, әммә сиктәренә яҡын урынлашҡан. һәм дүрт районында шундай атамалы тораҡ пункттар — Һамар, Самарка, Самарские — бар. Г. М. Васелевич яҙғанса, Һамар, Шамар, Хамар топоним һәм этнонимдары ханттарҙа һәм мансиҙарҙа осрай. Башҡортостанда ла, Венгрияла ла бер төрлө: '''Һамар''', '''Таҙлар''', '''Мажар''', '''Унғар''' тигән атамалар билдәле. Башҡорт телендә «һамар» — '''тотҡосло ҙур ағас туҫтаҡ''', венгр телендә «hamar» — '''тиҙ, шәп''', тажик телендә: 1. «самара» — '''емеш''', 2. «самур» — '''кеш''', фарсы телендә «шәмәр» — '''быуа, һыуһаҡлағыс''', «самур» — '''ҡама (выдра)''' '''Себер''' термины ла фарсы телендә '''һуҫар''' тигәнде аңлата. Үзбәкстанда '''Сәмәрҡәнд''' ҡалаһы, Ираҡта, Бағдад ҡалаһы янында — Самарра бар. Һәр халыҡ «һамар» терминының мәғәнәһен үҙ аллы билдәләй. Шулай ҙа ''башҡортса'' — «туҫтаҡ», ''венгр телендә'' — «шәп», ''тажик телендә'' — «емеш», ''фарсы телендә'' — «быуа, һыуһаҡлағыс, ҡама» '''һыу менән бәйле''' === Һаҡмар === '''Һаҡмар ''' — '''Яйыҡ — Урал''' йылғаһының уң ҡушылдығы. '''Һаҡмар''' — йырҙарҙа данланған билдәле йылға. Төркмән телендә «сакар» термины — '''оазис''', әйтелеше буйынса '''Һаҡмар''' терминына яҡын. Осетин телендә «Sak» (сак) — '''көс, күл''' йә '''йылға тармағы'''. Фарсы теленең бер төрө булған '''охар тел'''ендә «саке» — '''йылға''', фарсы телендә «ма» — һыу. Шулай булғас, '''Һаҡмар''' — '''ҡеүәтле, көслө ағымлы йылға'''. Бында тағы бер мәсьәлә ҡалҡа: лингвист В. И. Абаев билдәләгәнсә, скиф телендә «мар» — '''үлтереү''' тигәнде аңлатҡан. Шулай булғас, '''Һаҡмар''' йылғаһы исеменең мәғәнәһе '''ғүмергә ҡурҡыныс менән янаған йылға''' тип аңларға мөмкин. '''Скифтар''' һәм '''Сактар''', моғайын, йылғаның шәп, ярһыу ағымынан ҡурҡҡандыр. Бәлки, был осраҡлы ғына тап килеүҙер? Шуның менән бәйле, 1930-сы йй. билдәле крайҙы өйрәнеүсеһе Г. Вильдановтың '''Һаҡмар''' терминын '''«һаҡ бар»''' — '''йөрөгәндә һаҡ йөрө, ҡурҡыныс''' тигәнде аңлатҡан. === Саҡмағош === Башҡортостандың төньяҡ һәм көньяҡ райондарында '''Саҡмағош''' исемле йылғалар осрай. Өс өлөштән тора: '''саҡ-ма-ғош''' «саҡ» — '''тармаҡ''', «ма» — '''һыу'''«гош» — '''шаулау, гөжләү'''. Шулай булғас, '''Саҡмағош''' — '''гөжләп торған йылға тармағы''' тигәнде аңлата. '''Саҡмағош''' гидронимының икенсе билдәләмәһе лә бар. «БАССР топонимдары һүҙлеге»ндә «саҡма» — '''саҡматаш (кремний)''', ә «гош-кош» — '''ҡыуыш, аласыҡ''' тип билдәләнә. '''17.''' '''—Ас—аш''' приставкалы топонимдар менән гидронимдарҙың мәғәнәһе төрлөсә аңлатыла. Мәҫәлән, '''Асы''', '''Ассы''', '''Асҡар''', '''Асау''', '''Асҡын''', '''Асылы''', '''Ашиҡ''', '''Ашҡаҙар''' һ. б. Осетин телендә «асс-ассы» — '''ҡыр өйрәге''' йәки '''кулик''', «ас» — '''дәүмәл''', «ас-ассы» — '''аландар''', тажик телендә «асил» — '''ысын, яҡшы, таҙа''', башҡорт телендә «аҫыл» — '''затлы''', «асыл» — '''асыл (сущность)''', боронғо төрки телдә «асли» — '''затлы, яҡшы''', төркмән телендә «ассы» — '''шым, әкрен'''. Осетияла ''Терек'' ҡушылдығы ''Ассы йылғаһы'' бар. '''—Ас—аш''' приставкалы терминдарҙы В. А. Кузнецов иран сығышлы этник атамаларға индерә. '''—Ас—аш''' приставкалы топонимдарҙың, шул иҫәптән гидронимдарҙың күплеген иҫтә тотоп, боронғо фарсы йә боронғо төрки термин категорияларына индереү яҡлыбыҙ. Мәҫәлән осетиндарҙың «аехсидын-ахсидын» — '''ҡайнау, ярһыу''' башҡорт гидронимы '''Асҡын''' менән тап килә. Сөнки был йылға тау аҫтынан сыҡҡанда, ҡайнаған һыуҙы хәтерләтеп, гөрһөлдәп ағып сыға. Дәүләкән районындағы '''Асылыкүл''' тураһында ла шулай тип фекер йөрөтөргә мөмкин. '''Аслы''' гидронимын тажик термины «асли» — '''тәбиғи, яҡшы, гүзәл'''; боронғо төрки «асли» — '''затлы''' менән сағыштырһаҡ, уларҙың сығышы тураһында икеләнеү ҡалмай. Тағы икенсе варианттары ла бар. Үрҙә әйтелгәйне. Осетин телендә «ас» термины — '''дәүмәл''', йәғни '''ҙур, бик дәү''' мәғәнәһендә. Был да '''Асылыкүл'''гә тап килә. Күлде '''Аслыкүл''' тип түгел, ә башҡорт телендәге «әсе» — '''асы, тоҙло''' мәғәнәһенән сығып, '''Асылыкүл''' тип аңлатыу ҙа бар. Был фекерҙәрҙең һәр береһе '''Асылыкүл''' атамаһын аңлатыуға яраҡлы. === Ашҡаҙар === '''18.''' Халыҡ йырҙарҙа данлаған '''Ашҡаҙар''' термины шулай уҡ ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. Ул '''Ашҡ—а—ҙар''' тигән өлөштәрҙән тора. «Дар—ҙар» термины асыҡ аңлашыла — '''йылға, һыу, ҙур ағым'''. Тажик һәм курд телендә «ашҡ-әшк» — '''күҙ йәше, илау''', һуҙынҡы '''а''' — союз. Әйтер кәрәк күҙ йәше лә шыйыҡса һәм һыу менән бәйле. Шулай итеп, урыҫ һүҙе '''илау''' менән фарсы термины '''ашк''' бер төрлө мәғәнә аңлата. Бында '''Ашҡаҙар''' гидронимы менән һунарҙа һәләк булған егет өсөн илаусы ҡатын-ҡыҙҙар араһында ассоциация барлыҡҡа килә: '''«... шәшкеләргә китеп вафат булды... йәш көйгә»'''. '''Күҙ йәше йылғаһы (ашк-ашка)''' менән башҡорттарҙың легенда-йыры '''Ашҡаҙар''' араһында уйламағандан тап килеү күҙгә ташлана. Тағы шундай терминдар бар: тажик телендә «ашколунд» — '''илап, күҙҙәре шешмәкләнеп бөткән''' үрҙә яҙылғанды раҫлай. Төркмән телендә «ашак-ашакы» — '''аҫҡы нимә, түбәнге өлөш'''. «БАССР топонимдары» һүҙлегендә гидронимдың беренсе өлөшө «ашка», имеш, ''аҡ, таҙа'' тигәнде аңлата тип яҙылһа ла, фарсы телле халыҡтарҙың бер һүҙлегендә лә тапманыҡ. Фарсы телендә '''аҡ''' һәм '''таҙа''' — '''пак''' һәм '''саф''' == Стәрле йылғаһы == '''19.''' '''Ашҡаҙар''' һәм '''Стәрле''' (шунан: '''Стәрлетамаҡ''') гидронимдары — игеҙәк йылғалар, моғайын, бер заманда атама алғандар. '''Стәрле''' әйтелеш буйынса өс өлөштән тора: «эс (is)» — приставка-алмаш (осетин теле), '''алып китә-килтерә''', «тар-тур-тэр» (вариация) — '''шәп һыу—йылға''', «ле» — '''аффикс'''. Тимәк, '''Эс (is)-тэр-ле''' — '''шәп аҡҡан һыу, йылға'''. Фарсы теле төрө булған афған телендә Stәr (стэр) — ҙур, боронғо һинд телендә Sthura (стэурэ) — ҡеүәтле. «БАССР топонимдары» һүҙлегендә (131 б.) '''Стәрле''' '''өс—төр—лө''' йәғни өс сығанаҡтан баш алған йылға булараҡ билдәләнә. Әммә гидронимдарҙаң тамырҙары тәрән боронғолоҡтан. Кем генә мең йыл элек йылғаның алыҫтағы сығанаҡтарын эҙләп йөрөгән икән? бының булыуы мөкин түгел. Стәрлетамаҡ янында '''Ҡуғанаҡ''' йылғаһы аға. Был йылғаның семантикаһы беҙгә бик асыҡ түгел. Йылғаның атамаһы «ҡамыш» терминынан сыҡҡан тигән аңлатма бар. Бында '''Ҡуғанаҡ''' гидронимы удмурт телендәге «Ковгыны» — '''ямғыр шауы''' тигәнгә тап килгәне күренә. == Башҡортостандың башҡа йылғалары == '''20.''' Башҡортостанда тағы шундай гидронимдар осрай: Зига, '''Егән''' (Зигян), '''Ергән''' (Зиргян), '''Еҙем''' (Зилим), '''Еҙем-Ҡаран''' Зилим-Каран, '''Йылайыр''' (Зилаир) һ. б. Был гидронимдарҙың әйтелеше, аҙ ғына айырмалыҡ менән, бер төрлө. Фарсы һәм удмурт телендә: «зерни», «заерни», «зарни», «зир» — '''алтын, алтынланған''', был гидронимдарҙың мәғәнәһен билдәләй. Әйтер кәрәк, Башҡорт һүҙлегендә башҡорт телендә «зәр» — '''алтын''' термины бар. '''Ишембай районы'''нда '''Маҡар'''ҙа эшләгәндә, урындағы халыҡ Егән йылғаһында йөҙгән өйрәк һәм ҡаҙҙарҙың тамағында алтын бөртөктәре тапҡандарын һөйләй торғайны, тип яҙа автор. Бында шуны билдәләп китер кәрәк: удмурт телендә «зирьян» — һыуҙы '''ташлау ырғытыу''' термины '''Ергән''' һәм '''Егән''' гидронимдары менән оҡшаш. Әйтелеш буйынса Еҙем, Еҙем-Ҡаран, Йылайыр яҡындар. Фарсы телендә «зи—зил» термины — '''бик көслө''', башҡорт телендә «зилзәбәр» — '''шәп (моментальный)'''. Тимәк, '''Еҙем''' гидронимы — шәп ағымлы. Сыуаш телендә «карла» — '''шаулау''', «кара» — '''ярһыу, көслө''', «каран» — ''күк күкрәү''. '''Еҙем-Ҡаран''' гидронимы '''шәп аҡҡан, ярһыу, шаулы йылға''' тигәнде аңлата. '''Йылайыр''' гидронимы ла алдан әйтелгәнгә оҡшаш. Башҡорт һәм фарсы телдәрендә «зил»—«зи-зир» — '''шәп''', башҡорт телендә «айыр» — '''ҡушылдыҡ, йылға тармағы''', коми телендә «йир» — '''төпһөҙ күл, йылға тәрәнлеге''' тигән мәғәнәләр '''шәп ағымлы, тулы һыулы'''. Шул уҡ ваҡытта удмурт термины «зильыр» — '''һыу сылтырауы һәм ҡойолоуы''' тигәнде күҙ уңында тотор кәрәк. '''21.''' Тағы ла '''Шүлгән''', '''Шәре''', '''Шәһәр''', '''Шыр''' һ. б. Уларҙың сығанаҡ тамырҙары, моғайын, бер төрлөлөр. Тажиктарҙа «чар» — '''йырын, текә яр (обрыв)''', «чары» — '''тылсым, сихыр''', «чараен» — '''ағым''', ҡырғыҙҙарҙа «чур» — '''үре''', фарсыларҙа «шыр-шыр» — '''сылтырау, тауыш, һыу ағымы (струя)'''. Башҡорт—урыҫ һүҙлегендә «шур» — '''үҫемлектәр илауы, яҙ көнө ағас һутының ағыуы''' тип билдәләнгән. Курдтарҙа «чур» термины — '''ағым, тамсы''', «шуре» — '''аҡҡан һыу шауы, сылтырау''', «чуран» — '''аға, тама'''. Данлыҡлы '''Шүлгәнташ''' ҡомартҡыһы менән бәйләнгәнлектән, беҙҙе барынан элек '''Шүлгән''' атамаһының мәғәнәһе ҡыҙыҡһындыра. '''Шүлгән''' терминын '''шау-шыу, сылтырау''' йә '''ағым, эзбиз шыйыҡсалы һыу тамсыһы''' тип аңлатырға мөмкин. Фарсыға яҡын «чуран» курд термины һәм башҡортса «шүлгән» яңғыраш буйынса ла, йөкмәткеһе буйынса ла бик яҡын. Ике халыҡтың диалекттары һәм һөйләштәре араһындағы терминдар айырмаһы. Башҡортостанда, берәмек булһа ла, '''Балҡан''', '''Ҡафтау''', Һиндостандағы кеүек '''Кәшмир''', Тажикстандағы кеүек '''Манчар'''. '''Балҡан''' болғарҙар телендә '''текә, бейек тау йә тауҙар сылбыры'''. '''Ҡафтау (ҡаф)''' — фарсы телендә '''ерҙең бер сигенән икенсе сигенә тиклемге мифик тау'''. == Йомғаҡлау == Телсе ғалим С. Ф. Миржанова Башҡортостан гидронимдары атамаларының 1/3 өлөшөн төрки телдәрҙә, шул иҫәптән башҡорт телендә, аңлатып булмай, тип яҙҙы. Бындай топонимдарҙы һәм гидронимдарҙы махсус хеҙмәт яҙып өйрәнергә кәрәк. Башҡортостандың төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш райондарында гидронимдар фин-уғыр, ә көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш райондарында гидронимдар сармат-алан ҡәбиләләренән үҙләштергән фарсы сығышлы. Һинд-иран, боронғо төрки һәм һинд-европа нигеҙҙәренә барып тоташҡан гидроним һәм топонимдар осрай. Боронғо халыҡтарҙан башҡорт теленә терминдар, йыш осраҡта ҙур үҙгәрештәр кисереп, тауар кеүек механик алмашыу йәки ҡолас йәйеп биргән бүләк итеп түгел, ә '''тығыҙ бәйләнештәр, ҡушылыу, ҡауышыу, йотолоу, йәғни халыҡтың формалашыу процесы һөҙөмтәһендә''' яйлап ингән. Этнонимдар, топонимдар һәм гидронимдар крайҙың боронғо тарихының мөһим аспекты. '''Уларҙы объектив, тәрән, бөтә яҡтан өйрәнмәй тороп, башҡорт халҡыны килеп сығыуын аңлау, асыҡлау, күҙ алдына килтереү мөмкин түгел'''. Шундай анализ һөҙөмтәһендә '''«...башҡорттар, халыҡ булараҡ, ҡайҙандыр килеп сыҡмағандар, ә Көньяҡ Уралда '''урындағы ҡәбиләләрҙең''' ҡатмарлы һәм оҙайлы үҫешендә, күсеп килгән төрки телле халыҡ менән ҡушылыу һөҙөмтәһендә, формалашҡан»''' == Сығанаҡ == * {{БЭ2013|}}/index.php/info/2-statya/12515-zigan-reka Егән йылғаһы == Әҙәбиәт == * ''Р. Б. Ахмеров.'' Наскальные знаки и этнонимы башкир (Из записок историка-краеведа). ''V. О семантике некоторых башкирских этнонимов и топонимов. VI. О гидронимах Башкирии'', 73-97 с. Уфа: «Китап», 1994 == Һылтанмалар == * [https://must-see.top/reki-bashkortostana/ топ 30 Башҡортостан йылғалары] * [https://traland.ru/dostoprimechatelnosti-bashkortostana/ топ 40 Башҡортостан йылғалары] [[Категория:Топонимика]] 9o6x06fbzviculfs2m23y5mtiexes23 0 4807 22289 2020-07-23T05:11:46Z Il-Gil 884 "''Айһылыу Ғарифуллина'' '''ЗАМАНА БӘЙЕТЕ''' Һарғая, Ҡолғана яҡтарында янғында бу..." исемле яңы бит булдырылған 22289 wikitext text/x-wiki ''Айһылыу Ғарифуллина'' '''ЗАМАНА БӘЙЕТЕ''' Һарғая, Ҡолғана яҡтарында янғында булғанда ғибрәтле ваҡиғалар һөйләнеләр: Бөрйән урмандарының хужаһы - меҫкен айыуҙар, арттарына ут тоҡанғас, тауҙан аҫҡа ҡарай ултырып шыуа икән. Бер инә бүре, кеше эргәһендә ҡалһа, балалары уттан имен булыр, типтер инде, төнөн ут артабан таралмаһын тип һаҡҡа ҡалған ҡурсаулыҡ хеҙмәткәрҙәре эргәһенә өс балаһын алып килеп ҡалдырған да, үҙе 50 метр самаһы эргәлә төнөн илап-олоп сыҡҡан - быларынан тыш, моғайын, ут эсендә тағы балалары ҡалғандыр, сөнки инә бүре ошо тирәнән ике-өс көн китмәгән... Ҡоштар, янғындан ҡасып осоп килә лә, был яҡта ут менән көрәшеп йөрөүсе кешеләрҙән өркөп, кире ут эсенә ырғый икән... Иҫ китмәле, йөрәкте әрнетер хәлдәр - бер Аллам ғына Бөрйән ерен афәттән һаҡлай күрһен, бәрәкәтле ямғырҙарын бирһен, районыбыҙ бәләгә тарығанда ярҙамсы, изге күңелле бәндәләрен, уйламаған ерҙән ярҙамын ебәрһен. Амин! Урман яна, урман яна-<br> Көлгә түгел, күмергә-<br> Бөрйәндәрҙең даны китер<br> Йылға түгел, ғүмергә...<br> Урман яна - иңрәй ерем -<br> Күктәргә ҡул һонолған.<br> Ер ҡаурыйымы ағастар<br> Рәнйеш яҙып, йығылған?..<br> Урман яна - ҡырмыҫҡалай<br> Сабауыллайҙыр халыҡ.<br> Ялмауыҙҙың ялҡын теле<br> Өлгөрә шул - мин алыҡ...<br> Ҡурсаулыҡтың айыуҙары<br> Ултырып шыуа тауҙан.<br> Януар-кейек аҡыллыраҡ -<br> Ҡотолмаҡ кәрәк ауҙан.<br> Инә бүре олой-олой<br> Йөрәктәрҙе теләлер,<br> Кеше янында баллары<br> Һау ҡалырын беләлер.<br> Уттан ҡасып осоп килгән<br> Ҡошҡайҙарҙың хәлдәре -<br> Кешенән өркөп, кир(е)утҡа<br> Инеп янған мәлдәре.<br> Артыштарҙың, күбә булып,<br> Янып күккә осоуы -<br> Тәбиғәттең тамуҡ утын<br> Иңрәп-илап ҡосоуы.<br> Бер гонаһһыҙ йәнлек -януар,<br> Тәсбих әйткән ағастар,<br> Беҙҙең гонаһ арҡылымы<br> Китәләр һеҙҙең баштар?..<br> Күккә ҡарап "тимер ҡош"то<br> Көткән булһа ла күптәр.<br> Османы улар ярҙамға -<br> Ярылды, йәшнәп, күктәр...<br> Ерле халыҡ, ирекмәндәр,<br> Хеҙмәткәрҙәр - барыһы<br> Ҡулдары менән яманы<br> Ерҙең оло яраһын.<br> Күккә ҡарап ялбарабыҙ:<br> Бер һиндә өмөт, Аллам -<br> Бөрйән еренә ямғыр бир -<br> Ялҡын эсендә ҡалған...<br> [[Категория:Фольклор]] n38igxtmxiv67gf03usgnphpcpqlgol 0 4808 24873 22292 2023-03-16T12:35:11Z Aidar254 420 24873 wikitext text/x-wiki 1.Үтә күренмәле таҙа стакан алығыҙ. 2.Лимон, апельсин йәки йәйге емеш ҡабағы киҫәктәрен стаканға тултырығыҙ. 3.Бер семетем ҡамыр ҡабартҡыс өҫтәгеҙ. Әгәр һеҙ йәйге ал төҫтәге емеш ҡабағын алһағыҙ, күбектәр ал төҫтә буласаҡ! Был тәжрибәне эшләп ҡарағыҙ! [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар]] 1tt86jdvrxq5bwebwifww6tkn4f2pcn 0 4809 22319 22317 2020-07-24T16:45:03Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Диалект һүҙҙәр]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр]] 22317 wikitext text/x-wiki Билдәле булыуынса, башҡорт телендә өс диалект:'''көньяҡ диалект, көнсығыш диалект, төньяҡ-көнбайыш диалект''' бар. Диалекттағы һүҙҙәрҙең күбеһе дөйөм башҡорт теленә хас. Ҡағиҙә булараҡ, бер диалект вәкиле икенсе диалект вәкиле менән иркен аңлаша. Шулай ҙа айырым диалектҡа йәки һөйләштәргә генә хас булған һүҙҙәр бар. Бында беҙ шундай һүҙҙәрҙе тупларға булдыҡ {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ә == Әсәй, әней, әнкәй, инәй, әннә [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] hb7uwjvzgswafa8b43yi2u9aoubgkjw 14 4810 22306 2020-07-24T14:12:40Z Guram52 494 "[[Категория:Фольклор]] [[Категория:Һүҙлектәр]]" исемле яңы бит булдырылған 22306 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фольклор]] [[Категория:Һүҙлектәр]] dppidouurnxxsiuto5dkmf8zp6w64sx 10 4811 22316 22311 2020-07-24T16:38:53Z ZUFAr 381 22316 wikitext text/x-wiki <div class="noprint"> {| style="width:100%" |- {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/{{{1}}}| {{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/{{{1}}}|←]] }} |style="text-align:center"| <span style="font-size:125%">--&nbsp;[[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/А|А]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Б|Б]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/В|В]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Г|Г]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ғ|Ғ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Д|Д]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ҙ|Ҙ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Е|Е]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ё|Ё]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ж|Ж]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/З|З]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/И|И]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Й|Й]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/К|К]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ҡ|Ҡ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Л|Л]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/М|М]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Н|Н]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ң|Ң]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/О|О]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ө|Ө]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/П|П]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Р|Р]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/С|С]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ҫ|Ҫ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Т|Т]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/У|У]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ү|Ү]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ф|Ф]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Х|Х]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Һ|Һ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ц|Ц]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ч|Ч]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ш|Ш]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Щ|Щ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ъ|Ъ]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ы|Ы]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ь|Ь]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Э|Э]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ә|Ә]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Ю|Ю]] [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/Я|Я]]&nbsp;--</span> {{#ifexist:Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/{{{2}}}| {{!}}style="text-align:right"{{!}} [[Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр/{{{2}}}|→]] }} |}</div><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Һүҙлектәр|Диалект һүҙҙәр]] </noinclude> spyp0ufdm9u7cenmgwgyn7djl8eos6m 0 4812 22761 22458 2020-08-20T17:40:33Z Guram52 494 /* Аа */ 22761 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Аа == * '''абый, аға, абзый''' — ағай * '''апа''' — апай *"алтыр" (Белорет районы, Инйәр төбәге) - ҡоштабаҡ (Салауат районы) [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] anv1yaz9ujghoh9mxeodgvp5lpbfp02 0 4813 22777 22776 2020-08-26T05:58:17Z Akkashka 410 /* Бб */ 22777 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Бб == * '''баҡырса''' — ҙур сәйгүн * '''балыҡ ҡыуығы''', '''шартлатҡыс''' *Айдар Ишбирдин: Арғаяшта инде беҫ "шарттатҡыс" тип әйтәвеҫ))Балыҡ ҡыуығы тип тә әйтәләр. ''https://vk.com/club36676061?w=wall-36676061_265831'' * '''ботарҙау''' — нимәнелер ватыу, боҙоу * '''бөрҙөгән''' — бөрлөгән * '''бөтәүҙе-төштө''' — тотошто, һәйбәт көйө генә торған нимәне (әрәм итеү, юҡҡа сығарыу, боҙоу) * '''буҫатыу''' — кешене ҡурҡытып, янап тороу (йәғни: буллинг) * '''быуай''' — атайыңдан йә әсәйеңдән өлкәнерәк ир кешегә, күрше йә ситтән килгән өлкән ир кешегә өндәшеү * '''бәрәңге, картуф, бәрәңке, бүреңке, кәртүк''': *'''бәрәңге алмаһы''' — төймәләк, тыңҡауыҡ, бәрәңге памиҙуры, кәртүк алмаһы, төймәлсек, бәрәңге туйраһы, дөмбөрсәк, ҡыңҡау * '''бәшәй''' — ойоҡбаш [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] be0tyw068273e457n41iucsnd1pe0pg 0 4815 22377 22322 2020-07-25T08:43:55Z Akkashka 410 22377 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Вв == * * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] p1e0rrt03r4oee7kcvoxde4g8nz47p7 0 4816 22375 22323 2020-07-25T08:41:14Z Akkashka 410 22375 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Гг == * '''гләүзник''' — янъялсы, бәләһен арттырыусы * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 090l2dv2ukc5ftpw3bpaiz8ypg5zylg 0 4817 22376 22324 2020-07-25T08:43:02Z Akkashka 410 22376 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ғғ == *'''ғоманды''' — йөклө, ауыр аяҡлы * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 1sx61c7p3dbvizips06jubr6tme951i 0 4818 22379 22378 2020-07-25T09:33:50Z Akkashka 410 22379 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Дд == * '''дөрөлгән''' — төрөлгән * '''дөрөшөп киттеләр''' — сикәләштеләр, бәйләнешеп киттеләр * '''дәрән''' — тәрән * '''дәү''' — ҙур * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] n6a9zrhbazoyb4i9u4blr9rrnj7g54v 0 4819 22380 22326 2020-07-25T09:35:30Z Akkashka 410 22380 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ҙҙ == * * — [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] k9j784xs01wum5bbqgbdmma456vhlkd 0 4820 22381 22327 2020-07-25T09:37:08Z Akkashka 410 22381 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ее == * * — [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] jc48gt8c1fppbt0fkphsop8w6mhsxgh 0 4821 22419 22328 2020-07-25T10:38:40Z Akkashka 410 22419 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ёё == * * — [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 3w0ixip8uunk5n9m6u2lqff51mr7l1b 0 4822 22460 22382 2020-07-26T06:32:55Z Akkashka 410 /* Жж */ 22460 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Жж == * '''жай''' — яй * '''жил''' — ел * '''жиң''' — ең * '''жикһеҙ''' — еңһеҙ * '''жыйылыш''' — йыйылыш * '''жыйыштырам''' — йыйыштырам * '''жәй''' — йәй * '''жәйкә''' — йәйкә * '''жәймә''' — йәймә * '''жәйпәк''' — йәйпәк [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 6aia83nc30vzov3j75gnxs3vzwj4mxc 0 4823 22384 22383 2020-07-25T09:48:17Z Akkashka 410 22384 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Зз == * '''зайнатып йырлай''' — яңғырауыҡлы тауыш менән башҡара * '''зеркәндәк''' — тыңлауһыҙ, юҡҡа-барға енләнеп барған кеше * '''зыпыйандап тора''' — күҙе алаҡандап, нишләрен белмәй торған кеше [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] quuofe7glcxtxyen2umzfmgd36fgye7 0 4824 22385 22331 2020-07-25T09:50:34Z Akkashka 410 22385 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ии == * '''ирхеҙҙәп''' — ирекһеҙләп, теләәгнен-теләмәгәнен белешеп тормай * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 9ryotq30bjkrxo9nht498in7qy0mc7i 0 4825 22461 22386 2020-07-26T06:34:45Z Akkashka 410 /* Йй */ 22461 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Йй == * '''йыртандап''' — барынан да күп кәрәк һымаҡ, һикереп сыҡҡан, теләһә ҡайҙа ҡыҫылып йөрөгән кешегә ҡарата әйтелә * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] t2wj2vpv3dpvupje3cfyj6dvaurr2ar 0 4826 22449 22439 2020-07-26T06:18:48Z Akkashka 410 /* Кк */ 22449 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Кк == *'''күмәс''' - йәймә, хәлеш, ҡабартма, көлсә, майикмәк, йыуаса * '''кәксәндәп''' — көскәк атлап * '''кәтәй''' — өләсәй [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] g36qprrkgirjzz440imkh4se7eyc5vw 0 4827 22775 22457 2020-08-26T05:53:29Z Akkashka 410 22775 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ҡҡ == * '''ҡанды-женде''' — тынғылыҡ белмәй, гел хафаланып, көйөп янып йәшәү * '''ҡойто''' — аҙ, кәм, ҡәнәғәтләнерлек түгел * '''ҡоралай''' — илек, ҡыр кәзәһе * '''ҡыпандаҡ''' — ҡылансыҡ, тейер-теймәҫ ергә ҡыҫылыусан * '''ҡыпсығур''' — ҡыпһыуыр [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] s2qquf45lrylvqqipcz5k99qx2pzyfw 0 4828 22475 22462 2020-07-26T06:49:47Z Akkashka 410 /* Лл */ 22475 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Лл == * '''лаяҡыл''' — ныҡ (иҫерек), дүпел * '''лепкә''' — сабый тыуғандан алып бер нисә ай буйына түпәһендә беленеп торған йомшаҡ урын * '''ләүкә''' — мунсала эҫе һалып сабынған урын [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] m9htssefravbg48ztz9vfkgl5lxqtf0 0 4829 22463 22393 2020-07-26T06:37:20Z Akkashka 410 /* Мм */ 22463 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Мм == * '''мөһәш''' — кеше менән аралашмаған, ҡабаҡ та ҡалҡытмаған кешегә ҡарата әйтелә * '''мышар''' — миләш * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] lb7zm7msk6b984xe4wjogwvcynzqzrw 0 4830 22465 22464 2020-07-26T06:37:52Z Akkashka 410 /* Нн */ 22465 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Нн == * '''нәнәй''' — өләсәй * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] bzdr1egg9wo07wniehrbdytiqdo7tzr 0 4831 22395 22338 2020-07-25T10:03:07Z Akkashka 410 22395 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == ң == * * — [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 0xnjbo9mmq37oq0cpl20do2f6u5t4sp 0 4832 22477 22466 2020-07-26T06:52:26Z Akkashka 410 /* Оо */ 22477 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Оо == * '''оңҡот''' — * '''осҡалаҡ''' — артыҡ хәрәкәтсән, сая кеше [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] lvtptckvsr7u6ww12oocp5w54wco2nn 0 4833 22478 22467 2020-07-26T06:54:36Z Akkashka 410 /* Өө */ 22478 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Өө == * '''өлтәйгән''' — сәсе, мал йөнө ҡабарып торған саҡта әйтелә * '''өтәҫтәү''' — ҡаҙ, өйрәк һуйғанда, нәҙек, ваҡ йөндәрен сыра яндырып өтөү * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] lvm55vi84rwi8ywntsglmjlqcrsohxg 0 4834 22468 22398 2020-07-26T06:42:00Z Akkashka 410 /* Пп */ 22468 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Пп == * '''пыяла''' — быяла * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] bgi7p110fdv1r6q72xbdbyyhsq735zj 0 4835 22469 22399 2020-07-26T06:42:34Z Akkashka 410 /* Рр */ 22469 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Рр == * '''рәнжеш төшә''' — рәнйеү * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] b1ve80sbt7uo2j9j4rw4nh1ece7e301 0 4836 22663 22470 2020-08-02T03:47:35Z Guram52 494 22663 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Сс == * '''сәңгелдәк''' — бишек * '''сәйгүн''' — сәйнүк *'''себә''' (этте ҡыуыу ымлығы) - шал [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] sj26hye3xnzp2n63o9lr1gxisrh0f08 0 4837 22471 22400 2020-07-26T06:45:26Z Akkashka 410 /* Ҫҫ */ 22471 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ҫҫ == * '''ҫаламатҡы''' — тиргәш һүҙе, «һалбырап йөрөйһөң, эшлекһеҙ» тигән мәғәнәлә * '''ҫаҫыҡ''' — һаҫыҡ * '''ҫейҙек''' — һейҙек [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 6s9jynqa14s6o6lii2sgk6i2i8w7p3i 0 4838 22472 22456 2020-07-26T06:45:58Z Akkashka 410 /* Тт */ 22472 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Тт == * '''туҫтаҡ, аштау''' * '''таҫтамал, һөлгө''' * '''тубылғы''' — селек * '''тәгәс''' — сынаяҡ [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 7pcwapmal6b8cvzqeer3snt3juldz0b 0 4839 22474 22473 2020-07-26T06:47:57Z Akkashka 410 /* Уу */ 22474 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Уу == * '''уҡтау''' — уҡлау, туҡмас таяғы * '''урай''' — кеше сәсенең түпә тирәһендә үҫеш үҙенсәлеге [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 9c56ezp6ih6lc5jczeactajg8vqu89l 0 4840 22476 22403 2020-07-26T06:51:07Z Akkashka 410 /* Үү */ 22476 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Үү == * '''үңәс'''е өҙөлөп бара * '''үрҙәндәк''' — кәрәккәнгә лә, кәрәкмәгәнгә лә ҡыҫылып йөрөүсе башбаштаҡ кеше сифаты [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] b1lh1r8kwuh0natosrconw6fipigy85 0 4841 22479 22404 2020-07-26T06:55:52Z Akkashka 410 /* Фф */ 22479 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Фф == * '''фый''' итеп — шәп итеп үтеп китте * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] a6qiq550dupuumtdbd56mx8krgcmxec 0 4842 22405 22349 2020-07-25T10:19:22Z Akkashka 410 22405 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Хх == * '''хөштөмһөҙ''' — ҡиәфәте йә холҡо, ғәмәлдәре оҡшамағанда, әйтелә * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 7sq28gew38mtby99ft3v1bfvsud7hny 0 4843 22664 22480 2020-08-02T04:00:08Z Guram52 494 /* Һһ */ 22664 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Һһ == * '''һаптысай''' — кәстрүл * '''һелкәүес''' — тотош ағастан (1,5 м тирәһе) өңөп эшләнгән он һауыты * '''һеңдекәш''' — һылыуым, ҡәрендәш (хәрендәш) [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] mj7aimzmjxncsrh74bfog5tw8gle54l 0 4844 22407 22351 2020-07-25T10:22:08Z Akkashka 410 22407 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Цц == * * — [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] akt6fx5z4y7xytu0foau001z10bvk6q 0 4845 22408 22352 2020-07-25T10:22:58Z Akkashka 410 22408 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Чч == * * — [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 60bo3te08lg03oc9iwdrw6ujhfoz1kj 0 4846 22481 22430 2020-07-26T06:58:48Z Akkashka 410 /* */ 22481 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == == * '''шайвандаҡ''' — шаян, шәп бала тураһында * '''шапатай''' — теләһә нисек кейенеп, бер нимәне йыйыштырмай йәшәгән кеше тураһында * '''шардыуан''' — шарылдаҡ [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 6g2lf56gfh1zf1gajoh893qxwz5vrl2 0 4847 22410 22354 2020-07-25T10:25:58Z Akkashka 410 22410 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Щщ == * * — [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] kt6cxtqih91ngydoduzs6ur1uvp4fo6 0 4848 22355 2020-07-24T16:52:20Z ZUFAr 381 "{{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} * * Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙ..." исемле яңы бит булдырылған 22355 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 4a17he067vgj444b5zize8wmj91gd58 0 4849 22413 22411 2020-07-25T10:29:01Z Akkashka 410 22413 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ыы == * '''ытырғына''' — сикәнә * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] esiy8hb2onb7d60sw7hqe5baawelwa7 0 4850 22357 2020-07-24T16:52:41Z ZUFAr 381 "{{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} * * Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙ..." исемле яңы бит булдырылған 22357 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} * * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 4a17he067vgj444b5zize8wmj91gd58 0 4851 22412 22358 2020-07-25T10:28:21Z Akkashka 410 22412 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Ээ == * '''элдерәп бөткән''' — тотар ере ҡалмаған, ныҡ туҙған әйбер * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] eosie8win2hswrxv9mgofwb7h12rep0 0 4852 22450 22374 2020-07-26T06:19:24Z Akkashka 410 22450 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Әә == * '''әбей''' — атайыңдан йә әсәйеңдән өлкәнерәк ҡыҙ-ҡатынға күрше йә ситтән килгән өлкән йәштәге ҡыҙ-ҡатынға өндәшеү * '''әзәй''' — өләсәй [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] law706aq6yem68j8nzk7tmdpefe2b00 0 4853 22414 22360 2020-07-25T10:32:30Z Akkashka 410 22414 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Юю == * '''юлаҡ-юлаҡ''' — мәҫәлән, биҙәктәр һыҙат-һыҙат сиратлашҡанда йәки иҙән насар йыуылғанда, төрлө таплы эҙ ҡалғанда әйтелә * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] 3eg0ta4ha1v0v2qb7ykqcpp6f7rpvsf 0 4854 22482 22421 2020-07-26T06:59:43Z Akkashka 410 /* Яя */ 22482 wikitext text/x-wiki {{Башҡорт теле/Һүҙлектәр/Диалект һүҙҙәр}} == Яя == * '''ялданып''' — кемгәлер түләүле хеҙмәт атҡарыу * [[Категория:Һүҙлектәр:Диалект һүҙҙәр]] be9jlk598v877uizdoycaz9qelgze5u 0 4855 22441 22440 2020-07-25T21:56:16Z Guram52 494 22441 wikitext text/x-wiki '''Ҡоштар''' - ер йөҙөндә киң таралған йән эйәләре, хәҙерге ваҡытта донъяла 8600 төр ҡош тереклек итә, шуларҙың 720-һе Рәсәйҙә, 300 төрө Башҡортостанда теркәлгән. Был һан үҙгәреп тора. Рәсәй ҡоштары 18 отрядҡа, ә Башҡортостан ҡоштары 17 отрядҡа ҡарай. [[File:Гнездо трясогузки, свитое в почтовом ящике. Уфа. 2020.jpg|thumb|400 px| Аҡ сәпсек почта йәшнигендә ҡорған оя. 2020]] Йорт тирәләрендә, ауыл-ҡалаларҙа кешеләргә яҡын йәшәй торғандарын бөтәбеҙ ҙә таныйбыҙ: бер нисә төр турғай, сәпсектәр, күгәрсендәр, ҡарғалар, төйлөгәндәр, өйрәктәр, хәҙер инде аҡҡоштар ҙа күбәйеп бара. Яҙҙарын кәкүк тауыштары, былбыл ҡоштар һайрауы - тормошобоҙҙоң айырылғыһыҙ йәмле, ләззәтле бер өлөшө. Беҙ Өфө ситендә, үҙ йортобоҙҙа йәшәйбеҙ. Быйыл бер аҡ сәпсек почта йәшнигебеҙҙе оя ҡорорға һайланы ла ҡуйҙы. Балаларҙың атаһы гәзиттәрҙе тотоп килеп инде лә, аптырап: - Кемдер йәшник эсенә ваҡ ботаҡтар ташлап киткән ул, - тине. Почтаны аҙнаһына ике генә килтерәләр, шуға күрә 3 көн үткәс кенә ҡараныҡ та инде лапы-лопоноң байтаҡ йыйылғанын абайлап, берәй ҡош оя ҡорорға тотонғандыр тигән һығымтаға килдек. Ысынлап, матур ғына көлһыу-зәңгәрһыу ҡаурыйлы бәләкәй генә ҡош - аҡ сәпсек оя ҡора башлаған булып сыҡты. Сүп-сарҙы алып ташларға йәлләнек - ҡорһон инде ояһын, оҡшатҡас! Ҡоймаға ҙур ғына бер шыптыр тоҡсай элеп ҡуйҙыҡ, йәшниккә иһә почта ташыусы күрерлек итеп ҙур хәрефтәр менән ҡош оялай башлағанын, гәзит-журналды теге тоҡсайға һалырға кәрәклеген яҙып ҡуйҙыҡ. Алһыу шулай итте лә. Мәгәр ул отпускыға киткәс ваҡытлы эшләгән егет яҙыға ла иғтибар итмәгән, гәзит-журналды өҫтән тыҡҡан да киткән. Хәләлем гәзиттәрҙе өҫтән генә тартып сығарған-сығарыуын, мәгәр йәшниктең ҡапҡасы асылып киткән дә, унда томшоҡтарын ҙур асып ашарға һорап ултырған ҡошсоҡтар күренгән. Хәләлем бик борсолдо был хәлгә - кеше ҡағылһа, ҡоштар балаһын ташлай тигәнде ишеткәнебеҙ бар бит. Бик насар йоҡлап, иртәнге биштә үк йәшникте күҙәтергә сығып китте ул һәм күпмелер ваҡыттан шатланып килеп инде - сәпсектәрҙең ояға ем ташығандарын күргән. Сәпсектәрҙең ояны ҡалдырғанына ныҡлы ышанғас ҡына йәшникте астыҡ һәм таралып төшмәҫлек ныҡлы итеп һалынған ояны күрҙек. Уны иҫтәлеккә алып ҡуйҙыҡ та, йәшниктең өҫкө яғын ныҡлап йәбешетерп ҡуйҙыҡ - ҡоштар оя ҡорор урын табыр ул, ә беҙҙең йәшник элек башҡа урыныбыҙ юҡ. '''''Гүзәл Ситдиҡова''''' - ''https://vk.com/id144637633?w=wall144637633_22808'' Ул сәпсектәр ғәжәп әрһеҙ ҡош бит. Бер йылы күршеләр яғындағы ҡойма ҡыйшайғас Миҙхәт ҡапылда тимер торба менән терәтеп ҡуйҙы. Бер нисә көндән шул торбаға сәпсектәр инеп сығып йөрөгәнен аңғарып ҡараһам 5-6 йомортҡа ята. Бер йәйҙә өс тапҡыр бала сығарҙылар. 2-3 йыл шунда ояланылар. Һуңғы тапҡыр оҙаҡ оянан сыҡҡаны кренмәгәс барып ҡараһам, сәпсегем ҡанаттарын йәйеп, башын һәлендереп ята. Турғай үлеп ята тип илап ебәрҙем. Миҙхәт йүгереп килеп торбаны күтәреп ҡағып та ебәрҙе. Сәпсек осто ла китте, йомортҡалары ергә ҡойолдо. 2-3бөртөгөн кире һалған булдыҡ та ул, сәпсек кире килмәне. Әлеге ир ғәйепле булды, нишләп ҡулыңды ғына тығып ҡараманың тип мыжырға. Уның ҡулы ҡайҙан һыйһын нәҙек торбаға. Минеке һыйыр ине, ҡайҙан үҙемә тикшерергә, ир йомшар кәрәк бит. '''''Сарбиямал Ихсанова''''' ''https://vk.com/wall-36676061_261597?reply=261610'' [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] t8ss979xekd18ayl2uvj2rj2go1zmk3 14 4856 22427 2020-07-25T15:41:17Z Guram52 494 " [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Ҡоштар]]" исемле яңы бит булдырылған 22427 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Ҡоштар]] co8ojt75uewm56ldjrhrej5k2iiidn5 0 4857 22431 2020-07-25T17:30:31Z Guram52 494 "Кҽшҽ мҽнән аралашыу төрлөсә була.Бҽрәүҙәр мҽнән иркҽн көндәлҽк хәбәрҙәрҙҽ ир..." исемле яңы бит булдырылған 22431 wikitext text/x-wiki Кҽшҽ мҽнән аралашыу төрлөсә була.Бҽрәүҙәр мҽнән иркҽн көндәлҽк хәбәрҙәрҙҽ иркҽн һөйләшһәң дә ,төпкө аҡыл мҽнән сҽрҙәрҽңдҽ асып һалмайһың.икҽнсҽләрҙҽ тыңлауы күңҽллҽ,әйтҽрһҽң һәйбәт китап уҡыйһың , бөтә хәлдәр мҽнән хәбәрҙар булаһың ,күңҽл дә асылып ҡала.Ә өсөнсөләрҽн тыңлау түгҽл,ҡасыу яғын ҡарайһың ,бөтә булмышыңды һурып алғандай.Һәм шулай уҡ кҽшҽ ҡолағына артыҡ салындырмай һөйләгән һүҙҙәрҙҽ лә ишҽтҽргә тура килә. Бала саҡта ишҽтҽргә яҙған һөйләшҽүҙәрҙҽ бәйән итмәксҽ ,хәҙҽргҽләр мҽнән бәйләп аңлатырға тырышып ҡарайым әлҽ. Әсәйҽмә килгән сауыҡ ҡына инәйҙҽң урыҡ-һурыҡ һөйләгән һүҙҙәрҽнә ҡолаҡ һалдым: -Үҙҽм дә аптырағандан килдҽм Һылыубикә,шул әмәлдҽ ҡыланып ҡарайыҡ әлҽ.Йәшәгәндәрҽнә нисә йыл булып киттҽ,балалары юҡ бит һаман.Рәт-сиратын бҽләһҽң бит. -ҡоҙаларыңдың минҽ өнәмәгәнҽн бҽләһҽң бит.Тығылмайым кҽшҽ тормошона .Әллә нимә тиҽрҙәр ,аҙаҡ бөтә ғәйҽптәрҽн миңә һылтарҙар ,ҡуй булышмайым. -Бҽләм.Әлҽ шуға ла лафкаға килҽү һылтауы мҽнән сығып һҽҙгә индҽм. Улай йәшәү йәшәүмҽ,тупылдатып бала һөйөп рәхәтләнмәгәс.Кҽйәүҙҽң дә тҽл-тҽшҽ күрҽнә башланы.Бүрҽ ауыҙынан сығарыу күптәргә килҽшә бит, әмәлләп ҡарағанда.Өйрәтһәң үҙҽм дә үткәрҽрмҽн. Бүрҽ ауыҙынан кҽшҽнҽ нисҽк үткәрҽүҙәрҽн тыңлау ҡыҙыҡ булһа ла, кҽшҽ хәбәрҽн балаларға тыңлап тороуҙы әсәйҽмдҽн килҽштҽрмәгәнҽн бҽлгәнлҽктән ,сығып китҽргә тура килдҽ. Күршҽ ауылдан килгән алыҫ туған тҽйҽшлҽ инәйҙҽң һорауын әсәйҽм нисҽк үтәгәндҽр,бәлки инәй үҙҽ атҡарғандыр йолаһын ,әммә байтаҡ ваҡыттан һуң күлдәклҽк тауарҙы Бибисара апайымдың бәпҽс бүләгҽ тип күрһәткәнҽн иҫләйҽм.Шулай уҡ өйҙә бүрҽ ауыҙы булғанлығын да хәтҽрләмәйҽм, бәлки ҡулдан -ҡулға күсҽрҽп йөрөткәндәрҙҽр. Тҽгҽ саҡта инәй йәһәтләп сығып киткәс әсәйҙән һораштым шулай ҙа бүрҽ ауыҙы тураһында.Башҡорт һүҙҽ баш бүрҽ һүҙҽнән алынғанын,бүрҽ ҡот килтҽрҽүсҽ икәнлҽгҽн ,илаҡ балаларҙы,сырхау тыуған бәпҽстәрҙҽ,шулай уҡ балаға уҙмаған ҡатындарҙы бүрҽ ауыҙынан үткәрҽү йолаһы барлығын яҙа-йоҙа аңланым.Ә бүрҽ ауыҙынан нисҽк үткәрҽүҙҽ гҽнә ҽнтҽкләп һорашмағанмын. Байтаҡ йылдар үткәс ҡәйнәм мәрхүмәгә лә килҽндҽң балалары гҽлән төшөп торғанға бүрҽ ауыҙынан үткәрҽп ҡарарға кәңәш иткәйнҽ.ҡәйнәм үҙҽ булышмаҫҡа ,ә ҡоҙағый мҽнән кәңәшләшҽп эш итҽргә фҽкҽр төйнәнҽ. Был ваҡиғаны йылдар үтҽү мҽнән онота ла башлағанмын икән.Әлҽ Үргҽ Яйыҡбай ауылында булғанда Нурулла ҽҙнәй һунар мажараларын һөйләгәндә иҫкә төшөрҙөм.Үҙ ваҡытында ҽтмҽш һигҽҙ бүрҽ, ун һигҽҙ айыу алған һунарсы, элҽккҽ тип әйтҽргә тҽл дә әйләнмәй, бүрҽ һуйғанда кҽмгә бүрҽ ауыҙы кәрәк, алдан уҡ әйтҽп ҡуялар инҽ тип хәтҽрләнҽ. Уның өсөн бүрҽнҽң ирҽнҽн уратып ҡына ҡырҡып алалар.Унан һуң биҙҽрә төбөнә яйлап ҡына кирҽп кҽйҙҽрә барып,киң ауыҙына тиклҽм кҽйҙҽрәләр.Шул килҽш кибҽп ҡатырға тҽйҽш.Үткәрмә рәүҽшҽндә сҽпрәккә төрөп тҽккәс ,ҡулланыуға әҙҽр.Ә олораҡ ҡатындарға бүрҽ ирҽнҽн яҫыраҡ киҫҽп, тағы ла өҙмәй гҽнә уратып тҽләләр икән.Кипкәс өҙөлөп тәләфләнмәһҽн өсөн үткәрмә билдҽгҽнә эскә ҡалдырып тҽгҽп ҡуялар.Өҙөлмәй тартылғаны хупланалыр күрәһҽң ,был эшкә бик һирәктәр гҽнә тотонғандар.Кҽмдҽр һатыр өсөн, йәки кҽмдҽңдҽр һорауы буйынса килҽп алдылар тип хәтҽрләнҽ Нурулла ҽҙнәй.Кҽшҽ араһында артыҡ һөйләнҽлмәй торған ырымды бәлки кҽмдҽр хәтҽрләйҙҽр ҙә ,ҡулланалыр ҙа . Уның һөйләүҽ буйынса бүрҽнҽң бүтән өлөштәрҽнә лә заказ биргәндәр икән.Екатҽринбуг ҡалаһынан башын , инә бүрҽнҽң ҽнҽс ағзаһын , аҙау тҽштәрҽн килҽп алғандар.Төрлө магия өсөн тип аңлаттылар.Гөнаһы үҙҽгҽҙгә булһын тип бирҙҽм индҽ тинҽ. Бороңғо башҡорт ҡәүҽмдәрҽ араһындағы бороңғо йолалар онотола бара.Яҙмамдағы тҽлгә алған ҡатындар хәҙҽр тупылдатып бҽрҽһҽ ҽйән-ҽйәнсәрҙәрҽн һөйһә, икҽнсҽһҽ биш уландарын үҫтҽрә.Бүрҽ ауыҙынан үткәрҽү бәлки күп балаларҙы ауырыу -сырхауҙарҙан һаҡлағандыр, ырыу ҡотон арттырғандыр. '''''Азалия Исрафилова''''' - ''https://vk.com/wall-36676061_266655'' [[Category:Йолалар]] 5syxc58lf1425e43bgmqvqgb61xxva5 0 4858 22657 22610 2020-08-01T16:37:10Z Guram52 494 22657 wikitext text/x-wiki * [[Көләмәстәр/Изоляция ти торғас...|Изоляция ти торғас...]] * [[Көләмәстәр/Скулкә убил|Скулкә убил]] * [[Көләмәстәр/Матай|Матай]] * [[Көләмәстәр/Башыма ултыртайыммы?|Башыма ултыртайыммы?]] * [[Көләмәстәр/Әллә ҡашын йолҡҡан инде|Әллә ҡашын йолҡҡан инде]] * [[Көләмәстәр/Белһә, Ильяс беләлер...|Белһә, Ильяс беләлер...]] * [[Көләмәстәр/Миңдәхмәт быуай мәҙәктәре|Миңдәхмәт быуай мәҙәктәре]] * [[Көләмәстәр/Дипломһыҙ...|Дипломһыҙ...]] * [[Көләмәстәр/Асығып киткәнһеңдер|Асығып киткәнһеңдер]] * [[Көләмәстәр/Флүрҙең плащы, Шаһиҙың ботинкаһы...|Флүрҙең плащы, Шаһиҙың ботинкаһы...]] * [[Көләмәстәр/Йылы окрошка килтерегеҙ...|Йылы окрошка килтерегеҙ...]] [[Категория:Көләмәстәр]] nmabfs8dr858xiuh61mdvpud6yso2my 0 4859 24795 22437 2023-02-18T16:32:07Z Aidar254 420 24795 wikitext text/x-wiki '''''Зубаржат Суфьянова''''' Минең исемем Зөбәржәт.Был исемде миңә абыстай оләсәйем ҡушҡан. Ә яратмай инем был исемде, хатта егеттәргә икенсе исем әйтә лә китә инем Шулайтып минең исемдәр хатта күбәйеп китте. Ярай әле Мостай ағайыбыҙ "Ай тотолған төндә " трагедияһын яҙҙы һәм минең исем реабитацияланды. Модаға инеп китте. Һеңлемә "Таңсулпан " драмаһынан исемде яратып ҡуштырҙым. Мәрхүм һеңлемдең исеме Гөлбәзир ине. Абҙаҡта Сибай театры "Салауат "ты ҡуйған төндә тыуғайны туғаным, Салауаттың ҡатыны Гөлбәзирҙең исемен ҡуштырҙы әртис Ҡәйүм Хөсәйенов ағайым. Иң бәләкәй ҡустым Мирзахан ине.Ул инде ауылыбыҙҙың мөәзине исеме. Бына ниндәй данлы матур исемдәр ҡушҡандар беҙҙең ғаиләлә. Был традиция әле лә дауам итә. Әнүәр, Тимур, Сабир. Самира минең ейән бүләләрҙең исеме. Ә инде минең исемгә килгәндә, хәҙер яратам инде.Урыҫ араһында йәшәһәм дә, урыҫ балаларын уҡытһам да бе ваҡытта ла исемде боҙорға рөхсәт итмәнем. Ыҙалай ыҙалай бер өйрәнеп алалар ҙа ғүмер буйв онотмайҙар өлкән ағайҙар. Мин уларҙыҡын бутап бөтәм, әулар үҙҙәре төҙәтеп ҡуялар ҙа минекен дөп - дөрөҫ әйтеп өндәшәләр. Шуға ла рәхмәт одәсәйемә ошо ҡатмарлы исем өсөн. '''''Аиша Юсупова''''' Мин үҙ исемемде яратманым, әбейҙәр исеме ҡушҡандар тип ояла инем.Йәшерәк саҡта алыштырырға кәрәк булған да бит, шул комплекс ғүмер буйы оҙатып йөрөнө.Исемем нимә аңлатҡанын беләм. '''''Вазифа Сайфуллина''''' Мин дә исҽмҽмдҽ яратмай инҽм؛ Донъяла булмаған исҽмдҽ ҡушҡанһығыҙ тип әсәйҽмдҽ аптырата торғайным؛ Тик әсәйҽм؛ минҽң хужалығым булманы исҽм атарға؛ ана ҡартәсәйҽң ҡушты тинҽ؛ Шунан бҽр ваҡыт күршҽ ауылға ҡунаҡҡа барҙым؛ ҡыҙҙар мҽнән уйнап йөрөһәк؛ бҽр әбҽй эргәмә килҽп торҙола ؛ аһ һин минҽң аҙашым икәндә баһа тҽйсҽ؛ Мин аптырап киттҽм؛ шундай өлкән кҽшҽ Вазифа исҽмлҽ булғас؛ ул боронғо исҽм икән ؛ ундай исҽмдәр бар икән тип тынысландым؛ Ҡыҙымдың исҽмҽ Гүзәл؛ Бҽҙ үҙҽбҽҙ ҡушманыҡ؛ мин роддомдан ҡайтыуға ҡайнымдарҙан тҽлҽграмма килҽп төшкән؛ Гүзәл ҽйәнсәрҽбҽҙ мн ҡотлайбыҙ тип؛ эй иптәшҽм пыран заран килдҽ؛ аҙым һайын шул исҽм тип؛ ә мин уларҙыҡы закон тип ؛ св о рожд яҙҙыртым '''''Раиса Узянбаева''''' Исем есемгә тап килә,тиҙәр.Бәлки,исем хужаһы ла,үҙ исеменең мәғәнәһен аҡларға тырышып,шундай характер,сифатҡа эйә булып китәлер.Минең исемемдең ғәрәпсәнән тәржемәһе-башлыҡ,етәксе.Мәктәптә уҡығанда отряд,дружина советы председателе,комсорг,юғары уҡыу йортонда бер нисә йыл староста,ә хеҙмәт йылдарымда класс етәксеһе,мәктәп ,мәктәп-ара методик берекмәләр етәксеһе булыуҙан уҙа алманым.Әммә бер ҙә үкенмәйем. '''''Лейсан Юсупова''''' Минең исемем Ләйсән. Әсәйемдең (Нажиә Игеҙйәнованың) китабы геройы исеменә тап килеүе осраҡлы түгел. Шулай ҙа ҡыҙыҡ : мин үҙемдән йәшкә олораҡ Ләйсәндәрҙе белмәйем. Бер ҡасан да Ләйсән инәй, Ләйсән әбей , тип өндәшергә тура килмәне. Тарихсы булараҡ архивтарҙа эшләргә тура килде студент саҡтан уҡ, "Ревизские сказки" уҡыным, бер ҡайҙа ла был исем осраманы. Тимәк , исем боронғо түгел. Йәки онотолоп , 20 быуатта ғына тергеҙелгән... ''https://vk.com/club36676061?w=wall-36676061_264518'' [[Категория:Башҡортса]][[Категория:Китаптар]] oj3g6q81k3m629hdyilc14jy8lsdseg 0 4860 24541 22442 2022-09-23T16:28:36Z ZUFAr 381 added [[Category:Халыҡ медицинаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24541 wikitext text/x-wiki * ''50-60 йәштән һуң ҡайһы бер кешеләрҙең ҡул һәм аяҡ бармаҡтары ойой. Был күренеш ҡан тамырҙары менән бәйле.'' '''Дауалау курсы''' Кискә табан 1/3 cтaкaн етен орлоғона 1 л һыу ҡойоп, ҡайнатырға һәм 2 сәғәт һыуҙа '''мунса'''ла тотҡан. Төн сыҡҡансы, төнәтергә кәрәк, ә иртән уны һарҡытырға кәрәк. Яҡынса 850 мл әсе шыйыҡса барлыҡҡа килә. Уны 5 көн эсер кәрәк: иртән ас ҡарынға 1/3 cтaкaн һәм кисен ашар алдынан. Файҙаһы тейһен өсөн, был кеҫәлде 15 көн ҡулланырға кәрәк. Өс айҙан курсты тағы ҡабатларға. Kүреүегеҙсә, ҡан тамырҙарына һәр кем үҙе ярҙам итә ала. Бының өсөн түҙемлек һәм сыҙамлыҡ кәрәк. Һөҙөмтә оҙаҡ көттөрмәҫ — һеҙ үҙегеҙҙе яҡшы тойорһоғоҙ һәм шулай уҡ матур күренерһегеҙ. [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] smhv3bxsfwz59t7my3qf3aknvqrrbba 0 4861 24784 22484 2023-02-15T18:29:59Z Aidar254 420 24784 wikitext text/x-wiki ''Миңһылыу Абдуллинаның'' '''Башҡорт ҡатын-ҡыҙы''' төркөмө ойошторған '''Минең тормошомда эскелеккә урын юҡ''' конкурсында ҡатнашҡан әҫәрҙәре == Аҡ әбей бәйете == <poem>"Беҙ дүрт бала үҫтек әсәй менән Һәм үҫмәнек иркә ҡосаҡта..." Ниңә, әтеү, яндыраһың, энем, Ер тамуғы тигән усаҡта?... Һинең өсөн оҙаҡ көрәштек беҙ Яратыу хисе көслө вә тиңһеҙ. Ғорурлыҡтар йыһандай ҙур ине - Хәҙер баҙлап яна битебеҙ. Төшөп ҡалғандарҙан түгелһең дә - Уны һәләк һәйбәт аңлайбыҙ. Бөгөн килеп, ниңә ҡылығыңдан, Кешегә сер бирмәй, баҙайбыҙ. "Мөғжизә! Дүрт балам - дүрт таған, Өсөнсөһө - улым, алтын нур! Үҫеп етһәң, ҡыҙ туғандарыңа Таяныс вә ныҡлы терәк бул!" Атай булды ирҙәрсә талапсан, "Иркәләтте" шай улыҡайын әсә. Тәмле һүҙле булыр тигәндер ҙә - Улының теле ағыу сәсә. - Юҡ! Юҡ! Һәйбәт минең туғанҡайым, Ниндәй себен уны тешләгән? - Себендең дә хә-тә-ре, зә-һә-ре?! Көнө юҡ бит уның эсмәгән... - Яҡшыға өгөтләй апай-һеңлем, Күҙҙән төшмәҫ кәрәк, оятһыҙ, "- Шундай уйҙар үтмәйме башыңдан? Ниңә булып киттең хаяһыҙ? - Әллә килен, кәләшең, моңһоҙмо? Наҙлы һүҙҙәр таба белмәйме? Гел арҡыры тороп, тупаҫ бысҡы кеүек, Күңелеңде һинең өйкәйме? Һатып алып ағыуҙы һин эсмә, Кәрәк булыр һаулыҡ, тыңласы: - Көн сыҡҡандай мейеңтаҙарыныр - Күрәләтә аҡылың юймасы. Төҙәлергә тырыш, бик ныҡ уйлап, Саманан аштырма, туҡтасы! Бул әле һин балаҡайҙарыңа Ышаныслы донъя тотҡаһы. Күҙеңде ас: Тормош шундай матур! Төҫтәренән күҙҙәр ҡамаша. Абруйлы бул, йәш сағыңдағыса, Йәшә үҙебеҙсә, башҡортса. Йәшә оҙаҡ, туған йәнле булып, Һәм бул киң күңелле, мул ҡуллы! Апай-һеңлеләрең ҡыуандыр һин - Булырһың халҡыңдың да шәп улы</poem>. == Керле донъя пакланһын == Тәбиғәткә яҙ һулышы ингән. Тауҙағы ҡар ҡатламы урыны-урыны менән батып киткән, соҡорланып өңөлгән — ҡар керләнгән аҡ ашъяулыҡты хәтерләтә. Ботаҡтары яланғас ҡайын, уҫаҡ һәм миләштәр араһында күркәмлегенә маһайып баҫҡан йәшел шыршылар йылт-йылт артта тороп ҡала. Тау башынан елдереп төшөп килгән еңел машинала өс кеше. Руль артында утыҙҙан уҙған ир-егет — Рәзиф. Кейәү кеше. Уның эргәһендә ҡатыны Гөлниса. Ҡотло аҙ комплектлы мәктәбе уҡытыусыһы. Йыйыштырыусы ла, ҡаҙанлыҡ яғыусыһы ла, ҡарауылсы ла. Машинаның артҡы урындығында — Кәтибә апай. Ҡырҡ йыл буйы балалар уҡытып, былтырҙан пенсияла. Ҡаланан ҡайтып киләләр. Бына Сауылдыҡҡа еттеләр... «Сауылдыҡта замана ҡуптарып уйнай торғайныҡ бәләкәй саҡта. Ҡыш көнө ағас саналарҙа, Әбделғәни бабай яһап биргән саңғыла шыуа торғайным. Йәй етте ниһә еләк йыя инек. Ике тотҡосона бау бәйләнгән бәләкәй һаптысайҙы яртылағас, үҙебеҙ менән алып килгән шәкәр ҡомон, ҡаймаҡты еләккә ҡушабыҙ ҙа, һындырып алған ботаҡ менән иҙеп, болғайбыҙ. Шул тиклем тәмле була, телеңде йоторлоҡ, хәҙерге йогурттарың ары торһон. Сауылдыҡтан үргә бер аҙ барһаң, Кәҫтетүбәгә барып сығаһың. Унда инде көртмәле емерелеп уңа,» – тип хәтирәләргә бирелеп килгәндә, Йәмдешишмә эргәһенән үтеп, Саған күперенә лә еттеләр. Әйләнеп ҡараһа, Йәмдешишмә яғынан ике кеше килгәнен күрҙе. Рәзиф кейәүе машинаның тышын таҙаларға булғас, атлай торорға булдылар. Әсәле-ҡыҙлы ауыл осондағы юлға боролдоҡ ҡына тигәйнеләр, йәмһеҙ дөбәләшкән тауышҡа ирекһеҙҙән боролоп ҡаранылар — Бәй, былары кем тағы? – тип һораны Кәтибә. — Юҡҡа иғтибар итмә, әсәй. Үргөс урамы эскеселәре. Инәле-уллы етәкләшеп эсеп йөрөйҙәр шулай, әҙәм көлдөрөп. — Йәмдешишмә буйынан киләләрҙәһә?!.. Ҡулдарында күнәктәре лә бар шай… Кәтибә апайҙың таныш һынын шәйләнеләр, ахырыһы, туҡтап ҡалдылар. Ҡатын-ҡыҙ ишараты хатта арты менән әйләнеп баҫты. Ҡулдары менән кеҫә тирәләрен ҡапшап, нимәлер эҙләгән булып ҡыланды. — Һине күргәс, туҡтанылар. Ояла белә икән дә. Атлайыҡ. Әллә ни ишетеүең бар ундайҙарҙан,– тине Гөлниса. ...Үҙәге өҙөлөп киткәндәй булды, күңеле ярһыны, өгөтләп, кәңәштәр биреп, йәштәрҙе тайғаҡ юлдан ҡурсаларға өйрәнгән уҡытыусының. Күрше Ҡомалаҡ ауылына бишенсе кластан башлап йөрөп уҡый торғайнылар элек, сөнки үҙҙәрендә, Аяҙбашта, башланғыс мәктәп кенә ине. Йәйәү йөрөп, ыҙа сигеп йөрөгән замандарҙа зәңгәр күҙле, бөҙрә сәсле, аҡ йөҙлө, яңғыратып көлөп ебәрә торған сая Зөлхизәнең шундай көнгә ҡалырын башына ла килтерә алмаҫ ине. Эскелек шундай ғибрәт төҫ алыр, ир-ат ҡына түгел, хатта ҡыҙ-ҡатын да иҫереп урам буйлап йөрөр, тәмәке тартыр тигән уй хатта мөмкин дә түгел ине. Ғәлиәскәр бабай, ҡарт булһа ла, балаларының ҡайтырын көтөп, талпынып торҙо. Күңелһеҙ уйҙарға бирелеп килгән Кәтибә, ҡапҡа алдында уң ҡулын ҡаш өҫтөнә ҡуйып, алға ынтыла биреп баҫып торған атаһын күргәс, балаларса хисләнеп китте. Йүгерә-атлай, хатта Гөлнисаны уҙып китеп, ҡәҙерле атаһын ҡосағына алды. Ғәлиәскәр ағай, ғәйрәте һәм дәрте ташып торған хәстәрлекле, наҙлы атай булды: ҡыҙҙарын да, улдарын да бер тигеҙ күреп, яратты. Кәрәк саҡта талапсан да була белде. Белем алырға бик етди өндәне. — «Шәп самауырҙы» ҡуйғайным. Әле һүндереп торҙом. Тағы йылытайыҡ,– тип өлтөрәп йөрөй олатай. Түр яҡҡа өҫтәл әҙерләнеләр. Сәйҙе тәмләп эсеп бөткәс, Гөлниса, ҡашыяҡты йыуып, һауыт-һабаны сервантҡа урынлаштырҙы. Матур эре сәскәләр төшөрөлгән япмалар ябылған диванға Кәтибә менән Гөлниса ултырҙы, түрге тәҙрәләргә ҡаратып ҡуйылған ике креслола олатай менән Рәзиф урын алды. — Шөкөр, Зиннәтем эргәмдә, киленемдең яҡты йөҙөн күреп, тәмле ашын ашап ҡыуанам. Тирәкленән Хәтифәм менән Арыҫлан кейәүем йыш килә. Керемде, иҙәнемде йыуып, өйҙө аҡлап, түбә таҡтаның саңын һөртөп, ялтыратып ҡайтып китәһегеҙ. Ризамын, йәнекәйҙәрем! Ҡыҙым, ейәнсәрем, Ҡатын-ҡыҙҙар байрамы менән ысын йөрәктән ҡотлайым һеҙҙе. Әсәлек дәрәжәһен лайыҡлы тотоғоҙ, оҙон ғүмерле булығыҙ. Балаларығыҙҙың уңыштарына кинәнеп йәшәргә яҙһын! Гөлниса, олатаһының сүгеп киткән кәүҙәһенә ҡарап ултырҙы ла, ике тиҫтә йыл элек кенә Сибәр апаһы менән Сөнәғәт еҙнәһенең туйында уның еңел генә итеп бейегәне һәм өләсәһе менән олатаһының йәштәрҙе матур итеп йырлап ҡотлағандары күҙ алдына килде. — Олатай,был фотоғыҙҙы төшкәндә һеҙгә нисә йәш ине? — Кәтибә минең алтмыш йәшемә һуғыш һәм хеҙмәт йылдарым тураһында бик эстәлекле альбом биҙәгәйне. Шунда тәүге биткә ҡуйылған ул фото. Пенсияға киткән йылды, Еңеүҙең ҡырҡ йыллығы уңайынан ауыл клубына байрамға саҡырғайнылар. Шунда фотоға ла төшкәйнек. Кәфиә ҙурайттырып та ҡуйған икән. Көндө төнгә ялғап баҫыуҙан ҡайтмай йөрөгәс ни, шуны ла белмәгәнмен дә. Кәфиә үлгәс, комод тартмаһынан табып алдым. Гәзиткә урап ҡәҙерләп һалып ҡуйған булған. Элек бит йәш саҡта төшкән фотобыҙ ғына эленеп тора ине стенала. — Эйе, олатай. Ул фотола һеҙ икегеҙ ҙә, ҡалаҡҡа һалып йоторлоҡ сибәрһегеҙ. — Шулайын шулай, ул рәсем татлы-баллы мәлдәр шаңдағы һымаҡ. Эйе, өләсәйеңдең ҡурсаҡ кеүек матур сағы ине. Мин дә һәйбәт үк инем... Ә бына был рәсем ысынбарлыҡтың үҙе. Беҙ бында биш баланың ата-әсәһе. Был осор — тәрбиә емештәребеҙҙе күреп, ҡыуанып, ғорурланып, арҡаға арҡа терәп йәшәгән дәүеребеҙ иҫтәлеге. Иркәмде һаман тере тип тоям, ултыра торғас, уның менән һөйләшеп алам, кәңәшләшәм. Уйһыҙ һөйләшеп ултырғанда, Ғәлиәскәр бабай ҡапыл тороп баҫырға итте лә кире ултырҙы. Тәҙрә аша нимәлер күреп, бүлмә уртаһында ултырған түңәрәк өҫтәл ҡырына барып тотондо ла, уң ҡулын маңлайына ҡуйып: — Эй, байғоштар! Аслыҡ көҫәп йөрөйҙәр, туҡ тормоштоң ҡәҙерен белмәйҙәр, — тип көрһөндө. Уң ҡулын өҫкә күтәрҙе лә, кинәт аҫҡа төшөрҙө, хәлһеҙләнгән кеүек урынына ултырҙы. Йөҙөнә бойоҡлоҡ күләгәһе ятты. Йыйырсыҡтары тәрәнәйҙе, ирендәре нәҙегәйеп ҡымтылды, бер аҙ ғына көмөрәйеп торған ҡырлас танау япраҡтары дерелдәне. Өйҙәгеләр ҙә был күренеште күҙәтә ине. — Беҙ баяғы күргәйнек уларҙы күпер төбөндә — тине Кәтибә, тулҡынланып. Зөлхизә менән өлкән улы Илнар, аҡһай-түңкәрелә, Үргөскә китеп баралар ине. — Элек Зөлхизә апай менән Мираҫ ағай, ҡыҙмаса көйө, клубҡа йөрөргә ярата ине. Мираҫ ағай бигерәк оҫта итеп гармунда уйнай. «Бына шул Зөлхизә апайығыҙҙы яратам инде. Беҙ бит, мин армияға киткәнсе, өйләнештек, — тип һөйләп ала Мираҫ ағай, гармунын тындырып, ял иткән арала. ...Юҡ бит миңә яратҡан эшемдә йөрөргә мөрхәт бирмәне. Клуб мөдире инем бит мин. Артыҡ ныҡ яратыуы микән, көндәште ул мине. Әле булһа бына эргәһенән ебәрмәй. Гел бергә йөрөйбөҙ, айырым йөрөгән юҡ». Ысынлап та, ире тәмәке тартырға сыҡһа ла, Зөлхизә апай, күҙ яҙҙырмай эйәреп сыға, тотам да ҡалмай ине. Шунан тағы эйәртешеп килеп керәләр. Беҙ ни оло кешеләргә: «Ҡайтығыҙ бар, ялҡыттығыҙ», — тип ҡыйып әйтә алмайбыҙ. Йә беҙҙең йәштәге егеттәр араһында, әмәлгә ҡалғандай, береһе бер гармунда уйнамай. Тик кассеталарға яҙылған замана көйҙәренә генә бейей торғайныҡ бит инде. Ә Мираҫ ағай, онотолоп китеп, еренә еткереп, дәртле итеп уйнай бейеү көйҙәрен, яғымлы тауышы менән моңло итеп йыр ҙа һуҙып ебәрә. — тип хәтерләне Гөлниса. — Эйе, бик әртис заттар улар, һәр береһе йырсы, һәр береһе бейеүсе тип әйтһәң дә була, — тип һөйләп алып китте Ғәлиәскәр бабай. — Уҡыуға ла зирәк нәҫелдәр. Минең менән тиңдәш Хәмит исемле бер ағалары бар ине. Һуғышта вафат булып ҡалды. Зайнатып йырлай торғайны, ул йырлаһа, тәҙрә быялалары земберҙәп китер ине. Гармунда уйнаһа, бармаҡтарына күҙ эйәрмәҫ ине. Бейергә төшһә — һөйәкһеҙ инде. Хәмиттең, Балтик буйын азат иткәндә, батырҙарса һәләк булғанын аҙаҡ белдек. Наградаһын — беренсе дәрәжәле Ватан һуғышы орденын — Еңеүҙең утыҙ йыллығын байрам иткәндә, ағаһы Миңдеғәлимгә бирҙеләр. Шымып ҡалдылар, һәр кем үҙ уйына китеп, байтаҡ ҡына ултырҙылар. Тынлыҡты Кәтибә боҙҙо: — Атай, ә Зөлхизә ниндәй ине! Ут бөрсәһе бит! Нәсимә апай менән Ғарифулла ағай беҙҙең йәнәштә бесән саба торғайны. Зөлхизә малай урынына эшләр ине: алдын киң алып тороп саба, кәбәнде, тейендәй етеҙ өйөрөлөп, баҫа. Күбә тарттырһынмы, ат эсерергәме, сәй ҡайнатырғамы — бар ергә лә шул Зөлхизә өлгөрә. Мираҫ армиянан ҡайтҡас, ауылдағы иң күркәм өй һалып керҙеләр. «Таҙа йәшәй, бөхтә тотона», — тип, Зөлхизәне маҡтағандарын йыш ишеттем. Илнарҙары мәктәптә яҡшы уҡыусылар рәтендә ине, буғай. Күҙ тейҙеме икән уларға?” — Һин уҡытманың микән Илнарҙы, әсәй? — Юҡ, мин Зөлхизәләрҙең кесе улдары Илмирҙе уҡыттым. Ул ваҡытта Ҡотлонан йөрөп эшләнем. Мираҫтарҙың ейәне Динисты ла уҡыттым. Бик итәғәтле, һөйкөмлө малай булды. Илнарҙың тамаҡҡа һалырға ярата башлағаны тойола ине. Атаһы менән бергә йөрөп кәсеп иттеләр бит. Шунда эскәндәр инде. Килен кеше, ҡала ҡыҙы булһа ла, тырышып ҡына донъя көткәнгә оҡшағайны. Исеме бер төрлө ят ине. — Виола шикелле. Ял көндәре, каникулдарҙа, байрамдарҙа өләсәләренә ҡунаҡҡа килә торғайны. Шунда танышҡандарҙыр. — Ә Зөлхизә менән Мираҫ айлап эсә башлағайнылар ул саҡта. Мин ауыл советы эргәһендәге ҡатын-ҡыҙҙар йәмғиәте рәйесе инем, райсовет депутатымын да. Үҙҙәре менән өйҙәренә барып һөйләшергә тура килде, совет ултырыштарына ла саҡыртып һөйләштек бер-нисә ҡабат. Оялған, үкенгән кеүек булдылар, төҙәлергә һүҙ бирҙеләр хатта. Зөлхизә шул саҡта бер-ике йыл эсмәй алды. Ҡатыны эсмәгәс, Мираҫ та бынамын тигән булып китте. Малдары ишәйҙе, бәрәңге-кәбеҫтә күпләп ултыртып, ҡаҙ-өйрәк үҫтереп, тормоштары бөтәйеп киткәйне. Мине аят ашына ла саҡырғайнылар. Зөлхизә, миңә рәхмәттәр әйтеп, күстәнәстәр биреп, ололоҡлап оҙатҡайны. Кәтибә, хәле бөткәндәй, бер аҙ тынып торҙо: — Ә бөгөн күпер төбөндә уны меҫкен хәлдә күргәс, ҡойолоп төштөм. Хәҙерге мул тормошта ла шундай күңел төшөнкөлөгө булыр икән дә. Мираҫтың фажиғәле үлеменән һуң да туҡтарға була ине. Ниндәй татыу булдылар! Һоҡланғыс ине бит. «Хәҙер, исмаһам, улың өсөн көрәш, тартып ал уны эскелек һаҙлығынан», — тип баш ватам. Нимә етмәй, нисек аңларға быны? — тип аяғүрә баҫты Кәтибә. — Рухтары ныҡлы түгел, оло маҡсаттары, ынтылыштары юҡ, — тине Гөлниса. — Атай, — тип өндәште Кәтибә, Ғәлиәскәр бабайҙың ҡаршыһына ултырып, — һин беҙгә, иҫеңдәме, һөйләй торғайның, күҙ йәше аралаш һөйләй инең, Мираҫтың олатаһы Солтанғәле мулланы, кулак мөһөрө тағып, бар мөлкәтен тартып алып, ауылдан һөргәндәрен. — Эй, ул заманды һөйләмәгеҙ ҙә инде. Мин бик бәләкәй генә инем әле. Иҫемдә ҡалған, уларҙың биш мөйөшлө өйө Ҡаштаҡ башында бейек булып, буятылған тәҙрә йөҙлөктәре менән күҙҙең яуын алып ултыра торғайны. Хужалыҡтары шәп булды. Лавка тоттолар. Ете улы, бер ҡыҙы бар ине. Аҙаҡ өйҙәрендә мәктәп астылар. Беҙ шунда уҡып йөрөгән булдыҡ. Мин шул өйгә яҡынлашһам, үҙемде ғәйепле кеше һымаҡ тоя инем. Сөнки беҙ, тиҫтер малайҙар менән, уларҙың мөлкәтен талағандарына ирекһеҙҙән шаһит булғайныҡ. Элек гел ялсылыҡтан башы сыҡмаған сатан Иҙрис менән шаталаҡ Мөбинә, мулла абзыйҙың ҙур һандығын һөйрәтеп алып сыҡтылар ҙа, тимер биҙәкле ҡапҡасын шар асып, затлы биҙәүес әйберҙәрен: һағалдырыҡ, сулпыларын күкрәктәренә терәп, ҡолаҡтарына ҡуйып ҡарап торҙолар, атлас күлдәктәрен ҡултыҡтарына ҡыҫтырып ихатанан сығып киттеләр. Сабый күңелем был күренеште һис ҡабул итмәне. Кеше әйберенә ҡул һуҙыу — ҙур ғәйеп тигәнде өлкәндәрҙән ишетеп үҫтек. Шуның өсөн дә мулла абзыйҙың тартып алынған өйөндә мәктәп ойоштороуҙы мин ғәйеп эш тип һананым. — Уның улдары ла, ҡыҙы ла уҡымышлы булғандыр? — Шулай инде. Муса тигән иң өлкән улы мәҙрәсәлә лә, ҡалала ирҙәр гимназияһында ла уҡыған тиҙәр ине. Төрлөсә хәбәр ишеттек. Башҡортостан Хөкүмәтенә яҡын торған икән, Зәки Вәлиди менән дә йөрөгән тинеләр. «Ырымбур яҡтарында йөрөгән икән, аҙаҡ Себерҙә Колчак төрмәһендә атҡандар», — тип тә һөйләнеләр. Солтанғәле мулла 1929 йылда 70-кә етеп килгән аҡһаҡал ине. Нисек итеп шул кешене, йәлләмәй, Төньяҡ һыуығына, Архангель өлкәһенә, ебәрмәк кәрәк. Намыҫ ғазабы борсоманы микән, исмаһам, береһен? Ҡарсығы, Бәҙрикамал абыстай, бик ҡыҙғаныс хәлдә ҡалды. Кинйә улы менән Черемховтан ҡайтҡас, инергә өйө лә булмайынса, ҡағынды-һуғынды йәшәп, хыялыйға әйләнеп, гүр эйәһе булды мәрхүмә. — Ә бер бөртөк ҡыҙҙары ни эшләне? — Ынйы исемле ине ул. Тиҫтерем Хәмиттән кесеһе. Бик матур ҡыҙ ине. Күбәләк кеүек, сәскә кеүек! Уны аҙаҡ йыраҡ туғандары тәрбиәләне. Һуғыш алдынан ғына, ҡаты сирләп, донъя ҡуйҙы, ун ике йәше лә тулмағайны бисараның. Дүрт улы Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булды Солтанғәле мулланың. Мираҫтың атаһы Ғаззал ағай менән Миңдеғәле генә тере ҡайттылар. Ауыл араһына сығып йөрөргә ваҡыт булманы минең, үҙегеҙ беләһегеҙ, кеше аша ғына ишеттем: Себер тарафтарында ыҙа сигеп йәшәгәндәрен эскән саҡтарында һөйләп ысҡындырған булған икән Ғаззал ағай. Шуға ҡарамаҫтан, үҙе теләп һуғышҡа китте, Венаға тиклем барып етеп, яҙғас, тере ҡалды. Һуғыш бөткәс, илленсе йылдар башында Мәүсилә исемле татар еңгә һәм ике улы менән, ауылға ҡайтып төштөләр. Ат санаһы менән бүрәнә ташып ике тәҙрәһе урамға ҡараған бәләкәй өй һалып сыҡтылар. Ҡалған балалары бында тыуҙы. Мираҫ – иң кесе улдары. Ғаззал ағай ҡара иҫәпкә шәп ине. Үлгәнсе, колхозда иҫәпсе булып эшләне. 65 йәшкә етте микән? Хөкүмәтттең тинлек пенсияһын алып өлгөрҙөмө юҡмы, яҡты донъя менән хушлашты ла мәрхүм… Эсергә ярата ине. Бер кемгә лә зыяны теймәне. Баш төҙәтергә һораһа, уң ҡулын маңлайына һала ла, «түпә» тип әйтә ине. Шуға ла хәҙер ҙә, ауылда берәрһе эсеп ауырыһа, «Түпәме?» тип һорайҙар. Кәтибә, һандыраған кеше кеүек ултыра торғас: — Олатайым һөйләй торғайны беҙгә: әле бынан йөҙ йыл элек кенә беҙҙең ауылда эскән кешене берәү ҙә хушһынмаған. Ен урынына күргәндәр. Хатта эсеп үлгән ике зимагурҙы зыяратҡа ерләүҙән баш тартҡандар. — Эскелек һуңғы һуғыштан һуң таралып китте, тип уйлайым мин, — тине Ғәлиәскәр бабай. — Һуғыштан һуң бал ҡойоп эсеү таралды. Дуға туйҙарында өсәр көн ҡунаҡ була торғайныҡ. Тыныс тормош, табында икмәк-тоҙ бар, шуға кинәнгәнбеҙҙер инде... Кәтибә, нимәнелер иҫенә төшөргәндәй: — Атай, телефон эшләйме? — тип һораны. — Юҡ, ҡыҙым, телефон өсөнсө көн инде эшләмәй. Магазин янында, ауыл кешеләре өсөн ҡуйылған аппарат бар. Минең карточкамда бер аҙ аҡса ла ҡалғайны, бар, һөйләшеп ҡара. Атаһының йылы курткаһын кейеп, әсәһенән ҡалған дебет шәлде ябынып, Кәтибә өйҙән сыҡты. Магазинға етәрәк, бағанаға беркетелгән ҡыҙыл төҫтәге телефон аппараты эргәһендә кемдер һөйләшеп тора ине. «Эңер төшә башлаған, ваҡыт та байтаҡтыр, Абсаттарҙың «Өмөт» магазины йә ябылып ҡуйыр, икмәк алып ҡалайым әле», — тип уйланы ла Кәтибә, магазинға ыңғайланы. Магазиндың ишек тотҡаһына үреләм генә тигәндә, эстә нимәлер гөрһөлдәне. Ишек ҡапыл асылып китте, һәм бетон иҙәнгә сәсе - башы туҙған Зөлхизә килеп ауҙы. Ауыр һулап ыңғырашты ла, ниндәйҙер таяныс эҙләгәндәй, ҡулдарын ҡыбырлатты, бармаҡтары менән тәрмәште. Ишек эргәһендәге мейескә һөйәлеп, сайҡала-сайҡала Илнар баҫып тора. Әсәһенә ярҙам ҡулы һуҙырлыҡ хәлдә түгел. Лаяҡыл иҫерек. Кәтибәнең ҡото осто, ул артҡа сигенергә иткәйне, һушын йыйып, Зөлхизәгә табан эйелде. Тик шунда ғына уның баш осонан ҡуйы ҡара ҡан һарҡып сыға башлағанын күрҙе. Һатыусы Наилә, яратҡан уҡытыусыһына һаулыҡ бирергә лә онотоп: — Кәтибә Ғәлиәскәровна, һеҙ икән дә!.. Зинһар, телефонығыҙ булһа, шылтыратып, «Тиҙ ярҙам» машинаһын саҡырығыҙ инде. Магазин артына сығып баҫығыҙ ҙа, күп кенә операторҙарҙы тотоп була торған... Әрәм генә була бит Зөлхизә апай. Кәтибә, ваҡытты бушҡа сарыф итмәҫ өсөн, баяғы егет эргәһенә йүгерҙе. Егет кеше Кәтибә апайҙың үтенесен йыҡманы. “Тиҙ ярҙам” машинаһының килеүен һорап шылтыратты. Күңелсәк уҡытыусы апайҙың: «Әй, әрәм була бит!» — тип хафаланыуына: — Яҙған булһа, терелтерҙәр табиптар. Ә, тегеләй, улар әллә ҡасан әрәм булып бөткәндәр, үҙҙәре теләп аҡылдарынан яҙалар бит. Дуҫым Динис шулар арҡаһында күпме хурлыҡ күрҙе, кеше күҙенә күренергә ояла хәҙер, — тине, әсенеп. Ҡыҙы Сибәр менән һөйләшеү түгел, хатта икмәк алырға ла онотоп, борсолоп ҡайтып керҙе атай йортона Кәтибә. Иртәнсәк аяныс хәбәр килде Аяҙбаш ауылына: «Район үҙәгендәге дауаханаға барып еткәнсе, күп ҡан юғалтып өлгөргөн булған икән Зөлхизә. Наилә шәфҡәт туташы Сараны ла саҡыртҡан булған. Сара уның башын да бәйләгән, укол да ҡаҙаған, оҙатып та барған икән... Етмәһә, Зөлхизәнең бауыр-бөйөрө лә сереп бөткән икән ти. «Былай ҙа оҙаҡҡа сыҙамаҫ ине», — тигән духтырҙар», — тип һөйләне халыҡ. 14 ғинуар 2019 йыл [[Категория:Миңһылыу Абдуллина мәҡәләләре]] romzung1aib3kvjebkj3yfol86x4acp 14 4862 22490 2020-07-26T12:54:58Z Тутыйғош 404 "[[Көләмәстәр]]" исемле яңы бит булдырылған 22490 wikitext text/x-wiki [[Көләмәстәр]] dglyp5txvonodsefbmnr6nesalr4tzp 0 4864 22571 22497 2020-07-28T18:14:50Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Көләмәстәр/МАТАЙ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Матай]] 22497 wikitext text/x-wiki МАТАЙ Миңһылыу Ҡобағошова Элек, икенсе ҡаланан өйгә шылтыратыу өсөн, һөйләшеү(переговорный) пунктына бара инек. Бер кабинала бер ир, аңлауыбыҙса, ҡатыны менән һөйләшә. "Балаларҙы һорамайым, матай тим, матай ни хәлдә?"- тип ҡысҡыра ла ҡысҡыра ине. Кемдә нимә ҡайғыһы бит. [[Категория:Көләмәстәр]] t87yvyw9sp6147fw0xz1ss1vyy29xh4 0 4865 22569 22534 2020-07-28T18:12:47Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Көләмәстәр/Скүлкә үбил]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Скулкә убил]] 22533 wikitext text/x-wiki Бер ағай һөйләй: Элгәре йәй көнө лә туристар Инйәр буйлап күпләп кәмә менән үтә торғайны. Ә күпме турист батып үлде!Һәҙер һыу һайыҡҡан ул. Бер йылы 4 турист батҡан да, следователдәр килгәс, Б-н ағай әйтә икән: - Уу, эскүлкә үбииил, шытыри үбил. Ишшеү эскүлкә үбил бүдит. Ярай тегене әпкитмәнеләр))) [[Категория:Көләмәстәр]] he1is6n0y6jh8waj1q27ukz0ue5y3t1 0 4866 22504 22501 2020-07-26T15:08:20Z Guram52 494 Guram52 [[Көләмәстәр/ИЗОЛЯЦИЯ ТИ ТОРҒАС...]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Изоляция ти торғас...]] 22501 wikitext text/x-wiki Баймаҡта магазин янында Осаго,Каско һәм башҡа нәмәләрҙҽ страховкалауға саҡырған иғлан элҽп ҡуйғандар. Бҽр әбҽй миңә ,,улым, күҙҽм күрмәй, мынауында нимә яҙылған ул", — тип һорағайны — Осаго, Каско алығыҙ, тип яҙылған, - тип яуаплайым. Әбҽй: — Ыста, ғәйбрәт, осаға ла маска кҽйҽргә ҡушалармы? - тип ҡысҡырып ҽбәрҙҽ. (Интернеттан) [[Категория:Көләмәстәр]] 5sg6u3lwlyf36xj29y1u8stg9tvy32l 0 4867 22522 22503 2020-07-26T17:10:53Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Көләмәстәр/НИҒӘМӘТ НЕ МУХА]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Ниғәмәт немуха]] 22503 wikitext text/x-wiki Үҙгәртеп ҡороу заманында ауылдарҙа араҡы урынына төрлө шампунь-одеколондар, спирт ишараты булған һәр нәмәне эсә башлайҙар. Үлгән осраҡтар ҙа була. Бына бер Ниғәмәт исемле уҙаман шулай себен дарыуын эсеп үлергә ята. Тиҙ генә ауыл туташын саҡырталар, тегеһе ауыҙынан шайыҡ ағып, күҙҙәре аларып ятҡан ирҙе тегеләй-былай әйләндереп, тыңлап ҡарай ҙа: — Һуң инде, бер ни эшләп булмай, үлгән, - ти. Ҡатыны, бахыр, иренең күкрәгенә ятып илай. Ни тиһәң дә, балалар атаһы бит...йәл. Бер ваҡыт был ир көскә башын күтәреп: — Ни-ғә-мәт не муха! - тигән дә тағы күҙҙәрен йомған, ти. Шулай инде, себен дарыуын эсеп үлеп ятырға ул себенме ни. [[Категория: Көләмәстәр]] m9hcc54rr6nwzecaucxy7dl3lzoymib 0 4868 22505 2020-07-26T15:08:20Z Guram52 494 Guram52 [[Көләмәстәр/ИЗОЛЯЦИЯ ТИ ТОРҒАС...]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Изоляция ти торғас...]] 22505 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Изоляция ти торғас...]] osmklirbrm585zo5of7wvmzknvv45mj 0 4869 22549 22508 2020-07-28T15:03:58Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Көләмәстәр/ӘЛЛӘ ҠАШЫН ЙОЛҠҠАН]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Әллә ҡашын йолҡҡан]] 22508 wikitext text/x-wiki Бер ҡатын зарлана ти: ирем миңә иғтибар итмәй, бар ни мин, юҡ ни, нишләргә. Әхирәттәре тегеләй ҙә, былай ҙа кәңәш биреп ҡарай: юҡ, ысынлап та иғтибар юҡ. Шунан әйткән ти бер әхирәте: — Ә һин противогаз кейеп ҡаршы ал, нишләр икән? - тигән. Бына был ҡатын ирен ҡаршы алған противогаз кейеп. Тегеһе туп-тура йыуыныу бүлмәһенә китә, шунан инде — кухняға. Ҡатыны шул уҡ ҡиәфәттә иренә беренсе блюдо бирә, икенсеһен бирә, тегеһе тәмләп ашай, әммә бер һүҙ әйтмәй. Инде өсөнсө блюдоһын алдына ҡуйғас, түҙмәй: — Иркәм, һин миндә бер ниндәй ҙә үҙгәреш күрмәйһеңме ул? - тип һорап ҡуя. Ире бер һирпелеп кенә ҡарай ҙа уға: — Әллә ҡашын йолҡҡан инде, — тигән ти. [[Категория: Көләмәстәр]] ahxvx9syq5idid55t498m778vgjtms2 0 4873 22526 22524 2020-07-26T17:13:08Z Һәҙиә 403 Перенаправление изменено с [[Көләмәстәр/Ниғәмәт немуха]] на [[Көләмәстәр/Ниғәмәт не муха]] 22526 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Ниғәмәт не муха]] b9oahw44j8xnq2r45aycmub1fkzpyyn 0 4874 22525 2020-07-26T17:11:10Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Көләмәстәр/НИҒӘМӘТ НЕ МУХА]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Ниғәмәт не муха]] 22525 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Ниғәмәт не муха]] b9oahw44j8xnq2r45aycmub1fkzpyyn 0 4879 22564 22541 2020-07-28T17:56:02Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Миңдәхмәт быуай мәҙәктәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Миңдәхмәт быуай мәҙәктәре]] 22541 wikitext text/x-wiki ''«Киске Өфө», 13-сө һан, 2014 йыл'' '''Һеҙҙең ауылда нисектер, ә бына беҙҙең ауылда…''' рубрикаһы Беҙҙең Башҡорт Илсекәйе ауылында '''Миһранов Миңдәхмәт Миһран улы''' исемле йор һүҙле, кеше көлдөрөп һөйләшкән быуай (һуғыш ветераны, 1910 йылғы ине) була торғайны. Хәләл ефете Фатима әбей менән өс ҡыҙ, биш ул үҫтерҙеләр улар. == «Әкрен, кейәү, ҡыҙым йәш...» == Бер ҡыҙын, халыҡ әйтмешләй,” кәрткә отторған”, имеш, бабайыбыҙ. Отторған тигәс тә, шул уйынлы—ысынлы, шаярып һөйләшкәндер инде. Яусылар артынса уҡ, эҙенә баҫып, килеп тә еткән бит инде. Егет фотола ғына күргән ҡыҙға ғашиҡ булған, күрәһең. Инде нишләргә… Ул ҡыҙы өйҙә булмағас, икенсе ҡыҙын бирергә булған бабайыбыҙ. (Нисек булһа ла, ул апайыбыҙ, яҙған хәләле менән татыу донъя көтөп, һәйбәт балалар үҫтереп, әле булһа күрше ауылды бәхетле йәшәй). ...Никах уҡығас, еңгәләре ҡыҙ менән егетте сымылдыҡҡа алып китер алдынан, бабайыбыҙ: «Әкрен, кейәү, ҡыҙым йәш...» тип әйткән тиҙәр. Һаман да беҙҙең ауылда яуаплы һәм мөһим эшкә тотонорға торғандамы, әллә көлдөрөр өсөн генәме, ошо һүҙҙәрҙе әйтәләр ҙә йылмаялар һәм көләләр. Һуғыш ғәрәсәтен үткән быуын вәкиле булараҡ (хәҙергесә әйтһәк, тәрән стресс кисергәндәр бит улар!), быуай һалырға ла ярата ине. Эсеп алғас, теленән ҡолаҡҡа ятмаған һүҙҙәр ҙә ысҡынып киткеләгән. Ҡайһылыр ҡыҙының туйында, иҫереп киткәс, юҡты һөйләп йөрөмәһен, типтер инде, Миңдәхмәт быуайҙы һике аҫтына һалып ҡуйғандар, ти. Айный башлағас, бабайыбыҙ, тирә-яғын һәрмәп, ҡапшап ҡарай ҙа: «Әллә ҡәберҙә ятам инде, быныһы, ахыры, ләхет таҡтаһы?» тип мығырҙай икән. Ҡайҙандыр йыраҡтан кеше һөйләшкән тауыштар ишетелгән кеүек булған, бабайыбыҙ ҡолаҡ һала ҡуйған: «Бәй, теге ҡара сусҡамдың, минең Фатимамдың, тауышы шай ҙа? — тип һөйләнә-һөйләнә һике аҫтынан шыуышып сығып килә икән. — Ә мин үҙемде теге донъяла ятам, тип уйлаған булам тағы...» Барыһы ла ҡысҡырып көлөшкән. Үҙе бер ирмәк тамаша булған. Һаман иҫләйҙәр был хәлде беҙҙең ауылда, йыш ҡына уны һөйләп, көлөшөп алалар. Шул уҡ Миңдәхмәт быуай һөйләп көлдөргән тағы бер ҡыҙыҡты яҙғым килә. «Атайым Миһран ҡарт миңә кәләш йәрәшергә ниәтләгәнен, ҡыҙҙың ҡайһы ауылдан икәнен, исемен әйткәс, киттем һыбай Яуын ауылына...» (хәҙерге Ҡыйғы районындағы ауыл). 25 саҡрым ара тип тә тормаған бит. Ҡыҙҙың һынын-һыпатын күргеһе килгәндер инде. Әй йылғаһын бирге яҡтағы Шәрәк ауылы эргәһендә кискән, әлбиттә. «Буласаҡ кәләшемдең өйөн дә таптым, аңдып йөрөйөм. Төҫө-башын күрге килә бит. Бәрәңге күмеп йөрөй ине. Ҡайҙан минең күҙәткәнде тоя, ҡара сусҡа, яҡыныраҡ килеп күҙ һалайым, тиһәм, күлдәгенең итәктәре менән битен ҡаплай ҙа, бәрәңге араһына сүгеп ултыра ла ҡуя... Шу хәттем «ҡара һылыу» булғанын алдан белһәм, алмаған булыр инем, билләһи», тигән булыр ине. Кеше көлдөрөр өсөн инде, әлбиттә. Булған гонаһтарын шулай юйҙыртып йәшәне бабайыбыҙ. Фатима әбей (1916 – 2009), 93 йәшкә етеп вафат булды. Ҡара һылыу, уртаса кәүҙәле, һимереп тә ҡарамаған, еңел һөйәкле, бик теремек, шаян һүҙле әбей булды (90 йәшенә тиклем көйәнтәләп һыу ташый алды, һыйыр һауҙы). Уны ауылда бар кеше лә ихтирам итте, ҡыҙ оҙатҡанда сеңләтер өсөн гел уны йөрөттөләр. Ҡунаҡ булышҡанда, ул төрлө көнкүреш әйберҙәрен (ҡалай биҙрәне, һоҙғаҡты, тәртешкәне, ҡалаҡтарҙы) музыка ҡоралы итеп файҙалана һәм ҡунаҡтарҙы бейетер булған, әлбиттә, ҡумыҙҙа ла уйнаған. Ә ҡартының «ҡара сусҡа» тип һөйләгәненә исмаһам да иҫе китмәҫ ине. Йылмайып ҡарап тик торор ине. Бик оҙон ғүмер юлы үтһә лә, әбейҙең иҫе дөрөҫ һаҡланды. Фатима әбей ауыл халҡы, ата-бабалар, нәҫел-заттар тураһында күп мәғлүмәткә эйә ине. Үҙе данлыҡлы '''Әйле ырыуҙар берләшмәһе'''нә ҡараған '''Тырнаҡлы ырыуы''' ҡыҙы булһа ла, беҙҙең '''Алтауыл Түбәләҫ ырыуы'''на (ҡайһы бер ғилми сығанаҡтарҙа беҙҙең ырыуҙы Әйлегә индерһәләр ҙә, ағасыбыҙ — ҡарағас, ҡошобоҙ — ҡарағош, тамғабыҙ — һүмес, ораныбыҙ — Салауат булғас, беҙ бөйөк Табын ырыуына ҡарайбыҙ булып сыға, 1834-се йылғы 8-се ревизия материалдарынан күренеүенсә, беҙҙең ата-бабалар имза урынына һүмес-тамға ҡуйғандар, иҫке төркисә яҙа белгәндәре хәрефле имза ҡуйғандар) ҡараған Башҡорт Илсекәйе ауылының боронғо кешеләрен, иренең, балаларының ата-бабаларын, '''Ҡыуыҡ нәҫеле''' шәжәрә ағасын яҡшы уҡ белә ине. Мин унан Ҡыуыҡ нәҫеленең ҡарт олатаһының исеме Көҫәпәй булғанын яҙып алғайным. Ҡатын-ҡыҙҙың яҙмышы шулай: тыуған ере түгел, төшкән ере мөһимерәк булып китә. * Әйтергә кәрәк, ауыл атамалары тарихын, ырыу-ҡәбиләләрҙе өйрәнгән ғалимдарыбыҙ Азат һәм Фирүзә Камаловтарҙың «Атайсал» китабында Ҡыуыҡ нәҫеле, яңылышмаһам, Әбйәлил, Баймаҡ һәм Бөрйән райондарында ла таралған. Уртаҡлыҡ барҙыр һис шикһеҙ был тәңгәлдә... [[Категория:Көләмәстәр]] bleadrhbtmq2rskqo1wyjxzb6ocjyv4 0 4880 22559 22544 2020-07-28T17:53:38Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Дипломһыҙ...]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Дипломһыҙ...]] 22544 wikitext text/x-wiki ''«Киске Өфө», 13-сө һан, 2014 йыл'' '''Һеҙҙең ауылда нисектер, ә бына беҙҙең ауылда…''' рубрикаһы == «Дипломһыҙ...» == Беҙҙең ауылда әлеге көндә лә йәшәй был ағай. Хәҙер, әлбиттә, ул ҡартайған, ҡарсығы ла, үҙе лә Рус Илсекәйендә йәшәгән өлкән ҡыҙы Гөлсирәнең тәрбиәһендә. Заманында Ғарипов Абрал ағай уйын һүҙгә маһир, оҙон көйлө йырҙарыбыҙҙы зайнатып йырлауы менән ауылдаштарҙы хайран иткән кеше булды. Ул сығышы менән хәҙерге Ҡыйғы районы Ибрай ауылыныҡы. Беҙҙең ауылда уның әбеһе Хаят исемле инәй йәшәй ине, Камалетдин мулла Таймаҫовтың ҡарсығы. Етем туғанын ҡарарға алған улар. Бына шуға ла инде Абрал ағай беҙҙең ауылда төпләнеп ҡалған. Абрал ағай менән Ғәлимә апай икеһе лә оҙаҡ йылдар малсылыҡта эшләне, биш бала үҫтерҙеләр, татыу йәшәнеләр, уңғанлыҡтары менән айырылып торҙолар. Абрал ағай һунарсы ла, балта оҫтаһы ла булды. Ғәлимә апай Абдулла ҡыҙы, әсәһе Мәүзифа әбейгә оҡшап, имләү, һылау серҙәрен яҡшы белә торғайны. Беҙ бәләкәй саҡта, Абрал ағайҙың уйынлы-ысынлы һөйләшкәнен белгәс, һәр һүҙен йотоп йөрөр инек. Бесән ваҡытында бер йыл ағайыбыҙ звеноһында эшләнек. Олпат кәүҙәле, бер күтәргәндә ярты күбәңде күтәрә лә ҡуя ине шикелле. Ат һөйрәткеһенә ҡыралағы бесәнде лә тейәй, ат менән дә идара итә. Атты ҡуҙғатҡанда, уны шулай тип ҡыуалай: «Дипломһыҙ, тешең һыҙҙағыры!» Беҙгә, ҡыҙ-ҡырҡынға, шул ғына кәрәк. Тәгәрәп ятып көлгән булабыҙ. Дөйөм алғанда, Абрал ағай бер ваҡытта ла түбән эстәлекле «ҡыҙыҡ» һөйләмәне, йөкмәткеле шаян һүҙе менән бар кешене йәлеп итерлек, арттырыу булмаҫ, тәрбиә бирерлек юмор эйәһе булды. Йылы һүҙ – йән аҙығы тигән кеүек, мәҙәк һүҙ ҡайһы берҙә йән дауаһы булып та ҡуя. Дуҫтарса көлөү файҙалы ла инде. * Хәҙерге көндә Абрал ағай Ғарипов ҡыҙы Гөлсирә тәрбиәһендә Башҡорт Илсекәйендә йәшәй. Йәл, күҙҙәре күрмәй. [[Категория:Көләмәстәр]] gk09v9diihby9w4szfj11wbt2n4z8km 0 4881 22562 22547 2020-07-28T17:54:33Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Асығып киткәнһеңдер]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Асығып киткәнһеңдер]] 22547 wikitext text/x-wiki ''«Киске Өфө», 13-сө һан, 2014 йыл'' '''Һеҙҙең ауылда нисектер, ә бына беҙҙең ауылда…''' рубрикаһы == «Асығып киткәнһеңдер...» == Күрше мишәр ауылында ауылсы һәм телдәр бер ҡатын булған. Түтәйҙең хәләл ефете, хәбәр тоҡсайының ҡылыҡтарын нисек булһа ла йүгәнләр өсөн, үҫмер улын саҡырып алған да, бер телем икмәк биргән һәм: «Бар, улым, әнкәйеңә шушы икмәкне генә тоттыр әле», — тигән. Татылдаҡ түтәй, иңдәрендә ятҡан көйәнтәһенең баҫып барғанына ла иғтибар итмәй, һаман хәбәр сутырлатыр ине лә, улы, яҡын килеп: — Әнкәй, мә сиңа ипи, асығып киткәнсеңдер, — тигән. Бибигә йүгерә-атлай өйөнә ыңғайларға ғына ҡалған. Әнә шулай «уҡытҡан» тиҙәр кәләшен Әнәс абый. Фәһемле хәл: ваҡытын әрәм итеп, ауыл буйлап сапҡандарға әле лә, икмәк тоттороп, «асығып китмәнеңме?», тип һорарға була. * Беҙ бәләкәй саҡта самаһыҙ оҙаҡ уйнап, донъябыҙҙы онотоп йөрөһәк, инәйем «Ауылсы ҡара ҡолаҡтар» ти торғайны. == Ашҡаҙан менән жалудык == Беҙҙең ауылда Хафиза әбей менән Әүбәкер быуай була торғайны. Хафиза әбей бик ярҙамсыл, йүнсел, йомарт, ихлас күңелле әбей ине. Бер ваҡыт әбекәй ауыл фельдшерына килгән дә: — Ҡыҙым, ҡартымдың жалудыгы, үҙемдең ашҡаҙаным ауырта, берәй дауа кәңәш итһәңсе, — ти икән. Фельдшер ҡыҙ, йылмайып: — Һуң, Хафиза әбекәйем, быуай менән икегеҙҙә бер төрлө ауырыу бит, — тигән һәм ашҡаҙан-эсәккә килешкән үләндәр йыйылмаһын тәҡдим иткән. * Рус телен яҡшы белмәгәнлектән килеп сыҡҡан мәҙәктәр элек күп булған инде ул. [[Категория:Көләмәстәр]] 2ldberwqtej08nm89vueqazdpmmkoue 0 4882 22550 2020-07-28T15:03:58Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Көләмәстәр/ӘЛЛӘ ҠАШЫН ЙОЛҠҠАН]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Әллә ҡашын йолҡҡан]] 22550 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Әллә ҡашын йолҡҡан]] bcqpamzbcbcs4tph4ckgncfmejojtcd 0 4883 22560 2020-07-28T17:53:39Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Дипломһыҙ...]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Дипломһыҙ...]] 22560 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Дипломһыҙ...]] 68l6przzlkzm3ojw7j17ib0mqcyiqjh 0 4884 22563 2020-07-28T17:54:33Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Асығып киткәнһеңдер]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Асығып киткәнһеңдер]] 22563 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Асығып киткәнһеңдер]] e0d6vml07rf8hjtpme1gyx2dp8ccfh5 0 4885 22565 2020-07-28T17:56:02Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Миңдәхмәт быуай мәҙәктәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Миңдәхмәт быуай мәҙәктәре]] 22565 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Миңдәхмәт быуай мәҙәктәре]] qh78j5r2czncv78rsryzhrq5f4ggyk4 0 4886 22570 2020-07-28T18:12:47Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Көләмәстәр/Скүлкә үбил]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Скулкә убил]] 22570 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Скулкә убил]] d8rxllk50f32infwf20etrjl65kxk0r 0 4891 22642 22641 2020-07-31T12:40:55Z Akkashka 410 /* Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә */ 22642 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Ҡыйғыр == '''Ҡыйғыр''' — (''рус телендә'' — Чеглок, ''латинса'' — Falco subbuteo L.) ''Ҡырғый, ҡыйғыр ҡош, ыласын''. Ҙурлығы күгәрсендәй. Һырт яғы күкһел ҡара, башы күкһел һоро. Яурындары, тамағы һарғылт аҡ, түше ҡвра таплы аҡһыл һары. Ҡорһағы, ҡойроҡ төбө ерән-ҡыҙыл. Ике яҡ сикәһендә мыйыҡҡа оҡшаан ҡара һыҙыҡтары бар. Күҙ ҡабаҡтары, суҡышының төбө, аяҡтары һары. Башҡа ыласындарҙан сикәләрендәге һыҙыҡтар менән айырыла, ә сапсандан байтаҡ бәләкәй. Тауышы яңғырауыҡлы: «ҡыйй-ҡфйй-ҡыйй» йәки «кик-кик-кик» ти. Ҡош-ҡорт аулай. Күсмә ҡош, киң таралған. Ағас баштарында, ҡая таштарҙа оялай. Көрәнһыу таптар менән сыбарланған 3-4 бөртөк һарғылт йомортҡаһы була. Ыласындар араһында иң шәп осҡан ҡош. Элек ауға йөрөү өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. <gallery widths="200px" heights="150px"> File:Falco subbuteo from Kadzidlowo.jpg| File:Kobuz (Falco subbuteo).jpg| File:Falco subbuteo kobuz1.jpg| File:Falco subbuteo2.jpg| </gallery> == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == * ''Салауат Юлаев''. «Егеткә» == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] cz4kse7kfxf1k5n2onnctwra6not8ft 0 4892 22635 22607 2020-07-31T12:32:14Z Akkashka 410 /* Сығанаҡ */ 22635 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Сапсан == '''Сапсан''' — ''латин телендә'' — Peregrinus, «ил гиҙеүсе, странствующий». ''Таш ыласыны, ыласын, ласын''. Ер шарының бөтә континенттарында ла (Антарктиданан башҡа) таралған '''ыласындар ғаиләһе'''нә ҡараған йыртҡыс ҡош. Ҡарға ҙурлығында. Һырты ҡара-көрән, кәүҙәһенең аҫҡы яғы ҡара-көрән таптар менән сыбарланған, көрәнһыу-һары төҫтө. Күҙҙәре эргәһенән мыйыҡҡа оҡшаған ҡара һыҙыҡтар төшә. Шдңҡарҙан бәләкәйлеге, балабандан тотош ҡара төҫө менән айырыла. Ултырышы — текә. Тауышы көслө: «ҡыяҡ-ҡыяҡ-ҡыяҡ». Урмандарҙа, тау-таштар араһында, упҡындарҙа йәшәй. Асыҡ урындарҙа һунар итә. Ҡош-ҡорт аулай. Осҡан ваҡытында ҡанаты оҙон һәм осло, ҡойроғо ҡыҫҡа икәне күренә. Тиҙлеге ҙур — сәғәтенә 322 км оса. Ағас баштарында, ҡая таш йәки упҡын һикәлтәләрендә оялай. Ҡара-көрән таплы ҡыҙғылт-ерән ҡабыҡлы 3-5 йомортҡа һала. Ултыраҡ ҡош. Һирәк осрай. Элек ауға йөрөү өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап), 8 б. Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] q6d8b07dei5o51zer08ewsqafimit7n 14 4893 22611 2020-07-30T13:56:15Z 95.110.3.101 "[[Категория:Хайуандар донъяһы]]" исемле яңы бит булдырылған 22611 wikitext text/x-wiki [[Категория:Хайуандар донъяһы]] b5upn2a4izn1zx5nzt243oy52brmzvi 14 4894 22612 2020-07-30T13:56:43Z 95.110.3.101 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 22612 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 4895 22613 2020-07-30T13:57:34Z 95.110.3.101 "[[Категория:Ҡоштар]]" исемле яңы бит булдырылған 22613 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ҡоштар]] qdepy4stbgymqq68o2yl0dusgdz4aqr 0 4896 24872 22782 2023-03-16T12:34:50Z Aidar254 420 24872 wikitext text/x-wiki Ванна таҙартҡысты үҙегеҙ эшләп ҡарағыҙ- был мауыҡтырғыс тәжрибә! ==Ингредиенттары== Ҡамыр ҡабартҡыста натрий бикарбонаты NaHCO, ₃ шулай уҡ лимон һуты йәки лимон кислотаһы була (H₈O₇), тимәк беҙгә кәрәкле һелте һәм кислоталар. Лимон кислотаһы ванналар өсөн эшләнгән газлы лимон һәм апельсин кристалдарының төп ингредиенты (өлөшө), Европала лимон кислотаһы йыш ҡына E330, бикарб - E500 тип күрһәтелә. Ҡайһы бер аптекаларҙа саф кристалл бикарбонат һәм лимон кислотаһының кристалдары була, ләкин был матдәләр магазиндарҙа һатылған башҡа әйберҙәрҙә лә була. Тик ул ҡатнашмаларҙағы төп матдә- беҙгә кәрәкле матдә булырға тейеш (үҙе генә булһа, бигерәк тә шәп), ләкин уларҙың төҫө, тәме һәм текстураһы төрлө буласаҡ. ==Тәжрибә== «Иң шәп ҡатнашма»ның сифаты тапҡан әйберҙәргә бәйле. Әгәр ике ингредиент 1: 1, йәки һәр береһе 50% булһа, бигерәк тә яҡшы.Бәлки һеҙгә иң шәп, ҡайнап торған реакция килеп сыҡҡансы төрлө ҡатнашмалар эшләп ҡарарға тура килер: 1: 1, 1: 2, 1: 3, сөнки ҡаһы бер ҡамыр ҡабартҡыстарҙа дөгө оно була. Ике ҡоро порошокты бергә ҡушып бутағыҙ, шунан таҙа еүеш ҡулығыҙға алып, усығыҙҙа йомарлаҡ (шар) эшләп ҡыҫып ҡарағыҙ, реакция үҙен һиҙҙерер. Ҡулығыҙ ҡабырсаҡ ролен уйнаясаҡ. Ләкин ҡулығыҙҙа киҫелгән, сыйылған урындар булһа, быны эшләмәгеҙ, сөнки йәрәхәтегеҙ аҙып китеүе бар. Йомарлаҡ ҡатҡас, уны ҡоро ергә һалығыҙ, ҡулығыҙҙы яҡшылап йыуып, ҡоротоғоҙ. Бәлки хаталарығыҙ ҙа булыр, кәрәкле сифатлы шар килеп сыҡһын өсөн әллә күпме тырышырға кәрәк! Хәҙер ваннаға бер аҙ ҡайнар һыу тултырығыҙ, эшләгән йомарлаҡты һыуға бәреп ҡарағыҙ, нисек килеп сыҡты икән? Һеҙ уға куланарияла ҡулланылған хуш еҫле порошоктар өҫтәһәгеҙ ҙә була (кипкән лаванда, ваниль, мускат сәтләүеге һәм башҡаларҙы). Бына хәҙер булды! [[Категория:Фән донъяһына сәйәхәт:ҡыҙыҡлы эксперименттар]] it88gh2d66j0iifmc6nyrgw35bt3alq 0 4897 22636 22626 2020-07-31T12:32:56Z Akkashka 410 /* Сығанаҡ */ 22636 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Берғаҙан == '''Берғаҙан''' — ҡотан, бабағош (''урыҫ телендә'' — пеликан, ''латинса'' — Pelecanus crispus Bruch) Ҙур ҡош, ауырлығы 12-14 килограмға етә. Төркөмгә тупланып, күмәкләшеп йәшәйҙәр. Башҡортостанда осраған берғаҙандарҙың күпселеге аҡ төҫтә, баш һәм елкә ҡауырһындары бөҙрәләнеп тора. Ҡанаттары дәү, ауыр. Ҡанат ситендәге ҡауырһындары ҡара. Оҙон һорғолт һары суҡышының аҫтындағы балыҡ тотоп һала торған ҡаҙанға оҡшаған тамаҡ ҡапсығы ҡыҙғылт һары. Күҙҙәре аҡ. Аяҡтары ҡыҫҡа, йыуан, ҡара төҫтә. Инә берғаҙандар аталарына ҡарпғанда бәләкәйерәк һәм күренеше менән тоноғораҡ. Атлауҙары ипһеҙ булһа ла, шәп итеп, хатта шыҡыйып, оса. Башҡа ҡоштар менән бутау мөмкин түгел. Тоноҡ сипылдай һәм осо ҡармаҡланып торған оҙон суҡыштарын бер-береһенә ҡағып тырылдай. Һай күлдәрҙә, йылғаларҙа йәшәй. Башлыса балыҡ, һирәгерәк тәлмәрйендәр менән туҡлана. Кәүҙәләре кәүгерҙәк булғанлыҡтан, балыҡты сумып тота алмайҙар, ә һыу өҫтөндә эләктерәләр. Көнөнә бер килограмдан артыҡ балыҡ менән туҡлана. Күсмә ҡош. Башҡортостанға ҡайһы бер йылдарҙа ғына килә. Оя ҡороу осрағы һирәк. Инә берғаҙандар ҡуйы ҡамыш араларында оялай, ата берғаҙан оя ҡороу материалын ташыуҙа ярҙам итә. 2-3 бөртөк суғырмаҡланып торған аҡһыл зәңгәр ҡабыҡлы йомортҡаһы була. Күкәйҙәрен 30-42 көн буйы баҫалар. Ҡошсоҡтары һуҡыр һәм яланғас булып күренә. 8-10 көнгә генә тәндәре йөн менән ҡаплана. 70-75 көнлөк булғас ҡына оса башлайҙар. Бик күп ҡошсоҡтар һәләк була. Берғаҙандар '''Ҡыҙыл китап'''ҡа керетелгән. == Топонимикала == * '''Берғаҙан һаҙлығы''' (Дәүләкән районы) == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 8 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] 3040mxrwi94zcaf6yaki3r3ghfdhiyp 0 4898 22637 22629 2020-07-31T12:33:37Z Akkashka 410 /* Сығанаҡ */ 22637 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Балабан == '''Балабан''' — йыртҡыс ҡош, ыласындар ғаиләһенән (''урыҫ телендә'' — балобан, ''латинса'' — Fakco cherrug Grey). Евразия киңлектәрендә йәшәй. Төркмәнстанда был төр юғалған. Ҡарға ҙурлығындағы ҡош. Осҡан сағында тар оҙон ҡанаттары һәм ҡыҫҡа ҡойроғо күҙгә ташлана. Һырты һорғолт көрән, һәр ҡауырһынының сите һары. Ҡойроғонда һары төҫтәге арҡыры һыҙыҡтар бар. Төҫө сапсандан тоноғораҡ, аҡ сикәле. Тауышы яңғырауыҡлы: «ҡыйыҡ-ҡыйыҡ». Ҡая ташлы урмандарҙа йәшәй. Ояһы ағас баштарында, ҡая таш йәки упҡын һикәлтәләрендә була. Асыҡ урында һунар итә. Ҡош-ҡорт, кнеҫәртке, йомрандар менән туҡлана. Күсмә ҡош. Һирәк осрай. Балабандар аҙ һанлы. Ҡара таплы 3-5 бөртөк һарғылт көрән ймортҡа һала. Инә балабан бер ай дауамында күкәйҙәрен баҫа. Ата балабан ошо арауыҡта уны ашата. Ҡошсоҡтары ай ярымда нығына һәм оса ала. Элек ауға йөрөр өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. Атаманың этимологияһы төрки сығанаҡлы: ''ҙур, көслө'' тигән мәғәнәгә эйә. Рәсәй Федерацияһының «Ҡыҙыл китабы»на индерелгән. == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 8-9 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] h5kiookyrgvade08kvw3hdou2kog22u 0 4899 22640 22638 2020-07-31T12:39:01Z Akkashka 410 22640 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Шоңҡар == '''Шоңҡар''' — ыласындар ғаиләһенә ҡараған йыртҡыс ҡош (''урыҫ телендә'' — кречет, ''латинса'' — Falco gyrfalco L.) Был ҡоштоң өс атамаһы бар: '''шоңҡар''' — ''ата ҡош'', '''әтәлге''' — ''инә ҡош'', '''тойғон''' — ''аҡ төҫтәгеһе''. Ҡарғанан байтаҡ ҙур. Тойғондоң төҫө тотош аҡ; һырты уҡ башағы һымаҡ, ә ҡорһаҡ яғы буй ҡара-көрән һыҙыҡтар менән сыбарланған. Аяҡтары һары. Башҡа ыласындарҙан ҙурлығы менән айырыла. Ҡанаттарының йәйелеүе — 120—135 см, кәүҙәһенең дөйөм оҙонлоғо — 55-60 см. '''Әтәлге''' ''шоңҡарҙан'' ҙурыраҡ, уның ауырлығы — 2 кг, ә ата ҡоштоң ауырлығы — 1 кг. Сапсанға ҡарағанда ҙурыраҡ, ҡойроғо оҙонораҡ. Тауышы яңғырауыҡлы: «ҡыйяҡ-ҡыйяҡ-ҡыйяҡ» ти һәм сапсандыҡына ҡарағанда ҡалыныраҡ. Ҡая таштар, урмандың төньяҡ сигендәге айырым ағастар араһында, тундрала йәшәй. Асыҡ урындарҙа ҡош-ҡортҡа һунар итә. Осоу тиҙлеге шәп, ләкин шыҡыймай. Йылы яҡтарға китмәй, бер урындан икенсе урынға күсеп йөрөй. Әҙер ҡарға ояһын файҙаланалар. Ҡошсоҡтарына аҙыҡты шоңҡар ташый, әтәлге йөнөн йолҡа, аяҡтарын, башын өҙөп ала. Беҙгә көҙ һәм ҡыш миҙгелдәрендә килә. Беҙҙең яҡтарҙа оя ҡормай. Һирәк осрай. Элек һунарға йөрөү өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. Шоңҡарҙар браконьерҙар ҡуйған ҡарҡандарға эләгеп харап була. == Белешмә == * Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың псевдонимы — ''Шоңҡар'' * '''«Шоңҡар»''' — Башҡортостан йәштәре журналы == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 9 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] ivmpdo0pw5kvev5w8awlzk97hqc99dz 0 4900 22672 22671 2020-08-02T04:58:44Z ZUFAr 381 22672 wikitext text/x-wiki ''Мөхәммәт бәйғәмбәр ҡулланған дауаланыу саралары'' 1. '''Кыст-әл-Һинди''' Әсе порошок. Вируслы һәм бактерия инфекцияларына, тире бәшмәге сирҙәре, төрлө паразиттарға ҡаршы торорға ярҙам итә. Бер ай дауамында көнөнә 5 тапҡыр һәр намаҙҙан һуң 1 балғалаҡ ҡабул итергә. *[https://mir-vostoka.kz/blog/zdorove/vse-sposoby-primenenija-kysta-hindy-i-bahry Мир Востока] 2. '''Ҡара әнис (тмин)''' (тимахинон) Ас ҡарынға, ашар алдынан 30 минутта 1 балғалаҡ бал менән бергә эсергә. [[:w:ru:Масло чёрного тмина|Ҡара тмин майы]] Ҡара әнис ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ, балалар организмы өсөн файҙалы. Орлоғо составындағы минералдар, витаминдар, нигелла майы ммунитетты нығыта: организм инфекцияларға, токсиндарға, стресс факторҙарына ҡаршы тора. С һәм Е витаминдары, шулай уҡ селен антиоксидант тәьҫиренә эйә, туҡыма күҙәнәктәренә зарар килтереүҙе тотҡарлай һәм ҡартайыу процестарын әкренәйтә. Коферменттар составындағы витаминдар һәм минералдар әүҙемләштерә. Медицинала эсәк-ҡарын сирҙәрен дауалағанда, косметологияла, ароматерапияла ҡулланалар. * ''Бесәнгә йөрөгәндә инәйем ҡара әнис орлоҡтарын сәйгә һала торғайны, шулай уҡ икмәк ҡамырына, ашҡа ҡуша ине''. 3. '''Алма һеркәһе (уксус)''' 1 стакан алма уксусы, 1 стакан бал, 2,5 мл һарымһаҡ һутын ҡушып, яҡшылап болғатырға. Шунан "һыу мунсаһы"нда йылытырға (ҡайнатмаҫҡа!) Ашарға 30 минут ҡалғас, 3 тапҡыр 2 аҙна дауамында эсергә. * [[:w:ru:Яблочный уксус|Алма һеркәһе]] 4. '''Имбирь''' Патоген микробтарға ҡаршы тора. Имбирь – 200 г, лимон- 100 г, бал – 100 г. Имбирь менән лимонды ваҡ ҡына турап, блэндер ярҙамында болғатаһың. Төнгөлөккә 1 балғалаҡ имбирҙе 1 стакан эҫе һыуға ҡушып болғатып эсергә. * [[:W:ru:Имбирь (пряность)|Имбирь]] Тәмләткес һәм шифалы үҫемлек Имбирь тамыры (лат. Rhizoma zingiberis) ауыҙ ҡыуышлығы һәм тамаҡтағы шештәргә ҡаршы тороу көсөнә эйә. Имбирь төнәтмә, шыйыҡса, сәй, порошок формаһында диңгеҙ ауырыуында, ашҡаҙан лайлалы тиресәһе ялҡынһыныуында (язва), аппетит күтәреү һәм ашты яҡшыраҡ үҙләштереү өсөн, атеросклерозға ҡаршы, май һәм холестерин алмашыуы боҙолғанда, ҡан тамырҙары торошон нормалләштереү өсөн ҡулланыла. Баллы һәм лимонлы «имбирь сәйен» (отвар) һыуыҡ үтеп сирләгән саҡта файҙаланалар. Имбирь компрестары баш, арҡа ауыртҡанда һәм хроник ревматизмды дауалағанда килешә. Имбирь эфир майы ароматерапияла, псих-эмоция торошо боҙолғанда, терәк-хәрәкәт сирҙәрен дауалағанда, һыуыҡ үткәндә һәм вируслы сирҙәренә ҡаршы торғанда ҡулланыла. Эҫе ингаляцияла, ваннала, ыуыныу маҡсатында, массажда һәм эскә эскәндә. Имбирҙә гингерол (англ.) матдәһе бар, эс киткәндә файҙалы. 5. '''Хиджама''' (кровопускание) Төрлө зарарлы ҡалдыҡтар йыйылған лимфаны таҙарта һ.б. "Ҡан яңыра". * [https://medbanki.ru/mnogogrannaya-vostochnaya-medicina/hidzhama.html Банкалар ярҙамында дауалау] Хиджама (кровопускание) — тәндең айырым нөктәләренән ҡанды һәм лимфаларҙан төрлө зыянлы ҡалдыҡтарҙы медицина банкалары ярҙамында һурҙыртыу. Процедураның атамаһы «һурҙырыу» мәғәнәһендәге «әл-хажм» тигән ғәрәп һүҙенән килеп сыҡҡан. Хиджама — организмды таҙарта торған боронғо алымдарҙың береһе. Мөхәммәт бәйғәмбәребеҙҙең сөннәте ул. Ул бындай дауалау алымына йыш мөрәжәғәт иткән һәм уның файҙалы икәнен һыҙыҡ өҫтөнә алған. [[Категория:Мөхәммәт бәйғәмбәр медицинаһы]] [[Категория:Алфавит буйынса кәңәштәр]] 96fkfec08s4tcgdptndgii5d3bl0u36 0 4901 22665 22658 2020-08-02T04:49:34Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Йылы окрошка килтерегеҙ...]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Йылы окрошка килтерегеҙ...]] 22658 wikitext text/x-wiki Шулай бер ваҡыт, йәйге бер эҫе көндә Йөйәк ауылынан С. ағай Архангелгә барған. Яңғыҙы булмаған, йәнә бер ауылдашы ла булған. Ашханаға кергәндәр былар. Беренсе блюдо, икенсеһен алғандар. Беренсегә окрошка биргәндәр икән быларға. С. ағай тәмләп кенә ҡараған да ҡысҡырып мәрйәләрҙе әрләй башлаған: ни эшләп ашығыҙ һып-һыуыҡ, тегеләй-былай... Мәрйәләр аңлатып ҡарай икән, был бит окрошка, тип. Юҡ, С. ағай, алмаштырығыҙ, дауай йылыһын килтерегеҙ, ти ҙә ҡуя икән. Күршеһе мыйыҡ аҫтынан йылмайып ҡына ултырған да аҙаҡ ауылға көләмәс итеп таратҡан. (''Ринат Шәйбәков'') [[Категория:Көләмәстәр]] epp2ucdv6eelard6vqhovecu64r01bd 0 4902 22660 2020-08-01T18:58:57Z Guram52 494 "'''Ҡушаҡ''' ({{lang-ru|Супруг}}) — [[ғаилә]] ҡороп, [[Никах|никахта]] торған [[ир]] йәки Ҡа..." исемле яңы бит булдырылған 22660 wikitext text/x-wiki '''Ҡушаҡ''' ({{lang-ru|Супруг}}) — [[ғаилә]] ҡороп, [[Никах|никахта]] торған [[ир]] йәки [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын]] <ref>Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. - Мәскәү, 1993. - 1-се том, 711-се бит</ref> . Ул икенсе ҡушағы менән ЗАГС-та яҙылышып, йәки яҙылышмай ғына ла ғаилә ҡороп йәшәүе мөмкин. Башҡорт халҡында был төшөнсә "ирле-ҡатынлы" тигән синоним менән бирелеүе гендер йәһәттән аныҡ билдәләнгән - был ир һәм ҡатындың ғаилә ҡороп йәшәүе. == Хоҡуҡи статусы == Ҡушаҡ хоҡуҡтары һәм бурыстары донъяның төрлө юрисдикцияларында күпкә айырыла. Ғәҙәттә, был ғаилә хоҡуҡтары тураһында закон ҡағиҙәләрендә аныҡлана. Әммә донъяның күп өлөшөндә рәсми теркәлеүҙәрҙән тыш, ғәҙәт-йола менән дә көйләнә. Башҡорт халыҡында был шәриғәт ҡанундарына ярашлы булған. Атап әйткәндә, ғаилә мөлкәтенә контроллек итеү, мираҫ хоҡуғы, балаларҙың ғаиләләге тәртибен көйләү, ғәҙәттә, ир-егет өҫтөндә. Әммә был практика күп илдәрҙә булған егерменсе быуатта байтаҡҡа ҡыҫҡартыла, хәҙерге заман закондар, ҡағиҙә булараҡ, хоҡуҡтар һәм бурыстарҙы енескә ҡарап иҫәпкә алмай. [[Европа]] илдәре араһында никахта тулы гендер тигеҙлеге булдырған илдәр: [[Швейцария]], [[Греция]], [[Испания]], [[Франция]] (1980-се йылдар). Мәгәр бөтә донъя буйынса тулайым алғанда никахта элеккесә ирҙәр ғаилә башлығы итеп таныла; мәҫәлән, [[Иран]] Граждандар кодексының 1105 статьяһында: «Ир менән ҡатын араһындағы мөнәсәбәттәрҙә ир кеше генә ғаилә башлығы хоҡуғына эйә». Айырылышыу мәсьәләләре лә төрлө илдәрҙә төрлөсә хәл ителә == Никахлашыу йәше == Йыш никахҡа инеү хоҡуғының минималь йәше рәсми рәүештә билдәләнә. Егерменсе быуаттың тәүге сирегенәсә, совет осорона тиклем, быуаттар дауамында башҡорттарҙың ғаилә тормошо, милли әҙәбе юридик яҡтан да, әхлаҡи йәһәттән дә ислам дине, шәриғәт ҡанундары менән тығыҙ бәйле булған. Ғаиләне Аллаһ әмере менән булдырылған илаһи бер мәктәп, милләттең иң кескәй күҙәнәге тип һанағандар.икенсел енси билдәләр күренә башлау менән ҡыҙ баланы башлы-күҙле итергә, йәғни кейәүгә бирергә тырышҡандар <blockquote>Мөмкин тиклем иртә өйләндереү мәғҡул һаналып, хатта сәңгелдәктән үк ҡолаҡ тешләтеп, йәрәшеү, «һырға туйы» үткәреү йолаһы йәшәп килгән. ''Ишәк туйы - иллелә'' тип ғаилә ҡорорға ашыҡмаған егеттәрҙән көлгәндәр, иҫәрерәк һанағандар. Өйләнмәгәндән аҡыл һорама тигәндәре лә бындайҙарҙы алйот һанағанға дәлил. Ҡыҙ баланы иһә тағы ла тиҙерәк эйәһенә тапшырыу хәстәрен күргәндәр, инйәр-ҡатайҙарҙа ''көйәнтәләгәндә биҙрәһе ергә теймәҫлек булһа'' ҡыҙҙы кейәүгә бирергә мөмкин тигәнде ишетергә тура килгәне бар. Ултырып ҡалыуынан ҡурҡып, ғәҙәттә 16-17 йәштә, ә ҡайһы бер осраҡтарҙа хатта иртәрәк тә ҡыҙҙарын һоратҡан ергә биреп ебәреүҙе хуп күргәндәр, йот йылдары ғаиләләге артыҡ тамаҡтан ҡотолорға тырышыу ҙа күҙәтелгән. 18 йәштәрҙә инде ҡыҙ бала кейәү сыҡмағандар рәтенә инә лә башлаған <ref>Г. Ситдиҡова. Күсле ил - көслө ил. - Өфө, "Инеш", 2013. -101-се бит</ref>.</blockquote> lm6shgfwbyo0qxawavhjewk5fpmryij 0 4903 22662 22661 2020-08-02T03:45:45Z Guram52 494 22662 wikitext text/x-wiki Элек магазиндәрҙә "Казбек" тигән тәмәкеләр һатылған. Бер инәйҙең күршеләренең эте лә Казбек исемле икән. Инәй уларға инеп барһа, эт ауалап сыҡҡан икән. Инәй теге эттең исемен онотоп: - Шал, Тәмәке, - тип ҡысҡырып ебәргән. ("Шал" - "себә" тигәндең варианты) ''Зөһрә Мәһәҙиева'' https://vk.com/wall-36676061_269027 [[Категория:Көләмәстәр]] 2fiyulo7fbe3bl7f0rnewv8oem2qucl 0 4905 22677 22676 2020-08-02T13:22:48Z Akkashka 410 22677 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Яғалбай == '''Яғалбай''' — ''яғылбай, яғал ҡош'' (''урыҫса'' — дербник, дробник, мышатник, ''латинса'' — Falco columbarius L.). Йыртҡыс ҡош, ваҡ ыласын, Ҙурлығы — күгәрсендән бәләкәйерәк. Төньяҡ һәм Көнсығыш Европала, Азияла һәм Тҡньяҡ Америкала урманлы һәм урман-дала зонаһында осрай. Күсмә ҡош. Был төр ыласындың ҡанаттары осло һәм оҙон, сыбар ҡойроғо ҡыҫҡа, осонда ҡара һыҙаты бар. Һырты нәҙек ҡара өҙөк һыҙаттар менән сыбарланған күкһел һоро, ҡорһаҡ тирәһе шундай уҡ һыҙатлы һарғылт ерән төҫтә. Ҡыйғырҙан айырмаһы — «мыйығы юҡ» кәүҙәһенең аҫҡы өлөшө — ерән. Тауышы яңғырауыҡлы: «ки-ки-ки». Асыҡ урындарҙы — йылға үҙәндәрен, һаҙлыҡтарҙы, далаларҙы, һирәк урманды, диңгеҙ яр буйҙарын үҙ итә. Ҡара урманда осрамай, урман ситендә бала сығара. Ояһы ағас башында, ҡая таш һикәлтәләрендә, һирәкләп түңгәктәрҙә була. 3-4 бөртөк эре ерәнһыу көрән төрткөлө, таплы һарғылт ҡабыҡлы йомортҡа һала. Инә ҡош та, ата яғалбай ҙа, алмашлап, күкәй баҫа. 25-32 көндә ҡошсоҡтар сығып бөтә. Икеһе лә ҡошсоҡтарын ихлас ҡарайҙар, йылыталар, ашаталар. 25-30 көндә ҡошсоҡтар үҙ аллы оса ала. Ваҡ ҡош-ҡортҡа һунар итә, һирәгерәк — кимереүселәрҙе, кеҫәрткеләрҙе һәм бөжәктәрҙе аулай. Тәбиғи ғүмеренең оҙонлоғо — 11 йылдан артмай. Элек ауға йөрөр өсөн эйәләштергәндәр. == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 10 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] ozwswfsyvrv68nyg0xceai9607f5rp4 0 4906 22681 22680 2020-08-02T15:18:27Z Akkashka 410 22681 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Торомтай == '''Торомтай''' — ''сысҡан типкес, сысҡан әүрәткес, сысҡансыҡ, бейеүсе көйгәнәк'' (''урыҫса'' — обыкновенная пустельга, ''латинса'' — Falco tinnunculus L.) Дәүмәле буйынса күгәрсен тиңендә. Осҡанда оҙон ҡанаттары һәм оҙон ҡойроғо күренә. Ата торомтайҙың түбәһе һәм ҡойроғо күкһел һоро йә аҡһыл һоро. Ҡанат остары ҡара. Тотош төҫө ерән, ҡорһаҡ тирәһе асығыраҡ ерән, уҡ башағына оҡшаған ҡара таптар менән сыбарланған. Инә һәм бала торомтайҙарҙың һырты ҡара таплы көрәнһыу ерән, кәүҙәләренең аҫ яғы буй-буй өҙөк һыҙыҡлы һорғолт аҡ. Инә торомтайҙың түбәһе бер төрлө ҡыҙғылт көрән. Ялан торомтайынан тырнаҡтарының ҡара булыуы менән айырыла. Тауышы яңғырауыҡлы: «кли-кли-кли». Ҡая таштарҙа, һирәк ағаслы урмандарҙа йәшәй. Күсмә ҡош. Киң таралған. Ағас башында һәм ҡыуышында, ҡая таштарҙа оялай. Һуңғы йылдарҙа торомтайҙар кеше торлаҡтарына яҡын, хатта ҡалалар эсендә лә йәшәйҙәр. Күп ҡатлы йорттарҙың ҡыйығында оя ҡоралар. Ерәнһыу көрән таптар менән сыбарланған 4-5 һорғолт аҡ йомортҡаһы була. Ҡорбанын күҙәткәндә ҡалтырауыҡлы хәрәкәттәр яһап, бер урында аҫылынып тора, һәм йәшен тиҙлегендә аҫҡа атыла. Башлыса сысҡвн, ваҡ ҡош-ҡорт менән туҡлана. Уның күҙе кеше күҙенә ҡарағанда 2,6 тапҡырға үткерерәк. Ул ультрафиолетты ла күрә, һәм был кимереүселәрҙең бүлендеге аша үҙҙәрен дә табырға ярҙам итә. Сысҡандарҙы ҡырып файҙа килтерә. == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 10 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] 6lh2kvusb37favx3009xx97m06z512q 0 4907 22684 22682 2020-08-03T04:05:53Z Guram52 494 22684 wikitext text/x-wiki Беҙҙең Юлдыбай ауылында элегерәк ике магазин була торғайны. Береһе промтовары, көнкүреш нәмәләре һата торғаны.Ул магазинда мәрхүмә Талиға апай эшләй торған ине. Бер олатай магазинға килгән дә нәски һорай икән. - Ээй,олатай, нәски күкәйгә генә шул, - тигән. - Атаҡ, атаҡ миңә аяҡҡа кәрәк ине, - тип һуғышта яраланып, сатан ҡалған аяғына ҡарай ти теге олатай... ''Айгөл Миңлебаева'' https://vk.com/club36676061?w=wall-36676061_269027. [[Категория:Көләмәстәр]] 2w2kosm6i1hhg7rcko3pb1morjlwkbj 0 4908 22692 22683 2020-08-03T08:38:15Z Guram52 494 22692 wikitext text/x-wiki Әнейем бәләкәй сағыңда ауылда ҡул сәғәте модаға кереп киткән, тик бөтәһенең дә уны алырға мөмкинселеге булмағандыр инде. Клаудий апайҙыҡы ( Клавдия булғандыр инде) булған да, тағы бер оло йәштәге апайҙыҡы ғына булған. Тик оло апай сәғәт ҡарай белмәгән. Баҫыуҙа, фермала эштә йөрөгән саҡта унан сәғәт һораһалар, ул: - Клаудийҙыҡы һымаҡ, унан һорағыҙ, - тип, юғалып ҡалмай яуап ҡайтара икән. Хәҙер беҙҙә "сәғәт нисә", тип һораһалар, "Клаудийҙыҡы һымаҡ", тип яуап ҡайтаралар. ''Инза Каримова'' https://vk.com/club36676061?w=wall-36676061_269027 [[Категория:Көләмәстәр]] [[Категория:Фольклор]] qyp4swevf9splhnimk548s1rfqb3o3n 0 4909 22689 22688 2020-08-03T06:27:44Z Akkashka 410 22689 wikitext text/x-wiki '''''Башҡорт ҡатын ҡыҙы''''' төркөмө тәҡдим итә: Тәүҙә 1 стакан һөт ҡайнатығыҙ. Шуға 1 аш ҡалағы аҡ май һәм 1 аш ҡалағы бал һалырға кәрәк. Айырым һауытта йомортҡа һарыһына бал ҡалағының осона ғына сәй содаһы һалып һәйбәтләп болғатығыҙ. Шунан ике ҡатнашманы бергә ҡушҡас тәмле ризыҡ килеп сыҡмаҫ, әлбиттә, тик файҙалылығы буйынса тиңдәр булмаҫ. Ошо боронғо микстура менән әбейҙәребеҙ бронхит, ларингит, хатта трахеитты ла дауалаған. * Флүрә Нафиҡованан [[Category:Барыһы ла]] [[Категория:Халыҡ медицинаһы]] 2itqk5bc96aad456ix9dqrbrw72vd4i 0 4911 22693 2020-08-03T10:24:01Z Il-Gil 884 " Күгәрсен районы ауылдары ҡыҙыҡ ҡына исемле бит ул : * Түләбай - бер тин аҡса тү..." исемле яңы бит булдырылған 22693 wikitext text/x-wiki Күгәрсен районы ауылдары ҡыҙыҡ ҡына исемле бит ул : * Түләбай - бер тин аҡса түләмәй * Ҡалдар - һөйләгәне гел Алдар * Ҡалмаҡ - (рәсми Ҡадир) ашағаны гел ҡаймаҡ *Кәкүк (Әлимғол) - саҡыралыр бер кәкүк Бала саҡта бер- беребеҙҙе шулай кәжекләп уҡыуҙан ҡайта инек. Апайым - Ҡырмыҫҡалы районындағы Малай ауылы килене, мин - Стәрлебаш районындағы Түбәнге Шәкәр килене. Атайымдан, кейәүҙәр ҡайһы яҡтан, тип һораһалар, әллә ниндәй Бабаймы, Малаймы, Сәйме-Шәкәрме тигән ауылдан, тип көлдөрөр булған. ''Миләүшәа Арыҫланова'' https://vk.com/feed?section=comments [[Категория:Көләмәстәр]] [[Категория:Фольклор]] 4845klmdkcs5iouq16iuz3o9ln539g6 0 4913 22701 22700 2020-08-04T09:08:10Z Akkashka 410 /* Ялан торомтайы */ 22701 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Ялан торомтайы == '''Ялан торомтайы''' — ''сысҡан типкес, сысҡансыҡ, бейеүсе көйгәнәк'', ''урыҫса'' — степная пустельга, ''латинса'' — Falco naumanni Fleisch. Ыласындар ғаиләһенән ваҡ йыртҡыс ҡош. Кәүҙә ҙурлығы күгәрсен дәүмәлендә. Осҡанда нәҙек оҙон ҡанаттары, оҙон ҡойроғо күҙгә ташлана. Тотош төҫө ҡара таплы һарғылт көрән, һырты күкшел буҙ, ҡорһағы ҡыҙғылт һары, ҡайһы берҙә тамсы формаһындағы сыбар таптары ла булғылай. Түбәһе һәм ҡойроғо һоро. Ҡойроғонда арҡыры киң һыҙыҡ бар һәм осло (ябай торомтайҙың ҡойроғо түңәрәкләнеберәк тора). Ябай торомтайҙан сағыуыраҡ төҫө, аҡ тырнаҡтары менән айырыла. Тауышы яңғырауыҡлы: «кли-кли-кли». Күсмә ҡош, киң таралған. Тупҡа берләшеп йәшәйҙәр, яңғыҙ парҙар һирәк осрай. Яланда, далала йәшәй. Ҡая таштарҙа йәки ерҙәге өңдәрҙә оялай. Ерәнһыу көрән таплы аҡһыл ҡабыҡлы 4-5 күкәй һала. Кимереүселәр һәм бөжәктәр менән туҡлана. Сысҡандарҙы ҡырып, ҙур файҙа килтерә. Һуңғы осорҙа ялан торомтайҙары күҙгә күренеп кәмей. Һарыҡсылыҡ кәмеү менән бәйле, сөнки һарыҡ көтөүҙәре йөрөгән ерҙә үлән ҡуйы булмағанлыҡтан, ялан торомтайына һунар итеү еңелерәк ине. Хәҙер үлән бейек һәм ҡуйы булып үҫә. Ҡышлай торған ерҙәрендә, Африка саванналарында, йыл һайын тигеләй ҡоролоҡ күҙәтелеүе лә ялан торомтайы файҙаһына түгел. Юғала барыусы төр булараҡ, Халыҡ-ара һәм Рәсәй Ҡыҙыл китабына индерелгән. Элек торомтайҙарҙың ике төрөн дә ауға йөрөү өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 10-11 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] 2jjazu1f6a5ws42w86dyj4yc73n8hn5 0 4914 22705 22704 2020-08-05T11:59:08Z Akkashka 410 22705 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Мүктәрге == '''Мүктәрге''' — ''мөхтәрге, нүктәрге, бүктәрге, бәктәргәй'', ''урыҫса'' — кобчик, ''латинса'' — Falco vespertinus L. Ыласындар ғаиләһенә ҡараусы йыртҡыс ҡош төрө. Ҙурлығы һәм ҡыланышы буйынса торомтайға оҡшаған ҡош. Ҡорһағы, ботондағы ҡауырһындар, ҡойроҡ аҫты сағыу ерән, ә кәүҙәһенең ҡалған өлөшө ҡара таплы күкһел һоро. Инә мүктәргелә һарғылт ерән төҫ өҫтөнлөк ала, арҡаһында, ҡанаттарында, ҡойроғонда арҡыры буйҙар, ҡорһағында ваҡ сыбар таптар бар. Суҡышы ҡыҫҡа, сағыштырмаса көсһөҙ. Өлкән мүктәргеләрҙең суҡышының төбө ҡыҙыл йә ҡыҙғылт һары, ә йәштәренең — һары, күҙҙәре һәм аяҡтары ҡыҙыл. Башҡа ыласындарҙан ерән «салбары» менән айырыла. Тауышы яңғырауыҡлы: «ки-ки-ки». Күсмә ҡош. Киң таралған. Һирәк ағаслы урмандарҙа йәшәй. Ояһы ағас башында, ҡая таш һикәлтәләрендә, ерҙәге түңгәктәрҙә була. 3-4 бөртөк ерәнһыу таплы аҡһыл һары төҫтәге йомортҡа һала. Башлыса эре бөжәктәр — ҡуңыҙ, сиңерткә, энәғараҡтар менән туҡлана. Бик һирәк ваҡ кимереүселәр һәм кеҫәртке тотоп ашай. Турғайға ла һунар итә, ҡайһы берҙә күгәрсенгә һөжүм итә. Африкала һәм Көньяҡ Азияла ҡышлай. Элек ауға йөрөтөү өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 11 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] kcq3tl7pqkv9sgobgbec74eytl29463 0 4915 22709 22708 2020-08-05T12:34:03Z Akkashka 410 22709 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Ҡор ҡарсығаһы == '''Ҡор ҡарсығаһы''' — ''ҡарҫыға, ҡарсаға, ҙур ҡарсыға'', ''урыҫса'' — ястреб—тетеревятник, ''латинса'' — Accipiter gentilis L. Ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған йыртҡыс ҡош төрө. Ҡарсығалар араһында дәүмәле буйынса иң ҙуры. Ҡарғанан ҙурыраҡ. Бүҙәнә ҡарсығаһынан байтаҡ ҙур. Ата ҡарсығаға ҡарағанда инә ҡарсығалар ҙурыраҡ. Осҡанда ҡыҫҡа ҡанаттары, оҙон ҡойроғо күҙгә ташлана (һарҙан айырмаһы шунда). Һырты һорғолт көрән, кәүҙәһенең аҫҡы яғы һоро, арҡыры йыш ҡара һыҙыҡтар менән сыбарланған. Күҙҙәре өҫтөндә аҡ ҡаштары бар. Өлкән заттарҙың күҙҙәре ҡыҙыл йәки ҡыҙыл-көрән төҫтә, ә йәш заттарҙыҡы - сағыу һары. Башҡортостанда аҡ төҫтәге ҡарсығалар ҙа осрай. Тауышы яңғырауыҡлы: «кик-кик-кик». Урманда йәшәй. Ултыраҡ ҡош. Көҙ һәм ҡыш бер урындан икенсе урынға күсеп йәшәй, яҙғыһын ояһына кире ҡайта. Киң генә таралған. Ҡор-ҡарсығаһы үҙ биләмәһендә генә йәшәй. Ояһы ағас башында була. Оя ҡорор алдынан һәм оя ҡорған ваҡытта ата менән инә ҡарсыға һауала өйрәләп-өйрәләп оса. Биләмәләренең сиге боҙолған осраҡта, пар уны аяуһыҙ ҡурсалай. Ата ҡоштарҙың ағастағы шәхси биләмәләре, ғәҙәттә, инәләренекенән бейектәрәк урынлаша. Оя ҡорған ваҡытта шәхси биләмәләре 570-тән алып 3500 гектарға ҡәҙәр етә. Ояны ғәҙәттә ҡарт урманда, юл, һаҙлыҡ, болон һәм башҡа асыҡ урындарға яҡын ултырған ағаста олоно янындағы ботаҡта ҡора. Диаметры метр тирәһендәге ояны ҡоро сыбыҡ һәм ботаҡтарҙы йәшел үренде, ылыҫ шәлкеме йәки ҡабыҡ киҫәктәре менән сырмап эшләйҙәр. Ҡор-ҡарсығалары йылына бер мәртәбә, апрель башынан июнь урталары осоронда үрсейҙәр, өҫтәүенә, иң юғары әүҙем ваҡыт апрель аҙағына һәм майға тура килә. 3-4 бөртөк һорғолт таплы йәшкелт аҡ йомортҡа һала. Йомортҡаның ҙурлығы 59×45 мм, тышы ҡытыршы, күкһел-аҡ. Себештәр 28-38 көндән моронлай башлайҙар. Йомортҡаларҙы инә ҡош баҫа, әммә ул һунарҙа саҡта, уны ата ҡош алмаштыра. Инә ҡош ояла балалары сыҡҡандан һуң 25 көнгә ҡала. Был ваҡытта балалары һәм инә ҡош өсөн аҙыҡ хәстәрләү ата ҡошҡа йөкмәтелә. Ҡошсоҡтар ояла 34-35 көн ултыралар, артабан шул уҡ ағастағы күрше ботаҡтарға күсенәләр. 35-46-сы көнгә оса башлайҙар, шуға ҡарамаҫтан, 70 көнлөк саҡтарына ҡәҙәр ата-әсәһе ярҙамында туҡланалар. Ата-әсәнән ҡошсоҡтар ҡинәт айырылалар, һәм йәш ҡоштар йомотҡанан сыҡҡандан алып алып 95-се көндәренә тулыһынса үҙ аллы була. Ҡор ҡарсығалары ҡоштарға, имеҙеүселәргә, умыртҡаһыҙҙарға, урта һәм эре һөйрәлеүселәргә һунар итәләр. Ҡорбан йыртҡыс ҡош ауырлығының яртыһын тәшкил итергә мөмкин. Ҡуянға, тейенгә һәм ҡорҙарға һунар итәләр. Элек ауға йөрөтөр өсөн ҡулға эйәләштергәндәр. == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 11 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] 5pnasekgfxctyrycszbshiedxxt19m7 0 4916 22716 22715 2020-08-06T18:22:59Z Akkashka 410 /* Сығанаҡ */ 22716 wikitext text/x-wiki ''Башҡортостан ҡоштары'' == Кәлмәргән == '''Кәлмәргән''' — ''тимер тырнаҡ, балыҡ һары, балыҡ ҡарсығаһы, ҡәлмәргән, халмарйын'', ''урыҫса'' — скопа, ''латинса'' — Pandionhaliatus L. Ҡаҙҙан бәләкәйерәк ҡырағай йыртҡыс ҡош. Оҙонлоғо — 55—58 см, ҡанат йәйеме — 145—170 см. Оҙон һәм тар ҡанаттары беләҙек һөйәктәрендә бөгөлгән була. Тышҡы ҡиәфәте менән башҡа йыртҡыс ҡоштарҙан айырылып тора. Ғәҙәттә һыу өҫтөнән осоп йөрөй, ҡайһы ваҡыт «бейей». Ағастарға ҡунып ял итә. Ике төҫлө булыуы алыҫтан күренә. Һырты, түше, ҡойроғо ҡара-көрән. Тамағы, ҡорһағы аҡ, ҡанаттары төбөндәге оҙон ҡауырһындары һарғылт сыбар. Аяҡтары һары. Суҡышынан күҙе аша муйынына үткән һоро йә ҡара һыҙыҡ бар. Башҡа ҡарағоштарҙан аҡ төҫтәге тамағы һәм ҡорһағы менән айырыла. Күҙе һары төҫтә, ҡара суҡышының осо кәкере, аяҡтары көслө, тырнаҡтары ҡара һәм текә кәкере. Ата ҡоштар инәләренән бер аҙ бәләкәй булыуҙары менән генә айырылалар. Тауышы көслө: «ҡайй-ҡайй-ҡайй». Балыҡлы йылға һәм күлдәрҙә йәшәй. Башлыса балыҡ (кәлмәргән рационы 99 %-ҡа балыҡтан тора). Һыу өҫтөндә ҡорбанын күреп ҡалһа, тәпәйҙәрен алға сығарып, ҡанатын артҡа ташлап аҫҡа ташлана. Балыҡты ул аҡсарлаҡ кеүек суҡышы менән түгел, ә тырнаҡтары менән эләктереп ала. Балыҡ әҙ йәки һыу болғансыҡ булған осраҡта тәлмәрйен, ваҡ ҡош-ҡорт менән туҡлана. Күсмә ҡош, һирәк осрай. Оялары бик ҙур, ағас баштарында була. Ояһын күп тапҡырҙар (18 йылға ҡәҙәр) ҡуллана. Уны ҡышлау урынынан ҡайтҡас, яҙғыһын ата һәм инә ҡоштар бергәләшеп яңыртып, рәтләп алалар. Ояны ағаста ҡуйы булмаған, ғәҙәттә 8-25 метр бейеклектә, һулый башлаған йәки һулыған олонда, ҡоралар. 2-3 бөртөк ҡыҙғылт көрән таптар менән сыбарланғн аҡһыл зәңгәр йомортҡа һала. Йомортҡаны баҫыу 35 тәүлек дауам итә. Ҡошсоҡтарын атаһы ла, инәһе лә ашата. Уларға көнөнә 200-400 грамм ауырлыҡтағы 4-5 балыҡ килтерәләр. Йәш ҡоштар июнь аҙағында июль башында оянан ососп сығалар.Тәүҙә уларҙы инә ҡош ҡурсалап тора. Ҡышлау урынына осоп китеү сентябрь аҙағына йәки октябрь уртаһына саҡлы бара. Мысырҙа һәм Ҡыҙыл диңгеҙҙең ҡайһы бер утрауҙарында ҡышлайҙар. Кәлмәргәндәргә өкөләр һәм бөркөттәр һунар итә. Рәсәй Федерацияһының Ҡыҙыл китабына һирәк осрай торған төр булараҡ индерелгән (3-сө категория). Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына юғалып барған төр булараҡ индерелгән (1-се категория). Кәлмәргәндәрҙе һаҡлап ҡалыу өсөн оя ҡорған һыу ятҡылыҡтары эргәһендәге һулып барыусы ағастарҙы һаҡларға, ояларын туҙҙырмаҫҡа кәрәк. Яһалма оялар эшләп ҡуйыу ҙа уларҙы һаҡларға булышлыҡ итәсәк. == Ауыҙ-тел ижадында һәм әҙәбиәттә == == Сығанаҡ == * ''Э. Ф. Ишбирҙин''. Башҡортостан ҡоштары (белешмә китап). Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте. 1986 й., 18 б. [[Категория:Ҡоштар]] [[Категория:Башҡортостан ҡоштары]] [[Категория:Тыуған яҡ ҡоштары]] p8kp38evtvnw9as1divhdooh8pslrt3 0 4917 22713 2020-08-06T18:10:50Z Һәҙиә 403 "'''Алма һеркәһе''' ==Алма һеркәһен нисек әҙерләйҙәр== Алманы йыуып, уның се­регән..." исемле яңы бит булдырылған 22713 wikitext text/x-wiki '''Алма һеркәһе''' ==Алма һеркәһен нисек әҙерләйҙәр== Алманы йыуып, уның се­регән һәм ҡарайған урында­рын алып ташлайҙар һәм эре ҡырғыста ҡыралар. Ҡы­рылған алманы быяла банка­ға һалып, өҫтөнә 30 градус ҡайнарлыҡтағы һыу ҡоялар (0,4 кг алмаға 0,5 литр һыу). Һәр литр һыуға 100 грамм бал йәки шәкәр, әсеүҙе тиҙ­ләтеү өсөн 10 грамм сөпрә һәм 20 грамм ҡара икмәк өҫтәйҙәр. Ошо ҡатнашма һа­лынған банканы асыҡ көйен- сә 20 — 30 градус темпера­туралағы ҡараңғы бинала һаҡлайҙар. Әсеү стадияһы­ның тәүге яртыһында һа­уытты ун көн буйы йылыла тоталар. Был саҡта алмалы ҡатнашманы көнөнә 2—3 тапҡыр ағас ҡалаҡ менән болғап торорға кәрәк, шунан һуң уны марля аша һөҙәләр. Һарҡып сыҡҡан һутты тағы ла бер тапҡыр марля аша һөҙөргә^еүләмен билдәләргә һәм шщ ауыҙлы һауытҡа бушатырға кәрәк. Әсеү процесының икенсе стадияһында банканың ауы­ҙын марля менән бәйләп, йылыға ултыртып ҡуялар. 40—60 көндән һуң шыйыҡ­са әсеп өлгөрә. Шунан һуң уны марля аша һөҙөп, ше­шәләргә тултырырға кәрәк. Шешәләр бөкө менән тығыҙ итеп ябылырға, бөкө өҫтөнән балауыҙ менән һыланырға тейеш. Алма һеркәһен һал­ҡын урында һаҡлайҙар. ==Алма һеркәһенең файҙаһы == Көндәр һалҡынайыу ме­нән. бер нисә көн буйына кешенең ҡан баҫымы күтә­ренке була һәм ҡандың һелтелелеге арта. Ә һауа йы­лынғас, киреһенсә була. Ха­лыҡ медицинаһы өйрәтеүен­сә, бындай саҡта алма һер­кәһе организмдың әселек реакцияһын көйләй.Бының өсөн 1 бал­ғалаҡ һеркәне 1 стакан һыу­ға һалып, көнөнә 1—2 тап­ҡыр эсергә кәрәк була. *Ҡайнар һыуҙа йәки утта бешкән урынды алма һеркә­һе менән эшкәртһәң, ауыр­тыу шунда уҡ бөтә. *Ике аҙна буйына һыу ме­нән ҡатнаштырылған алма һеркәһен (1 балғалаҡ һер­кәне 1 стакан һыуға) көнө­нә дүрт тапҡыр эсһәң, аяҡ һәм ҡул быуындарының ауыртыуы үтә. *Баш ауыртҡан саҡта бер тигеҙ күләмдә алма һеркәһе һәм һыу һалынған һауытты утҡа ултыртып ҡайнатырға һәм уның быуына ултырыр­ға кәрәк. Ҡан баҫымы юғары бул­ған саҡта емеш-еләк, йәшел­сә, балды күберәк ҡулла­нырға ҡушалар. Әммә бы­ларҙың барыһын да алма һеркәһе менән алмаштырыр­ға мөмкин. *Гипертония ме­нән яфаланған кешеләргә ике балғалаҡ алма һеркәһен бер стакан һыуға һалып көн һайын эсергә кәңәш ителә. *Алма һеркәһе ангина ва­ҡытында ла ярҙам итә. Уны һыу менән ҡатнаштырып, тамаҡты сәғәт һайын сай­ҡарға кәрәк. *Бик ныҡ ары­һағанда йәки йоҡоһоҙлоҡтан интеккәндә бал менән алма һеркәһен бергә ҡатнашты­рып, йоҡлар алдынан уны 2 балғалаҡ кәрәк. *Һимеҙлектән яфаланған ҡатын-ҡыҙҙарға ике балғалаҡ алма һер­кәһен 1 стакан һыуҙа ҡат­наштырып, һәр ашар алды­нан эсергә тәҡдим ителә. [[Category:Башҡортса]][[Category:Баҡсасылыҡ]] 80edsxuu72mt2ra7umh4fu0194y5us3 0 4918 22717 2020-08-11T14:51:40Z Һәҙиә 403 "'''Муйыл'''— ике өлөшлөләр роза сәскәлеләр ғәиләһенә ҡараған ағас үҫемлек. == Му..." исемле яңы бит булдырылған 22717 wikitext text/x-wiki '''Муйыл'''— ике өлөшлөләр роза сәскәлеләр ғәиләһенә ҡараған ағас үҫемлек. == Муйыл== Муйыл республикабыҙ биләмәләрендә киң та­ралған. Ул майҙа сәскә ата. Июль—сентябрь ай­ҙарында емештәре өлгөрә. Дауаланыу маҡсаттарында емеше файҙаланыла. Уны август, сентябрь баштарында йыйырға һәм 'мейестә (50 градус температурала) киптерергә кәрәк. Ҡояшлы урынға йәйеп киптерергә лә була. ==Дарыу әһәмиәте == Муйыл шәкәргә, алма, лимон кислоталарына, С витаминына бай. Муйыл­дың сәскәһе Һәм емешен­дә, япраҡтарында фитон­цидтар күп. Ә фитонцидтәре ауырыу таратыусы микробтар­мы үлтерә. Халҡыбыҙ муйылдың ҡайырыһын, сәскәһен, емештәрен дауа итеп файҙаланған. Төнәтелгән япраҡтарын быуындарға ябып, һыҙланыуҙан ҡотолорға мөмкин. Йөрәк, ашҡаҙан, үт юлы ауырыуҙарынан да муйыл ҡайырыһы, япраҡтары, сәскәләре файҙалы. Емештәрен киптереп, боронғо таш тирмән, йәки хәҙерге ҡәһүә онтағыс менән он рәүешенә килтереп, төрлө ризыҡтар, ҡамыр эштәре әҙерләгәндә ҡулланалар. Емештәрен йыйып алыу менән ит турағыстан үткәреп, шәкәр менән бутап ултырһаң да яҡшы һаҡлана. Үпкә ауырыуынан да­уаланғанда муйыл япрағын сәй урынына бешереп әсәләр. '''Ә ағас ҡайыры төнәтмәһен элек-электән''' -биҙгәк тотҡанда тирләү өсөн, -һалҡын тейгәндә, -ревматизмды дауалау өсөн. -тән тиреһенә сыҡҡан төрлө сабыртмаларға ҡаршы, -теш һыҙлағанда ҡулланалар. Емеш төнәт­мәһен эс ҡатырыу өсөн әсәләр. ==Ҡулланыу== '''Төнәтмә түбәндәгесә әҙерлэнә:''' 1 аш ҡалағы муйыл емешенә 1 стакан ҡайнар һыу ҡоялар һәм 5 минут буйы ҡайнатҡас, 2 сәғәт­кә төнәтергә ҡуялар. Си­рек стаканлап көнөнә 2—3 тапҡыр эсергә. [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] hqkwmf376pv9jjtcgnl2tlkir67mwur 0 4919 22719 22718 2020-08-11T15:17:42Z Һәҙиә 403 /* Дарыу әһәмиәте */ 22719 wikitext text/x-wiki '''Һуған'''— бер өлөшлөләр класы ләлә сәскәлеләр ғәиләһенә ҡараған ңҫемдлек.Йәщелсә. == Һуған== Һуған—бик боронғо үҫемлек. Уны кешеләр бик күптән ҡул­ланған. Хәҙер ҙә һуған көн­дәлек ризыҡтарҙан һанала. Һурпалы, итле, картуфлы аш­тарға һуған туралмаһа, ул бик үк тәмле булмай. ==Дарыу әһәмиәте == Һуған фитонцидтарға бик бай. Ашҡаҙан-эсәк, тын юлдары, ауыҙ ҡыуышлығы ауырыуҙары ваҡытында һуған бик файҙалы. Ул олоғая башлаған кешеләр­гә айырыуса ыңғай тәьҫир итә. Бигерәк тә, һалҡын тейгәндә , йүтәл­ләгәндә, бауыр, үт ҡыуығы сирҙәренән, һары ауырыуҙары ваҡытта­рында һуған ҡулланыла.Бал ҡушылған һуған һуты ҡан тамырҙарын таҙарта. Бешкән һуған иҙмәһе шешектәрҙе һура, фурункулдарҙы дауалай. һуған ҡандың ойошоусанлығын кәметә. Күп ҡан юғалтҡан осраҡтарҙа һуған ҡулланыуҙы сикләргә кәрәк. Халыҡ медицинаһы шешкән урындарға бешкән һуған ябыр­ға кәңәш итә. Бынан дүрт мең йыл элек үк һуғанды сәс үҫтереү һәм ны­ғытыу өсөн ҡулланғандар. Хәҙерге заман фәне һу­ған ҡабығында сәс буяй тор­ған матдә булыуын да асыҡ­ланы. [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] b9j1skl1rp5rlz1ehaaye07jqj670ht 0 4920 22744 22727 2020-08-14T12:04:17Z Һәҙиә 403 /* Шифаһы */ 22744 wikitext text/x-wiki '''Һырғанаҡ'''— сәнскеле бо­таҡтары булған ҡыуаҡ йәки 0,5 — 0,6 метр бейеклектәге ҙур булмаған ағас. == Таралыуы == Һырғанаҡ Европа һәм Азияның йылы зона­һында үҫә. Беҙҙең илдә ул Балтик диңгеҙе яры буйында, Дунай йылғаһы тамағында, Төньяҡ Кавказда һәм Кавказ аръяғында, Урта Азияла, Ал­тайҙа, Тувала һәм Бурятияла осрай. Һырғанаҡ башлыса үҙәндәрҙә, йылға буйҙарындағы һыубаҫар туғайҙарҙа, әрәмәлек­тәрҙә үҫә. һуңғы йылдарҙа һырғанаҡты илдең төрлө райондарындағы, шул иҫәптән Уралдағы, ғилми-тикшеренеү институттарында һәм тәжрибә станцияларында, урман хужалыҡтарында, кол­хоз һәм совхоздарҙа күпләп үҫтерә башланылар. == Ботаник тасуирлама == һырғанаҡ — сәнскеле бо­таҡтары булған ҡыуаҡ йәки 0,5 — 0,6 метр бейеклектәге ҙур булмаған ағас. Ул ике өйлө (аталыҡ һәм инәлек сәс­кәләре ике айырым ағаста булған үҫемлек), ел ярҙамын­да һеркәләнә, сәскәләре ваҡ ҡына була. һырғанаҡ япраҡ атҡанға тиклем йәки шул осорҙа сәс­кә ата. Май башында йәш ботаҡтар ебәрә башлай һәм үҫеү процесы август аҙағы­на —сентябрь башына тиклем дауам итә. Емештәре лә сен­тябрь баштарына өлгөрә, лә­кин ҡойолмай, яҙға тиклем һаҡлана. Ул ғәҙәттә 4-5 йәштә емеш бирә башлай. Емеше бик һут­лы, һары йәки көрән төҫтә ҡара-ҡыҙылдары ла була. һырғанаҡ йыл һайын тиерлек һәм мул уңыш бирә. Емеше төрлө витаминдарға бай бул­ғаны, бик ҡиммәтле май бир­гәне, кеше өсөн кәрәкле био­логик актив матдәләргә бай булғаны өсөн һырғанаҡ ҡим­мәтле үҫемлек иҫәпләнә. Медицина әҙәбиәтендә яҙыу­ҙарына ҡарағанда, һырғанаҡ майы ауыртыуҙы баҫа, ит үреүгә ярҙам итә, янған, туң­ған урындарҙы тиҙ уңалта, тире ауырыуҙарын дауалаған­да ла ҡулланыла. һырғанаҡ — яҡты яратыу­сы үҫемлек. Ул эргәһендә үҙенән бәйек йәки үҙе менән бер тиң булған икенсе ҡы­уаҡтарҙы йәки ағастарҙы яратмай, күләгәлә иһә насар үҫә. Себерҙән сыҡҡан һырғанаҡ тәбиғәттең һәр т2рлэ ҡырыҫ­лыҡтарын бирешеп бармай, көҙгө-ҡышҡы Һалҡындарға, йәйге эҫеләргә лә түҙә. == Үрсетеү == Ултыртыу материалы етмә­гәнлектән, күп баҡсасылар уны орлоҡтан үҫтерергә мәж­бүр була. Орлоҡ өсөн емеш те юғары уңыш биреүсе ҡы­уаҡтарҙан алалар. Орлоҡтар бер нисә йыл буйына шытыу һәләтлеген юғалтмай, ҡасан сәсһәң дә шытып сыға. Шу­лай ҙа ҡара көҙ йәки иртә яҙ сәсеү яҡшы. Үҫентеләрҙе тәрбиәләү рәт араларын һәм төптәрен йом­шартыуҙан, ваҡыты-ваҡыты менән һыу һибеүҙән тора. һырғанаҡты ботаҡтан үҫте­реүҙе хәҙер киң ҡулланалар. Ҡыуаҡтарҙың горизонталь та­мырҙарынан сыҡҡан үҫенте­ләрҙе тамырҙан айырып алып үҫтереү — иң анһат ысул. Быны һәр кем эшләй ала. Яҙ һәм йәй ҡоро килһә, үҫентеләрҙе һуға­рыу мотлаҡ. Сәсеү алдынан 3-4 тәүлек орлоҡтарҙы еүеш­ләргә кәрәк. Яҙ көнө тупраҡ тиҙ кибә, шуға күрә 5 санти­метр тәрәнлектәге бураҙналар­ға сәсеү яҡшы, ә көҙ көнө 2 сантиметр ҙа етә. Тупраҡ өҫтөнә серетмә һибелә: яңы шытып сыҡҡан үҫентеләр ҡо­яш нурҙарын яратмай, шуға күрә күләгә яһау талап ите­лә. һырғанаҡ орлоғо тупраҡ­та оҙаҡ һаҡланмай, әгәр 1—2 ай эсендә шытып сыҡмаһа, ул һәләк була. һырғанаҡ—һыу буйҙарында, дымлы, ҡом-ташлы тупраҡта үҫкән үҫемлек, тигәйнек. Уны баҡсала үҫтергәндә ошоно һәр саҡ иҫтә тоторға кәрәк. һыр­ғанаҡ үҫентеһе һәйбәт үҫһен өсөн тупраҡ дымлы, ҡомло һәм яҡшы ашланған булынға тейеш. Ул балсыҡлы, ауыр тупраҡта насар үҫә. һаҙлы Һәм Һыу йыйылып ятҡан урындарҙы яратмай. һырғанаҡты яҙ көнө, үҫен­тене питомниктан алып ҡайт­ҡас та, япраҡ ярмаҫ элек, ул­тыртыу Һәйбәт һөҙөмтә бирә. Үҫентеләрҙе 4x2,5 метр схемаһы буйынса ултыртырға кәрәк. Коллектив баҡсаларҙа 2—4 инә үҫемлеккә бер ата үҫемлек (ел даими өргән яҡтан) ул­тыртыу талап ителә, һырғанаҡ­ты соҡорҙарға алма ағасы ул­тыртҡан технология буйынса ултыртыу һәйбәт. Үҫентене питомниктағыға ҡарағанца 5—7 сантиметрға тәрәнерәк ултырталар. Яҙ көнә ботаҡтарҙы бер аҙ ҡыҫҡарталар. Ҡороған ботаҡ­тарҙы ҡырҡып ташларға кэ- рөк. Емешен ул ныҡ бешеп еткәс, ныҡ тулышҡас ҡына йыялар. Тәрбиә яҡшы булһа, бер ҡыуаҡ 20 килограмға тиклем уңыш бирә. ==Шифаһы== *Һырғанаҡтың спирттәге төнәтмәһе һәм һырғанаҡ майы – ауыртыныуҙы баҫа, яраларҙы дауалай, поливитамин ( А , С, Е витамин дары етешмәгәндә ), ашҡаҙандың сей яраһынан (гастрит, язва...) һәм башҡа сирҙәренән, дизентериянан, яман шештән дауа; *Матдәләр алмашыныуҙы көйләй һәм балыҡ майын алыштыра ала; *Һөрөм газынан зарар күргәндә шифаһы тейә: *Тәнде таптар, тимгелдәр, сабыртма баҫҡанда, экземала, ҡыҙыл сөсө ауырыуынан (волчанка) һәм башҡа тире сирҙәренән ҡулланыла; *Оҙайлы яраларҙан, трофик сей яраларҙан , инфекцион сирҙәрҙән, аналыҡ муйынтығының эрозияһынан дауалай; *һырғанаҡ майы тәндең янған һәм туңған ерҙәрен тергеҙә, оҙаҡ ятыуҙан тәндең боҙололған ерҙәренә (тишелеү), тиренең нурланыу эҙемтәләренән шифа; *Һулыш юлдары сирләгәндә ингаляция эшләү өсөн ҡулланыла; *Гинекологияла кольпит, эндоцервицит һәм и аналыҡ муйынтығының эрозияһынан; *аш юлындағы һәм ашҡаҙандағы яман шештән нур терапияһы үткәс дауаланыу өсөн ҡулланыла. *Үҙағасы тибет медицинаһында гемостатик , анальгетик һәм тән ҡыҙыулығын баҫыу сараһы булараҡ ҡулланыла; *Үҙағасының көлө эсәктәрҙең ҡатыуынан дауалай; *Ҡабыҡтарынан эшләнгән спиртлы экстракты һәм "Гиппофаин" (хлоргидрат 5-гидрок-ситриптамина) препараты саркоманы, Эрлих шешен һәм яман шештәрҙең башҡа төрҙәрен баҫа. *"Гиппофаин" түбән ҡан и баҫымынан дауалай, организмдың эшмәкәрлеген көйләй. *Ҡабыҡтарының һыуҙа ҡайнатмаһы сәсте нығыта. *Ботаҡтарының, япраҡтарың экстрактын Монголияла ҡатыуҙарҙы, энтероколитты һәм диареяны дауалау өсөн ҡулланыла. *Япраҡтары ашҡаҙан-эсәк һәм тире ауырыуҙарынан дауа, Урта Азияла ревматизмдан боҫлама ҡуйыу һәм сылатҡыс ябыу (ҡуйыу ) өсөн файҙаланыла. * Япраҡтары , сәскәләре, емештәре сыбартманан,, подагранан һәм ревматизмдан дауа булып тора. *Сәскәләре Таджикистанда косметик сара булараҡ ҡулланыла. *Емештәре тибет медицинаһында үҙаллы ла, рецепт составында ла: - гемостатик, шешенеү процестарында, - Һулыш юлдары һәм үпкә, аш һеңдереү ағзалары сирҙәренән , матдәләр алмашыу боҙолоуына бәйле йөрәк, ҡан ауырыуҙарынан, -майлы экстракты бауыр сирҙәренән, шешеү процестарынан , аш һеңдереү боҙолғанда , гематомах һәм геморрагия осраҡтарында шифа булып тора. ==Ҡулланыу== *Емештәренән төнәтеп һарҡынды эшләү(настой): 25 г емешкә 250 мл ҡайнар һыу ҡойоп бешекләйҙәр, унан 4 сәғәт тоталар, аҙаҡ һөҙөп алалар. *Емештәренән һыуҙа ҡайнатып төнәтмә эшләү(отвар): 20 г емеште 250 мл һыуҙа 20 мин ҡайнатып һөҙәләр.Сәс ҡойолғанда ҡулланалар. *Емештәренән һәм япраҡтарынан төнәтеп һарҡынды эшләү(настой): 20-әр емешен һәм япраҡтарын 250 мл ҡайнатылған йылы һыуҙа 6 сәғәт тоталар, унан һөҙәләр. Көн эсендә сирек стаканлап 3 өлөшкә бүлеп эсәләр. *Ботаҡтарынан һәм япраҡтарынан һыуҙа ҡайнатып төнәтмә эшләү(отвар) эшләү: 10-ар г ваҡланған ботаҡтарын һәм япраҡтарын 250 мл һыуҙа 20 минут ҡайнаталар һәм һөҙөп алалар. Эс киткәндә ярты ашҡалаҡлап көнөнә 4 тапҡыр эсәләр. *Емештәренән һыуҙа ҡайнатып төнәтмә эшләү(отвар): 10-15 г емеште 250 мл һыуҙа 10 минут әкрен генә утта ҡайнаталар. 2 сәғәт ултырғас һөҙөп алалар. Эс ҡатҡанда ашҡалаҡлап көнөнә 3-4 тапҡыр эсәләр. *Емештәренән һәм япраҡтарынан һут эшләү: 1/2-ар стакан һут һәм һөткә бер ашҡалаҡ бал өҫтәп көн эсендә 3-кә бүлеп эсәләр (ашҡаҙанда әселек күп булғанда был ысул бармай). *Һырғанаҡ сәйе – депрессияға һәм елһенеүгә ҡаршы ҡулланыла. 150 грамм һырғанаҡты йыуырға һәм өстән ике өлөшөн иҙергә кәрәк. Сәйнүккә һырғанаҡ иҙмәһен, ҡалған еләкте һәм сәй һалалар. Артабан ҡайнаған һыу өҫтәп, 10-15 минутҡа төрөп ҡуялар. Әҙер сәйҙе иләк аша яһайҙар. Бал өҫтәп эсергә мөмкин Һырғанаҡ емешенән һут, компот, варенье, джем, же­ле, кеҫәл эшләргә мөмкин. * [http://bash.bashenc.ru/index.php/8-statya/16610-yr-ana] * [http://medgrasses.ru/oblepiha.html] [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] 88r7um6yg8dm2syrlx1vfunxeu5ka5s 0 4921 25005 24129 2023-05-02T15:10:23Z Aidar254 420 25005 wikitext text/x-wiki ''Иҫке Монасип ауылында ике урыҫ ғаилә йәшәне. Береһе Иван менән Маруся (ауылда уны Марусь инәй тип йөрөттөләр) исемлеләр ине. Иван монасиптар Ҡағынан саҡырып килтергән тимерсенең ейәне була. Уның Спартак исемле ҡустыһы ла бар ине. Ошо кешеләргә бәйле мәҙәктәр бик күп. Шуларҙың бер нисәһе.'' ''' Турғай ҡоҙағый''' Элек ауылда туйҙар ҡыҙ һәм егет яғында өсәр көн була һәм туйҙа ҡыҙ яғынан ҡоҙаға егет яғынан бер ҡоҙа беркетеп ҡуйыла ине. Ҡоҙалар ҡаршы яҡта туй барғанда шул беркетелгән ҡоҙаның ҡарамағында була (йоҡлата, бүләк бирә, туй дауамында күҙ-ҡолаҡ була). Бер туйҙа Марусь инәйгә Һандуғас исемле ҡоҙағый тәғәйенләнә. Иртәнсәк ҡоҙағыйын сәйгә уятырға булғас исемен онота ла ҡуя. Кем әле, ниндәйҙер ҡош исеме ине тип уйлай-уйлай ҙа, күберәк осраған турғайҙы ғына иҫенә төшөрә. “Турғай ҡоҙағый, Турғай ҡоҙағый, тор, сәй эсәйек!”, тип уята икән ҡоҙағыйын. '''“Ашағыҙ-эсегеҙ, туймағыҙ мәскәйҙәр!”''' Марусь инәй йәш сағында килен булып төшкәс, башҡортса әллә ни белмәй(электән йәшәгәндәре башҡортса ауылдыҡыларҙан да таҙараҡ башҡортса һөйләшкәндәр). Ҡунаҡ саҡырырға булғас, ҡәйнеше Спартактан ҡунаҡты нимә тип әйтеп һыйларға икән тип кәңәш һорай икән. Ҡәйнеше бик шуҡ кеше була. “Ашағыҙ-эсегеҙ, туймағыҙ мәскәйҙәр!” тип әйтергә кәрәк һыйлағанда тип өйрәткән. Мәжлестә Марусь инәй бик етди итеп “Ашағыҙ-эсегеҙ, туймағыҙ мәскәйҙәр!”, - тип ҡыҫтай икән ҡунаҡтарын. Шунан һуң был лаҡап булып китә. Ауылда шаярып ҡунаҡтарын “Ашағыҙ-эсегеҙ, туймағыҙ мәскәйҙәр!”, - тип һыйлай башлайҙар. Минең үҙемдең дә ҡулланғаным булды был һөйкөмлө һүҙҙәрҙе. [[Категория:Көләмәстәр]][[Категория:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы]] i74b341zorrm2rmihv0hxzdjj06pv61 0 4922 22749 2020-08-15T04:41:38Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Монасип мәҙәктәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көләмәстәр/Монасип мәҙәктәре]] 22749 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көләмәстәр/Монасип мәҙәктәре]] 31pqb8gs82tq4i6mnfa8sxu5zpytlu3 0 4923 22755 22754 2020-08-19T10:21:52Z Һәҙиә 403 /* Дауа сифаттары */ 22755 wikitext text/x-wiki Ҡара ҡарағат( латин. Ribes nigrum) — Крыжовниктар ғаиләһенә ҡараған ҡыуаҡлыҡ. ==Химик составы== Химик составында органик кислоты (алма, лимон кислоталары), гликозидтар, калий, фосфор, цинк, тимер,магний,кальций, кремний, шәкәрҙәр азотлы һәм пектин берләшмәләр, флавоноидтар инә. Ҡара ҡарағат составында витаминдар : *B1 (тиамин); *B2 (рибофлавин); *E (токоферол); *B3 (никотин кислотаһы); *P (рутин); *B5 (пантотен кислотаһы); *B6 (пиридоксин); *B7 (биотин); *B9 (фолий кислотаһы); *K (филлохинон); *А (каротин); *C (аскорбин кислотаһы) — 0,17-0,19 %. Ҡара ҡарағат XI быуат баштарында уҡ билдәле булған. Кеше уны төрлө ауырыуҙарҙы дауалау өсөн файҙаланған. С витаминына байлығы йәһәтенән ул әлморондан ғына ҡалыша. Унда был витамин алмалағынан — 10 — 20, сейәләгенән — 20—30, виноградтағынан 100 тапҡырға күберәк. С витаминына ҡара ҡарағаттың бөрәһөндә, япрағында, сәскәһендә лә күп. С витаминынан тыш, ҡара ҡарағаттың емешендә B 1(тиамин), Р (цитрин), А (каротин) витаминдары ла бар. ==Аҙыҡ ҡиммәте== Витаминдарҙан башҡа ҡара ҡарағат емеше кеше организмы өсөн кәрәкле бүтән матдәләргә лә бик бай. Мәҫәлән, унда шәкәр — 5 —11, төрлө әсеткес (органик кислоталар) — 3—4, пектин 0,8 процент. *Аҡһымдар (0,9-1,2 %); *майҙар (0,34-0,45 %); *углеводтар (6,8-7,6 %); *һыу (79-85 %); *аҙыҡ сүстәре (4,4-5,0 %). Калориялығы: 100 граммы 44-63 ккал тирәһе. Йәй көндәрендә, бигерәк тэ иртә яҙ, ҡара ҡарағат үҫентеләренән үҙенә генә хас витаминлы хуш еҫ аңҡып тора. Япраҡтары фитонцидтағар, C витаминына, эфир майҙарыа , каротинға.бай. Халыҡ медицинаһында укы зәңге (цинга), йөрәк, бауыр, ашҡаҙан ауырыуҙары менән ауырығанда һәм ҡан баҫымы күтәрелгәндә лә ҡулланалар. Ҡара ҡарағат емешенән варенье, желе, мармелад, морс варенье, желе, мармелад, морс һәм һәр төрлө кондитер изделиелары, компот яһайҙар. ==Ҡара ҡарағат япрағы== Был ҡыуаҡтың йәш япраҡтары тире ауырыуҙарынан, һалҡын тейгәндә, бөйөрҙә таш булғанда, ревматизмдан, быуындар ауыртыуынан шифалы. Йәш япраҡтарҙы төнәтеп, сәй урынына ла эсергә ярай. Ҡара ҡарағат емештәре һуты һәм шәкәр ҡушып яһалған сиробы ярҙамында тамаҡҡа һалҡын тейеүҙе, үпкәләге ғыжылдау тауышын бөтөрөргә, быума йүтәлгә, эсәклектәге ауырыуҙарға ҡаршы көрәшеп була. Шулай уҡ яртылаш гөлйемеш һуты менән ҡушып эсергә мөмкин. Япраҡтарҙы ҡарағат сәскә атҡас йыялар. ==Үрсетеү == Ҡара ҡарағат ултыртҡандың дүртенсе, бишенсе, алтынсы йылдарында мул уңыш бирә. Артабан ул төрлө ҡоротҡостар, ауырыуҙар менән зарарлана һәм уңышы аҙая. Ултыртыу өсөн ҡырҡып алған ботаҡтан, йәшел һабаҡтан үҫентеләр әҙерләргә мөмкин. Бының өсөн көҙ көнө юғары уңыш биреүсе ҡыуаҡтарҙан ағаслана башлаған ботаҡтар ҡырҡып алына. Ботаҡтың йыуанлығы 0,7 сантиметрҙан да кәм булмаҫҡа тейеш. Оҙонлоғон 15—20 сантиметр ҡалдырып осон ҡырҡып ташлайҙар. Ултыртыу материалдары баҙҙа 2—3 градус йылылыҡта һаҡлана, температура күтәрелә башлаһа, уны, тышҡа сығарып, ҡарға күмергә кәрәк. Көҙ ҡырҡып алынған ботаҡтарҙы ҡар аҫтында ла һаҡларға мөмкин. Ултыртыу материалдары көҙҙән әҙерләнмәһә, иртә яҙ бөрәләр яралғанға тиклем юғарыла әйтелгән оҙонлоҡта ҡырҡып алырға мөмкин. Улар 15 х 45 сантиметр аралыҡта тупраҡҡа күмелә. Ер дымлы булырға тейеш. Ике йыл эсендә үҫенте әҙер була. ==Дауа сифаттары == Ҡара ҡарағаттың барлыҡ өлөштәре лә шифалы.Дауаланыу өсөн япраҡтары, сәскәләре, емештәре, бөрөләре, йәш ботаҡтары ҡулланыла.Япраҡтары емештәренә ҡарағанда С витаминына байыраҡ. Ҡара ҡарағаттан эшләнгән препараттар: *бәүел ҡыуыуҙы көсәйтә; *температура күтәрелгәндә ярҙам итә; *тынысландыра; *тонусты күтәрә, иммунитетты нығыта; *ревматизмды дауалай; *шеш процестарын дауалай; *яман сирҙәрҙән һаҡлай; *антисептик сифатына эйә; *организмды таҙарта. Шуға ла Ҡара ҡарағатты организмдың киң дәирәлә сирҙәрен дауалау өсөн ҡулланалар. #Ҡара ҡарағат антиоксиданттарға (организмды емереүсе ирекле радикал матдәләргә ҡаршы)бай.Ундағы полифенол, антоциан, линолен кислотаһы организмда матдәләр алмашыуҙы нормаға килтерә.Һәр төрлө шеш күренештәренән һаҡлай, эндокрин һәм йөрәк-ҡан тамырҙарының оҙайлы һәм дауамлы сирҙәренән шифа булып тора. #Емештәрендә калий, гамма-линолен кислотыһы, антоциан һәм клетчатка күп булыуы арҡаһында яңы ғына йыйылған емештәрен ашау артериаль баҫымды һәм холестерин кимәлен нормаға килтерә.Атеросклероз һәм уға бәйле йөрәк-ҡан тамырҙарының сирҙәрен дауалай. #Иммунитетты нығыта, грипты, тымауҙы, ангинаны, бронхитты дауалай. #Япраҡтарындағы матдәләр пурин һәм бәүел кислоталарын ҡыуып, бәүел ҡыуығын дауалай, пиелонефриттан, подагранан, гастриттан шифа булып тора. #Экземы, анемия, артрит, ревматизм, ашҡаҙан язваһы, дерматит булғанда шифаһы көслө #Ҡанды таҙалай, ҡан ойошоу процесын нормаға килтерә. #Бауырҙың, талаҡтың, бөйөрҙәрҙең, ашҡаҙан аҫты биҙенең, ашҡаҙан-эсәк юлының эшиәкәрлеген яҡшырта. #Емештәре тамаҡ көйгәндә ярҙам итә, хәтерҙе яҡшырта, ҡан тамырҙарының һығылмалылығын нормаға килтерә, диабетты профилактикалау, йөрәк ритмын һәм ҡан баҫымын көйләү һәләтенә эйә. ==Агротехникаһы == Ҡара ҡарағаттың файҙалы үҙенсәлектәрен иҫәпкә алғанда, беҙҙең тупраҡ һәм климат шарттарында баҡсасылыҡта ул төп урынды алырға тейеш. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һәүәҫкәр баҡсасылар быға бик әһәмиәт биреп еткермәй әле. Уны тәрбиәләү агротехникаһы тупаҫ боҙола. Һалҡынға сыҙамлы, уңдырышлы сорттар һайлап алыу һанға һуғылмай. Бигерәк тә йәш баҡсасылар осраҡлы үҫентеләр ултырта. Сағыштырып ҡараһаҡ, сорттар араһында айырма бик ҙур. Беҙҙең республика шарттарында районлаштырылған «память Мичурина» һәм «Башкирский великан» сорттары һалҡынға сыҙамлы, иң уңдырышлы сорттарҙан һанала. Ҡара ҡарағат ҡар иреү менән япраҡ яра башлай. Шуның өсөн уны көҙҙән, һыуыҡтар башланғансы, ултыртыу хәйерле. Ауыр тупраҡлы ерҙәрҙә көҙ ултыртыу көткән һөҙөмтәне бирмәй. Бындай ерҙәрҙә яҙҙан тупраҡ баҫыла, тығыҙлана, үҫентенең тамырҙарын өҙгәләй. Ундай хәлдә ҡарағатты иртә яҙ, үҫентеләр бөрө ебәргәнсе ултыртыу мотлаҡ. Ҡара ҡарағат уңдырышлы, дымлы ерҙе ярата. Ултыртыу өсөн 50—40x50—40 сантиметр ҙурлығында соҡор ҡаҙыла. Өҫтәге уңдырышлы ҡара тупраҡ — бер яҡҡа, аҫтағы уңдырышһыҙ балсыҡ икенсе яҡҡа һалына. Өҫтәге ҡара тупраҡ бермә-бер органик ашлама: 200 — 250 грамм суперфосфат, 60—70 грамм калий тоҙо һалып ентекләп бутала. Әсе тупраҡлы ерҙәрҙә 150—200 грамм эзбиз йәки 200—300 грамм ағас көлө индерелә. Юғарыла әйтелгән ашлама, эзбиз индереү дозаһы республикабыҙҙың төньяҡ райондары өсөн тәҡдим ителә. Ашламаны агрохимлаборатория мәғлүмәттәрен иҫәпкә алып индерергә кәрәк. Һуңғы агротехника ҡағиҙәләре буйынса, коллектив баҡсаларҙа ҡарағатты 0,7 — 1 метр аралыҡта ултыртыу тәҡдим ителә. Ике йыллыҡ үҫентеләрҙе ултыртҡандан һуң, 25—30 сантиметр ҡалдырып, өҫкө өлөшө ҡырҡып ташлана. Һәр төпкә берәр күнәк һыу һибелә. Үҫентеләр тирәһендә тупраҡ ҡоромаһын өсөн 5 сантиметр ҡалынлығында серетмә йәки торф менән ҡаплайҙар. Йәй буйы үҫенте тирәһен 4—5 тапҡыр йомшарталар, даими һыу һибәләр, ҡый үләндәрен утап торалар, ҡоротҡостарға ҡаршы төрлө ысулдар ҡулланалар. Шулай эшләгәндә ҡара ҡарағатты ултыртыуҙың беренсе йылында уҡ үҫентеләр көслө тамыр ебәрә, мул уңыш өсөн ныҡлы нигеҙ һалына. Ҡарағатты яҙ ултыртыу өсөн, көҙ көнө соҡор ҡаҙыла. Ҡар иреп бөтөү менән, ҡарағатты ултыртырға кәрәк. ==Һылтанмалар== *[https://yandex.ru/turbo/s/edaplus.info/produce/blackcurrant.html] [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] 4u7ey7b2x037ic6d8wg87xfa68n0b27 0 4924 22760 22759 2020-08-19T19:02:57Z Һәҙиә 403 /* Һарымһаҡтың составы */ 22760 wikitext text/x-wiki '''Һарымһаҡ''' — Амариллистар ғәиләһе, һуғандар аҫғаиләһенән булған йәшелсә үҫемлеге.Тыуған иле —Урта Азия. Таджикистан, Төркмәнстан, Үзбәкстандың таулы райондарында, Ирандың төньяғында, Афганистанда һәм Пакистанда культуралаштырылған. ==Һарымһаҡ== Бик күп бүлкәттәрҙән (зубчики) һуғанбашлы үҫемлек. Әсе тәме һәм үҙенсәлекле еҫе тәмләткес. Һарымһаҡ составында минераль матдәләр, углеводтар, инулин, полисахаридтар һәм башҡалар күп. ===Һарымһаҡтың составы=== Аҙыҡ булараҡ:100 һарымсаҡ 149 ккал (623 кДж) энергетик ҡиммәткә эйә. *Һыу — 58—59 г *Аҡһымдар — 6,4 ±0,2 г *Майҙар — 0,5 г *Углеводтар — 33,1 г *шәкәрҙәр — 1 г ===Һарымһаҡ составында минераль тоҙҙар=== *Кальций —181 ±25 мг *Тимер—1,7 мг *Магний—24—26 мг *Фосфор—153 ±8 мг *Калий—401 ±26 мг *Натрий—17 мг *Цинк—1,2 мг *Марганец—1,7 мг *Селен—14 ±3 мкг ===Һарымһаҡтың составында витаминдар=== {| class="wikitable" |— β-каротин |5  мкг |- |Тиамин (B₁) |0,2 мг |- |Рибофлавин (B₂) |0,1 мг |- |Ниацин (B₃) |0,7 мг |- |Пантотеновая кислота (B₅) |0,6 мг |- |Пиридоксин (B₆) |1,2 мг |- |Фолацин (B₉) |3 мкг |- |Аскорбиновая кислота (вит. С) |31 ±2 мг |} ===Һарымһаҡтың шифаһы=== Уның иң файҙалы үҙенсәлектәренең береһе – бактерияларға ҡаршы тороуы. Һарымһаҡ организмдың вируслы, һалҡын тейеү ауырыуҙарына ҡаршы тороуға булыша. Ундай сирҙәр теймәһен өсөн аҙыҡҡа ваҡланған һарымһаҡ ҡушырға кәрәк. Миҫал өсөн, алманы ыуғыс аша үткәреп, уға ваҡланған һарымһаҡ һәм бал ҡушып салат яһау. *Атеросклерозды дауаларға ярҙам итә. *Холестерин кимәлен кәметергә булышлыҡ итә. *Ҡан баҫымын төшөрә. *Подагранан файҙаһы тейә. *Киҙеүҙе һәм тын юлдары инфекцияһын дауалауҙа ҡулланыла. *Бактерияларҙың үҫешен һәм тарал ыуын тотҡарлай. *Туберкулезды дауалауҙа ярҙам итә. *Эренле яраларҙы дауалауҙа файҙаланыла. *Трихомониазды дауалауға булышлыҡ итә. *Матдәләр алмашыныуын көйләй. *Эсәктәр, үт ҡыуығы, тура эсәк, һөт биҙҙәре, про­стата биҙе яман шеше ауырыуын тотҡарлай. *Аш эшкәртеүгә булышлыҡ итә. *Ойошҡан ҡанды шыйығайта. * Аппетитты күтәрә. *Селәүсендәрҙе һәм паразиттарҙы үлтерә. *Диплоидлы бәшмәктең үҫешен тотҡарлай. *Катарактаны дауалауҙа ыңғай йоғонто яһай. *Артритты дауалауҙа файҙаһы бар. *Диабетты дауалау өсөн яҡшы. *Теш һыҙлауын баҫа. *Сөйәлдәрҙе үлтерә. *Тимерәүҙе бөтөрөүгә булышлыҡ итә. *Тиреләге фурункулдарҙан арындыра. *Эсәктәрҙе тынысландырыу көсөнә эйә. *һарымһаҡтағы фитонцидтар астма, хроник брон­хит, коклюшты дауалауҙа ҡулланыла. *Йоҡоһоҙлоҡтан файҙаһы бар. *Ҡартайыу процесын тотҡарлай. *Акне ауырыуын дауалай. * Стафилококк инфекцияһын дауалауҙа ҡулланыла. *Иммун системаһын нығыта. [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] rkh95a5atfjhf6z0v4j6xfialkhra50 0 4925 22762 2020-08-20T17:53:07Z Һәҙиә 403 "*'''Алма.''' Ул холестеринды кәметә һәм аҙыҡты эшкәртергә булышлыҡ итә. *'''Лимон. '..." исемле яңы бит булдырылған 22762 wikitext text/x-wiki *'''Алма.''' Ул холестеринды кәметә һәм аҙыҡты эшкәртергә булышлыҡ итә. *'''Лимон. '''Лимон тоташтырыусы туҡымаларҙы һәм һөйәк структураһын нығыта. Составында С витамины куп булғанлыҡтан, ул организм­дың һәр төрлө сирҙәргә ҡаршы тороу һәләтен көсәйтә, инфекциянан һаҡлай. *'''Банан.''' Ашаған аҙыҡты эшкәртеүгә ярҙам итә. Ашҡаҙандың эске өлөшөн ҡаты һәм әсе ризыҡтар баҫымынан һаҡлай. Банан яратыу­сылар араһында ашҡаҙан ауырыуынан яфала­ныусылар һирәк о£рай. *'''Ҡуҙаҡлылар''' (борсаҡ). Холестеринды кәме­тә, ҡан составындағы шәкәрҙең кимәлен көйләй, шулай уҡ организмда рактың бар­лыҡҡа килеүенә ҡамасаулай. *'''Төҫлө кәбеҫтә.''' Ябығырға теләүселәргә бик ҡулай ризыҡ. Организмдан шлактарҙы сығара, холестеринды кәметә. *'''һарымһаҡ.''' Тәбиғи антибиотик. Холесте­ринды кәметә, ҡан тамырҙары ауырыуҙарына ҡаршы тәбиғи профилактик сара-дауа иҫәп­ләнә. *'''Әфлисун. '''Унда С витамины күп. Теш ҡаҙ­наһы боҙолғанда ышаныслы ярҙамсы. Шулай уҡ тамаҡ ауыртҡанда файҙалы. *'''Татлы борос.''' С витаминына бай, һалҡын тейгәндә, тамаҡ шешкәндә файҙалы. Бронхит һәм склерозға ҡаршы ла ҡулланыла. *'''Һуған.''' Уның составында организмға кәрәк­ле матдәләр бик күп. Компресс өсөн дә, һалҡын тейгәндә лә файҙаланалар, аш-һыуға тәмләткес итеп тә ҡулланалар. [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] o593w9ld244u1v5svqoxifj7yvprnqr 0 4926 24976 24975 2023-04-25T15:28:05Z Aidar254 420 24976 wikitext text/x-wiki '''Фәүзиә Ҡотлогилдина ижадынан''' ''заманса әкиәт'' ӘТӘЛГЕ ҠОШО ҺӘМ ТАУҠОРҺАҠ ҠОШО (Хәҙерге заман әкиәте - Ысын әкиәт) #Ҡуштау, йәшә!!! Юрматы ерендә борон–борон замандарҙан бирле булған ти ап-аҡ ташлы дүрт бер туған тау. Олоһоноң исеме Шаһ, уға етәһенеке Ҡуш, өсөнсө туғандарының исеме Тора, дүртенсеһенеке Йөрәк икән был тауҙарҙың. Улар бер-береһенә шул тиклем оҡшағандар ти, барыһы ла аҡ йөҙлөләр, мөһәбәттәр икән. Уларҙың күңелдәре лә саф һәм аҡ булған икән, насарлыҡ тигән нәмәне белмәгәндәр ти улар. Тора менән Йөрәк тауҙары игеҙәк шикелле оҡшаш икән, хатта уларҙы күптәре яҡындан белмәһәләр айыра ла алмағандар тей. Был дүрт бер туған тауҙың әсәһе Диңгеҙбикә исемле булған, ә аталарының исеме Ҡораллы Риф булған тип һөйләйҙәр. Атаһы ла, әсәһе лә күптән инде үлгәндәр, ә тауҙар бер-береһенә терәк булып, ошо ерҙә йәшәгән кешеләргә кәрәк булып, уларҙы үҙҙәренең ғорурлығы, мөһабәтлеге, тау итәгендә һәм түбәһендә үҫкән матур, матур сәскәләре, төрлө ағастары, ағастарында һайраған ғәжәйеп ҡоштарының моңдары, һанап бөтмәҫлек бөжәктәр һәм хайуандар донъяһы менән һоҡландырып, түбәләре күккә тейеп шатланып, һөйөнөп йәшәгәндәр. Тауҙар менән бергә улар янында яҡшы кешеләр ғүмер иткән. Был кешеләр Башҡорттар тип аталған икән. Улар был тауҙарҙы шул тиклем яратҡандар! Яҙ етеп йәшел үләндәр ҡалҡҡас, улар ошо тауҙар итәгендә йыйындар йыйғандар, уйындар ҡорғандар, ҡурай уйнағандар, бейегәндәр, йырлағандар, йәш егеттәрҙе әрмеләргә оҙатҡандар, ҡоҙа–ҡоҙағый булышып туйҙар ҙа үткәргәндәр. Һуғышҡа киткән яугирҙәрҙе лә тау битләүендә йыйылып оҙатып ҡалғандар. Шулай уҡ һуғыштан еңеп ҡайтҡандарҙы ҡаршылағандан һуң Еңеү байрамын ошо тауҙар итәгендә байрам иткәндәр. Дүрт бер туған тау ҙа был ерҙә йәшәгән кешеләрҙе бик яратып уларға яҡшылыҡ менән генә яуап ҡайтарырға тырышҡандар, тауҙар уларҙы битләүҙәрендәге бешкән еләктәре, ҡыуаҡтарындағы емештәре менән һыйлағандар, уларға үҙҙәрендәге булған көстө лә бүлеп биргәндәр. Юрматы ырыуы шуға ла ошо тауҙарҙан көс алып бик тә көслө ырыуға әйләнгән. Уларҙың ырыу ҡошо Әтәлге – Инә шоңҡар тауҙар янында гел осоп йөрөгән, тау киртләстәрендәге ояһында балалар сығарған. Ата шоңҡар менән балаларын үҫтергән, осорға өйрәткән. Уларҙың балалары, йәш шоңҡарҙар, үҫеп, үҙҙәре лә оя һаҡларға өйрәнгәндәр. Башҡа ырыу ҡоштары ҡарағош, бөркөт, ыласын, ябалаҡтар һәм башҡа һаҡсы ҡыйғыр ҡоштар менән дуҫ булғандар. Әтәлгенең балалары- шоңҡарҙар төрлө ырыу ҡоштары менән бер-береһенә ҡунаҡҡа йөрөгәндәр. Тик Әтәлге генә бер ҡасан да үҙ ояһын ташлап китмәгән, гел ошо тауҙар янында булған. Шулай бик матур йәшәп ятҡан саҡта яңыраҡ ҡына әле ул, үткән быуатта ҙур бәлә килә тауҙарға. Уларҙың иң олоһо Шаһтауының башына әллә ниндәй шундай дәү, ҡап-ҡара оло бер Тауҡорһаҡ исемле ҡош килеп ҡунған да уның башын суҡый башлаған. Шаһтау ҡысҡырған, ярҙам һораған. Әтәлге ҡош үрһәләнгән, ҡыйҡыйлап Шаһтау менән бергә ҡысҡырған, уларға Ҡуш, Тора һәм Йөрәк тауҙары ла ҡушылған, тик, нишләптер, Әтәлге тауышын да, тауҙарҙың һыҡтап илауын да бер кем дә ишетмәгән. Элек Тауҙар янында булған, улар менән дуҫ булып йөрөгән кешеләр әйләнеп тә ҡарамағандар, улар һаңғырау һәм һуҡыр һымаҡтар ти, ҡолаҡтары ла ишетмәгән, күҙҙәре лә күрмәгән һымаҡ икән... Был Тауҡорһаҡ тип аталған имәнес ҙур ҡорһаҡлы ҡош ете диңгеҙ аръяғынан, Ҡаф тауы артынан, осоп килгән икән. Ул шундай дәү кәүҙәле ти, хатта ул осоп килгәндә лә, Ҡояшты ҡанаттары менән ҡаплап, ергә оло күләгә төшөрөп, уны ҡараңғылыҡта ҡалдырып осоп килә икән. Әтәлге ҡошо уның янында бик бәләкәй нөктә генә һымаҡ күренә ти. Тауҡорһаҡ, бер ҡунып алғас, Шаһтың башын суҡыған да суҡыған, суҡыған да суҡыған, битен йыртҡыслап бөткән, ҡолаҡтарын, өҙөп ашаған, ҡулдарын, танауын суҡышы менән йыртып ашап, Шаһтың күкрәгенә барып етеп, йөрәгенең ҡанын эскән, эс-бауырҙарын кинәнеп ашап ҡорһағын күптергән. Күпкән ҡорһағы әҙ генә шиңә бирһә, тағы суҡырға тотона икән... Шаһтың йәшел итәген теткесләп бөтөп аяҡтарын ботарлап ашаған, шулай итеп ерҙә баҫып торған ике табанына барып еткән, уларҙы ерҙән айыра башлаған. Шаһ тауы үҙе һөйләшә алған саҡта Әтәлге ҡош артынан кешеләргә бәйет ебәргән (Шаһтау бәйете тип атала ул). Шаһтауы үлер алдынан кешеләрҙән үҙенең туғандары Ҡуш тауын, Тора тауын һәм Йөрәк тауын һаҡлауҙы һәм яҡлауҙы үтенгән. Әтәлге ҡош уның васыятын үтәп, Шаһ тау бәйетен кешеләргә килтереп еткергән. Ә Тауҡорһаҡ тигән тау ашаусы ҡош Шаһ тау төбөнә төшә башлағас, уны ер менән тигеҙләгәс, Шаһтауҙың энеһенә, Тора тауға, күҙ төшөрә башлаған. Шаһты тамам кимереп бөткәс, ул Тораға барып ҡунырға уйлаған ти. Әтәлге ҡош Тора тау янында уратып осоп, дуҫ тауы менән бергәләп тағы ла кешеләрҙән ярҙам һорай башлаған. Ни хикмәттәндер был юлы кешеләр уларҙы ишеткән! Иң тәүҙә бер Башҡорт егете ишеткән дә, унан ул, башҡа башҡорт егеттәрен һәм ҡыҙҙарын йыя һалып, батырҙар Тора тауын тере ҡоршау булып уратып алған, ошо илдең әләмен тауға билбау итеп быуғандар икән ти. Ә был билбау тылсымлы икән, тауға ла ул үҙенең дошмандарҙан һаҡлай алырлыҡ тылсым көсөн биргән... Тора тау ҙа, уның туғандары Ҡуш менән, Йөрәк тә, Әтәлге ҡош та, уның балалары ла бик шатланғандар икән ти... Унан һуң күп тә тормай ошо ерҙәрҙең баш кешеһе Тора тауға һәм Йөрәк тауға теймәҫкә тигән фарман да сығарып ҡуйған. Тора тауы үҙен яҡлаған кешеләргә бик ҙур рәхмәттәрен әйткән. Уның менән бергә уға бик ныҡ оҡшаған энеһе Йөрәк тау ҙа, Ҡуш тауы ла һәм ошо тауҙарҙағы бар үҫенте һәм ағастар, бар ҡоштар һәм йәнлектәр һөйөнгәндәр, бейегәндәр, йырлағандар, ҡурай уйнағандар, йыйындар йыйғандар, байрамдар яһағандар. Инә шоңҡар – Әтәлге лә, ата шоңҡар ҙа, шулай уҡ инде бик күп булып үрсегән, ҡанат нығытҡан, көс туплаған йәш шоңҡар балалары тауҙар тирәһендә шатланышып осҡандар, Тора, Йөрәк һәм Ҡуш менән бергә шатлыҡ йырҙары йырлағандар. Тора-бара тау итәгендә халыҡ элекке замандағы шикелле гөрләп торған... Тик был саҡта әле улар Тора урынына уның ағаһы Ҡуштың Тауҡорһаҡҡа ҡорбан буласағын, тау ашап көн күреүсе ошо имәнес дәү ҡошҡа аҙыҡ булып биреләсәген белмәгәндәр, был хәбәр сер итеп халыҡтан йәшереп һаҡланған. Сөнки фармандар яҙыусы баш кешене Тауҡорһаҡ ҡошоноң ете тау артындағы хужалары бик ныҡ ҡыҫымға алғандар, Тораны ала алмағас, Тауҡорһаҡҡа ашар өсөн икенсе тауҙы һорағандар. Баш кеше йөрәге менән илаһа ла, халыҡҡа әйтеп тормайынса, Ҡушты бирәм тип ысҡындыра... Ул үҙе был хәлгә ныҡ ҡайғыра, нисек итеп Ҡушты иҫән ҡалдырыу юлдарын эҙләй башлай, сөнки үҙе лә ошо тауҙарҙан көс алып үҫкән бит... Ошо тирәлә хәбәр ташыусы һайыҫҡан, Тауҡорһаҡтың Шаһты тамам ашап бөткәс, Ҡуш тауына күсәсәге тураһындағы серҙе белеп ҡала ла, башҡорт егеттәренә һәм ҡыҙҙарына еткерә. Ә был ваҡытта инде башҡорттар үҙҙәренә бик күп дуҫтар табып өлгөрәләр. Сөнки башҡорт тигән халыҡ бик ҡунаҡсыл, тәртипле, иманлы, итәғәтле, башҡаларға ярҙамсыл булғас, уларҙы яратҡандар һәм күп кешеләр улар менән дуҫлашҡандар. Ошо тауҙар тирәһендә йәшәгән һәр кем дә тауҙы яҡларға, Тауҡорһаҡ ҡошонан Ҡуш тауын һаҡлап алып ҡалырға күтәрелә. Хәҙер уларҙың ҡолаҡтары ла ныҡ итеп ишетә, күҙҙәре лә асыҡ итеп күрә икән. Халыҡ һауыҡҡан! Сөнки улар Шаһ тауын һаҡлай алманылар бит, ҡолаҡтары ишетмәгән ине шул ул саҡта, күҙҙәре лә насар күрәләр ине кешеләрҙең. Ә хәҙер йәш шоңҡарҙар ата-әсәһе өйрәтеүе буйынса үҙҙәренең ата-бабалары кеүек тауҙарҙан яңынан көс алыу әмәлдәрен белделәр, үҙ-ара һәм тауҙар менән берләштеләр. * Алмабикә инәй хәҙергә замандың бик ҡыҙғаныс әкиәтен ошо урында туҡтатты. Зәлиә менән Арслан: "Өләсәй, ә Ҡуштауҙы Тауҡорһаҡ ҡошо ашай алмаймы?" — тип һорағанға: "Әлегә белмәйем шул, балаҡайҙарым. Мин кешеләрҙең берҙәмлегенә ышанам, улар һаҡлап алып ҡалырҙар, Тауҡорһаҡҡа бирмәҫтәр", — тип яуап бирҙе. — Һеҙ ҡалаға барған һайын оло юлдан машина менән үткәндә Йөрәк тауының, Ҡуш тауының һәм Тора тауының матурлығына, гүзәллегенә, күккә тейгән аҡ түбәләренә һоҡланып ҡарап үтәрһегеҙ, ә иғтибарлыраҡ ҡараһағыҙ, Юрматы ырыуы ҡошо Әтәлгенең дә үҙенең үҫеп еткән балалары шоңҡарҙар менән тауҙар тирәләп осҡанын күрерһегеҙ", — тип тә өҫтәп ҡуйҙы. Фәүзиә Ҡотлогилдина — АЛТЫНБИКӘ 28.10.2019 [[Категория:Әтәлге ҡош һәм Тауҡорһаҡ ҡошо]] c0yxns4ubv0uglrgzadw3799dvpnygg 0 4927 22780 22779 2020-08-27T07:43:30Z Һәҙиә 403 /* Балан емештәренең шифаһы */ 22780 wikitext text/x-wiki '''Балан'''((русса: Калина обыкновенная, лат. Vibúrnum ópulus)— бейеклеге 4 м-ға етә алған ҡыуаҡ. Май — июнь айҙарында аҡ сәскә ата. Август — сентябрҙә емеше өлгөрә. ==Балан== Балан ҡыуағы ҡатнаш һәм япраҡлы урмандарҙа, аҡлан­дарҙа, йылға һәм күл буй­ҙарында үҫә. Ул дымлы тупраҡты ярата, һалҡынға бирешмәй, тура төшкән ҡо­яш нурҙарын яратмай. Шу­ның өсөн балан ҡыуағын баҡсаның түбәнерәк урыны­на, өй йәки ағас ышығына ултыртыу яҡшы. Балан ҡыуағы ғәҙәттә ти­рә-яҡҡа йәйелеп үҫә, бейек­леге 3—4 метрға тиклем етә. Ул йыл һайын емеш бирә, сөнки бик һуң, яҙғы ҡырауҙар үткәс, июндең икенсе яртыһында ғына, сәскә ата. Емештәре август аҙағында — сентябрь ба­шында өлгөрә. Улар сей көйөнсә лә ашарлыҡ була, ләкин ауыҙҙы ҡура, әсе. Кырпаҡ ҡарға тиклем ул­тырған балан емеше артыҡ әсе булмай.. ==Баландың химик составы буйынса дөйөм мәғлүмәттәр== Балан витаминдарға бик бай: A, E, P, К, Р, С витамины лимондағына ҡарағанда 70%-ҡа күберәк. Микроэлементтары һәм минералдары буйынса бик ҡиммәтле дарыу сығанағы булып тора (ванадий, калий, кальций, кобальт, магний, марганец, молибден, натрий, никель, титан, цинк, цирконий, фосфор). Емештәрендәге тимер миҡдары арҡаһында ҡан эшләүҙәге әһәмиәте әлморон һәм ҡара ҡөртмәленеке менән тиң. Дарыу әһәмиәтенән баландың ҡабығы, япраҡтары сәскәләре, емештәре, орлоҡтары, йәғни бөтә өлөштәре лә файҙалы.Шуның өсөн дә, емештәрен эшкәрткәндә орлоҡтарын ташлау бөтөнләй ярамай. ==Емештәренең химик составы== Дупланған матдәләр – 3%. *Полисахаридтар – до 32%. *Пектин матдәләр (глюкоза, галактоза, ксилоза, арабиноза) – 2,5%. *Липидтар. *Аминокислоталар (серин, глутаминовая и аспарагиновая кислоты, аланин, глицин, аргинин...). *Органик кислоталар – 3% (һеркә, ҡырмыҫҡа, изовалериан, каприл кислоталар) *Витамин С – 90 мг % тирәһе *Каротин. *Микроэлементтар –тимер, баҡыр, цинк һәм башҡалар. *Макроэлементтар – кальций, магний, калий *Флавоноидтар. Балан һутына алма иҙмә­һе (пюре) өҫтәһәң, марме­лад һәм ҡаҡ эшләргә була. Баландан варенье ҡайната­лар, бәлеш һәм ватрушка бешерәләр, кеҫәл һәм вино яһау өсөн дә файҙаланалар. ==Орлоҡтарының химик составы== *Майҙар – 21% (миристин, пальмитин, пальмитолеин, стеарин, олеин, линолен, лигноцерин, церотин, арахидон һәм беген кислоталары) *Липидтар -12% *Аҡһымдар — 6% (орлоҡтарҙың ҡоро массаһының) ==Балан ҡабығының составы== *Холин һымаҡ матдәләр – ~ 20 мг. *Гликозид вибурнин – 3-6%. *Витамин K1 — 28-30 мкг/г. *Аскорбин кислотаһы — 80 мг; *Каротин — 20 мг. *Ыҫмала һымаҡ матдәләр — 6,12-7,26%. *Органик кислоталар— ҡырмыҫҡа, һеркә, каприл, изовалериан кислоталар – 2 %-ҡа тиклем *Дуплаусы матдәләр – 1%-ҡа тиклем ==Баланды үрсетеү== Баланды орлоҡтан һәм ҡыуаҡ төбөнән сыҡҡан йәш үҫентеләрҙән үҫтерергә мөм­кин. Орлоҡто көҙ көйө сә­сәләр. Үҫентене 2 йыл бу­йына яҡшылап тәрбиәләй­ҙәр һәм көҙ көнө даими урынға күсереп ултырталар. Соҡорҙо 50x50 сантиметр ҙурлығында ҡаҙалар, тиреҫ,калийлы, фосфорлы һәм азотлы минераль ашламалар менән ашлайҙар. Балан йыш һыу һибеүҙе, ашлауҙы, тө­бөн даими йомшартып то­роуҙы ярата. Уның ҡороған, ҡартайған ботаҡтарын ҡыр­ҡып торалар. Тәүге йылдар­ҙа баланды һындырып йы­йырға ла кәрәк, был сара һәйбәт ҡыуаҡ формалашты­рырға мөмкинлек бирә. Да­ими ашлап, төбөн йомшар­тып һәм һыу һибеп торһаң, һәр балан ҡыуағынан 20 —25 килограмға тиклем балан йыйып алырға була. Баланды тамам бешеп еткәс кенә, ҡоро көндә ти­реп алырға кәрәк. Ашау өсөн йыйылған баланды ғә­ҙәттә баулайҙар, ә дарыуға йыйылғанын һауала япма аҫтында йәки мейестә 60 — 80 градус эҫелектә кипте­рәләр. ==Балан ҡайырыһының шифаһы== Баландың ҡайырыһы бик файҙалы. Ҡайыры составында вибурнин исемле гликозид, ҡырмыҫҡа, изовалериан кислоталары, каротин, С витамины, башҡа биологик актив матдәләр табылған. Бигерәк тә С витамины күп. Уны иртә яҙ менән, апрель — май айҙарында, ағас һуты шәп йөрөгән мәлдә, ҡайыры еңел һыҙырылған мәлдә әҙерләп алалар Күләгәлә һәм ҡоро урында кип­терәләр һәм ваҡ ҡына итеп онтайҙар.. Тамырҙарынан эшләнгән һарҡынды ҡылауыр, көҙән йыйырыуға ҡаршы һәм ҡул­ланыла. Балан ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы - берәй ағзанан ҡан туҡтатыу өсөн (үпкәнән, аналыҡтан ...) , -геморрой шешектәре ҡанағанда, -нервылар ҡаҡшағанда, йоҡоһоҙлоҡтан, -тын алыу юлдарына һыуыҡ тейгәндә, -йоҡ­лай алмай яфаланғанда, -ҡылауырға ҡаршы, -көҙән йыйырыуҙы баҫыу маҡсатында ҡулланыла. '''Ҡайнатманы әҙерләү ысулы:''' 2 аш ҡалағы киптереп ваҡланған балан ҡайырыһын 1 стакан ҡайнар һыуға һалып, талғын утта ярты сәғәт ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә өс тапҡыр, ашар алдынан, 1 аш ҡалағы эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанағанда был дауа менән ауыҙҙы сайҡарға мөмкин. ==Балан емештәренең шифаһы== Баланда шәкәр бик күп, 3 процентҡа тиклем дуплау матдәһе бар, ул С һәм Р витаминдарына, органик кис­лоталарға һәм каротинға бай. Баландың емешен, уның һутын ҡан баҫымы юғары булғанда ҡабул итеү шифалы. Һутын һәм һар­ҡындыһын (отвар) һалҡын тейгәндә, йүтәлләгәндә, эс киткәндә бал ҡушып әсәләр. Бронх астмаһы менән ауырығанда ла балан һуты әсәләр. Ул ауыр­тыуҙы баҫа һәм ҡан баҫы­мын түбәнәйтә. Балан йөрәк эшмәкәрлеген яҡшырта, ҡан тамырҙары ҡы­ҫылған ваҡытта ла файҙаһы ҙур. Емешенән әҙерләнгән төнәтмәне нервылар ҡаҡшағанда, өҫкө тын алыу юлдары шешкәндә, бөйөр сирҙәре­нән шешенгәндә, эс киткәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Баландан бешерел­гән витаминлы сәй организм­ды нығыта һәм нервыларҙы тынысландыра. '''Балан емештәре''': * иммунитетты нығыта, *һалҡын тейгәндән дауалай, *тамаҡты йомшарта *авитаминоздан дауа, *яман щештән һаҡлай, *аллергияны иҫкәртә, *бәүел ҡыуа, *ҡан ағыуҙы туҡтатыусы булып тора, *гипертониянан дауалай, *организмды шлакьарҙан таҙарта, *бауырҙың эшмәкәрлеген яҡшырта, *нервы системаһын тынысландыра, *мейене сирҙәрҙән һаҡлай, *аш һеңдереү каналы эшмәкәрлеген көйләй, *йөрәк-ҡан тамырҙары системаһы эшмәкәрлегенә ыңғай йөғонто яһай, *гипертониянан дауалай, *ҡанда холестеринды кәметә, * пульсты нормаға килтерә. '''Төнәт­мәне әҙерләү:''' 1 балғалаҡ киптереп ваҡланған балан емешен i стакан ҡайнар һыуға һалып, өҫтө ябыҡ килеш йылы урында 40-50 минут тоторға кәрәк. Төнәтмәне көнөнә 2-3 тапҡыр, ашар алдынан, 1-2 аш ҡалағы эсергә. '''Балан емешен һаҡлауға әҙерләү: '''тәүҙә һулытылар, аҙаҡ килеп янып бөткән мейестә (температура 50-55 градустан арт* маһын) киптереләр. Кипкән дауаларҙы һаҡлау ғәҙәттәгесә — ҡоро урында. ==Баландан желе== Әсе булмаһын өсөн ба­ланды тәүге ҡырауҙарҙан һуң ғына йыялар. 7—8 ми­нут ҡайнар һыуға һалып алалар, һыуын алмаштыра­лар ҙа йомшарғансы беше­рәләр. Бешкән баланды иҙә­ләр һәм иләк аша үткәрә­ләр. Иҙмәгә 1 килограмм массаға 1,2 килограмм шә- кәр ҡушып болғаталар һәм 50 минут ҡайнаталар. Кеҫәл һымаҡ был әскелтем ашам­лыҡты сәй өҫтәленә ҡуялар, [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] 8lbga89a45dyei3td8gx0v1z8m07c9d 0 4928 22826 22785 2020-09-23T15:21:24Z Һәҙиә 403 22826 wikitext text/x-wiki '''Балтырған '''(рус. Борщевик сибирский, лат. HeracleuifLsibiricum L.) — ике өлөшлөләр класы, сатыр сәскәлеләр ғәиләһенә ҡараған күп йыллыҡ үлән үҫемлек. ==Балтырған== Бейеклеге 1,8 м-ға етә ала. Июнь — августа һарғылт йәшел сәскә ата. Орлоҡтары июль — сентябрҙә өлгөрә. Балтырған урман ситендә, болондарҙа, йылға буйҙарында үҫә. Республикабыҙҙа киң тарал­ған үҫемлек.Ареалы Европаның,Кавказ алдының һәм Көнбайыш Себерҙең уртаса зонаһын биләй. ==Балтырғандың химик составы== Япраҡтарында, сәскәләрендә һәм емештәрендә 3% тирәһе эфир майҙары, кумарин (бергаптен, ум-беллиферон, пимпинеллин (~2,45%), дупланған матдәләр, ыҫмалалар, углеводтар, минераль элементтар (тимер, титан, никель, бор, цинк, баҡыр, марганец, кальций)бар. Япраҡтары каротинға, аскорбин кислотаһына, тамырһабағы шәкәҙәргә, емештәре майҙарға (~20%) бай. [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] 9aqzbwpu98tkm31rld4okr6kioavo6f 0 4929 25093 25092 2024-01-25T11:09:57Z 85.249.28.238 /* Шихан тауҙары */ 25093 wikitext text/x-wiki '''Шихан тауҙары'''— пермь осороноң мәрйен рифтары ҡалдыҡтары.Ишембай районы, Стәрлетамаҡ, Салауат ҡалалары тирәһендә урынлашҡандар. ==Шихан тауҙары== Шихан тигән һүҙ икенсе төрлө әйткәндә, тау тигәнде аңлата. Шихандар тауҙарҙың үҙенсәлекле бер төрө булып тора.Улар бөтәһе дүртәү һәм Башҡортостанда, Ағиҙел йылғаһы буйында, 20 саҡрым аралыҡта урынлашҡандар. Торатауҙан (402 м), Йөрәктауҙан (м 336), Ҡуштауҙан (371 м), Шахтауҙан (нигеҙенә тиклем ҡаҙылған) торған тау комплексын тәшкил итәләр. Миллион йылдар элек был урында тропик диңгеҙ булған. Шихан тауҙары — шул диңгеҙ төбөндә барлыҡҡа килгән мәрйен (коралл) рифтары. Хәҙер улар Ишембай районы, Стәрлетамаҡ, Салауат ҡалалары тирәһендә урынлашҡандар. Шихан тауҙарының башына махсус әҙерлекһеҙ ҙә менеп була. Уның иң бейек урыны — 402 метр. Иң юғары нөктәһендә икһеҙ-сикһеҙ матурлыҡтың панорамаһы асыла. • Риүәйәт. Борон заманда Ашаҡ исемле ғәййәр егет йәшәгән. Егеттең Ҡарт Уралдың ҡыҙы Ағиҙелгә күҙе төшкән. Егет ҡыҙҙы ҡиммәтле бүләктәр биреп һатып алмаҡсы булған, тик теләгенә ирешә алмаған — Ағиҙел ҡасып киткән. Ашаҡ атҡа атланып ҡыуа төшкән. Инде ҡыуып еттем тигәндә ҡыҙҙы арҡаһынан ҡамсы менән һыҙыра тартҡан. Ҡарт Урал был хәлгә түҙеп тора алмаған — ҡыҙын ағын һыуға әйләндергән. Ашаҡ инде һыу артынан ҡыуа икән. Ыласынын сөйөп ҡараған — барыбер тота алмаған. Бер хәл дә итә алмағас күкрәгенән йөрәген йолҡоп алып ергә ташлаған. Быны күргән Ағиҙел бер аҙға туҡтап ҡала, тик бер ниҙә эшләй алмай, сөнки ул мәңгелеккә йылғаға әйләнгән. Был хикәйәттең иҫтәлеге булып Ашаҡтың Ағиҙелде туҡтатырға маташҡан урынында дүрт тау ҡалҡып сыҡҡан — Йөрәктау, Шаһтау, Ҡуштау һәм Торатау. Ҡуштау янында ял итеү базаһы һәм тау саңғыһы комплексы эшләп килә. Йөрәктау менән Торатау — уникаль тәбиғәт ҡомартҡылары. [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 0d2emnc3y44iqeemsyyywal5xv2mqc8 0 4930 22789 22788 2020-08-31T17:54:06Z Һәҙиә 403 22789 wikitext text/x-wiki Крыжовник (Рус.Крыжовник обыкновенный, лат. Ríbes úva-críspa) —Крыжовниктар ғәиләһе (''Grossulariaceae'') Ҡарағат ырыуына (''Ribes'')ҡараған ҡыуаҡлыҡ. ==Емештәренең химик составы == *Шәкәрҙәр (күп өлөшө моносахаридтар) -13,5 %, * органик кислоталар - 2 % (лимон, алма кислоталары...), *пектин - 1 % , *витаминдар C ( 54 мг%-ға тиклем), P (0,25 мг%), B һәм A. Емештәре, шулай уҡ фосфорға, баҡырға, тимергә, калийға, натрийға, кальцийға, магнийға бай. ==Крыжовниктың шифаһы == Крыжовник үҙенең дауалау сифаттары буйынса ҡурай еләгенән, сейәнән, алма­нан өҫтөн тора. Еләктәрен: *бөйөрҙәр, *һейҙек ҡыуығы, *аш ҡайнатыу тракты һәм ашҡаҙандың әсетеп ауыртыуында, *тире ауырыуҙарында, *матдәләр алмашыныуы боҙолғанда, *артыҡ һимеҙ булғанда ҡул­ланалар. Крыжовник йөрәк-ҡан тамыр­ҙары системаһына ыңғай йоғонто яһай, ҡан тамырҙарының стеналарын нығыта. Сығышы менән ниндәй генә булмаһын, сезонлы дауалау һөҙөмтәһендә, анемия сигенә. Крыжовник бигерәк тә оло кеше­ләргә файҙалы. Йыл һайын крыжовник менән дауаланыу яман шештәрҙән яҡшы профилактика булып тора. '''Бөйөрҙәр.''' 2 — 3 аҙнала крыжовникты системалы ҡулланыу менән (көнөнә 3 тап­ҡыр 1-әр стакан) бөйөрҙәге һәм һейҙек ҡыуығындағы шеште һиҙелерлек дауалап була. '''Тамаҡ шешкәндә.''' Иң шәп сара — яңы крыжовник һутын әҙ генә бал менән бутап эсеү. Аш алдынан 1/3 стакан эсергә. һимереү. Яңы крыжовник һәм уның һуты менән дауалау диетаһы боҙолған алма­шыу процесын яйға һалырға һәм 6 — 8 артыҡ килограмды алып ташларға ярҙам [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] nclyxa2gqfwtwak0rm0hx1fjc3rpk8z 0 4931 22791 22790 2020-09-01T18:32:28Z Һәҙиә 403 /* Ҡаҙ майының шифаһы */ 22791 wikitext text/x-wiki ==Ҡаҙ майының составы== Составындағы (70%) туйынған һәм туйынмаған май кислоталары (Омега 3, Омега 6, стеарин, олеин, линол кислоталары) арҡаһында ҡаҙ майы химик үҙсәнлектәре буйынса зәйтүн майына оҡшаш. Төп өҫтөнлөгө: бик түбән һәм юғары температураларҙы кисерә ала.Тап шул үҙсәнлеге тирене көслө ҡояш нурҙарынан да, һалҡындан да һәйбәт һаҡлай.Шулай уҡ, тирене туҡландырыу, йәшәртеү һәләтенә эйә, уны сирҙәрҙән һәм ҡауаҡланыуҙан һаҡлай. Шулай уҡ, ҡаҙ майының составында : В1, В2, В3, В5, В6, В12, Е, РР һәм башҡа витаминдар бар.Улар антиоксидант үҙсәнлектәренә эйә, иммунитетты нығыта. Составындағы минералдар: цинк, натрий, медь, селен, магний матдәләр алмашыныуын көйләүҙә ҡатнаша # '''Май кислоталары'''. Организмдың һыу балансын яйға һала, липидтарҙың үтеп инеүен арттыра, ә был, үҙ сиратын­да, косметик сараларҙың тән тиреһенә тиҙерәк һеңеүенә булышлыҡ итә, тиреләге яраларҙың төҙәлеүенә лә ярҙамы зур. #'''Селен'''. Матдәләр алышыныуын көйләй, аҡһымдар, углеводтарҙы һәм йодты үҙләштерергә ярҙам итә. #'''Холестерин'''. Күҙәнәктәрҙең нигеҙе булып һанала, Д витамины тупланыуға ярҙам итә. #'''Е витамины.''' Иммун системаһын нығыта, коллагенды синтезлай, күҙәнәктәрҙе зарарланыуҙан һаҡлай. ==Ҡаҙ майының шифаһы== #Бронхит. Оҙаҡҡа һуҙылған йүтке­реүҙән ҡотолоу өсөн ҡаҙ майын ҡырғы­стан үткәрелгән һуған менән болғарға Һәм аш алдынан бер ҡалаҡ ҡабул итергә. Ошо уҡ ҡатнашманы төнгө­лөккә күкрәк тәңгәленә һөртөргә була. Файҙаһы өс көндән үк күренәсәк. #Туберкулез. Әлеге сирҙән арыныу өсөн иретелгән ҡаҙ майына алоэ һуты, какао, ваҡланған эрбет (кедр) сәтләүеге ҡушып болғарға ла парҙа йылытырға. Көнөнә дүрт тапҡыр һөткә ҡушып ҡа­бул итергә. Ынғай үҙгәрештәр бер аҙна­нан уҡ күренәсәк. #Үпкә ялҡынһыуы. Эретелгән ҡаҙ майы менән һарымһаҡтан яһалған ҡат­нашманы йылытырға һәм пергаментҡа һөртөргә. Ҡағыҙҙы күкрәккә ҡуйып, өҫтөнә йылы шәл (шарф) һалып, төнгөлөккә ҡалдырырға. Курс бер аҙна. #Өшөү. Тәнде н өшөгән өлөштәрен ҡаҙ майы менән һөрткәнгә тиклем, йы­лы һыу менән тиренең һиҙгерлек һәлә­тен ҡайтарырға кәрәк. Сәнсеү бөткән­дән һуң ғына массаж хәрәкәттәре менән ҡаҙ майы һөртәләр. Йылы кейем кей­ергә йәки шәлгә төрөнөп ултырырға #Экзема. Тире проблемаларынан ҡо­толорға ҡаҙ һәм пихта майынан яһалған май (2:1) ярҙам итә. Тиренең зарарлан­ған урындарына көнөнә бер нисә мәртәбә ошо майҙы һөртөргә кәрәк. урлау курсы - 20 көн. # Ревматизм. Арҡа ауыртҡанда уны мунсала ҡаҙ майы менән ышҡыу яҡшы һөҙөмтә бирә. Процедуранан һуң йылы итеп төрөнөп ятырға кәрәк. Бер нисә сеанстан һуң ревматизм уҙырға тейеш. #Мускулдарҙың ауыртыуы. Бындай ваҡытта ҡаҙ майы, бао һәм спирт төнәтмәһе менән массаж яһау һәйбәт Һөҙөмтә бирә. Әлеге ҡатнашманы ҡул­ланыу тиреләге тоҙҙарҙы сығарырға, ҡан әйләнешен яҡшыртырға, капилля­рҙарҙы нығытыуға булышлыҡ итә. #Балаға уҙа алмағанда ҡаҙ майы, алоэ япраҡтары, бал һәм һырғанаҡ майы менән ҡатнашма яһарға кәрәк. Төнәт­мәне көнөнә өс мәртәбә бер ҡалаҡ йы­лы һөт менән эсергә. Әлеге дарыу ҡа­тын-ҡыҙҙарҙың аналыҡ көпшәһен таҙ­арта, ә ир-аттарҙа сперматозоидтарҙың активлығын арттыра. #Простатит. Был ауырыуҙы ҡаҙ майы, ваҡланған һарымһаҡ, бал һәм ка­ланхоэ гөлө төнәтмәһен ҡабул итеп дау­аларға була. Ҡатнашманы иртән һәм кис ас ҡарынға бер аш ҡалағы эсергә. Ике аҙнанан һуң сир сигенергә тейеш. Шулай ҙа төнәтмәне 30 көн дауамында ҡабул итеү яҡшыраҡ һөҙөмтәләргә кил­терәсәк. #Тромбофлебит һәм аяҡтар сирләгәндә. 2 өлөш ҡаҙ майын һәм 1 өлөш каланхоэ һутын ҡушып бер нисә көн тоторға, һалҡын һәм ҡараңғы урында һаҡларға. Төнгөлөккә сирле урындарға һөртәләр. #Гинекологияла, геморрой булғанда.100 г ҡаҙ майын 1 ашҡалаҡ кипкән календула сәскәләрен ҡушып, 20-30 минут һыулы баняла йылыталар, унан һөҙөп алалар.Ҡалдығын тампон ҡуйыу өсөн файҙаланалар. Тампондарҙы 10 көн буйы ҡуялар. Гинекологик сирҙәр булғанда ун көн арауыҡ аша 2 курс дауа үткәрәләр. #Ҡаҙ майын косметик сара булараҡ та файҙаланалар. Ул айырыуса һалҡын кѳндәрҙә файҙалы. Һыуыҡтан бит-ҡулдар ярылмаһын ѳсѳн 5 грамм камфара майына 50 грамм ҡаҙ майы ҡушып, биткә һѳртѳргә лә 20 минут тоторға. Артыҡ майҙы салфетка менән һѳртѳп алырға. #Сәстәр ныҡ һәм ялтырап торһон ѳсѳн, майҙы йылытып сәс тамырына һѳртѳргә һәм уны таҫтамал менән урап, ярты сәғәт тоторға. Дѳйѳм алғанда, ҡаҙ майының кире эҙемтәләре юҡ тиергә була. Тик ауырлы, имеҙгән ҡатындарға, 3 йәшкә тиклемге балаларға, бауырҙары, бѳйѳрҙәре менән етди проблемалары булғандарға бындай дауалау сараһы тәҡдим ителмәй. Майҙы быяла йәки керамик һауытта, ныҡлы ябып, һалҡын урында, ҡайһы бер осраҡта туңдырғыста ла һаҡларға була. Ул үҙенең дауалау үҙенсәлеген 3 йыл буйы юғалтмай. ==Һылтанмалар== * [https://bash.rbsmi.ru/articles/s-l-m-t-bulayy/belep-fay-alan-a-shifa-/] * [https://kungak.rbsmi.ru/articles/yort-usa-y/a-mayy-daua-y-tura-ynda-bel-ege-me/] * [https://docbarsuk.ru/gusinyj-zhir-lechebnye-svojstva/] [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] fkf891jq3ltyzzvk0hv0fg1p9ebpkfl 0 4932 24856 22793 2023-03-11T18:28:36Z Aidar254 420 24856 wikitext text/x-wiki '''Пневмония'''—үпкә ялҡынһыныуы. ==Пневмонияның сәбәптәре== '''Төп сәбәбе''' - вирустар, бактериялар ярҙамында барлыҡҡа килгән патоген микрофлора. Сир тыуҙырғыс бактерия һауа юлы менән күсә. Үпкә ялҡынһыныуы тәүге этапта ябай һалҡын тейҙереү кеүек башлана. Үпкәләрҙе, ҡанды тикшереү мәғлүмәттәренән һуң ғына дөрөҫ диагноз ҡуйыла. '''Сирҙең үҫешенә булышлыҡ итеүсе факторҙар''': *иммунитет ҡаҡшауы, *һалҡын тейеү, *тәмәке тартыу, * үпкәгә токсик матдәләр эләгеүе, *паразиттар барлығы, * насар туҡланыу, *көсөргәнешлек һәм башҡалар. ==Пневмонияны иҫкәртеү саралары== -вакцинация үткәреү; -пневмония менән сирләүсене айырым бүлмәгә һалыу; -һыуыҡ тейеп ауырығанда ваҡытында дауаланыу; -дөрөҫ туҡланыу; -сынығыу, витаминдар ҡабул итеү, күнегеүҙәр башҡарыу; -гигиена ҡағиҙәләрен үтәү, ҡулды йыш йыуыу; -бүлмәләрҙе елләтеп тороу; -стресс кисереүҙе кәметеү; -һыуыҡ тейеүҙән һаҡланыу. Үпкә әйләнешендә ҡандың тотҡарланыуы һәм лайланың йыйылыуы сәбәпле ятып ауырыусыларҙың да пневмо­ния менән сирләп китеүҙәре бар. Сикле хәрәкәттәр сирлегә тулыһынса тынын сығарырға бирмәй. Был түштә баҫым күтәрелеүенә килтерә. Бындай осраҡта табип күҙәтеүендә комплекслы дауаланыу мөһим. Инфекция менән көрәштә иң яҡшы сара - иҫкәртеү саралары. '''Улар:''' -пациенттың кәүҙә торошон тәүлегенә бер нисә тапҡыр үҙгәртеү; -дауалау гимнастикаһы; -массаж эшләү; -физиотерапия; -витаминотерапия; -ауырыуҙың хәлен контролдә тотоу. Пневмонияны иҫкәртеүҙә ҡулланылған өҫтәлмә процедуралар сирленең хәлен яҡшыртыуға һәм үпкә шешеүенә юл ҡуймаҫҡа ярҙам итә. һүҙ иммунитетты нығытыуға йүнәлтелгән дарыу үләндәре хаҡында бара. '''Дарыу үләндәренән яһалған төнәтмәләр ошондай компоненттарҙы үҙ эсенә алырға мөмкин:''' -прополис - мөһим Микроэлементтарҙан, минералдарҙан һәм витаминдарҙан тора; - бал - тәбиғи антибактериаль сара. Аллергия реакциялары булмаған саҡта ҡулланыла; * - ромашка - ауыртыуҙы, я л ҡ ы н һ ы н ы у ҙ ы баҫа, организмды нығыта. Үгәй инә үләне, солодка тамыры, имбирь, чабрец - тымау тейҙергәндә һәм йүткергәндә файҙалы. Дарыу үләндәрен ҡулланыр алдынан дауалаусы табип менән кәңәшләшеү мотлаҡ. Бигерәк тә йөклө ҡатын-ҡыҙҙарға бындай төнәтмәләрҙе һаҡлыҡ менән ҡабул итеү кәрәк. Көнкүрештә өҫтәлмә иҫкәртеү сараларын үтәү ауыр түгел. Киләсәктә хәүефле сирҙән һәм антибиотиктар ҡабул итеүҙән һаҡланыу өсөн һәр кем үҙенә яраҡлы оптималь вариантты һайлап алырға тейеш. [[Категория:Пневмония]] p7k57tjez2rnvgpeqphk2f77lfk82v0 0 4933 22811 22807 2020-09-21T19:05:53Z Һәҙиә 403 /* Үпкә туберкулезы */ 22811 wikitext text/x-wiki '''Йүткереү'''(йүтәл) — ҡурылдайҙа ҡуҙғыу барлыҡҡа килгәндә ауыҙ аша ҡапыл рефлектор һулап сығарыу. ==Йүтәл== Йүтәл —үҙ-аллы сир түгел. Ул ҡайһы бер сирҙәрҙең симптомы булып тора. Йүткергән кешене күрһәк, ғәҙәттә, һалҡын тейҙергән, тип уйлайбыҙ. Ләкин, киҫкен респиратор-вирус ауырыуҙарынан тыш, башҡа сирҙәрҙең дә йүткереү ҡатыш үтеүе бар. Шуға ла табиптар йүткереүҙең бөтә билдәһенә лә иғтибар итә: *'''Оҙайлылығына.''' Өс аҙнанан ашыу дауам иткән йүтәл хроник тип атала. Шуға тиклем дауам иткәне - киҫкен. *'''Дауамлылығына'''. Был билдә бу­йынса йүтәл әллә ниҙә бер, ҡыҫҡа, өйәнәкле, даими була. *'''Тембрына'''. Ҡоро, еүеш, өҙөк-өҙөк, сәсәп һ.б. *'''һыҙатына'''. “һөҙөмтәһеҙ” тип аталған йүтәл еңеллек килтермәй, ә “һөҙөмтәлеһе”(ҡаҡырыҡ сыҡҡанда) организмды зарарлы матдәләрҙән ҡотолдора. *'''Йүтәлдең ниндәй осраҡта килеп сығыуына.''' Мәҫәлән, уның айырым миҙгелдә йәки тәүлектең билдәле бер мәлендә башланыуы ихти­мал. Төрлө инфекциянан, дарыу ҡабул иткәндән, ашағандан һуң башланыуы бар. Зарарлы матдәләр менән эшләү, аллергия ла үҙ өлөшөн индерә. ==Киҫкен йүтәлдең сәбәптәре== ===Киҫкен һәм обструктив бронхит нескәлектәре=== '''Йыш ҡына киҫкен респиратор'''- вирус ауырыуҙарынан (киҙеү, ҡыҙылса, сәсәтмә һ.б.) һуң барлыҡҡа килә. Кинәт кенә темпе­ратура күтәрелә (38,5 - 39°), тәрән йүтәл мәлендә ҡуйы ҡаҡырыҡ бүленеп сыға, хәлһеҙлек күҙәтелә. Ғәҙәттә, төндә арҡала ятҡанда йүтәл көсәйә. '''Обструктив бронхит''' менән ауырығанда кеше ыҙаланып, сәсәп йүткерә, ауыр һулыш ала, тын алғанда ғыжылдау күҙәтелә. Нимә эшләргә? '''Тәү сиратта симптоматик дауа тәғәйенләнә: ''' *температураны төшөрөүсе, *ҡаҡырыҡ сығарыу өсөн дарыуҙар, *ингаляциялар. Бактериаль бронхитты шулай уҡ антибиотиктар менән дә дауалайҙар. === Киҫкен фарингит,ларингит,ларинготрахеит === '''Ларингит''' менән ауырығанда йүтәл ҡоро һәм интектергес, кешенең тауышы ҡарлыға. Балаларҙың тамағы ҡурҡыныс ҡыҫылып, һыҙғырып ауыр тын алыуы күҙәтелә, улар ғыжылдап, өҙөк-өҙөк йүткерә (ялған тын юлы шеше). '''Фарингит''' мәлендә тамаҡ ауырта, ҡысыта, сәнсә, шуға ла ауырыу кеше, тамағындағы төйөрҙө сығарырға маташҡандай, көсәнеп йүткерә. '''Нимә эшләргә?''' ЛОР-табипҡа күренергә, ларин­госкопия эшләтергә. Дауалауҙа антибиотиктар ҡулланалар. Ялған тын юлы шеше булғанда, кисекмәҫтән “Тиҙ ярҙам” саҡыр­тырға кәрәк, сөнки тамаҡ шешен үҙаллы бөтөрөү ифрат ҡатмарлы. ===Киҫкен респиратор-вирус ауырыуҙары, киҙеү === Ҡоро йүтәл еүешкә әйләнә. Ҡаҡырыҡ үтә күренмәле (вируслы инфекция билдәһе) йәки эрен ҡатыш (бактериаль инфекцияның ҡушылыуы билдәһе) була. '''Башҡа билдәләре''': *юғары температура, *маңҡалау, *хәлһеҙлек. '''Нимә эшләргә?''' Вирусҡа ҡаршы дауа тәғәйенләнә. Еүеш йүтәл мәлендә ҡаҡырыҡты шыйығайтыусы һәм уның сығыуы на булышлыҡ итеүсе препараттар ярҙам итә. === Сәсәтмә (быума йүтәл)=== Был сир яйлап барлыҡҡа килә. Кеше быуылып йүткерә (йүтәл көсәйеп, ҡоҫоуға тиклем барып етеүе ихтимал). Йүтәл ҡоро була '''Нимә эшләргә?''' Диагнозды ҡанға анализ үткәргәндән һуң ҡуялар. Антибио­тиктар, ҡаҡырыҡты шыйығай­тыусы дарыуҙар, саф һауа талап ителә. ===Пневмония һәм плеврит=== Тәүҙә йүтәл ҡоро, һуңынан ул еүеш, сәсәп йүткереүгә әйләнә. '''Үпкә шешеүенә ''': *температура­ның кинәт күтәрелеүе, * *өшөп ҡалтыраныу, *тын алғанда күкрәк ситлегендә, *ҡабырғаларҙа ауыр­тыу, *тутыҡ төҫөндәге ҡаҡырыҡ бүленеү хас. '''Фридлендер таяҡсалары''' арҡаһында барлыҡҡа килгән пневмонияла бүленделәр кирбес йәки иҙелгән ҡарағат төҫөндә була. '''Стафилококк''' арҡаһында барлыҡҡа килгән ин­фекция мәлендә ҡаҡырыҡ асыҡ ҡыҙыл төҫтә була. '''Стрептококк''' иһә эренле ҡаҡырыҡ бүлендертә. '''Ҡалын'''Микоплазма бактерияһына ҡуйы ҡанлы бүленделәр хас. '''Плеврит (үпкә ярыһының шешеүе) '''ваҡытында йүтәл ҡоро, күкрәк ситлегендә йүткергәндә һәм тәрән тын алғанда көсәйгән сәнсеп ауыртыу күҙәтелә. '''Нимә эшләргә?''' '''Диагностиканың төп ысулы'''—үпкәгә рентген яһау, төп дауалау - бактерияларға ҡаршы терапия. === Үпкә туберкулезы === '''Билдәләре:''' *Көслө йәки уртаса еүеш йүтәлдең ҡан төкөрөү менән оҙатылыуы мөмкин. *Оҙаҡ ваҡыт температураның күтәрелеп то­роуы, төндә тирләү. *Лимфа төйөндәренең шешенеүе күҙә­телә. *Ҡаҡырыҡ аҙ ғына, лайлалы йәки күп һәм эренле булыуы ихти­мал. '''Нимә эшләргә?''' Фтизиатрға мөрәжәғәт итергә, үпкәгә рентген эшләтергә, ҡаҡырыҡты ҡат-ҡат тикшертергә. == Мәғлүмәттәр== * [https://yeshlek.rbsmi.ru/articles/zd/pnevmoniya-nisek-a-lanyr-a/ Пневмания] [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] 834qrx9lkoy0hwjytc2m2s4na437enq 0 4934 23763 22801 2020-11-30T19:29:21Z Һәҙиә 403 23763 wikitext text/x-wiki ''' Иҫке Монасип'''— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районына ҡараған ауыл. Иҫке Монасип урта мәктәбенең география уҡытыусыһы Ҡотлобаев Азамат Йәмил улы төҙөгән: '''БӘРҘЕЙЫЛҒА''', шишмә, Үҙән йылғаһының уң ҡушылдығы. Иҫке Монасип ауылынан төньяҡ-көнбайышта Саңдау тигән ерҙән баш ала. Төньяҡтан көньяҡҡа ҡарай аға һәм Үҙән йылғаһына уның тамағынан 27 км алыҫлыҡта ҡоя. Оҙонлоғо – 7,75 км. Башлыса ҡар һыуы менән туҡлана. Йылға бассейны ландшафты ҡатнаш урман, таулы-урманлы һоро тупраҡтта ҡарағай өҫтөнлөк ала. '''ГӨРҘӘҮЕК''', шишмә, , Үҙән йылғаһының уң ҡушылдығы. Иҫке Монасип ауылынан төньяҡ-көнбайышта Оло Делянка тигән ерҙә баш ала. Төньяҡтан көньяҡҡа ҡарай аға һәм Үҙән йылғаһына уның тамағынан 29 км алыҫлыҡта ҡоя. Оҙонлоғо – 5,95 км. Башлыса ҡар һыуы менән туҡлана. Йылға бассейны ландшафты ҡатнаш урман, таулы-урманлы һоро тупраҡтта ҡарағай өҫтөнлөк ала. '''ҠАРСЫҒАЙЫЛҒА''', шишмә, Үҙән йылғаһының уң ҡушылдығы. Иҫке Монасип ауылынан 5,5 км көнсығышта баш ала.. Төньяҡтан көньяҡҡа ҡарай аға һәм Үҙән йылғаһына уның тамағынан 33,5 км алыҫлыҡта ҡоя. Оҙонлоғо –3,3 км. Башлыса ҡар һыуы менән туҡлана. Йылға бассейны ландшафты ҡатнаш урман, таулы-урманлы һоро тупраҡтта ҡарағай өҫтөнлөк ала. '''ҠӘЛМӘРҒӘН''', шишмә, Үҙән йылғаһының уң ҡушылдығы. Иҫке Монасип ауылынан 6 км төньяҡ-көнбайышта баш ала. Төньяҡ-көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай аға, Үҙән йылғаһына уның тамағынан 40 км алыҫлыҡта ҡоя. Оҙонлоғо – 5,6 км. . Башлыса ҡар һыуы менән туҡлана. Йылға бассейны ландшафты ҡатнаш урман, таулы-урманлы һоро тупраҡтта ҡарағай өҫтөнлөк ала. '''ҠАМЫШАҠ''', шишмә, Иҫке Монасип ауылынан 5,5 км төньяҡтараҡ баш ала. Көнсығыштан көнбайышҡа ҡарай аға. Оҙонлоғо - 4,3 км. Иҫке Монасиптан 3 км алыҫлыҡта карст ҡыуышлығына ағып төшә. Башлыса ҡар һыуы менән туҡлана. Йылға бассейны ландшафты ҡатнаш урман, таулы-урманлы һоро тупраҡтта ҡарағай өҫтөнлөк ала. ЯҘҘАУЫР, шишмә, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы. Иҫке Монасип ауылынан көньяҡ-көнбайышта Үлек Арҡа тигән ерҙә баш ала. Төньяҡ-көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай аға, һәм Ағиҙел йылғаһына ҡоя.. Оҙонлоғо – 4 км. Башлыса ҡар һыуы менән туҡлана. Йылға бассейны ландшафты ҡатнаш урман, таулы-урманлы һоро тупраҡтта ҡарағай өҫтөнлөк ала. . '''ОСЛОТАУ''', тау. Иҫке Монасип ауылының көнсығыш сигендә урынлашҡан. Абсолют бейеклеге – 602 м. Субмеридиналь һуҙылған. Көнбайыш битләүе текә, көнсығыш битләүе -һөҙәк. Урта палеозой эраһы һәүерташтарынан, карбонатлы тоҡомдарҙан тора. '''ҠЫЙРАТ''', тау. Иҫке Монасип ауылының төньяҡ сигендә урынлашҡан.Абсолют бейеклеге – 460 м. Субмеридиналь һуҙылған. Көньяҡ битләүе текәрәк, төньяҡ битләүе һөҙәк. Урта палеозой эраһы һәүерташтарынан, карбонатлы тоҡомдарҙан тора. '''ТӘПӘНӘК''', тау. Иҫке Монасип ауылының көнсығыш сигендә урынлашҡан. Абсолют бейеклеге – 428 м. Субмеридиналь һуҙылған. Көнбайыш һәм көньяҡ битләүе, төньяҡ битләүе-һөҙәк. Урта палеозой эраһының карбонатлы тоҡомдарынан тора. [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] axyw9t1kj60yso83x4blctxatszgl57 0 4935 23871 23727 2020-12-06T16:00:56Z ZUFAr 381 removed [[Category:Бөрйән районы]]; added [[Category:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23871 wikitext text/x-wiki '''Иҫке Монасип (Һарт)''' '''—Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районына ҡараған ауыл.''' ==Һарттар== ''Илен онотҡан – игелекһеҙ,'' ''Халҡынан биҙгән – холоҡһоҙ,'' ''Шәжәрәһен белмәгән – нәҫелһеҙ.'' '''Халыҡ әйтеме'''. '''Һарттар''' - XX быуат башына тиклем Урта Азияла йәшәгән, мең йыллыҡ бай тарихы, теле, мәҙәниәте булған төрки халыҡ. Һуңғы бер нисә быуат эсендә был ҡәүем, башҡа төрки халыҡтарға ҡушылып, йәғни ассимиляцияға бирелеп, айырым милләт булараҡ юҡҡа сыға. XX быуат башында Үҙбәкстан бипәмәһендә 2 млн. caмаһы һарт йәшәй. Ташкентта һарт телендә матбуғат та баҫтырыла. Әммә 1937 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа һарттар булмай, үзбәк тип яҙҙылалар. Һарт нәҫелдәре бөгөн үзбәк, ҡаҙаҡ, төркмән, башҡорт, ҡарағалпаҡ, төрки булмаған тажиктар араһында ла бар. XVII -XVIII быуаттарҙа һарттар Башхортостанға күсеп килеп ултырып, артабан аҫаба башҡорттар булып китә. '''Рус этнографы, тарихсы Н. П. Остроумов уларҙы былай һүрәтләй''': “Һарттар тиҙ тоҡаныусан, ҡыҙыу тәбиғәтле, намыҫлы, үткер, аҡыллы һәм эшһөйәрҙәр. Фанатик мосолмандар”. Һарт ауылдарын республикабыҙҙың төрлө төбәктәрендә осратырға мөмкин. Хәҙерге Силәбе, Ҡурған башҡорттары араһында, Ҡырмыҫҡалы, Шишмә, Дыуан, Әбйәлил, Бөрйән райондарында һарт нәҫелдәре күп. ==Монасип - бай тарихлы ауыл== '''Беҙҙең Монасип (Һарт) ауылына килгәндә, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ шәжәрәһе түбәндәгеләрҙе бәйән итә''': “Яуҙан алып килгән ике ул балаға Ишбулды һәм Ишкилде исемдәре ҡушылып, уғылы булмаған Ҡубашҡа бирелде, Сартлар айырылды". Риүәйәт буйынса, һарттар беҙҙең яҡҡа сапҡын яһағандар. Үҙҙәре менән ҡатындары ла, балалары ла була. Ике ир бала яу яланында ташлап ҡалдырылған. Малайҙар үҫеп ир еткәс, уларға туғайҙан ер бүлеп, башлы-күҙле иткәс, Һарттар күбәйә. Шулай итеп, ауылды Һарт тип йөрөтә башлайҙар Ҡубаш уллыҡҡа алған малайҙар XVI быуат башында йәшәгән Бабсаҡ бейҙән һигеҙенсе быуынға айырылалар. Тарихта дүрт быуын бер быуат йәки бер йөҙ йыллыҡҡа тиң. Бынан сығып, Һарт ауылы XVIII быуат башында нигеҙләнә тип әйтергә була. Әммә архив материалдарында, Монасип ауылына XVIII-XIX быуаттар сигендә Монасип Юлдашбаев нигеҙ һала, тиелә. Документтар буйынса, Бөрйән район билмәһендә булған бөтә ауылдар ҙа тиерлек XVIII быуат аҙағы, йә XIX быуат эсендә барлыҡҡа килгән. Был шул осорға тиклем беҙҙә ауылдар булмаған, тигәнде аңлатмай. Утарҙар, бәләкәй ауылдар була, тик һуңыраҡ рәсмиләштереләләр, тип яҙа тарих уҡытыусыһы Заһир Дәүләтбирҙин мәҡәләһендә. Уҙған ике быуат сигендә Ағиҙел буйында 33 өйлө – Монасип үҫеп сыға. Уға Монасип Юлдашбаев (1752-1823) нигеҙ һала. Уның улдары - Исхак, Исмәғил. 1850 йылда Иҫке Монасипта 46 йорт ҡалып халыҡ телендә Һарт ауылы тип тә йөрөтәләр. XIX быуаттың уртаһында 15 өй Яңы Монасип (икенсе исеме - Мишәр) булып бүленеп сыға. XX быуаттың икенсе яртыһында Аралбайҙан да байтаҡ ғаилә күсеп килә. Ауыл халҡы ярым күсмә тормош алып барған, йәйләүҙәргә сығып утарҙарҙа булған, ауылдар барлыҡҡа килтергәндәр. 1842 йылда 79-ҙы йортта 404 кеше иҫәпләнеп 500 ат, 200 һыйыр, 40 һарыҡ и 15 кәзә аҫрайҙар. 24 бот ужым бойҙайы, 344 бот ужым арышы баҫыуға сәселгән. 1816 йылда Монасип ауылында йәшәгәнендә (1816 йылғы рәүиз яҙмаһында) Исламбай Йомағужингә ни бары 4 йәш кенә була. Атаһы сотник Юмағужа Ишҡолов (36 йәш), ҡатыны Сәжидә (30 йәш). Уларҙың улдары Исламғол (8 йәш), игеҙәктәре Исламбай (4 йәш), Фәғилә (4 йәш), Килмөхәмәт (2 йәш). 1828-1829 йылдарҙа Исламбай Йомағужин рус-төрөк һуғышында ҡатнаша. Һуғыштан ҡайтҡас Исламбай ауылын нигеҙләй. Уның улы Калимулла. 1843-1850 йылдарҙа Исламбай ауылын монасиплылар нигеҙләгәндә, 9-сы рәүиз осоронда барлығы 20 йорт иҫәпләнгән, 1859 йылда 24 йортта йәмғеһе – 120 кеше иҫәпләнгән. 1920 йыл 205 кеше. 1866 йылғы Иҫке Монасипта 64 йорт иҫәпләнеп 187 –һе ир- ат, 153 ҡатын – ҡыҙ, 1 мәсет күрһәтелгән. Яңы Монасип ауылында – 15 йортта 53 ир – ат, 31 ҡатын – ҡыҙ. Ауылдың бәләкәйләнеүенә һәм халыҡ кәмеүенә 1918-1919 йылдағы көслө тиф ауырыуы, һуғыш һәм 1921 йылғы йотлоҡ сәбәп булған. Ауылдарҙа күпселек ҡатын-ҡыҙ, бала-саға ғына тороп ҡала. Ҡайһы бер ауылдарҙа халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә килгәндә инде, 1917 йыл менән 1926 йылдар арауығындағы Яңы Монасипта 182 кешенән 118 кеше, Иҫке Монасип ауылында 518 кешенән 359 кеше генә тороп ҡала. Башҡорттар өсөн Наполеон ғәскәренә ҡаршы һуғыштар 1805-1807 йылдарҙа уҡ башланған. Архив документтарынан, тарихи әҙәбиәттән күренеүенсә, һуғышта монасип халҡынын да әүҙем ҡатнашыуы күҙгә ташлана. Зауряд-есаул Рахманғол Яҡшыбаев, рядовой Хоҙайбирҙе Ишҡолов, Зыянғол Туғыҙбаев, Иҫәнғол Ишимбетов был һуғышта ҡатнашҡандар. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм Рәсәй ғәскәренең 1813-1814 йылдарҙағы сит ил походтарында ҡатнашҡан монасиплылар Парижаса етеп, эҙ ҡалдырған рядовой Мырзағол, Ғәлибай Рамазановтар, Зыянбирҙе Тойғонов, Көмөшбай Булатов, Буланбай Айытҡолов “1814 йылдың 19 мартында Парижды алған өсөн”, “1812 йылғы һуғыш иҫтәлегенә” миҙалдары менән бүләкләнгән. 1828-1829 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышында Ниғмәтулла Аратов, Ҡәҙербай Хәлилов, Ишкенә Әйүпов, Мөхәмәтрәхим Мөхәмәтгалиндар ҡатнашҡандар. Йыш ҡына ауылдарҙың исемдәре ошо ауылды барлыҡҡа килтереүҙә ҡатнашҡан кешеләрҙең исеме бәйләнгән була. Бындай хәлдәр бигерәк тә халыҡтар урындан-урынға күсеп йөрөгәндә лә күҙәтелә. Был төбәктәге ауылдарҙы алғанда шул күҙгә ташлана, ә ҡасандыр башҡорттар менән бик тығыҙ бәйләнештә йәшәгән һәм ваҡыт үтеү менән үҙҙәре лә башҡорт булып киткән халыҡтарҙың этнонимына тура килә. Улар рәтендә Яңы Монасип – Мишәр, Иҫке Монасип – Һарт ауылы. Бынан тыш ҡайһы бер ауылдарҙа мишәр, һарт тигән аралар ҙа бар (Әсфәндийәров Әнүәр Зәкир улы яҙмаларынан). 1816 йылдың 10 ноябрендә Ырымбур губернаһы Верхнеуральск өйәҙе, 6 –сы башҡорт кантонының беренсе бүлексәһе, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ волосында кантондың ярҙамсыһы һәм йорт старшинаһы Ҡунаҡбай Ҡарабаев (Байғаҙы Ҡунаҡбаевтың атаһы1793 йылғы ) ҡарамағындағы Иҫке Монасип ауылында йәшәгән кешеләр тураһында мәғлүмәттәр: Бөрйән волосының 11 йортона ҡараған Монасип ауылы *1-се йортта Аҡназар Рәхимғолов (40 йәш) ҡатыны Разия (50 йәш),улдары Ғайса (16 йәш), Муса (10 йәш), Ҡорманғол (8 йәш), Ниязғол (6 йәш). *2-се йортта Мөхәмәтғәле Рәхимғолов (37 йәш), ҡатыны Назбикә (45 йәш), улдары Мөхәмәтғәленең ҡустыһы Әмирхан (16 йәш) хәҙер - Әмирхановтар нәҫеле, улдары Мөхәмәтрәхим (10 йәш), Байморат (8 йәш), Ишмырҙа (3 йәш) тәшкил итеп Рахманғоловтар тарала. *3-сө йортта Хәлит Таймасов (57 йәш), 1-се ҡатыны Хөснә, 2-се Ғөлбостан, 1-се ҡатындан улдары Бикмәт (22 йәш), Нәҙирбай (12 йәш). Хәлитовтар, Бикмәтовтар таралырға мөмкин. *4-се йортта Рәхмәтулла Ишембәтов (34 йәш), ҡатыны Боҫтимә (20 йәш), яңы тыуған улы Иҫәнморат, бер туған ағаһы есаул Иҫәнғол (28 йәш) ҡатыны Фатима (21 йәш) яңы тыуған улы Ғибәҙәт менән йәшәгән. *5-се йортта Ҡолгилде Ҡолмырҙин (56 йәш) ҡатыны Дәүләтбикә (31 йәш) улдары Мөхәмәтйән, Мөхәмәтйәр, Мөхәмәтғәле, Бәхтийәр менән йәшәгән. Ҡолгилде Ҡолмырҙиндар Исламбай ауылына күсенгән. *6-сы йортта есаул Рахманғол Ишҡолов (27 йәш) ҡатыны Йомасолтинә (25 йәш) улы Юлбирҙе (3 йәш), ҡустылары Буланбай (23 йәш), Сырлыбай (19 йәш). *7-се йортта Ишҡол Ишбулатов (73 йәш), ҡатыны Йомабикә (60 йәш), улдары Килдынай (42 йәш) уның улы Ниғмәтулла, Байдәүләт ҡыҙҙары Йәнгизә, Таңбикә. Икенсе улы Хоҙайбиргән (28 йәш), ҡатыны Йәнбикә (30 йәш) улы Шаһиәхмәт, ҡыҙы Мәхипъямал йәшәгән. *8-се йортта сотник Йомағужа Ишҡолов (36 йәш) ҡатыны сәжидә (30 йәш), улдары Исламғол (8 йәш), игеҙәктәр Исламбай (4 йәш) һәм Фәғилә (4 йәш)– ул аҙаҡ Исламбай ауылына нигеҙ һалыусы булыр, уның ҡустыһы Килмөхәмәт (2 йәш). Йомағужиндар нәҫел аралары тарала. *9-сы йортта мулла Буран Елекбаев (53 йәш) ҡатыны Мәликә менән Ишемғол, игеҙәк Әхтәм һәм Мөхәмәткунафий, Хәсән, Хөсәйен улдар һәм Хәнә исемле ҡыҙ үҫтергәндәр. *10-сы йортта Теләкғол Илбайтин (56 йәш) ҡатыны Йәмилә (60 йәш) менән Юлдыбай һәм Нәзилә исемле балалары булған. Буранов, Ишемғужиндар, Ҡунафиндар тарала. *11- се йортта Теләксура Илбайтин (52 йәш) ҡатыны Миңлебикә улдары Ғөбәйҙулла (23йәш), Ниғмәтулла (15 йәш), Зәлифә менән донъя көткәндәр. *12 –се йортта Яхъя Исламырҙин (36 йәш) менән Йәнбикә (25 йәш) Килдейәр тигән ул үҫтерәләр. Бер туған ағаһы Юлдаш Ҡуфәғол (51 йәш, ҡустыҙы Иткабыл (35 йәш) уның улдары Хәлил, Ғәбдрәхим йәшәгән. 1850 йылға Исламбай ауылына күсәләр. Яхиндар тарала. *13-сө йортта Муллағол Ҡөсәпҡолов (28 йәш) ҡатыны Сәғифә һәм Муллағолдың бер туған ҡустыһы Йомағол. 14-15-се йортта Тойғон Ишбулатов (71 йәш) ҡатыны Юлдашбикә (60 йәш) улдары Ғәбделйәлил,Зыянбирҙе, Ғәбделваһап, Хәбибулла (23 йәш) менән Ҡотлобикә (27 йәш), Илназар йәшәгән. Исламбай ауылын төбәк иткәндәр. Ғәбделғәзиз Тойғонов (36 йәш) ҡатыны Ғөлбикә (30 йәш) улдары Ғәбделманаф, Йосоп, Ғәбделхалиҡ йәшәгән. *16-17 йортта Яныш Ишбулатов (75 йәш) ҡатыны Сәриә (70 йәш) ҡыҙы Иҫәнсултан, улдары Иҫәнғужа, Шаһиморат, Ғөбәйғужа. Сотник Тләкбай Янышев (37 йәш) ҡатыны Сәбилә (35 йәш) ҡыҙы Гөлъямал улы Мөхәмәтов Әмин менән йәшәгән. Килдыш Ҡужағолов (73 йәш) улы Теләкабыл (34 йәш) ҡатыны Бүләкбикә (22 йәш) уның улы Мөхәмәт ҡыҙы Гөлъямал. *19 -20–се йортта Монасип ауылын төп нигеҙләүсе Монасип Юлдашбаев (59 йәш) ҡатыны Юлдыбикә (50 йәш) улдары игеҙәк Исхан менән Исмәғил (18 йәш), ҡыҙы Шәрифә. Монасиптың бер туғаны Йосоп (57 йәш) ҡатыны Кинйәбикә (45 йәш). *21- йорттарҙа Шамғол (76 йәш) улы Ибраһим (37 йәш) уның улдары Мөхәмәтвәли, Дәүләтша. Һағынбай Иҫәнғолов (27 йәш) бертуған ҡустыһы Ҡотлобай (21 йәш) туғандары Ниғмәтулла Назарғолов (17 йәш ) бер йортта йәшәйҙәр. Һағынбай Иҫәнғолов ғаиләһе Исламбай ауылын үҙ иткән. *23 - 25 йорттарҙа Ғәбделсәлим (43 йәш), Ғәбделкәрим (37 йәш), Аҙанғол (30 йәш) Рамазановтарҙың ғаиләләре тәшкил иткән. Исламбай ауылына күсенгәндәр. *26-27-се йортта Аҫылғужа Байрамғолов (56 йәш), туғандары Үҙәнбай Тимерйәнов (31 йәш), Ниғмәтулла Аратов (1814 йылғы), Илбул Айманов (78 йәш), Дауыт Ҡәҙербирҙиндар йәшәгәндәр. Ниғмәтулла Аратов Исламбай ауылына күскәндәр – Аратовтар нәҫеле таралған. *28 -29 -се йортта Төлкөбай Тимербаев (58 йәш), Миңлебай Булатов (27 йәш улы Дәүләтбай (2 йәш) Буранбай 1816 йылда тыуған. Мишәр ауылына күсенгәндәр. Хәҙер көндә Сәғитовтар һәм Төлкөбаевтар заттары. *30-32 йорттарҙа Яман Һары Туғыҙбаев (56 йәш) ҡустыһыы Йомағол, уның улдары Назарбай һәм Мөхәмәтрәхим тағы ла туғаны Зыянғол. Шәриф Айҙағолов (42 йәш) улы Ҡыуандыҡ (2 йәш) туғаны Кинйәғол Төрөкмәнов. Әйүп Сурағолов (41 йәш) улы Ишем, Ишбирҙе, Йәғәфәр (3 йәш) тәшкил иткән. *33-сө йортта Хәбибулла Ташбулатов Хәлил ауылынан күсеп Мишәргә унан Исламбай ауылына күскән. ==Аралар== Ауылы булғас араларға ла бүлергә кәрәк булып сыға. 33 йортта йәшәгәндәрҙе йыйып бер бабай улдарын, туғандарын һәр береһен айырым араларға бүлеп ултыртырға булған. Шунан һуң ул ит бешерткән: кемгәлер күҙҙең кепсәндән торған өлөшө - кепес, баш түбә һөйәге тирәһе эләккәндәрҙе - бүкәнбаш, елкә һөйәге өлөшө – сәкәш, эс ҡарындары эләккәндәр – сәрмә, кемгәлер -өшә, бешкәк, ҡатлансыҡ эләккән. Унан башҡа ҡыҙылбаш аралары, һуңынан Тимер ауылынан күсеп килеүселәр ҡушыҡ- (ҡушылыусылар) Ҡөсәпҡоловтар, шаҡым – (Шахморат олатайҙан ҡыҫҡартылып әйтелә) – Аллабирҙин, Дәүләтбирҙиндәр. Кепес араһы булған улына тау буйында йәшәргә Ағиҙел аръяғы тау буйында урын бүлеп биргән. Шул ваҡыттан алып тау Кепес тауы тип тә атала. Кепес төрки һүҙлектән текә ҡабаҡ йәки бейек булмаған текә ярлы тауҙы аңлата. Ҡотлобаевтар – бешкәк, Рахманғоловтар – сәкәш, Баймырҙиндар, Юлдашбаевтар – ҡыҙылбаш, Газиндар - ҡалмыҡ, Атауллиндар,Ҡунафиндар, Ишемғужиндар, Бурановтар – бүкәнбаш, Исмәғиловтар – сәрмә, Муллағоловтар, Бикмәтовтар – кепес. Тимер ауылынан килгәндәр Аллабирҙиндар, Дәүләтбирҙиндар – шаҡым, Ҡөҫәпҡоловтар – ҡушыҡ. Иҫке Монасип ауылында Әйүповтар, Атауллиндар, Абдуллиндар, Юлдашбаевтар, Бурановтар, Халитовтар, Баймырҙиндар, Ҡунафиндар, Газиндар,Вәлиевтар, Ҡотлобаевтар, Кепес яғында Муллағолов, Бикмәтовтар, Ҡөҫәпҡоловтар, Йомағоловтар, Исмәғиловтар һ.б йәшәйҙәр. Ауыл булғас, муллаһы ла була, Буран Елекбаев (1793 йылғы) беренсе муллалыҡ һәм идаралыҡ эшен алып барған. Уның улдары Ишемғол, Әхтәм, Мөхәмәтҡунафий, Хәсән, Хөсәйен. Ауылдың үр яҡлап ҡарағайлыҡ урманын ҡырҡып мәсет төҙөгәндәр. Был урын Үрге туғай, йәки Ҡарағай туғай тип атағандар, ағасын ҡырҡас яланға әйләнгән. Хәҙерге көндә ауыл ҙурая килә йорттар барлыҡҡа килгән. Ырымбур губерняһы дини идаралығы указы менән 1867 йыл Бөрйән районың Иҫке Монасип ауылында собор мәсетте төҙөлөп, файҙаланыуға тапшырыла. Күрше ауылдағылар Яңы Монасип (3 саҡрым), Байғаҙы (15 саҡрым) кешеләре ошо изге урынға йөрөй. Ошо осорҙа Иҫке Монасипта 230 ир-ат, 206 ҡатын-ҡыҙ, Байғаҙы ауылында 174 ир-ат, 163 ҡатын-ҡыҙ, Яңы Монасипта 54 ир-ат, 52 ҡатын-ҡыҙ теркәлгән. Беренсе булып мәсеттә 1843 йылда тыуған Ишмөхәмәтов Ғатаулла Ғәбделҡәйүм улы (39 йәш) дини идаралыҡ раҫлаған указы менән (27.11.1882 № 5044) имам вазифаһын башҡарған. 1889 йыл Сәғитов Ильяс Килмөхәмәт улы (41 йәш) дини идаралыҡ раҫлаған указы менән 4.08.1889 № 3363 мәзин (мөғәлим) вазифаһын үтәгән. 1906 йылдың 19 апрелендә Байғаҙы ауылының айырым мәсете төҙөлгән ( Дини идаралыҡ указы менән №1368 д. 30, 1901 йыл). Псәншин Мәхмүт имам вазифаһын башҡарған (раҫланған осоро 5.06.1906 № 3341 д.300). Метрика номеры 316. Рәсәй батшалығы башлыҡтары башҡорт халҡының баш күтәреүҙәренән ҡоттары алынып бѳткәнгә күрә, йыйындар һәм башҡа тѳрлѳ һылтауҙар менән тѳркѳмдәргә тупланыуҙарҙы булдырмау ѳсѳн, ѳйкѳм йәшәгән урындарҙағы халыҡты тарҡатып, ҙур ауылдарҙы күсереп ултыртыу сәйәсәте үткәрә башлай. Был фарман буйынса эште урынына еткереп ҡуйыуҙы Ырымбур виләйәте түрәләре урындағы ѳйәҙгә ҡараған башҡорт кантондарындағы старшиналарға тапшыра. Йорт старшинаһы Ҡунаҡбай Ҡарабаев Тимер, Аралбай, Исламбай, Бикташ ауылдары менән идара иткәнлектән, Иҙел йылғаһы буйлап Бохмаш яланын тимерҙәр Иҫке Монасипҡа ерҙәрен ҡалдырғандар. Әле лә нигеҙ урындары беленә. Ошо әйтелгән ауылдарға хужа булып үрәтник Ҡунаҡбай Ҡарабаев билдәгәнгән. Сотник Байғазы Ҡунаҡбаевтың атаһы (46 йәш 1816 йылда). Улар бергә кәңәшләшеп йыйындар уҙғарып ауылдар, утар-йәйләүҙәр ҙә барлыҡҡа килтергән. Есаул Рәхманғол Ишкулов, Сотник Юмағужа Ишҡолов, Мулла Буран Елекбаев, Сотник Тләкбай Янышев, Монасип Юлдашбаев, Исламбай Йомағужин төп идаралыҡ эштәрен башҡарыусылар булған. Граждандар һуғышы ла был ауылдарҙы урап үтмәй, ҡап уртаһында ҡайнаған. Яҡын-ара ауылдар Монасип, Байғазы, Бикташ, Тимер, Аралбай, Мишәр, Исламбай бик ныҡ аралашып йәшәр булған. Шул сәбәпле туғанлыҡ мөнәсәбәттәре артабан да, быуат буйы, Совет власы ныҡлап урынлашҡанға һәм әлегә тиклем дә һаҡланған. Нисек кенә булмаһын, был ауылдар араһында туранан-тура бәйләнеш бар. Был бәйләнештәр ошо ауылдарҙа кешеләргә бирелгән исемдәрҙә лә сағылыш таба. Әйтәйек, Тойғоновтар күпселек ауылдарҙа Тимер, Аралбай, Бикташ, Монасип ауылдары архивтарында күренә. Монасип - бай тарихлы ауыл. Заман менән заман уралған, ти ҡобайыр. Ысындан да улар айырылғыһыҙ: үткән заманды белмәй, хәҙергене аңламайынса, киләсәкте күреү мөмкин түгел. Шуға ла туған халҡындың, ауылындың тарихын белеү кәрәк. ==Һылтанмалар== 1816 йылғы рәүиз сығынаҡтары, И-295, Оп.2, д.8 Ырымбур губерняһының дини идаралығы район мәсеттәр буйынса мәғлүмәттәренән алынды. [[Категория:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы]] ikkdoagx6czg53gwkhge54kg64unhco 0 4936 22810 22809 2020-09-21T18:41:09Z Һәҙиә 403 /* Бронхиттан */ 22810 wikitext text/x-wiki ==Баш мейеһенең тамырҙарын таҙартыу өсөн== Берәр өлөш һуған согын һәм балды ҡушып ҡан тамырҙарын таҙартыусы дарыу эшләп була (һуған согы : бал = 1:1). Ас ҡарынға 2-шәр балғалаҡлап көнөнә 3 тапҡыр ашарға ашарға кәрәк була. Дауаланыу курсы — 3 ай. ==Бронхит, туберкулез== #100 г бал + 100 г һары май + 100 г ҡаҙ майы + 50 г какао + 150 г алоэ һутынан торған ҡушылма эщләп алалар. Иртән, кис 1-әр ашҡалаҡлап ҡулланалар. #10 һуғанбаштың ҡабығын 1 л һыуҙа, күләме яртылаш кәмегәнсе ҡайнаталар. Йүтәлде баҫыу өсөн был шыйыҡсаға бал ҡушып көнөнө 3 тапҡыр 150-шәр грамлап эсәләр. #Төнгө йүтәлде баҫыу өсөн йоҡлар алдынан 1 аш ҡалаҡ һары май(тоҙһоҙ) ашайҙар. Унан яйлап ҡына 1 аш ҡалаҡ бал ашарға кәрәк. # Миома, фибромиома, мастопатия булғанда 1-2 ай буйы прополис киҫемен һағыҙ һымаҡ имәләр . ==Бронхиттан== Арҡаға бал һөртөргә һәм өҫтөнә марля киҫәге йәки йоҡа ғына салфетка ябырға. Уның өҫтөнә яҡшы итеп сылатылған 6-8 горчичник, дүрт ҡат итеп бөкләнгән ҡалын таҫтамал һалып, өҫтөнән ҡағыҙ, полиэтилен ябып, барыһын бергә ҙур таҫтамал менән нығытып бәйләп ҡуйырға. Бындай процедураны дүрт-биш көн дауамында төнгөлөккә эшләргә кәңәш ителә. Төнгө сәғәт 3 - 4-кә тиклем тотҡанда ла һөҙөмтә оҙаҡ көттөрмәй. Йәшлек",№25, 2020 == БРОНХИТТАН, ЙҮТКЕРЕКТӘН, ҮПКӘ ЯЛҠЫНҺЫУЫНАН == Бер ҙур ғына һуған, шундай уҡ ауырлыҡта һарымһаҡ һәм керән (хрен) тамыры алабыҙ. Барыһын бергә ит турағыс аша үткәрәбеҙ. Яҡынса ярты литр масса килеп сыға. Шундай уҡ күләмдә бал өҫтәйбеҙ. Яҡшылап болғатабыҙ. Был ҡатнашманы ашаған ваҡытта берәр сәй ҡалағы ҡабул итергә кәрәк. Ҡатнашманы һыуытҡыста оҙайлы ваҡыт һаҡларға була. "Таң" гәзите [[Category:Халыҡ медицинаһы]] [[Category:Аҙыҡ дауалай]] [[Төркөм:Дарыу үҫемлектәре]] gpu5lwbj3f79s9m6a5fjttbt9ya8qqi 0 4937 22834 22828 2020-09-28T06:45:34Z Biruza22 891 /* Мәрхүмдәрҙе ерләү - тереләр өҫтөндәге бурыс */ 22834 wikitext text/x-wiki '''Донъя фани'''— йәғни донъялыҡтағы һәр нәмә ваҡытлыса. Ғүмер ҙә ваҡытлыса. Кешегә Аллаһ ғүмерҙән һанаулы ғына көндәр биргән. Шул көндәр бөтөү менән Әҙәм балаһы Ахирәткә күсерелә. «Йәндең һәр ҡайһыһы үлемде татыр», - тип әйтелгән Ҡөрьәндә («Әл- Әнбиә» пәйғәмбәрҙәр тураһындағы сүрә, 35-се аят). ==Мәрхүмдәрҙе ерләү - тереләр өҫтөндәге бурыс== Мәрхүмдәрҙе ерләү - тереләр өҫтөндәге бурыс. Динебеҙ йолаһы буйынса ерләргә тейешбеҙ. Сөнки был бурыс - фарыз кифая. Йәғни бер мосолман вафат булды икән, шул ауылдағы (ҡасабалағы, ҡалалағы) мосолмандарҙың барыһының да иңендәге бурыс - уны динебеҙ йолаһы буйынса ерләү. Әгәр мәрхүм мосолман мосолман йолаһы буйынса ерләнһә, шул ауылдағы (ҡасабалағы, ҡалалағы) бөтә мосолмандарҙың бурысы үтәлгән һанала һәм һәммәһе лә сауаплы була. Әгәр бер кем дә ул бурысты атҡармаһа, шул ауылдағы (ҡасабалағы, ҡалалағы) бөтә мосолмандарҙың да бурысы үтәлмәгәнгә иҫәпләнә һәм улар гонаһҡа тарый. ==Ауырыу янында== Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм: «Һуңғы һүҙен: «Лә иләһә иллә Аллаһ» тип әйткән кеше Йәннәткә инер», - тигән. Ҡөрьән уҡый белмәгән кеше нимә эшләргә тейеш, әгәр ул ҡаты ауырыу йәки үлем хәлендәге кеше янында булһа? Ҡөрьән аяттарын уҡый белмәгән хәлдә хәйер-доға ҡылырға бурыслы. «Ауырыу кеше йәки мәрхүмдең мәйете янында булһағыҙ, хәйерле һүҙ һөйләгеҙ. Сөнки шул һүҙҙәрҙең ҡабул ителеүе өсөн фәрештәләр: «Амин!» - тип доға ҡылыр!», - тигән Мөхәммәд, ғәләйһис- сәләм. Кешенең үлеүен йәки ғүмеренеңдауам ителеүен бер кем дә алдан белмәй. Был фәҡәт Аллаһҡа ғына мәғлүм. Бәндәләрҙең бурысы - өмөттө өҙмәү. Шуға күрә лә ата-бабаларыбыҙ: «Сыҡмаған йәндә өмөт бар!» - тигән. Ауыр хәлдә кеше янында әкрен генә тауыш менән тәһлил әйтеү кәрәк. Тәһлил һүҙҙәре: «Лә иләһә илләл-лаһ». (Аллаһтан башҡа бүтән һис бер Тәңре (Илаһ) юҡ, тигән мәғәнәгә эйә был һүҙҙәр. Был һүҙҙәрҙе бәндәләр үҙҙәре лә хәтерендә яңырта, ауыр хәлдәге кешенең дә иҫенә төшөрә. Аллаһтың барлығын, берҙән-бер генә булыуын һәр саҡ иҫтә тоторға тейешбеҙ. Ауырыу кеше янында ошо хәҡиҡәтте иҫкә төшөрөү «ауырыу вафат буласаҡ» тигәнде белдермәй. Сөнки бәндәләрҙән бер кем дә кемдең вафаты ҡасан килерен белмәй, белә лә алмай. Ҡаты ауырыған кеше янында «Ясин» йәки «Мүлк» («Тәбәрәк») сүрәләрен уҡырға мөмкин. Аллаһ насип итһә, ошо сүрәләр, ошо сүрәләрҙән аяттар бәрәкәтендә сәләмәтлеге кире ҡайтыр сирлегә. Ә инде көнө бөткән булһа, мәрхүм буласаҡ кешенең ҡәберенә рәхәтлек насип ителер, ин шәәъ Аллаһ. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] iltx4qfe6dwclbrxtff6ya1c9c8cw8y 0 4938 22832 22831 2020-09-27T03:01:32Z Biruza22 891 22832 wikitext text/x-wiki '''Мәрхүмдәрҙе ерләү''' - тереләр иңенә төшкән бурыс. ==Мәрхүмдәрҙе тәрбиәләү== '''Мәрхүмдәрҙе ерләү''' - тереләр иңенә төшкән бурыс. Мәрхүмдәрҙе тәрбиәләүҙең тейешле тәртибе бар динебеҙҙә: #Ауырыу йәки бәләгә 1 арыған кешенең йән бирере беленһә, хатта беленмәгән саҡта ла, ауыр хәлдәге кеше янында һау кешенең ултырыуы бик тә кәрәкле. Сөнки яҡты донъя менән хушлашасаҡ кешенең әйтер һүҙен, һуңғы теләген тындар кешенең ултырыуы бик тә әһәмиәтле. Психологик йәһәттән донъя менән хушлашасаҡ кеше, эргәһендә яҡындарының йәки табиптарҙың булыуынан еңеллек кисерә, йөрәген ҡурҡыу биләмәй. #Әгәр кеше йән бирә икән, ауыҙы асыҡ ҡалмаһын өсөн, ауыҙын яптырып, яулыҡ йәки берәй сепрәк менән эйәк аҫтынан уратып, башына (түбәһенә) еңелсә тарттырып бәйләп ҡуйыу кэрәк. #Мәрхүмдең күҙҙәрен йомдорорға кәрәк. Мәйеттең күҙҙәре асыҡ килеш ҡалмаһын өсөн, тимер аҡса (элекке биш тинлек йәки хәҙерге ике йәки биш һумлыҡ аҡса) менән күҙ бәбәктәрен баҫтырып ҡуйырға тейешле. #Мәрхүм һалҡын бүлмәгә (мөмкинлек бар ерҙә) күсерелә. Мәрхүмдең кәүҙәһе ҡаты урынға һалына. Өҫтөнә йоҡа ябыу ябырға кәрәк. #Мәрхүмдең кәүҙәһе турайтылып һалына. Ҡулдары кәүҙә буйлап һуҙып һалына. Мәрхүмдең ҡулдарын (йәки һыңар ҡулын) күкрәккә (кендек өҫтөнә) ҡуйыу динебеҙ йолаһына тап килмәй. Мәрхүмдең ҡулдарын күкрәккә (кендек өҫтөнә) ҡуйыу - христиан һәм йәһүдиҙәр ғәҙәте. #Кеше вафат булғас та, уға бағышлап, Ҡөрьән уҡыуҙы ашыҡтырырға ярамай. #Әгәр өйҙә, фатирҙа урын тар түгел икән һәм мәйетте урынлаштырыуауыр мәсьәлә һаналмай икән, мәйетте уң яғы менән ҡиблаға ҡаратып һалырға кәрәк. #Мәйет янында ултырған кешеләр уның һул яғында урынлаша (йөҙҙәре ҡиблаға табан ҡарай). #Бүлмә тар булыу сәбәпле мәйетте уң ҡабырғаһы менән ҡиблаға ҡаратып һалыу мөмкин түгел икән, уны аяҡтары менән ҡиблаға ҡаратып һалып, баш яғын бейегәйтеберәк ҡуйырға мөмкин.Бындай саҡта мәйет янында ултырыусылар уның баш осо яғынан йөҙҙәрен ҡиблаға ҡаратып ултыра. #Мәйетте йыуып кәфенләгәс кенә Ҡөрьән уҡыу дөрөҫ һанала. Йыуылмаған мәйеткә бағышлап Ҡөрьән уҡыу - мәкруһ ғәмәл. #Йыуып кәфенләгәс, хушлашырға килгән кешеләргә күрһәтеү форсаты булһын өсөн мәйеттең йөҙөн асыҡ ҡалдырырға мөмкин. Зыяратта ҡәбер әҙер икәнлеге тураһында хәбәр килгәс, мәйеттең баш осонда кәфенлек төйнәп бәйләнә. Бер бәйләгәс, уны яңынан сисмәү хәйерле. #Кешенең мәрхүм булыуы (донъянан үтеүе) хаҡында халыҡҡа белдереү, яҡындарына, дуҫ-иштәренә, күрше күләненә, ауылдаштарына хәбәр итеү, белдереү мөстәхәб ғәмәл, сауаплы эш һанала. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] eeqyqse8p04giscwaf2t5tucoqus2vo 0 4939 22833 2020-09-27T18:00:19Z Biruza22 891 "'''һәр ҡайһыбыҙ иҫендә тоторға тейеш:''' *беҙҙе бар итеүсе - Аллаһ. *Беҙҙе төрлө р..." исемле яңы бит булдырылған 22833 wikitext text/x-wiki '''һәр ҡайһыбыҙ иҫендә тоторға тейеш:''' *беҙҙе бар итеүсе - Аллаһ. *Беҙҙе төрлө ризыҡ менән туҡландырыусы - Аллаһ. *Ваҡыты еткәс (йәшәй торған көнөбөҙ бөткәс), йәнебеҙҙе алыусы- Аллаһ. *Аллаһтың бирмешенән яҡты донъяға килдек, *Аллаһтың ихтыяры менән Ахирәткә күсәбеҙ, *Аллаһтың хозурына ҡайтабыҙ. ==Мәрхүмдең туғандары үтәргә тейеш бурыстар== 1.Мәрхүмдең балалары, туғандары, яҡындары ошо хәлде (кешенең вафат булыуын) сабырлыҡ менән, ныҡлыҡ менән ҡабул итергә бурыслы. Сөнки сәбәләнеү, ҡойолоп төшөү, сараһыҙ итеп тойоу һис файҙа килтерә алмай, зыян ғына итә һәм хәлде ҡатмарлаштыра ғына. Иң беренсе нәүбәттә Аллаһты иҫкә алырға, уға һыйынырға, күңел менән ялбарып, Раббыбыҙҙан сабырлыҡ, хаҡлыҡ, түҙемлек биреүҙе һорарға тейеш улар. «Бер аҙ ҡурҡыу, аслыҡ менән, малдарығыҙҙы, йәндәрегеҙҙе һәм емештәрегеҙҙе бер аҙ кәметеп, һеҙгә имтихан һалабыҙ. Эй, Мөхәммәд, сабыр итеүселәргә һөйөнөс еткер: берәй ҡайғы килһә, Аллаһҡа һыйынып: «Беҙ Аллаһтың ҡоло. Аллаһ хозурына ҡайтасаҡбыҙ!» - тиер улар». «Әл-Бәкара», «һыйыр» сүрәһе, 155-се, 156-сы аяттар 2.Мәрхүмдәрҙең яҡындарына матәм (траур) билгеһе итеп, ҡара кейем кейеү динебеҙ ҡанунына тап килмәй. Мәрхүмдең яҡындары, бәғзе төбәктә, өйөбөҙҙән мәйет сыҡты, тип ҡырҡ көн дауамында һис ҡайҙа: саҡырған ергә ҡунаҡҡа, мәжлестәргә, туйҙарға, йыйынға бармай. Был да дөрөҫ түгел, йәғни динебеҙ ҡанундарына, динебеҙ йолаларына тап килмәй. Ҡырҡ көн буйы һаҡал-мыйыҡты ҡырмай йөрөү ҙә дөрөҫ һаналмай. 3.һәр кем донъяға Аллаһтың бирмешенән үҙенә тәғәйенләнгән яҙмыш, үҙенә тейешле ризыҡ менән, үҙенә тәғәйенләнгән көндә килә. Кемдең ҡасан донъяға килеүе, ҡасан яҡты донъянан китеүе - бөтәһе лә Аллаһтың ихтыярынан. Шуға күрә лә берәй сабый донъяға килеү менән берәй кешенең вафат булыуы йәки берәүҙең вафаты аҙнаһында, айында йәки йылында берәй сабыйҙың донъяға килеүен, үҙ-ара бәйләнешле хәл тип ҡабул итергә ярамай. «Фәләңдең йәне фәләнгә күсте, фәләңдең вафаты фәләңдең донъяға килеүенә сәбәпсе булды», - тип фараз итеүҙән һаҡланырға тейешбеҙ. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] 0kfjv8pur4atr7ddhyvet7p0lts0s38 0 4940 22835 2020-09-28T16:43:45Z Biruza22 891 "'''Сабырлыҡҡа ни етә''', йәғни, мәйет бар саҡта мәрхүмдең яҡындары ҡысҡырып илау..." исемле яңы бит булдырылған 22835 wikitext text/x-wiki '''Сабырлыҡҡа ни етә''', йәғни, мәйет бар саҡта мәрхүмдең яҡындары ҡысҡырып илауҙан, мәйеткә өндәшеп, һамаҡлап, зар һөйләп, күңелендәге ҡайғы хисен тыя алмай өҙгөләнеүҙән тыйылырға бурыслы. ==Мосолман кешеһе сабыр булырға тейеш== Пәйғәмбәребеҙ йәшәгән заманда мәйетте оҙата барғанда, аранан эйәрә килеүсе кешеләр аҡырып-ҡысҡырып, ҡаты тауыш менән һөйләшеп, үҙҙәренең яңаҡтарына үҙҙәре һуғып, сәстәрен йолҡоп илаусылар булған. Ислам дине таралғанға тиклемге, Ислам дине ҡанундарын белмәгән саҡтағы, жәһилиәйәт (наҙанлыҡ) осорона хас бындай ғәҙәттәрҙе пәйғәмбәр насар ғәҙәт тип атаған. Мосолмандарға Мөхәммәд, ғәләйһиссәләм: «Яңаҡтарына һуҡҡандар, кейемдәрен йыртҡандар, жәһилиәйәт ваҡытындағы кеүек тип атайҙар) аҡырып ҡысҡырғандар беҙҙең кешеләрҙән түгел», - тигән. '''Был һүҙҙәрҙең төп асылы шунда:''' мосолман кешеһе сабыр була белергә,иң ауыр мәлдә лә үҙен-үҙе тота алыуын, hәp ғәмәлен сабырлыҡҡа нигеҙләп атҡара алыу һәләтен юғалтмаҫҡа тейеш. Сөнки илау, өҙгөләнеү, кейемде йыртыу, үҙеңде үҙең туҡмау, сәс йолҡоу - береһе лә мәйеткә (мәрхүмгә) файҙа килтермәй, мәрхүмдең яҡындарының ҡайғыһын да кәметмәй улар. Киреһенсә, ундай өҙгөләнеү менән кеше мәрхүмдең яҡындарының ҡайғыһын тәрәнәйтә, мәйеттең рухын ғазаплай. Мосолман кешеһе һор ерҙә сабырлыҡ күрһәтергә, сабыр булырға тейеш. Аллаһтың ихтыярына буйһоноу ҙа - сабырлыҡтан. Сөнки Аллаһ бәндәләрен һәр саҡ һынай. Ауыр ҡайғы биреп тә һынай Раббыбыҙ бәндәләрен. Сабыр итә белгән кеше, сабырлыҡ күрһәткән кеше, ин шәәъ Аллаһ, Аллаһтың сауабына өлгәшер. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] 30rbxb48lpawmncvhvts2du1pc5i678 0 4941 22837 22836 2020-09-28T17:16:31Z Biruza22 891 /* Мәрхүмдәрҙе мосолман йолаһы буйынса тәрбиәләү */ 22837 wikitext text/x-wiki '''Мәйетте оҙатҡанда үтәләсәк ғәмәлдәргә (фарыз кифая ғәмәлдәргә) шулар инә:''' 1.Мәйетте йыуыу. 2.Кәфенләү. 3.Йыназа намаҙы уҡыу. 4.Мәйетте күмеү. ==Мәрхүмдәрҙе мосолман йолаһы буйынса тәрбиәләү== Мәрхүмдәрҙе, тәрбиәләп, мосолман йолаһы,Ислам ҡануны буйынса оҙатыу - фарыз кифая. Мәйеттәр ғәмәлдә бысранмаған була. Ләкин Аллаһ хозурына таҙа, таһәрәтле барыуҙары өсөн мәйетте йыуыу талап ителә. Шланг менән һыу һиптереп йыуыу динебеҙ йолаһына тап килмәй. Мәйетте мәрхүмдең иң яҡын кешеләре йыуа. Яҡындарынан йыуырҙай кеше юҡ икән, ул сағында был ғәмәлде башҡа берәй мосолман кеше атҡара. Мәйетте йыуыу, кәфенләү ауыр эш түгел. Әммә был эште мәсеттән саҡырылған мөәзиндәрҙең башҡарыуы хәйерлерәк. Сөнки динебеҙ ҡанундарын яҡшы белеүсе, теүәл үтәүсе кешегә тапшырыу, әлбиттә, яҡшы була. Бәғзе берәүҙәр мәрхүмдәрҙе тәрбиәләүҙән: йыуыуҙан, кәфенләүҙән, ҡәбер ҡаҙыуҙан, табутты күтәрешеп барыуҙан тартына. Төшкә инер, гел генә күҙ алдында булыр, тип фараз итә улар. Мәйеттәрҙе йыуыу, кәфенләү - бик сауаплы эш. Яҡты донъя менән хушлашып, мәңгелек йортҡа китеүсе ҡәрҙәшебеҙгә (дин ҡәрҙәшебеҙгә) кешелек һәм мосолманлыҡ бурысын атҡарып, ҙур изгелек эшләгән була ул кеше. Сөнки мәрхүмдәрҙе мәңгелек йортҡа оҙатыу - тереләрҙең бурысы. Был ғәмәл - фарыз кифая. Мәйетте йыуғанда, резина бирсәткәләрҙе ҡулланырға мөмкин. Аллаһ Тәғәлә үә тәбәрәкә мәйеттәргә рәхмәт һәм мәғфирәт (ғәфү) әйләһә икән. Мәрхүмдәрҙең һәр ҡайһыһы, Аллаһтың рәхмәтенә өлгәшеп, йәндәре Йәннәттә булһын. Көнө бөтөп, әжәле еткән һәр кемдең, мәңгелек йортҡа күскәндә, иманы юлдаш булһын. Амин. ==Тәһәрәт һәм ғөсөл== Мәсеттәрҙә махсус улаҡтар бар. Улар мәйет йыуғанда ҡулланыла. Мәйетте, күтәреп, улаҡҡа һалалар. Арҡаһына ятҡырыла, йөҙө өҫкә ҡарай. Әгәр ҙә мәйетте йыуа торған урын киң икән һәм мәйетте, улаҡта ятҡан килеш, бороп йөрөтөрлөк иркен икән, ул саҡта мәйеттең аяҡтары ҡиблаға ҡаратып һалына. Был осраҡта баш яғы өҫтәрәк (юғарыраҡ) һалына. (Улаҡ шулай ҡуйыла.) Мәйеттең йөҙө ҡиблаға йүнәлтелгән була. Мәйетте йыуған ерҙә (бүлмәлә) йыуыусы һәм уның ярҙамсылары ғына була. Бүтән кешеләрҙең инеп-сығып йөрөүен туҡтатып торорға кәрэк. Улаҡҡа һалған ваҡытта, улаҡтан алған саҡта, өҫтәмә ярҙамсыларҙың кәрәк булыуы ихтимал. Ундай саҡта уларҙы саҡырып индерәләр. Мәйетте йыуыусы кешенең таһәрәтле булыуы мотлаҡ. Таһәрәтһеҙ килеш йәки ҡатын-ҡыҙҙың күреме килгән саҡ икән, мәйетте йыуыу - мәкруһ. Мәйетте йыуғанда һөйләшеү тыйыла. Фәҡәт кәрәк һүҙ (мәйетте йыуыуға ҡағылышлы кәрәкле һүҙҙәр) генә әйтелә. '''Мәйетте йыуа башлар алдынан йыуасаҡ кеше ңиәт ҡыла''': «Ошо мәйетте таһәрәтләндерергә һәм ғөсөлләндерергә ниәт ҡылдым». '''Йыуыуҙы:''' «Бисмилләһир-рахманир-рәхим» тип башлайҙар, һәм ошо доғаны мәйетте йыуа башлағандан алып йыуыуҙы тамамлағанға ҡәҙәр ҡабатлайҙар: «Ғуфранәкә йә Рахмән». '''Был һүҙҙәрҙең мәғәнәһе:''' «Рахман булған Раббым мәғфирәтеңде (Ғәфү итеүеңде) теләйем». ==Йыуыу тәртибе== 1.Истинжә алдырыла: йыуыусы, сепрәкте бармаҡтарына урап, мәйетте истинжә ҡылдыра (осаһын таҙалай), өс мәртәбә истинжә ҡылдырыу кәрәк. һәр мәртәбәһендә сепрәк алыштырыла һәм яңы сепрәк ҡулланыла. Иғтибар итегеҙ: йыуған, кәфенләгән саҡта мәйеттең ғәүрәт ерҙәре даими ябылған (ҡапланған) булырға тейеш. 2.Таһәрәт алдырыла: а)ауыҙы, танауы мәсехлэндерелә. Ауыҙ йәки танау эсенә һыу индерелмәй. Йыуыусы, сепрәкте бармаҡҡа урай һәм уны (сепрәкте) еүешләй. Ана шул еүеш сепрәк менән мәйеттең ирендәрен, танау тишектәрен мәсехләндерә (һөртөп таҙарта); б)битен йыуа (өс мәртәбә); в)ҡулдары йыуыла (иң элек - уң ҡулын, унан һул ҡулын) - өс мәртәбә йыуыла; г)башына мәсех ҡылалар. Еүешләнгән сепрәк менән сәстәрен аралап һөртөү (өс мәртәбә). Муйынына, ҡолаҡтарына мәсех ҡылыуҙың кәрәге юҡ; д)аяҡтары йыуыла (өс мәртәбә). Иң тәүҙә - уң аяғы, унан һуң һул аяғы йыуыла. Аяҡтарҙы йыуыу - шайтан ашыҡҡа тиклем. Таһәрәтләндереү тамамланғас, мәйетте ғөсөлләндерәләр. ==Ғөсөл== 1.Мәйеттең сәстәре һәм бөтә башы йыуыла (өс мәртәбә). 2.Һул яҡ ҡабырғаһына ятйырып (һул яғына бороп һалып), уң яғы йыуыла ( өс мәртәбә). 3.Уң яҡ ҡабырғаһына ятҡырып (уң яғына бороп һалып), һул яғы йыуыла (өс мәртәбә). Иғтибар: тәүҙә уң яғы йыуыла, шунан һуң -һул яғы. Шуның менән ғөсөлләндереү тамамлана. Ғөсөлләндергәндән һуң мәйетте ултыртҡан һымаҡ әҙ генә ҡалҡытып, ҡорһағын өҫтән аҫҡа ҡарай һыпыралар. Был саҡта бер аҙ баҫым яһала. Шулай иткәндә, мәйеттең осаһынан нәжес сыҡһа, нәжесен һыу ҡойоп, йыуып ебәрәләр (улаҡ буйлап ағыҙып ебәрәләр). Нәжесе сыҡты тип, мәйетте яңынан таһәрәтләндереүҙең кәрәге юҡ. Йыуғандан һуң, таҫтамал йәки сепрәкте мәйеттең тәненә тейгеҙеп- тейгеҙеп, киптерәләр, ҡороталар. ==Һуңғы кейем== Әҙәмде, ғәләйһис-сәләм, Аллаһ тупраҡтан (ҡыҙыл балсыҡтан) яралтҡан. Әҙәм балалары, фани донъяла көнө бөткәс, тупраҡҡа ҡайтарыла. Мәрхүмдәргә затлы кейемдәр кейендереп ҡәбергә һалыуҙың һис кәрәге юҡ. Ҡәберҙе ҡаҙып асып, затлы кейемдәрҙе, затлы әйберҙәрҙе урлау борон да булған, әле лә бар, Аллаһ һаҡлаһын! Шуға күрә лә мосолмандарҙа, мәйеттәрҙе пак кәфенгә төрөп, ябай һәм арзанлы итеп ерләү хуп күрелә һәм шулай ҡанунлаштырылған. '''Ирҙәрҙең Ахирәт кейеме өс өлөштән тора:''' 1.Ахирәт күлдәге. 2.Изар. 3.Лифәфэ '''Ахирәт күлдәге''' - муйын тәңгәлендә иҙеү уйылған һәм мәйеттең муйынынан аяҡ остарына тиклем етеп торған кейем. '''Изар''' - баштан аяҡҡа ҡәҙәр кәүҙәне төрә торған туҡыма. Ҡатын ҡыҙ мәйетенә бынан тыш күкрәк ябыуы ябыла. Күкрәк ябыуы изарҙың өҫтөнә ябыла. Лифәфә менән мәйет икенсе мәртәбә төрөлә. ==Кәфенлекте алдан әҙерләп ҡуйырға яраймы== Әлбиттә, ярай. Ирҙәр, мәҫәлән, сәллә кейә. Сәллә матурлыҡ өсөн дә, бүтәндәрҙән айырылып торор өсөн дә түгел, ә бөтөнләй икенсе маҡсатта кейелә. Ир-ат йыш ҡына сәфәрҙә була. Өйҙән ситтә вафат була ҡалһа (кешеләрҙән бер кем дә әжәленең ҡасан һәм ҡайҙа килерен белмәй), башындағы сәлләһе - кәфенлек итеп файҙаланыла. '''Сәлләнең мәғәнәһе шунда''': «Әлхәмдү лилләһи, йәшәүемде дауам итәм, Ахирәтте иҫтә тотам», - тигән уй менән кейә мосолмандарҙың ир-аты. Тимәк, ир-ат кәфенлеген хатта һәр саҡ янында йөрөтә. Шул миҫалдан гына ла кәфенлекте алдан әҙерләп ҡуйыуҙың һис ғәйебе юҡ икәне аңлашыла. Кәфенлек өсөн аҡ туҡыма файҙаланыла. Иң арзанлы туҡыма булыуы яҡшы. Сөнки артыҡ сығым тотоноуҙың исрафҡа юлыҡтырыуы мөмкин. Ирҙәргә - һигеҙ метр, ҡатын-ҡыҙға ун метр туҡыма әҙерләү тейешле. Әгәр ҙә кеше бик буйсан икән, был самаға тап килмәй. Шуға күрә лэ туҡыманы күберәк әҙерләү кәрәк була. Ғөмүмән, кәфенлекте мулыраҡ әҙерләүҙең зыяны юҡ. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] crk7n3c0p1hyctskjyno86n0bsvv9m6 0 4942 22845 22844 2020-09-30T16:30:47Z Biruza22 891 /* Пәйғәмбәрҙәргә төп биш сифат хас */ 22845 wikitext text/x-wiki '''Пәйғәмбәр''' — Аллаһтың бәндәләргә ебәрелгән рәсүле (илсеһе) ул. Хөкөмдәрен, бойороҡтарын (тыйыуҙарын һәм ҡушҡандарын), хәбәрҙәрен бәндәләргә еткерһен өсөн Аллаһ Тәғәлә кешеләр араһынан иң лайыҡлы, иң саф күңелле, ғәҙел һәм гүзәл затты һайлап ала. ==Пәйғәмбәрҙәр== Пәйғәмбәргә инсандар (кешеләр) менән аралашыу бурысы йөкмәтелә. Пәйғәмбәр аҡыл йәһәтенән дә башҡаларҙан күпкә өҫтөн тора. Ер шарындағы иң беренсе кеше һәм шулай уҡ иң тәүге пәйғәмбәр Әҙәм, ғәләйһиссәләм, булған. Пәйғәмбәрлек Әҙәмгә, ғәләйһиссәләм, әлбиттә, һуңынаныраҡ, Ер йөҙөндә кешеләр күбәйгәс һәм улар менән идара итеү,дөрөҫ ғәмәл өйрәтеү ихтыяжы барлыҡҡа килгәс, бирелгән. Әҙәмдән, ғәләйһиссәләм, һуң Ер йөҙөнә бик күп пәйғәмбәрҙәр ебәрелгән. Аллаһ Тәғәлә һәр халыҡҡа үҙенең араһынан, шул халыҡтың телендә Һөйләшкән, шул халыҡтың ғөрөф-ғәҙәттәрен яҡшы белгән кешене һайлап тәғәйенләгән. Пәйғәмбәрҙәрҙең бөтәһе күпме булғанлығы аныҡ билдәле түгел. ==Ҡөрьәндә пәйғәмбәрҙәрҙең 25-енең исеме аталған== 1.Әҙәм, 2. Иҙрис, 3. Нух, 4. һуд, 5. Салих, 6. Лут, 7. Ибраһим, 8. Исмәғил, 9. Исхаҡ, 10. Яҡуб, 11. Йософ, 12. Әйүб, 13. Шөғәип, 14. Муса, 15. һарун, 16. Дауд, 17. Сөләймән, 18. Юныс, 19. Ильяс, 20. Әльясағ, 21. Зөлҡифел, 22. Зәкәриә, 23. Яхъя, 24. Ғайса, 25. Мөхәммәд, ғәләйһис- сәләм. Бынан башҡа Ғөзәир, Лоҡман, Зөлҡәрнәй хәҙрәттәрҙең исемдәре Ҡөрьәндә аталып үтелгән. Ләкин уларҙың пәйғәмбәр булыу-булмауы аныҡ түгел. Пәйғәмбәрҙәр гүзәл сифаттарға эйә. Аллаһ Тәғәлә пәйғәмбәрҙәрҙе затлы тоҡомдан, изгелекле, тәрбиәле, күркәм холоҡло кешеләрҙән һайлай. Пәйғәмбәрҙәрҙе Аллаһ Тәғәлә гонаһтарҙан һаҡлай. Шуға күрә лә пәйғәмбәрҙәр пак һәм саф. ==Пәйғәмбәрҙәргә төп биш сифат хас== *Сыддыҡ (сиддыҡ) - йәғни тоғролоҡло, пәйғәмбәрҙәргә ялғанлау, алдашыу хас түгел. *Әманәт - пәйғәмбәрҙәр һәр ҡасан, һәр ерҙә, һәр нәмәгә именлеккә өлгәшә, шуның менән бүтәндәрҙең ышанысын ҡаҙана. *Тәблиғ - пәйғәмбәрҙәр Аллаһтың бойороҡтарын һис үҙгәрмәҫтән (арттырмай ҙа, кәметмәй ҙә) кешеләргә күндерә (еткерә). *Фәтанәт - пәйғәмбәрҙәргә зирәклек һәм отҡорлоҡ хас. *Ғисмәт - гонаһ ҡылыуҙаң ситтә тора улар. Пәйғәмбәрҙәргә яҙыҡ эштәр ҡылыу бөтөнләй ят. Аллаһ Тәғәлә уларҙы гонаһтан үҙе һаҡлай. Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, - пәйғәмбәрҙәрҙең иң өҫтөнлөклөһө. '''Бүтән пәйғәмбәрҙәрҙән айырмалы рәүештә уға тағы ла биш төрлө сифат хас:''' *Пәйғәмбәрҙәрҙең барыһынан да өҫтөн ул. *Айырым ҡәүемгә (айырым милләткә, халыҡҡа) ғына түгел, э бөтә кешелеккә рәхмәт өсөн ебәрелгән. *Хатамүл-әнбиә, йәғни пәйғәмбәрҙәрҙең иң һуңғыһы. Сөнки Аллаһ Тәғәлә бүтән бер кемде лэ пәйғәмбәр итеп ебәрмәйәсәк. Сөнки Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, Аллаһтың камил, динен бөтә тулылығында кешеләргә еткерергә өлгәшкән. *Ғаләмдәрҙең бөтәһенә лә пәйғәмбәр итеп ебәрелгән. *Ҡиәмәткә тиклем шәриғәте дауам итәсәк. ==Пәйғәмбәребеҙҙең нәҫеле== '''Пәйғәмбәребеҙҙең үҙенән алып хәҙрәт Исмәғил (Исмәғил пәйғәмбәр, ғәләйһис-сәләм) нәҫеленә тоташҡан Ғәднәнға тиклемге сылбыр (нәҫел сылбыры) шулай:''' Хәҙрәти Мөхәммәд, Ғабдулла, Ғәбделмотталлиб, һашим, Ғәбде, Мәнәф, Косайй, Киләб, Мүррә, Ҡәғб, Лү’әй, Ғалиб, Фиһр, Мәлик, Наҙр, Кинәнә, Хүзәймә, Мүдрикә, Ильяс, Муҙар, Низар, Мәғәдд, Ғәднән. Ғәднән нәҫеле буйынса Исмәғилгә барып тоташа. Ә Исмәғил, ғәләйһиссәләм, - пәйғәмбәр Ибраһимдың, ғәләйһиссәләм, улы. Бына ни өсөн Мөхәммәдте, ғәләйһиссәләм, «Ибраһим нәҫеленән» тиҙәр. Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, ямандан, яҙыҡтан азат кеше булған. Кешеләр бер-береһен хөрмәтләмәгән, бер-береһенэ ышанмаған дәүерҙә йәшәгән ул. Әммә уға һәр кем ышанған, уны хөрмәт иткән. Бәхәс килеп тыуған осраҡта Мөхәммәдтең, ғәләйһис-сәләм, фекерен, хөкөмөң бөтәһе лә ихтирам иткән. Уның һүҙенә һәммәһе лә ышанған, әйткәненән риза булған. Уның тоғролоҡлоғон, ғәҙеллеген һәммәһе лә яҡшы белгән. Ялғандан, яҙыҡтан алыҫ торғанын да Мәккәләгеләрҙең барыһы ла белгән. Юғары әхлаҡлы, ғәҙел, олпат булғанға күрә уны Мөхэммәдел-әмин (ышаныслы Мөхәммәд) тип атағандар. Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, кешелектең золмәттән бысранған бер дәүерендә килгән донъяға. Иман һәм Ислам нуры менән яҡтыртып, Аллаһтың бирмешенән Ғаләмде, шулай уҡ кешелекте залимлыҡтан ҡотҡарған. Кешелеккә донъя һәм Ахирәт бәхетенән асҡыс бүләк итеп, бәндәләрҙе мәҙәниәт юлына алып сыҡҡан ул. '''Мөхәммәд - пәйғәмбәрҙәр һәм рәсүлдәр тармағын ослаусы.''' Унан һуң Ер йөҙөнә пәйғәмбәрҙәр ебәрелмәйәсәк. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] sjkn7fnxdqnhni1nwi2l5xu74u03bsz 0 4943 22866 22865 2020-10-03T16:20:27Z Biruza22 891 /* Сәхәбәләрҙе ике төргә бүлеү бар */ 22866 wikitext text/x-wiki '''Сәхәби кирамдар''', йәғни сәхәбәләр - кешелектең бөйөк заттары. Уларҙың дәрәжәһе пәйғәмбәрҙәр дәрәжәһенән генә ҡалыша. ==Сәхәби кирам== Пәйғәмбәребеҙ Мөхоммәдте, ғәләйһис-сәләм, бер тапҡыр ғына булһа ла күргән, уның сөхбәтендә булған (пәйғәмбәребеҙҙең һүҙен тыңлаған, әңгәмәһен ишеткән) кешене сәхәбә тиҙәр. Сәхәбәләрҙең барыһы ла мәртәбәле, абруйлы, хөрмәтле кешеләр булған. Сәхәбәләр пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, янында булып, малдарын, йәндәрен ҡыҙғанмаҫтан, булмыштарын, эшмәкәрлеген, ғилемен, көсөн Исламдың һәм имандың Ер йөҙөндә таралыуына бағышлаған. Шуның менән улар пәйғәмбәребеҙҙең маҡтауына лайыҡ булған. Беҙ, мосолмандар, сәхәби кирамдарҙы яратырға, хөрмәтләргә тейешбеҙ. ==Сәхәбәләрҙе ике төргә бүлеү бар== *'''Беренсеһе''' - моһажирҙар *'''Икенсеһе''' - әнсарҙар Моһажир тигәндә һүҙҙең һижрә менән тамырҙаш икәне күренеп тора. Тимәк, Аллаһ Тәғәләнең ризалығы өсөн тип, Аллаһ бойороғо буйынса Мәккәнән Мәҙинәгә Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, менән бергә күскән кешеләрҙе атайҙар. '''Моһажирҙар''' - Мәккә кешеләре. '''Әнсарҙар''' иһә - Мәҙинә ҡалаһындағы кешеләр. Аллаһ Тәғәләнең ризалығы өсөн тип, мал-мөлкәте, бөтә нәмәләре менән моһажирҙар менән уртаҡлашҡан, Мәккәнән күсеп килгән мосолмандарға моһажирҙар ихлас ярҙамлашҡан. '''Сәхәби кирамдар''' - кешелектең бөйөк заттары. Уларҙың дәрәжәһе пәйғәмбәрҙәр дәрәжәһенән генә ҡалыша. '''Өфөнөң Туҡай урамындағы боронғо мәсеттә сәхәби кирамдарҙан булған дүрт хәлифәнең исемдәре яҙылған:''' *Әбү Бәкер, *Ғүмәр, *Ғуҫман (Ғосман), *Ғәли. (Аллаһ Тәғәлә уларҙың барыһынан да риза булһын!) [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] o8ehg4sg1iz3q3gstu19875mhe9jm95 0 4944 22867 2020-10-06T18:14:43Z Һәҙиә 403 "«Атаң барҙа - ил, атың барҙа юл таны», тигән әйтемдең мәғәнәһе бик ҙур. Борон-бо..." исемле яңы бит булдырылған 22867 wikitext text/x-wiki «Атаң барҙа - ил, атың барҙа юл таны», тигән әйтемдең мәғәнәһе бик ҙур. Борон-борондан халҡыбыҙ ер-һыу атамаларына, уларҙың килеп сығыу тарихына ҙур иғтибар бүлгән. ==Оләсәйем һабаҡтары== Минең өләсәйем дә беҙгә был тәңгәлдә ҙур тәрбиә бирҙе. Бер аҙ тамаҡ ялғарлыҡ аҙыҡ ала ла, арҡаһына дәү киндер тоғон артмаҡлап, беҙҙе, ейән-ейәнсәрҙәрен, күрше-тирә балаларын эйәртеп, ер-һыу танытырға алып сыға торғайны. Тау эргәләтеп кенә Тутинәй сабыны аша Арҡаға йәки Мәмбәтһыпы буйлап Һаҡҡарағайҙы үтеп, Шәмәй һаҙы аша Ҡарагисеү буйына төшәбеҙ. Бәләкәй йылға аша Заһиҙә үҙәгенән Элгеләүгә күтәреләбеҙ. Йылға буйында балтырған, шыма көпшә, ҡаҡы, тауҙа йыуа, ҡуҙғалаҡ өҙөп, иҫке ауыҙға - яңы аш, ауырыуым, булһаң, тиҙерәк ҡас, тип һамаҡлай-һамаҡлай ашайбыҙ. Был тәбиғәт тәғәмдәрен һаҡ ҡына, тамырына зыян итмәй генә, орлоҡлоҡ ҡалдырып өҙөргә ҡуша торғайны өләсәйем. Йөрөгән еребеҙҙәге һәр ҡалҡыулыҡтың, түңгәктең, инештең атамаһы нисек килеп сыҡҡанын һөйләй. Уларҙың һәр береһендә башҡорт халҡының боронғо йәшәйешен күрергә, сырамытырға мөмкин. Кәбән һалғанда Бибихөснә өләсәйебеҙ бала тапҡанын, уны ҡотоҡта йыуындырғанын да ошонда беләбеҙ. Үрге һәм Түбәнге Әүжән урыҫтарының мал көтөүен, 1914 йылдарҙа алтын эҙләгән заводчиктарҙың ауылды яндырыуын, Шәмсетдин олатайҙың нисек итеп дегет ҡайнатыуын да тәфсирләп һөйләй ине. Күскәнҡарағай, Күкһыуатылған, Ирек ҡотоғо, Симун, Күҙгәнәк, Алтынмөйөш яландары, Шәмәй һаҙы тип аталған урындар ҙа бер быуатлыҡ тарих һаҡлай. Күп ер-һыу атамалары заманына ҡарап үҙгәреп тә бөткән инде. Өләсәйем һөйләгән ошо ваҡиға күңелдә әле һаҡлана: һуғыш ваҡытында ауылдың бер нисә ҡатын-ҡыҙы илеккә, йәғни ҡыр кәзәһенә һунарға сыға. Ҡырағай хайуандарҙы баҫтырып, арытып, һуғып, һуйып алып ҡайтып, бөтә ауылға таратып бирәләр. Ул ерҙе беҙ бала саҡта «Кәзә һуйған ер» тип йөрөтә торғайнылар. Хәҙер унан оло юл үтә. Үткән быуаттың 50-60-сы йылдарында бесән мәлендә үҫмер малайҙар ат йөҙҙөргән күлдән хәҙер бер нәмә лә ҡалмаған. 85-90-сы йылдарҙа ул тирә һаҙмат булып, ҡарағат күп була торғайны. Тора-бара был күл эргәһендәге яланға бойҙай түгелеп, Буҙайғырбатҡандан Бойҙайгүленә әйләнде. Өләсәйем йыш ҡына: «Беҙҙән һыу ҙа ҡасыр инде. Алтын тапап, һыу эҙләрҙәр, тип яҙылған анауы минең ҡалын китабымда», - ти торғайны. Ул үҙе бер класс та уҡымаһа ла, ғәрәпсә, башҡортса уҡый белә ине. Һәҙиә Дәүләтшина, Зәйнәб Биишева әҫәрҙәрен яратты. Һорағандарға доғалар яҙып бирҙе. Үлән, доға менән дауалау һәләте лә бар ине. Биш намаҙын ҡалдырмай уҡыны. Ә һыуға килгәндә, ысынлап та, ҡаса башлаған ул. Мәһәҙей ауылы тирәһендәге үрҙә атап кителгән шишмә-йылғалар юҡ. Һыу булмағас, үҫемлектәре лә ҡорой. Ҡыҫыр ерҙәр күбәйә. «Юлһыҙ ерҙә йөрөм булмаған кеүек, һыпылар ҙа, юлдарын таҙалап, асып тормаһаң, үпкәләп, ер аҫтына ҡаса», тип эргә-тирәһен таҙалатып, ҡый-ғыпырын бер ергә өйҙөрөп ҡуя торғайны ҡәҙерле кешебеҙ. Булған ниғмәттең ҡәҙерен белергә кәрәклеген тыҡып ҡына торҙо. Ер-һыу танырға сыҡҡанда иң көтөп алынғаны - берәй матур урынға туҡтап, өләсәйҙең тоҡсайындағы теге тәмле икмәкте еләк-емешкә ҡушып ашау ине. Ял иткәндә лә тик ултырмайбыҙ. Мәҫәлән, бармаҡтарҙы эшләтәбеҙ: «Башбармаҡ бура бурай, урта бармаҡ утын яра, һуҡ бармаҡ һуған әрсей, сығанағы сығып ҡаса, сәтәкәйе сәпәкәй итә», тип уйнайбыҙ. Оҙон тынлы, оҙон ғүмерле булыр өсөн: «Етегән тигән ете йондоҙҙо ете уратып әйтһәм, һауап була», - тип бер тынала әйтергә тейешбеҙ. Ялға туҡтағансы өләсәйемдең тоғо кәрәкле үлән, япраҡ, сәскә менән тулған була ине. Ҡайтҡанда Элгеләүгә һуғылырға тырышабыҙ. Йылдың дүрт миҙгелендә лә унда үҫкән ҡарағастарҙан һағыҙ сәйнәргә була. Уны алыр өсөн өләсәйҙең йәтеш кенә бәкеһе бар. Ул күрһәткән ерҙән үҙебеҙгә таҙа итеп, ҡабығын ҡушмай ғына соҡоп алабыҙ. Һағыҙҙы ауыҙҙы шапылдатмай, ипле генә сәйнәргә тейешбеҙ. Оҙаҡ сәйнәргә ярамай: тел иҙелеүе, яңаҡ талып, тартышыуы бар. Ҡайтҡас, үләндәрҙең киптергәнен киптереп, быҡтырғанын быҡтырып, тоҡсайҙарға һалып, соландағы, келәттәге урҙаларға элеп ҡуя. Беҙ уларҙы тышынан еҫкәргә ярата торғайныҡ. Диндар өләсәйебеҙ ил-йортҡа тыныслыҡ, йән-тәнебеҙгә сәләмәтлек, һәр кемебеҙгә күркәм холоҡ-фиғел, эш-аш бәрәкәте һорап, аҡ намаҙлығына баҫһа, беҙ эргәһендә шым ғына ултырабыҙ. Беҙгә лә ризыҡ-тәғәме өсөн рәхмәтле булырға ҡуша. Бөгөн ошоларҙы иҫләп, өләсәй беҙгә бик ҙур тормош мәктәбе биргәнлеген, уның менән үткәргән ваҡыттың иң бәхетле миҙгел булыуын аңлайым... '''Фәнүзә Ишбаева.''' '''"Таң" гәзите 3 октябрь 2020''' [[Категория:Иҫтәлектәр]] 6wyhzen4f2rn1bkl93twopatx51eus8 0 4945 24875 22868 2023-03-17T10:31:47Z Aidar254 420 24875 wikitext text/x-wiki '''Ҡәберстанды''' икенсе төрлө '''зыярат''' тиҙәр. '''Зыярат''' — барып күреү мәғәнәһенә лә эйә. ==Зыярат ҡылыу -сауаплы ғәмәл== Ҡәберстанға зыярат ҡылыу динебеҙҙә рөхсәт ителә. Ҡәберстанға барыу үлемде хәтерләткән өсөн кәрәк тә инде. Сөнки бәндәләр донъялыҡта мәңге йәшәгәндәй тоя башлай үҙен. һөҙөмтәлә нәфсеһен дә тыймай, кешеләр менән күркәм мөнәсәбәттә булырға кәрәклекте лә онотоусан. '''Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, шулай тигән''': «Ҡәберҙәрҙе барып күрегеҙ, сөнки ҡәбер һеҙгә үлемде хәтерләтер». '''Ҡәберстанға ингәндә, ҡәберлектә ятҡан ҡәбер эйәләренең һәммәһенә лә сәләм бирәләр:''' «Ғэләйкүмүс-сәләмү йә әһләд-дийәр. Рахимәл-лаһүл мүстәҡди- миннә үәл мүстәъхиринә минкүм. Әңгүм ләнә сәләфүн үә нәхнү ләкүм халәф. Үә иннә ин шәәъ Аллаһү бикүм ләхиҡун. Нәсъәлүллаһәә ғәлә ләнә үә ләкүмүл ғәфийәһ». '''Мәғәнәһе:''' Эй, был йорттарҙың әһелдәре! һеҙгә Аллаһ Тәғәләнең сәләмдәре булһын! Донъянан үткән һеҙгә лә, һеҙҙән һуң ҡалған беҙгә лә рәхмәт ҡылһа икән. һеҙ - беҙҙән әүәл (йәшәгән) кешеләр, беҙ - һеҙҙән һуң ҡалған кешеләр. Ин шәәъ Аллаһ, беҙ һеҙгә барып ҡушылырбыҙ. Үҙебеҙ өсөн дә, һеҙҙең өсөн дә Аллаһ Тәғәләнән сәләмәтлек үә ғәфиәт (ғәфү итеүҙе) һорайбыҙ. Ҡәберстанда булғаңда, «Ясин» сүрәһен уҡыу хәйерле һанала. '''Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм:''' «Кеше, ҡәберлеккә барып, «Ясин» сүрәһен уҡығанда, Аллаһ Тәғәлә ул көндә унда ятҡан мәйеттәрҙең ҡәбер ғазабын еңеләйтер һәм (шул сүрәне) уҡыусыға ҡәберлектә ятҡандарҙың һаны ҡәҙәр сауап бирер», - тигән. Бынан тыш ҡәберстанда «Фатиха» сүрәһен - бер нисә тапҡыр, «Ихлас» сүрәһен өс мәртәбә уҡыуҙың да сауабы ҙур. «Эй, Мөхәммәд, мәрхүмдәребеҙгә бағышлап саҙаҡа бирәбеҙ, уларға бағышлап, хаж ғәмәлен үтәйбеҙ, доға ҡылабыҙ. Был изгелектәребеҙ уларға барып олғашамы икән?» - тип һорағандар пәйғәмбәребеҙҙән. «Эйе, олғаша!» - үҙегеҙгә берәй бүләк биргәндә нисек шатланаһығыҙ, һеҙҙең изгелектәрегеҙгә улар ҙа шулай шатлана», - тип яуап биргән Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] elhf5emshbdy5ogtaw00jxyyec9tuxa 0 4946 22870 22869 2020-10-08T17:21:56Z Biruza22 891 22870 wikitext text/x-wiki '''Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәд, ғәләйһис-сәләм, шулай тип өйрәткән:''' *«Яҡын кешеләрегеҙгә барғанда, бүләк алып барығыҙ. Әгәр бүләк алып барырлыҡ хәлегеҙ булмаһа (аҡса юҡлыҡтан) бүләкһеҙ барып хәлен белегеҙ. Әгәр барып хәлен белешер мөмкинлегегеҙ юҡ икән, шул кешене (яҡын кешегеҙҙең) күңеленә хуш килерлек берәй эш ҡылығыҙ йәки бүтәндәр аша хәлен белешегеҙ. Әгәр яҡын кешегеҙ һеҙҙән алыҫта йәшәй икән, хат яҙып, элемтә тотоғоҙ». *«Яҡын кешегеҙгә (кешеләрегеҙгә) сәләм ебәреп булһа ла уның менән элемтәлә булығыҙ». *«Мин һындарҙы юҡ итергә (һындарға табыныу ғәҙәтенән кешеләрҙе арындырырға) һәм туғандарға изгелек ҡылырға ебәрелгәнмен». Ошо өс хәҙис кенә лә туғандарҙың ҡәҙерен белергә, туған-тыумасаға иғтибар күрһәтергә, яҡын кешеләрҙең үҙ-ара элемтәне өҙмәүенә өйрәтә. ==Хәл белешеү – сауаплы ғәмәл== Бер-береңдең хәлен белешеү - сауаплы эш. Бигерәк тә балалар ата- әсәнең хәлен белергә, ситтә йәшәһәләр, тыуған йортҡа йышыраҡ ҡайтырға онотмаһа икән. Ошо ғәмәлде йәш сағында һанға һуҡмаған кеше, олоғая барған һайын күңел ғазаптарын көслөрәк кисерәсәк. Атай-әсәй мәңге йәшәй алмай фани донъяла. Улар Ахирәткә күскәс, ҡәҙерҙәрен яҡшыраҡ белә балалар. Әммә һуң була. Шуға күрә лә атай- әсәйгә ҡәҙер-хөрмәт күрһәтеү улар тере саҡта булырға тейеш. Бының өсөн әллә ни күп кәрәкмәй. Йышыраҡ ҡайтып күреү, мөмкин ҡәҙәр ярҙамлашыу атай-әсәйҙең күңелен күтәрә, уларҙы рухи яҡтан нығыта. Әгәр ҡайтып күреү форсаты йыш теймәй икән, хат яҙырға, йышыраҡ яҙырға мөмкин. Телефон аша һөйләшеп тороу ҙа атай-әсәйҙең күңелен күтәрә. Тугандар бер-береһе менән яҡшы мөнәсәбәттә булырға тейеш. Үҙ-ара асыуланышҡан туғандар мотлаҡ ярашырға тейеш. Бер-береһен ғәфү итеү - сауаплы. Бер-береһен ғәфү итмәгән кешене Аллаһ һис ярлыҡамаҫ. Бына ни өсөн үҙ-ара мөнәсәбәттәрҙе көйләүгә мосолмандар һәр саҡ ҙур иғтибар бирергә бурыслы. [[Category:Алфавит буйынса мосолман әхлағы]] cyxxuq5gxczctkk386jyucqhh244sfa 0 4947 22876 22875 2020-10-27T10:27:19Z Guram52 494 22876 wikitext text/x-wiki '''Йыртыш''' һәр яҡта төрлөсә уҙғарыла торған йола. Хатта бер районда йәшәүселәр араһында ла айырма була. Йыртышты егет яғынан әсәй- атай килтерә .Шул йыртышҡа өҫтәп улар ҡыҙ эҙләргә ярҙамлаша сыҡҡан еңгәйҙәргә яулыҡ та килтерәләр. Мул ғына, метрлы тауар . Кейәү менән ҡыҙҙы ҡушыусы еңгәйҙәр кейәүҙе ошо тауарҙы йыртҡансы баҫып инһен өсөн алдан бер урынын йыртып әҙерләйҙәр, ә егет шуны үтәп, ҡыҙ янына инә. Был тик йәшерелгән ҡыҙҙы тапҡандан һуң ғына башҡарыла.. Тик ул выкуп түгел, т.е.выкуп ҡыҙ өсөн мәһәр һалыу була. Йыртыш- мәһәргә инмәй. Еңгәйҙәр иң матур теләктәрен әйтеп кейәүҙе бикәсе янына индереп кенә уларҙың эше тамам булмай әле. Иртәгеһенә ана шул ҡулына алған йыртыш хаҡын еңгәйҙәр иртәнге кейәү сәйе менән тамамлайҙар.Йыртыш менән бергә ҡыҙ ҡушыусы еңгәйҙәргә кейәү егетенең ата- әсәһе яғынан яулыҡтар ҙа бүләк итеп бирелә. Шулай булғас, тауар икегә бүленгәнен иҫәпкә алып, иң яҡын ике еңгәһе был эште атҡарып сыға. Раиса Исянбаева [https://vk.com/wall-36676061_275624?reply=275666] Бөрйән районында ла, тап шул рәүешле үткәрелә был йола. Шулай уҡ бөйөк фольклорсы ғалимыбыҙ, сәсән Мөхәммәтша Буранғолов хеҙмәттәрендә лә, нигеҙҙә, ошо тәртиптә башҡарылыуы күрһәтелә. Мин үрҙә , был йоланың элекке тәртибен яҙыусылар булырмы икән тигән маҡсатты күҙ уңында тотоп, уны тулы килеш яҙмаған инем. Бына бит бар?! Һеҙгә ҙур рәхмәт! Тағы ла шул : йыртыш йолаһының үткәрелеү рәүеше көньяҡ - көнсығыш башҡорттарында, нигеҙҙә, бер үк. Быны мин 1970 йылда Әбйәлил районында үткән бер туйҙа ла аңғарып йөрөгән инем, гәрсә мин ул саҡта үҫмер генә ҡыҙ бала булһам да. Гадиля Булякова [https://vk.com/wall-36676061_275624?reply=275668&thread=275666] Беҙҙә (Әбйәлил ) кейәү йырта баҫып ҡыҙ йәшергән өйгә инә торған ишеккә арҡыры еңгәйҙәр тотоп торған туҡыманы аяҡ баҫҡыһы тейҙәр Ә йыртышты ике ҡоҙағый һөйләшеп килешеп туй ваҡытында йә булмаһы туйҙан һуң килен сәйе үткәргәндә егет яғынан алып киләләр Йыртыш таратыу мәжлесендә тик ҡатын ҡыҙҙар була Уларға ҡоҙағый дәрәжәләренә ҡарап бүләктәр тарата Аҙаҡ йыртыш сәйенә саҡырышыу китә инде Һылыу Нәҙершина [https://vk.com/wall-36676061_275624?reply=275719] [[Категория:Башҡорт туй йолалары]] qrj3z33d277td85pqezfl6n2b9e6mxb 10 4948 22880 22878 2020-10-28T16:51:01Z ZUFAr 381 22880 wikitext text/x-wiki <div style="width: 100%; color: #111; {{box-shadow|0|0|6px|rgba(0, 0, 0, 0.55)}} {{border-radius|2px}}"> <div style="overflow:hidden; height:auto; background: #fff; width: 100%; padding-bottom:18px; {{border-radius|2px}}"> <div style="margin:.5em;"></div> <div style="font-size: 30px; margin-top: 24px;margin-left: 16px; font-family: 'Linux Libertine',Georgia,Times,serif; line-height: 1.2em;">{{{header|header}}}</div> <div style="font-size: 20px; padding-top: 0px; margin-left: 16px; font-family: 'Linux Libertine',Georgia,Times,serif; line-height:1.2em; color: #666; "> {{{subheader|subheader}}} </div> </div> <div style="vertical-align:middle; color: black; background-color:#fff"> <div style="background-color:#f0f0f0; padding: 16px; margin-top: -15px; font-size: 16px; font-weight: 200; line-height: 30px; "> {{{body|{{lorem ipsum}}}}} </div> </div> <div style="padding: 10px; padding-left: 20px; "> {{{footer|{{lorem ipsum}}}}} </div> </div> </div> </div> 1dq6dfrb5vocyf1sdy11vshhbwdnyi5 10 4949 22901 22900 2020-10-29T16:30:05Z ZUFAr 381 Биттең эстәлеге "<noinclude> {{documentation}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS TO THE /doc SUBPAGE, THANKS --> Категория:..." менән алыштырылған 22901 wikitext text/x-wiki <noinclude> {{documentation}} <!-- PLEASE ADD CATEGORIES AND INTERWIKIS TO THE /doc SUBPAGE, THANKS --> [[Категория:Биҙәү ҡалыптары]] </noinclude> 0kphg7sc8xca8i9yi01mdc71fcohqua 0 4950 23520 23351 2020-11-21T15:02:42Z 176.117.2.188 /* Конкурс мәҡәләләре */ 23520 wikitext text/x-wiki [[Файл:Топонимика-конкурсы.jpg|left|x250px|link=Конкурс:Топонимия]] __NOTOC__ {{WAM |header =<div style="margin-right:1em; float:right;">[[Файл:Оррд 1062-1 (2).jpg|305px]] [[Файл:Йылҡысыҡҡан.jpg|337px]]</div> |subheader = «'''Топонимия конкурсы 2020'''» — Башҡортостан һәм башҡорттар йәшәгән өлкәләр топонимияһына бағышланған конкурс. '''Маҡсаты:''' Һәр кем үҙенең тыуған яғындағы йылға-күлдәр, шишмәләр, баҫыу-яландар, аҡландар, урмандар, йырындар, шарлауыҡтар, һаҙлыҡтар, ҡаяларҙың исемдәре бар икәнен беләлер. Хатта ни өсөн шулай атала икәнен ҡыҙыҡһынып һорағаны ла булғандыр. Һорашмаһа ла был атама ниндәйҙер риүәйәт менән бәйле икәнен ишеткәне барҙыр. Был атамалар быуындан-быуынға телдән-телгә күсеп килә. Ошо атамалар юғалып ҡалмаһын өсөн был конкурс үткәрелә. '''Үткәреү ваҡыты:''' 1 ноябрҙан 30 ноябрға тиклем '''1-се номинация — «Социаль селтәрҙәрҙә яҙыусылар»''' — Бәйләнештә социаль селтәрендә «Башҡорт ҡатын-ҡыҙы» һәм «Ҡыҙыҡлы топонимика» төркөмдәрендә яҙыусылар өсөн. ''Ҡағиҙәләре:'' «Башҡорт ҡатын-ҡыҙы» һәм «Ҡыҙыҡлы топонимика» төркөмдәрендә үҙегеҙ белгән атамалар тураһында пост яҙырға мөмкин. Шулай уҡ фотоһын тейәргә мөмкин '''2-се номинация — «Башҡорт Викидәреслегендә яҙыусылар өсөн»''' — викидәреслектә ҡатнашыусылар өсөн. Ҡатнашыусылар үҙҙәре мәҡәлә яҙа һәм Бәйләнештә селтәрендәге постарҙы викиформатына яраштырып викидәреслеккә тейәй. Ҡағиҙәләре: * Ҡатнашыусылар Википроекттарҙа теркәлгән булырға тейеш. * Мәҡәлә 1 ноябрҙең 30 ноябргә тиклем яҙылған булырға тейеш. * Абруйлы сығанаҡтаға ҡарағанда, үҙ аллы тикшереүҙәр баһалана. * Бәйләнештә социаль селтәренән алынған хәбәрҙәргә информаторҙың исемен һәм йәшен (әгәр мөмкин булһа) яҙырға. * Мәҡәләгә топонимикаға бәйле категория ҡуйырға. * Мәҡәләне түбәндәге таблицаға теркәп ҡуйырға. *Баҫылып сыҡҡан мәҡәләләрҙе автор хоҡуғын боҙоп күсереп ултыртыу рөхсәт ителмәй : Мәҡәләне башлау өсөн исемен яҙығыҙ һәм «'''Яңы бит яһарға'''» төймәһенә баҫығыҙ. <inputbox> type=create buttonlabel = Яңы бит яһарға default= </inputbox> </div> == Ойоштороусылар == * == Бүләктәр == * әлегә әҙерлек бара }} == Конкурс мәҡәләләре == Номинация #1 мәҡәләләрен социаль селтәрҙә ҡарарға мөмкин. *'''Ляля Рафикова''' (https://vk.com/wall-36676061_276157, https://vk.com/topic-36676061_46528914) https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Альбина Галеева (https://vk.com/topic-36676061_46528914) * Минигул Язагуллова (https://vk.com/topic-36676061_46528914) * Гульсум Елкибаева (https://vk.com/topic-36676061_46528914) * Насима Сагитова (https://vk.com/topic-36676061_46528914), https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Фания Кутлубулатова (https://vk.com/topic-36676061_46528914) * Альбина Галеева (https://vk.com/topic-36676061_46528914) * Минигул Язагуллова https://vk.com/topic-36676061_46528914 * Гульсум Елкибаева https://vk.com/topic-36676061_46528914 * Насима Сагитова https://vk.com/topic-36676061_46528914, https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Фания Кутлубулатова https://vk.com/topic-36676061_46528914 * Азалия Исрафилова https://vk.com/topic-36676061_46528914 * Альбина Муллахметова https://vk.com/topic-36676061_46528914 * Филюза Башарова https://vk.com/topic-36676061_46528914 * Альбина Муллахметова https://vk.com/topic-36676061_46528914 * Гульнара Исхакова https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Минзаля Халилова https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Финзиля Хабирова https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Анузя Мажитова https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Альфия Абдрафикова https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Лена Абдрахманова https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Ляля Икбаева https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Вагида Кужагильдина https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Дамира Шарафутдинова-Шангареева https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 * Айсылу Гумерова https://vk.com/topic-36676061_46528914?offset=20 {{:Топонимика конкурсы 2020/Номинация #1}} == Жюри == * {{u|}} * {{u|}} * {{u|}} ==Йомғаҡлау== '''«1-се номинация»''' * '''«2-се Номинация''' * [[Категория:Топонимика конкурсы 2020]] s44tz5fzybeg5zswn3di6cdf2ai9jwh 10 4951 22882 2020-10-28T16:53:10Z ZUFAr 381 күсерелгән вмру Шаблон:Border-radius 22882 wikitext text/x-wiki <includeonly>border-radius: {{{1|8px}}}; -moz-border-radius: {{{1|8px}}}; -webkit-border-radius: {{{1|8px}}};</includeonly><noinclude> <!-- ДОБАВЛЯЙТЕ КАТЕГОРИИ И ИНТЕРВИКИ НА СТРАНИЦЕ ДОКУМЕНТАЦИИ --> {{doc}} </noinclude> f9drq3vkqstc5okh5k95v7xk4alwo1f 10 4952 22883 2020-10-28T16:54:09Z ZUFAr 381 күсерелгән вмру Шаблон:Box-shadow 22883 wikitext text/x-wiki <includeonly>box-shadow: {{{1|4px}}} {{{2|4px}}} {{{3|4px}}} {{{4|#CCC}}}; -moz-box-shadow: {{{1|4px}}} {{{2|4px}}} {{{3|4px}}} {{{4|#CCC}}}; -webkit-box-shadow: {{{1|4px}}} {{{2|4px}}} {{{3|4px}}} {{{4|#CCC}}};</includeonly><noinclude> <!-- ДОБАВЛЯЙТЕ КАТЕГОРИИ И ИНТЕРВИКИ НА СТРАНИЦЕ ДОКУМЕНТАЦИИ --> {{doc}} </noinclude> rxhklvwiz4ollku0tm13b441hc39h17 0 4953 23907 23906 2020-12-07T06:04:34Z Һәҙиә 403 23907 wikitext text/x-wiki === Номинация #2 === {| class="wikitable sortable" |- align="left" ! Ҡатнашыусы ! Мәҡәләләр ! Мәҡәләләр һаны ! Баһа |- | {{u|Һәҙиә}} | [[Иҫке Собханғол ауылының барлыҡҡа килеүе]]* [[Тирмән ҡаяһы]] *[[Яҙмышым Бөрйәндән айырылғыһыҙ.]]*[[Тамғалар тарих һөйләй]]*[[Һәр урыны тарих һөйләй]]*[[Исемдәре ил үткәнен сағылдыра]]* [[]]* | align="center" | 0 |0 |- |{{u|Вәхит}} |[[Кәшәлә]] [[Бөрйән районы топонимдарының һүҙьяһалышы]]*[[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылына ҡараған сабынлыҡтар]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендәге текә ҡабаҡ]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында тарихи объекттар]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы халҡының кәсеп-һөнәре]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында һыу инеү урындары]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы дромонимдары]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы дримонимдары]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы тауҙары]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылындағы таштар]]*[[Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы гидронимдары]]*[[]]*[[]]*[[]] [[Оло Нөгөш бассейнына ҡараған топонимия]] | align="center" | 13 | 0 |- | {{u|Рөстәм Нурыев}} | [[Ләмәҙтамаҡ ауылы топонимдары]] | align="center" | 1 |0 |- | {{u|Баныу}} | [[Ҡоръятмаҫ ауылы топонимдары]] [[Мәкәш ауылы топонимдары]] [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары]] [[Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдары]] [[Әлшәй районы Раевка ҡасабаһының топонимы]] | align="center" | 5 |0 |- | {{u|Вәлимә 56}} | [[Байназар ауылы Истамкин яғының ер-һыу атамалары]]* [[Байназар ауылының түбәнге яҡ ер-һыу атамалары]]* [[Байназар ауылы үр яғының ер-һыу атамалары]] | align="center" | 3 |0 |- | {{u|Лилиә}} | [[Ҡайынғол шишмәһе (Туҡ ҡушылдығы) ‎]] | align="center" | 1 |0 |- | {{u|Akkashka}} | [[Шайтан-Көҙәй этнонимы]]* [[Салауат районы топонимдары]]* [[Фёдоровка районы Батыр ауылы топонимдары‎]] | align="center" | 3 |0 |- | {{u|Ikbaeval}} | [[Ауырғазы районы Яңы Итекәй ауылы топонимдары]] *[[ Бөрйән районы Нәби ауылы атамалары.]] *[[Нуриман районы, Иҫке Күл ауылы‎]] [[Баймаҡ районы Үрге Яйыҡбай (Нуғай) ауылы топонимдары]]* [[Баймаҡ районы Өмөтбай ауылы. Әүлия тауы.]]* [[Әбйәлил районы,Күбәләк ырыуы ауылдары тарихы.]] *[[Сирбай ауылдары]] | align="center" | 7 |0 |- | {{u|Таңһылыу}} | [[Бөрйән районының халыҡ кимәлендәге тарихи ваҡиғалар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары]]* [[Һарт тарихы]] | align="center" | 2 |0 |- | {{u|Фәүзиә Ҡотлогилдина (Алтынбаева)}} | [[Көгөш йылғаһы/Күгеш йылғаһы]]* [[Көгөш йылғаһы/Көгөш йылғаһы]]* [[Көгөш йылғаһы/ Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?]]* [[Көгөш йылғаһы]]* [[Фәүзиә Алтынбаева яҙмалары]] ( [[Иҫәкәйем-тыуған төбәгем]]* [[Ыласын ташы]]* [[Иҫәкәй шишмәләре]]* [[Ҡашҡат]]* [[Моҡай тауы]]* [[Ташбүкән]]* [[Ташбүкәндең һыуҙары (йылғалары)]]* [[Ташбүкәндең ер атамалары]]* [[Ишембай-тыуған яғым ]]* [[Айыутауы]]* [[Ҡамышлыкүл]]* [[Родина ауылы шишмәләре]]* [[Родина ауылы тарихы]]) * [[]]* | align="center" | 17 |0 |- |} 1qz1vbk7k5w0qij3hgxmubgkb5tp0oe 3 4954 22902 2020-10-30T03:14:26Z Һәҙиә 403 "Ғүмәр ағай!Һеҙҙе, ниһәйәт, Викидәреслектә сәләмләйем!Төклө аяҡтарығыҙ менән!..." исемле яңы бит булдырылған 22902 wikitext text/x-wiki Ғүмәр ағай!Һеҙҙе, ниһәйәт, Викидәреслектә сәләмләйем!Төклө аяҡтарығыҙ менән!Хеҙмәттәшлек ғүмерле булһынә qyzqgllnsr3cw16i0yeijrl7mx8x9cq 0 4955 22955 22954 2020-11-02T08:13:36Z Вәхит 747 22955 wikitext text/x-wiki '''Кәшәлә''' — Мәләүез районында бөткән ауыл. == Тарихы== {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Кәшәлә|Кәшәлә]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Билдәле булыуынса, 1930-1931 йылдарҙа коллективлаштырыу осоро була. Был тирәләге 5 ауыл: Ғәлиәкбәр, Үрге Нөгөш, Түбәнге Нөгөш, Ҡалғаһау, Кәшәлә ауылы халҡы бергә берләшә һәм “Ҡыҙыл байраҡ” промколхозы тип атала. Кәшәлә ауылы Нөгөш йылғаһы яры башында ғына бер рәт урам булып ултырған , ҡабыҡ, тыранса менән ябылған бәләкәй генә өйҙәр. . . Ә ауылдың тәбиғәте бик хозур: көнсығыштан – Үтәмеш, көнбайышта – Кибез, көньяҡтан – Ҡаршытау, төньяҡтан Масаҡ, Аҡһыйыр тауҙары уратып алған. Иген сәсеү өсөн яландары, бесән әҙерләү өсөн болон-туғайҙары, мал көтөү өсөн көтөүлектәре етерлек бында. Ә Нөгөш йылғаһы һуң! Үрге ағымында ул тау-таш ярып, тулҡындарын ҡаяларға бәреп ярһыған аттай ауыл осона ағып етә лә, тынып ҡала. Ауылдың осонан-осона ярҙары киң, тәрән, һыу инерлек, ат йөҙҙөрөрлөк шымып ҡына аҡҡан ағым хасил була. Ҡаяташтар араһынан ағып төшкән һал ағыҙыусылар ауыл яғына ишкәктәрен ишмәй генә килеп туҡтайҙар. Ә ауылдан бер саҡырым тирәһе түбәндә, төньяҡтан балыҡҡа бай Кәшәлә йылғаһы, көньяҡтан Ағуя йылғаһы Нөгөш ағымына ҡушылып, юлдарын дауам итә. Кәшәлә ауылы, 1934 йылда [[:Категория:Бөрйән районы|Бөрйән районы]]нан айырылып, элекке Йомағужа (Хәҙерге Мәләүез) районына ҡушыла һәм хәҙерге көндә Нөгөш быуаһы аҫтында ҡалған Кинйәбай ауылы “Ҡыҙыл Урал” исемен йөрөткән колхозға ағза булып инә һәм 1936 йылда күрше Сауҡа утары менән айырым “Кәшәлә” колхозы ойошторола. == Кәшәлә ауылы тураһында иҫтәлектәр== '''"Кәшәлә"''' '''''Авторы:Яманаев И.Ғ''''' Билдәле булыуынса, күренекле тарихсы Әнүәр Әсфәндиәров Башҡортостан ауылдары буйлап йөрөп ауылдарҙың тарихын өйрәнгән, халыҡтың иҫәбен алып, картаға төшөргән. Ҡыҙғанысҡа күрә, ул төпкөл ауылдарға барып етә алмаған. Ундайҙар беҙҙең районда ла бар. Мәҫәлән, Түбәнге Нөгөш, Кәшәлә ауылдары. Эйе, заман башҡа - заң башҡа, тигәндәй, хәҙер был мәсьәләгә ҡыҙыҡһыныу артты. Халҡыбыҙ нәҫел-нәсәбен барлау өсөн шәжәрә байрамдары ойоштора, шуның һөҙөмтәһендә тиҫтәләрсә йылдар күрешмәгән зат-ырыуҙары менән күрешә, таныша. Ләкин барыһы ла түгел. Үрҙә телгә алынған бөткән ауыл Кәшәлә тураһында һүҙем. Был ауылға хәҙерге Мәләүез районының һәргәй ауылы кешеләре нигеҙ ҡорған. Әлбиттә, был яҡтарҙың гүзәл тәбиғәте, мал көтөү өсөн ир-кен ерҙәре, сабынлыҡтары, солоҡ күстәрен ҡундырыу маҡсатында юнырға йөҙйәшәр ҡарағайҙары, кәсеп сығанағы булған Нөгөш йылғаһы ла йәшәү өсөн ҙур мөмкинлектәр буласағын аңлағандарҙыр. Совет дәүләте осоронда был ауылдың ултырған биләмәһе элекке Воскресенский районының ерҙәре, ә халҡы Бөрйән районы ҡарамағында булғёш. 1934 йыл ауылды Бөрйән районы составынан сығарып, элекке Йомағужа районы ҡарамағына ҡалдыралар. Ауыл халҡы 40 саҡрым алыҫлыҡта ятҡан Кинйәбай, һәргәй ауылдарын берләштергән “Ҡыҙыл Урал” колхозы ағзалары булып китә. Бынан аръяғын мин дә хәтерләйем - миңә 6 йәш ине. Мин тарихсы түгел, үҙемдең күргән- белгәндәрҙе, ишеткәндәрҙе генә бәйән итергә уйлайым. Әлбиттә, үкенесле: ауылдың оло кешеләре иҫән ваҡытта һорашып, бер ниндәй мәғлүмәт алмағанбыҙ. Дөрөҫлөккә тап килмәгән урындар булһа, гәзит уҡыусыларҙан ғәфү итеүҙәрен һорайым. Был ауылға нигеҙ һалыныуға нисә йылдар үткәндер, ауылға бер саҡрым алыҫлыҡта боронғо ҙур ғына ҡәберлек майҙаны бар, ул хәҙер ер менән тигеҙләнгән. Тик ҡәбер таштары ғына күренеп улты¬ра. Бынан бер саҡрым тирәһе алыҫлыҡта, Ҡыя кисеү тигән ерҙә, яңы ҡәберлек асылған. Был мәғлүмәт Кәшәләгә бер нисә быуат элек нигеҙ һалынғанлығы тураһында һөйләй. Мин белгәндә 20 , хужалыҡтан торған бәләкәй генә ауыл ине ул. Өс урыҫ ғаиләһе йәшәй торғайны. Рәжәп, Олоҡман, Ғимран Көҫәповтарҙың аталары Мәхмүт исемле булған.Мин белгәндә Рәжәп ҡарт юҡ, Олоҡман, Ғимрандар тере ине. Рәжәптең улы Абдрахман, Абдрафиҡтар йәшәне. Олоҡмандың бер улы, бер ҡыҙы бар ине. Ғимрандың ике ҡатыны булды. Олоһонан ике улы, бер ҡыҙы, кесеһенән бер улы бар ине. Оло ҡатынынан булған Шәһивәли исемле улы ла өйләнеп шунда донъя көттө. Ҡыҫҡаһы, Көҫәповтар 5 хужалыҡ ине. Заманына күрә белемле лә булалар. 1936 йыл Кәшәлә ауылы халҡы күрше Сауҡа утары халҡы менән бер колхозға -“Кәшәлә”колхозына берләшәләр һәм уның рәйесе итеп Көҫәпов Абдрафиҡты, хисапсы итеп Көҫәпов Зәкиҙе һайлайҙар. Улар Бөйөк Ватан һуғышы башланғансы эшләй, һуғыш башланғас,яу ҡырына китәләр. Ауылда оло кешеләрҙең береһе Ишбаев Әүбәкер бабай йәшәне. Уның өс ҡатыны булды. Оло ҡатыны улы Исмәғил һәм ике ҡыҙы менән бер ишек алдында башҡа йәшәнеләр. Кесе ҡатынынан ике ҡыҙы, барлығы биш бала булды. Әүбәкер бабайҙың атаһы Сәйет исемле булған. Ләкин уның ҡайһы яҡтан килеп төпләнеүе аныҡ ҡына билдәле түгел. Ә ҡатыны Бөрйән районының Ҡалғаһау ауылы ҡыҙы икәне билдәле. Был турала Кәшәлә ауылында тыуып-үҫкән Әүбәкер бабайҙың бер туған һеңлеһе Хөббөниса инәйҙең ҡыҙы Ишбикә апайҙың һөйләгәндәренән: "Өләсәйемдең исеме Һандуғас булған. Улар Сәйет олатай менән 9 балаға ғүмер биргәндәр: Әүбәкер, Усман, Ғәле, Хәҙисә, Хөббөниса, Шәмсениса ...”. Ҡалған 3-һө хәтерҙә ҡалмаған. Әүбәкер бабайҙың оло ҡыҙы Фәғилә Мәҡсүт ауылына Ғәлин Сәләх исемле кешегә кейәүгә сыҡҡан, һеңлеһе Хәҙисә лә Мәҡсүт ауылы килене булған, Мостафин Хәбир муллаға тормошҡа сыҡҡан. Шәмсенисаһына ла Мәҡсүт ауылында Мөхәмәҙулла исемле ир-уҙаман менән бергә тиң ҡартайып, балалар үҫтереп, бәхетле ғүмер кисерергә яҙған. Хөббөниса һеңлеһе Кәшәлә ауылында Абдрахман атлы егет менән донъя көтөп, өс балалары булды. Усман ҡустыһы, ҡатынын һәм өс улын ҡалдырып, яҡты донъя менән хушлашҡан. Ғәли ҡустыһын да ошондай яҙмыш көткән, ул да ике ҡыҙын, ҡатынын ҡалдырып, гүр эйәһе булған. Усмандың өс улы үҫеп етеп, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында илде дошмандан азат итеүҙә ҡатнашалар. Икәүһе иҫән ҡайтып, ғаилә ҡароп, Мәләүез районында төпләнделәр. Үҙҙәре мәрхүм булдылар, ә ейән-ейәнсәрҙәре әлеге көндә иҫән-һау йәшәп яталар. Бер улы һуғыш ялан-дарынан әйләнеп ҡайта алманы. Мин ошо яҙмамды яҙырға уйлағас, Ғәҙелгәрәй ауылында йәшәүсе, элек ҡурсаулыҡта бергә эшләгән Хәҙисә инәйҙең ейәне Яҡуп Ишморатовҡа шылтыратып: «Хәҙисә инәй менән Хәбир олатайыңдың иҫән балалары бармы әле?» - тип һораным. Яҡуп уларҙың ете ҡыҙының исемдәрен тиҙ генә һанап сыҡты ла, ҡыҙғанысҡа күрә, барыһы ла мәрхүмдәр инде. тине. Әүбәкер бабайҙың Шәмсениса һеңлеһе менән Мөхәмәҙулла кейәүенең дә ете балаһынан Фатима исемле бер генә ҡыҙы иҫән, әле Ырғыҙлы ауылында йәшәй, ҡалғандары мәрхүмдәр, тип белдерҙе Яҡуп. Әүбәкер бабайҙың атаһы Сәйет, әсәһе Һандуғастың туғыҙ балаһынан мин алтыһын ғына ишеткән-күргәндәремде асыҡларға тырыштым. Ә ҡалған өс балаһының яҙмышы билдәле түгел, улар ҙа был яҡты донъяларҙа юҡтыр инде. Ҡыҫҡаһы, туғыҙ балаһының балалары баҡыйлыҡҡа күсеп бөткән. Шәжәрә тамырҙарын, нәҫел-нәсәбен юллаһаң, Ишбаевтарҙың бер нисә быуын вариҫтары табылыр ине. Ваҡытында үҙҙәренә уҡыу теймәһә лә, ейән-ейәнсәрҙәре, бүлә-бүләсәләре араһында уҡыған белемле йәштәр барҙыр. Ә инде Сәйет ҡарттың ҡайһы яҡтан булыуын аныҡ ҡына әйтеп булмай. Әүбәкер бабайҙың бүләһе Ғәлиәкбәрҙә йәшәгән Рәйес Ишмөхәмәтов. Ул мотлаҡ Ҡалғаһау ауылынан булырға тейеш. Кәшәләгә йәшәргә килергә берәй дуҫы саҡырғандыр, йәки оло һыу- Нөгөш үҙенә тартҡандыр. Хәҙер инде Кәшәлә ауылында йәшәгән Яманаевтар хаҡында һүҙем. Улар ҙа Мәләүез районының һәргәй ауылынан килеп төпләнгәндәр. Иң олоһо Рамаҙан, ҡустыһы Сибәғәт. Рамаҙан олатайҙың ике ҡатыны була. Олоһо беҙҙең райондың Янһары (Яңы Собханғол), кесеһе һәргәй ауылынан. Оло ҡатынынан ике ул, бер ҡыҙ донъяға килә. Кесеһенән бер ул, минең үгәй атай Ғәләүетдин Яманаев тыуа. Тағы ике ҡыҙға ғүмер бирәләр. Үгәй атай беҙҙе күсереп алып ҡайтҡанда уның атаһы баҡыйлыҡҡа күскәйне. Тәүге ҡатынынан булған Йәләлетдин бабай әйләнеп, донъя көтөп, өс ҡыҙға ғүмер биреп йәшәп яталар ине. Ҡустыһы Сибәғәт бабай иҫән ине. Ҡатыны Шәһиҙә өләсәй менән ике ҡыҙға ғүмер биргәндәр. Оло ҡыҙҙары Йомабикә инәй Ғәҙелгәрәй ауылына Шаһийән исемле кешегә кейәүгә сыҡҡан. Улар яҡты донъяла юҡ инде. Әммә уларҙың вариҫтары, бер генә бөртөк улдары, ейәндәре бар - ошо йылдың 12 авгусында 90 йәшлек оло юбилейын билдәләгән Ағиҙел ҡасабаһында йәшәүсе Ишморатов Ҡазихан ағай. Ҡазихан ағай олатаһын яҡшы хәтерләй. Коллективлаштырыу осоро башланғас, тәүгеләрҙән булып ғариза яҙып колхозға инә, яңғыҙ атын да күмәк хужалыҡҡа тапшыра. Колхоз ойошторолғас, Ғәлиәкбәргә силос һалыу өсөн соҡор ҡаҙырға ебәргәндәр. Олатайым 3-4 көн эсендә әллә нисә тонна һыйҙырышлы соҡорҙо бер үҙе ҡаҙып ҡайтҡан. Быны Ғәлиәкбәрҙә йәшәгән мәрхүм Ҡаһарманов Абдразаҡ ағай һөйләгәйне, ти ул. Үҙе бик диндар кеше ине. һуғыш башланмаҫ элек баҡыйлыҡҡа күсте. Тағы ла күрше Сауҡа утарында Харис Яманаев исемле оло йәштәге бабай йәшәне. Уныһының нисегерәк туған булыуын белмәйем. Биш улы бар ине. Хәҙер инде 3-һө баҡыйлыҡҡа күскән. Ҡыҫҡаһы, ялан яғында Яманаевтарҙың нәҫел-нәсәптәре бихисап. Уларҙың шәжәрә тамырҙарын юллаусылар ғына юҡ. Ялан яғынан күсеп килеүсе бер нисә ғаилә йәшәне. Хәмзә, Йомагилде, Ғәҙелша бабайҙар. Шуныһы иғтибарға лайыҡ, үҙҙәре ялан яғынан булһалар ҙа, яртыларын Бөрйән еренән тапҡандар. Ғимран бабай - Ғәлиәкбәрҙән, Рамаҙан олатай - Саҡмағоштан (Иҫке Мөсәт) кәләш алған, Хәмзә олатай Ғәлиәкбәр ҡыҙы Нәсиха өләсәй менән сәстәрен сәскә бәйләгәндәр. Ә бына уларҙың оло ҡыҙы Аҫылбикә инәйгә Мәҡсүт егете Ғәбдин бабай менән тиң ҡартайып, итәк тулы балалар үҫтереп Кәшәләлә йәшәй. Кәшәлә ауылы халҡы бо¬рон-борондан тирә-яҡ ауыл¬дар халҡы менән аралашып йәшәгән, халыҡ'малсылыҡ, һунарсылыҡ, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнде. Нөгөш яры башында ике сайыр, дегет баҙы булды. Дегет ҡайнатып, шуны һал менән ялан яғына алып сығып һаталар ине.Уларҙан тыш сана яһау, арба тәгәрмәстәренә туғын эшләү,дуға бөгөү, көрәк сабыу кеүек эштәр башҡарылды. Бөйөк Ватан һуғышы башланғансы хәлле генә йәшәгән ауыл халҡы, һуғыш һәм һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа ил халҡы күргән ауырлыҡтарҙы кисергән. Бәләкәй генә ау-ылдан фашистар менән алышҡа 13 ир-уҙаман китһә, шуларҙың 7-һе яу яланда-рында баштарын һалды, 6-һы ҡайтып, һуғыштан һуңғы емереклектәрҙе тергеҙеүгә тос өлөш индереп донъя ҡуйҙылар. Совет дәүләте башлығы, КПСС-тың генераль се¬кретары Н. С .Хрущевтың инициативаһы менән кол-лектив хужалыҡтарҙы, райондарҙы эреләтеү программаһы тормошҡа ашырыла башлағас, Кәшәлә ауылы иңенә лә “перспективаһыҙ ауыл" мөһөрө төшә. Ауылда эш бөтә, йәштәр эш эҙләп ҡырға китә. Ауылдағы оло кешеләр ҙә күсенеү яғын ҡаранылар. Ауылдың тарҡалыуында икенсе сәбәп - Нөгөш йылғаһының быуылыуы. Был ғүмер буйы халыҡтың йөрөгән юлын бикләне. Халыҡ үҙ йомошон урау-урау юлдар үтеп хәл итергә мәжбүр булды. Иң мөһиме, мәктәп ябылды. һөҙөмтәлә, халыҡ төрлө яҡтарға барып төпләнде. «Башҡортостан» милли паркы менән “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы ҡурсаулыҡты киңәйтеү һәм туризмды юлға һалыу маҡсатында Кәшәләлә терәк пункт ойоштороп, кадрҙар менән тәьмин итте, улар өсөн йәшәү шарттары булдырҙы. 2016 йыл башы¬нан алып ғилми-тикшеренеү эштәре алып барыла. Яҙ башынан көҙгә тиклем кәмәләрҙә ағып төшөүсе күп һанлы туристарҙың документтары тикшерелә, иҫәпкә алына һәм матур итеп, тәртип менән оҙатып ҡалына. Ҡырағай туристарға юл ябылды. Яҙмамды^тамамлап шуны әйтергә уйлайым - үҙем белгән, күргән-ишеткәндәрҙе яҙырға тырыштым. Ә Кәшәләгә килгәндә, иманым камил, йылдар үтеү менән уның һулышы киңәйәсәк, юлдары таҡырланасаҡ. == Һылтанма== *''Исмәғил Яманаев. Үкенерлек түгел үткәндәр... – Сибай: Сибай ҡала типографияһы, 2015 йыл. Ҡыҫҡартып алынды'' *[https://get-tune.cc/song/14192827-yuldash-radio-y/96297127-ya-yly-tar-k-sh-l-auyly/ Кәшәлә] *[https://vk.com/im?peers=c195&sel=426076905&z=video9311016_456239311%2Fd96a1292d63fcc3dd3 Националный парк "Башкирия",река Нугуш,деревня Кашеля] *[http://vechufa.ru/the-reader-newspaper-reader/7638-na-zabroshennyy-hutor-prishla-civilizaciya.html На заброшенный хутор пришла цивилизация] *[http://www.kiskeufa.ru/index.php?dn=news&to=art&id=3315 ТУРИСТ КАРТАЛАРЫНДА АТАМАЛАР ДӨРӨҪ ЯҘЫЛҺЫН!] [[Категория:Мәләүез районының бөткән ауылдары]] [[Категория:Мәләүез районы топонимикаһы]] bkgwkztbqt8mfzw5mrt1sadi98iml45 14 4956 22911 2020-11-01T07:39:45Z ZUFAr 381 "[[Категория:Мәләүез районы]]" исемле яңы бит булдырылған 22911 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәләүез районы]] 7fawfgfkrbltb0crj8anj7prytgjkhx 14 4957 22912 2020-11-01T07:40:10Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 22912 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 10 4958 22914 2020-11-01T07:49:57Z ZUFAr 381 "{| style="border: 1px solid {{{border|gray}}}; background-color: {{{color|#fdffe7}}}; width:70%" |rowspan="2" valign="middle" | Image:{{{1}}}..." исемле яңы бит булдырылған 22914 wikitext text/x-wiki {| style="border: 1px solid {{{border|gray}}}; background-color: {{{color|#fdffe7}}}; width:70%" |rowspan="2" valign="middle" | [[Image:{{{1}}}|70px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''{{{2}}}''' |- |style="font-size:10pt%; vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | {{{3}}} |} f5ryfkaffslpem9dtgnbgyiif4d4y7o 14 4959 23948 23883 2020-12-08T19:42:12Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23948 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәләүез районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 4m0l42p3uwo8g0tzoggqtra98s21d6r 0 4960 22934 22933 2020-11-01T13:06:10Z Albina Gali 921 22934 wikitext text/x-wiki '''Аргус (Арғос? Арбаусы?)'''— Әй йылғаһының ярындағы ҡая (аҙрат). '''Дөйөм мәғлүмәт''':Силәбе өлкәһенең Куса ҡалаһы эргәһендә Әй йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан. Туристарҙы йәлеп иткән матур урын. Бейеклеге - 40 метрҙан ашыу. Геологик тәбиғәт ҡомартҡыһы булып һанала. Ҡаялыҡ - ҡатып ҡалған строматолиттарҙы (үҙенсәлекле ылымыҡтар төркөмө)һеңдергән боронғо риф ҡалдығы. GPS-координаттары: N 55° 20.400′; Е 59° 25.433′. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Арғос|Арғос]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} '''Топоним тарихы'''. Ҡаяның исеме юлбаҫар (разбойник) тигән мәғәнәле һүҙҙән килеп сыҡҡан тип бер нисә сығанаҡта иҫбат ителә: "Ҡаяның исемен ҡайһы саҡ хаталы рәүештә грек мифологияһы персонаждарының береһе - күп күҙле алп Аргус менән бәйләйҙәр. Риүәйәттәр буйынса, ул Аркадияны бөлдөргән ҡот осҡос үгеҙҙе еңә, Ехидна йыланын быуып үлтерә. Ысынлыҡта иһә, "аргус" башҡортса "юлбаҫар" (разбойник) тигәнде аңлата. Был ҡая элек йөҙөп килгән һал-кәмәләргә һәүеф-хәтәр янаған" (П.Распопов "Река Ай", 43-44 бб). "Аргусҡа барып ҡайтығыҙ әле. Башына менегеҙ, таулы Уралдың мөғжизәле, һоҡланғыс күренештәренән башығыҙ әйләнер. Тик уйламағыҙ, ҡаяның исеме грек мифологияһынан алынған тип. Йөҙ күҙле алп Аргус хөрмәтенә ҡушылмаған был урын. Ҡаяға исемде ошо яҡтың боронғо йәшәүселәре - башҡорттар биргән. Башҡортса аргус - юлбаҫар (разбойник). Элегерәк замандарҙа, Әй буйлап тау заводтарының карауандары йөҙгән саҡта, ташҡын миҙгелендә ҡоторған йылға йыш ҡына ауыҙ асыусыларҙы мәкерле ҡая күкрәгенә ташлаған. Юлбаҫар тимәй, нисек атаһындар һуң уны шунан иҫән ҡалғандар!" (Ю.Курочкин "Памятные тропы"). "Разбойник" тигән мәғәнәне юлбаҫар, башкиҫәр һүҙҙәре йөрөтә. Тик улар Аргус һүҙе менән ауаздаш түгел. Ниндәйҙер иҫкергән бороңғо һүҙ барҙыр. Топоним арғы ос һүҙҙәренән барлыҡҡа килгән тигән фараздар бар. Тағы 2 сығанаҡта был исем Арбус тип бирелгән. Билдәле геолог Э.К.Гофман 1856 йылда ҡаяға сәфәр ваҡытында барып сыға, 1868 йылда "Горный журнал"дағы мәҡәләһендә сәйәхәте тураһында яҙа: "Арбус тип аталған текә яр урындан йылғаға яҡынлаштым". Поручик Нестеровский үҙенең "Геогностическое описание пятого участка Златоустовских заводов" (1835 йыл) исемле хеҙмәтендә ҡаяны Арбуз тип иҫкә ала. Хәҙерге тикшеренеүселәр был ике осраҡты ла хата ебәрелгән тип һанай. Ләкин быға ныҡлы дәлилдәр юҡ. 2 кеше Арбус-Арбуз тип ниңәлер яҙып ҡалдырған бит. Бынан сығып, тағы бер фараз тыуа: арбаусы һүҙенән килеп сыҡмағанмы икән был атама? Арбап, бәләгә юлыҡтырған мәкерле урын өсөн бик йәтеш исем кеүек. Арбаусы-Арбус-Аргус... '''Сығанаҡтар:''' Река Ай: Путеводитель от Кусы до Лаклов/П.Распопов: Издательские решения, 2017. - 212 с. [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 9opcxmbvdo73511igo7vnn68butbzoi 0 4961 22986 22985 2020-11-03T03:32:04Z ZUFAr 381 added [[Category:Белорет районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 22986 wikitext text/x-wiki [[Файл:Нөгөш йылғаһы.jpg|мини|220x220пкс]] '''Нөгөш(Оло Нөгөш)'''— Башҡортостандағы йылға, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы. Кама йылғаһы бассейнына ҡарай. == Йәмле Нөгөш буйҙары == {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Нөгөш|Нөгөш]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Урал армыттарын ярып ағып ятҡан Оло Нөгөш йылғаһы Белорет районының Исмаҡай ауылынан алыҫ булмаған ерҙә шишмә булып ҡына башлана. Юл ыңғайында үҙенә ҡушылған ваҡ шишмәләр –Ҡоҙаш, Брәтәк, Хажы, Ғәлиәкбәр ауылынан 2 саҡырым үрҙәрәк Кесе Нөгөш йылғаһы ҡушылғас, ҙур ғына йылға хасил була. Ғәлиәкбәрҙән түбән Егәйен, Аһыллы, Бәккән йылғаларын ҡушып алып, Үрге Нөгөш ауылын үтеп китә һәм Үшә, Күжә, Кәрлек, Бәҙрәш йылғаларын үҙенә ҡушып, Кәшәлә ауылын үтеп китә. Кәшәләнән түбән ҙур ғына Кәшәлә йылғаһы, Ағуя, Ташэлгән, Икебаш, Аҡтамаҡ, Күперле, Көмбәләкле (ҙурлығы менән Нөгөш йылғаһынан ҡала 2-се урын алалыр), Үрек йылғаһы Нөгөш һыуһаҡлағысынан 10-15 саҡырым үрҙә ҡоя. Нөгөш йылғаһының быуғыны Үрек йылғаһының буйына ла күп кенә кимәлдә һыу ташҡыны булдырған. Нөгөш һыуһаҡлағысы өс ҙур ауылды урындарынан күсереп, Нөгөштө быуып, урынына диңгеҙ яһап ҡуйыуҙан ғибәрәт. Быуаның түбән яғында тау-таш ҡаялар ҙа, эре йылғалар ҙа юҡ. Һыу тын ғына аға. Әбет ауылы тәңгәлендә элекке Воскресенский районының Хлебодаровка ауылы аша ҙур ғына Өҫкәнеш йылғаһы ҡоя. Элек был йылғанан төрлө ҡалаларға утын әҙерләп ағыҙҙылар. Әлбиттә, был һанап үткән йылғаларҙан башҡа исемле һәм исемдәре билгеһеҙ тиҫтәләгән ваҡ шишмәләр Нөгөшкә килеп ҡушылып, уның һыуын тулыландыралар. Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Ноғман Мусин үҙенең ”Мәңгелек урман” тигән китабында революцияға тиклем Нөгөш буйы урмандарына Лапшин баяр хакимлек иткән тип яҙа. Ул Нөгөш йылғаһын “Норош” тип тасуирлаған. Нөгөш йылғаһы буйында халыҡ телендә Лапшин утары тигән ер бар. Ул Бикташ ауылынан 7-8 саҡырым түбәндә, әле лә нигеҙ таштары беленеп ята, тиҙәр. Ноғман Мусин яҙыуынса, Лапшин баярға урман ҡырҡыу, ташыу, ағасты ағыҙып Стәрлетамаҡ, Өфө ҡалаларына еткереү өсөн бик күп эшселәр кәрәк була. Тирә-яҡ ауылдарҙан бик күп эшселәр йыйыла. Яҡын тирәнән генә түгел, ишеткәндәр ҡырҙан да киләләр. Лапшиндың биләмәләре Оло Нөгөш буйында ғына түгел, Кесе Нөгөш буйҙарында ла булған. 1958 йылда Кесе Нөгөш буйынан Брәтәк ауылына китеп барған юлдашым Мөхәмәт бабай Күлбаев (мәрхүм), сереп үҙәктәре генә ултырған ҡарағай сайырҙарын күрһәтеп, бына былар Лапшин баярҙың эшкәрткән билдәләре инде, тип һөйләгәйне. Тимәк, ул Кесе Нөгөштән Оло Нөгөшкә ағас ағыҙып төшөргән. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарынан алда, мин иҫ белгәндән алып, йыл һайын Нөгөштән ҡыуғын үтә торғайны. Һал өҫтөндә таҡтанан эшләнгән будкалар, иң алда ҡыйығына ҡыҙыл флаг эленгән контора, унан магазин. Ҡыуғынсыларға палаткала йоҡларға тура килә ине. Ауылға яҡыная башлағас, кешенән фатир һорап, йылы өйҙә йоҡлайҙар. Ауылдан түбәнләгәс тә шулай итәләр ине. Магазиндарында аҙыҡ-түлектең төрлөһө бар. Һыуланып, өшөп ҡайтһалар, йылыныр өсөн норма менән араҡыһы ла һатыла ине. Тауарҙы Стәрлетамаҡтан ташыйҙар. Ағас бик күп, хатта түмәр умарталарҙан да йыуандары бар. Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында бындай ҙур ҡыуғындар булманы. Һуғыштан һуң, 1948-1949 йылдар булһа кәрәк, иректән мәхрүм ителгән граждандар ағас ҡыуҙылар. Араларында ҡатын-ҡыҙҙар ҙа бар ине. Ағас ағыҙыу “Ҡыҙыл Байраҡ” промартеле дәүерендә лә дауам итте. 1955-1961 йылдарҙа промартель хеҙмәт итеп ҡайтҡан йәш көстәр менән тулыландырылды. Һалабаш төшөрөп, ҡап-септә һуғыу кеүек эштәр менән бер рәттән ағас ҡырҡыу, ташыу эштәре лә киң йәйелдерелде. Ағасты һал менән менән генә алып сығып бөтөп булмай , боҙ китеп һыу ярҙарына ҡайта башлау менән, 25-30 кубометр ҡарағай ағасын биш ҡушма итеп һал бәйләп , өҫтөнә 2500-3000 ауырлығындағы йөк тейәп (ҡап-септә) ағалар һалсылар. Уны Ишембай, Стәрлетамаҡ ҡалаларына алып барып еткереп, тапшырып ҡайтыуҙарына, ҡалған эшсе көсө менән ташылған ағасты һыуға төшөрөп, ҡыуғын юлда була ине. Һалсылар ҡайтыу менән өҫтәлмә көс итеп ҡыуғынға ебәрелә. Шулай итеп, 7 йыл рәттән (1955-1961 йылдар) тиҫтәләсә мең кубометр ҡарағай, уҫаҡ, һалабашҡа төшөрөлгән һөйән (йүкә) Нөгөш тамағынан өҫтәрәк ҡанат ҡуйылып туҡтатыла ине. Ҡанат ҡуйыуға бер бригада алдан китә. Уға старший итеп, йыл һайын тигәндәй, һуғыш ветераны, мәрхүм Әхмәтов Хәлил бабайҙы тәғәйенләйҙәр ине. Ҡыуғын начальниктары Әбдразаҡ Ҡаһарманов, Мансур Ғәбитов, Әхмәҙинур Әминев, Рафиҡ Хәлитов, Сәйфулла Әхтәмов, Шәкир Ишмөхәмәтовтар (барыһы ла мәрхүмдәр) үҙҙәренә яуаплылыҡ алып, ағасты төрлө ойошмаларға һатып, теүәл отчет биреп торҙолар. Эйе, Нөгөш һыуы иң осһоҙ йөк транспорты булып һаналды. 1950-1954 йылдарҙа ҡыш ҡап тейәп ат менән Стәрлетамаҡҡа йөрөгәндәр, ҡайтҡанда промартелгә тауар тейәгәндәр. Ялан яғына сыҡҡас, ағасты урлау осраҡтары була торғайны. Еңелерәктәрен тал араһына индереп йәшерәләр. Ҡыуғынды алып барып еткергәс, мул ғына аҡса, өҫкә кейем-һалым алып, байрам итеп тә ала торғайныҡ. Ҡыҙыҡлы ваҡиғалар ҙа булғыланы. Үрге Нөгөш ауылы егете Әҡсән Иҫәнаманов мәрхүмдең хеҙмәттән ҡайтҡан йылы ине. Аҡ костюм-салбар, аяғына аҡ туфли кейеп алған һомғол буйлы егет ҡарап тороуға түрә кешене хәтерләтә. Туҡталышыбыҙ Мәләүез районының Смаҡ ауылында. Ауылдан 2 саҡырым алыҫлыҡта һөтсөлөк фермаһы урынлашҡан. Бер көн элек Әҡсән һауынсылар менән танышып, киноға ла барып ҡайтҡан. Икенсе көндө беҙҙе лә ҡоторта. Шулай итеп, йыйылышып һауынсылар янына киттек. Әҡсән ҡыҙҙар янына инеп китте лә кире сыҡты. Һеҙ берегеҙ ҙә күренмәгеҙ, йәшенегеҙ, хәҙер ферма мөдире килергә тейеш, тиҙәр. Ферма мөдире, иртә тора алмайһығыҙ, тип ҡыҙҙарҙы киноға сығармай икән. Мин уның менән үҙем һөйләшәм әле, ти. Беҙ ҡырғараҡ барып йәшенеп, һауынсылар өйөн күҙәтәбеҙ. Оло йәштәге бер кеше өйгә инеп китте. Әҡсән ферма мөдире менән үҙен таныштыра: “Мин райком комсомолында йәштәр эше буйынса эшләйем. Уларҙың эш һәм йәшәү шарттарын ҡарайым, һауынсылар араһында социалистик ярыштар үткәреләме –юҡмы , культуралы ял итеүҙәре менән ҡыҙыҡһынам. Әле һауынсы ҡыҙҙарҙан һорағайным, һеҙ уларҙы кино ҡарауҙан да мәхрүм итәһегеҙ икән. Был эшең хаҡында райком алдында отчет бирерһең” , -ти. Теге ферма мөдире ҡаушап китеп: “Ней, улым, эште олоға ебәрмәйек инде. Ҡыҙҙарҙы ебәрмәйем тип тормайым мин. Иртәнге һауынға тора алмайҙар. Барһалар, иртә торһондар”, - тип аҡлана икән. Шулай итеп, ҡыҙҙар киноға сыҡтылар. Иртәгәһенә кемдер ферма мөдиренең ҡолағына төшөргән. Был хәбәрҙе ишеткәс, ферма мөдире урынында ултырып түҙмәй, сәсен йолҡҡан имеш, тип һөйләнеләр. Алда яҙып үтеүемсә, Нөгөш йылғаһы осһоҙ йөк ташыу транспорты һаналды. Ул ваҡытта хәҙерге текниканың бөртөгө лә юҡ ине. Борон-борондан ҡыуғын һал менән шөғөлләнгәндәр. Бөйөк Ватан һуғышынан алда һал менән аҡҡандарын хәтерләйем. Ауыл тапҡырынан ҡурай уйнап, йырлап аға торғайнылар. Кәшәлә ауылы тәңгәлендә Нөгөш тоноҡ, тын ғына аға. Һалсыларҙы барлыҡ ауыл халҡы яр башына сығып оҙатып ҡалыр ине. Ватан һуғышы йылдарында ла был эш дауам итте. Ир-ат яуға китеп бөткәс, эшсе көс етешмәгәс, үҫмер ҡыҙҙар ғүмерҙәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып, алғы ишкәккә торҙолар. Ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып тип, тип әйтеүем дә раҫ: йылғаның боҙо китеп, һыу бер аҙ ярҙарына ҡайтҡас, ярһыу аттай тулҡынланып аҡҡан йылғала 2500-3000 тонна йөк тейәлгән һал менән идара иттеләр. Әгәр ҙә техника менән аварияға осраһаң, юл ҡағиҙәләрен тулыһынса үтәмәү арҡаһында килеп сыға, ә һалсыларҙы уҡытмайҙар. Уларға махсус курстар юҡ. Уларға бик иғтиарлы булыу һәм һал юлын белеү мотлаҡ ине. Шөкөр, һалдары туҙып, тауарҙары аҡҡан тигән хәбәр ишеткәнем булманы. Ә ялан яғына сыҡҡансы күпме ҡурҡыныс урындар бар. Ғәлиәкбәр ауылынан Ҡалыу мороно тигән ергә еткәнсе (Үрге Нөгөштән өҫтә) ишкәкселәргә тын алырға ла ваҡыт булмай. Әсебар тамағы, Сусҡаморон, Өйрәкташ ҡаяларына ныҡ ҡыҫтай, алдан алмаһаң, ҡаяға бәрелеп, селпәрәмә килеүең дә мөмкин. Шуның өсөн был араны ике һал кешеһе (дүрт кеше) ҡайтауыллап алған осраҡтар ҙа була торғайны. Аръяғы Кәшәлә ауылына тиклем төҙәм, әллә ни ҡурҡыныс урындар юҡ. Кәшәлә ауылының түбән яғында тағы ла ҡурҡынысыраҡ урындар бик күп. Икебаш тигән тауға тиклем был араны ла ҡайтауыллап аға торғайнылар. Бында һаҡ эш итергә кәрәк. Артҡы ишкәктәге кеше алғы ишкәксе ни бойора, шуны эшләргә тейеш. Яңылыш һуғып хата ебәрһәң, көтөлмәгән хәлгә тарыуың мөмкин. Бөйөк Ватан һуғышынан алда мәрхүм булған оҫта һалсы Әминев Ғилман бабайҙы Ғәлиәкбәр ауылының оло быуын кешеләре әле лә хәтерләйҙер. Ул артҡы ишкәксе менән артына әйләнеп ҡарамай ғына идара иткән. Башына кейгән таҡыяһын ҡайһы яҡҡа ҡырын һалып кейә, артҡы ишкәксе шул яҡҡа һуҡҡан, тиҙәр. Нөгөш буйында үҫеп, әлеге көндә иҫәндәре Нөгөш буйының ҡурҡыныс урындарын, һал буйында нисә таш булыуын, уларҙан нисек имен-аман үтеүҙәрен хәтерләйҙәрҙер. Мин үҙем дә 10 йәштән артҡы ишкәк һуғып сыҡҡанымды хәтерләйем. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ҡоро утын әҙерләп, яурын менән һыуға һөйрәп төшөрөп, кәшмәкләп яланға алып сығып, картуфҡа алмаштырып, 40 саҡырым араны күтәреп үтеүҙәр әле лә онотолмай. Шуның өсөн һәр бер ҡая-таш, һәр бөгөл күҙ алдымда торған кеүек. Тик, үкенескә ҡаршы, 1975 йылдан һуң Нөгөш буйынан һал менән төшөү мөмкинлеге булманы. Нөгөш буйында ауылдар бик һирәк урынлашҡан. Мәҫәлән, Ғәлиәкбәрҙән түбән Үрге Нөгөштән һуң Нөгөш быуаһына тиклем ауылдар юҡ. Элек ҙур ғына булған Түбәнге Нөгөш менән Кәшәлә ауылы халҡы ла төрлөһө төрлө яҡҡа күсеп китеп бөттөләр. Йылғаның һул яғы Ғәлиәкбәрҙән түбән Егәйен тамағынан Вадраш йылғаһы тамағына тиклем 37 саҡырым “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы биләмәһе. Түбән яғы Мәләүез Милли парк биләмәһе. Нөгөш быуаһына тиклем йылғаның уң яғы ла Мәләүез ерҙәре. Йылға буйының хозур тәбиғәте, иҫтәлекле урындары бик күп. Мәҫәлән, Ғәлиәкбәрҙән түбән Әсебар тамағы тигән ерҙән бик күп ағып барып сабынлыҡ үтәһең, 3 саҡырымдай үткәс, әйләнеп килеп, кире Әсебар тәңгәленә Сусҡаморон тигән урынға етәһең. Шул тәңгәлдән аша ғына төшһәң, күп булһа 100-150 метр ара булыр, унан түбән Өйрәкташ ҡаяһы. Ул да үҙәккә оҡшаш, күккә ашып тора. Мөғжизәгә оҡшаш ҡаяның аҫты тәрән, сөм, балыҡ күп. Нөгөш буйынан үткән туристар унда туҡтамай китмәйҙәр. Кәшәлә ауылынан түбән Үрге үткәл тигән мөғжизәле урын бар. Ул да үрҙә яҙылған Әсебар, Сусҡаморонға оҡшаш, әммә был урын тағы ла ҡыҙыҡлыраҡ. Бында ла урап, йылғаның уң яғынан ағаһың. 3-4 саҡырым аҡҡас, кире үткәл (был бәләкәй генә утрауҙы хәтерләтә) тәңгәленә етәһең. Был яғы Һөймәҫ тип атала. Ҡая тәпәш кенә, өҫтөнә ҡарағайҙар үҫкән. Әгәр ҙә шул ҡарағайҙар булмаһа ҡая аша йылғаның бер яҡ ярынан таш бәрһәң, икенсе яҡ ярға барып төшөр ине. Үткәл ҡаяһын яҙа башлағас, тағы бер ҡыҙыҡ иҫкә килеп төштө. 1964 йылда ҡатыным менән ялан яҡтарын күреп ҡайтырға уйланыҡ. Мәләүез районы колхоздарының береһенең Үрге Нөгөштә ағастары бар. Минең ауылдашым, йәшлек дуҫым Иҫәнов Таштимер (Бөрйән урман хужалығында, “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығында ла эшләне) шул ағастар өсөн яуаплы. Минең ағастарҙы һаллап алып сыҡ, аҡсаһын алып сығыу менән түләйбеҙ, тине. Нурый менән һалды бәйләп бөттөк тә, иртәгәһенә ағып та киттек. Мин алғы ишкәктә, Нурый еҙнә артта, ярҙамға минең ҡатын. Артҡы ишкәксе йүнләп һуҡмай, анекдоттар һөйләп көлдөрөп тик килә. Үткәл ҡаяһына яҡынлашабыҙ. Шаршы башында бер таш бар. Шул ташты ярыш ҡына үтмәһәң, аҫта ҡая ҡурҡыныс. Нурый еҙнәгә, һыртҡа һуғыңҡырап кил, тип алдан иҫкәртһәм дә тыңламаны. Һалдың артын көслө ағым бороп аҫҡа төшөрҙө, ал яҡ теге ташҡа менеп китте, һал ултырҙы. Нурый еҙнәм юл тоҡсайын алды ла, “чукынсын” тине лә, һалдан төштө лә китте. Татар милләтенән ине ул. Мин асыуланып ҡысҡырғас, кире менде. Һалды киренән йүнәтеп, ағасты юғалтмай алып барып еткерҙек. Шунан аҙаҡ был ташты Чукынсын ташы тип атап йөрөтәләр. Һөймәҫ тип атап йөрөгән урын да һалсыларҙы бик борсоуға һала. Был урында өс арал бар, һыу ташҡан ваҡытта иң өҫкө аралдан йырлап үтәһең, һыу ҡайта башлаһа, икенсе урта аралды ла еңел үтеп була. Ә бына һыу ярҙарына ҡайтып бөткәс, өсөнсө аралға (иң аҫҡы) көн ҡала. Бында йыр ҡайғыһы юҡ. Аҫта ҡая, уны үтеп бөткәнсе барлыҡ көсөңдө, энергияңды түгәһең. Һөймәҫ аралынан һуң Инсеғол ҡаяһы. Бейек ҡая. Был ҡаяла оҫҡон, ҡыр һуғаны үҫә. Туҡтап оҫҡон йыйып ала торғайныҡ. Был ҡаяның тарихи исеме лә билдәле. Элек Инсеғол исемле йәш егет оҫҡон йыйғанда осоп үлгән тип һөйләйҙәр. Инсеғол ҡаяһын үтеп китеү менән һалсыларҙы күккә олғашҡан, үрелеп ҡараһаң таҡыяң төшөрлөк, башы яланғас ҡая ҡаршы ала. Уны Яҙыулы ҡая тип тә, Ҡашҡа айғыр тип тә атағандар. Яҙыулы ҡая тип атауҙарына ышаныуы ҡыйын. Ысынлап та, ҡаялағы биҙәктәр төрки хәрефтәргә оҡшаш. Бәлки, ташҡа мүк үҫкәндер ҙә шулай тойолалыр.Ә Ҡашка айғыр тигән исеме билгеле. Элек ялан яғынан килеп йөрөгән йылҡы өйөрҙәренең àйғырҙары талашып китеп, бер ҡашҡа айғыр ҡаяның башынан осоп үлгән, тигән легенда йөрөй. Ҡашҡа айғыр ҡаяһын үтеп, тын алырға ла өлгөрмәйһең , алда элек-электән ҡурҡыныс яғы менән даны таралған Әйкәй, арҡыры ҡаялар ҡаршы ала. Әйкәй тулҡыны бик көслө, һал өҫтөнә менә. Ишкәкте тулҡын өҫтөнә ҡуйып өлгөрһәң өлгөрөп ҡалаһың, аҫта иң ҡурҡынысы -Арҡыры ҡая. Был ҡаяның исеме есеменә тап килгән. Әйкәй шаршыһына төшөп тә өлгөрмәйһең, ҡаяға һуғылаһың. Имен генә үтермен тимә. Элек-электән был урында һал туҙҙырғандар, һыуға аҡҡандар. Әйкәй менән Арҡыры ҡаяны үткәс, иркен тын алып ҡалаһың. Аръяғында Нөгөш быуаһына тиклем әллә ни ҡурҡыныс урындар юҡ. Ә мөғжизәле урындар бар. Ҡыҙбикә уяһын үтеп, 2 саҡырым ара үтһәң, элек бер бригада булып йәшәгән Сауҡа утары (хәҙер ул утар ҙа юҡ), унан түбән Күперле йылғаһы. Беҙ уны Ташкүпер тип йөрөтә торғайныҡ. Йылға тау битләүенән уянан аға. Бер урында йылғаны ҡаплап өй иҙәне тиклем ҙур, матур таш ята. Йылға шул күперҙең аҫтынан ағып сығып, һал менән үткәндә әллә ҡайҙан ялтырап күренеп ята. Был урын айырым һаҡлауға алынған тәбиғәт ҡомартҡыһы исемлегенә индерелгән, шикелле. Был ерҙән башҡа ла мөғжизәле, тарихи урындар бик күп Нөгөш буйында. Уларҙың барыһын да теҙеп яҙыу мөмкин түгел, үҙе бер китаплыҡ. Ә шулай ҙа, Ялануй тигән ергә еткәс, Нөгөш диңгеҙенең һөҙөмтәләре күренә башлай- һыу быуғыны һал менән ағыусыларҙы туҡтата. Һалсылар ишкәктәрен алдан, арттан алып, һалдың икенсе яҡ ҡабырғаһына ҡуйып, кәмә һымаҡ ишеп төшәләр, йә булмаһа Нөгөш быуаһында йөрөгән катерҙарға тағып, аҡса түләп, Һәргәй ауылына тиклем һөйрәтәләр ине. Ялануйҙан 2 саҡырым тирәһе аҡҡас, әллә ҡайҙан ялтырап Үрек ҡаяһы күренә. Үрек тамағы алыҫтан бәләкәй күренһә лә, яҡынлағас, ҙур Лениндың рәсеме тора. Үҙенең ғумерен ҡурҡыныс аҫтына ҡуйып, арҡанға бәйләнеп, яп-ялтыр ҡаяға сүкеш-ҡасау менән ырып Ленин һүрәтен төшөргән рәссамдың, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, исем- шәрифен онотҡанмын. Үрек йылғаһына килеп еткәс, уның да бер аҙ тарихын яҙайым. Ололар һөйләүе буйынса, ул Ишембай районының Кәбәс ауылынан 10-12 саҡырым тирәһендәге Алатауҙан, Буҙгөл тигән ерҙән сығып ята икән. Байтаҡ аҡҡас, ер аҫтына сумып, 2 саҡырымдай аҡҡандан һуң, кире сығып, ағыуын дауам итә икән. Уның буйында, Кәмбрәк йылғаһы тамағында, бер ҙур ғына урыҫ ауылы бар ине. Нөгөш быуылыуын белгәс, өйҙәрен, кәртә-ҡураларын һаллап, күсеп бөттөләр. Бөйөк Ватан һуғышынан алда Үрек йылғаһында ҙур күләмдә ағас ҡыуалар ине. Бына шулай яҙмамдың аҙағына яҡынлаштым. Нөгөш быуаһын ҡасан файҙаланыуға тапшырыуҙарын хәтерләмәйем, 1965 йыл тирәһе булһа кәрәк. Был мәҡәләмде яҙғанда ауылдың оло быуын кешеләре менән һөйләшеп, белмәгәндәремде һорашып яҙырға тырыштым. Оҙаҡ йылдар урман хужалығында лесничий булып эшләп, хаҡлы ялда булған Ә. Әминев, Ә. Күлбаев, М. Байғазин ярҙам иттеләр. Эйе, Нөгөш йылғаһын һалда, кәмәлә үткән кешеләр Нөгөш буйының хозур, гүзәл тәбиғәтенә, мөғжизәле урындарына һоҡланып, күңелдәренә мәңге онотолмаҫ иҫтәлектәр, хәтирәләр алыр. ==Һылтанма== *Исмәғил Яманаев."Үкенерлек түгел үткәндә"… китабынан. '''Был мәҡәләлә Оло Нөгөш бассейнына ҡараған топонимия сағыла.''' [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Категория:Белорет районы топонимикаһы]] rxtj41nf0etpzlynxshyrqqyuf8z0gl 2 4962 23820 22999 2020-12-05T16:02:28Z Вәхит 747 23820 wikitext text/x-wiki == Вәхит == Бурзянский район, д.Галиакберово. Образование высшее. Стерлитамакский государственый педагогический институт. 1978 - 1983г.г. e8856vmy1v51om9n878vlw9x0oo19ml 3 4965 22993 22990 2020-11-03T13:19:33Z Һәҙиә 403 22993 wikitext text/x-wiki ==Тәүге мәҡәлә өсөн== {{Орден2|Kindness Barnstar Hires.png|Тәүге [[Кәшәлә|мәҡәлә]] өсөн|--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]])}} 7j2ti6vtjy8zymgkr4nh0xpgpu6nvku 0 4966 24715 22950 2023-01-30T17:10:11Z Aidar254 420 24715 wikitext text/x-wiki Ырымбур өлкәһендә Новосергиевка ҡасабаһынан Александровка ҡасабаһына юл тотҡанда, кинәт кенә, юл йөрөүселәр һоҡланырлыҡ бер түбә пәйҙә була. Уны урындағы башҡорттар "Оло тау" тигән атама менән таныйҙар. Тау тип әйтерлек тә түгелдер ҙә,әгәр тау мәғәнәһен күҙ алдына килтергәндә, әммә шул тауҙың итәктәрен наҙлы йыуып аҡҡан кес кенә "Ҡыр-Соран" йылғаһы буйында ултырған "Иҫке Ғүмәр" ауылы кешеләре өсөн ул борондан тау мәғәнәһен башлап ебәреүсе уба була. "Оло тау" төн яҡтан Ясногорск ауылын биҙәүҙә. Ясногорск боронораҡ "Центральная усадьба совхоза имени Электрозавода" тип атала ине.Ул ваҡыттарҙа шунда йәшәүсе рус халҡы ла,башҡорттарға эйәреп, "Улу тау" тип ололарҙар ине ул тауҙы.Ваҡыт үтеү менән,быуындар алышыналар,иҫке топонимик атамалар ҙа үҙгәреүгә үтәләр,руслаштыралар... Ауылыбыҙ тарихында бик үк диҡҡәт бирелмәһә лә,"Оло тауҙы" иҫләп үтә Шириаздан Ибраһим улы Ишбулатов,- үткән быуаттың егерменсе йылдар аҙағында Ғүмәр тархандың ер биләменә Мәскәүҙән "Электрозавод" берләшмәһенән Шканов фамилиялы бер кеше килеп,шунда төп усадьбаһын төпләй. "Бүрәнә ҡулы" үҙәгенең уң яғындағы "Бурыл баҡатал" туғайлығы нәҡ ана шул "Оло тауҙың" көн яғында була инде. Нестеровка исемле ауылдан бер яҙыусы "Оло тауҙы" "Орлиная гора" тип иҫләй үҙенең китабында,- бындай атаманы "Оло тау" бер ҡасан да йөрөтмәгән,ә шул китапты уҡыусылар тауыбыҙҙы "Орлиная гора" тип танып китеүҙәре лә ихтимал... Ваҡыт үтеү менән,яңы быуындар "Оло тауҙы" "Ясная гора" тип атай башлайҙар,инде совхоздың төп усадьбаһы ла Ясногорск тип теркәлә,- ваҡыт үҙ танытмаһын индерә. Әммә ки,урындағы башҡорттар әлегәсә уны "Оло тау" тип ололауҙалар. Уның түбәһенән тирә-йүндәге тауҙарҙы (ҡалҡыулыҡтарҙы) күҙәтергә була. Көн яҡ көнсығыштараҡ "Өс түбә", көнбайышта - "Күкрәк тау", төн яҡтараҡ - "Мәжит тауы" асыҡ һүрәтләнеүҙәләр. Алтмышынса йылдарҙың башында Иҫке Ғүмәр ауылында башҡортса уҡытырҙар ине Ҡотош ауылының һигеҙ йыллыҡ мәктәбендә,һуңғараҡ тағы ла рус теле өҫтөнлөккә ҡуйылды. Шул ваҡытта уҡыған балалар,әлбиттә, рус теле биргән йүнәлеш менән юл дауамлауға үттеләр.Шулай итеп, беҙҙең "Оло тау" әлеге ваҡытта "Ясная гора" тип аталып,карталарҙа ла шул исемгә эйә булып китәлер... [[Категория:Ырымбур өлкәһе тапонимикаһы]] gmdpa7exvqqc9lwr08sk8p4qqcdsc85 0 4968 24604 24603 2023-01-03T06:23:21Z ZUFAr 381 Ҡулланыусы [[Special:Contributions/ZUFAr|ZUFAr]] ([[User talk:ZUFAr|фекер алышыу]]) 24603 үҙгәртеүенән баш тартты 24604 wikitext text/x-wiki '''Ауылдың барлыҡҡа килеү тарихы'''. Ғәлиәкбәр ауылы 1850 – 1859 йылдарҙа барлыҡҡа килгән. 1859 йылда 25 йортта 148 кеше йәшәгән, ә 1920 йылда – 66 йортта 337 кеше. Ауылдың исеме антропонимдан алынған. Тәүге күсеп килеүсе Ғәлиәкбәр Ғәбделмөкминов һәм тәүге күсеп килеүселәр хәҙерге Баймаҡ районы Темәс ауылынан. [[Файл:Мост в Галиакберово через Нугуш - panoramio.jpg|мини]] === Ауылдың исеменең барлыҡҡа килеүе === Ғәлиәкбәр ауылы тирәһендә ер-һыу атамалары бер нисә төркөмгә бүленә. Мәҫәлән, ауыл атамаһының килеп сығыуы тураһындағы риүәйәтте алып ҡарайыҡ. Уның ике варианты бар, икеһе лә Баймаҡ районы Темәс ауылынан күсеп ултырған Ғәлиәкбәр Ғәбделмөкминовҡа бәйле. Ысынбарлыҡҡа тап килгәне түбәндәгегеһелер. ==== Ғәлиәкбәр ауылы ==== Нөгөш йылғаһы буйына Темәс ауылынан бер боланан һуң Монаш исемле кеше күсеп килеп донъя көтә башлай. Мал көтә, ҡортсолоҡ менән шөғөлләнә. Утарға башҡа яҡташтары ла күсеп ултыра һәм шунлыҡтан ҙурая. Хәлле кешеләре лә арта. Ауылға исем биреү кәрәклеге килеп сыҡҡас, һәр байҙың үҙ исемен ҡалдыр-ғыһы килгән, үҙ-ара талаш башланған. Монаш тәүҙә күсеп килеүсе булараҡ өҫтөн сыҡҡан. Ул, русса яҡшы уҡый-яҙа белгән Ғәлиәкбәр исемле егетте эйәртеп, өйәҙ үҙәге Орскиға китә. Монаш, түрәләрҙе ризалатып, ауылға үҙенең исемен бирҙертеүгә килешә һәм ҡағыҙ тултырыуҙы Ғәлиәкбәргә ҡуша. Ғәлиәкбәр байҙың тома наҙанлығын үҙ мәнфәғәте өсөн файҙалана – танытмаға үҙ исемен яҙҙыра. Ошонан алып ике быуатҡа яҡын ауылым Ғәлиәкбәр исемен йөрөтә. Ә бына был риүәйәт Ғәлиәкбәр ауылына рәсми исем бирелгәнгә тиклемге атама тураһында һөйләй. ==== Иҫке ыҙма ==== Беҙҙең ауылдан алыҫ түгел был урын, үрге осонда ғына. Ниңә шулай атала икән ул? Беҙгә олатаһы Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ улынан ейәнсәре Таңһылыу яҙып алып ҡалдырҙы. Элек, күсенеп килеп йәшәй башлағас, халыҡ ошонда, Аҫҡараҡ йылғаһы буйына, килеп ултырған, сөнки был урын хәҙергегә ҡарағанда бөтә яҡтан ышыҡ булған, килгән-киткәндәрҙең күҙенә салыныу мөмкинлеге булмаған. Аҙаҡ, халыҡ арта башлап, урын тарая башлағас, хәҙерге урынға күсенгәндәр. Шул урынды хәҙер Иҫке ыҙма тип йөрөтәләр. Ыҙма элек халыҡ йәшәгән урынды аңлатҡан. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ғәлиәкбәр|Ғәлиәкбәр]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} ==== Өсөйлө ==== Ауыл исеменә бәйле тағы ла бер исем менән танышып үтәйек. Өсөйлө тип бынан 15-20 йылдар элек ауылдың үрге осонда йәшәгән өс ғаилә йәшәгән ерҙе атайҙар ине. Өс өй ауылдан бер ни тиклем (300 метр самаһы) айырылып урынлашҡан булған һәм унда оҙаҡ йылдар өс кенә ғаилә йәшәгән. Бүтән өйҙәр төҙөлмәгән. Шуға ла Өсөйлө ауылы тип тә йөрөткәндәр, ә кешеләрен өсөйлөләр. Сит кешеләр, Өсөйлөгә барып киләйек тиһәң, аңламайҙар. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] ei0vhts95vl3my2nve2vnmlw9u3hq84 0 4969 22983 22980 2020-11-03T03:29:00Z ZUFAr 381 22983 wikitext text/x-wiki Халыҡ телендәге урам йәки тыҡрыҡ тип атала. [[Файл:Галиакберово - panoramio.jpg|мини]] === Урамдар === Афғанистан, Пакистан исемле урамдар ауылдың әсе теллеләре арҡаһында килеп сыҡҡан. 1980 йылдарҙа ауылдың түбәнге осонда йәшәгән ике әбей, ныҡ ҡына талашып, оҙаҡ ҡына яраша алмай йәшәгәндәр. Был ваҡытта Афғанистан менән Пакистан араһында һуғыш барған була. Был әбейҙәр бер-береһенә яҡын, ләкин йырын аша йәшәгәндәр. Әсе теллеләргә шул етә ҡалған – йырындың бер Афғанистан, икенсе яғы Пакистан булып киткән. Быны йәштәр белмәй, ләкин ололарҙың хәтерендә: Пакистанға йәки Афғанистанға барам тиһәң аңлайҙар. === Тыҡрыҡтар === {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ғәлиәкбәр|Ғәлиәкбәр]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Эт тыҡрығының да исеме әсе теллелеккә бәйле. Ауыл ерендә өй һайын тиерлек эт тоталар.Ауылдың хәҙер Илдар Ғәбитов исемен йөрөткән урамда эттәр үтә күп булып, үткән кешегә, мал-тыуарға абалап, үтергә форсат бирмәй икән. Әсе телле генә бер инәй аптырағас, йәне көйөп, мин эттәр тыҡрығында йәшәйем, тип һөйләнгән. Халыҡ уны элә һалып алып, исемен дә йәбештереп ҡуйған. Тыҡрыҡтың атамаһы әле лә йәшәй, онотолмаған. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] nz5du9z2epa9156gm0167q9oaun8j6t 14 4970 22976 2020-11-03T03:20:52Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы ауылдары]]" исемле яңы бит булдырылған 22976 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы ауылдары]] 73bfg3nlmjybk8dy4q16bwiwts7v7rq 2 4971 23001 22987 2020-11-03T17:33:28Z ZUFAr 381 Биттең эстәлеге "Albina Gali" менән алыштырылған 23001 wikitext text/x-wiki Albina Gali h3667hnhwx780ee60vtuzophb72l212 2 4972 22992 2020-11-03T07:48:59Z Ғүмәр Ғайсин 919 " ОЛО ТАУ Ырымбур өлкәһендә Новосергиевка ҡасабаһы..." исемле яңы бит булдырылған 22992 wikitext text/x-wiki ОЛО ТАУ Ырымбур өлкәһендә Новосергиевка ҡасабаһынан Александровка ҡасабаһына юл тотҡанда, кинәт кенә, юл йөрөүселәр һоҡланырлыҡ бер түбә пәйҙә була. Уны урындағы башҡорттар "Оло тау" тигән атама менән таныйҙар. Тау тип әйтерлек тә түгелдер ҙә,әгәр тау мәғәнәһен күҙ алдына килтергәндә, әммә шул тауҙың итәктәрен наҙлы йыуып аҡҡан кес кенә "Ҡыр-Соран" йылғаһы буйында ултырған "Иҫке Ғүмәр" ауылы кешеләре өсөн ул борондан тау мәғәнәһен башлап ебәреүсе уба була. "Оло тау" төн яҡтан Ясногорск ауылын биҙәүҙә. Ясногорск боронораҡ "Центральная усадьба совхоза имени Электрозавода" тип атала ине.Ул ваҡыттарҙа шунда йәшәүсе рус халҡы ла,башҡорттарға эйәреп, "Улу тау" тип ололарҙар ине ул тауҙы.Ваҡыт үтеү менән,быуындар алышыналар,иҫке топонимик атамалар ҙа үҙгәреүгә үтәләр,руслаштыралар... Ауылыбыҙ тарихында бик үк диҡҡәт бирелмәһә лә,"Оло тауҙы" иҫләп үтә Шириаздан Ибраһим улы Ишбулатов,- үткән быуаттың егерменсе йылдар аҙағында Ғүмәр тархандың ер биләменә Мәскәүҙән "Электрозавод" берләшмәһенән Шканов фамилиялы бер кеше килеп,шунда төп усадьбаһын төпләй. "Бүрәнә ҡулы" үҙәгенең уң яғындағы "Бурыл баҡатал" туғайлығы нәҡ ана шул "Оло тауҙың" көн яғында була инде. Нестеровка исемле ауылдан бер яҙыусы "Оло тауҙы" "Орлиная гора" тип иҫләй үҙенең китабында,- бындай атаманы "Оло тау" бер ҡасан да йөрөтмәгән,ә шул китапты уҡыусылар тауыбыҙҙы "Орлиная гора" тип танып китеүҙәре лә ихтимал... Ваҡыт үтеү менән,яңы быуындар "Оло тауҙы" "Ясная гора" тип атай башлайҙар,инде совхоздың төп усадьбаһы ла Ясногорск тип теркәлә,- ваҡыт үҙ танытмаһын индерә. Әммә ки,урындағы башҡорттар әлегәсә уны "Оло тау" тип ололауҙалар. Уның түбәһенән тирә-йүндәге тауҙарҙы (ҡалҡыулыҡтарҙы) күҙәтергә була. Көн яҡ көнсығыштараҡ "Өс түбә", көнбайышта - "Күкрәк тау", төн яҡтараҡ - "Мәжит тауы" асыҡ һүрәтләнеүҙәләр. Алтмышынса йылдарҙың башында Иҫке Ғүмәр ауылында башҡортса уҡытырҙар ине балаларҙы, Ҡотош ауылының һигеҙ йыллыҡ мәктәбендә һуңғараҡ тағы ла рус теле өҫтөнлөккә ҡуйылды. Шул ваҡытта уҡыған балалар,әлбиттә, рус теле биргән йүнәлеш менән юл дауамлауға үттеләр.Шулай итеп, беҙҙең "Оло тау" әлеге ваҡытта "Ясная гора" тип аталып,карталарҙа ла шул исемгә эйә булып китәлер... mbcrt0kqivrwb6toz6ovinvcxpspc90 0 4973 23002 22995 2020-11-03T17:35:29Z ZUFAr 381 23002 wikitext text/x-wiki '''Шартым''' — Учалы районындағы ауыл (2007-се йылға тиклем - тимер юл станцияһы ауылы), йылға исеме. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Шартым|Шартым]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Шартым топонимы 18 быуатта башҡорттарҙың ҡалмыҡтарға ҡаршы аяуһыҙ көрәшеү тарихына бәйле. Ҡалмыҡ ханының һүҙҙәре халыҡ хәтерендә һаҡланып ҡалған. Легендалар буйынса, ул былай тигән: "Һеҙ, башҡорттар, ошо йылғаны аша сыҡмағыҙ, шартым шул булыр". Шунан бирле йылғаны Шартым тип йөрөтә башлағандар. [[Категория:Учалы районы топонимикаһы]] [[Категория:Учалы районы Шартым ауылы]] k148oqhsh7ax1ozncsv14yzj97rgnny 14 4974 23966 23578 2020-12-08T19:54:21Z ZUFAr 381 removed [[Category:Топонимика]]; added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23966 wikitext text/x-wiki [[Категория:Учалы районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] r5lslrcf2xdul7aeslxdbfim93rzncv 14 4975 22997 2020-11-03T17:29:11Z ZUFAr 381 "[[Категория:Учалы районы ауылдары]]" исемле яңы бит булдырылған 22997 wikitext text/x-wiki [[Категория:Учалы районы ауылдары]] 55khhk99c515eqlwuegdw27d22b3bmj 14 4976 22998 2020-11-03T17:29:40Z ZUFAr 381 "[[Категория:Учалы районы]]" исемле яңы бит булдырылған 22998 wikitext text/x-wiki [[Категория:Учалы районы]] 256m25geqy17cl4dc2cwc4p5l60hmyg 3 4977 23000 2020-11-03T17:33:08Z ZUFAr 381 "==Тәүге мәҡәлә өсөн== {{Орден2|Kindness Barnstar Hires.png|Тәүге [[Аргус|мәҡәлә]] өсөн|--Ҡатнаш..." исемле яңы бит булдырылған 23000 wikitext text/x-wiki ==Тәүге мәҡәлә өсөн== {{Орден2|Kindness Barnstar Hires.png|Тәүге [[Аргус|мәҡәлә]] өсөн|--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]])}} g5hk7jgaj89wpm30y6bfuivkzwya0gp 0 4978 23026 23025 2020-11-04T16:22:26Z ZUFAr 381 /* Бикташ бөгөлө. */ 23026 wikitext text/x-wiki Элек Ғәлиәкбәр тирәләй байтаҡ ҡына ауыл булған: Бикташ, Кәбәс, Түбәнге ауыл. Улар 20 – се быуаттағы боролоштар арҡаһында юҡҡа сыҡҡан. Хәҙер ул урындарҙа, халыҡ йәшәгәнлеген белдереп, ҡәбер таштары ғына ҡалған. Мәҫәлән, Бикташ ауылына бәйле бер нисә риүәйәт һаҡланған. === Бикташ ауылы === Бикташ ауылы Ғәлиәкбәрҙән үрҙә, Нөгөш йылғаһы буйында урынлашҡан булған. Имеш, элек ул ауылдың исеме булмаған. Шунда бер өйҙөң эргәһендә өҫтәл ҙурлыҡтай таш ятҡан. Эҫе йәй көнө күк йөҙө ҡапыл ҡараңғыланып киткән дә ел-дауыллы ямғыр йәшенләп яуа башлаған. Ошо ваҡытта өйҙәрҙең ҡыйыҡтарын емереп, ағастарҙы йығып, таш осоп киткән. Дауылдан һуң ауыл ҡарттары ауылға Бикташ исеме таҡҡандар. Хәҙер ул ауыл ҡороған, шулай ҙа исеме юғалмаған. (1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан (1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды). Бикташ ауылында йәшәүселәрҙең кәсебе менән бәйле риүәйәт тә бар. === Бикташ бөгөлө. === Борон башҡорттар ер биләп алғанда, хәҙерге Бикташ ауылы урынына Бикташ исемле кеше килеп ултырған. Уның 4 улы була: Байғаҙы, Мөхәмәтша, Бирғолай, Шахнияз. Ул уландары менән кәсеп иткән: ағас ҡырҡып, һал сығара; баҙ яғып, дегет ҡайната; туғын ярып, сана табандары эшләй. Уландары ир етеп, үҙҙәре донъя көтә. Бикташ малайҙары менән һалға төшә. Һал менән төшөп барғанда, Бикташ ауылының түбән яғындағы Әрәм ҡоҙашы тамағына илле-алтмыш метрҙай етәрәк, Нөгөшкә арҡыры төшөп торған бәләкәй генә ҡая бар. Бикташ бабай һал менән шунда туҙа һәм һыуға батып үлә. Һыу ҡайтҡас, бабайҙы табып алып, шундағы тау башына ерләйҙәр. Уландары, ауыл халҡы менән килеп, зыяратын таштан бурап ҡуялар. Шул ерҙе хәҙер Бикташ бөгөлө тип йөрөтәләр. Зыярат әле лә таштан буралған көйө ерҙән бер метрҙай ҡалып тора. Уның өҫтөнә муйылдар үҫкән. <small>''2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминев Рәис Шәрифйән улынан ( 1960 йылғы) улы Әминев Вәсил башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алып килде.''</small> [[Категория:Бөрйән районының бөткән ауылдары]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] e1pgczyp1uvn5o9vcryke55tu9gaw56 0 4979 23021 23020 2020-11-04T05:38:44Z ZUFAr 381 /* Бәйет */ 23021 wikitext text/x-wiki '''Ғәлиәкбәр тауы''' — Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы янындағы тау. Ғәлиәкбәр ерендәге һәр таш тарих һөйләй. Тауҙар, таштар, ҡаялар – тыуған тәбиғәттең илаһи матурлығы ла, кеше күңеленең, рухының сағылышы ла. Ниндәй генә уй-кисерештәр тыуҙырмай кеше күңелендә ана шул тауҙарға менеп баҫыуҙары. Ишеккәйем алды, һай, ҡуш тирәк Ҡуш тирәккәй төбө ер еләк. Еләктәре бешкән, һай, йыйған юҡ, Йәш ғүмерҙәр уҙҙы, һиҙгән юҡ.</br> Ишеккәйең алдын һепереп тот, Алма тәгәрәтеп уйнарһың. Был йырҙарҙы, йәнем, иҫеңдә тот, Мин үлгәс тә һағынып йырларһың, - тип йырлаған боронғолар уның тураһында. Сал тарих та, беҙҙең бөгөнгө көн дә, киләсәк хаҡындағы хыялдар ҙа – барыһы ла бәйле ошо ергә, ошо мәғрүр тауҙарға. Әммә бөтәһенән дә бигерәк халыҡтың тарихи ептәрен һаҡлап торғандай был тауҙар, был ҡаялар. Ниндәй иҫтәлектәр, риүәйәттәр, легендалар йәшәй халыҡ күңелендә! Ә исемдәрендә ни ҡәҙәрле ҡыҙыҡлы мәғлүмәт һаҡланып ҡалған?! == Таҡыясусаҡ == Ул Аратауға ҡаршы Нөгөш йылғаһы аръяғындағы тауҙың иң бейек түбәһе. Алыҫтан ҡараһаң, таҡыя кейгән кешенең башына оҡшап тора. Ул түбәнән бөтә тирә-яҡ ус төбөндә генә һымаҡ күренә: алыҫтағы тауҙар армыт-армыт булып күгәреп яталар. Ғәлиәкбәр халҡы был тауҙы бик тә ярата, үҙенең ғорурлығы талисманы итеп һанай. Халҡыбыҙҙың бөйөк улы З.Вәлиди Ғәлиәкбәр ауылына йәш сағында ла, граждандар һуғышы йылдарында ла һуғылып үткән һәм Таҡыясусаҡтың башына менеп ҡурай уйнаған. Таҡыясусаҡ! Ул миңә бала саҡтан таныш. Сөнки ауылым кешеләре уны теленән төшөрмәй. Атайым төндә уяна ла: –Таҡыясусаҡ башы бөгөн тыныс, иртәгә көн боҙолмаҫ, – ти ҙә тынысланып йоҡлап китә. Йәки: –Таҡыясусаҡ шаулай, эштәрҙе йәһәтләр кәрәк, - ти. Ә мин ҡолаҡ һалам: тәүҙә аҙ ғына шау ишетелә. Был көсәйә барып, көслө үкереү хасил була. Ысынлап та, ауылымдың талисманы ул Таҡыясусаҡ. Ауылдаш-тарым уның менән һоҡлана, ғорурлана, ә ситтән килгәндәр: –Был тауығыҙ емерелеп төшмәйме? Нисек эргәһендә йәшәй алаһығыҙ ул? – тиҙәр. Тауҙың аҫтында ғына күл бар. Халыҡ фекеренсә, имеш, бында аждаһа бар. Таҡыясусаҡ үҙенә бәйле бәйет шаһиты ла. === Бәйет === {{Врезка | Выравнивание = left | Ширина = 250px | Заголовок = | Содержание = '''Бәйет''' Таҡыясусаҡ башында Таҙғаҡ яһай өс батыр. Иң олоһо Садиҡ батыр Бирә нисәхәт,өгөт. Ғәлиәкбәр ауылының Үткер икән мөгөҙө. Садиҡ ағай батыр икән: Атып йыҡҡан бер үҙе.||}} Хәл былай була. Берәүҙең һыйырын тау артында айыу йыя һәм һунарсылар уны ҡарауыллап атырға булалар. Төн ҡараңғы була. Емтек янына бер ҡара нәмә яҡынлай башлағас, уны атып йығалар. Яҡтырғас ҡына , айыу тип, яңғыҙ ҡатындың ҡара һыйырын атҡандарын күргәндәр. Ауылдың төртмә теллеләре оҙаҡламай бәйетен дә сығарып ҡуялар: Ҡая ниндәй күркәм! Әйтерһең дә, ул көслө дауылдан ашалмаған, ҡаты һыуыҡтарға сатнамаған, ҡояш ҡыҙыуынан, ямғыр йыуыуынан онталмаған… Бөйөк Ватан һуғышына Ғәлиәкбәрҙән 100-гә яҡын ир-егет яуға киткән. Әлбиттә, һуғышҡа китеүселәр һуңғы тапҡыр Таҡыясусаҡ башынан ауылына әйләнеп ҡарап: Таҡыясусаҡ тауы бейек, Тора-тора мендем башына. Иҫән-һау ҙа ғына йөрөп ҡайтһам, Тарих яҙыр инем ташына, - тип хушлашыу йырын яратҡан тауына бағышлаған. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уларҙың яртыһы ғына тыуған яғына әйләнеп ҡайта алған. Тыуған ил алдында күрһәткән батырлыҡтарын, еңеүгә ышанысын [[Сталинград һуғышы бәйете]] аша белеп була. <small>''Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминева Фәриҙә инәйҙән (1914 йылғы) уҡытыусы Усманова Әминә Арслан ҡыҙы 1970 йылдарҙа уҡыусыларҙан яҙҙыртып алған. Баҫмаға Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы әҙерләне.''</small> [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] tra715yo48n69veqa901e1ax7o4kd90 0 4980 23018 23015 2020-11-04T05:35:25Z ZUFAr 381 23018 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ =Сталинград һуғышы бәйете | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = башҡортса | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = Сталинград һуғышында ҡатнашыусы исеменән | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ =Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминева Фәриҙә инәйҙән (1914 йылғы) уҡытыусы Усманова Әминә Арслан ҡыҙы 1970 йылдарҙа уҡыусыларҙан яҙҙыртып алған. | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} {{poemx||Бәйетемдең башы Сталинград һуғышы. Анау тауҙың башына Кемдәр таяҡ ташлаған? * Бар донъяны алам тип, Герман һуғыш башлаған. Гитлер ниңә һуғышаһың, Әллә һиңә донъя тар? * Беҙ һуғышты теләмәйбеҙ, Яҙған договорың бар. Беҙ һуғышҡа барабыҙ, Мәскәү – беҙҙең ҡалабыҙ. * Нап(ы)расно һуғышаһың, Берлиныңды алабыҙ – Алтмыш дивизия килә Сталинградҡа атлап. * Дон буйынан йүгереп сыҡтыҡ, Шул немецтарҙы артлап. Немецтарҙы беҙ ураттыҡ, Фронтҡа юл асырға. * Йыуан ҡорһаҡ ҙур немецтар Белмәй ҡайҙа ҡасырға. * Себенме, тип ҡул һелтәйем, Осоп килә һауардин. Илде ятҡа бирер өсөн Тыуҙыммы ни анадин? * Ҡара томан, ҡара төтөн Бөркөп тора томанда Түгелгән ҡан, түгелгән йәш Һыймай ана урамға. * Немец бер ҙә һыймай икән Әсе һыуыҡ буранда. Туҡһан биш мең фашисты беҙ Пленға алдыҡ урамда. * Сталинград ауылы, Тауҙа булды дауылы. Ҡул күтәреп илап торҙо Немецтарҙың Пау(ы)лы. * Ана килә машина Паулюстарҙың башына. Эҙләгәнеңде таптың, тип Яҙып киттем ташына.|}} ''Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Әминева Фәриҙә инәйҙән (1914 йылғы) уҡытыусы Усманова Әминә Арслан ҡыҙы 1970 йылдарҙа уҡыусыларҙан яҙҙыртып алған. Баҫмаға Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы әҙерләне'' [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] purs09q33gegspr2ocu0oviftm5tida 0 4981 24889 23031 2023-03-21T15:40:51Z Aidar254 420 24889 wikitext text/x-wiki == Ҡырғыҙ айыры == Ғәлиәкбәр ауылы ҡағылышлы ер-һыу атамаларында дөйөм башҡорт халҡының тарихы ла сағылған.Ҡаҙаҡтар борондан-борондан башҡорт еренә барымта менән килгән. Улар араһында һәр ваҡыт һуғыш булып торған. Беҙҙә лә ошо ваҡиғаларҙың өнһөҙ шаһиты бар. Ҡырғыҙ айыры тип атала ул ер. Ҡаҙаҡтар (халыҡ элек уларҙы ҡырғыҙ тип йөрөткән) менән тартҡылаш 18-се быуат баштарына тиклем дауам иткән. Шулай булғас, ауылым боронғо, һәм мин ата-бабаларымдың үҙ ер-һыуын бирмәйенсә тиңһеҙ алышына ғорурланам. Ҡырғыҙ айыры. Ғәлиәкбәрҙең көньяғында, Егәйен йылғаһы буйында, бер ҡурған бар. Борон ҡыпсаҡ ырыуы менән ҡырғыҙ ырыуы, ошо тирәлә туҡталып, тирмә ҡороп төпләнеп алғандар ҙа мал үрсетеп йәшәй башлағандар. Улар үҙ-ара дошман йәшәгәндәр. Бер ваҡыт ике ырыу араһында һуғыш сыҡҡан. Ҡыпсаҡ ырыуы көслөрәк булып, ҡырғыҙҙарҙы ҡырып һалғандар.Ҡырғыҙҙарҙы күмеү өсөн ер кәрәк булған, ләкин ер ҡыпсаҡтарҙыҡы. Улар ер бирмәгәндәр. Ҡырғыҙҙар, алыҫтан дөйә менән тупраҡ ташып, яҡташтарын күмеп ҡайтып киткәндәр. Ул урын әле лә бар. Сәфәр утарына киткәндә юлдың һул яғынан ҙур ғына ҡалҡыулыҡ булып күренеп тора. '''(1998 йылда уҡыусылар яҙып килтерҙе. Был легенданың “Легендалар һәм риүәйәттәр” китабында Сабитов Хәмит Ибраһим улынан яҙып алынған варианты бар).''' '''Ҡыпсаҡ ырыуы көслөрәк булып, ҡырғыҙҙарҙы ҡырып һалғандар.Ҡырғыҙҙарҙы күмеү өсөн ер кәрәк булған, ләкин ер ҡыпсаҡтарҙыҡы. Улар ер бирмәгәндәр.'- Минеңсә, ошо урыны бәхәсле, сөнки Ғәлиәкбәр ауылы урынлашҡан ерҙәр Бөрйән ырыуы ерҙәренә ҡарай. Информанттың хатаһы булырға мөмкин. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] 7xa7v7zn4djpfniw97tg0o490kaje2y 0 4982 24848 24847 2023-03-10T16:05:24Z Aidar254 420 24848 wikitext text/x-wiki == Үтәбикә ҡаяһы, йылғаһы (1-се вариант) == Бер бабайҙың Үтәбикә исемле ҡыҙы булған. Ауылдың байы уны һоратырға теләгән. Ҡыҙҙың ата-әсәләре риза булған. Улар ярлылыҡта ғына көн иткән. Ҡартайған көнөбөҙҙә, исмаһам, рәхәтләнеп йәшәп ҡалайыҡ, тип уйлағандар. Ләкин Үтәбикә риза булмаған. Ул, никах көнө килеп еткәс, сығып ҡаса һәм матур бер ҡая күреп ҡала. Шул саҡ бай эҙләп килә һәм уны күрә. Үтәбикә, етеп килгән байҙы күреп ҡалғас, Нөгөш буйында булған был ҡаяға йәһәт кенә менгән дә йылғаға ташланған. Шунан алып был ҡаяны Үтәбикә ҡаяһы, йылғаны Үтәбикә тип йөрөтәләр. Был йылға Нөгөшкә ҡоя.'''(2005 йылда 1958 йылғы Үтәғолов Ғаяз Хәмит улынан ҡыҙы Үтәғолова Фәйләрә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'''''' == Үтәбикә ҡаяһы (2-се вариант) == Бер ҡарттың Үтәбикә исемле ҡыҙы булған. Шундай сибәр, егәрле ҡыҙҙы яулаусылар күп булған. Ауылдың иң бай кешеһе Үтәш мулла ла яусы ебәргәс, Тайып ҡарт уйға ҡалған. берҙән-бер ҡыҙын өсөнсө ҡатынлыҡҡа биргеһе лә килмәгән, үҙенең ҡартайған көнөндә, исмаһам, бай булғыһы ла килгән. Байлыҡ яғы еңгән: Тайып ҡарт ризалығын биргән. Ә үтәбикә риза булмаған, сөнки йәмһеҙ муллаға өсөнсө ҡатынлыҡҡа барғыһы килмәгән. Әммә атай кеше ҡыҙының һүҙенә ҡарап тормаған… Туй булаһы көндә Үтәбикә урманға ҡасҡан һәм бер ҡая янына килеп сыҡҡан. Аҫта таҫмалай Нөгөш аға. Ҡыҙ күп уйлап тормаған, ҡаянан ташланған. Ҡарт бик ҡайғырған, ләкин һуң булған. Үтәбикә һикергән ҡая уның исеме менән йөрөтөлә башлаған. '''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан (1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'''''' [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] t1qrwiwbahwfl82hx7q50sguko32zp3 0 4983 23053 23052 2020-11-05T14:27:08Z ZUFAr 381 23053 wikitext text/x-wiki '''Йәнгәрәй тауы'''—Башҡортостан Респубдикаһы Бөрйән районы Үрге Нөгөш(Ямаш) ауылы топонимикаһынан == Сафия ташы йәки кейәү ҡасҡан йылға == Ямаш ауылынан Сафия исемле ҡыҙ Оло Кәбәскә кейәүгә сыға. Уның ике ҡәйнәһе, бер ҡайныһы була. Сафияны ҡәйнәләре һыйғыҙмайҙар. Бер ваҡыт ул һыуға бара ла көйәнтәһе менән биҙрәһен ултыртып, Ямашҡа ҡаса. Сафия, Бәккән еренә еткәс, тояҡ тауышын ишетеп, артына боролоп ҡарай, ә кейәүе ат менән баҫтырып килгән була. Ул яр буйына йүгереп төшә һәм, таш ҡыуышына инеп ята, кейәүе һиҙмәйенсә үтеп китә. Кейәүе ҡайныһының йортона барып етеүе була, Сафия ла ҡайтып төшә.Ҡайнылары кейәүен туҡмарға уйлайҙар, ләкин кейәүҙәре бер йылға буйлап ҡасып ҡайтып китә. Шул ваҡыттан алып был йылғаны Кейәү ҡасҡан йылға, Сафия йәшенеп ятҡан ташты Сафия ташы тип йөрөтә башлағандар. <small>''1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улынан (1911 йылғы) ейәнсәре Аҫылғужина Гөлназ Минияр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды''</small> [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] nfwv1i52efpz4okudufm1gbioetjfvu 0 4984 23797 23044 2020-12-04T03:28:50Z ZUFAr 381 23797 wikitext text/x-wiki '''Йәнгәрәй тауы'''—Башҡортостан Респубдикаһы Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы топонимикаһынан {{coord-simple|53|16|06|N|57|03|36|E|}} <div class="text"> {{poemx|Йәнгәрәй тауы тураһында риүәйәттәр| ;Йәнгәрәй тауы (1-се вариант) Борон заманда беҙҙең ауылда Йәнгәрәй исемле бик көслө, ҡурҡыу белмәҫ батыр йәшәгән. Шул батыр бер көндө, уҡ-ян менән ҡоралланып, һунарға сығып киткән. Оло Нөгөш буйындағы тау буйлап бик оҙаҡ йөрөгән. Шулай йөрөй торғас, бер айыуға тап булған. Был айыу ҡая ситенә ултырып алған да тау түбәненә таш тәгәрәтә, ти. Үҙе таштарҙың даңғыр-доңғор тәгәрәгәнен ҡолаҡ һалып тыңлап ултыра икән. Бына айыу сираттағы ташты тау ситенә килтереп һалған да тәгәрәтеп ебәргән. Үҙе тыңлап торғанда ғына, Йәнгәрәй, ҙур таш алып, айыуҙың башына тондорған. Айыу тау түбәненә тәгәрәп төшөп киткән. Йәнгәрәй ҙә, яҙа баҫып, тауҙан осҡан. Бер заман иң алдан даңғыр-доңғор килеп таш төшөп бара, ти, уның артынан айыу, шунан - Йәнгәрәй. Иртәгеһен кешеләр килеп тапҡанда, Йәнгәрәй хәл өҫтөндә ятҡан була. ул үҙенән бер аҙ ситтәрәк ятҡан айыуға төртөп күрһәткәс, эштең ниҙә икәнен аңлағандар. Шунан башлап был тау Йәнгәрәй исеме менән йөрөй башлаған. <small>''Бөрйән районы Ғәлиәкбәр урта мәктәбе уҡыусыһы Аҫылғужина Алһыу Шәрәфетдин ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә өләсәһенән яҙып алды һәм “Аманат” (1997 й.) баҫтырып сығарҙы''</small> ;Йәнгәрәй тауы (2-се вариант) Элек Йәнгәрәй исемле бер һунарсы ҡарт йәшәгән. Ул тауға менеп ҡараһа, мәмерйә эсендә айыуҙар ята, ти. Йәнгәрәй, һөңгө менән ҡоралланып, тауға менгән дә мәмерйә эсенә таш бәргән. Айыуҙар берәмләп сыға торған, ҡарттың ҙур ташҡа терәп ҡуйылған һөңгөһөнә сәнселеп, аҫҡа осоп төшә торғандар. Һунарсы, айыуҙар сығып бөттө, тип уйлап, ял итергә булған. Шул саҡ иң аҙаҡтан иң ҙурыһы килеп сыҡҡан да ҡартҡа йәбешкән. Хәнйәрен алып өлгөрмәгән ҡарт һунарсы, айыу менән алыша-алыша, тау аҫтына тәгәрәгән. Улар шунда уҡ йән биргәндәр. Йәнгәрәй ҡарт үлгәс, уның исеме ошо ҙур тауға бирелгән. Тауҙың башында шул уҡ исемле ҙур ғына күле лә бар. <small>Әминев Әмир Рәхимйән улы олатаһы Күлбаев Әхмәт Мөхәмәт улынан (1930 й.) 2005 йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды</small> ;Йәнгәрәй тауы (3-сө вариант) Элек Ғәлиәкбәр ауылында Йәнгәрәй тигән бик оҫта һунарсы йәшәгән. Ул бигерәк тә айыуға һунарға йөрөргә яратҡан. Был кеше көслө булған. Үҙ ғүмерендә 70 айыу алған. Ауылдан 10 саҡрым алыҫлыҡта Мулла туғайы тигән сабынлыҡтың ҡаршыһында бик бейек ҡая бар. Ҡаяла мәмерйә бар. Йәнгәрәй алдына шул мәмерйәнән бик ҙур айыу килеп сыҡҡан. Һунарсы һыҙмаһынан атып ебәргән. Айыу яраланып, бик ярһып уға ташланған. Улар икәүләшеп тау аҫтына тәгәрәгәндәр. Ауыл кешеләре уларҙы табып алғандар.Был Йәнгәрәйҙең һуңғы 70-се айыуы булған. Йәнгәрәй исеме ошонан тауға бирелгән. |1998 йылда уҡыусылар башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе}} [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] qehn2cutn4la90bb7zwps00enbkdyw3 0 4985 23051 23050 2020-11-05T14:25:14Z ZUFAr 381 /* Б */ 23051 wikitext text/x-wiki {{TOCright}} Һүҙлек ==== А ==== # Абалай– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған. # Абыҙгилде– Ғәлиәкбәрауылында ҡая, ороним,абыҙ (антропоним) һәм килде һүҙҙәренән яһалған. # Ағиҙел – Бөрйән районы аша аҡҡан йылға, аҡ һәм иҙел (һыу, йылға) һүҙ-ҙәренән яһалған. # Ағиҙел ҡасабаһы – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ойконим. # Аҙау – Яңы Монасип, антропонимдан, бесәнлек. # Айбикә тауы – Аҫҡар ауылында, антропонимдан. # Айғыр ҡороҡмаған – Байғаҙы ауылында, ялан # Айыуала – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, йылға. # Айыуатҡан – Тимер ауылында, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙә-ренән. # Айыусапҡан– Ҡолғана ауылына ҡарай, ялан. # Айыуҙы– Яңы Монасип, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, гидроним. # Айһылыу– Ғәлиәкбәр ауылында, сабынлыҡ, антропоним. # Аҡбалсыҡ йылғаһы– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. # Аҡбейек– Бөрйән районында тау, ороним. # Аҡҡашҡа тауы. – Ғәҙелгәрәй ауылында, ороним. # Аҡһыйыр яланы–Брәтәк ауылына ҡарай, ялан. # Аҡбулат – Бөрйән районында ауыл, ойконим, антропонимдан. # Аҡтау–Әтек ауылында, ороним. # Аҡсабикә –Байғаҙы ауылы янындағы ялан. # Аҡташ – Яуымбай ауылында, ороним, аҡ һәм таш һүҙҙәренән яһалған. # Алағуян– Бөрйән районында, гидроним. # Алағуян башы – Бөрйән районында, гидроним, Яңы Мөсәт ауылының тәүге атамаһы. # Алағуян тамағы– Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы, Иҫке Собханғол ауылының тәүге атамаһы. # Аллабирҙе – Аҫҡар ауылындағыҡалҡыулыҡ. # Алпамыша ҡәберлеге – Исламбай ауылы эргәһендәге Йәйпе яғындағы ҡә-берлек. # Андыҙ яланы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә. # Арал– Тимер ауылы менән Иҫке Монасип ауылы араһындағы Ағиҙел йылға-һының икегә айырылып аҡҡан урыны. # Аралғыр – Яуымбай ауылында, ороним. # Аралбай (бөткән ауыл) – ойконим, антропонимдан. # Аралғыр – Яуымбай ауылында, гидроним, Ҡайнөй йылғаһы ҡушылдығы. # Арал тауы –Үрге Нөгөш (Ямаш) ауылының түбәнге кисеүенән аҫтараҡ ҡар-шы тау. # Аратау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Арғыҙма – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, ялан, элек халыҡ йәшәгән урын. # Арҡыры йылға – Яуымбай ауылында, гидроним. # Арыҡтай– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, гидроним ялан.. # Арыҫлан ҡарт соҡоро – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, антропонимдан. # Артышлытау–Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, ороним. # Аҫҡар–ойконим, антропонимдан. # Аҫҡараҡ – Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним. #. Аҫҡараҡ тамағы – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. # Атаман – Яңы Мөсәт, заводтың хужаһы Атаманов ерләнгән. # Атайсал – Ғәҙелгәрәй ауылы, ялан, тау исеме. # Атъятҡан– Иҫке Монасип ауылы # Афғанистан– Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән. # Аштыҡ уяһы –Яңы Монасип, тары сәскән ер. # Аһылы (Асалы) – Ғәлиәкбәр ауылында йылға, гидроним, тау, ==== Б ==== # Бабсаҡ ҡәберлеге – Бөрйән районында ҡурған, антропонимдан. # Байғаҙы– ойконим, антропонимдан. # Байтулла– Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. # Баланйорт – Аралбай ауылы яғында. # Байғотоҡ – Әтек, гидроним. # Бажай– Аҫҡар ауылына ҡарай, ике бажа иҫтәлегенә аталған. # Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау) – ороним. # Баҙ тауы – Кесе Нөгөш буйынан Исламбайға киткән яҡта дегет ҡайнатҡан урын, ороним. # Баҙ яҡҡан соҡор – ҡара: Баҙ тауы. # Баҙъялан – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан. # Баҙраш – Үрге Нөгөш ауылынан аҫта, тау, йылға, # Баҡҡол – атропропонимдан, Исламбай ауылы эргәһендә йылға, ялан. # Байҡаш – ойконим,Нәби ауылының бер өлөшө, ҡылымдан яһалған. # Баймырҙа – Оло Нөгөш йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан. # Байназар– ойконим, антропонимдан. # Балаган – Тимер ауылында, атамаһы. # Барлыбай – Үрге Нөгөш ауылы янында, ороним. # Ба(о)тинкаташ – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге ҙур таш. # Батша ҡотоғо – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. # Башҡорт утары – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. # Башмаҡшыуған – Үрге Нөгөш ауылында,ороним. # Бейгилде –Бейгилде яланы элекке “Ҡыҙыл таң” колхозының ҡымыҙ ферма-һы янында. # Бейеккүпер – Аралбай ауылы эргәһендә. # Бесәй ташы –Янһары ауылында, ороним. # Бесәй ояһы –Нәби ауылында тау битләүе. # Беренсе күпер – Иҫке Собханғолда. # Бәргәзә– Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан. # Бәләтар тауы – Аралбай (бөткән ауыл) эргәһендәге тау, ороним, бәләгә та-рыным һүҙенән. # Болаҡ– Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, болаҡ бәләкәй йылғаны аңлата. # Берлек – Яңы Мөсәт ауылы икенсе исеме, артель ваҡытында бирелгән рәсми булмаған атамаһы. # Бертеш– Килдеғол ауылында, ороним. # Бешәлетау – Әтек ауылында, йәш ҡарағайлыҡ урманы. # Бетерә– Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним. # [[Бөрйән районы Бикташ ауылы тарихы (бөткән ауыл)|Бикташ]] – Ғәлиәкбәр, Исламбай ауылдары араһындағы йылға, бөткән ауыл, элекке исеме – Шәйек (гидроним) тамағы, антропоним. # Билтер тауы –Нәби ауылында, ороним, билтер аяҡтың бер өлөшө. # Бирелейорт– Килдеғол ауылы эргәһендә, ялан, Муйылтүбәнән бейек булмаған ҡалҡыулыҡ аша ята. # Боғасы(Бүгәсәү) – Ырғыҙлы ауылында, ороним, антропонимдан, Пугачев һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән. # Болаҡ – шишмә һүҙенән, гидроним # Борсаҡһуҡҡан – Әтек ауылы янында, ялан. #. Боһондо – Тимер ауылында йылға, гидроним,Ағиҙелдең уң ҡушылдығы. # Бохмаш– Иҫке Монасип ауылы янында, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ялан, йыуаш, әҙ һөйләп, боҫоңҡорап йәшәгән кешеләр ҡушаматынан. # Бөрйән – район исеме, этнонимдан. # Бөрйән йылғаһы – Тимер ауылы янындағы Боһондо йылғаһының уң ҡу-шылдығы. # Бөрйән юлы – Ғәлиәкбәр ауылында, дромоним. # Бурама тауы – Яуымбай ауылында, ороним. # Бурташ – Яуымбай ауылында, ороним. # Бүтәү тауы–Ҡотан ауылы янында, ороним, Пугачев тауы тип тә йөрөтөл-гән. # Бүләкбикә ташйәки Бүләкбикә ҡаяһы– Яңы Монасип ауылында, ороним, антропонимдан. # Бүтәгәле – Ғәлиәкбәр ауылы янында тау һырты, үлән исеменән (русса мят-лик). #. Брәтәк – Брәтәк ауылында, ойконим, гидроним, бер итәк һүҙенән. # Бәштин – Брәтәк ауылында, ойконим, биш тин һүҙенән. # Бүләкташ – Нәби ауылында, ороним. # Бүре төбө – Тимер ауылы янында, урманлыҡ. # Бүрәнәшыуған – Үрге Нөгөш ауылында, ороним. # Быҙау үлгән – Аралбай ауылы эргәһендә “Ҡыҙыл таң” колхозының быҙауы үлеменә бәйле. # Бәғиҙә тауы (Ҡаршытау) –Байғаҙы ауылында, ороним. # Бәйет тауы – Әтек ауылына ҡарай, ороним. # Бәккән – Ғәлиәкбәр ауылы яланындағы сабынлыҡ, гидроним, Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы. # Бәләтар – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, дромоним, бәләгә тарыным һүҙенә бәйле. #. Бәләкәй – Үрге Нөгөш эргәһендәге тау, ороним. # Бәләкәй Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним. # Бәләкәй Ҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним. # Бәләкәй Ҡыпсаҡ – ойконим, рәсми атамаһы Кардон, Капаловтың утары булған. # Бәләкәй Салажы – Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан. # Бәләкәй Соңғор – Нәби ауылынан көнбайышта урынлашҡан, соҡор эсе мәғәнәһендә. # Бәләкәй Шәйек – Исламбай ауылында, гидроним. # Бәлә тауы – Брәтәк ауылына ҡарай, ороним. ==== В ==== # Волков йәйләүе – Брәтәк ауылында. # Вышка– Тимер ауылының үр яғындағы Осло тау һыртындағы элекке ҡо-ролма. # Выка –Выка Мәндәғол ауылында ялан, тәүге атамаһы – Ульяғол сабынлы-ғы, тора-бара атамаһы үҙгәргән. ==== Ғ ==== # Ғилман күпере – Яңы Монасип ауылында, антропонимдан. # Ғаффар утары –Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. # Ғүмәр ыҙмаһы– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан, антропонимдан. # Ғәббәс утары –Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. # Ғәбит уяһы– Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан. # Ғәзиз тауы– Үрге Нөгөш ауылында, ороним, антропонимдан. # Ғәҙелгәрәй – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Шүлгән. # Ғәйниә ҡотоғо– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, антропонимдан. # Ғәле тауы–Янһары ауылына ҡарай, ороним, антропонимдан. # Ғәлиәкбәр – ойконим, антропонимдан. # Ғәлиәкбәр соҡоро – Ғәлиәкбәрауылында, антропонимдан. # Ғәлийән үҙәге– Аралбай ауылы эргәһендә, антропонимдан. ==== Д ==== # Дегет тауы – Яңы Монасип ауылы эргәһендә, ороним. # Дегәнәк – Яуымбай ауылында, ороним, үҫемлек исеменән. # Дәүләтбай туғайы– Байғаҙы ауылы янында, антропонимдан. # Динислам тауы –ҮргеНөгөш ауылында, ороним, антропонимдан. ==== Е ==== # Егәйен – Ғәлиәкбәрауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡушылды-ғы. # Елдәрҡа –Нәби ауылындаялан, елле һәм арҡа һүҙҙәренән яһалған, ҡушма һүҙ, елле-ҙур, бейек тау. # Еләклетүбә – Нәби ауылында,ороним. # Етмәҫ – Ғәлиәкбәр һәм Исламбайауылы араһында, ялан,ҡылымдан яһалған. ==== З ==== # Завод –Яңы Мөсәт ауылы спирт, скипидар, дегет ҡайнатыу өсөн завод. # Зөбәйлә ҡарандаһы–Янһары ауылында, гидроним, антропонимдан,бәләкәй шишмә. # Зыя баҙы – антропонимдан, Нөгөш буйындағы ялан. # Зыярат тауы– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Зәкир солоғо – Тимер ауылында, антропонимдан. # Зәмзәбикә шишмәһе– Яңы Мөсәт ауылында, гидроним,антропонимдан. ==== И ==== # Иҙәнташ– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш. # Имес төбө –Нәби ауылында. # Имес тауы –Нәби ауылында, ороним,XX быуат башында бында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән. # Имес туғайы–Нәби ауылынан XX быуат башында имес туғайында Ҡурғашлы ауылы барлыҡҡа килгән. # Имәнйорт – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға. # Инсебикә– Яңы Собханғол ауылында, ороним,антропонимдан. # Исмәғил – Үҙән йылғаһы буйындағы ялан, антропонимдан. # Исламбай – ойконим, антропонимдан. # Ишдәүләт (Ябаҡ) – ойконим, антропонимдан. # Ишбулды баҙы – Яңы Монасип ауылына ҡарай,антропонимдан. # Иҫке Монасип – ойконим, антропонимдан. # Иҫке Мөсәт – ойконим, антропонимдан. # Иҫке Собханғол – ойконим, антропонимдан. # Иҫке Тарыуал(бөткән ауыл)– ойконим, антропонимдан. # Иҫкеҙма– Ғәлиәкбәр ауылында, ауылдың тәүге урыны. # Иҫәнбикә һаҙы –Исламбай ауылына ҡарай,антропонимдан. # Иҫәнғазы(Күскәрбәк)– ойконим (бөткән ауыл), антропонимдан. ==== Й ==== # Йосоп түше –Байназар ауылында, антропонимдан. # Йыландуй –Яңы Монасип ауылы янында,йылан күп булған уйһыу ер # Йылҡысыҡҡан –гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге күл. # Йүкәле туғай – Тимер ауылы эргәһендә, ялан. # Йәйпе – Исламбай ауылында, ялан, йылға, ҡылымдан яһалған. # Йәйпегир – Яуымбай ауылында, ороним. # Йәмилә сабыны – ЯңыМонасип ауылына ҡарай, антропонимдан. # Йәнсалай ҡоҙоғо – Тимер ауылында, антропонимдан. # [[Йәнгәрәй тауы|Йәнгәрәй тауы|Йәнгәрәй]] – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним, антропонимдан. # Йәнһыуалған– Әтек ауылына ҡарай, ялан. # Йәнһөйәр – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. # Йәүгәҙе–гидроним, Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта, Яуғаҙы һүҙе фонетик яҡтан үҙгәргән. К # Кардон туғайы– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ҡылымдан яһалған. # Капал өйө – Кардон ауылындағы Капаловтың йорто урыны. # Кейәүҙәр үҙәге – Яңы Монасип ауылында. # Кейекбай– ойконим, антропонимдан. # Кедр урманы – Килдеғол ауылы эргәһендәге урманлыҡ. # Кесе Нөгөш– Бөрйән районында, йылға. # Кесе Нөгөш тамағы– Ғәлиәкбәр ауылында. # Кепес– ойконим, Иҫке Монасип ауылының бер өлөшө, күҙ ҡабағы тигәндән алынған. # Килдеғол(Һарағы)– ойконим, антропонимдан. # Клатуй – Нәби ауылында, антропонимдан,Филатов йәки Клатуй тауы. # Киндерҙ(е)уй –Иҫке Монасип ауылында. # Кинйәш тауы – Аҫҡар ауылындағытау, ороним, антропонимдан, Кинйәш әбей иҫтәлегенә. # Күгәүенле яланы, йылғаһы –Исламбай ауылына ҡарай, гидроним. # Күкәй тауы – Брәтәк ауылында, ороним. # Күсоя –Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Күкбесән – Тимер ауылы эргәһендә, ялан. # Күл тамағы– Ғәлиәкбәрауылында, гидроним. # Күркәтау– Әтек ауылына ҡарай, ойконим, ороним. # Күтәрмәле яланы–Исламбай эргәһендәге тау башындағы ялан. # Күперҙе йылғаһы –Нәби ауылында,гидроним, күперле диалектта күперҙе. # Күскәрбәк – Иҫәнғаҙы һүҙен ҡара, антропонимдан. # Күктәкә –Нәби ауылында, ороним. # Күкьятыу – # Ғәлиәкбәр ауылынан өҫтә, гидроним. # Брәтәк ауылы эргә-һендәБрәтәк йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере. # Күсоя – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Күс юлы –Яңы Монасип ауылы янында, дромоним, күсеү һүҙенән. # Костер тауы – Тимер ауылы эргәһендә, ороним. # Көҙгөйорт– Бикташ ауылы эргәһендәгеборонғо йәйләү, ялан. # Көлгөзәр –Бикташ ауылының көнъяғында тау, ороним. # Көләбә – ялан, йәйләү исеме, Исламбай ауылына ҡарай. # Көләмбәт юлы –Бикташ ауылы эргәһендәге юл, дромоним, антропоним-дан. # Көнтеймәҫ – Яуымбай ауылында, ороним. # Көтөүсе яланы – Тимер ауылында, ҡылымдан яһалған. # Көрәй тауы –Ҡотан ауылында, ороним. # Көрәште –Килдеғолда, ороним. # Көртмәле тауы –Байназар ауылында тау, ороним. # Кәбәнғарағай– Ғәлиәкбәр ауылында, аҡлан. # Кәбәнташ– Ағиҙел йылғаһы ҙур таш,ороним, # Кәзәтау– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Кәзә ташы –Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. #. Кәлтәгәү –Исламбай ауылына ҡарай юлдайылға, ялан. # Кәмә сығышы – Тимер ауылы эргәһендә, гидроним. # Кәмәше –Тимер ауылы эргәһендә, кәмә сығышы ҡыҫҡартылып, барлыҡҡа килгән. # Кәртәле – Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға. # Кәртәле ялан– Күжә йылғаһы буйында ялан. # Кәртәташ– Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, ороним. ==== Ҡ ==== # Ҡаҙна уяһы – Яңы Монасип ауылына ҡарай. # Ҡайраҡлы– Күжә йылғаһы буйында ялан, йылға. # Ҡайынсуҡы –Бикташ ауылының көнъяғында ороним. # Ҡаҡсыр – Яңы Монасип ауылында, ороним, # Ҡайынтуғай –Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта. # Ҡалыу – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,ҡылымдан яһалған. # Ҡарабейә – Яңы Собханғол ауылында, ялан. # Ҡарағайсабын –Ғәлиәкбәр, Яңы Монасипауылдарында. # Ҡаран –гидроним, Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай. # Ҡарас йылғаһы–Яңы Мөсәт ауылына ҡарай,гидроним, антропонимдан,Ҡарасәс исемлеҡатын исеменән. # Ҡарабешә – Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. # Ҡарағошто –Исламбай ауылына ҡарай юлдайылға, ялан. # Ҡарағол – Тимерауылы эргәһендә,, ялан, ҡая, антропонимдан, ҡушма һүҙ. # Ҡаратау –Тимер ауылында,ороним. # Ҡараңғуй –Килдеғол ауылынан Һарағы йылғаһы буйындағы ялан, Үргеҙ-ма тип тә йөрөтөлә. # Ҡараһыйыр – Тимерауылына ҡарай, ороним. # Ҡараһөбә – Исламбай ауылы эргәһендә, гидроним. # Ҡарасура ҡәбере– Яуымбай ауылы эргәһендә, антропонимдан, Бабай үлеге тип тә йөрөтөлә. # Ҡартөй – Яуымбай ауылында. # Ҡаршытау– Яуымбай, Үрге Нөгөш, Байғаҙыауылында, ороним. # Ҡаршы туғай –Янһары ауылында. # Ҡасыу юлы(Ҡасыюл)– Тимер ауылында, ороним, дромоним. # Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан)–ЯңыМөсәт ауылына ҡарай, ороним, этнонимдан. # Ҡалмаҡай – Тимер ауылында, ороним, ялан, этнонимдан. # Ҡана – Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы, гидроним. # Ҡалҡаман – Тимер ауылында, ороним, антропонимдан. # Ҡалғаһау– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, ялан, ҡылымдан яһалған (ҡалған һау). # Ҡамышаҡ – Яуымбай, Иҫке Монасипауылдарында,гидроним. # Ҡарағасйорт –Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, йылға. # Ҡарайғыр – Яуымбай ауылында, ялан. # Ҡаран –Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, гидроним, # Ҡаныш –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. # Ҡанышай –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендә, гидроним, антропонимдан. # Ҡандыбил –Байғаҙы ауылына ҡарай, гидроним, йәйләү. # Ҡаншал– Килдеғол ауылында, ҡан төҫөндәге тау, ороним. #. Ҡоҙаш– Яуымбай ауылында, антропонимдан. # Ҡоҙғонташ –Яңы Монасип ауылында, ороним,ҡоҙғон ояһы бар. # Ҡабырсаҡлы морон – Яңы Монасип ауылында, ҡабырсаҡ йыйылып ятҡан ҡомлоҡ бар. # Ҡоҙғон ҡаяһы–ЯңыМонасип ауылында, ороним, # Ҡойонсоҡ шишмәһе– Яңы Собханғол ауылы эргәһендә, ҡойо – бысраҡ һүҙенән. # Ҡортсолоҡ– Тимерауылында, аҡлан. # Ҡолғана – ойконим. # Ҡолош үҙәге – Яуымбай ауылында,антропонимдан. # Ҡоръятмаҫ–Яңы Монасип ауылы, гидроним,ҡоро ятмаҫ һүҙбәйләнешенән. # Ҡомйылға – Яңы Собханғол ауылында, гидроним. #. Ҡотан – ойконим. # Ҡотоҡай баҙы –Брәтәк ауылында, гидроним, антропонимдан. # Ҡотло Булат түше– Яңы Собханғол ауылындағы тауҙа, антропонимдан. # Ҡужан шишмәһе –Нәби ауылында, гидроним. # Ҡунаҡбай ҡотоғо – Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним,антропоним-дан. # Ҡумырт кисеү –Исламбай ауылына ҡарай. # Ҡуҡрауыҡ– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, Нөгөш йылғаһының уң ҡу-шылдығы, ҡылымдан яһалған. # Ҡурғашлы – ойконим, гидронимдан. # Ҡурыуҙы– Байназар ауылында,ороним, ҡылымдан яһалған. # Ҡурпытуғай –Әтек ауылына ҡарай, ялан. #. Ҡусҡарбаҡ –Иҫәнғаҙы (бөткән) ауылының икенсе атамаһы, ойконим, антропонимдан. # Ҡушйылға – гидроним,Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы. # Ҡуян ауылы – ойконим, ҡушамат тағыуҙан Нәби ауылының халыҡ телендә-ге атамаһы. # Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер – Яңы Монасип ауылына ҡарай. # Ҡыҙҙар тауы –Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ороним. # Ҡыҙбикә мороно –Байғаҙы ауылы янындағы тауҙа. # Ҡыҙылташ– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. # Ҡыҙүлгән– Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан, ҡылымдан яһалған. # Ҡыҙматаш– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға эсендәге таш. # Ҡыҙыл ер –Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, ялан. # Ҡыҙылъяр –Яңы Монасип ауылы янында, балсығы ҡыҙыл булып, ямғыр яуғанда Иҙелгә йыуылып төшә. # Ҡыҙылташ– Яуымбай ауылына ҡарай, ороним. # Ҡыуғарағай– Ғәлиәкбәр ауылында, ялан. # Ҡырғыҙ айыры – Ғәлиәкбәр ауылында, йылға, этнонимдан. # Ҡырташ –Байназар ауылына ҡарай, ороним. # Ҡырын ер –Нәби ауылына ҡарай, дромоним. # Ҡыҫҡуй– Ғәлиәкбәр ауылында. # Ҡыпсаҡ – рәсми телдәге Әбделмәмбәт ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. # Ҡыҫыҡ – ойконим, гидронимдан, Кесе Нөгөш буйындағы бөткән ауыл. # Ҡыярат тауы –Тимер ауылында, ороним, ҡылымдан (ҡыйратыу). # Ҡыяюл – Тимер ауылына ҡарай, дромоним. ==== Л ==== # Лапшин утары–Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү,антропонимдан, Нөгөш-йорт атамаһы менән дә йөрөтөлә. ==== М ==== # Маҙалы – Аҫҡар ауылы янында тау һырты, ороним, маҙа, ыҙа һүҙенән алын-ған. # Майғойған – Яуымбай ауылында, ороним. # Майсергән – Тимер, Яңы Мөсәт ауылдарына ҡарай, ялан. # Масаҡ –Иҫке Монасип ауылында,ороним, башаҡ – диалектта масаҡ. # Маяҡ– Ғәлиәкбәр ауылына ҡарай, Ҡалыу тауы башында булған. # Маяҡ түбәһе–Килдеғол ауылына ҡарай. # Мерәҫ киткән юл – Әтекауылына ҡарай, дромоним, ялан,антропонимдан. # Мораҙым – ойконим, антропонимдан, икенсе исеме Аратау. # Мортаҙа яланы –Янһары ауылына ҡарай, антропонимдан, ялан. # Монасип – ойконим, антропонимдан. # Мишәр – ойконим, этнонимдан. # Муйыллы төбәк(Муйылтүбә) – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан. # Муйыллы туғай –Үрге Нөгөш ауылына ҡарай, Оло Нөгөш буйында. # Муйылтөп– Ғәлиәкбәр ауылы янында, ялан. # Муллатуғай– Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан. # Мусағәле –Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. # Мулла түше – Нәби ауылына ҡарай, йәйләү,антропонимдан. # Мөсәт – ойконим, антропонимдан. # Мәйгәште – Иҫке Монасип ауылы янында,гидроним, ороним, мағаш – бе-йек тау. # Мәҡсүт – ойконим, антропонимдан. # Мәндәғол– ойконим, антропонимдан, ғул – уйһыулыҡтағы үҙән. # Мәрйәкәй –Яңы Монасип ауылына ҡарай, ялан. # Мәрхәм күле – Әтек ауылына ҡарай, гидроним, антропонимдан. # Мәсем – ороним, антропонимдан. # Мәсет тауы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Мәсет уяһы – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Мәтәл –Килдеғол ауылына ҡарай, гидроним, мәте һүҙенән. # Мәһәҙи– ойконим, антропонимдан. ==== Н ==== # Ноҡот тауы – Әтекауылына ҡарай, ороним. # Нөгөш– Бөрйән районында йылға, Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы. # Нөгөшйорт –Брәтәк ауылына ҡарай, йәйләү, Лапшин утары атамаһы менән дә йөрөтөлә. # Нәби – ойконим, антропонимдан. ==== О ==== # Оҙонуй – Ғәлиәкбәр ауылында. # Оҙонсал– Килдеғол ауылына етәрәк ялан. # Оҙон ялан– Кесе Нөгөш буйындағы ҙур ялан. # Олоғор – Яуымбай ауылында, ороним. # Олоҡыҙылташ – Яуымбай ауылында, ороним. # Олотау – Яуымбай ауылында, ороним, оло һәм тау һүҙҙәренән яһалған. # Ослотау –Иҫке Монасип ауылы янында, ороним. # Оло күл –гидроним,Ғәҙелгәрәй ауылында. # Оло Нөгөш– Ғәлиәкбәр ауылынан аға,гидроним,антропонимдан. # Оло Салажы –Әтек ауылы эргәһендә, гидроним, ялан. # Оло Соңғор– Нәби ауылына ҡарай, ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡорло. # Оҫҡон туғай– Тимер ауылының эргәһендә, үлән исеменән. # Оҫҡонлоғор – ҮргеНөгөш ауылы менән Кәшәле ауылы араһында Кәрлек һәм Арғы Үшә йылғалары уртаһында оҫҡонло түбә. ==== Ө ==== # Өлкән Аҡбейек – Яуымбай ауылында, ороним. # Өйрәкле– Мәндәғол ауылы етәрәк, Ағиҙел йылғаһы буйындағы ҡая. # Өйрәкташ –Үрге Нөгөш ауылы янында, Нөгөш йылғаһы буйында ҡая, оро-ним. # Өйрөлтмәк– Иҫке Собханғол ауылы эргәһендә, Ағиҙел йылғаһы эсендә, ҡылымдан. # Өкө ҡаяһы– Яуымбай ауылында, ороним. # Өкө ояһы – Яуымбай ауылында, ороним. # Өкөташ–Яуымбай ауылында ороним. # Өсуй – Яңы Собханғол ауылына ҡарай. # Өстамаҡ –Брәтәк ауылына ҡарай, гидроним. # Өмөкамал төбәге – Килдеғол ауылына ҡарай, ялан, антропонимдан. # Өмөткән – Яуымбай ауылында, ороним, өмә иткән һүҙенән. # Өмөткән яланы –Яуымбай ауылы, өмә иткән һүҙҙәренән. # Өс туған ҡаяһы – Ағиҙел йылғаһы буйында, ороним. # Өсөйлө– Ғәлиәкбәр ауылының бер өлөшө. ==== П ==== # Пакистан – Ғәлиәкбәр ауылында, тыҡрыҡҡа ҡушамат, ил исеменән. # Пасека – Ғәлиәкбәр ауылы янында ҡорт то ер русса йөрөтөлгән. # Паравай– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйында сайыр ағыҙған урын. # Посадка– Ғәлиәкбәр ауылында Бәккән яланындағы сабынлыҡ. # Поселок –Ағиҙел ҡасабаһының рәсми булмаған атамаһы. # Партизандар ҡыуаҡлығы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай. ==== Р ==== # Раһай –Раһай яланының атамаһы раһ (фарсы теленән – “юл”) һүҙенән сыҡҡан тип фараз итеп була. # Риф күле– Яңы Монасип ауылы янында, гидроним, антропонимдан. # Рәмзи юлы –дромоним, антропонимдан, Яңы Монасиптан Иҫке Монасипҡа һалынған юл. # Рәхимйән ташы –Килдеғол ауылындағы таш,антропонимдан. # Раҡай – Мәндәғол ауылында Рабиға яланының атамаһы Раҡай әйләнгән, антропонимдан. ==== С ==== # Сабирйән түңгәге –Килдеғол ауылында, антропонимдан. # Саҡмағош –гидроним, Иҫке Мөсәт ауылынан аға, ҡушма һүҙ. Саҡма таштар бар. # Санатөшкән – Яуымбай ауылында, ороним. # Сания соҡоро –Нәби ауылында, антропонимдан, балсыҡ ала башлаусы хөрмәтенә. # Сатра–Нәби, Яңы Собханғол ауылдарында, гидроним, саптыра һүҙенән Сатыра – Сатра атамаһы килеп сыҡҡан. # Саталыүҙәк – Яуымбай ауылында, сата һәм үҙәк һүҙҙәренән яһалған. # Сапа й. –Әтек ауылында, гидроним. # Сейәлеморон – Яңы Собханғол ауылында, ороним. # Сейәлетау –Әтек ауылында, ороним. # Серәкәй –ороним, Алағуян йылғаһы буйындағы, ялан. # Сибәкәй –Яңы Собханғолауылына ҡарай, ялан, сибәркәй һүҙе ҡыҫҡартыл-ған. # Силос соҡоро –Яңы Монасип ауылы янында. # Ситҡыр – Яуымбай ауылында, ороним. # Соңғор –гидроним, Бәккән (Нөгөш йылғаһына ҡоя) йылғаһының уң ҡушыл-дығы. Ошо исемле тау һырты бар. # Суҡҡарағас –Байғаҙы ауылында суҡ ҡарағас үҫкән ялан. # Суҡмуйыл – Ғәлиәкбәр ауылында, Оло Нөгөш буйында. # Суҡтал– Үрге Нөгөш ауылынан көньяҡта, Мәҡсүт ауылы йүнәлешендә, һуҡмаҡ уялы яланға алып сыға. Ауылдан биш саҡрым тирәһе. # Суҡраҡты – Тимер ауылы янында, гидроним, суҡраҡ һаҙматлы ерҙән ине ағып сыға. # Сусҡаморон – Ғәлиәкбәрауылы янында, Нөгөш йылғаһында ҙур бөгөлөш. # Сусҡа фермаһы –Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйындағы элек-ке ферма урыны, халыҡ УТФ тип тә йөрөтә. # Сусаҡ(суҡ уҫаҡ) – Яуымбай ауылында, ороним. # Сусаҡ үҙәге – Яуымбай ауылында. # Суһаҡ – Нәби ауылында, ороним,суҡ уҫаҡ һүҙенән алынған, ултауҙа уҫаҡ ағасы күп булған. # Сыбарайғыр – Тимер ауылы янында ҡая, ороним. # Сыуаҡай –Аҫҡар ауылына ҡарай, ялан, сыуаҡ ай килде тигәндә барлыҡҡа килгән. # Сылтырбикә –Яңы Монасип ауылына ҡарай, гидроним, ымлыҡтан яһалған. # Сыңғырауыҡ – Яуымбай ауылында, шишмә, ымлыҡтан яһалған, оҡшатыу # Сәмиға күпере – Ғәлиәкбәр ауылында, антропонимдан. # Сәғит баҙы – Исламбай ауылына ҡарай,антропонимдан. # Сәфәр утары– Ғәлиәкбәр ауылы янында, антропонимдан. # Сәфәр соҡоро – Яуымбай ауылына ҡарай,антропонимдан. # Сәңгелдәк йылғаһы –Байғаҙы ауылы янында, гидроним. # Сәңгелде яланы –Яуымбай ауылы янында, Иҫәнкилде тип атағандар. Яйлап телдән-телгә күсә килә, Сәңгелде тип атап йөрөтә башлағандар. ==== Т ==== # [[Таҡыясусаҡ. Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы тау.|Таҡыясусаҡ]] – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Танасыҡҡан –Исламбай ауылы янында, гидроним, һаҙ урын. # Таңбикә – Нәби ауылы янында, сабынлыҡ,антропонимдан. # Тарбаҡ – Яуымбай ауылында, ороним, тауҙа йыуан тарбаҡлы ҡарағас үҫә,ҡушма һүҙ. # Тарбаҡ бөтә – Яңы Собханғолһәм Иҫке Мөсәт ауылы араһында тарба-йып (тарбаҡын) йыуан ҡарағай үҫкән урын. # Тарыбай – Әтек ауылы янында, ялан, антропонимдан. # Тарыуал –ойконим, антропонимдан. # Тарҡын туғайы – Яңы Мөсәт ауылына ҡарай, тар һәм ҡын һүҙҙәренән. # Ташкисеү –Килдеғол, йылғаһында. # Ташкүпер –Брәтәк һәм Һәйет ауыл араһында Екатерина батша (Әбей батша) һалдырған күпер. # Татар үлеге –Иҫке Монасип һәм Яңы Монасип ауылдары араһындағы уя. # Тауыҡ фермаһы –Яңы Мөсәт менән Иҫке Собханғол араһында. # Ташлы –Брәтәк ауылына ҡарай,гидроним. # Ташморон – Әтек, Яуымбай ауылдарында, ороним. # Ташөй – Яуымбай ауылы янында, мәмерйә,таш һәм өй һүҙҙәренән. # Текәморон –Янһары ауылы янында,антропонимдан. # Тёщин язык– Ҡурғашлы ауылына төшкән тауҙағы боролош. # Тимер –ойконим, антропонимдан. # Тимер айыры– Ғәлиәкбәр ауылы янында йылға, гидроним. # Тирмән туғайы –Тимер ауылы янында, Боһондо йылғаһы буйында. # Туйбуға(туй булған)–Ҡотан ауылына ҡарай, ороним. # Тумаҙыҡ – Яуымбай ауылында, ялан. # Туҡалбаш–Яңы Монасип ауылы эргәһендә, айыу туҡал һыйырҙы ашаған урын. # Туҡмаҡ– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним, ороним. # Туңмаҫкүл–Ҡотан ауылы янында,гидроним. # Түбарҡа–Нәби ауылында ялан. # Түбәнге ауыл–ойконим, Оло Нөгөш буйында бөткән ауыл. # Түбәйорт–Әтек ауылы эргәһендә. # Төлкосҡан–Мәндәғол, Аҫҡар ауылдары эргәһендә, ороним. # Төлкөташ–Брәтәк ауылы эргәһендә, ороним. # Тыранса келәт–Иҫке Монасип ауылы эргәһендә. # Тәкәғыр– Ғәлиәкбәр ауылында, ороним. # Тәкәһуйған– Иҫке Мөсәтауылы эргәһендә, ялан. # Тәрәнгисеү– Ғәлиәкбәр ауылы янында, йылға. # Тәрәнуй – Тимер ауылына төшкән юл эсендәге уя. # Тәпәнәк –Иҫке Монасип ауылы янында,ороним. ==== У ==== # Уралтау – Ғәлиәкбәр ауылында, ороним,антропонимдан. # Уртағыр – Яуымбай ауылында, ороним. # Уртайорт – Ғәлиәкбәр ауылы янында, йәйләү. # Ураҙбикә юлы –Яңы Монасипауылы эргәһендә,дромоним. # Ураҙы – Байғаҙы ауылы эргәһендәге тау, ороним.Үр аҙымы, тора-бара Ура-ҙы тип йөрөтә башлағандар # Урыҫ юлы – Иҫке Монасип һәм Әбделмәмбәт ауылдары аша Әүжән урыҫ-тары баҙарға йөрөгән, дромоним. # Урыҫ килгән –Исламбай ауылынаяҡын урын, этнонимдан, урыҫ милләте-нән булған кеше йәшәгән. # Урыһ(ҫ)ай–Исламбай ауылына яҡын урын, ялан,гидронимдан. # Уҫағуй– Ғәлиәкбәр ауылында, гидроним. # Уҫаҡлыуй – Яуымбай ауылында. ==== Ү ==== # Үҙән – гидроним, Бөрйән районындағы йылға, Ағиҙел йылғаһының һул ҡу-шылдығы. # Үлектәр арҡаһы – Тимер ауылы янында, ялан. # Үрге Нөгөш– ойконим, ҡушма һүҙ. # Үргеҙма – Иҫке Собханғол ауылы эргәһендәге ялан. # Үркәс– Әтек ауылы янында, ороним, # Үр яланы –Исламбай ауылы янында ялан. # Үтәйәмбәт –Байғаҙы ауылы янында, ороним, антропонимдан. # Үртән буйы– Яңы Монасип ауылы янында. ==== Ф ==== # Ферма –һәр ауыл эргәһендәге элекке колхоз, совхоздың фермаһы булған урын. # Филатов –Нәби ауылы янында антропонимданФилатов йәки Клатуй тауы. # Финляндия–ойконим, ил исеменән, Иҫке Собханғол ауылының Баҙал тауы итәгендәге яңы биҫтәнең халыҡ телендәге атамаһы. ==== Х ==== # Хәҙрәт юлы – Әтекауылында, дромоним. # Хисам күле – Әтек ауылында, гидроним. # Химзавод – Яңы Монасип ауылы янында химик ашламалар һаҡлаған урын. ==== Һ ==== # Һабансы – Яңы Монасип янындағы ялан. # Һарағы –ойконим, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы атамаһынан, иҫке төрки телендәге саруғ – һары һүҙенән. # Һарат уяһы– Ғәлиәкбәр ауылында. # Һарналы –Ғәлиәкбәр ауылы янында, һарына күп үҫә. # Һарт –ойконим, этнонимдан. # Һуғыш туғайы – Ғәлиәкбәр ауылы янында. # Һырт – Яуымбай ауылында, ороним. # Һыуыҡҡолаҡ– Ғәлиәкбәр ауылында, Яңы Монасип ауылдарында йылға буйы. # Һөрөмбәт– Ғәлиәкбәр ауылында, йылға буйыдағы аҡлан. # Һәүәнәк –гидроним, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы,Байғаҙыһеүән – шәп ағымды аңлата, -әк яһаусы ялғау. # Һәүәнәкташ –ороним, Һәүәнәк йылғаһы тамағында тау, ялан, йәйләү уры-ны. # Һимеҙтай – Әтек ауылында, ялан. ==== Ш ==== # Шаңғырауыҡ ҡаяһы – Ғәлиәкбәр ауылынан өҫтә, Нөгөш буйында, ҡылымдан яһалған. # Шүлгән башы– ялан, Ғәҙелгәрәй ауылы янында, Шүлгән йылғаһыныңбаш-ланған ере. # Шүлгән й. – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы янында. # Шүлгәнташ – Ғәҙелгәрәй ауылы янындағы мәмерйә. # Шәреле (Шүрәле уй) – Тимерауылы янында. # Шыйыҡ бутҡа –Янһары ауылында, асыҡлыҡ. # Шыуҙырғыс– Тимер ауылы ҡаршыһындағы тау, бүрәнә шыуҙырғандар. # Шыуматаш – Исламбай ауылына яҡын, текә ҡая, ороним. # Шәйек – гидроним, Нөгөш йылғаһының һул ҡушылдығы. # Шәре башы – Ғәлиәкбәр ауылында янында, аҡлан. # Шәре й. – Ғәлиәкбәр ауылы янында, гидроним. # Шәрифә тауы – Яуымбай ауылында, ороним, антропонимдан. # Шәшкеҡасҡан – Яуымбай ауылында, ороним, шәшке һәм ҡасҡан һүҙҙә-ренән яһалған. ==== Ы ==== # Ығышма – гидроним, Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендәге Йылҡысыҡҡан күле эргәһендәге күл, күл эсендәге ағас шылып йөрөй. # Ырғыҙлы –ойконим,гидронимдан, Ағиҙел йылғаһының һул ҡушылдығы. # Ыхмайыл– гидроним, ыҫмала һүҙенән алынған, Үҙән йылғаһының һул ҡушылдығы. ==== Э ==== # Эстакада –Яңы Мөсәт ауылы эргәһендәағас тейәү урыны. # Этаяҡ – Яңы Монасип һәм Тимер ауылдары араһындағы элекке ферма ата-маһы. # Этаяҡ тармалығы– Этаяҡ фермаһы эргәһендә үҫкән үҫемлек исеменән. # Эт тыҡрығы –Ғәлиәкбәрауылында, тыҡрыҡ. # Энәлек –Яңы Монасипауылына яҡын урында үҫкән ағастарҙың күп булы-уына бәйле. ==== Ә ==== # Әбделмәмбәт – ойконим, антропонимдан, халыҡ телендә Игелек, Ҡыпсаҡ, Үҙән атамалары менән йөрөй. # Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы – Ғәлиәкбәр ауылындағы зыяраттағы иң ҙур шыр-шы,антропонимдан, 1918 йылда хәҙрәттең ҡәбере өҫтөнә ултыртылған. # Әлеш – гидроним,антропонимдан, Оло Нөгөш йылғаһына ҡойған Күжә йылғаһының һул ҡушылдығы. # Әлешйорт– Әлеш йылғаһы буйындағы элекке йәйләү атамаһы,антропоним-дан. # Әлмәс ҡотоғо – Әтек ауылына ҡарай, антропонимдан, Әлмөхәмәт исемле кешегә бәйле. # Әмир суҡыһы –Брәтәк ауылында, антропонимдан. # Әрҙәкле – Исламбай ауылы тау һырты, әрҙәтте (әрләтте)– диалекттағы варианты фонетик яҡтан үҙгәргән. # Әрҙәнә үре – Яуымбай ауылында, ороним. # Әсе –Үрге Нөгөш ауылы эргәһендәге тоҙло урындың атмаһы, русса солон-чак. # Әсебар– Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендә Оло Нөгөш йылғаһының һул ҡушыл-дығы. # Әтек –ойконим, гидронимдан. # Әүҙекте йылғаһы–Килдеғол ауылында, гидроним, әүеү, ауыу һүҙенән. ==== Ю ==== # Юрматау –ороним, Бөрйән районында тау һырты. ==== Я ==== # Ябаҡ– ойконим, Ишдәүләт ауылының тәүге атамаһы. # Яҙҙауар – Тимер ауылы эргәһендә, ялан, ҡая, яҙ һәм вар(ыуар – йорт) һүҙҙә-ренән. # Яланайыры– Оло Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы, ялан һәм айыр һүҙҙәренән. # Яуымбай– ойконим,антропонимдан. # Яҙғыйорт– Ғәлиәкбәр ауылында, боронғо йәйләү атамаһы. # Ямаш – Үрге Нөгөш ауылының халыҡ телендәге исеме, этнонимдан. # Ямашлы – гидроним, Аҡбулат йылғаһының ҡушылдығы. # Янған ҡыуыш – ЯңыМонасип ауылына ҡарай. # Янһары – ойконим, Яңы Собханғол ауылының тәүге, рәсми булмаған атама-һы. # Янтыҡ – Нәби ауылынан, янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған. # Яулыҡ киҫкән– Әтек ауылында, ялан # Япония – ил исеменән, Яңы Мөсәт ауылы халҡына ҡушамат тағыуҙан. # Яңы Монасип – ойконим, антропонимдан. # Яңы Мөсәт – ойконим, антропонимдан, Алағуянбашы, Берлек, Япония ата-малары менән дә йөрөй. # Яхъя күле – гидроним,антропонимдан, Тимер ауылы янындағы бәләкәй күл. # Яңғыҙ ҡарағай –Нәби ауылының һул яғында, Байҡашта. # Яңыл аралы –Тимер ауылы эргәһендә,антропонимдан,Яңылбикә исемле ҡатынға бәйле. # Яңы Собханғол – ойконим, Янһары ауылының рәсми атамаһы, антропоним-дан. [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] avixvpus1pss9eqh7rtyfpx1kdteqhl 0 4986 23117 23116 2020-11-07T05:11:10Z ZUFAr 381 23117 wikitext text/x-wiki [[Файл:Сероводородные воды.jpg|мини|справа]] * [[Көгөш йылғаһы/ Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?|Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш йылғаһы|Көгөш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Күгеш йылғаһы|Күгеш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш ҡиссаһы|Көгөш ҡиссаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш буйында|Көгөш буйында]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш таҡмаҡтары|Көгөш таҡмаҡтары]] [[Категория:Көгөш йылғаһы]] [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] r6x4973oxrtnqpuconq1fp2cejudc6u 0 4987 23059 2020-11-05T18:45:07Z ZUFAr 381 ZUFAr [[КӨГӨШ ЙЫЛҒАҺЫ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Көгөш йылғаһы]] 23059 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Көгөш йылғаһы]] s6c62645fwza7bm9dhqs4u4w98e13vz 0 4988 23119 23069 2020-11-07T05:12:36Z ZUFAr 381 23119 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ =Көгөш ҡиссаһы | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = башҡортса | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = Фәүзиә Ҡотлогилдина | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} [[Файл:Красноусольские минеральные источники, река Усолка.JPG|мини]] {{poemx|Көгөш ҡиссаһы (ҡобайыр)| Сихырланған айғырҙай, Күк ялдарың ялбырҙай, Таштар араһынан ырғып Ярһып сапҡан һыбайҙай.. Сабаһың да, сабаһың, Йә ярһып, йә тын ғына Туҡтамайса ағаһың. Көгөш- серле һин йылға, Тарихың –боронғола. Һинең исемең яҙылған Манаста ҡырғыҙҙарҙа,. Бына ниндәй боронғо Үткәнең һинең данлы, Исемең дә таныулы! Боронғо замандағылай Һаман да сихырсыһың, Тағын кем башын бутарға Һин УСОЛҠА булғанһың? Һин бит Усолҡа түгел, Исемең бар, Ул – КӨГӨШ! Беҙҙең бөйөк Тәңребеҙҙән Үҙеңә тейгән өлөш! Эй, Көгөшкәй, Көгөшкәй, Мин дә бит – Әкиәтсе! Әкиәтсе –тылсымсы! Иң хәйләкәр сихырсы, Әйткәнемде тыңласы! *Ҡулымда Тылсым таяҡ, Һанайым..Бер ике, өс! Һинең ысын исемең Ҡайтһын мәңгегә КӨГӨШ! Ярһымаҫһың, сапмаҫһың, Шарлап , гөрләп аҡмаҫһың, Ағырһың йырлап ҡына Моңдар тыңлатып ҡына. Тынмаҫ йәнеңә Көгөш, Тыныслыҡ һин табырһың, Изге Табын ерендә Тыныс ҡына ағырһың, Ҡырғыҙҙан килгән һүҙ булып Башҡортомда ҡалырһың, Изге Табын ерендә Йылға булып ағырһың. Унда күп шишмәләрҙең Шифаларын алырһың, Йөҙәр һиндә балыҡтар, Уйнар ялтыр сабаҡтар, Ҡоморойҙар, күкйендәр, Ҡыҙылғанат, ташбаштар, Йәйендәр һәм суртандар, Һинең моңдарға ҡушылыр Туғайҙа һандуғастар.. Текә ярҙа оя ҡорор Етеҙ йән ҡарлуғастар.. Ярҙарыңда үҫерҙәр Зифа талдар, тирәктәр, Өйәңкеләр һәм йүкәләр Ҡайындар һәм еректәр. Тирә-яғың булыр һинең Гөл –сәскәле болонлоҡ, Шул сәскәләр еҫтәренә Һуштар китеп торорлоҡ, Еләк –емеш өлгөрһә, Еләктәрен йыйырҙар, Баландарын , миләштәрен Тәлгәш-тәлгәш тирырҙар, Муйылдарын йыйып алып Киптерегә ҡуйырҙар, Һоҡланыр һиңә халыҡ Һәр миҙгелдә таң ҡалып, Ултырыр балыҡсылар Ярҙа ҡармағын һалып. Алтын балыҡ ялтырап Көндә уйнап һикерер, Көгөштән диңгеҙгә ҡәҙәр Ул урап йөҙөп йөрөр, Ҡойорһоң Аҡ Иҙелгә, Аҡ Иҙелдән Камаға, Уның менән бергәләп Ашығырһың Иҙелгә. Шунан инде Каспий тигән Бик оло бер диңгеҙгә. Төрки халыҡ ҡырғыҙҙан Манас тигән эпостан Килгән һинең исемең, Исемеңә тура килеп Әйләнгән шул есемең. Манас тигән эпоста Сихырланған ат инең, Бокморондо урларға Ынтыл, алға , сап тинең, Ә хәҙер инде килеп Әйләнгәнһең йылғаға, Исемеңде белдермәҫкә Яҙып ҡуйҙың УСОЛҠА.??? Ҡулымда тылсым таяҡ! Һанайым..Бер ..Ике ..Өс! Ысынға әйләнерһең Исемең һинең - КӨГӨШ! Изге Табын ерендә Башҡортомдоң илендә, Ҡалырһың мәңгелеккә Эпостан килгән Көгөш, Ошолор һинең өлөш! Сихырланғандар ҙа бер саҡ Кире ҡайтырға тейеш! Сихырыңды ҡайтарҙым, Арбаным көсөм менән, Хәҙер тыныс ағырһың Был илдә Көгөш гелән.. *Ҡулымда Тылсым таяҡ, Һанайым..Бер ике, өс! Һинең ысын исемең Ҡайтһын мәңгегә КӨГӨШ! Һәр күперҙең янында Яҙыу торорға тейеш!|}} АСЫШ : *Йылға исеме КӨГӨШ ҡырғыҙ халҡының бөтә донъяға билдәле МАНАС эпосынан килгән Ооганга жакындаганда ал элдин Көгөш аттуу аяры ат болуп кубулуп келип, Бокмурунду уурдап кетет. Кыргыздын аярлары кубулуп барып Акунканды баш кылып, Түлкүнүн алты бегин уурдап келишет. Фәүзиә Ҡотлогилдина - АЛТЫНБИКӘ 3.11.2018 [[Категория:Көгөш йылғаһы]] du4g4d233yoa35ylil9bx1fj2z7o967 0 4989 23947 23125 2020-12-08T19:33:38Z Һәҙиә 403 23947 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ =Көгөш ҡиссаһы | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = башҡортса | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = Фәүзиә Ҡотлогилдина | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} {{poemx| [[Файл:Красноусольские минеральные источники 16062019 01.jpg|мини]] Көгөш йылғаһы әллә нисә ауыл эргәһенән ағып үтә, уның аша бер нисә күпер бар. Дөрөҫ яҙыулы күрһәткес беҙҙең Родина - Ватан ауылына кергән күпер янында ғына, ә башҡа ерҙәрҙәге күпер эргәһендә ана шул өҫтә күрһәткән дөрөҫ булмаған яҙыулы күрһәткес тора. Кемдер йылғаның исемен русса Усолка һүҙенән башҡортса Усолҡа һүҙе эшләп ҡуйған(к хәрефен ҡ тиеп яҙып анһат ҡына башҡортсаға әйләндергәндәр) Ә ул йылғаның исеме Усолка булғанға тиклем үк Көгөш булған.Көгөш -ул Манас эпосындағы бер тылсымсы исеме, тик был өҙөк Манас эпосының өс вариантында ғына бар икән, ҡалғандарында юҡ. Көгөш исемле тылсымсы бик матур бер атҡа әйләнә лә бер баланы үҙенә атландырып урлап алып китә...Үәт нисек, беҙҙең яҡ башҡорттары Манас эпосы менән таныш булғандар! |Фәүзиә Ҡотлогилдина - АЛТЫНБИКӘ}} Башвикиҙә Рөстәм Нуриевҡа яҙған инем ошо турала, ул унда Көгөш тиеп башҡортса атамаһын өҫтәп ҡуйҙы.Уға рәхмәтем ҙур! Шулай уҡ минең тырышлығым арҡаһында Ғафури районында Башҡортостандың 100 йыллығы алдынан башҡортса Усолҡа тигән хата яҙманы юйып Көгөш тип йылғаның дөрөҫ атамаһын яҙып ҡуйҙылар..ә рус телендәгеһе река Усолка дөрөҫ яҙылған. .Был минең хеҙмәтем емеше тип ауыҙ тултырып әйтә алам. Тик уны ябай буяу менән төҙәткәс төндә күренмәй, янып тормай., шул Көгөш тигәнен дә төндә янып торорлоҡ итеп яҙһындар ине ул! Ноябрь 2018 Фәүзиә Ҡотлогилдина. {{poemx|Көгөш буйында| Сыҡтым әле Көгөш буйҙарына Йәшел йәйҙе күреп ҡалырға, Көгөшөмдөң тауыштарын тыңлап Моңло ғына көйгә һалырға. Көгөш ярҙарында ағас һирәк, Ярға һыйынып үҫә ҡарт тирәк, Тормош юлдарынан үткән саҡта Ышаныслы дуҫтар бик кәрәк. Көгөш кенә һыуы , ай, татырлы, Өнһөҙ ир-егеттәр батырмы... Батыр тигән ҡыйыу ир-егеттәр Үҙ һүҙҙәрен әйтмәй ятырмы. Көгөш һыуҡайҙары борма-борма Ҡарпып ҡына уйнай балығы, Шифа һыуҙарынан дауа таба Төрлө яҡтан килгән халығы. Көгөш йылғаһына ҡоя икән Ун ике лә шифа шишмәһе, Шифа табыр өсөн һаулығына Йыйыла ти бик күп кешеһе.. Көгөш йылғаһының көмөш һыуы Барып ҡоя икән Иҙелгә, Ағиҙелем алып китә уны Каспий тигән оло диңгеҙгә. Көгөш буйҡайҙарын ай, буйланым, Көгөш моңон эсеп туйманым, Көгөш буйҡайҙарын гиҙгән саҡта Дуҫҡайҙарым һеҙҙе уйланым. .. Яр буйында үҫкән ҡарт тирәге Ете ҡолас икән ҡосарға, Яңғыҙ ҡанат менән осоп булмай, Пар ҡанаттар кәрәк осарға. Иртән тороп тышҡа сығыуыма Көгөш буйҡайҙары аҡ томан, Томан араһында мине көтөп Һөйгән йәрем торалыр һаман. Көгөштән эсәргә һыу алмайҙар, Һыуҙарынан әйтә тоҙ тәме, Эй Көгөшөм, көмөш йылғаҡайым, Тыуған яҡтың сағыу бер йәме! Көгөштөң саф һыуын тоҙло итә Изге инеш килеп ҡушылып, Шифаларын ала күп кешеләр Шул шишмәләрендә ҡойоноп.(Краноусол) Йоморола ғына таштары юҡ Көгөш йылғаһының эсендә, Тыуған яҡтан ситтә йәшәһәм дә Рәүҙәккәйем һәр саҡ иҫемдә. Көгөш йылғаһына барып ҡоя Селтер шишмә менән Бирешле, Донъя булғас, төрлө хәлдәр була, Ауырлыҡтар килһә, бирешмә! Йәйҙәр үтеп көҙҙәр килеп етә, Башланырҙар инде һалҡындар, Һыуҙа ғына батмаҫ, утта янмаҫ Бай тарихлы башҡорт халҡым бар. Оло Төлкәҫ менән Кесе Төлкәҫ Йырлай- йырлай ҡоя Көгөшкә, Риза булып ҡына донъя көтәм Раббыҡайым биргән өлөшкә. Табын ауылының эргәһендә Көгөш йылғаһының тамағы, Халҡыбыҙҙың күңел донъяһы бай Күп йырҙары, таҡмаҡ, һамағы. Киске эңер төшөп килгән саҡта Төштөм әле Көгөш буйына, Ғүмеремдең көҙгө балҡыштарын Нурҙар менән яҙҙым һыуына.| Фәүзиә Ҡотлогилдина -АЛТЫНБИКӘ 31.08.2018}} *Көгөш — Усолка.йылғаһының башҡорт телендәге исеме. Ул Ғафури районында аға.. * [[Көгөш йылғаһы/ Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?|Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш йылғаһы|Көгөш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Күгеш йылғаһы|Күгеш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш ҡиссаһы|Көгөш ҡиссаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш таҡмаҡтары|Көгөш таҡмаҡтары]] [[Категория:Көгөш йылғаһы]] 5b0h7q4nw8gxzvashgrqy7v02yryvdg 0 4990 24278 23143 2022-02-20T15:29:39Z Вәхит 747 /* Нөгөш йылғаһы */ 24278 wikitext text/x-wiki == Ғәлиәкбәр ауылы эсендәге гидронимдар == === Нөгөш йылғаһы === Ауылым һыулаған Нөгөш йылғаһы ла тарих һөйләй. Туймазы районында Нөгөш исемле йылға, Собханғол исемле ауыл бар. Эҙәрмәндәр иҫбатлауынса, 1500 йылдарҙа беҙҙең яҡ башҡорто Арыҫланбәк, атаһынан ҡалған мираҫты, ер-һыуҙарҙы мәңгеләштереү өсөн, ошо яҡтарға күсеп килеп, ҡара урмандарҙы ҡырҡып, йорт-ҡура, ҡаралты төҙөгән. Ғаиләһе ишәйгән, бала–сағаһы күп булған. Арыҫланбәк үҙе нигеҙ ҡорған ауылға үҙенең исемен биргән һәм ошонда төпләнеп ҡалған, ә иң өлкән улын, бөгөнгө Нөгөш йылғаһы буйына, йорт ҡаралтылар төҙөп, башҡа сығарған. Был ауылды Төпкилде тип атағандар. Шулай булғас, беҙҙең йәшәгән төбәктә башҡорттар 1500 йылдарҙан алда уҡ йәшәгән, тип әйтергә ныҡлы нигеҙебеҙ бар. Нөгөш һүҙенең килеп сығышына ҡарата халыҡта ике фекер бар. Беренсеһе буйынса, Урал батырҙың улдарының береһенең исеме. Икенсеһе Нөгөш йылғаһының Ағиҙелгә ҡушылған урынына бәйле. Был ерҙә йылға ҡырҡа боролош, мөйөш яһай. Мөйөш боронғо төрки телендә мөгөш тип яңғыраған. Тауҙар, урмандар аша аға-аға, ялан ерҙәргә килеп сыҡҡан беҙҙең матурҙарҙан да матурыраҡ, күркәмдәрҙән дә күркәмерәк йылғабыҙ ­ Нөгөш! === Аҡбалсыҡ йылғаһы === Аҡбалсыҡ йылғаһы башланған урындан элек мейесте аҡлау йә булмаһа өйҙө тыштан һылап йылытыу өсөн аҡ төҫтәге балсыҡ алғандар. Хәҙер был урында Ғүмәрова Фәйрүзә Һаҙый ҡыҙы йәшәй. === Батша ҡотоғо === Был шишмә ауыл уртаһында, яҙ көнө ҡар ирей башлағас уҡ асылып, йәй урталарына тиклем ағып ята. Урындағы халыҡ, яҙ көнө ауыл эсендә һыу торбаһы үткәрелгәнгә тиклем, Нөгөш һыуы таҙарғанғансы, аш-һыу әҙерләү өсөн һыуын файҙаланған. Билдәле булыуынса, Ямаш тауы битләүенән сығып ятыусы был шишмә эргәһендә батша тәхеткә ултырған (таж кейҙергән) ваҡытта өҫтән төшөрөлгән указ буйынса бөтә ауыл халҡы байрам үткәргән. Был йола оҙаҡ йылдар буйына халыҡтың ғәҙәтенә инеп ҡалған: ололар ҙа, балалар ҙа яҙ байрамдарын шунда үткәреп килгән. Хәҙер был тирәлә йорттар төҙөлөп, Йәштәр урамы барлыҡҡа килде. Шишмә баш алған ер кәртәләп алынған, һыуы элекке һымаҡ бик йыш ҡулланылмаһа ла, улаҡ ҡуйылған. 300 метр самаһы юл үткәс, Уҫағуй йылғаһына ҡушыла. 1970 йылдарҙа ерҙе ҡаҙып, һыу юлын мәктәп яғына бороп индереп, мәктәп баҡсаһында йәшелсә һуғарыу өсөн дә файҙаланғандар. Һуңынан йәшелсә баҡсаһы икенсе урынға күсерелгәс, шишмә тәүге йырҙаһына күскән. === Ғәйниә ҡотоғо === Ғәйниә ҡотоғо бик ҡыҫҡа ғына шишмә – оҙонлоғо 5–6 метрҙан артмай, Усағуй йылғаһына ҡоя. Тик ул ҡыҫҡа ғүмерле – яҙ көндәре ер дымлы ваҡытта ғына аға. Килеп сығыуы ла осраҡлы: Нөгөш йылғаһының яҙ, көҙ миҙгелдәрендә һыуының эсерлек таҙа булмауына бәйле. Әнүәр Дилмөхәмәтовтың (1941 йылғы) өләсәһе Ғәйниә Нөгөш йылғаһына һыуға барған һайын дымланып ятҡан ерҙе күреп йөрөгән. Бер ваҡыт, лом алып, шул урынды таштан таҙарта башлаған. Бер аҙ һыу сыҡҡан. Быны күргән ауыл кешеләре уға ярҙамға килгән. Шунан аҙаҡ был шишмә Ғәйниә ҡотоғо исемен алған. === Уҫағуй === Ауылды урталай бүлеп аҡҡан Уҫағуй йылғаһының исеме ул башланған ерҙә борон уҫаҡ урманына һәм уяға бәйле килеп сыҡҡан. Усаҡлы уя тора-бара Усағуй тип атала башланған. Уның һыуы шундай йомшаҡ: керҙе һәйбәт таҙарта. Аҫҡараҡ йылғаһының исемен асыҡлап булманы – шуныһы йәл. Аҫҡараҡ, Нөгөш йылғалары ҡоромай, ә ҡалғандары яҙын-көҙөн ер дымға туйынған саҡта ғына аҡһалар ҙа, ауыл халҡына файҙаһы бар: мал эсерә, кер йыуыуға тотона, йәшелсәгә ҡоя. === Күл тамағы === Нөгөш йылғаһы элек Таҡыясусаҡ тауының ситенән аҡҡан. Яҙ көнө боҙ киткән ваҡытта тығындар барлыҡҡа килә һәм йылға икенсе урындан аға башлай, сөнки ҡыш ҡаты килһә, боҙ йылғаға ҡуша туңған осраҡтар була. Яҙғы һыу, ни тиклем көслө булмаһын, уны урынынан ҡуҙғата алмай, икенсе ерҙән аға башлай һәм тора-бара үҙенең ағышын үҙгәртә. Элекке урында күл хасил була. Күлдең башы, Нөгөш йылғаһы менән тоташмаһа ла, тамағы йылға менән бәйләнешен өҙмәй. Шуға күрә лә халыҡ Күл тамағы тип йөрөтә башлаған. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] r2hkph9cov2vu5q2e8pcvxaq86wnk1l 0 4991 23126 23098 2020-11-07T05:28:49Z ZUFAr 381 23126 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ =Көгөш таҡмаҡтары | АВТОР = | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = башҡортса | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | СЫҒАНАҠ = Фәүзиә Ҡотлогилдина | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} {{poemx|КӨГӨШ ТАҠМАҠТАРЫ| Көгөш һыуҙары көмөш, Көгөш һыуҙары көмөш, Көгөш йылғаһын урыҫса Усолка тиҙәр имеш.. Көгөш һынына ҡушыла Селтер менән Бирешле, Селтер шишмә Бирешлегә Серҙәрен сисә төҫлө. Бирешленең һыуы йылы Селтерҙең һыуы һалҡын, Ғүмер буйы һүнмәҫ инде Йөрәгемдәге ялҡын. Тамсы тама тып та тып, Тамсы тама тып та тып, Родинаны үҙ телемдә Ватан тинем яратып. Тамсы тама тып та тып, Тамсы тама тып та тып, Йөрәктәр елкенеп тора Бейетеп тә йырлатып, Һай, үҙебеҙ, үҙебеҙ, Ағинәйҙәр үҙебеҙ, Үҙебеҙҙең күңелдәрҙе Күреп ятҡан көнөбөҙ.| Фәүзиә Ҡотлогилдина. АЛТЫНБИКӘ}} * [[Көгөш йылғаһы/ Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?|Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш йылғаһы|Көгөш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Күгеш йылғаһы|Күгеш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш ҡиссаһы|Көгөш ҡиссаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш буйында|Көгөш буйында]] [[Категория:Көгөш йылғаһы]] 8sir6prjs1a32150hbcz9c8ydpiu2t1 14 4993 23072 2020-11-05T18:58:41Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]]" исемле яңы бит булдырылған 23072 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]] eggd4w1bzqyf6rbv2w3jsjowkguwmhk 14 4994 23955 23941 2020-12-08T19:49:34Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23955 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ғафури районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 7gvd14rurt2qvw38kndjt2k6gthdyie 0 4995 24850 23936 2023-03-10T16:06:48Z Aidar254 420 24850 wikitext text/x-wiki == Йылға эсендәге һәм буйындағы ҙур таштар == Был таштар йылға эсендә, буйында бер-береһенә яҡын йәки төрлө урында урынлашҡандар һәм күләме ҙур булыуы менән айырылып торалар. Ослоташ, Ба(о)тинкаташ, Эйәрташ, Аҡташ балаларҙың яратып һыу ингән ерендә – Суҡмуйылда. Ни өсөн шулай аталыуы исемдәренән аңлашыла: оҡшатыу юлы менән яһалғандар. Ҡыҙматаш та ошонда уҡ, һыу ситендә. Балалар һыуҙан сыҡҡас, бер нисәүһе бер юлы ятып ҡыҙыналар – ҡояшлы көндә таш эҫе була. Һөрөмбәттәге Иҙән(өҫтәл)таш йылға эҫендә һәм оҡшатыу юлы менән яһалған. Уны берәүҙәр өй иҙәненә, ә икенселәр яҫы өҫтәлгә оҡшаталар [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] k381i2j83atpg1q6i404j1zmb5q4oal 0 4996 23750 23140 2020-11-30T17:50:34Z Вәхит 747 /* Уралтау */ 23750 wikitext text/x-wiki == Тау, уба, түбә исемдәре (оронимдар) == === Аратау === Аратау ауылдың ҡап уртаһында тора. Исеме шунан алынған. Уның башына менеп ҡараһаң,ауылдың бөтә тирә-яғы, үрҙә һанап үтелгән топонимдар күренеп тора. === Күсоя === Ауылдың үрге осона сығып, Нөгөш йылғаһы аша һалынған күпер аша үткәс, текә тауға үреләһең. 1933 йылғы Әминев Ағзам Яхъя улы һөйләүенсә, ошо тауҙың битләүендә бер кешенең 100-ләп күсе булған һәм ҡорттары 200 батманға яҡын бал биргән. Шунан тороп ҡалған инде тауға үрелгәндәге текә уяға исем – Күсоя. Хәҙер район үҙәгенә төп юл ошонан үтә. === Мәсет тауы. === 1995 йылдарҙа төҙөлгән яңы мәсеттән аҫтараҡ элек мәсет булған. Октябрь революцияһынан һуң 1961 йылға тиклем мәсетте мәктәп итеп файҙаланғандар. Яңы мәктәп төҙөлгәс, ул ташландыҡ хәлгә килә. 1984 йылда, ауылды йәмһеҙләп ултыра, тип бөтөнләйгә емереп ташланылар. 1980 йылдарҙың аҙағында ул урынға халыҡты хеҙмәтләндереү йорто төҙөлдө, һуңынан элемтә бүлексәһе булып китте. Халыҡ телендә итәгендә элекке мәсет урынлашҡан тау әле лә Мәсет тауы тип йөрөтөлә. === Уралтау === Беҙҙең Ғәлиәкбәр ауылы тауҙар араһында ултыра. Шуларҙың береһе Уралтау. Был тауҙың бер яғында туғай, эргәһенән Нөгөш йылғаһы аға. Тауға бындай исем ни өсөн бирелде икән? '''1-се вариант''' Тау исеме Урал тигән егеттән алынған. Ул хәл бик элек булған. Урал бик оҫта һунарсы булған. Ул ошо тау башына менә лә тыуған еренә арнап көй сығарып уйнаған. Бер көн Урал, тауҙың ҡаялы еренә баҫып һыҙғырайым тигәндә,таш айырылып китә. Егет бик ҡурҡа һәм шәбәйә алмай үлеп ҡала. Шунан башлап тау Уралтау исеме менән йөрөтөлә башлай. '''(1941 йылда тыуған Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ улы һөйләп ҡалдырған мәғлүмәттәр буйынса алынды.)''' Ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса ул арғы Аратау тип тә аталған, сөнки элегерәк әлеге Аратау ауылдың түбән осо булып, Уралтау тирәһендә халыҡ йәшәмәгән, был ерҙәр сабынлыҡ булған. '''2-се вариант''' Яҙ көнө ине. Йыуаға йөрөй торғайныҡ. Ғәбитов Урал йыуаға барып, йығылып аяғын һындырҙы. Шул ваҡиғанан һуң ҡайһы берәүҙәр Урал тауы тип йөрөттөләр. Бөгөнгөләй хәтеремдә: гипс булмағанмы икән, Уралдың аяғына әллә ниндәй ағас ҡоршау ҡуйғайнылар('''Шәүрә Әхмәҙиева апайҙың мәғлүмәттәре''') Ул тау Арғы Аратауине. Шәүрә Әхмәҙиева (Ишмөхәмәтова)класындағылар , Зөһрә апайым, Урал Ғәбитов ағай класташтар.Уларҙың класындағылар һәр эштә бергә, берҙәм булырҙар ине. Бишенсеме, алтынсымы класта уҡыған саҡтарында иртә яҙҙан йыуаға барып, Урал ағай аяғын һындырып ҡайтты.Шунан беҙ үҙ-ара Урал тауы тип атап киттек ('''Көнһылыу апай мәғлүмәттәренән'''). === Кәзә тауы === Ғәлиәкбәр ауылында элек кәзәләр бик күп булған. Улар иртә яҙҙан алып ҡара көҙгә тиклем кәртәгә ҡайтып инмәгән. Ошо тау уларҙың яратҡан урыны: ел-ямғырҙан да ышыҡланғандар, эт, бүренән дә һаҡланғандар, төндө лә шунда үткәргәндәр. Шулай килеп сыҡҡан тауҙың аталышы. Ҡалған ике тауҙың атамаһы ябай ғына: Зыярат тауы зыярат эргәһендә, ә Ямаш тауы – Үрге Нөгөш ауылына киткәндәге юл. === Һарат уяһы === Бесән етмәгән йылдарҙа Ғәлиәкбәр ауылы халҡы малына урмандан йыла ташып ашата. Йыланың ҡайырын һәм сыбыҡ-сабығын көйөш малы яратып ашай. Уны төбөнән үк ҡырҡмаһаң, бер нисә йылдан үргенләп, өс-дүрткә тармаҡланып,тағы ла үҫеп китә, ҡоромай. 1930 йылғы Күлбаев Әхмәт Мөхәмәт улының һөйләүенсә, элегерәк бер ҡарт, малына бесән етмәй башлағас, ауылдың ҡаршыһындағы Таҡыясусаҡ тауының бер уяһында йыла әҙерләгән. Уны алып ҡайтыу өсөн, һары атын егеп, бик текә булһа ла, уя буйлап тауға менгән. Йыла тейәп алып төшөп килгәндә, йөк ныҡ этә. Аты сананы тота алмаған һәм, ҡаянан йөгө-ние менән осоп, шунда үлгән. Шунан ҡалған был уяның исеме. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 64t5tarjt92svrhtdnsfix1o83y51nt 0 4997 24809 23917 2023-02-22T13:37:51Z Aidar254 420 24809 wikitext text/x-wiki == Ағаслыҡтар (дримонимдар) == === Хәҙрәт шыршыһы === Хәҙрәт шыршыһы зыярат эсендә. Ҡәберҙәргә ултыртылған ағастарҙың иң бейеге һәм ул ҡайҙан күренеп тора. Ололарҙың һөйләүенсә, бында 1918 йылда Хәлитов Әҙһәм мулла ерләнгән һәм ҡәбер өҫтөнә шыршы ултыртҡандар. === Ветерандар аллеяһы === Бөйөк Еңеүҙең 45 йыллығына арнап, мәктәп эргәһендә аллея булдырылды. Һуғыштан иҫән-һау ҡайтыусылар иҫтәлегенә йәш ағастар ул ваҡытта иҫән булған һуғыш ветерандары, мәрхүмдәрҙең туғандары тарафынан ултыртылды һәм хәҙер мәктәп эргәһен йәмләп ултыра. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] pu7xa424q3tmaz8s3pnon07upf3t7mn 0 4998 23141 23136 2020-11-07T16:15:51Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23141 wikitext text/x-wiki == Юл == Бөрйән юлы район үҙәгенә Күсоя аша һалынған, ә Ямаш юлы тип Үрге Нөгөш ауылына киткән юлдарҙы атап йөрөтөләр. == Һуҡмаҡтар == Хәҙерге йәш быуын онотҡан тағы ине һуҡмаҡ бар. Улар икеһе лә Таҡыясусаҡ тауы аша һалынған. 1990 йылдарға тиклем халыҡ Бөрйән урман хужалығының Нөгөш лесничествоһы, мәктәп, “Шүлгән-таш” ҡурсаулығының тракторҙарына ҡарап торҙо. Еңел һәм ауыр машиналар тураһында әйтеп тораһы ла түгел. Бала-саға ауылға машина килһә, эргәһенән китмәй ине. Күп кеше ауылдан 45 километрҙа ятҡан район үҙәгенә йәйәү йәки һыбай йөрөнө. Таҡыясусаҡ аҫтындағы һуҡмаҡтар электән булған, сөнки юлды күпкә ҡыҫҡартып, Уртайортҡа сығаралар. [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] n4ugyo5nfpmxtiuuc952ejfmaibpn4b 0 4999 23145 23144 2020-11-07T16:17:01Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23145 wikitext text/x-wiki == Һыу инеү урындары == Нөгөш йылғаһы ҙур булмаған тау йылғаһы. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, уның һәр бер бөгөлөнөң, тәрән ятыуының, шаршыһының атамаһы бар. Ауыл эсендә бала-сағаның яратып һыу ингән урыны була. Улар беҙҙең ауылда өс ерҙә. Был уның тәрәнлегенә бәйле. === Суҡмуйыл. === Элек ауыл эргәһендә лә Нөгөш буйы тотошлай әрәмәлек булған. Һуңғы йылдарҙа ул юҡҡа сыҡҡан тиерлек. Ауылдың түбәнге осо ҡуйы муйыллыҡ менән ҡапланған булған һәм муйылы ла һәр ваҡыт уңған, кешеләр муйыл йыйыу өсөн алыҫҡа йөрөмәгән. Йәй көндәре ауыл балаларының яртыһының тиерлек яратып һыу ингән урынының исеме ошо муйыллыҡҡа бәйле. === Һөрөмбәт === Һөрөмбәт ауыл уртаһында. Бында 1960 йылдарҙа туғайын һөрөп, тары сәскәндәр. Хәҙер был урын һай, һыу инмәһәләр ҙә, исемен халыҡ онотмай. Элегерәк хатта йәй көндәре лә ат йөҙҙөрөрлөк булған. === Аҫҡараҡ === Аҫҡараҡ йылғаһының Нөгөшкә ҡойған ере лә тәрән генә. Исеме шунан алынған. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 5n278toqroc69tomnrv90bs38huqyax 0 5000 23146 23133 2020-11-07T16:17:21Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23146 wikitext text/x-wiki == Кәсеп-шөғөлгә бәйле урындар == === Кордон туғайы === Ауылдың түбәнге осонда Нөгөш йылғаһын сыҡҡас та бер туғайҙа ҡасандыр кеше йәшәгәнлеге беленеп торған урын бар. 1951 йылғы Аҫылғужин Минияр Әхмәҙулла улынан был урын тураһында һорашҡас, түбәндәгеләр асыҡланды. Борон урман ҡарауылсылары ауылдан ситтә,үҙҙәренә беркетелгән биләмәлә, йәшәгәндәр һәм был урынды, урыҫтарға эйәреп, кордон тип йөрөтә башлағандар. Революциянан һуң да бындай хәл дауам иткән. Ололарҙың хәтерләүенсә, йорттары эстән дә, тыштан да сутланған булған. Бикбаев Ғаффар ағайҙың атаһы шул кордонда йәшәүен һәм шул йорттан уның Бөйөк Ватан һуғышына китеүен хәтерләй. Урман хужалығының Ғәлиәкбәр лесничествоһы асылғас, кордон бөтөрөлгән, ләкин халыҡтың теленә Кордон туғайы булып хәтеренә һеңгән. === Паравай (паровой) === 1930 йылдарҙа Суҡмуйылдан 100 метр самаһы өҫтәрәк яр буйында дегет ҡайнатыу өсөн ҡоролма төҙөлә. Һыу буйына төҙөлөүенең сәбәбен һыуҙың күп кәрәк булыуы һәм янғын хәүефһеҙлеген һаҡлау менән аңлаталар ололар. Дегет күп етештерелгән. Күлбаев Әхмәт бабай, ул саҡта бәләкәй булһа ла, дегеттең улаҡ буйлап сөбөрләп һауыттарға ағып торғанын һәм һаҡһыҙлыҡ арҡаһында бер эшсенең янып үлгән кәүҙәһен әле лә хәтерләй. Янғындан һуң эш туҡтатыла һәм ҡабат тергеҙелмәй. Иғтибар итеп ҡараһаң, әле булһа ла был ерҙә ҡасандыр ниндәйҙер ҡоролма булғанын һиҙеп була. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] 74l8xhff3x3dm2c49i3vj7ma4scbs4f 0 5001 24849 23132 2023-03-10T16:06:26Z Aidar254 420 24849 wikitext text/x-wiki == Тарихи ваҡиғаларға бәйле асылған обелискылар == === 1812 йылғы Ватан һуғышы ҡаһармандарына арналған обелиск === Тәбиғәт ҡомартҡыһына инмәгән дүрт объект бар. Улар Ғәлиәкбәр ауылы кешеләренең илебеҙ тарихына бәйле барлыҡҡа килгәндәр. Һүҙҙе боронғо осор тарихын сағылдырғанынан башлайыҡ. Мәктәп ихатаһына ингәс тә уң яҡта 1812 йылғы Ватан һуғышы ҡаһармандарына арналған обелиск тора. Ул мәктәптең тарих уҡытыусыһы Аллабирҙин Дамир Зиннәт улы инициативаһы менән эшләнде. 1812 – 1814 йылғы Ватан һуғышында башҡорт полкы составында Ғәлиәкбәр ауылынан Ҡарағол Солтанғолов ҡатнаша һәм “Парижды алған өсөн” миҙалы менән бүләкләнә. === З.Вәлиди төшөп йөрөгән йорт === Икенсеһе – З.Вәлидигә бәйле урын. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, З.Вәлиди төшөп йөрөгән йорт хәҙер юҡ һәм шул тәңгәлгә булһа ла таҡтаташ ҡуйылмаған. Сәғитов Зәки Хаммат улының әсәһе Ғәйшә инәй йәшәгән йорт. 1990 йылдарҙың урталарына тиклем ныҡ булған. Ул үлгәндән һуң йортто һүтеп, бүтән маҡсатта файҙалана башланылар. Оло быуын был турала белә, ә йәштәр юҡ. Бөрйән яғынан килеп, ауылға ингәс тә, штык формаһындағы обелиск күҙгә ташлана. Ул граждандар һуғышы осоронда язалап үлтерелгән ике йәш егет иҫтәлегенә ҡуйылған. === Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булыусыларҙың хөрмәтенә обелиск === 1984 йылда 9 май байрамына Ғәлиәкбәр ауылы уҡытыусылары Әминев Фәрит Шәрифйән улы һәм Әминев Иҙел Ағзам улы тарафынан Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булыусылар хөрмәтенә обелиск асылды. Обелиск тәүҙә иҫке клуб алдында урынлаштырылды, һуңынан яңыртылып, кешегә күренеп торған урынға күсерелде. Еңеү байрамы тантаналары йыл һайын ошо обелиск янында үткәрелә [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] cf6ye4y4k645u8yfu4qgy37kkvyfqkl 0 5002 24081 24077 2021-05-14T13:47:45Z ZUFAr 381 24081 wikitext text/x-wiki Башҡортостан топонимияһы. {{poemx| '''ИҪӘКӘЙЕМ - ТЫУҒАН ТӨЙӘГЕМ'''| Иҫәкәйем, ауылҡайым, Донъяла һин бер генә, Гармунлы ауыл кистәре Күңелемдә гел генә. Селтербейем түбәһенән Бөтөн ауыл күренә, Ғәзиз Рәүҙәгемдең тәмен Онотмамын ғүмергә. Рәүҙәгемдең һыуын эсә Өс ауыл кешеләре, Өс ауылда йәшәүселәр Бер туған ишеләре. Ауылымдың иртәләре Аҡ томанға төрөнгән, Иртәнге ысыҡтар менән Көмөш нурҙар үрелгән. Иҫәкәйҙә беҙҙең тамыр Ергә тәрәнгә киткән, Шул ағастың емештәрен Елдәр йыраҡҡа һипкән. Беҙҙе тартҡан төрлө яҡтың Ауылы,ҡалалары, Беҙ бит тыуған ауылыбыҙ Иҫәкәй балалары. Тыуған ауыл Иҫәкәйҙә Ҡанатыбыҙ нығынған, Йылдар үтә барыу менән Һине нығыраҡ һағынам. |Фәүзиә Ҡотлогилдина – АЛТЫНБИКӘ}} '''РӘҮҘӘК.''' Был йырҙың премьераһы бөгөн Иҫәкәйҙә Тыуған ауылым Иҫәкәй байрамында булды! Мин ауылым байрамына йыр алып ҡайта алыуым менән бәхетлемен! Йырҙы башҡарыусы Минсәрә Суфияноваға һәм шиғырыма көй яҙыусы Риф Сәлишевҡа ҙур рәхмәтлемен! {{poemx|'''РӘҮҘӘК''' Ауылыма һыйынып ҡына Аға Рәүҙәк йылғаһы, Күңелемдә һаман сыңлай Көмөш кеүек йырҙары. Ҡушымта : Рәүҙәгемдең һыуын эсә Өс ауыл кешеләре, Өс ауылда йәшәүселәр Бер туған ишеләре! Һандуғастар сут-сут һайрай Туғайында таллыҡта, Баласағымдың эҙҙәре Йылға буйы ташлыҡта. Рәүҙәгемдә һыуҙар инһәң Шифалы көсөн бирә, Ҡаршыма Рәүҙәк буйынан Йәш ғүмерем йүгерә. |Фәүзиә Ҡотлогилдина -АЛТЫНБИКӘ}} {{poemx| ТЫУҒАН АУЫЛЫМ ИҪӘКӘЙ /йыр/ | Фәүзиә Ҡотлогилдина һүҙҙәре, Минсәрә Суфиянова көйө һәм башҡарыуы Бик һағындым тыуған Иҫәкәйем, Ҡасан ғына ҡайтып күрермен, Селтербейҙә үҫкән сәскәләрҙән Матур таҡыялар үрермен? Ҡушымта Гармун моңло киске урамдарың Беҙҙең күңелдәрҙә һаҡлана, Ауылымда үҫкән кешеләргә Бар тирә-яҡ ҡарап һоҡлана. Һағындыра аҡлан, туғайында Еләк-емеш йыйып йөрөүе, Рәхәтләнеп йәйге эҫеләрҙә Рәүҙәгемдә һыуҙар инеүе. Төрлө яҡтан ғәзиз балаларың Йыйылыштыҡ тыуған төйәккә, Йәнтөйәгем, минең Иҫәкәйем, Бигерәк һин яҡын йөрәккә! |Фәүзиә Ҡотлогилдина-Алтынбаева}} {{poemx|'''ЫЛАСЫН ТАШЫ'''| Тыуған ауылыма яҡын ғына *Ыласын ташы * тигән бер ҡая, Тырыша , тырмаша шул ҡаяға Үрмәләнек гүйә беҙ бая. Барыһы ла күҙ алдында тора, Киртләс, киртләс ҡая баҫҡысы, Ҡурыҡманыҡ осоп төшөрбөҙ тип Беҙҙең ҡулда тылсым асҡысы! Ҡая башындағы хозурлыҡтар Таныш беҙҙең йәштәш күптәргә, Яулап алып ошо бейеклекте Баштарыбыҙ тейҙе күктәргә! Аҫта урман! Икһеҙ, сикһеҙ урман, Көмөш һыулы Рәүҙәк йылғаһы! Беҙ торабыҙ Ыласын ташында Ҡала ҡанат ҡына ҡағаһы! Ә хыялдар беҙҙең ҡанатлылар, Оса ине йыраҡ йыраҡҡа, Күбебеҙҙең йәшлек хыялдары Әйләнделәр ысынбарлыҡҡа. Уҡып белем алып, донъя ҡороп Үҫтерҙек беҙ ғәзиз балалар, Хәҙер балаларҙың балалары Ыласын ташына баралар. Беренсе һәм туғыҙынсы майҙа Буш булманы ошо тау юлы, Күңелемдә һаман йәшеллектә Өтәш менән Ҡара бит яланы. Күп егеттәр тәүге һөйөүҙәрен, Яратыуын шунда һөйләне, Гармун уйнап йырҙар йырланылар Йәштәр дәртле көйҙәр көйләне. Күрше Һарғай ауылы йәштәре Рәүҙәк кисеп бында килделәр, Иҫәкәйҙәр менән бергәләшеп Ыласын ташына ла менделәр. Ҡая башындағы аҡланлыҡта Үҫә ине матур сәскәләр, Әле лә бит элеккеләй итеп Улар унда һаман үҫәлер? Олатайҙар инде тиҫтерҙәрем, Ҡыҙҙар инде күптән өләсәй, Йәшлектәге матур хәтирәләр Күңелдәрҙә яҙылып йәшәй. Әле генә булып үткән кеүек Ҡая башындағы минуттар, Ыласын ташына үрмәләүҙәр Бик күптәргә ҡуйҙы ҡанаттар. Яҙҙар етеп ҡайтһам ауылыма Менер инем Ыласын ташына! Иҫкә алыр инем йәшлегемде Ҡунаҡлаһам ҡая башына! |Фәүзиә Ҡотлогилдина – АЛТЫНБИКӘ 18.01.2016}} {{poemx|'''МОҠАЙ ТАУЫ'''| Бөгөн Ташбүкәнгә сәфәр ҡылдыҡ, Һөйгәнемдең тыуған яғына, Ташбүкәнгә ҡайтып күмәкләшеп Мендек бейек Моҡай тауына! Моҡай түбәһенән ике ауыл Ус төбөндә генә күренә, Ташбүкән дә ерҙәге йәннәттәй Тойолалыр беҙҙең күңелгә! Моҡай тауы яланғас, пеләш тау Ниндәй генә тарих күрмәгән, Ғашиҡтар үҙ һөйөүөн әйтергә Моҡай түбәһенә үрләгән. Яратам мин һине Моҡай тауы, Яҙмышыма төшкән Ташбүкән, Парлы тормошомдоң уң ҡанаты Ғәзиз йәрем һиндә бит үҫкән. Ул һөйләгән ине үҫкән саҡта Моҡай тауҙан саңғы шыуғанын, Май айының байрам көндәрендә Йәштәр тауҙа байрам ҡорғанын. Ташбүкән ауылы –иҫке ауыл, Күп тарихтар ташҡа яҙылған, Тоҙаҡтауы менән Ҡарауылтау Эҙен һаҡлай аҡ һәм ҡыҙылдың... Француз яуын кире ҡайтарырға Яуға күтәрелгән улдары, Ат атланып Еңеү яулап ҡайтып Үткән Изге һуғыш юлдарын. Фашистәргә ҡаршы тағы ирҙәр Киткән Ташбүкәнен ҡалдырып, Оҙатып ҡалған бейек Моҡай тауы, Әсәләр көткән күҙ талдырып. Тәү киткәндәр яуҙа һәләк булған, Иҫән ҡайтҡандар ҙа күп булған, Минең ҡайным Мөхәмәтғәленең дә Ете йылы әрмелә уҙған. Иҫән ҡайтҡан ғүмере бөтмәгәс, Һаҡлағанмы әсә доғаһы, Көтөп кенә алған, күҙ терәгән Ул булған берҙәнбер балаһы. Ҡайным менән ҡәйнәм өйләнешеп Ташбүкәндә донъя көткәндәр, Үҙҙәренең нәҫел ағасына Ете бала бүләк иткәндәр. Иң олоһо – минең уң ҡанатым Мөхмәтғәле улы Әнүәр, Ташбүкәндә ерендә буйға еткән Минең өсөн тыуған ғәзиз йәр. Һыйынышып бергә баҫып торҙоҡ Ташбүкәндә Моҡай башында, Йылдар үткәс ошо шиғырым да Тарих булып ҡалыр ташында. Шиғыр яҙҙым йәмле май айында Моҡай тауҡайының башында, Үрге һәм Түбәнге Ташбүкәндәр Йәйрәп ята минең ҡаршымда. |Фәүзиә Ҡотлогилдина – АЛТЫНБИКӘ 30.05.2016}} {{poemx|'''ТАШБҮКӘН'''| Ташбүкәнгә килен булып төшкән Йәш йылдарым ҡалды йыраҡта, Иңдәремә көйәнтәләр аҫып Тәүләп һыуға барыу Ҡашҡатҡа. Тәбиғәте матур был ауылдың , Кешеләре әйбәт, яғымлы, Әйтерһең дә мин бында тыуғанмын, Яҡын күрә мине барыһы. Ташбүкәндә тәүләп тәпәй баҫҡан Миңә насип булған һөйгән йәр, Ошо ерҙәр уның йәшлегенең Онотолмаҫ мәлен һөйләйҙәр. Гөл-сәскәле матур Ташбүкәндә Гүзәллеккә күңел кинәнә, Һин бит инде күптән әйләнгәнһең Яҡын булған ғәзиз еремә! } Фәүзиә Ҡотлогилдина -Алтынбаева }} {{poem|ҠАШҠАТ| Ҡашҡат сылтырап аға, Һыуҙары шундай таҙа, Ҡашҡат һыуын бер тәмләһәң Күңелдә мәңге ҡала. Ҡашҡат һыуын эсеп үҫкән Ҡыҙҙары бик тә һылыу, Егеттәре арыҫландай Үҙҙәре сая, ҡыйыу! Эй, Ҡашҡатым, Ҡашҡатым , Һине шундай яратам, Силәктәрем көйәнтәләп Ҡашҡаттан һыу апҡайтам. Әрмет һыуына ҡушыла Көмөштәй йылға Ҡашҡат, Йәйҙең йәмле көндәрендә Ҡашҡатты күрергә ҡайт!! |Фәүзиә Ҡотлогилдина-АЛТЫНБИКӘ }} {{poemx|ТАШБҮКӘНДЕҢ ҺЫУҘАРЫ| Килен булып төшкәс тәүге тапҡыр Һыуҙар алған йылғам Ҡашҡатым, Бөгөн иңгә көйәнтәләр һалып Шул хистәрҙе ҡабат яңарттым.. Һул яғыңда һинең Ҡашҡат аҡһа, Уң яғыңда аға Әрметең, Ике матур йылға араһында Урынлашҡан ауыл –әкиәтем. Ошо ауыл мине әйләндерҙе Апайлыҡтан еңгә, киленгә, Татыным мин ҡатынлыҡ бәхетен Ташбүкәнем ,һинең ереңдә. Дүрт тиҫтә йыл элек еңгә булып Көйәнтәне һалып иңемә, Килен булып төштөм Ҡашҡатыма Бүләк биреп ҡәйнеһеңлемә. Һаман да шул Ҡашҡат! Көмөш һыулы, Үтә күренәлер таштары, Тик ауылда хәҙер күренмәйҙәр Һыулауына төшөр аттары. Ташбүкәнем! Һиндә үҫмәһәм дә Тыуған ауыл кеүек яҡынһың, Иҫәкәйем менән йәнәшәләп Урын алырға һин хаҡлыһың. Хәс тә әкиәттәй урыны бар! Әрмет йылғаһында Таш бүкән! Күркәм тәбиғәтле башҡа ауыл Ғафуриҙә юҡтыр ул бүтән. Ҡоштар йыры ике йылға ярын Ғәжәйеп бер моңға тултыра, Умырзая үҫкән май аҡланы Күңел түрҙәрендә ултыра. Илаһилек, һиллек ояһында Күңелемдән тыуа йырҙарым Сәхрәләргә сыҡтым йыр һуҙырға Яңғыратып Әрмет буйҙарын. Ҡурғашлынан Ташбүкәнгә таба Ярты юлда аға бер йылға, Урман араһынан Оло йылға Саф һыуҙарын Әрметкә ҡоя. Түбәнге ауылда Таҙлар осон Биҙәп аға тағы бер йылға, Ҡондорошло тигән кесе йылға Әрметкә ҡоя ла юғала... Юғалмайҙар...Барып ҡушылалар Үҙҙәренән оло Әрметкә, Ҡашҡат, Ҡондорошло, Оло йылға, Мәйгәшле лә бергә Әрметтә. Әрмет ашығалыр Рәүҙәгенә, Ә Рәүҙәге ҡоя Егәнгә, Егән ҡушылалыр Ағиҙелгә, Ағиҙеле Оло Иҙелгә, Оло Иҙел Каспий диңгеҙгә. Шул диңгеҙҙә кескәй Ҡашҡаттың да Йыйылғандыр мең-мең тамсыһы, Силәктәрем тулы Ҡашҡат һыуы Һеҙгә тамсы- тамсы яуһасы! Сайпылтмайса ҡырға бер тамсыһын Ҡашҡатымдан алған һыуымдың, Мин килтерәм , дуҫҡайҙарым,һеҙгә, Ҡандырырға һеҙҙең һыуһындың.. Тирә-яҡҡа тамсы, тамсы һибәм Ҡашҡатымдан алған Илһамды, Килен булып төшкән Ташбүкәндә Булып ҡалһам ине бер тамсы.. |Фәүзиә Ҡотлогилдина - АЛТЫНБИКӘ 29.05.2016}} {{poemx|'''ИШЕМБАЙ – ТЫУҒАН ЯҒЫМ''' (Шиғри маҡтау)| Тыуған яғым –Ишембай, Тәбиғәтең шундай бай! Шихандарың хозурлығы Бар донъя халҡын арбай. Тауҙарға һыйынып аға Көмөш һыулы Ағиҙел, Ағиҙелем гүзәллеген Маҡтап бөтәрлек түгел. Рәүҙәк, Әрмет, Егән, Тәйрүк, Һикәҙе һәм Һәләүек, Тыуған яғым йылғалары Хәс тә әкиәт кеүек. Күк арауыҡ шарлауығын Кем генә белмәй икән? Яҙғы моңдарын тыңларға Маҡарға килмәй икән.. Һинең тупрағыңда үҫкән Күп шәхестәр, шағирҙәр, Мәңгелек урманын данлар Яҙыусы Ноғманың бар. Шағирәләр, сәсәндәрең Маҡтап шиғыр яҙалар, Шиғырҙары йырҙар булып Халыҡта йырланалар. Вәлидиҙе тыуҙырған ер- Юрматыларҙың ере, Ишембайым, тыуған ерем- Батыр ирҙәр төйәге. Ҡара алтын иле булып Танылдың һин Ишембай, Һинең ҡыйыу, сая халҡың Эшсән, уңған һәм ябай. Күптән түгел һинең ерҙә Яңы тарих яҙылды, Ҡуштауҙағы Оло Еңеү - Мөғжизәле хәл булды! Берҙәмлек һинең ереңдә Яралды бит Ишембай, Тауҙарҙағы тере тауыш Һаман күңелдә шаңдай. Күп михнәттәрҙе кисергән Ишембай –ғәзиз ерем, Башҡа минең тыуған ер юҡ, Һин минең берҙәнберем. Изгелек, ҡаһарманлыҡты Иҫбатланың Ишембай, Яуызлыҡтың да барлығын Күрһәттең һин Ишембай. Яҡшылыҡты Яманлыҡтан Айырып ҡуйҙы Ҡуштау, Юрматылар ерендәге Башҡорт илендәге тау! Сәсән ҡыҙың булып һиңә Ҡайттым мин йылдар аша, Тамырҙарым һинең ерҙә Үткәндәргә тоташа. Ата-бабам, атам –әсәм Һинең ерҙә күмелгән, Баласаҡтан, йәш ваҡыттан Хәтирәләр үрелгән. Алтынбикә тигән минең Сәсәниә атым бар, Телен яҡлар, ерен һаҡлар Ғорурланыр халҡым бар.. Ишембайым –тыуған ерем, Тамырым һиндә минең, Тыуып үҫкән ерем данлап Маҡтау яҙҙым мин бөгөн. Тәбиғәттең матурлығын Һаҡлау –халыҡ теләге, Башҡортостаныбыҙ ере Рәсәй иле йөрәге! |Фәүзиә Ҡотлогилдина –АЛТЫНБИКӘ 16 .10.2020}} [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] [[Категория:Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы ]] 3um2w7mzqvson5ktut43a249flfrtsg 0 5003 24883 23131 2023-03-20T18:45:42Z Aidar254 420 24883 wikitext text/x-wiki '''Башҡортостанда дүрт төп юл булған''' : *'''Себер юлы''', *'''Нуғай юлы''', *'''Ҡазан юлы''', *'''Уҫа юлы'''. '''Ҡанифа юлы''' Нуғай юлының бер тармағы, Иҫке почтовый тракт ('''Р. Г. Насыров "Быуаттар һәм быуындар", "Века и поколения" '''). Ҡанифа Сураш батырҙың ҡыҙы була. Батырша ихтилал әҙерләп йөрөгәндә, Темәс, Әмин, Иҫәнбәт ауылдарынан ир-егеттәр таш сығартып ятҡан, ҡыҙҙарҙы мыҫҡыллаған Брагинды үлтерәләр '''(филологик фәндәр кандидаты Фәнүзә Нәҙершина "Легендалар һәм риүәйәттәр")'''. Карателдәрҙән ҡасып 10-50 меңләп башҡорт ғаиләләре менән ҡаҙаҡ далаһына ҡаса. 1-2 йылдан әбей батша амнистия вәғәҙә иткәс, ҡайтырға булалар. Әммә ҡаҙаҡтар уларҙың малын, ҡатын-ҡыҙҙарын талап алып ҡала. 18 йәш тулмайынса кейәүгә бирмә тип, Сураш ҡыҙы Ҡанифаны бер башҡорт әбейенә аҫырауға ҡалдыра.18 йәш тулып килгәндә әбей Ҡанифаны ҡасырып ҡайтарып ебәрә. Юлдан тайпылмайынса, төндәрен генә атлап, Ҡанифа Верхнеуральскка тиклем барып етә, шунда ғына кешеләргә күренә.Хәбәр ебәртеп, атаһы Сураш бей килеп ала. Тыуған илен ташламаған ҡыҙ иҫтәлегенә был юлды уның исеме менән йөрөтәләр.Бер ниндәй ҙә мал ҡыумаған ул, йәшенеп кенә ҡайтҡан.Малы менән ҡаҙаҡ далаһынан ҡайтып та етә алмаҫ ине [[Категория:Башҡортостан тарихы]] 18d7juw9e3nouiybjn8g0x9gli4h2fz 0 5004 23094 2020-11-06T13:31:36Z Sherbn 411 Sherbn [[Башҡортостан топонимияһы. Фәүзиә Алтынбаева яҙмаларыы]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фәүзиә Алтынбаева яҙмалары]] 23094 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Фәүзиә Алтынбаева яҙмалары]] tszrq64ypdqwrv6ngbz54oyhtctbdvb 14 5005 23100 2020-11-06T13:34:11Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 23100 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 5006 24917 23148 2023-03-28T12:07:13Z Aidar254 420 24917 wikitext text/x-wiki == Арыҡтай == Борон бер бай, өмәгә әйтеп, бесән саптырырға булған. Өмәгә, нигеҙҙә, осон-осҡа ялғап йәшәгән кешеләр йыйылған. Улар, был бай һимеҙ генә атын һуйҙырыр әле, тип уйлаған һәм бик тырышып эшләгән. Бына ҙур ғына яланды сабып бөтөп, ашарға ултырғандар. Ләкин ит тарата башлағас, өмәселәр аптырап ҡалған: бай, өмәгә тип, ни бары арыҡ ҡына тай һуйҙырған. Халыҡтың яман асыуы килгән һәм ошо бесән сапҡан ерҙе, байға мыҫҡыл итеп, Арыҡтай тип атағандар. Был урын ауылдан 4 саҡрым самаһында, Ямашҡа киткән юл буйында. Эргәһендә Оло Нөгөшкә ҡойған, шул уҡ исемле йылға бар. Йылға ҡабағын енле урын, тиҙәр. Йә шәп аттар шул ҡабаҡҡа артылғанда сығынлай, шыбыр тиргә батып менә, йә ҡоро көндә лә техника менән көскә килеп сығалар. Бындай осраҡтар йыш булмай. '''(1997 йылдаҒәлиәкбәр ауылында йәшәүсе һуғыш һәм хеҙмәт ветераны Ҡаһарманов Абдулхаҡ Абдрахман улынан (1927 й.) Үтәғолова Филиә Ғаяз ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды һәм “Аманат” баҫтырып сығарҙы).''' == Һуғыш туғайы == Борон заманда Ғәлиәкбәр ауылында йәшәгән дә, ти бер бай. Уның малдары бик күп булған. Һыу эсергәндә малдарының бер осо кәртәһендә, икенсеһе һыуҙа булған, ти. Бай бер ваҡыт Оло Нөгөш буйына бесән сабырға үҙенең кешеләрен өмәгә ебәргән. Барһалар, Кәбәс ауылындағы бер бай ҙа үҙ кешеләрен бесән сабырға ебәргән булған. Ул да бик бай йәшәгән. Малдары, көтөү-көтөү булып, яландарҙы тултырып йөрөгән. Бына яланда ике байҙың кешеләләре осрашҡандар һәм, сабынлыҡ өсөн талаш сығып, ике арала һуғыш башланған. Һуғыш бик оҙаҡ барған һәм Ғәлиәкбәр байының еңеүе менән тамамланған. Шунан башлап был туғайҙы Һуғыш туғайы тип йөрөтә башлағандар. Әле лә был туғай шул менән йөрөй.'''(1998 йылда уҡыусылар башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).''' == Ҡондоҙбай == Был урын Емеш үлеге яланына яҡын яҡын ғына. Тәбиғәте лә матур, һоҡланғыс. Урмандың күп өлөшөн ҡайын, уҫаҡ ағастары алып тора. Бына ошо урында Ҡондоҙбай тигән кеше бесән әҙерләгән. Уға, әлбиттә, ағас араһындағы ҡуйы үләнлек, был ерҙең емеш-еләккә бай булыуы оҡшаған. Оҙаҡ йылдар буйына бында бесән әҙерләгәнгә, был ер уның хөрмәтенә Ҡондоҙбай тип атала башлаған. '''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева Таңһылыу Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''' [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] 0db4o2aglvnpn5chxjhv5q9q2n5ukgg 0 5007 24287 23147 2022-03-14T05:49:15Z Таңһылыу 421 24287 wikitext text/x-wiki == Кинйәбикә ҡаяһы == Бер ҡарттың Кинйәбикә исемле ҡыҙы булған. Улар ярлы йәшәгәндәр. Кинйәбикә бик һылыу булған. Уға бер ҡарттың күҙе төшкән. Байлыҡҡа ҡыҙығып, атаһы Кинйәбикәне ҡартҡа кейәүгә бирергә булған. Быны белеп ҡалған ҡыҙ ҡаянан һикергән. Шунан алып был ҡаяны Кинйәбикә ҡаяһы, ә Нөгөш йылғаһы аръяғындағы уяны Кинйәбикә уяһы тип йөрөтәләр. '''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ улының (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева Таңһылыу Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''' == Күгатташ ҡаяһы == Бик боронғо заманда ярлылар аслыҡ ваҡытында байҙың күк атын урлап һуялар. Ауылдан төньяҡҡа ҡарай 2 саҡрым тирәһе самаһында, Кесе Нөгөш Оло Нөгөшкә ҡушылған ерҙә тәпәшәк кенә бер ҡая бар. Ҡаяла 3 мәмерйә бар. Ярлылар шул ҡаяның бер мәмерйәһендә итте йәшереп кенә бешереп ашап йөрөгәндәр. Шунан бирле был Күгатташ ҡаяһы исемен йөрөтә. '''(Әминев Хәлил Иҙел улы олатаһы Әминев Ағзам Яхъя улынан (1933 й.) 2005 йылда башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).''' == Ҡалыу.Ҡалыу ташы == Борон әбей менән бабай йәшәгән, ти. Уларҙың бик уңған һәм бик сибәр ҡыҙы булған, бөтә кеше уға ҡарап һоҡланып туя алмаған. Бер ваҡыт ҡыҙҙы бер егет урлап алып киткән. Бабай, быны һиҙеп ҡалып, уларҙың артынан ҡыуа төшкән. Бейек һәм оҙон тауҙы артылғанда уның аты арыған. Бабай улай иткән, былай иткән, ләкин әмәлен таба алмаған һәм бер ташҡа ултырған да:”Ошондалыр инде ҡыҙымдан минең ҡалыуым” - , тигән. Шунан башлап ошо тауҙы Ҡалыу тауы, бабай ултырған ташты Ҡалыу ташы тип йөрөтә башлағандар. '''(2005 йылдаҒәлиәкбәр ауылында йәшәүсе һуғыш һәм хеҙмәт ветераны Ҡаһарманов Абдулхаҡ Абдрахман улынан (1927 й.) ейәнсәре Юламанова Нурсилә Рауил ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе).''' == Ниғмәт ташы == Ғәлиәкбәрҙән 5 километр алыҫлыҡта, Тәрән кисеүҙең өҫ яғында, Ниғмәт ҡаяһы бар. Элек Нөгөш йылғаһы буйлап ағас һаллап сығарып һатҡандар. Бер ваҡыт Ниғмәт тигән кеше улы менән яҙғы ташҡын ваҡытында йылға буйлап һал ағыҙып алып килгәндәр. Нөгөш, тау йылғаһы булараҡ, яҙ көнө бигерәк ҡаты аға. Һал менән аҡҡанда алдағы ҡая-таштарҙы, бейек-бейек тулҡынлы шаршыларҙы белгән тәжрибәле кеше кәрәк. Ниғмәт шундайҙарҙың береһе булған. Әлеге урында ни сәбәп менәндер аталы-уллы һал менән текә һәм бейек ҡаяға барып төкәгәндәр. Улар икеһе лә үлгән. Шунан бирле был ҡаяны Ниғмәт ҡаяһы тип йөрөтә башлағандар. '''(2005 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Күлбаев Әмир Тимерҡаҙыҡ (1943 й.) ейәнсәре Күлбаева Таңһылыу Флүр ҡыҙы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып алды).'''''' [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] oji1zbdhti308796vinj2ftkmkto9xw 0 5008 24811 23127 2023-02-22T13:39:30Z Aidar254 420 24811 wikitext text/x-wiki '''Мөзәй ҡабаҡ йылғаһы '''— Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендәге текә ҡабаҡ == Тарихы == Был хәл бик борон булған. Ғәлиәкбәр ауылында бай ғына бер кеше йәшәгән. Уның ике ҡатыны булған. Улар үҙ-ара һыйышмағандар. Байрамбикәнең атаһы быларҙы ҡунаҡҡа саҡырған. Улар Үрге Нөгөшкә барып, өс-дүрт көн ҡунаҡ булғандан һуң, ҡайтырға сыҡҡандар. Ике көндәш сананың артында ултырып килгәндәр. Ә алда хужа кеше дилбегә тотоп килгән. Уларҙың аттары шәп һәм шаян булған. Бер текә тауҙы төшкәндә, быларҙың аттары алып ҡаса. Шунан файҙаланып, Байрамбикә, бер йыуан ҡайынға сана яҡынлашҡас, Мөзәямалды сананан төртөп осорған. Ҡайынға төкөп, Мөзәямалдың башы ярылып үлгән. Бына беҙ хәҙер Мөзәй тип йөрөткән тау һәм йылға Мөзәямал исеменән ҡыҫҡартып алынған.'''(1986 йылда Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылында йәшәүсе Ғәлиев Сабир Ғәле улынан ҡыҙы Ғәлиева Йәмилә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Мөхәмәтов Вәхит Ғибат улы етәкселегендә яҙып килтерҙе)'''. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] l9usbx8glq2kha6mqwiv7mztwfybshe 0 5009 23122 23120 2020-11-07T05:26:44Z ZUFAr 381 23122 wikitext text/x-wiki <div class="text"> {{poemx|Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?| [[Файл:Вечерело.jpg|мини|справа]] Мин нәүбәттәге китабыма КӨГӨШ МОҢДАРЫ тип исем бирергә ҡарар иткәс, был йылға ҡайҙан башлана икәнен белгем килеп белешмәләр тупланым. Хәҙерге ваҡытта бик күп башҡортса атамалар юғалып барғанда дөрөҫлөктө килтереп ошонда яҙып ҡуйыу минең бурысым тип һананым. Шул маҡсат менән Ҡурғашлы ауылында йәшәгән тарихты яҡшы белгән Хәсән ағай Кутовҡа һәм уның улы Венер Кутовҡа шылтыратып һөйләштем. Көгөш һәм Күгеш , Рәүҙәк йылғаларының башланған ере хаҡындағы хәбәрҙәрҙе улар һәм тормош иптәшем Әнүәр Ҡотлогилдин һөйләне. Тарихи ер-һыу атамаларын юғалта күрмәйек, замандаштарым. Ата-бабалар рухы был хатаны ғәфү итмәҫ. Беҙ бит уларҙы киләһе быуындарға тапшырыусы кешеләр. Үҙегеҙҙең яҡтағы ер-һыу атамаларының тарихын асыҡлап балаларығыҙға, ейән–ейәнсәрҙәрегеҙгә һөйләгеҙ, китаптар яҙығыҙ.. Яҙылған юғалмай ул.|}} * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш йылғаһы|Көгөш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Күгеш йылғаһы|Күгеш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш ҡиссаһы|Көгөш ҡиссаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш буйында|Көгөш буйында]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш таҡмаҡтары|Көгөш таҡмаҡтары]] [[Категория:Көгөш йылғаһы]] [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] 8t7mbj34o0dcrby2hjelapp4oyliuld 0 5010 23124 23118 2020-11-07T05:27:49Z ZUFAr 381 23124 wikitext text/x-wiki </div>{{poemx|Көгөш йылғаһы| [[Файл:Сероводородные воды.jpg|мини|слева]] Көгөш йылғаһын Күгеш йылғаһы менән бутаусылар бар. Улар икеһе ике йылға. Көгөш йылғаһы Һаралыға барышлай һул яҡта ятҡан Айыулы яланынан башлана. Ул был яланда табаҡ ҙурлыҡ ҡына булып ер өҫтөнә ҡалҡа ла үҙенә юл ярып ағып китә. Ул үҙ юлында элекке Үҙбәйҙәк (60-сы йылдарҙа урынынан кусерелеп юҡҡа сыҡҡан ауыл) эргәһенән ағып үтә. Тәүҙә бәләкәй генә башланған ошо йылғаға эреле ваҡлы күп кенә шишмәләр ҡушылғас киңәйә башлай. Ташлы ауылы эргәһенән ағып үткәндә инде ул апаруҡ ҙур ғына йылғаға әйләнгән. Уның һыуы таҙа, тоҙо ла юҡ, эреле –ваҡлы балыҡтар йөҙгән ҡәҙимге йылға ул Көгөш. Унан Көгөш йылғаһы Пчелосовхоз янынан үтеп Курорт ауылына етмәҫтән алда эреле - ваҡлы шифалы минераль шишмәләр менән тулылана. Бына был тирәлә инде Көгөш йылғаһына күп кенә минераль тоҙло шишмәләр ҡушылғас, көмөш кеүек таҙа , сөсө һыуы тоҙло тәм ала. Шуғалыр инде был йылғаны урыҫ телендә Усолка тип йөрөтә башлайҙар. Көгөш йылғаһы хәҙер ике исемле Көгөш –Усолка булып китә. Красноусол ҡасабаһына етмәҫтән алда Көгөшкә Бәләкәй Төлкәҫ һәм Оло Төлкәҫ йылғалары ҡушылып ул тәрәнәйә һәм киңәйә. Элек быяла заводы эшләгән саҡта завод мейесенә яғыр өсөн Көгөш йылғаһы буйлап утынға тип өҫтән ағас ағыҙғандар һәм багорҙар менән тартып сығарып утын әҙерләгәндәр. Завод тирәһендә уның быуаһы ла булған. Красноусол эргәһенән ағып үтеп Көгөш йылғаһы Заречный (Заготскот) ауылына теймәй генә Родина – Ватан яғына юл тота. Заречный ауылынан ағып сыҡҡан шишмә лә Көгөшкә ҡушыла. Ә Ватан ауылы янында Көгөшкә әллә нисә бәләкәй шишмәнең, шул иҫәптән минең Селтер тип исем ҡушҡан шишмәмдең дә һыуын үҙенә алған Бирешле исемле бәләкәйерәк йылға барып ҡушыла. Бына шулай күп кенә ҡушылдыҡтарҙы йыйғас инде ҙурайған һәм тәрәнәйгән Көгөш – Усолка йылғаһы Табын ауылына барып етә. Бында инде уны көслө ағымлы аҡ йылға Ағиҙел көтөп тора. Көгөш үҙенең шифалы һыуҙарын Ағиҙелгә ҡоя. Ағиҙел Камаға, Кама Оло Иҙел - Волгага, Оло Иҙел Каспий диңгеҙенә минең бәләкәй генә Селтер шишмәмдең һыуын да алып бара. Көгөш йылғаһының һыуы артыҡ йылы ла, артыҡ һыуыҡ та түгел, уртаса йылылыҡта. Йәй көнө Көгөш буйы һыу инеүселәр менән тулы була. Төбөндә ваҡ ҡом булһа ла, эре таштар юҡ. Ярының бейек ерҙәре лә бар, күбеһенсә һөҙәк, йәм - йәшел үләнле һәм туғайлы уның ярҙары. Йәй көнө Көгөш буйында ниндәй генә ҡоштар һайрамай! Ҡоштар оркестры кеүек! Мин һандуғастар һайрағанда, кәкүктәр саҡырғанда видеоға төшөрөп алғаным да бар. Тәбиғәт матурлығына бик күп шиғырҙарым арналған. Бәлки йәшәгән еремдең иҫ киткес матурлығы миңә илһам өҫтәп кенә торалыр ҙа әле. Бына шундай матур беҙҙең Родина -Ватан ауылы эргәһенән көмөш таҫма булып ағып ятҡан Көгөш йылғаһы! Ошо йылғаға һөйөүөмдө мәңгеләштереп сираттағы китабымды «КӨГӨШ МОҢДАРЫ» тип атамаҡсы булдым. |Фәүзиә Ҡотлогилдина}} * [[Көгөш йылғаһы/ Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?|Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?]] * [[Көгөш йылғаһы/Күгеш йылғаһы|Күгеш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш ҡиссаһы|Көгөш ҡиссаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш буйында|Көгөш буйында]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш таҡмаҡтары|Көгөш таҡмаҡтары]] [[Категория:Көгөш йылғаһы]] [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] tt6z8znfj9zk517wmwzytmilgysn933 0 5011 23123 23115 2020-11-07T05:27:16Z ZUFAr 381 23123 wikitext text/x-wiki {{poemx|Күгеш йылғаһы| Күгеш йылғаһы инеш кенә булып элекке Бейәләйкүл (әлеге ваҡытта юҡҡа сыҡҡан), ауылының өҫ яғынан башлана. Күпмелер ағып барғас ул Ишембай районы биләмәһенә кергән Һарғай ауылынан өҫтәрәк Биктәр тауы эргәһендә Рәүҙәк йылғаһына барып ҡоя. Биктәр яланында Ташбүкән ауылы кешеләре бесән сапҡан. Рәүҙәк йылғаһы Һаралы ауылына барып етмәҫ элек Оло Рәүҙәк һәм Кесе Рәүҙәк йылғаларынан берләшкән йылға. Оло Рәүҙәк Рәүҙәкбашында башлана, ә кесе Рәүҙәк элекке Сәфәртуйы (хәҙер юҡҡа сыҡҡан ауыл) яғынан ағып килә. Ике Рәүҙәк Сатра яланын- да бергә ҡушылалар. Сатра яланында элек Әрмет колхозы малдарының йәйләүе булған. Рәүҙәккә ҡойған тау йылғаһы Күгештә бағыр, бәрҙе, ҡоморой, сабаҡтар бар. Рәүҙәк башы яланына беҙҙең Иҫәкәй ауылынан да (Ишембай районы) бесән сабырға бара торған инеләр. |Фәүзиә Ҡотлогилдина –АЛТЫНБИКӘ}} * [[Көгөш йылғаһы/ Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?|Көгөш йылғаһы ҡайҙа башлана?]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш йылғаһы|Көгөш йылғаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш ҡиссаһы|Көгөш ҡиссаһы]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш буйында|Көгөш буйында]] * [[Көгөш йылғаһы/Көгөш таҡмаҡтары|Көгөш таҡмаҡтары]] [[Категория:Көгөш йылғаһы]] [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] kg14hutg0n22cnuyxatkd43vssw43cu 0 5012 23161 2020-11-11T06:37:41Z Һәҙиә 403 "'''''Бөйөк Еңеү байрамы алдынан күренекле башҡорт яҙыусылары, фронтовиктар Рам..." исемле яңы бит булдырылған 23161 wikitext text/x-wiki '''''Бөйөк Еңеү байрамы алдынан күренекле башҡорт яҙыусылары, фронтовиктар Рамаҙан Ҡотошов менән Ғәли ИбраҺимовтың ҡыҙҙары Асия Рамаҙан ҡыҙы менән Һөйөклө Ғәли ҡыҙын сәйгә саҡырып алдыҡ. Апайҙар атайҙары хаҡында иҫтәлектәр һөйләне, улар ауыҙынан ишеткән һуғыш хәтирәләрен яңыртып, шул заман кисерештәрен, күргәндәрен барлап, бик йылы аралашыу ойошторҙо.''''' ==Хөрмәтле апайҙар, әйҙәгеҙ, шунан башлайыҡ: 9 Май һеҙҙең өсөн, һеҙҙең ғаилә өсөн ниндәй мөһимлектәге байрам?== Асия Рамаҙан ҡыҙы: Беҙҙең ветеран атайыбыҙ, олатайыбыҙ ошо көндәрҙә 95 йәшлек юбилейын ҡаршыланы. Ә инде Еңеү көнө беҙҙең ғаилә өсөн иң оло байрам. Байрам ғына түгел, был беҙҙең ғаиләнең тарихы ла. Беҙҙең атай бит ул һуғыштан әйләнеп ҡайтмаҫҡа ла мөмкин булған. Ә ул ҡайтҡан һәм быуынын дауам иткән. Был көндө атайыбыҙҙы ейәндәре, бүләләре ҡала буйлап алып йөрөй, парктарға барабыҙ, йырҙар тыңлайбыҙ, тәбиғәткә сығабыҙ. Ҡасандыр был байрам халыҡта һағышлы байрам булһа, бөгөн ул патриотик бер көслө, рухлы сараға әйләнде. Элек ветерандар артыҡ йыйылып барманы, һәр хәлдә, атайымдың ундай тантаналарҙа йөрөгәнен иҫләмәйем. Ул үҙенең полкташтары менән генә һирәкләп күрешә ине. Өфөлә бер генә дуҫы булды, күберәк Мәскәүгә, Ялтаға, Омскиға китә инеләр. Яҙыусылар менән артыҡ аралашманы, тип әйтергә була, яҙышыуға ла пенсияға сығып, алтмыштан уҙғас ҡына ныҡлап тотондо бит. Аралашҡан яҙыусыһынан Яҡуп Ҡолмойҙо ғына иҫләйем. Һөйөклө Ғәли ҡыҙы: Атайыбыҙ тере саҡта 9 май көндө баҡсала өҫтәл йыя ине. Уның янына мотлаҡ ҡәләмдәш ветеран дуҫтары килә. Беҙ, балалары, ейәндәре уларҙы хеҙмәтләндереп йүгерешеп йөрөйбөҙ. Был ғәҙәт мин үҙемде иҫләгәндән, һуңғы йылдарға тиклем дауам итә, йәғни беҙ хәҙер ҙә, атайыбыҙ юҡта ла, шул уҡ баҡсала байрам табынына йыйылышабыҙ. Сөнки беҙ бит фронтовик балалары - фронтовик ҡыҙҙары. ==Атайҙарығыҙ, буласаҡ яҙыусыларыбыҙ, һуғышты ҡайҙа ҡаршы алған? Улар һеҙгә был хаҡта нимәләр һөйләне?== Асия Рамаҙан ҡыҙы: Атайымды 1942 йылда ун һигеҙе тулыу менән армияға алғандар. Ул Өфөгә эвакуацияланған Севастополь зенит артиллерияһы училищеһын тамамлай һәм 19 йәшендә офицер дәрәжәһендә фронтҡа ебәрелә, Орел-Курск дуғаһында һуғыша. Артабан Брянск һәм 1-се Белоруссия фронттары ғәскәрҙәре сооставында Берлинға тиклем хәрби юл үтә. Ике тапҡыр яралана, контузия ала. Хәрби наградаларға лайыҡ була. Уйлап ҡарағыҙ, ун туғыҙ йәшлек егеттәр командир булып һалдаттарҙы атакаға күтәрә. Алға китеп әйткәндә, һуғыштан һуң уның йәштәштәре булған егерме дүртенсе йылғыларҙың биш проценты ғына иҫән ҡала. Атайым Белоруссия, Польша аша Берлинға барып етә. Берлин эргәһендәге бейеклектәрҙә урынлашып, беҙҙең артиллерия егерме көнләп ҡаланы бомбаға тота. Ҡалаға инеп урынлашҡас, унда һәр илдең үҙенең "зона влияния" тип аталған биләмәһе булдырылған. Атайым беҙҙең зонала ҡалдырылып, 1947 йылға тиклем хеҙмәт итә һәм полковник дәрәжәһендә демобилизациялана. Хеҙмәтенән һуң уға Мәскәү ҡалаһында хәрби академияла уҡырға тороп ҡалырға тәҡдим итәләр, әммә ул Башҡортостанын, атай-әсәйен үтә ныҡ һағынған була һәм бөтә нәмәнән баш тартып, ҡайтып китә. Башҡортостанға ҡайтҡас, бындағы ҡыйралышҡа иҫе китә атайымдың. Бигерәк тә беҙҙең Ишембай яҡтары бөлгөнлөккә төшкән була. Күптәр астан ҡырылған. Өс улын фронтҡа оҙатҡан аталары аслыҡтан, ауыр эштән миктәп үлгән. Әсәһе һуҡырайған. Тыуған йортондағы ҡыйыҡтың һаламы ла, ҡоймалар ҙа, эргә-тирәләге ағастар ҙа яғып бөтөлгән. Аҙаҡтан асыҡланыуынса, һуғышта йөрөгән хәрби улдары өсөн килгән пособиены атай менән әсәйгә бирмәй, күрше ауылда йәшәгән почтальон алып торған. Ошо пособие килеп еткәндә, бәлки, ҡарттар ҙа иҫән ҡалыр ине. Ул почтальондың ҡырын эштәре аҙаҡ фашланған: күптәрҙең өлөшөнә ингән өсөн уны хөкөм итеп, ултыртып ҡуйғандар. Һуңынан атайым Өфөгә китә, совет, партия органдарында, республика гәзиттәре редакцияларында, Башҡортостан китап нәшриәтендә эшләй. 1964 йылдан Өфө авиация институтында уҡыта. СССР Фәндәр академияһының Философия институтында кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай һәм утыҙ йыл самаһы эшләп, хаҡлы ялға китә. Һөйөклө Ғәли ҡыҙы: Атайым 1939 йылда хәрби хеҙмәткә алына. Хабаровск өлкәһенә эләгә. Ул хеҙмәт иткән йылдарҙа көндәлек тота һәм дәфтәренә барыһын да тәфсирләп яҙып бара. 1943 йылға тиклем уларҙы япон сигендә резервта тоталар. Унан Курск дуғаһына күсерәләр. Ул шунда һуғыш үткән ерҙәрҙең нисек бушлыҡҡа әйләнеп ҡалыуын күреп аптырай. Беренсе Украина фронтында һуғыша, Польша, Украина, Белоруссия аша үтеп, Одер эргәһендә ҡаты яраланып, госпиталгә эләгә. Дауаланып сыҡҡанда инде Еңеү иғлан ителә. Ләкин ҡапыл ғына ҡайта алмай әле, атайымды Венгрияға ебәрәләр. Еңеүҙән һуң беҙҙең армия сит илдәрҙән төрлө предприятиеларҙы, сәнәғәт, ауыл хужалығы ҡорамалдарын күсереп алып ҡайта. Атайымдар Венгриянан Карпат тауҙары аша мал ҡыуып алып килеп, Украинаға тапшыра. Һуғыш тамамланғас, Ишембайға ҡайтып, нефть техникумында тәүҙә инглиз теленән уҡыта, аҙаҡ "Совет Башҡортостаны" гәзитендә хәбәрсе, әҙәби хеҙмәткәр, бүлек мөдире, яуаплы секретарь вазифаларын үтәй. Шул уҡ йылдарҙа ситтән тороп Башҡорт дәүләт педагогия институтын тамамлай. Һуңыраҡ Мәскәүҙә СССР Яҙыусылар союзының Юғары әҙәби курсында уҡый. 1959 йылдан алып оҙаҡ ваҡыт "Ағиҙел"журналының яуаплы секретаре булып эшләй. ==Атайҙарығыҙҙың һуғыш ветераны икәнен белеп үҫтегеҙме? Һуғыш тураһында һөйләнеме улар һеҙгә?== Һөйөклө Ғәли ҡыҙы: Биш йәштәр тирәһендә генә атайымдың һуғышта ҡатнашҡан яугир булыуын белеп ҡалдым. Уның яҫы офицер ҡайышы бар ине. Беҙ тыңламағанда, атайым шуны шартлатып итәгенә һуғып, беҙҙе тыйып ҡуйған була торғайны. "Хәҙер эләгә!" тигән була ла, үҙе берҙе лә эләктермәй. Шунан бер ваҡыт, был минең һуғыштан алып ҡайтҡан ҡайыш, тип әйтеп ҡуйҙы. Ҡайыштың "һуғыштан" алып ҡайтылған булыуы мине шул тиклем ныҡ тетрәндерҙе, бер ваҡыт мин атайым өйҙә булмағанда ул ҡайышты иҙән ярығына төшөрҙөм дә ҡуйҙым. Эҙләп-эҙләп тә тапманы уны атайым, мин дә әйтмәнем... 1956 йылда "Бер полк кешеләре" тигән романы баҫылып сыҡты. Был һуғыш тураһындағы беренсе башҡорт романы ине. Атайыма яҙыусылар килеп ултырып, был хаҡта бик күп һөйләштеләр, шунда уның "яҙыусы" икәнлеген дә аңлап алдым. Шулай ҙа бәләкәйерәкмен әле. Урамда балалар менән уйнайбыҙ ҙа "Кемдең атай-әсәйе кем?" тип һорау бирешәбеҙ. Мин әйтәм: "Әсәйем - табип, атайым - яҙыусы!" Бер малай: "Атайың бер ҙә яҙыусыға оҡшамаған, яҙыусылар бейек цилиндрлы эшләпә кейә, һинекенең ундайы юҡ", - ти. "Булмаһа ла яҙыусы", - тип ныҡышам. "Улайһа, нисә китап яҙған атайың?" - ти был. "Бер..." - тим мин. Был минән көлдө. Ә мин тот та йәбеш быға. "Минең атайым һуғышта булған! Минең атайым яҙыусы!" - тип ҡолас ташлап тартҡылашам тегенең менән. Танауым ҡанап, өҫ-башым йыртылып ҡайтып индем, малай кешенән яҡшы ғына эләккәйне шул. Индем дә, атайыма ҡарап: "Һин яҙыусымы, түгелме? Һин кем ул?" - тип илайым. Ул шунда миңә барыһын да ултыртып аңлатты. Мин уның һуғышта булғанын һәм шул һуғыш тураһында ҙур китап яҙғанын белдем... Үҫә бара атайымдан һуғыш тураһында ҡыҙыҡһынып һораша башланыҡ. "Нисә ниместе үлтерҙең?" тигән һорауҙы бирә бит инде балалар иң беренсе. Ә атайыбыҙ бик баҫалҡы кеше ине. "Әллә, кем уны һанаған? Ҡул һуғышында, бәлки, өсәү-дүртәү булғандыр", - ти. "Аҙ бит, нишләп күберәк үлтермәнең?" - тибеҙ балалығыбыҙға барып. Артабан мин һуғыш тураһында уҡый, был осор менән ныҡлап ҡыҙыҡһына башланым. "Васек Трубачев" тигән китапты уҡып, "Эх, тағы ла һуғыш башланһын ине лә, мин унда барып, Зоя Космодемьянская кеүек батыр ҡыҙ булыр инем", тип хыялланғаным хәтеремдә. Олоғая бара атайым да арыуыҡ ҡына иҫтәлектәр һөйләп ҡалдырҙы, мин уларҙы яҙып, төрлө баҫмаларҙа баҫтырҙым. Мәҫәлән, атайымды ҡотҡарған ҡайсы тураһында ҡыҙыҡ ҡына бер хәтирә бар. Түш кеҫәһендә бәләкәй ҡул ҡайсыһы йөрөткән ул. Бер бәрелештән һуң ул ҡаты яралана, ә санитарҙарҙың уға килеп етергә ваҡыты юҡ. Хәле бөткәндән бөтә барып, ағас төбөндә ята. Шул мәл бер санитар "Кемдә ҡайсы бар?" тип марля ҡырҡырға ҡайсы эҙләй һәм атайым уға саҡ ҡалҡынып, "Миндә" тип өндәшә. Ҡайсы артынан килгән санитар уның хәлен аңғарып, арбаға тейәп алып китә. Унан теге медсестра уға ҡайсыһын кире бирә. Атайым ҡайсыһын һуғыштан алып ҡайта, һеңлеһенә бирә. Ул үлгәс, һеңлеһе ҡайсыны миңә тапшырҙы, ә мин уны Әҙәби музейға илтеп ҡуйҙым. Уның урыны шунда. Асия Рамаҙан ҡыҙы: Мин атайымдың һуғышта булыуын һуң ғына белдем. Ул ваҡытта, әллә ветерандар күп булғанғамы икән, уларҙы артыҡ ҡәҙер ҙә итмәнеләр, мәктәптәрҙә балаларға "Бына - ветеран" тип күрһәткән кеше лә юҡ ине. Ветерандар үҙҙәре лә ниндәйҙер психологик травма алып ҡайтҡан быуын булғандыр инде, улар үҙ балалары менән артыҡ аралашманы. Ошо осор быуындар араһында бәйләнеш өҙөлөп ҡалғандай булды. Атайым да гел эштә йөрөнө, беҙгә ваҡыты ла юҡ ине. Һәр ваҡыт яуаплы вазифаларҙа эшләне, командировкаларҙа йөрөнө, уның ҡасан ҡайтып, ҡасан киткәнен күрмәй ҙә ҡала инек. Беренсе тапҡыр ул 1984 йылда ветеран булараҡ Еңеүҙең 30 йыллығын билдәләгән осрашыуға барҙы. Ул ваҡытта инде минең уландарым да үҫеп еткәйне һәм олаталарын мәктәп байрамына саҡырҙы. Шул байрамдан атайым шундай аптырап, тәьҫирләнеп ҡайтты. "Был балалар ҡайҙан беләләр икән һуғыш тураһында? Бөтөн нәмә менән ҡыҙыҡһыналар бит әле!" - тип ҡат-ҡат һөйләне ҡайтҡас. Балаларҙағы патриотик рух уны нисектер ҡанатландырып ебәргәндәй булды... ==Атайҙарығыҙға, уларҙың дуҫтарына, фекерҙәштәренә бәйле бала саҡ иҫтәлектәре яҡтымы?== Асия Рамаҙан ҡыҙы: Үҙемде белә-белгәндән атайым яҙышты. Әсәйемдең бер туған ҡустыһы Ғәзим Шафиҡов менән бергәләп, архивтарҙа соҡоноп, золом ҡорбандары булған шәхестәрҙең исемен, хеҙмәтен ҡайтарыу буйынса эшләнеләр. Шәйехзада Бабич, Һәҙиә Дәүләтшина, Ғөбәй Дәүләтшин, Дауыт Юлтыйҙарҙың ижадын тергеҙҙеләр. Улар бер ваҡытта ла буш менән булып йәки кәйеф-сафа ҡороп йөрөмәне. Атайым эргәһендәге кешеләрҙе бик эшлекле, етди ағайҙар итеп хәтерләп ҡалғанмын. Илленсе йылдарҙа атайҙарҙы йыш ҡына хәрби сборға саҡыра торғайнылар. Мин бала саҡта уны шул хәрби кейемдә көйө хәтерләп ҡалғанмын. Һәм хәтеремдә, нишләптер, уны һуғышҡа оҙатҡанмын икән, тигән мәғлүмәт нығынып ҡалған да, гел генә "Атай һуғышҡа киткәндә" тип һөйләй ҙә йөрөй инем. Ололар аңлай алмай ыҙалана. Аҙаҡ ҡына минең буталғанымды төшөнөп алып, аңлатып ҡуйҙылар. Һөйөклө Ғәли ҡыҙы: Яңы күпер урамындағы бер ағас йортта йәшәгәндә ауылса ҙур бүлмәнең бер яғында һике, икенсе яғында атайыбыҙҙың эш өҫтәле тора ине. Кис булһа, беҙҙең, балаларҙың, шаярғыһы килә, тик әсәйебеҙ тыя, атай эшләй, шауларға ярамай. Ә атайыбыҙ яҙа ла яҙа, яҙа ла яҙа. Унан Революцион урамындағы фатирға күскәс, атайҙың эш бүлмәһе айырым булды. Йыш ҡына яҙыусылар килеп ултырҙы, аралаштылар. Кәтибә апай Кинйәбулатова менән уҡыған саҡтарынан дуҫ инеләр, ул беҙҙең өйҙөң көтөп алынған ҡунағы булды. Уны әсәй-атайҙар яратып "Кәти" тип кенә йөрөттө. Шәриф Биҡҡол, Ғилемдар Рамазанов, Хәким Ғиләжев ғаиләләре менән беҙҙең эргәлә ҡуртымға бүлмә алып йәшәйҙәр ине. Беҙҙең фатир үҙебеҙҙеке, шуға күберәк беҙҙә йыйылалар ине. Ҙур түңәрәк өҫтәлде уртаға ултырталар. Әсәйем бәлеш, картуф бешерә. Селедка телеп һалалар ҙа, гәзиттәрҙе йыртып, салфетка урынына ҡулланалар. Оҙаҡ итеп һөйләшеп ултыралар, йырлашалар. Назар Нәжми аккордеонда уйнай, Хәким Ғиләжев йырлап ебәрә! Ҡатындарын да, балаларын да алып киләләр ҡайһы ваҡыт. Ул саҡта минең апайҙы, скрипкаһын тоттороп, ултырғысҡа баҫтыралар. Апайым башҡорт көйҙәрен дә, классик музыкаларҙы ла башҡара. Өй эсе бер концерт залы кеүек булып китә ине. ==Һуғыш осоро кешеләрендә, бигерәк тә ветерандарҙа, Сталин культы һаҡланды. Һеҙҙең өйҙә булдымы был культ?== Һөйөклө Ғәли ҡыҙы: Сталин беҙҙең атайҙар өсөн бик абруйлы кеше булды. Бөйөк шәхес итеп ҡаранылар, әммә унан бик ҡурҡтылар. Хатта Сталин темаһына һөйләшеү ҙә мөмкин булмаған хәл булған булған. Атайым гәзиттә эшләгәнендә, мәҫәлән, байрамдарға ҡарата Сталиндың ҡотлау һүҙе булһа, ул төндә телефонограмма менән ебәрелгән һәм шул төндө берәү дежурҙа ултырып ҡалып, хәбәрҙе ҡабул иткән һәм шунда уҡ тәржемә итеп, иртәнсәккә гәзит номерына ҡуйғандар. Ҡыҫҡа ғына, эстәлекле ҡотлауҙар һәм мөрәжәғәттәр килгән ил башлығынан. Һәм ул был яҙмаларын үҙе яҙған булған. Сталин тураһында атайым хатта олоғайғас, заманалар үҙгәргәс тә бер насар һүҙ ҙә әйтмәне, ул теманы ҡуҙғатманы ла. Асия Рамаҙан ҡыҙы: Минең ҡартатайым, әсәйемдең атаһы, Әхмәтзәки Вәлидиҙең ғәскәрендә полк муллаһы булған. Егерменсе йылдарҙа улар Башҡортостандан ҡасып китергә мәжбүр булғандар. Ҡырғыҙстанға барып, шунда йәшәгәндәр. Балалары ла шул яҡта тыуа. Бары тик илле өсөнсө йылда ғына тыуған яҡтарына ҡайтыу мөмкинлеге сығып, һағынышып ҡайтып төшәләр. Бына шул ҡартинәйҙәр ҙә, әсәй ҙә шул яҡтағы хәл-әхүәлдәре, йәшәйештәре хаҡында бер ваҡытта ла һөйләмәне. Мин үҙем дә был турала алтмышынсы йылдарҙың был яғында ғына ишетеп белдем. Был беҙҙең халыҡтың Сталин заманында шул ҡәҙәр ҡурҡытылыуы, баҫылыуы тураһында һөйләй. Әммә уларҙың ҡурҡыуын был даһи кешегә ҡарата булған әллә хөрмәте, әллә икенсе тойғомо баҫып киткәйне, булһа кәрәк. Һәр хәлдә, улар Сталиндың исеменә лә, есеменә лә тел тейгеҙмәне. Олатайҙарыбыҙҙың тарихын ишетеп белгән бәләкәй ҡустым бер саҡ йәне көйөп Сталиндың портретына тотҡан да "дурак" тип яҙған. Атайым шунда "Ошо яҙыу өсөн элегерәк бөтөн ғаилә менән төрмәгә китер инек", тип ҡуйҙы. Бөгөн атайым ул замандың сәйәсәте һәм башҡа тарихтар хаҡында күп яҙа. Хәтере шәп әлегә, зиһене яҡты. Торғаны менән бер тере шаһит, тере архив бит ул. ==Туған тел, милли мәҙәниәт тураһында һүҙ ҡуҙата инеме яҙыусылар, улар заманында был өлкәлә проблема булдымы икән?== Асия Рамаҙан ҡыҙы: 1963 йылда Н. Хрущевтың рус булмаған барлыҡ гәзиттәрҙе ябыу тураһында указы сыҡҡан. Ҡайһы бер милли республикаларҙа был документ тормошҡа ашырылып, туған телдәге баҫмалар эшләүҙән туҡтаған. Ә беҙҙең республика журналистары быға ҡаршы сыҡҡан. Атайым әйтеүенсә, Рәми Ғарипов беренсе булып был эште ойоштороп йөрөгән. Йөҙләп кеше Өлкә комитет бинаһы алдына барып баҫып, етәкселәрҙән яуап талап иткән. Ул саҡтағы партияның Башҡортостан Өлкә комитетының беренсе секретары Зыя Нурыев бинанан сығып, митингыла ҡатнашыусыларҙы тыңлаған. Мәсьәләнең төбөнә төшөнгәс, Мәскәүгә шылтыратам, тип кабинетына инеп китә. Бер сәғәттән сығып: "Тыныс булығыҙ, мәсьәләне кире ҡарарбыҙ тинеләр", - тип хәбәр иткән. Ошо ваҡиғанан һуң милли гәзиттәр яңынан тергеҙелеп, эш башлай. Күреп тораһығыҙ, тел өсөн көрәш беҙҙең милләттә бөтә йылдарҙа һәм замандарҙа ла барған. '''Атайҙарығыҙ ниндәй холоҡло кешеләр ине? Әсәйҙәрегеҙ менән ниндәй мөнәсәбәттә булдылар? Ғаилә тәрбиәһе нимәләргә нигеҙләнде?''' Асия Рамаҙан ҡыҙы: Атайымдың бер ваҡытта ла ғаиләһенә ваҡыты булманы. Ул бик эшкә бирелгән кеше ине, әле лә эшләй. Бөтә кешенең проблемаларын, йомоштарын хәл итте. Уға райондан да, ауылдан да ярҙам һорап, яҡлау эҙләп киләләр ине. Киләләр, беҙҙең өйҙә ҡуна ҡалалар, нимәләрҙер көтөп яталар, уҡырға инергә килеүселәр тулып китә. Өйҙә былай ҙа үҙебеҙ биш кеше, килеүселәр иҙәндә лә, ишек төбөндә лә ята. Ҡустыма хатта ваннаға урын түшәп бирәләр ине. Атайым шулайтып башҡаларға иғтибар һәм хөрмәт күрһәтеп, ғаиләһендәгеләрҙе онотоп китә торған холоҡло булды. Мин быларҙы үҙем олоғая барғас ҡына анализлайым. Ә ул ваҡытта атайҙың абруйы ҙур, әсәй ҙә уға һүҙ тейгеҙмәй, зарланмай, шулай тейеш тип ҡабул итеп йәшәй. Икәү-ара бик татыуҙар ине. Әсәйем ауыр йылдарҙа үҫһә лә, нисектер, тормошҡа яраҡлашып етмәгәнерәк ҡатын булды. Ул донъя йөгөнә төшөп егелмәне, нимәләрҙелер хәл итеп йөрөмәне, атайымдың ышығында ғына йәшәүҙе хуп күрҙе. Шунлыҡтан, ғаиләләге кер йыуыу, иҙән йыуыу кеүек ҡара эштәр ҙә бик иртә минең иңемә ятты. Әсәй атайҙың иркә ҡатыны булып ҡартайҙы һәм шулай булып китеп тә барҙы. Бер саҡ ҡартинәйемдән: "Ҡасан йәшәү рәхәтерәк ине, хәҙерме, әллә революцияға тиклемме?"- тип һорағайным, ул уйлана биреп ултырҙы ла: "Болғанышҡа тиклем",- тине. Ә бит рус яҙыусылары күп осраҡта башҡорттоң боронғо йәшәйешен, революцияға тиклемге хәлен ауыр итеп һүрәтләй, был беҙҙең быуындың аңына һеңеп ҡалған. Шуға ла ҡартинәйемдең элекке дәүерҙә йәшәргә теләүе тураһында ишетеп аптырағайным. Эйе, шул осорҙағы быуындар бәйләнешенең бөтөнләй өҙөлөп ҡала яҙыуы, ололарҙың ярты ғүмере йәшерен булыуы беҙҙең ысынбарлыҡты белмәй үҫеүебеҙгә килтерҙе. Шуға ла мин бөгөн ейәндәрем менән тығыҙ аралашырға, уларға бөтөн тарихтарҙы ла һөйләп ҡалырға тырышам. Улар был хаҡта беҙҙән - үҙ ғаиләһе вәкилдәренән ишетергә тейеш, тип иҫәпләйем. Һөйөклө Ғәли ҡыҙы: Атайҙың әсәйгә оло һөйөүен беҙ, балалары ла, һиҙә, күрә инек. Әсәй үҙ сиратында ҡатыраҡ булды, хистәрен күрһәтмәне. Әммә бик донъясыл булып, атайҙы ныҡ хәстәрләй торғайны. Уның кейемен дә үҙе һатып ала, ашарына ла тәрбиәләп кенә бешерә, кәрәген таба һалып бирә, атайым яҙышҡанда өйҙә тынлыҡ тоторға тырыша, һәм башҡалар. Әсәй шундай булмаһа, атайыбыҙ кейемен дә, тамағын ҡайғырта алмаҫ ине, моғайын. Сөнки артыҡ ер кешеһе түгел ине. Атай һөйләшергә яратты, яҙышмағанда күп итеп һөйләй ҙә һөйләй торғайны. Уны әсәй ҙә, беҙ ҙә тыңлайбыҙ, башҡалар ҙа тыңлай. Шундай һүҙсән, алсаҡ булды ул. Беҙҙең менән ныҡ яҡшы һәм яҡын аралашты, һәр һорауыбыҙға яуап бирҙе, барыһын да аҡыллы итеп аңлатып, төшөндөрөп бирә белде. Бер күренеш һаман күҙ алдымда. Атайымдың әсәйгә оло мөхәббәтле булыуы тураһында әйткәйнем бит инде. Бына атай үлем түшәгендә ята, әсәй уның янында мыштырлап йөрөй. Бер саҡ атай әсәйҙе саҡырып алды ла, ҡулынан һыпырып-һөйөп: "Зөһрә, мин бит һине шул тиклем яратып китәм..." - тине. Бына шулай йәшәне улар... ==Шулай итеп== '''Бөйөк Ватан һуғышында башҡорт халҡының йөҙәрләгән яҙыусы һәм шағиры ҡатнашып, шуларҙың ун һигеҙе батырҙарса һәләк була. Утыҙҙан ашыуы тән һәм йән яралары менән ҡайтып, ҡәләм тирбәтеп йәшәүҙе дауам итә. Бөгөн уларҙың иҫәндәре бармаҡ менән генә һанарлыҡ. Беҙ уларҙы яҙған әҫәрҙәре, иҫтәлектәре һәм балалары, ейәндәре һөйләгәндән белеп өйрәнәбеҙ. Ә уларҙы белгән-күргәндәр был хаҡта һөйләргә тейеш. Сөнки хәтер шулай йәшәй. Уны ололар балаларына, ә әлегеләй фронтовик ҡыҙҙары беҙгә - уҡыусыларға бәйән итергә бурыслы.''' '''Миләүшә ҠАҺАРМАНОВА әңгәмәләште.''' ==Һылтанма== *[http://www.kiskeufa.ru/index.php?dn=news&to=art&id=4067 Киске Өфө] [[Категория:Иҫтәлектәр]] calke1cl2svbsf7hq0du6u9mix8y6b8 0 5013 23163 23162 2020-11-11T08:00:49Z Һәҙиә 403 /* Теләк */ 23163 wikitext text/x-wiki '''Ғарифуллина Айһылыу Рәжәп ҡыҙы'''  (1 ғинуар 1968) — башҡорт шағиры. 2000 йылдан Рәсәй һәм Башҡортостан Республикаһының Яҙыусылар союздары ағзаһы. 1968 йылдың 1 ғинуарында Мәһәҙей ауылында тыуған, шағирә. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлаған. Хеҙмәт юлын Бөрйән районының Ҡолғана дөйөм белем биреү мәктәбе уҡытыусыһы булып башлай.Әлеге ваҡытта Бөрйән районының "Таң" гәзитендә журналист булып эшләй.«Аҡ ҡауырһын» тигән дөйөм ҡыйыҡ аҫтында йыйынтыҡ, «Гөрләүек» (1995), «Йондоҙ асам» (1998) шиғри тупланмаларын сығарҙы. ==Шиғриәткә ҡабатланмаҫ образдары, зиһенде һиҫкәндерер һүрәтләүҙәре менән килеп инде== '''''«Аҡ ҡауырһын» тигән дөйөм ҡыйыҡ аҫтында донъя күргән тәүге йыйынтығы башҡорт әҙәбиәте сағыу, үҙенсәлекле ижадсы менән тулыланыуын раҫланы. Ул ваҡытта шағирә, Бөрйән ра­йоны Ҡолғана ауылына тормошҡа сығып, ике бала үҫтереп, Әхтәм исемле уҙаман менән гөрләтеп донъя көтә ине. Мәктәптә уҡытыусы, директор урынбаҫары булып эшләне. Төпкөлгә төшкән киленде нисек тә үҙәккәрәк күсерергә ине, тигән теләктәр әйтелде, тәҡдимдәр бирелде. Әммә Айһылыу ашыҡманы. Бәлки, шундай тәбиғәт ҡосағында, ауанлыҡта йәшәү уның шиғриәтенә һут бирәлер, тинеләр ахырҙа. Барыбер ҙә, нисек тә район гәзитенә, «Таң»ға, күсереп алдылар Айһылыуҙы. Өйрәнелгән донъяһын ташлап, өр-яңынан нигеҙ ҡороу еңел дә булмағандыр. Йылдар үтеү менән ҡәләме үткерләнде. Был уның публицистик рухҡа яҡынайыуына ла бәйлелер. Халыҡсан, йәтеш кенә, ултыртҡансы әйтә башланы шағирә. Аҙаҡ йәнә лә, ярһыуҙары ҡайтып, сабыр, тәрән йылға кеүек аға башланы уның шиғриәте. Был уның намаҙға баҫыуынан да киләлер. Хәйер, һүҙҙе үҙенә бирәйек'''.'' ==Дингә килеүең осраҡлы түгел. Рухи эҙләнеү, ошо юлға төшөрөүсе төп сәбәптәр хаҡында һөйләп китһәң ине== – Дингә һәр кем үҙ юлы – тәҡдиренә яҙған юл менән килә. Берәүҙәр ҡаты сиргә тарығас, икенселәр тормошонда ниндәйҙер берәй тетрәндергес хәл-ваҡиға булғас, өсөнсөләр кемдеңдер әжеүәләүе арҡаһында. Мин, бәхеткә күрә тим, үҙемдән-үҙем килдем дә ҡуйҙым. Милләтенә, тыуған иленә, тән төҫөнә ҡарамай, һәр кем донъяға мосолман булып тыуа, тик ата-әсәһе, ул йәшәгән йәмғиәт кешене йә мәжүси, йә христиан, йә мосолман, йә башҡа итә, ти бит дин дә. Тимәк, иманға ынтылыу – беҙҙең ҡандан. Аллаһы Тәғәлә беҙгә, ҡолдарына, даими рәүештә ым-ишаралар биреп тора. Беҙ, бәндәселегебеҙгә барып һәм дини ғилемебеҙ булмау арҡаһында, ана шул Аллаһ билдәләрен шәйләмәйбеҙ ҙә. ==Иң бөйөк һәм  хаҡ һүҙ== Ҡолғананан Иҫке Собханғолға күсеп килмәҫ борон уҡ, бер ялда Баймаҡ районы Билал ауылында йәшәүсе һеңлемә ҡунаҡҡа барғанда, ауыл баҙарында дини китаптар һатыусы бер апайҙан «Намаҙ уҡыу тәртибе»н алғайным. 2003 йылда яйлап намаҙҙа кәрәкле доға-аяттарҙы ятланым, тик «Әттәхиәт»кә еткәс, был минән булмай, тип ҡул һелтәнем. Флүрә апай Вәлиуллина: «Әттәхиәт»те күңелемә бир, тип Аллаһтан һора», – тине. Бына бит дөрөҫ итеп Аллаһтан һорауҙың мөғжизәһе – ике уҡығайным, сүрәне ятлап та алдым. Ҡыш буйы, яңылыша-яңылыша булһа ла, иртәнге намаҙҙы уҡып йөрөнөм. Йәйгелеккә редакцияға үҙемдең уҡыусым, дөрөҫөрәге, мин эшләгән осорҙа Ҡолғана мәктәбендә уҡыған Илгиз Айытбаев килде. Хәл-әхүәл белешеп ултыра торғас, намаҙ темаһына төшөп киттек. «Апай, Аллаһ бит биш намаҙҙы фарыз иткән, эшләп йөрөһәң дә, ваҡыт табып, бишеһен дә уҡы, өлгөрөрһөң», – тине. Миңә үҙемдең уҡыусым аҡыл өйрәтеп ултырғас, шул хәтлем оят булып китте – ҡайтыу менән биш намаҙға баҫтым. Дин нигеҙҙәрен ныҡлап өйрәнгәндә мин үҙемде тотош донъя менән аһәңдә тоя башланым – элекке кеүек юҡҡа-барға яндырайланмайым, Аллаһ биргән һынауҙарҙы сабыр үткәрәм, үҙемә лә, тирә-йүндәгеләргә лә рәхәт. Әмәлгә ярағандай, Гөлсөм атлы бер апай Сибайҙан Бохариҙың ике томлыҡ сахих хәҙистәр китабын килтереп бирҙе. Ул осорҙа әле ғәрәпсә белмәйем – йәбешеп ятып хәҙистәр өйрәнәм. Унан «Ҡөрьән» тәфсирен ҡулға төшөрҙөм – ул өҫтәл китабыма әйләнде. Намаҙ мине юҡҡа-барға янмаҫҡа өйрәтте, юғиһә бит ҡайһы саҡтарҙа уй диңгеҙенә төшөп китәһең – тел яҙмышы, ил яҙмышы, милләт яҙмышы борсой – йөрәк һыҡрай. Намаҙ һәр нәмәнән мәғәнә эҙләргә, был һынауҙы Аллаһ миңә ниңә бирҙе икән, тип уйланырға, Раббыбыҙ биргәнгә шөкөр итергә өйрәтте. Әйткәндәй, атайым Рәжәп яғынан олатайым Тайып та, әсәйем яғынан олатайым Шаһивәли мулла ла биш ваҡыт намаҙ эйәләре булған. Атайымдың әсәһе мәрхүмә Мәрзиә өләсәйем совет осоронда ла иртәнге намаҙын, фарыз ураҙаһын ҡалдырмаған. Шаһивәли олатайым – Зәйнулла ишан шәкерте, халыҡ араһында уның ниндәй көслө мулла, кираматсы булыуы тураһында легендалар әле лә йөрөй. Мин намаҙға баҫҡансы гел бер төш күрҙем – мәсет манараһын һәм йәшел ҡашлы йөҙөктө. Намаҙ эйәһе булғас, ул төштәр мине ташланы. Намаҙға өйрәтеүсе китап алғас, оҙаҡ ҡына намаҙлыҡҡа ярамалы таҫтамал эҙләнем – ул осорҙа намаҙлыҡтар һатыуҙа күренмәй ине. Љәнәфи ябыуына әлеге таҫтамалды түшәп намаҙ уҡыйым да ябыуҙы иҙәндә ҡалдырам. Бер мәл Айгүзәл иҙән йыуып йөрөгән еренән ҡысҡырып ебәрҙе: «Әсәй, әсәй, һинең намаҙлығыңа бер яҙыу яҙылған», – ти. Ысынлап та, иҙәндә йөрөгән шәкәр тоғоноң ебе менән намаҙлыҡҡа нәмәлер яҙылған ине. Љәнәфи ябыуын бөкләп кенә, теге яҙыуҙы боҙмай йөрөнөк. Ул ваҡытта уҡый белмәһәм дә, хәҙер беләм: унда ғәрәпсә Аллаһ тигән яҙыу яҙылғайны. Шунан ошоларҙы нисек ишара тимәйһең! Намаҙға баҫҡас, Аллаһ миңә ваҡыт бәрәкәтен бирҙе – элек шыпа эшләп өлгөрмәгән эштәремде йырлап эшләй башланым. Күптәр, һин, дингә килгәс, шиғриәтте оноттоң, ти. Улай түгел. Намаҙ һайын тел асҡысы һорап ултырам. Дежур шиғыр яҙып, бөтәһе әйткән фекерҙе ҡабатлап, бер нин­дәй яңылыҡһыҙ, асышһыҙ шиғыр­ҙарҙы кешегә тәҡдим иткем килмәй. Ундайҙарҙы, теләһәң, меңде яҙырға була. Яңы образдар, көслө фекер, сәпкә тейер һүҙ булһын, тим. Шул ғына. ==Шиғриәт һәм дин. Ҡөрьәндәге «Шағирҙар» сүрәһенең мәғәнәһе хаҡында уйланғаның бармы, фекерҙәрең нисек== – '''«Шағирҙар» сүрәһен''' ҡат-ҡат уҡып сыҡтым. Ошолай исем алһа ла, унда бит күпселек һүҙ пәйғәмбәрҙәр һәм уларға эйәрмәгән халыҡтар тураһында бара: Муса ғәләйһис-сәләм һәм Фирғәүен халҡы, Ибраһим ғәләйһис-сәләм һәм уның һындарға ғибәҙәт ҡылған атаһы һәм халҡы, Нух ғәләйһис-сәләм һәм уның һыуға батырылған халҡы, Салих пәйғәмбәр һәм Ҫәмүд халҡы, Лут пәйғәмбәр һәм, зинасылыҡ менән шөғөлләнеп, таш ямғырынан баҫылып үлгән уның халҡы, Шөғәйеп пәйғәмбәр һәм уны тыңламаған Әл-әйкә халҡы. 224-се аятта шағирҙар тураһында әйтелә. Уларға аҙашҡан кешеләр эйәрер, тиелһә лә, артабанғы аяттар бит һәр үҙәндә йөрөп, үҙҙәре ҡылмаған нәмәләр тураһында һөйләп йөрөүсе шағирҙар хаҡында бәйән итә. Нәҡ улар бик борон дәүерҙәрҙәге шағирҙар тураһында һүҙ барыуын аңлата. '''Бохари сахих (дөрөҫ) хәҙистәр йыйынтығында шундай хәҙис бар:''' «Убайй бин Ҡәғбтән еткерелә, Аллаһ унан риза булһын, Пәйғәмбәр саллаһу ғәләйһис-сәләм әйтте: «Дө­рөҫлөктә, ҡайһы бер шиғырҙарға аҡыл (мудрость) һалынған» (1665 (6145)), 2-се том, 343-сө бит. Бында раджаз-шиғыр күләме исеме һәм хида-дөйәләрҙе ҡыуғанда уларҙың атлауы ритмына тура килтереп йырлау хаҡында һүҙ бара. Йәнә ошо уҡ хәҙистәр йыйынтығының 1666 (6154) хәҙисендә: «Ибн Ғүмәрҙән еткерелә, Аллаһ уларҙың икеһенән дә риза булһын: «Пәйғәмбәр саллаһу ғәләйһис-сәләм әйтте: «Дөрөҫлөктә, кешенең эсе шиғырҙар менән тулыуға ҡарағанда эрен менән тулыу яҡшы булыр ине», – тиелә. Был хәҙискә аңлатмала кешегә шиғыр менән Аллаһты иҫкә төшөрөүгә, ғилем алыуға, Ҡөрьән уҡыуға ҡамасауларлыҡ кимәлдә үтә ныҡ мауығыу ярамай, тиелә. Бәй, шулай булғас, аҡыллы шиғырҙар яҙыу, халыҡты изгелеккә өндәү, матурлыҡҡа мәҙхиә йырлау тыйылмай булып сыға бит. Шиғыр яҙыу ҙа – Аллаһтан. Бында тик ниндәй шиғыр яҙыу ғына һорау тыуҙыра. Минең шиғыр яҙыуыма үҙемдән башҡа берәү ҙә ҡамасаулағаны ла, ҡаршы төшкәне лә юҡ, шөкөр. Балалар ҙа, Әхтәм дә минең нимә яҙыуым менән бөтөнләй ҡыҙыҡһынмай, тип әйтһәм дә, хата булмаҫ. Беҙ Әхтәм менән икебеҙ – ике донъя кешеләре, шуға күп йәһәттән рәхәт. Икебеҙ ҙә ижад, хис кешеһе булһаҡ, моғайын, теге ике тәкә башы бер ҡаҙанға һыймай, тигән мәҡәл эшкә керешер ине. ==Белеүемсә, һин халыҡ име, дауалары менән дә ҡыҙыҡһынаһың== – Халыҡ име, доға менән өшкөрөү менән шөғөлләнергә мине нужа мәжбүр итте. Әсәйемә инсульт булып, 16 көн комала ятты, Булат улым тыу­мыштан сырхау булды. Башҡа сара ҡалмағас, доғаларға, сүрәләргә керештем. Тағы мөғжизә булды – әсәйем аяҡҡа баҫты, Өфө табиптары өмөтһөҙ тигән улым һауыҡты. Аллаһ минең доға-ялбарыуҙарымды ишетте, ишетә, әлхәмдүлилләһ! Шунан нисек дингә килмәйһең дә фарыз-сөннәттән баш тартаһың?! Ярҙам һорағандарға хәлемдән килгәнсә ярҙам итәм, ниндәй сүрәләр, доғалар уҡырға өйрәтәм. Шөкөр, рәхмәттәр уҡып китәләр. Минең олатайым бик күренекле халыҡ табибы булған. Кешегә кәңәшем шул: ҙур аҡса тәҡдим итеп өшкөрөүсе эҙләп йөрөмәгеҙ – үҙегеҙ Ҡөрьән уҡығыҙ, шифаны Аллаһ бирә! ==Айһылыу, белеүемсә, һин күп балалы ғаиләнән, атай-әсәйең һеҙгә ниндәй тәрбиә бирҙе== – Мин туғыҙ балалы ғаиләлә етенсе булып донъяға килгәнмен. Туғыҙыбыҙ ҙа, шөкөр, иҫән-һау. Беҙҙең ғаиләлә төп тәрбиәсе эш булды. Атай мәрхүм данлыҡлы балта оҫтаһы ине. Уның дүрт улы ла – оҫта. Үҙенән һуң байлыҡ ҡалдырмаһа ла, һәр улына үҙенең ғаиләһен аҫрарлыҡ оҫталыҡ ҡалдырған. Әсәйем бик уҫал булды. Олатай мәрхүм репрессияланып төрмәгә киткәс, уларҙың ғаиләһе күрше Белорет районы Үрге Әүжән ауылына күсә (ҡаса тиһәң, дөрөҫөрәктер). Әсәйем руссаға ла, эшкә лә, аш-һыуға ла шәп булды. Шөкөр, әле лә үҙ аяғында. Мин үҙем – педагог, әммә әле булһа шуға аҡылым етмәй: нотоҡ уҡымай, киҫмәй-тызымай улар беҙҙең туғыҙыбыҙҙы бер-беребеҙ өсөн һуңғы күлдәген сисеп, йәнен бүлеп бирерлек итеп тәрбиәләй алған! Атай-әсәйемә мең рәхмәт! ==Киләсәктә шиғриәтең ниндә­йе­рәк йүнәлеш алыр? Ошо хаҡта уйланғаның бармы== – Киләсәктә лә матур-матур шиғырҙар яҙырға иҫәп. Аллаһ насип итһә, дини белемемде ҡушып, балалар өсөн тәрбиәүи мәғәнәгә эйә хикәйәләр яҙырға уйым бар. Олатайым тураһында китап яҙыу ҙа – минең бурыс. Журнал уҡыусыларға, гәзит-китап менән дуҫтарға әйтер һүҙем: иң бөйөк ижадсы – Аллаһ. Уның ижадында кәмселек юҡ. Беҙ ҙә, ҡәләм әһелдәре, Хоҙай биргән ижад ҡомарын ерҙә матурлыҡ арттырыуға, кеше күңелендә изгелек үрсетеүгә, албырғап-юғалып ҡалған кешеләргә дөрөҫ юл күрһәтеүгә сарыфларға тейеш. Бының өсөн Төп һәм Бөйөк Ижадсыға яҡынайыу, Уның тыйғандарынан тыйылыу, бойорғандарын үтәү шарт. Иң бөйөк һәм хаҡ һүҙ – Аллаһтыҡы. Хәҡиҡәтте Уның тапҡырында эҙләйек! ==Хыялдарың== – Хыялым – Аллаһ насип итһә, хажға барыу. Бөгөн мин үҙебеҙҙең «Әбделмән» мәсетенә йөрөп ғәрәп телен, тәджүид менән Ҡөрьән уҡырға өйрәнәм. Шөкөр, Рәсүл хәҙрәт Мөхәмәдйәнов районда дин үҫешенә ҙур көс һала. БДПУ-ла уҡыған Лилиә Мөхәмәдйәнова менән Ләйсән Мәүлитовалар практика осоронда беҙҙе ихлас уҡытты. Ҡыҙым Айгүзәл дә ошо вуздың башҡорт филологияһы факультетының башҡорт-ғәрәп бүлеген тамамлай. Вәзимә Ғәбитова ла уҡытыусылыҡ эшендә ихлас. Үҙебеҙҙең ғәрәп телен өйрәнеүселәр төркөмө менән бер ғаилә булып йәшәйбеҙ. Ураҙаны, быйыл тотһам, ун йыл тотҡан булам. Шиғырҙарға килгәндә, мин уларҙы көсләшеп яҙмайым. Тел асҡысынан яҙҙырмаһын инде! ==Үкенестәрең бармы== – Үкенестәрем юҡ. Бары тик ваҡытты кирегә бороп булһа, дингә иртәрәк килер, берәй дини уҡыу йортонда ла уҡыр инем. Мосолманға яҙмышҡа, заманға, тормошҡа зарланыу ҙа ярамай. Тимәк, миңә тәғәйен өлөш, бәхет ошо. Мин шуға ҡәнәғәт, мин барына шөкөр итәм. – Йәнле, мәғәнәле әңгәмәң өсөн рәхмәт, Айһылыу! Ижади бейеклектәр, сәләмәтлек, хыялдарыңдың тормошҡа ашыуын теләйбеҙ! '''''Гөлназ ҠОТОЕВА һөйләште.''''' ==ҠОРАЛ== Сәскеләйһең ситкә хистәреңде, Бүлгеләйһең ҡырҡҡа кистәреңде, Китә (а)лмайһың минән – көмөштән – Хоҙай үҙе биргән өлөштән. Хис-тойғомдо бүлеү – миңә яҙыҡ, Шиғырҙарым – йәнгә рухи аҙыҡ. Бәйләп тота беҙҙе – бына ҡыҙыҡ – Ике бала – ике алтын ҡаҙыҡ. Аҙмандар ҙа күрер яҙғандарын – Сер булһа ла инде яҙғандарым: Ҡырҡтан һуңғы сыраҡ – күңелемдә – Уның эргәһендә көсһөҙ дарың… ==Теләк== Күңел ҡылым тирбәлеүе – Ҡарашыңды тотоу. Төн йоҡоһоҙ ғазаптарҙа Яңғыҙ уттар йотоу. Ҡаралыуы сәскәләрҙең – Ҡаты ҡырау тыны. Бөршәйешкән бахырҙарҙың Йәлләткес тә һыны. Ҡарайыуы көндәремдең – Йөҙ сөйөргәс минән. Күшерелгән йөрәгемдең Йырын тыңлап кинән! <nowiki>*</nowiki> * * Шундай яҡын, шундай яҡын инек – Аңлашырҙай ярты һүҙҙән дә. Шундай алыҫ, шундай алыҫ хәҙер – Осоп ҡына киттең күҙҙән дә. Аҡыл кәртә булды әллә беҙгә, Әллә ваҡыт, әллә солғаныш. Һин уйыңда ғына ҡосоп алдың, Мин хыялда яулыҡ болғаным… Шундай яҡын, шундай алыҫтар беҙ – Яҙмыштарҙан уҙмыш юҡлығы. Йылдар үтеү менән ләүкеп китә – Ах, был оло хистең ныҡлығы… ==Һатыусы хаҡында һүҙ== Йәшен атҡан ағас кеүек күңел Сәрпәкләнгән ҡырҡҡа. Бинахаҡтар шулай ғүмер буйы Наһырымды ҡырҡа. Теҙләндермәк яһил алдарында – Ҡатылығым белмәй. Сырағымдың, янып ҡырҡынсыһы, Үҙ-үҙемде имләү. Доғаларым һаҡлар, Алла бирһә – Асылыма ҡайтам. Тормош-баҙарҙа мин йәнде түгел, Тик йырҙарҙы һатам! ==Шөкөр итәйек== Көн тиҫбеһе тартыла, Төн тиҫбеһе атыла. Ай тешләмен, серҙәш бул тип, Һиңә бирәм яртылай. Етегәндең келәһен Бисмиллалап эләйем. Төнөм тыныс үтһен тип, Доға ҡылып теләйем. Аҡ таҫтарым – Ҡош юлы, Ябынайым башыма. Фәрештәләр ташламаҫ, Шайтан ләғин шашынмаҫ. Хоҙайымдың бирмеше – Шөкөр генә итерлек. Яралтмышы – барын да Мәхрүм итмәй етерлек… <nowiki>*</nowiki> * * Һыҙлауыҡ бар йәндә – Йәнселгән. Мең-мең хәнйәр уға Сәнселгән. Боҙоҡлоҡтоң хаттин Ашҡаны – Ҡара эслеләрҙең Шашҡаны Солғанышты минең Ҡаралта. Тик күңелем йырҙар Яралта. ==Етә== Хистәремде, аҡыл, төпкә йәшер, Боҙ һалҡыны менән баҫырып. Ләүкемәһен йөрәк, көлгә ҡалһын – Емерелһен хыял сатыры. Аймылышып бөткән юлдарыбыҙ Киҫешмәһен, ҡатар барһа ла. Араһынан аҡҡан йылға яҡын Мәңге башҡа ике ярға ла. Бызлап ҡына янған күмер күҙе Бер осҡонон ғына бейетһә, Ер шарында әле барһың даһа – Күңелемә бары шул етә… ==Һылтанма == *[https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%92%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%84%D1%83%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%90%D0%B9%D2%BB%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D1%83_%D0%A0%D3%99%D0%B6%D3%99%D0%BF_%D2%A1%D1%8B%D2%99%D1%8B Ғарифуллина Айһылыу Рәжәп ҡыҙы] * [https://ba.wikibooks.org/wiki/%D0%91%D3%A9%D1%80%D0%B9%D3%99%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D2%A3_%D0%BA%D2%AF%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%BA%D0%BB%D0%B5_%D0%BA%D0%B5%D1%88%D0%B5%D0%BB%D3%99%D1%80%D0%B5 Бөрйәндең күренекле кешеләре] [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] [[Category:Бөрйән районы]] 7kjqpd6y5l6q3nnib8tzfyci17o0ka1 0 5014 23248 23167 2020-11-13T20:20:53Z EmausBot 582 Робот: [[Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлихйән улы]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү 23248 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлихйән улы]] dy2hhj0isio6jyimn9b9xfjlojz3i9k 0 5015 23169 2020-11-11T10:00:03Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлийән улы]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлихйән улы]] 23169 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Дәүләтбирҙин Ғәзиз Сәлихйән улы]] dy2hhj0isio6jyimn9b9xfjlojz3i9k 0 5016 23193 23192 2020-11-12T04:18:45Z ZUFAr 381 23193 wikitext text/x-wiki [[File:Very small ford across Bol'shoy Ik.jpg|thumb|400 px| Оло Эйек]] Республика халҡына билдәле Оло Эйек буйында урынлашҡан Күгәрсен районы Үрге Сирбай ауылы, ололар һүҙенә ҡарағанда, 18-се быуатта уҡ барлыҡҡа килгән. Ауылдың исемен ишеткән күп кенә кешеләр, шаяртып, сиргә бай ауылмы тип һорай. Сиргә бер ҡағылышы ла юҡ ауылдың. Ауылға беренселәрҙән булып килеп ултырған кешенең исеме Сирбай булған. Шул исемдән аталып киткән тип иҫәпләнә. Оло Эйек аръяғында ауылдан 5-6 саҡрым алыҫлыҡта Түбәнге Сирбай ауылы ла бар. Был ике ауыл яҡынса 1820 йылдарҙа бүленгән. Ауылдың Сүребай һәм Түребай тигән атамалар ҙа йөрөткәнен ишеткәнем бар. Ауылда күп милләт кешеләре йәшәй. Ауыл һуғышҡа тиклем "Комсомол", аҙаҡ "Ленин" колхозына ҡарай. Колхозда эшләгән кешеләр аслыҡтың ни икәнен белмәй, бөтә эшләп тапҡанын ғәҙел бүлешә, мал тота, игенен сәсә, баҡса ултыртып, ҡарбуз, ҡауын, кәбеҫтә үҫтерә, май, ҡорот етештереп һата, хатта ВДНХ-ла күргәҙмәлә ҡатнаша. Бай тип даны таралған миллионер колхозға төрлө милләт кешеләре- татарҙар, сыуаштар, башҡорттар- ағыла башлай. Ауыл ҙур түгел, шулай ҙа унда һәр ваҡыт урта мәктәп, фельдшер пункты, магазин эшләп килде. Совет заманында мәктәп янында интернатта тирә яҡ Үрге Мөрсәләй, Етеболаҡ, Моҡас, сыуаш ауылыҠыҙыл Яр, Санъяп, Түбәнге Сирбай ауылдарынан балалар ятып уҡыны. Кластар ике телгә бүленеп уҡытылды: урыҫ һәм башҡорт телендә. Ауыл матур тулы һыулы Оло Эйек йылғаһы ярында урынлашҡан. Ауыл бабайҙары һүҙенә ҡарағанда, йылға һәр ваҡыт ҙур таяныс була: ҡаҙ-өйрәген үҫтереп, балыҡ тотоп, һалабаш һыҙырып, төҙөлөш өсөн балсыҡ-ҡомон ташып, малын эсереп, үҙҙәренә эсер өсөн һыуын ташып көн иткән халыҡ. Ошонда тағы ла бер атаманы әйтеп үтергә кәрәк: яр бейек булыу сәбәпле, һыу алыу өсөн бик уңайһыҙ булған. Йылайыр яҡтарынан күсеп килгән, милләте буйынса мишәр тип йөрөгән, Шәйәхмәтов Ғәликарам бабай үҙ теләге менән ҡышын мәке уйып, йәйен баҫҡыс эшләп, ауыл халҡына ярҙам итеп торған. Ошо баҫҡысты тора бара Мишәр баҫҡысы тип йөрөтә башлайҙар. Тик һыу инеү, балыҡ тотоу, яр буйында уйындар ойоштороу бик матур хәтирәләр булып ҡына ҡалды. Сөнки йыл һайын йылғаның ташҡыны ярҙарын емереү сәбәпле,ҡурҡыныс янай. Эйектең ағымын үҙгәртергә булалар. Икегә бүленгән йылғаның Үле Эйек ҡушылдығы барлыҡҡа килә. Элекке матурлығын юғалтҡан Эйек ысынлап та үле: һыуын йәм-йәшел ләм, ҡуйы ағас баҫып алған, балыҡ та юҡ. Ауылдан йыраҡ түгел, бәләкәй генә Етеболаҡ йылғаһы аръяғында Ҡалын тал тип аталған ер бар. Талы ла, башҡа үҫемлектәре лә ҡуйы, ҡалын булып үҫкәнгә шулай аталғандыр тип уйлайым. Башланған урынында ҙур матур тирәк үҫеп ултыра ине, уның аша ҡапҡанан үткәндәй ошо Ҡалын талға инеп китәһең. Бында яҙын ҡуҙғалаҡ, ҡаҡы, йыуа өлгөрһә, йәйен ер еләге, бөрлөгәне, ҡыр сейәһе ишелеп уңа, көҙөн иһә балан, муйыл һығылып ултыра. Тап ошо ерҙәрҙә колхоз баҡса үҫтергән дә инде. Сөнки ташҡын булып ярҙан сыҡҡан һыу оҙаҡ китмәй ята, дым тота, үҫемлектәр өсөн файҙалы. Тик ошо уңдырышлы ерҙәрҙә сәсеүлектәрҙе киңәйтәбеҙ тигән булып, 1973-1974 йылдарҙа район ПМК ойошмаһынан ҙур-ҙур тракторҙар килеп, һөрөп ташлай, ағастарын төбө-тамыры менән йолҡп ырғыта. Тик сәсеүлек килеп сыҡмай, күрән, ҡуйы селек баҫып китә. Был тирә хәҙер ауыл халҡы өсөн сабынлыҡ итеп бирелә. Соҡор-саҡырлы ерҙәре бесән сабыу өсөн уңайһыҙ булһа ла, башҡа ер булмау сәбәпле, малы өсөн бесәнде ошонда эшләй халыҡ. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Үрге Сирбай|Үрге Сирбай]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Ауыл янындаға Йыуалы күл тураһында ла яҙып китәһем килә. Ауыл осондағы мәктәптән йыраҡ түгел ошондай атамалы күл бар ине. Уның һыуының таҙалығына бөтә кеше хайран ҡала ине. Миңлеәхмәт ағай Яхин хәтерләүенсә, күлдә үҫкән йыуаларҙың төбө ап-аҡ булып күренеп торған. Күлгә йыл һайын аҡҡоштар, ҡыр өйрәктәре осоп килгән. Йыуа һуғыш йылдарында танһыҡ ризыҡтарҙың береһе һаналған. Оҙон ҡара ҡыштарҙан һуң иҫән сыҡҡан олоһо ла, кесеһе лә ҡосаҡ-ҡосаҡ йыйып алып ҡайтыр булған. Шуныһы үкенес, был күлде лә хәҙер ағас баҫып киткән, баҫыуҙарға һибелгән ашлама күлде юҡҡа сығарған тип иҫәпләй ауыл халҡы. Ҡыҙғаныс, ауылға бәйле күп атамалар тарихта ғына ҡалып бара. <small>''Педагогия хеҙмәт ветераны Гүзәл Ғиззәт ҡыҙы Фәхретдинованан яҙып алынды.''</small> [[Категория:Күгәрсен районы Үрге Сирбай ауылы]] [[Категория:Күгәрсен районы топонимикаһы]] 9qgfmwlqctr4ks0jl0kn6s23t2nufg0 14 5018 23849 23188 2020-12-06T15:05:15Z ZUFAr 381 23849 wikitext text/x-wiki [[Категория:Күгәрсен районы ауылдары]] [[Категория:Күгәрсен районы]] cgtx8sahl6euj53lo8z89fk4jrkibia 14 5019 23186 2020-11-12T04:13:51Z ZUFAr 381 "[[Категория:.Күгәрсен районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23186 wikitext text/x-wiki [[Категория:.Күгәрсен районы]] lodapu6szlw1mtowc0ihucrkbktgvwv 14 5020 23189 23187 2020-11-12T04:15:28Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Категория:.Күгәрсен районы]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Категория:Күгәрсен районы]] 23187 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 5022 23207 23195 2020-11-12T16:39:16Z ZUFAr 381 23207 wikitext text/x-wiki == Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы == Топонимдар халыҡ тарихы, этник процестар менән тығыҙ бәйләнгән. Ырыу, ҡәбилә, хатта ара исемдәре билдәле бер урынды, ауылды, йылғаны, тауҙы, районды белдереп, топонимияла нығынып ҡалалар. Бөтә йыйылған материалдарҙы өйрәнеү һөҙөмтәһендә түбәндәгеләр асыҡланды: Ырыу, ҡәбилә, халыҡ, ил исеме менән. Ырыу исеме менән Бөрйән районы, район үҙәген Бөрйән, Иҫке Монасип – Һарт, Әбделмәмбәт ауылын Ҡыпсаҡ, ҡәбилә исеме менән Үрге Нөгөш ауылын Ямаш, халыҡ исеме менән – Ҡырғыҙ айыры тип аталған топонимдар. Тағы Бөрйән йылғаһы, Бөрйән юлы, Мишәр (Яңы Монасип ауылы), Башҡорт утары, Ҡырғыҙ айыры (Ғәлиәкбәр ауылында янында уба, аҡлан, йылға), Ҡатайғошҡан, Ҡалмаҡай (Тимер ауылы эргәһендә ялан), Татар үлеге, Урыҫ юлы, Урыҫ килгән, Урыһ(ҫ)ай (Кесе Нөгөш йылғаһының уң ҡушылдығы, аҡланы бар), Афғанистан, Пакистан (Ғәлиәкбәр ауылында тыҡрыҡтар), Япония (Иҫке Мөсәт ауылы халыҡ телендә). [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 31g5rfo55vbii0ue0brv1oji3m6gby7 0 5023 23208 23196 2020-11-12T16:40:07Z ZUFAr 381 23208 wikitext text/x-wiki == Һөнәргә, эшкә бәйле атамалар == Арыҫлан ҡарт соҡоро, Аштыҡ уяһы, Баҙ яҡҡан соҡор, Баҙъялан, Балаган, Баҙ тауы, Баҙ соҡоро,Быҙау үлгән, Дегет тауы, Завод, Зыя баҙы, Ишбулды баҙы, Көтөүсе яланы, Ҡотоҡай баҙы, Паравай (Ғәлиәкбәр ауылында), Сусҡа фермаһы, Сәғит баҙы,Тарыбай,Тауыҡ фермаһы (Ағиҙел йылғаһының уң ҡушылдығы Алағуян йылғаһы буйында), Тирмән туғайы, Һабансы, Ферма, Химзавод, Ыхмайыл. [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] rmr3kk60u6flwtz89mk5k08zyrruc4b 0 5024 24260 23212 2022-01-30T09:06:14Z Рөстәм Нурыев 284 24260 wikitext text/x-wiki ''Башҡорт Википедияһында [[w:ba:Ләмәҙтамаҡ|Ләмәҙтамаҡ]] ауылы мәҡәләһе бар'' '''Ләмәҙтамаҡ ауылы топонимдары''' '''Ләмәҙтамаҡ''' — [[w:ba:Башҡортостан|Башҡортостан]] Республикаһы [[w:ba:Мәсетле районы|Мәсетле районы]]ндағы ауыл. [[w:ba:Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы|Ләмәҙтамаҡ ауыл Советы]]на ҡарай, ауыл Советы үҙәге. Географик координаталары 58°16` көнсығыш оҙонлоҡта һәм 55°50` төньяҡ киңлектә. Ләмәҙтамаҡ ауылының атамаһы йылға (гидроним) исеменән. [[w:ba:Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһы [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] йылғаһына ҡушылған ерҙә урынлашҡан. Шуға күрә Ләмәҙ һәм Тамаҡ һүҙҙәре ҡушылып ауыл атамаһы барлыҡҡа килгән. Мәсетле районында башҡорт ауылдарынан ике генә ауыл гидроним нигеҙле: Ләмәҙтамаҡ һәм Мәләкәҫ ауылы. Ҡалған башҡорт ауылдары кеше исеме менән бәйле. Ләмәҙтамаҡ һәм Мәләкәҫ ауылдары 1735-1740 йылғы башҡорт ихтилалынан һуң нигеҙлгән. Хәҙерге Дыуан районы Ярославка ауылы урынлашҡан ерҙә башҡорттарҙың Ҡошсо ауылы ихтиллалдан һуң яндырылыу сәбәпле, ул ауылдың халҡы ике яҡҡа күсеп ултырған. Шулай итеп гидроним нигеҙле ауылдар кеше исемле ауылдарҙан һуңыраҡ нигеҙләнгән. Ауыл урамдарының рәсми теркәлгән исемдәре: Ғәзизов урамы — Афған һуғышында һәләк булған Раян Ғәзизов йәшәгән урам, Карл Маркс урамы, Баҡса урамы, Салауат Юлаев урамы, Фрунзе урамы Рәсми булмаған урам (ауыл өлөштәре) исемдәре лә иғтибарға лайыҡ, тарихы мәғлүмәт бирә: Ләмәҙ йылғаһының уң ярында Мәтәй һәм Мәтәйҙең бер өлөшө Төп Мәтәй - Ҡошсо ырыуы башҡорттарының Мәтәй аймағы атамаһынан алынған. Туғыҙлы йәки Ҡуянауыл - Ҡошсо ырыуы башҡорттарының Туғыҙлы аймағы атамаһынан алынған, һуңғараҡ Ҡуян ауыл булып китән. Ҡайынлыҡ яҡын булыу сәбәпле ҡуяндар ауылға ла инеп йөрөгән. Ләмәҙ йылғаһының һул ярында. Үрге ос йәки Үргесуҡ, Уртасуҡ, Түбән ос йәки Түбәнсуҡ. Йылға ағышына ҡарап бүленгән ауыл өлөштәре.Тау битләүе буйынса ҡарағанды Түбәнге ос Үрге остан бейегерәк урынлашҡан. Ләмәҙтамаҡ ауылының топонимдарына байҡау яһайыҡ. # [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] — йылға, [[w:ba:Ҡариҙел (йылға)|Ҡариҙелдең]] ҡушылдығы, ауыл йәнәшәһенән аға. Йылға атамаһы башҡорт һәм ҡайһы бер урыҫ ғалимдарының фаразлауы буйынса исеме этноним, йылға буйын төбөк иткән Әйле ырыуы башҡорттары менән бәйле<ref>Словарь топонимов Республики Башкортостан. Уфа: Китап, 2002. — 256 с. — С.230. ISBN 5-295-30192-6</ref>,<ref>Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М: АСТ. 2001</ref>. В. Н. Татищевтың XVIII быуаттағы фаразлауына нигеҙләнеп урыҫ ғалимдары йылғаның исемен [[w:ba:Ай (юлдаш)|Ай]] менән бәйләй — «ай кеүек яҡты», «ай кеүек матур», «яҡты», «ай»<ref>Матвеев А. К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: ИД «Сократ», 2008. — 352 с.— С.11—12.</ref>. Йылғаның һыуы кеше эсәрлек. Һыу үткәргестәр һалғансы кешеләр йылғанан да һыу эсә ине. # [[w:ba:Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] — йылға, [[w:ba:Әй (йылға)|Әйҙең]] ҡушылдығы, ауылды ике өлөшкә бүлеп ауыл аша аға. Атамаһы Ләм һәм Әҙ һүҙәре ҡушылып бырлыҡҡа килгән. Ысынлап та йылғала ләм әҙ. Йылғаның яҙғы ташҡыны бер-ике көн эсендә бик көслө булып аға. Яландарҙан ҡар һыуҙары йыйылып тора ла, бер ваҡыт йыраҡтан ишетелеп торған күслө тауыш сығарып килеп төшә. Ялан һыуҙарыны Әгәрәү тауы аҫтында булған Ташлыҡул аша төшкәнлектән, тауыш ишетелеү менән кешеләр “Әгәрәү төшә” тип әйтәләр. Йылғаның һыуы татыр, кеше эсәрлек түгел. # Мәтәй төбәк — Төп Мәтәй арты, [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы яры буйлап Үрге таштыҡҡа тиклемге һыубаҫар туғай. Ауылдың һабантуй үткәреү урыны. # Үрге таштыҡ — [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы ағымы төньяҡтан көнбайышҡа табан боролған ере. Ауылдан бер км. самаһа өҫтәрәк ята. Ауыл халҡы һыу ингән урын. # Кисеү - [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] йылғаһындағы һай урын, Йылғаны кисеп сығырға була. Мәтәй төбәге тураһында. # Сөйөртмә - [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] йылғаһындағы сөйөртмә урын, соңғол. Уртасуҡ арты, Хәҙергә ваҡытта һайығып, сөйөртмә булыуы бөткән. # Урыҫүлгән — Кәртәле төбәктең бер мөйөшө һәм [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] йылғаһының ағымы көнсығыштан төньяҡҡа табан киҫә боролған урын. Был урында йылғала урыҫ милләтле кеше батып үлгән. # Кәртәле төбәк — Түбәнге оста [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] буйындағы төбәк. Өс яғы йылға менән, бер яғы текә тау менән тәбиғи кәртәләнгән һыубаҫар туғай. # Серек Ләмәҙ — Кәртәле төбәгендәге күл, уйһыу урын. Боронғо заманда [[w:ba:Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһының үҙәне. [[w:ba:Әй (йылға)|Әй]] йылғаһы яҙ көнө ныҡ ташҡан ваҡытта күл хасил була. # Йоҡа ташҡаҙған — Йоҡа таш алына торған соҡор. Түбәнге оста Вафин Вәрис ағай йорто артынан тауға күтәрелгән ерҙә уынлашҡан. Элекке заманда һарай, келәт, муса баштарын ошонан алынған йоҡа таш менән япҡандар, ихата-йорт юлына түшәгәндәр. # Алтынай — Түбәнге остан [[w:ba:Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юлдағы беренсе йырын буйы. Боронғо заманда ул тирәлә алтын бөртөктәре табылған тигән хәтирәләр ҡалған. # Бабайҙыҡ (бабайлыҡ) — Түбәнге остан [[w:ba:Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юл буйында уң яҡта урынлашҡан яңғыҙ ҡәбер. Изге урын тип иҫәпләнә. # Бүрелеҡул — Түбәнге остан [[w:ba:Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юл буйында Бабайҙыҡтан һуң һул яҡтағы ҡул буйы, ҡул буйлап Ҡырсындыға юл күтәрелә. # Балта — Бүрелеҡул юлы менән тау башына менеп еткән урын. # Энәгүл — күл. Түбәнге остан [[w:ba:Һабанаҡ]] ауылына киткән иҫке юл буйында Бабайҙыҡтан һуң уң яҡта, Әй буйының һыубаҫар туғайында урынлашҡан күл. # Сүсәкәй — тау, Ләмәҙ йылғаһының һул яғында ауыл артында урынлашҡан тау. # Маяҡтау — тау, Ләмәҙ йылғаһының уң яғынан ауыл артындағы тау. # Ташҡаҙған — Сүсәкәйҙән һуң Ҡырысныды юлы буйында урынлашған элекке таш сығарыу урыны. # Айыубаҫҡан — # Аҡтүбә - # Ҡырсынды юлы - юл, ауылдан Сүсәкәй тауы янынан башланым Ҡырсындыға сыҡҡан юл # Ҡырсынды, Ҡырсынды күл - ялан ерҙә ҙур булмаған ағаслыҡ һәм күл, колхоздар заманында өсөнсө бригадтың ялан станы. # Борошҡул — ҡул буйы. Ҡырсынды артынан башлана һәм [[w:ba:Буртаковка]] яҡҡа китеп, унан һуң [[w:ba:Һабанаҡ]] яҡҡа борола. Шуға Борошҡул тигән атамалы. # Алма баҡсаһы (төбәк) - Ләмәҙ йылғаның һул яғында, ауылдан өҫтәрәк тау битләүендә урынлашҡан асыҡ, төбәкле урын. Элегерәк алма баҡсаһы булған, һалғын ҡышта туңып ҡороған. # Гис (ГЭС) төбәк # Мәсет юлы # Ҡыя юл — юл, [[w:ba:Мәсәғүт (Дыуан районы)|Мәсәғүт]]—[[w:ba:Әчит (ҡала)|Әчит]] автомобиль юлынан [[w:ba:Октябрьск (Мәсетле районы)|Октябрьск]] ауылына киткән юл, Төлкөбай башына тиклем. # Беренсе Төлкөбай — тау, # Төлкөбай аҫты # Төлкөбай шишмәһе — Төлкөбай тыҡрығында көслө генә ағып сығып [[w:ba:Ләмәҙ (Әй ҡушылдығы)|Ләмәҙ]] йылғаһына ҡушылған тәмле һыулы шишмә. # Икенсе Төлкөбай # Әгәрәү (Егорова гора) # Усып тирмәне # Усып арты #Усып буйы # Кажунай # Әрҙәнәғол (ҡул) # Мөхөп юлы # Гәрәй тауы == Һылтанмалар == [[Категория:Мәсетле районы топонимикаһы]] [[Категория:Мәсетле районы Ләмәҙтамаҡ ауылы]] 4phk4husdkuk45u22imfgyb5gav62py 1 5025 23199 2020-11-12T15:42:20Z Рөстәм Нурыев 284 "{{Тарихи Башҡортостан топонимикаһы|ҡатнашыусы=Рөстәм Нурыев}}" исемле яңы бит булдырылған 23199 wikitext text/x-wiki {{Тарихи Башҡортостан топонимикаһы|ҡатнашыусы=Рөстәм Нурыев}} naka0uwsll8czkarwjsucy3k5hkdt0h 14 5026 23201 2020-11-12T16:33:45Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23201 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5027 23203 2020-11-12T16:34:46Z ZUFAr 381 "[[Категория:Мәсетле районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23203 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәсетле районы]] 6x1fc0ww4hyqb1u1vr5x7wyge1tzfd8 14 5028 23204 2020-11-12T16:35:10Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23204 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5029 23961 23206 2020-12-08T19:52:26Z ZUFAr 381 removed [[Category:Топонимика]]; added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23961 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ер-һыу атамалары]] [[Категория:Мәсетле районы]] ct83fiox6ua54twjf1dl0yfenpt9ot0 0 5030 23920 23909 2020-12-08T16:57:07Z Тутыйғош 404 23920 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|14|54|N|54|33|54|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ҡоръятмаҫ ауылы топонимдары| '''Ҡоръятмаҫ''' — Дәүләкән районындағы иң ҙур һәм боронғо ауылдарҙың береһе. Хәҙерге ваҡытта ҡулъяҙмалар һәм боронғо китап баҫмалары һаҡланған бүлектә 12 ауыл тарихының ҡулъяҙмаһы бар. Шулар араһында Ҡоръятмаҫ аыулының тарихы 90 йәшлек Зиннәтуллин Хайрулла тарафынан яҙылған<ref>Ф. Г. Хисаметдинова. Башкирская ойкономия. XVI—XIXвв. Уфа-1991 й.</ref>. Был яҙмала 1664 йылда хәҙерге Шишмә районы Ябалаҡлы ауылынан 4 бер туған Аҙнағол, Мерәҫ, Вәхит һәм Әлмөхәмәт Тимеровтар күсеп килгән, тип бәйән ителә. Ауыл 1795-се йылдарҙа ғына документтарҙа күренә башлай. Ауылдың боронғо ауыл икәнен дәлилләүсе ер-һыу атамаларына иғтибар итергә кәрәктер.<br> {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡоръятмаҫ|Ҡоръятмаҫ]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} ==Тау-урман, ялан-ҡырҙар исемдәре== Ауыл тау-урмандар менән уратылған ышыҡ урында ултыра. Ауылды уртаға бүлеп, [[Өйҙөрәк]] йылғаһы аға, Бәләбәй ҡалҡыулығынан көньяҡ-көнбайыштан ауылдан 4-5 км алыҫлыҡта башланып, [[Шөңгәккүл]] ауылы тирәһендә [[Дим]] йығаһына ҡушыла.<br> '''Өйҙөрәк''' һүҙе өйәрләнеп һүҙенең фонетик үҙгәреше тип, фаразларға мөмкинлек бирә. Йылға ҡуйы урман менән ҡапланған тау битләүенән башланыу сәбәпле, ҡар, ямғыр һыуҙары менән шәп ағымлы йылға, Дим-Ҡариҙел һөйләшендә өйҙөрәп-өйҙәрәп ағыу ихтимал.<br> Өйәр — йылға булып шаулап, сылтырап аҡҡан ҡар йәки ямғыр һыуҙары<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге .II том. Мәскәү.Руский язык.1993 й. 70 -се бит</ref>.<br> '''Янлыҡ''' — ауылдың көньяҡ урман менән ҡапланған тау үре. Намаҙ уҡығанда, мал салғанда ҡибланы шул йүнәлештә билдәләгәндәр. Янлыҡ — ян яһар өсөн бөгәргә ярай торған ағастар үҫкән урындыр тип фаразлау дөрөҫтөр. Ауылдың өлкән кешеләре лә был топонимаканың килеп сығышын аңлата алмайҙар ине, сөнки ян һүҙе ҡулланыштан төшөп ҡалған.<br> Ян — уҡ атыу өсөн бөгөп кереш тартҡан уҡ атыу ҡоралы<ref> Башҡорт теленең һүҙлеге. Мәскәү.Русский язык II том.1993 й.92 -се бит</ref>. <br> Тимәк, ян һәм һүҙ яһаусы ялғау -лыҡ. Барлыҡҡа килгән — янлыҡ, ян эшләр өсөн ағас күп үҫкән урын. Ағастарҙан бөгөү өсөн иң уңайлы ағас йыла һаналған.Һөйләштә -Янныҡ - лыҡ ялғауы урынына-ныҡ,утынныҡ.бесәннек.<br> '''Урҡар''' исемле тауҙар исеменең килеп сығышын фаразлау.<br> Ур - тәрән итеп ҡаҙылған тар, оҙон соҡор.<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге. II том. Мәскәү.Русский язык.1993 й. 476- сы бит </ref> Ысынлап та, тауҙар бер-береһенән соҡорҙар менән айырылып тора. Йәнә тағы урғыл һүҙе бар.<br> Урғыл — ваҡ-ваҡ ҡалҡыулығы булған, соҡор-саҡырлы, урғыл ер<ref> Башҡорт теленең һүҙлеге. II том. Мәскәү.Русский язык.1993 й. 477-се бит</ref>. Шулай булғас, ҡар оҙаҡ иремәй ятҡан өсөн түгел был атама, ә ландшафтҡа бәйләп аталалыр. Урындағы халыҡ урҡар — дөрөҫ әйтелеш урғар тип һөйләргә мөмкин.<br> '''Сыпай''' яланы бар. Был урын һаҙлыҡлыраҡ урын булған, хәҙер уның батҡылыҡлы урыны бер урында ғына ҡалған. Сыпый һүҙе диалекттарҙа ҡулланыла.<br> Сыпый — диалектта бысый. Сыпый күҙ<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге Мәскәү.Русский язык.1993 й. 265- се бит </ref> Бысҡылдыҡ.. Сыпый — сыпай бер мәғәнәле һүҙҙәр тигәнгә нигеҙ бар.<br> '''Томтаҡ'''- урман эсе. Был урында Өйҙөрәк йылғаһың киңәйеп киткән лапылы урыны. Томтоҡ — диалектта төпөш. Томтоҡ кеше.<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге II том. Мәскәү.Русский язык.1993 й. 368 -се бит </ref> Урындағы халыҡ томтоҡто-томтаҡ тип атарға мөмкин. Томтаҡ тип аталған урындың исеме есеменә тура килә, тигән һығымтаға яһарға дәлил бар.<br> '''Өҫҡонаяҙ''' Тағы ла бер баҫыу атамаһына фараз итеү Асылыкүл янында Өҫҡонаяҙ тигән баҫыу яланы бар.Ғәлимйән Шәйәхмәтов ағай үҙенең "Наши исторические корни "тигән эҙләнеү яҙмаларында Өҫҡонаяҙ.ӨСҠАЙЫН тип асыҡлап ҡуя.Р.Шәкүр в своей книге "Свидельствуют имена" отводит 9 страниц топонимике,истории,этнографии местностей вокруг озера Асылыкүль,тип яҙа Ғәлимйән ағай.Ҡыҙғанысҡа ҡаршы,мин был китап менән таныш түгел,киләсәккә ҡалдырам.Профессор һәм яҙыусы Р.Шәкүр нисек фаразлағандыр.Мин Өсҡайын тип аңлатма биреү менән килешмәйем.Ни өсөн?Рифма яңғырашҡа ҡарап һүҙҙе бер мәғәнәле яһау килеп сыҡҡан Мәғәнәне төптән эҙләү кәрәктер.Өҫҡонаяҙ. Һүҙҙең тамыры -ҡон- Ҡон нимә аңлата? Ҡон - 1. үлтерелгән кеше өсөн яуап итеп түгелгән ҡан йәки түләтелгән хаҡ.2.Бер төрлө насарлыҡҡа йәки яманлыҡҡа ҡайтарылған үс..3.Кеше иҫәбенә .кеше көсөнә үҙләштерелгән хаҡ. (Башҡорт теленең һүҙлеге.I том. Мәскәү.Русский язык.1993 й. 675 -се бит)Минеңсә, өс ҡон өсөн яҙылған,түләтелгән хаҡ (БЫЛ ОСРАҠТА ЕР) .Беҙҙең һөйләшкә тура килә-ӨҪ-өс.Һүҙҙең мәғәнәһе беҙ белмәгән тарих төпкөлөндә ята<br> '''Көйөк''' Беҙҙең ауылда Үргеос йәки Бикташ-хәҙерге исеме Ленин урамы( был мин үҫкән урам) яғында,Өйҙөрәк йылғаһын аша сығып уйнай торған урман алды -Көйөк тигән асыҡлыҡ -бәләкәй аҡлан бар ине.Беҙ унда йәй буйы уйнайбыҙ,еләк йыя торғайныҡ.Урманға -Көйөккә эскәрәк инеп көҙөн сәтләүек,мәмешкәк(боярышник ) йыя торғайныҡ. Мәмешкәк һап-һары иҙелеп бешә ине,туйғансы ашап.аҙаҡ йомарлап ҙур-ҙур туптар яһай инек. Сәтләүекте тиреп мейес башында киптереп.байрам көндәрендә һыйланырға тоҡсайға һалып тегеп( һәр беребеҙҙең айырым) алып ҡуя инек. Хәҙер беҙҙең пыр туҙып уйнаған.кистәрен һыйыр көткән Көйөк алды (йәки ауыҙы ла ти торғайнылар)бейек ағастар менән ҡапланған. Ни өсөн был урман Көйөк?Был исем ауылдың боронғолоғон тағы ла иҫбатлаусы бер дәлил. Борон урманды киҫеп,(кәрәкле ағасын ,бәлки,хужалыҡ өсөн ҡалдырғандарҙыр) яндырғандар.Шулай итеп,сәсеүлек майҙаны яһағандар Бындай урындарҙы башҡорттар көйөк,ә урыҫтар ляд (подсечно-огневое земледелие) тип йөрөткәндәр.Был ябай,боронғо ер эшкәртеү ысулы булған.Ундай ер бер нисә йыл уңыш биргән.Артабан тағы ла урманды киҫеп-яндырып сәсеүлек яһағандар.Бына ҡайҙан килә икән был исем - Көйөк.<br> '''Әкеш''' Был исем менән Дәүләкән районы ауылдарынының байтаҡ тау-яландары йөрөтөлә.Ҡоръятмаҫта ялан( бесәнлек ) Асылыкүл буйында элек кантун ваҡытында бер ихтилалда ҡатнашҡаны өсөн күп йылдар Әкеш (русса исеме – Апуш) исемле кешене эҙәрләгәндәр. Ул үҙе тауҙарҙа землянка яһап, шунда йәшәгән, иптәштәре менән урыҫ ғәскәрҙәренә ҡапыл килеп сығып һөжүм иткән. Быны Асылыкүл, Дим буйында белмәгән кеше булмаған. Уға бәйле Асылыкүл буйында 6-7 исем бар: Сөйәрғол Әкеше, Мерәҫ Әкеше, Сурай Әкеше, Ҡотло Әкеше, Емерек Әкеше, Йүкә аҫты Әкеше. Ошо кеше иптәштәре менән бесән ваҡытында кешеләргә ярҙам итеп йөрөгән. Ә ул ҡасып йәшәгән тау,яландар Әкеш исеме менән йөрөтөлә. Әкеш ул ҡасҡындарҙың етәксеһе булған.<br> '''Василий соҡоро''' Архив белешмәләре буйынса 1896 йылда Ҡоръятмаҫ ауылында 5 һыу тирмәне булған.Кәждәй( Каждаево Миәкә районында булырға тейеш шикелле) ауылынан Архипов Василий (мордва) береһен арендаға алған булған.Тирмән йылына 50 көн эшләгән.Ул Бикәғарағы йылғаһының башланған еренән түбәндәрәк урынлашҡан .Элек был ер асыҡ аҡлан булған.Хәҙер был урынға ҡарағай ағастары ултыртылған,йөрөр юлдар ҙа бикләнеп бөткән.Ә тирмәндең ҙур ташы иҫән.Тирмәнсе Василийҙың исеме беҙҙең ерҙә-Василий соҡоро булып йәшәй.<br> '''Гөлбикә шишмәһе''' Асылыкүл буйында урынлашҡан Яңы Тормош ауылында,балаларҙың ял итеү лагерына күтәрелгән юлда, бер шишмә бар.Шишмәне халыҡ "Гөлбикә шишмәһе" тип йөрөтә.Яңы Тормош ауылында тыуып үҫкән Гөлфиә Закарина апай мин был турала һорашҡас,йылмайып: "Гөлбикә минең инәйем (әсәйем)бит ул,ти.Атайым менән инәйем ошо шишмә янында.ситәндән өй һалып,мал-тыуар аҫырап донъя көткәндәр.Эргәлә генә тау-таш араһынан һарҡып шишмә сыҡҡан.Эсер һыуҙы шул шишмәнән алып,уны ҡарап.таҙартып торғандар.Ауыл халҡы ла ошо шишмәгә һыуға йөрөгән.Халыҡ тәүҙә Гөлбикәләр янындағы шишмә тип йөрөткән,аҙаҡ Гөлбикә шишмәһе булып китте". Хәҙерге көндә шишмә Асылыкүлддең бер йәме булып тора.Гөлбикә шишмәһе матур итеп уратылған,урғылып сығып,Асылыкүлгә йүгерә.Ял итеүселәрҙе тәмле ,шифалы һыуы менән ҡунаҡ итә.Тимәк,ер-һыу атамаларында кешенең исеме ябай ғына булған хеҙмәте өсөн дә мәңгеләшергә мөмкин икән.<br> '''Тимер тырнаҡ''' Элек Ҡоръятмаҫ ауылында һәр бер башҡорт ауылындағы кеүек, йәшерен, урман-тау араларында тимерлектәре булған. Был тимерлектәрҙе бер кеше лә белергә тейеш булмаған, ауыл старшина-түрәләре һәм ышаныслы кешеләре генә белгән. Сөнки аҡ батша тимерлектәрҙе асҡан башҡорт ауылдарына күп һалым һалған һәм хөкүмәт күҙәтеүе аҫтында ғына эшләргә рөхсәт ителгән. Элек Ҡоръятмаҫта Шәрифйән исемле оҫта тимерсе булған, уның үҙенең сабынлыҡтары, мал көтөү урындары булған. Тимерлектә көнкүреш яраҡтарынан башҡа, һуғыш ҡоралдары, ҡылыс, хәнйәр, ҡалҡан, уҡ баштары, һөңгө, өҙәңге кеүек әйберҙәр эшләнгән. Был ҡоралдар йәшереп тотолоп, кәрәк ваҡытта халыҡҡа таратып бирелер булған. Беҙҙең Тимер тырнаҡ аҡланы ошо тарихты һөйләй.<br> '''Бикә ҡарағы''' Был йылға Һыңар тәртә( хәҙерге исеме Спутник ауылға 1996 йылда газ керткәндә ҡушылған исем)урамы буйлап аға, шуның өсөн урамда өйҙәр бер яҡлап ҡына урынлашҡан.Урамдың исеме лә ошо бер яҡлы булғанға бәйле.Бикә түбәһе менән Бикә ҡарағы йылғаһы бер кешегә ҡарата булған исем булыуын дәлилләйем.Был атамалар бер-береһенән алыҫ түгел, һәм юҡҡа ғына ер-һыуға исем бирелмәй. Аҫылыкүл буйында Бикә түбәһе исемле ер бар. Элек-әүәл ошо тирәләге башҡорт ауылдарының береһендә атта етеҙ һыбай сапҡан, уҡ-һөңгө менән яҡшы ҡулланып төҙ атҡан Бикә исемле ҡатын була. Был ҡатын ир-егеттәр менән бер сафта, арыу-талыу белмәйенсә, дошмандарға ҡаршы яуға саба, әммә бер алышта бик ҡаты яраланып, вафат була. Бикәне ире бик ныҡ яратҡан була: ҡатынымдың һөйәге сит-ят ерҙәрҙә ятмаһын тип, яуҙаштары менән Асылыкүл буйына алып ҡайта. Шундағы бейек ҡалҡыулыҡта уны ҡәҙерләп ерләйҙәр. Ошо көндән алып был тауҙы Бикә түбәһе тип атайҙар. Еләк йыйырға барғанда һәр ваҡыт оло кешеләр был ҡәбер янына туҡтап, ҡөръән уҡып, хәйер һалыр булғандар. Ҡәбере элегерәк билгеле ине, хәҙер ташы ергә һеңеп, селектәр менән ҡапланып бөткән,тип һөйләгән Хузиев Мөлөкәмән.Ошо һөйләнгәндәргә нигеҙләнеп,Ҡоръятмаҫтағы Бикә ҡарағы йылғаһы тап шул дан бисә Бикә хөрмәтенә йөрөтөләлер.Мин ни өсөн ҡараҡ тип атала, тип аптырай инем. 1.Ҡараҡ-кеше малын урлау менән шөғөлләнгән кеше,бур.2.Ҡараҡ (иҫкесә)Батша иҙгенлегегә ҡаршы баш күтәргән халыҡ көрәшсеһенә кәмһетеп әйтелә. (Башҡорт теленең һүҙлеге/ I том.Мәскәү Русский язык.1993 й.638 -се бит)Тимәк,Бикә ошо йылға тирәһендә йәшәгән,йә булмаһа ниндәйҙер ваҡиға уртаһында булған,һәр хәлдә был йылға аҡҡан ергә Бикәнең мөнәсәбәте бар.Бикә- халыҡ көрәшсеһе,дан бисә,тау түбәләстәре,йылға-һыуҙар уға хәтер таштары.<br> '''Балҡантау''' Мин бәләкәй саҡтан уҡ был тау тураһында ишетеп үҫтем Беҙҙең төбәктә ижад ителгән "Заятүләк менән Һыуһылыу"иртәген инәйем беҙгә ысын булған хәл,тип ышандырып һөйләй ине.Һәр эпос.минеңсә,аҙмы- күпме ысынбарлыҡҡа нигеҙләнеп ижад ителгән. (Балҡантау Асылыкүл янында тигән белешмәне википедияла мин төҙәттем.Балҡантау Асылыкүлдән 30 км тирәһе бар.урап барһаң 40 км."Заятүләк менән Һыуһылыуҙы" инәйем күлдән 40 км. алыҫлыҡта ятҡан Балҡантауҙа күмелгәндәр, тип һөйләй ине.) Ә Балҡантауҙа ҡәберлек бар.тип халыҡ юҡҡа әйтмәгәндер.Түбәндәге йола шуны иҫбатлай кеүек. Балҡантауҙың итәгендә ҡәберлек булыуы тураһында элек -әүәлдән һөйләйҙәр. Йәштәр никахҡа ингәндән һуң, ошо тауға килеп, ҡәбер алдына баш эйеп, вәғәҙә бирешеп, ғүмерҙәренең һуңғы сәғәттәренә тиклем бергә булырға, тип доға ҡылып, ҡәбергә тәңкә һалыр булғандар. Шулай эшләгәндәр бәхетле тормош итерҙәр, мөхәббәтле булырҙар, тигән ырым-йола йәшәгән. Ошо тауға менгән яңғыҙ кеше Балҡантау түбәһенә менеп: “Заятүләк, Һыуһылыу, һеҙ бер-берегеҙҙе яратҡан кеүек минең һөйгән йәремде күрмәнегеҙме?” – тип, ҡулды маңлай, күҙ янына ҡуйып, тирә-яҡты урында торған килеш байҡап-ҡарап сыҡҡандан һуң, уң ҡулды йөрәк тураһына ҡуйып: “Күрһәгеҙ, һөйгән йәремде минең янға ебәрегеҙ”, – тип әйтер булғандар. Был тау яһалма тау -ҡурган тип фараз итеүҙәр бар.<br> '''Завод тауы''' Ҡоръятмаҫ ауылынан көньяҡ-көнбайышта урман аша үткән юлда ята. Был юлдан Өҫән-Ивановка ауылына (Бәләбәй районына инә) беҙҙең ауылдан баҡыр эшкәртеү һәм спирт заводтарына йөрөп эшләүселәр булған.Тау үрен менгәс, ялан ер башлана. Ни өсөн Завод тауы тип йөрөтөлә? Өҫән был урындан 25 км тирәһе алыҫлыҡта,эшкә ошо үр аша йөрөгәнгәме?Зыяйетдин Мөхәррәмов бабай Хузиев Мөлкәмән Хоҙайәхмәткә ошондай мәғлүмәт бирә:"Ҡоръятмаҫта бәләкәй генә поташ эшкәртеү заводы бар ине"-,ти .Поташ - (рус.)(ингл.) Бөртөклө онтаҡ рәүешендәге һелтеле матдә (ағас көлөнән хлорлы кальцийҙан алына)(Башҡорт теленең һүҙлеге.II том.Мәскәү.Русский язык.1993 й. 107 -се бит)Поташ ағас көлөнән эшләнгәс.был урын хәҙерге күҙлектән ҡарағанда, завод өсөн иң уңайлы . урындыр.Завод хужаһына килем,файҙа кәрәк.был тирәлә бик күп урыҫ ауылдары бар ине. Урын сауҙа итеү өсөн дә бик уңайлы.Поташ заводы эшләгән,урынлашҡан ер -Завод тауы(үр) исеме алғандыр.<br> '''Ҡаҙран шишмәһе''' Ҡоръятмаҫ ауылының төньяҡ-көнбайышында ҡояш сығышына ҡарап Ҡаҙран шишмәһе аға.Ҡаҙран һүҙе нимә аңлата? "Башҡорт теленең һүҙлегендә" был һүҙ юҡ. Был ер ҡояш сәғәте өсөн бик уңай урын.Көтөүселәр ваҡытты таяҡ ҡаҙап ҡуйып,төшкән күләгә буйынса билдәләй инек,тип һөйләйҙәр ине. Бәлки,боронғо кешеләр ҡояш сәғәттәрен ошо урынға ҡороп,һыу атамаһы шунан ҡалғандыр.Сөнки ҡояш сәғәттәрендә кадран тигән инструмент бар.Кадран-өҫтө яҫы тигеҙ предмет (ул тигеҙ ер булырға мөмкин).Тимәк, кадран башҡортса ҡаҙран булып китеүе бик ихтимал.}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Дәүләкән районы топонимикаһы]] [[Категория:Дәүләкән районы Ҡоръятмаҫ ауылы]] gyjkwu37q1hdam7gmwf84lev7ldubdd 14 5032 23217 2020-11-13T05:38:41Z ZUFAr 381 "[[Категория:Дәүләкән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23217 wikitext text/x-wiki [[Категория:Дәүләкән районы]] q1f50lu06p7ceb7ny0cyauwhkw3vtcv 14 5033 23218 2020-11-13T05:39:00Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23218 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5034 23956 23219 2020-12-08T19:50:01Z ZUFAr 381 removed [[Category:Топонимика]]; added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23956 wikitext text/x-wiki [[Категория:Дәүләкән районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 2xeqcnikdonzjvgkf8jxao66glwglls 0 5035 23560 23231 2020-11-22T14:47:58Z ZUFAr 381 23560 wikitext text/x-wiki ''Википедияла [[w:Һәмән (Баймаҡ районы)|Һәмән]] ауылы тураһында мәҡәлә бар.'' Баймаҡ районы Һәмән ауылы. Ауылдан бер километр тирәһендә ситтә балсыҡ соҡоро бар. Ауыл халҡы соҡорҙан балсыҡ ала. Уның исемен икенсе төрлө мәрйә соҡоро ла тип атайҙар. Һикһән биш йәшлек атайым Аскаров Хажиәхмәт Хәжмөхәмәт улы хәтерләүенсә колхозлашыу осоронда , комсомол ойошмаһы ойоштороу өсөн ауылға мәрйә ҡыҙы килә. Зәңгәр күҙле, ҡыҫҡа һары сәсле , сатнатып башҡортса һөйләшкән комсомолка ҡыҙҙы йәштәр үҙ итәләр. Тик берҙән - бер көндө был ҡыҙыҡай юғала. Уны балсыҡҡа барған кешеләр үле килеш табалар. Асыҡлауынса совет власына ҡаршы кешеләр уны ат ҡойроғына бәйләп йөрөтөп, ошо соҡорға ташлайҙар. Ауыл йәштәре ҡыҙҙы Ҡаныҡай тауы аҫтындағы баҫыуға, өс ҡарағас янына ерләп, ҡарағастан бағана ултырталар. Был бағана әле лә бар. [https://vk.com/club73607076?w=wall-73607076_7119%2Fall Информатор: Әнүзә Мәжитова - Аскарова.] [[Категория:Баймаҡ районы Һәмән ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] mbg23aawb5dy9bdhd9iz7raj5cxmtp1 14 5036 23221 2020-11-13T06:17:10Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23221 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 14 5037 23222 2020-11-13T06:17:27Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23222 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5038 23950 23688 2020-12-08T19:43:34Z ZUFAr 381 removed [[Category:Топонимика]]; added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23950 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 2e1kmp5usnmgebfvqz6w88f3mki9u4d 0 5039 23932 23929 2020-12-08T17:40:07Z ZUFAr 381 23932 wikitext text/x-wiki ''Википедияла [[w:Иҙәш Ҡусҡары|Иҙәш Ҡусҡары]] тураһында мәҡәлә бар'' {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Әбйәлил районы Иҙәш-Ҡусҡары ауылы янындағы "Ҡыҙ баҫҡан ташы"| Ҡасандыр, бик борон заманда, бер матур ҡояшлы көндө тау битендә балалар шау-гөр килеп уйнап йөрөгән була. Был көндө бәлә булырын бер кем дә һиҙенмәй. Шул мәлдә тауҙағы ҡая таштарҙан ҙур таш аҡтарылып аҫҡа тәгәрәй башлай. Балалар йүгерешеп ҡасалар. Тик бер ҡыҙ ғына ҡасып ҡотола алмай. Таш тәгәрәп килеп уны баҫа, ҡыҙ таш аҫтын. Таш аҫтынан ҡыҙҙың күлдәгенең осо ғына күренеп ятҡан икән, тип һөйләйҙәр. Ошондай аяныслы ваҡиға булған беҙҙең ауылда һәм был риүәйәт телдән-телгә, быуындан-быуынға һөйләнеп килә. Был урын "Ҡыҙ баҫҡан ташы" тип атайҙар.| Информатор:Мурадым Биишев}} [[Категория:Әбйәлил районы Һәмән ауылы]][[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] jh9d64nn7we8r69j3n06iofe7stdao1 14 5040 23225 2020-11-13T06:34:04Z ZUFAr 381 "[[Категория:Әбйәлил районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23225 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әбйәлил районы]] ppgmx1nily56d6zxoc5t4ryx8lwlk3c 14 5041 23971 23226 2020-12-08T19:56:31Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23971 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әбйәлил районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] rqr0rv8798ex7qnnm14cy8y8g8qt6lb 14 5042 23227 2020-11-13T06:34:38Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23227 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 5043 23931 23930 2020-12-08T17:39:51Z ZUFAr 381 23931 wikitext text/x-wiki ''Википедияла [[w:Хәлил (Әбйәлил районы)|Хәлил ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' {{coord-simple|53|02|55|N|58|33|54|E|}} <div class="text"> {{poemx|Әбйәлил районы Хәлил ауылы янындағы "Новолихин тәреһе"| Күсей ауылы ерҙәрендә борондан алтын йыуғандар. Приискаларҙың хужаһы Навалихин тигән помещик була. Бер мәл Навалихин үлеп китә. Уны ерләйҙәр. Күпмелер ваҡыт үткәс уның туғандары Петербургтан сөгөндән ҡойҙороп тәре алып киләләр. Тәрене поезд менән килтерәләр, тип һөйләйҙәр. Ирәндек тауындағы "Күбә ташынан" ҙур бер ташты үгеҙ егеп алып төшәләр. Ташты соҡоп тәрене ултырталар, ҡурғаш эретеп тәрене нығытып ҡуялар. Тәрене ҡәбергә ултыртып ҡайтып китәләр. Революция, аслыҡ башлана. Бай помещиктың ҡәберен талайҙар. Ҡәбер ҡатын-ҡыҙҙыҡы булып сыға. Шулай тәре ташта нығытылған килеш ҡала. Колхозлаштырыу мәле килеп етә. Хәлил ауылынан бер бәһлеүән кәүҙәле кеше (исемен иҫләмәйем) тәрене аҡтарып алып ат арбаһына һалып алып килеп Хәлил ауылында металлаломға тапшыра. Тәре ауыр булғанға таш келәт эргәһендә оҙаҡ йылдар ята. Хәлил ауылында Бөйөк Ватан һуғышына тиклем урыҫтар йәшәгәндәр. Шуларҙың береһе Петров бабай. Бабай хужалығында күгәрсен тотҡанға, уны халыҡ "күгәрсен бабай" тип йөрөтә. Ике улы Ҡыҙылдар яҡлы булып беҙҙең яҡтарҙа беренсе совхоздар ойоштороп йөрөүселәрҙән булған. Бөйөк Ватан һуғышынан һуңғы йылдарҙа Петров бабай үлеп китә. Улдары колхоз етәкселегенән рөхсәт алып тәрене аталарының ҡәберенә ҡуялар. Был тәренең тарихы бына шулай. Инернеттан: Навалихин Павел Григорьевич - 19 быуаттағы генерал, С-Петербургта глава Казеной палаты. Бәлки беҙҙә ерләнгән Навалихиндың туғандарылыр.| Информатор:Мурадым Биишев}} [[Категория:Әбйәлил районы Һәмән ауылы]][[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] npluxj1aw3q5bxneh11c93r5qf36orw 0 5044 23243 23235 2020-11-13T08:09:20Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Мәхиән ҡарағыйы]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Мәхиән ҡарағайы]] 23235 wikitext text/x-wiki ''Википедияла [[w:2-се Этҡол|2-се Этҡол]] ауылы тураһында мәҡәлә бар'' Баймаҡ районы 2-се Этҡол ауылы урмандарында бик үҙенсәлекле, мәғрүр ҡарағай үҫә, ул бик бейек, матур. Йәше бер нисә йөҙ йыл булыуы мөмкин. Борон ошо ҡарағай төбөндә Мәхиән исемле бер кеше ҡыуыш эшләп йәшәп киткән тиҙәр. Шунан бирле был ҡарағыйҙы "Мәхиән ҡарағайы" тип йөрөтәләр. Ҡарағайҙы биш өлкән кеше ҡосаҡлаһа ҡоласлап алырға буй ҙа етмәй. [https://vk.com/club73607076?w=wall-73607076_7038%2Fall Информатор: Гульназ Галина] [[Категория:Баймаҡ районы 2-се Этҡол ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] dwhmxd5a1e0oxiho6vfbou2bter2qgc 0 5045 23241 23233 2020-11-13T07:56:04Z ZUFAr 381 23241 wikitext text/x-wiki ''Википедияла [[w:Үрге Әбдрәш|Үрге Әбдрәш]] тураһында мәҡәлә бар'' Ҡасан булғандыр, хәҙерге Әбйәлил районы, Әбдрәш ауылынан (халыҡса Нуғай) Көрәй Ишбаев исемле батыр ҡаҙаҡтарҙың барымтаһынан ғәиләһен ҡасырып алып килеп, ошо тау эргәһендә йәшәй. 2 -Этҡол һәм Байым ауылдары араһында. Ҡаҙаҡтар уның ҡайҙалығын белеп уны үлтерергә килгәндә яҡын тирәләге ауылдың ир егеттәре дәррәү сығып, уларҙы ҡырып, берәү генәһен ҡайтаралар. Ул ер Ниғәмәт һәм Ҡаҡтуғай ауылдары араһында. Ҡаҙаҡ үҙәге тип атала. Һуңынан Көрәй батыр Үрге Яйыҡбай ауылына күсеп ултыра. Халыҡса Үрге Нуғай. Ҡәбере Әмәндек йылғаһы буйында. Көрәйҙең ҡустыһы Иҫәнбай. Ниғәмәт ауылында Иҫәнбаевтар йәшәй. Көрәй тауы Таулы һәм Мәтин йылғалары ҡушылған ерҙә, өс түбәнән тора. Төнъяҡ түбә диңгеҙ кимәленән 600 м, урта 609 м, көньяҡ 604 м, бейеклектә. Фотола төнъяҡ түбәне уртансыһы ышыҡтаған. Туғайҙың исеме Ғариф туғайы тип атала. Ошо туғайҙа бесән сапҡан. Уның ейән -ейәнсәрҙәре 2 -Этҡол һәм Ниғәмәт ауылында йәшәйҙәр. Әминевтар, Ғатауллиндар һ,б. [https://vk.com/club73607076?w=wall-73607076_7031%2Fall Информатор:Әкрәм Ҡәйепҡолов] [[Категория:Әбйәлил районы Үрге Әбдрәш ауылы]][[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] jorx2tav1ee7wh5f78a7pknba17hup5 14 5046 23234 2020-11-13T07:03:39Z ZUFAr 381 "[[Категория:Әбйәлил районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23234 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әбйәлил районы]] ppgmx1nily56d6zxoc5t4ryx8lwlk3c 14 5047 23236 2020-11-13T07:06:50Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23236 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5048 23927 23926 2020-12-08T17:27:16Z ZUFAr 381 23927 wikitext text/x-wiki ''Википедияла [[w:2-се Этҡол|2-се Этҡол]] ауылы тураһында мәҡәлә бар'' {{coord-simple|52|49|31|N|57|58|34|E|}} <div class="text"> {{poemx|Нимес зыяраты| Баймаҡ районы 2-се Этҡол ауылы янында бер тауҙың итәгендә "Немец зыяраты" бар. Элек яҡшы беленә ине, хәҙер ер менән тигеҙләнеп бөттө тиерлек. Уға бәйле ҡыҙыҡ хәлдә бар. Бер йылы, 9 май көнө, колхоз йылдағыса яугирҙәрҙе ҡырға алып сығып һыйлаған. Ҡайтыуҙа ҡыҙып егетләнеп алған яугирҙәр ҡәбер өҫтөнә менеп, тапап "Бына һеҙгә шул кәрәк", тип бейегәндәр. Тағы ла, Хәмит бабай һөйләгәйне. Немецтәр революцияға хәтле бында йәшәгәндәр. Кис булһа, немец йәштәре ҡырға ҡултыҡлашып прогулкаға сығалар икән. Ҡыҙҙары ҡыҫҡа күлдәктән. Шәриғәт законы бында ҡаты! Ҡарттар йәштәрҙе һөсләгәндәр. Бер сыҡҡандарында йәштәр һыбай тал һуйыл менән немецтәрҙе туҡмағандар .Шунан һуң ҡатын-ҡыҙ ҡыҫҡа күлдәктә прогулканы ташлағандар | Информатор:Әкрәм Ҡәйепҡолов }} [[Категория:Баймаҡ районы 2-се Этҡол ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] 1gedweck78s5umduk59euvx8b54le0i 0 5049 24624 23239 2023-01-22T17:29:50Z Aidar254 420 24624 wikitext text/x-wiki == Ҡоръятмаҫ ауылы топонимдары == [[Ҡоръятмаҫ]] — [[Дәүләкән районы]]ндағы иң ҙур һәм боронғо ауылдарҙың береһе. Хәҙерге ваҡытта ҡулъяҙмалар һәм боронғо китап баҫмалары һаҡланған бүлектә 12 ауыл тарихының ҡулъяҙмаһы бар. Шулар араһында Ҡоръятмаҫ аыулының тарихы 90 йәшлек Зиннәтуллин Хайрулла тарафынан яҙылған<ref>Ф. Г. Хисаметдинова. Башкирская ойкономия. XVI—XIXвв. Уфа-1991 й.</ref>. Был яҙмала 1664 йылда хәҙерге Шишмә районы Ябалаҡлы ауылынан 4 бер туған Аҙнағол, Мерәҫ, Вәхит һәм Әлмөхәмәт Тимеровтар күсеп килгән, тип бәйән ителә. Ауыл 1795-се йылдарҙа ғына документтарҙа күренә башлай. Ауылдың боронғо ауыл икәнен дәлилләүсе ер-һыу атамаларына иғтибар итергә кәрәктер.<br> === Тау-урман, ялан-ҡырҙар исемдәре === Ауыл тау-урмандар менән уратылған ышыҡ урында ултыра. Ауылды уртаға бүлеп, [[Өйҙөрәк]] йылғаһы аға, Бәләбәй ҡалҡыулығынан көньяҡ-көнбайыштан ауылдан 4-5 км алыҫлыҡта башланып, [[Шөңгәккүл]] ауылы тирәһендә [[Дим]] йығаһына ҡушыла.<br> '''Өйҙөрәк''' һүҙе өйәрләнеп һүҙенең фонетик үҙгәреше тип, фаразларға мөмкинлек бирә. Йылға ҡуйы урман менән ҡапланған тау битләүенән башланыу сәбәпле, ҡар, ямғыр һыуҙары менән шәп ағымлы йылға, Дим-Ҡариҙел һөйләшендә өйҙөрәп-өйҙәрәп ағыу ихтимал.<br> Өйәр — йылға булып шаулап, сылтырап аҡҡан ҡар йәки ямғыр һыуҙары<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге .II том. Мәскәү.Руский язык.1993 й. 70 -се бит</ref>.<br> '''Янлыҡ''' — ауылдың көньяҡ урман менән ҡапланған тау үре. Намаҙ уҡығанда, мал салғанда ҡибланы шул йүнәлештә билдәләгәндәр. Янлыҡ — ян яһар өсөн бөгәргә ярай торған ағастар үҫкән урындыр тип фаразлау дөрөҫтөр. Ауылдың өлкән кешеләре лә был топонимаканың килеп сығышын аңлата алмайҙар ине, сөнки ян һүҙе ҡулланыштан төшөп ҡалған.<br> Ян — уҡ атыу өсөн бөгөп кереш тартҡан уҡ атыу ҡоралы<ref> Башҡорт теленең һүҙлеге. Мәскәү.Русский язык II том.1993 й.92 -се бит</ref>. <br> Тимәк, ян һәм һүҙ яһаусы ялғау -лыҡ. Барлыҡҡа килгән — янлыҡ, ян эшләр өсөн ағас күп үҫкән урын. Ағастарҙан бөгөү өсөн иң уңайлы ағас йыла һаналған.<br> '''Урҡар''' исемле тауҙар исеменең килеп сығышын фаразлау.<br> Ур - тәрән итеп ҡаҙылған тар, оҙон соҡор.<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге. II том. Мәскәү.Русский язык.1993 й. 476- сы бит </ref> Ысынлап та, тауҙар бер-береһенән соҡорҙар менән айырылып тора. Йәнә тағы урғыл һүҙе бар.<br> Урғыл — ваҡ-ваҡ ҡалҡыулығы булған, соҡор-саҡырлы, урғыл ер<ref> Башҡорт теленең һүҙлеге. II том. Мәскәү.Русский язык.1993 й. 477-се бит</ref>. Шулай булғас, ҡар оҙаҡ иремәй ятҡан өсөн түгел был атама, ә ландшафтҡа бәйләп аталалыр. Урындағы халыҡ урҡар — дөрөҫ әйтелеш урғар тип һөйләргә мөмкин.<br> '''Сыпай''' яланы бар. Был урын һаҙлыҡлыраҡ урын булған, хәҙер уның батҡылыҡлы урыны бер урында ғына ҡалған. Сыпый һүҙе диалекттарҙа ҡулланыла.<br> Сыпый — диалектта бысый. Сыпый күҙ<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге Мәскәү.Русский язык.1993 й. 265- се бит </ref> Бысҡылдыҡ.. Сыпый — сыпай бер мәғәнәле һүҙҙәр тигәнгә нигеҙ бар.<br> '''Томтаҡ'''- урман эсе. Был урында Өйҙөрәк йылғаһың киңәйеп киткән лапылы урыны. Томтоҡ — диалектта төпөш. Томтоҡ кеше.<ref>Башҡорт теленең һүҙлеге II том. Мәскәү.Русский язык.1993 й. 368 -се бит </ref> Урындағы халыҡ томтоҡто-томтаҡ тип атарға мөмкин. Томтаҡ тип аталған урындың исеме есеменә тура килә, тигән һығымтаға яһарға дәлил бар. [[Категория:Дәүләкән районы топонимикаһы]] jeztk6b0d6pyjrdw3x0bcsst355o6na 3 5050 23247 23240 2020-11-13T12:00:53Z ZUFAr 381 23247 wikitext text/x-wiki Мин, Баныу, (Ҡотлобулатова Фәниә Ғәзим ҡыҙы), хаҡлы ялдағы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусымын.Викидәреслеккә үҙ өлөшөмдө индерергә теләйем. Рәхим итегеҙ, Баныу! Һеҙҙең килеүгә бик тә шатбыҙ!--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:00, 13 ноябрь 2020 (+05) i3c8zqb2bn2vt2o2wnuccs7o08ob1jb 14 5051 23242 2020-11-13T07:56:18Z ZUFAr 381 "[[Категория:Әбйәлил районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23242 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әбйәлил районы]] ppgmx1nily56d6zxoc5t4ryx8lwlk3c 14 5053 23246 2020-11-13T10:53:20Z Sherbn 411 "Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары" исемле яңы бит булдырылған 23246 wikitext text/x-wiki Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары 6w3k2v084r6yazfvkxaapj3sm0le2qa 0 5054 23280 23276 2020-11-15T17:33:19Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы. Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар]] 23276 wikitext text/x-wiki Ҡортсолоҡ, Ҡыусолоҡ, Зәкир солоғо, Күсоя (Ғәлиәкбәр ауылында тау, уя), Пасека. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 8cw9knlw5c6u1c93og7c7q0r9fapgh2 0 5055 23296 23284 2020-11-15T17:47:09Z ZUFAr 381 removed [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]]; added [[Category:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23296 wikitext text/x-wiki == Урмансылыҡ һөнәренә бәйле атамалар: == Бешәлетау, Кардон туғайы (Ғәлиәкбәр ауылыныңтүбәнге осонда ялан, Нөгөш аръяғында), Кедр урманы, Посадка, Шыуҙырғыс (Тимер ауылында ҡаршы тау, Ағиҙелгә тауҙан ағас шыуҙырғандар), Транса юлы, Трансакеләт (трансалар һаҡланған ер), Эстакада (ағас тейәгән ер), Туҙтабан йылғаһы, Бүрәнәшыуған, Әрҙәнә үре. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 2a8zazd5hquzab4b4qgdebrs7w7hm5m 0 5056 23291 23288 2020-11-15T17:38:59Z ZUFAr 381 removed [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]]; added [[Category:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23291 wikitext text/x-wiki == Бесән сабыуға бәйле атамалар: == Выка (Ульяғол), Йәмилә сабыны, Кәбәнташ, Ҡарағайсабын, Мортаҙа яланы, Мәрйәкәй, Өмөткән, Өмөткән яланы, [[Арыҡтай]] (Ғәлиәкбәр ауылында), Сыуаҡай. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] j7oumezawqdgc6igpdg0kuvws328irw 0 5057 23335 23299 2020-11-15T18:09:00Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/ Ағас исемен йөрөткән ер-һыу атамалары]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Ағас исемен йөрөткән ер-һыу атамалары]] 23298 wikitext text/x-wiki == Ағас исемен йөрөткән ер-һыу атамалары: == Артышлытау, Баланйорт, Йүкәле туғай (Тимер ауылының үрге осонда ялан), Кедр урманы, Кәбәнғарағай (Ғәлиәкбәр ауылында, Оло Нөгөш буйында сабынлыҡ) , Ҡайынсуҡы, Ҡайынтуғай, Ҡарағайсабын, Ҡарағасйорт(Ғәлиәкбәр ауылынан 13 километр ерҙә Иҫке Собханғолға юл буйында ҙур ялан, ваҡытында "Бөрйән" совхозы йәйләүе), Муйыллы төбәк (Муйылтүбә), Муйыллы туғай, Муйылтөп(Ғәлиәкбәр ауылында, Шүлгәнташ ҡурсалында сабынлыҡ), Партизандар ҡыуаҡлығы, Сабирйән түңгәге, Сейәлеморон, Сейәлетау, Суҡҡарағас, Суҡмуйыл(Ғәлиәкбәр ауылында, Оло Нөгөш буйында), Суҡтал, Сусаҡ(суҡ уҫаҡ), Суһаҡ,Сусаҡ үҙәге, Энәлек, Яңғыҙ ҡарағай. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 2kfe9julakqcgc31mu30fi85eplazgc 0 5058 23303 23302 2020-11-15T17:54:48Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы. Кеше исемдәре бирелгән ауылдар]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Кеше исемдәре бирелгән ауылдар]] 23302 wikitext text/x-wiki == Кеше исемдәре бирелгән ауылдар: == 1. Аҡбулат, Аралбай, Аҫҡар, Байғаҙы, Байназар, Брәтәк, Ғәҙелгәрәй, Ғәлиәкбәр, Исламбай, Ишдәүләт (Ябаҡ), Иҫке Монасип, Иҫке Мөсәт, Иҫке Собханғол, Иҫәнғазы (Күскәрбәк), Килдеғол (Һарағы), Ҡолғана, Ҡотан, Ҡусҡарбаҡ, Ҡыпсаҡ, Мораҙым, Монасип(Иҫке Монасип), Мөсәт, Мәндәғол, Мәһәҙи, Нәби, Тимер, Әтек, Әбделмәмбәт, Ябаҡ, Яуымбай, Ямаш(Үрге Нөгөш), Янһары(Яңы Собханғол), Яңы Монасип,Яңы Мөсәт, Яңы Собханғол. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] d1m8lhq66lbwym9j6gjhqq5vp7wpe04 0 5059 23332 23331 2020-11-15T18:07:26Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы. Кеше исемен менән ер-һыу атамалары]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Кеше исемен менән ер-һыу атамалары]] 23331 wikitext text/x-wiki == Кеше исемен менән ер-һыу атамалары == Айбикә тауы, Айһылыу, Аҡбулат, Арыҫлан ҡарт соҡоро, Бабсаҡ ҡәберлеге, Баҡҡол, Барлыбай, Бикташ, Боғасы, Бүләкбикә таш йәки Бүләкбикә ҡаяһы, Бәғиҙә тауы, Ғилман күпере, Ғаффар утары, Ғүмәр ыҙмаһы, Ғәббәс утары, Ғәбит уяһы, Ғәзиз тауы, Ғәйниә ҡотоғо, Ғәле тауы, Ғәлиәкбәр соҡоро, Ғәлийән үҙәге, Дәүләтбай туғайы, Динислам тауы, Зөбәйлә ҡарандаһы,Зыя баҙы, Зәкир солоғо, Зәмзәбикә шишмәһе, Инсебикә, Исмәғил, Ишбулды баҙы, Иҫәнбикә һаҙы, Йосоп түше, Йәмилә сабыны, Йәнсалай ҡоҙоғо, Йәнгәрәй, Көләмбәт, Ҡарас йылғаһы, Ҡарағол, Ҡарасура ҡәбере, Ҡоҙаш, Ҡотоҡай баҙы, Ҡотло Булат түше, Ҡунаҡбай ҡотоғо, Мерәҫ киткән юл, Мораҙым, Мортаҙа яланы, Муллатуғай, Мусағәле, Мулла түше, Мәрхәм күле, Мәсем, Өмөкамал төбәге, Риф күле, Рәмзи юлы, Рәхимйән ташы, Раҡай, Сабирйән түңгәге, Сания соҡоро,Сәмиға күпере, Сәғит баҙы, Сәфәр утары, Сәфәр соҡоро, Таңбикә, Филатов, Шәрифә тауы, Әҙһәм хәҙрәт шыршыһы, Әлеш, Әлешйорт, Әлмәсҡотоғо, Әмирсуҡыһы, Яхъя күле, Яңыл аралы, Хәҙрәт юлы, Хисам күле. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 6qkk8l6ml41nwt3lsi9735y071zw151 0 5060 24131 23308 2021-09-06T17:48:59Z ZUFAr 381 24131 wikitext text/x-wiki == Үлән исеме менән йөрөгән ер-һыу атамалары == Аҫҡараҡ(аҡһырғаҡ һүҙенән, Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендә), Аҫҡараҡ тамағы, Андыҙ яланы, Борсаҡһуҡҡан, Бүтәгәле (Ғәлиәкбәр ауылы менән Иҫке Собханғол араһында тау һырты), Дегәнәк, Еләклетүбә, Киндерҙ(е)уй, Көртмәле тауы, Ҡамышаҡ, Ҡурпы туғай, Оҫҡон туғай(Тимер ауылының түбәнге осонда ялан, Ағиҙел буйында), Оҫҡонлоғор, Һарналы. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 8qn1h660n5chzaa9hvodssta8cuz2mz 0 5061 23313 23312 2020-11-15T17:57:25Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы.Йорт, ҡыр хайуандары исемен йөрөткән ер-һыу атамалары:]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Йорт, ҡыр хайуандары исемен йөрөткән ер-һыу атамалары]] 23312 wikitext text/x-wiki == Йорт, ҡыр хайуандары исемен йөрөткән ер-һыу атамалары == Айғыр ҡороҡмаған, Айыуала(Кесе Нөгөш буйында ялан), Айыуатҡан(Тимер ауылының үрге осонан Үҙән йылғаһына барғанда уя), Айыусапҡан, Айыуҙы, Аҡһыйыр яланы, Алағуян, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Арыҡтай, Башмаҡшыуған, Бесәй ташы, Бесәй ояһы, Бәргәзә, Имәнйорт, Йыландуй, Йылҡысыҡҡан, Күктәкә, Кәзәтау, Кәзә ташы, Ҡарабейә, Ҡарайғыр, Ҡараһыйыр, Ҡуян ауылы, Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер, Сусҡаморон(Ғәлиәкбәр ауылынан түбән, Оло Нөгөш йылғаһы юуйында йылға бөгөлө), Сусҡа фермаһы, Сыбарайғыр(Тимер ауылында ҡая), Танасыҡҡан, Туҡалбаш, Төлкосҡан, Төлкөташ, Тәкәғыр(Ғәлиәкбәр ауылынан 7 километр самаһы ерҙә тау, Бәккән йылғаһының башы), Тәкәһуйған, Этаяҡ, Этаяҡ тармалығы, Эт тыҡрығы(Ғәлиәкбәр ауылында), Ябаҡ. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] kxu409386wr8roa3bdz46ekvphmprbk 0 5062 23318 23317 2020-11-15T17:58:44Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы. Ҡош-ҡорт исеме ҡушылған атамалар]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Ҡош-ҡорт исеме ҡушылған атамалар]] 23317 wikitext text/x-wiki == Ҡош-ҡорт исеме ҡушылған атамалар == Күркәтау, Ҡарағошто, Ҡоҙғонташ, Ҡоҙғон ҡаяһы, Өйрәкле, Өйрәкташ, Өкө ҡаяһы, Өкө ояһы, Өкөташ, Тауыҡ фермаһы. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] a89okm7mpv8ufoa1ynr05jxokpvvc8k 0 5063 23322 23321 2020-11-15T17:59:53Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы. Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары]] 23321 wikitext text/x-wiki == Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары == Серәкәй, Ҡортсолоҡ, Күгәүенле яланы, Күгәүенле йылғаһы. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 8djxrl04h0ofw24br07etwk3wqohgd8 0 5064 23327 23326 2020-11-15T18:01:25Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы. Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары]] 23326 wikitext text/x-wiki == Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары == Аҡбалсыҡ йылғаһы, Аҡташ, Баҙраш, Бурташ, Ҡайраҡлы, Ҡабырсаҡлы морон, Ҡаншал тауы, Ҡомйылға, Ҡурғашлы, Ҡыҙыл ер, Ҡыҙылташ, Мәтәл, Олоҡыҙылташ,Саҡмағош, Ташлы, Ташкисеү, Ташморон, Шыуматаш, Әсебар. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] f19bwnccrwl4m6r4hp9rg5udpqe95mq 14 5065 23277 2020-11-15T16:14:40Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]]" исемле яңы бит булдырылған 23277 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] s9808kk6qxm36csirkso2htohxt68yy 0 5069 23391 23390 2020-11-17T08:09:55Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23391 wikitext text/x-wiki {{Pagebanner|Урочище Исянгазино - panoramio.jpg}} {{geo|53.0872|57.4331|map=city|zoom=14}} *[[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Бесән сабыуға бәйле атамалар|Бесән сабыуға бәйле атамалар]] * [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар|Ҡортсолоҡҡа бәйле атамалар‎]] * [[/Урмансылыҡ һөнәренә бәйле атамалар|Урмансылыҡ һөнәренә бәйле атамалар]] * [[/Ағас исемен йөрөткән ер-һыу атамалары|Ағас исемен йөрөткән ер-һыу атамалары]] * [[/Кеше исемдәре бирелгән ауылдар|Кеше исемдәре бирелгән ауылдар]] * [[/Кеше исемен менән ер-һыу атамалары|Кеше исемен менән ер-һыу атамалары]] * [[/Үлән исеме менән йөрөгән ер-һыу атамалары|Үлән исеме менән йөрөгән ер-һыу атамалары]] * [[/Йорт, ҡыр хайуандары исемен йөрөткән ер-һыу атамалары|Йорт, ҡыр хайуандары исемен йөрөткән ер-һыу атамалары]] * [[/Ҡош-ҡорт исеме ҡушылған атамалар|Ҡош-ҡорт исеме ҡушылған атамалар]] * [[/Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары|Бөжәк исемдәре булған ер-һыу атамалары]] * [[/Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары|Тупраҡ, ҡаҙылма байлыҡтар сағылыш тапҡан ер-һыу атамалары‎]] * [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡарап әйтелгән исемдәр|Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡарап әйтелгән исемдәр]] * [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Бүтән халыҡтарҙың күсеп килеүе йәки үҙ-ара мөнәсәбәттәре арҡаһында барлыҡҡа килгән атамалар‎|Бүтән халыҡтарҙың күсеп килеүе йәки үҙ-ара мөнәсәбәттәре арҡаһында барлыҡҡа килгән атамалар]] * [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Ҡушамат тағыуҙан, үсекләшеүҙән‎|Ҡушамат тағыуҙан, үсекләшеүҙән]] * [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле‎|Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле]] * [[Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Халыҡ кимәлендәге тарихи ваҡиғалар сағылыш тапҡан атамалар‎|Халыҡ кимәлендәге тарихи ваҡиғалар сағылыш тапҡан атамалар]] * [[/Рәсми һәм рәсми булмаған исем йөрөткән топонимдар]] * [[/Кеше тәненә, кейем өлөштәренә оҡшатып яһалған атамалар]] * [[/Ымлыҡтар, оҡшатыу һүҙҙәренән яһалған атамалар]] * [[/Этнонимдарҙан яһалған атамалар]] [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] ixhrrowr1a1hnp3on0jwu618xqs26fq 10 5079 23455 23338 2020-11-18T18:21:15Z ZUFAr 381 23455 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Coordinates|coord}}<!-- см. mw:Extension:GeoData → -->{{#coordinates:{{{1|}}}|{{{2|}}}|{{{3|}}}|{{{4|}}}|{{{5|}}}|{{{6|}}}|{{{7|}}}|{{{8|}}}|{{{9|}}} |{{#switch:{{{display|}}} |inline,title |title,inline |title={{#if:{{NAMESPACE}}||primary}} |#default= }} |name={{{name|}}} }}</includeonly><noinclude>{{doc}}</noinclude> c0t2b2zv9zzzxw01fi8g14vimgsm12f 10 5080 23364 23339 2020-11-16T17:24:58Z ZUFAr 381 23364 wikitext text/x-wiki <includeonly><!-- ### Geo icon --><span class="noprint"><!-- --><div class=noprint id="geoCoord"><span style="display:none"><!-- --><span class="geo"><!-- geo microformat --><abbr class="latitude">{{{1|}}}</abbr><!-- --><abbr class="longitude">{{{2|}}}</abbr><!-- --></span><!-- --></span></div><indicator name="geo">Карта&nbsp;&nbsp;<!-- ### Read map boundary, first from a template stored internally -->{{#tag:maplink | {{#ifexist:Template:Boundary/{{FULLPAGENAME}} |[{ "type": "Feature", "group": "boundary", "properties": { "stroke-width": 0.0, "fill-opacity": 0.3 }, "geometry": { "type": "Polygon", "coordinates": [ [[360,-180],[360,180],[-360,180],[-360,-180],[360,-180]], {{Boundary/{{FULLPAGENAME}}}} ] } }] | <!-- ### Read boundary from Wikidata IDs specified in boundary= ### -->{{#if:{{{boundary|}}}|{{#ifeq:{{#invoke:String|find|source={{{boundary|}}}|target=map}}|0| { "type": "ExternalData", "service": "geomask", "ids": "{{{boundary|{{#invoke:wikibase|pageId}}}}}", "properties": { "stroke-width": 0 } } |<!-- ### Read boundary from Commons ### --> { "type": "Feature", "properties": { "stroke-width": 0.0, "fill-opacity": 0.3 }, "geometry": { "type": "Polygon", "coordinates": [ [[360,-180],[360,180],[-360,180],[-360,-180],[360,-180]], {{#invoke:Map/region|trim|{{{boundary|}}}}} ] } } }}<!-- ### Finally, if nothing else, read boundary from Wikidata item of the article (district articles only) ### --> |{{#if:{{#titleparts:{{PAGENAME}}||2}}| {{#if: {{#property:p402}}| { "type": "ExternalData", "service": "geomask", "ids": "{{#invoke:wikibase|pageId}}", "properties": { "stroke-width": 0 } } |}}|}}}}<!-- ### This is the remaining stuff related to the map --> }}| zoom= {{{zoom|13}}} | latitude= {{{1|}}} | longitude= {{{2|}}} | text="[[File:Map mag16.png|22px|link=]]" | group= mask | show= go,see,do,buy,eat,drink,sleep,other,vicinity,city,mask | lang= {{geo/languages|{{{lang|}}}}} }}<!-- ### GPX -->&nbsp;[[File:GPX Document rev4.svg|20px|link=http://tools.wmflabs.org/wikivoyage/w/poi2gpx.php?print=gpx&lang={{CONTENTLANG}}&name={{FULLPAGENAMEE}}|Скачать GPX-файл]]</indicator><!-- ### Map toggle --><div class="nomobile">{{#switch:{{{map|}}}|no=|city|region|#default=<div style="margin-top:0em; margin-bottom:-5em; text-align:right; width:100%"><!-- {{#switch:{{#property:p17}}|Украина, Россия|Россия, Украина|Россия=<span class="plainlinks" style="margin-right:1.5em">''[http://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wikivoyage&id={{urlencode:{{PAGENAME}}|PATH}}&uselang=ru Загрузить фотографию]''&nbsp;[[File:Missing image icon with camera and upload arrow.svg|28px|link=http://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wikivoyage&id={{urlencode:{{PAGENAME}}|PATH}}&uselang=ru]]</span>|#default=}} --><span class="mw-customtoggle-myDivision" id="mw-customtoggle-mapToggle" style="cursor:pointer; text-align:right; padding-top:0.1em">[[File:Map mag16.png|20px|right|link=|Открыть карту]] ''Открыть карту''</span></div><!-- --><div class="mw-collapsible mw-collapsed" id="mw-customcollapsible-myDivision" style="margin-bottom:2em; display: none;"><!-- ### Foldable map -->{{#tag:mapframe| | width= {{{width|100%}}} | height= {{{height|450}}} | latitude= {{{1}}} | longitude= {{{2}}} | zoom= {{{zoom|13}}} | show= go,see,do,buy,eat,drink,sleep,other,vicinity,city,mask | lang= {{geo/languages|{{{lang|}}}}} }}</div>}}</div><!-- ### Mobile part ### --><div class="mobileonly" style="text-align:right; margin-bottom:-30px"> {{#tag:maplink| | latitude= {{{1}}} | longitude= {{{2}}} | zoom= {{{zoom|13}}} | text= "&nbsp;'''Карта'''" | show= go,see,do,buy,eat,drink,sleep,other,vicinity,city,mask | lang= {{geo/languages|{{{lang|}}}}} }}<span class="plainlinks" style="padding-left:40px">[[File:GPX Document rev4.svg|20px|link=http://tools.wmflabs.org/wikivoyage/w/poi2gpx.php?print=gpx&lang={{CONTENTLANG}}&name={{FULLPAGENAMEE}}|Скачать GPX-файл]]&nbsp;&nbsp;'''[http://tools.wmflabs.org/wikivoyage/w/poi2gpx.php?print=gpx&lang={{CONTENTLANG}}&name={{FULLPAGENAMEE}} Координаты]'''</span></div><!-- ### Categories -->{{#if:{{{1|}}}|{{#coordinates: primary | {{{1}}} | {{{2}}} }}|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{NS:0}}|[[Category:Статьи без координат в шаблоне Geo]]}}}}{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|{{NS:0}}|{{#if:{{{zoom|}}}||[[Category:Статьи без zoom в шаблоне Geo]]}}}}</span></includeonly> <noinclude> '''Описание:''' базовый шаблон для указания координат статьи и создания динамической карты. '''Использование:''' <nowiki>{{geo|lat|long|zoom=|boundary=}}</nowiki> * ''lat/long'' — широта/долгота (задают центр карты) * ''zoom'' — масштаб (по умолчанию - 13) * ''boundary'' — граница района/региона ''См. также: [[Wikivoyage:Википроект:Картография]]'' </noinclude> 19izvsvyrs1kno3c3jhxedck86eoft9 10 5081 23350 23343 2020-11-15T19:00:51Z ZUFAr 381 23350 wikitext text/x-wiki {| cellspacing="0" cellpadding="0" style="margin:0em 0em 1em 0em; width:100%" | style="width:80%; vertical-align:top; border:2px solid black ;background-color:white;" |[[File:{{{1|}}}|500px]] |} dafutr2cy2lxu41e2y4k2ewp2qgdyks 10 5082 23368 23365 2020-11-16T17:57:04Z ZUFAr 381 23368 wikitext text/x-wiki <includeonly><templatestyles src="Listing/style.css" /><!-- Paragraph box for the listing (except for in-line listings defined by format=poi) --><{{#switch:{{{format|}}}|poi=span|div}} class="vcard" style="{{#switch:{{{format|}}}|poi=|margin-top:0.3em; margin-bottom:0.3em}}"><!-- Check whether the image still exists -->{{#if: {{{image|}}} |{{#ifexist: Media:{{{image}}} ||[[Category:Страницы с неработающими файловыми ссылками]]<span style="color:#ff0000">!!</span>}}|}}<!-- Add anchor --><span id="{{anchorencode:{{{name}}}}}"><!-- Map marker -->{{#if:{{{lat|}}}|{{#if:{{{long|}}}<!-- -->|{{marker|lat={{{lat|}}}|long={{{long|}}}|name={{{name|}}}|type={{{type|}}}|image={{{image|}}}|zoom={{{zoom|16}}}}}|}}|<!-- Empty colored square for listings without coordinates, format=nocoords will suppress this completely --><span style="background:{{TypeToColor|{{{type|other}}}}}; color:{{#ifeq:{{{format|}}}|nocoords|white|{{TypeToColor|{{{type|listing}}}}}}}; padding:{{#ifeq:{{{format|}}}|nocoords|0pt 0.25em|0pt 0.1em 0pt 0.35em}}; font-size: 0.8em">{{#ifeq:{{{format|}}}|nocoords|✦|12}}</span>}}<!-- -->{{#switch: {{{format|}}}|poi=|star=&thinsp;&#9734;&thinsp;|&thinsp;&thinsp;}}<!-- Name -->{{#switch: {{{format|}}}|poi=|address=|{{#if:{{{name|}}}<!-- -->|{{#ifeq:{{{unesco}}}|yes|{{ЮНЕСКО}}&thinsp;|}}<!-- -->{{#ifeq:{{{star}}}|yes|<span title="Важная достопримечательность">&#9734;</span>&thinsp;|}}<!-- -->{{#if:{{{url|}}}|[{{{url|}}} <span class="listing-name" style="font-weight:bold; font-style:normal">{{{name}}}</span>]|<span class="listing-name" style="font-weight:bold; font-style:normal">{{{name}}}</span>|}}}}<!-- -->{{#if:{{{alt|}}}|&#32;(<i><span class="listing-alt">{{{alt}}}</span></i>)|}}<!-- -->{{#if:{{{address|}}}||{{#if:{{{directions|}}}||.}}}}}}</span><!-- URL, facebook, vkontakte -->{{#switch: {{{format|}}}|poi=|address=|{{#if:{{{wdid|}}}|{{#if:{{#invoke:Wikidata/links|getWikipediaLink|{{{wdid|}}}}}|&thinsp;[[File:Antu wikipedia.svg|16px|class=listing-sister-wikipedia|link={{#invoke:Wikidata/links|getWikipediaLink|{{{wdid|}}}}}|Статья в Википедии]]|}}|}}{{#if:{{{wdid|}}}|&thinsp;[[File:Wikidata-logo.svg|20px|class=|link=d:{{{wdid|}}}|Элемент Викиданных]]|}}{{#if:{{{facebook|}}}|<span class="noprint">&thinsp;[[File:Facebook icon.svg|14x14px|link={{{facebook|}}}]]&thinsp;</span>|}}{{#if:{{{vkontakte|}}}|{{#if:{{{facebook|}}}||&thinsp;}}<span class="noprint">[[File:V Kontakte Russian V.png|14x14px|link={{{vkontakte|}}}]]&thinsp;</span>|}}}}<!-- Address -->{{#switch: {{{format|}}}|poi=|address={{#if:{{{address|}}}|&thinsp;{{{address|}}}|}}{{#if:{{{directions|}}}|&#32;(<span style="font-style:italic">{{{directions}}}</span>). |{{#if:{{{address|}}}|. |}}}}|<!-- -->{{#if:{{{address|}}}|, <span class="label">{{{address|}}}</span>{{#if:{{{directions|}}}|&#32;(<span style="font-style:italic">{{{directions}}}</span>). |. }}|{{#if:{{{directions|}}}|&#32;(<span style="font-style:italic">{{{directions}}}</span>). |}}}}}}<!-- E-mail and Phone -->{{#if:{{{email|}}}|<span class="noprint">&ensp;[[File:Aiga mail.svg|16x16px|link=mailto:{{{email}}}]]</span>|}}{{#if:{{{phone|}}}|&#32;<span class="noprint">☎</span>&nbsp;<span class="tel">{{{phone}}}{{#if:{{{fax|}}}|,|{{#if:{{{skype|}}}|,|.}}}}</span> }}<!-- Fax -->{{#if:{{{fax|}}}|<span class="tel">&#32;<span class="type">факс</span>: <span class="value">{{{fax}}}</span></span>{{#if:{{{skype|}}}|,|.}}}}<!-- Skype -->{{#if:{{{skype|}}}|<span class="">&#32;[[File:Skype.svg|16x16px]]&nbsp;{{{skype}}}.</span>|}}<!-- Hours -->{{#if:{{{hours|}}}|&#32;<span class="note">[[File:Simple icon time.svg|16x16px]]&nbsp;{{{hours}}}</span>.|}}<!-- Price, general listing content -->{{#if:{{{price|}}}|&ensp;{{{price}}}.}} {{#if:{{{description|}}}|{{{description}}}|}}{{{1|{{{content|}}}}}}<!-- Metadata - last edit date, "edit" link, etc -->{{#ifeq:{{{format|}}}|poi||<span class="listing-metadata">{{#if:{{{lastedit|}}} |&nbsp;<!-- --->}}<span class="listing-metadata-items">{{#if:{{{lastedit|}}}<!-- --->|<span class="listing-lastedit" title="Последнее обновление">{{#time: M|{{{lastedit}}}}}&nbsp;{{#time: Y|{{{lastedit}}}}}</span><!-- --->|&nbsp;<!-- --->}}</span></span>}}<!-- End of the paragraph box --></{{#switch:{{{format|}}}|poi=span|div}}></includeonly><noinclude> '''Описание:''' Базовый шаблон для описания объектов — достопримечательностей и инфраструктуры. Поле '''name''' является обязательным, остальные поля могут быть пропущены. Для вставки шаблона с координатами используйте [http://maps.wikivoyage-ev.org/w/geomap.php специальное приложение] на основе OpenStreetMap. См. подробнее [[Wikivoyage:Как пользоваться шаблоном Listing]]. <nowiki> {{listing |type = тип объекта, определяющий значок на карте (одно из значений: see, do, buy, eat, sleep, drink, go, vicinity, other) |lat = географическая координата (широта) |long = географическая координата (долгота) |name = название |alt = другое название или пояснение |image = изображение (имя файла на Commons) |address = адрес |directions = пояснения, в том числе транспорт (шаблон {{транспорт}}) |url = веб-сайт. Адрес должен обязательно начинаться с «http://» |facebook = страничка в Facebook |vkontakte = страничка ВКонтакте |phone = телефон (шаблон {{phone}}) |fax = факс |email = адрес электронной почты |skype = контакт в Скайпе |hours = часы работы (шаблон {{hours}}) |price = цена |description = описание объекта |format = тип форматирования (смотри примеры ниже) |wdid = страница в Викиданных (если есть) в формате Qxxxxx. Пока это поле нефункционально, но рекомендуется его заполнять для привязки описаний Викигида к статьям Википедии и страницам других проектов |unesco = yes — выводит значок ЮНЕСКО перед именем объекта |star = yes — выводит звёздочку перед именем объекта (для наиболее важных достопримечательностей) |lastedit = дата последнего редактирования }} </nowiki> '''Примеры использования:''' ------------------------------------- ''Параметр format не задан:'' <nowiki> {{listing |type = eat |lat = 1.0 |long = 1.0 |name = Кафе «Призрак коммунизма» |alt = Интернационал |address = ул. Октябрьской революции, 23 |directions = {{transport|метро|Площадь Восстания}} |url = http://google.com |facebook = http://facebook.com |vkontakte = http://vk.com/club21243115 |phone = {{phone|8|800|25-10-17}} |email = v.i.lenin@gmail.com |skype = vilenin |hours = 7:00&ndash;21:00 |price = Членам ВКП(б) скидка 20% |description = Отличное кафе с уклоном в революционную тематику. В меню любимые блюда классиков марксизма и аутентичное немецкое пиво времён немецкой буржуазной революции. }} </nowiki> {{listing |type = eat |lat = 1.0 |long = 1.0 |name = Кафе «Призрак коммунизма» |alt = Интернационал |address = ул. Октябрьской революции, 23 |directions = {{transport|метро|Площадь Восстания}} |url = http://google.com |facebook = http://facebook.com |vkontakte = http://vk.com/club21243115 |phone = {{phone|8|800|25-10-17}} |email = v.i.lenin@gmail.com |skype = vilenin |hours = 7:00&ndash;21:00 |price = Членам ВКП(б) скидка 20% |description = Отличное кафе с уклоном в революционную тематику. В меню любимые блюда классиков марксизма и аутентичное немецкое пиво времён немецкой буржуазной революции. }} ------------------------------------- ''format=address (список второго уровня — например, для филиалов одного и того же ресторана):'' <nowiki> * Рестораны революции ** {{listing |type = eat |lat = 1.0 |long = 1.0 |name = Кафе «Призрак коммунизма» |alt = Интернационал |address = ул. Октябрьской революции, 23 |directions = {{transport|метро|Площадь Восстания}} |url = http://google.com |facebook = http://facebook.com |vkontakte = http://vk.com/club21243115 |phone = {{phone|8|800|25-10-17}} |email = v.i.lenin@gmail.com |skype = vilenin |hours = 7:00&ndash;21:00 |price = Членам ВКП(б) скидка 20% |description = Отличное кафе с уклоном в революционную тематику. В меню любимые блюда классиков марксизма и аутентичное немецкое пиво времён немецкой буржуазной революции. |format = address }} </nowiki> * Рестораны революции **{{listing |type = eat |lat = 1.0 |long = 1.0 |name = Кафе «Призрак коммунизма» |alt = Интернационал |address = ул. Октябрьской революции, 23 |directions = {{transport|метро|Площадь Восстания}} |url = http://google.com |facebook = http://facebook.com |vkontakte = http://vk.com/club21243115 |phone = {{phone|8|800|25-10-17}} |email = v.i.lenin@gmail.com |skype = vilenin |hours = 7:00&ndash;21:00 |price = Членам ВКП(б) скидка 20% |description = Отличное кафе с уклоном в революционную тематику. В меню любимые блюда классиков марксизма и аутентичное немецкое пиво времён немецкой буржуазной революции. |format = address }} ------------------------------------- ''format=poi (только значок для карты; поле name задано, но не отображается):'' <nowiki> {{listing |map = 1 |type = eat |lat = 1.0 |long = 1.0 |name = Кафе «Призрак коммунизма» |format = poi }} </nowiki> {{listing |map = 1 |type = eat |lat = 1.0 |long = 1.0 |name = Кафе «Призрак коммунизма» |format = poi }} ------------------------------------- ===См. также=== * {{tl|Listing-table}} — экспериментальный шаблон для оформления списков в виде двух колонок __NOTOC__ '''Параметры''' <templatedata> { "description": "Листинг.", "params": { "type": { "label": "тип объекта", "description": "одно из значений - see, do, buy, eat, sleep, drink, go, vicinity, other", "type": "string", "required": true }, "lat": { "label": "широта", "description": "", "type": "number", "suggested": true }, "long": { "label": "долгота", "description": "", "type": "number", "suggested": true }, "name": { "label": "название", "description": "", "type": "string", "required": true }, "alt": { "label": "другое название или пояснение", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "image": { "label": "изображение", "description": "имя файла на Commons", "type": "string", "suggested": true }, "address": { "label": "адрес", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "directions": { "label": "пояснения, в том числе транспорт", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "url": { "label": "веб-сайт", "description": "Адрес должен обязательно начинаться с http://", "type": "string", "suggested": true }, "facebook": { "label": "страничка в Facebook", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "vkontakte": { "label": "страничка ВКонтакте", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "phone": { "label": "телефон", "description": "шаблон phone", "type": "string", "suggested": true }, "fax": { "label": "факс", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "email": { "label": "адрес электронной почты", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "skype": { "label": "контакт в Скайпе", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "hours": { "label": "часы работы", "description": "шаблон hours", "type": "string", "suggested": true }, "price": { "label": "цена", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "description": { "label": "описание объекта", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "format": { "label": "тип форматирования", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "unesco": { "label": "yes - выводит значок ЮНЕСКО перед именем объекта", "description": "", "type": "string", "suggested": true }, "star": { "label": "yes - выводит звёздочку перед именем объекта", "description": "для наиболее важных достопримечательностей", "type": "string", "suggested": true }, "wdid": { "label": "страница в Викиданных (если есть) в формате Qxxxxx", "description": "Пока это поле нефункционально, но рекомендуется его заполнять", "type": "string", "required": false }, "1": { "label": "НO-1", "description": "", "type": "string", "required": false }, "content": { "label": "НO-content", "description": "", "type": "string", "required": false } } } </templatedata> </noinclude> 7arzv8irjyfwldpe5v03gkxdf9byedz 10 5083 23356 2020-11-16T16:49:07Z ZUFAr 381 ".vcard p { margin-top: 0.2em; margin-bottom: 0.2em; }" исемле яңы бит булдырылған 23356 sanitized-css text/css .vcard p { margin-top: 0.2em; margin-bottom: 0.2em; } hm6sb2ykcmizzz4agsvxvdnsrz548e8 10 5084 23369 23357 2020-11-16T18:03:48Z ZUFAr 381 23369 wikitext text/x-wiki <includeonly><span>{{#if:{{{lat|}}}|{{#if:{{{long|}}}<!-- -->|{{#coordinates:{{{lat|}}}|{{{long|}}}|name={{{name|}}}}}<!-- --><span title="Открыть карту"><!-- -->{{#invoke:map | tag | type=maplink | geotype=Point | title={{{name|}}} | marker-symbol=-number-{{{counter|{{{type|listing}}}}}} | marker-color={{TypeToColor|{{{type|listing}}}}} | marker-size=small | latitude={{{lat|0}}} | longitude={{{long|0}}} | zoom={{{zoom|16}}} | image={{{image|}}} | group={{{type|listing}}} | show= see,do,buy,eat,drink,sleep,vicinity,go,other,listing,mask | lang= {{geo/languages|{{{lang|}}}}} }}</span><!-- -->|}}<!-- -->|}}</span></includeonly><noinclude> Вспомогательный шаблон, создающий значок объекта на карте и соответствующий маркер внутри статьи </noinclude> 0yafxfjvplm71z7bonz3ze6ngj6fq8v 10 5085 23360 2020-11-16T17:12:16Z ZUFAr 381 ".oo-ui-icon-unesco { background-image: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b1/WorldHeritageBlanc.svg'); } .oo-ui-icon-sta..." исемле яңы бит булдырылған 23360 sanitized-css text/css .oo-ui-icon-unesco { background-image: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b1/WorldHeritageBlanc.svg'); } .oo-ui-icon-star { background-image: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e7/Cscr-featured.svg'); } .oo-ui-icon-ftt { background-image: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b0/Writing_Circle.svg/25px-Writing_Circle.svg.png'); } .oo-ui-icon-dotm, .oo-ui-icon-otbp { background-image: url('https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/50/Yes_Check_Circle.svg/25px-Yes_Check_Circle.svg.png'); } ogxppnbadx2pajordtu6ts9ivwqlte0 10 5086 23361 2020-11-16T17:15:22Z ZUFAr 381 "<noinclude>{{experimental}}</noinclude>{{{{{♥|safesubst:}}}#invoke:Convert|convert}} <noinclude>{{Doc}}</noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 23361 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{experimental}}</noinclude>{{{{{♥|safesubst:}}}#invoke:Convert|convert}} <noinclude>{{Doc}}</noinclude> kb7qpafanzd3z7y5vqrarbzlkdot8sv 828 5087 23362 2020-11-16T17:17:44Z ZUFAr 381 "-- Convert a value from one unit of measurement to another. -- Example: {{Wy/diq/Convert|123|lb|kg}} --> 123 pounds (56 kg) -- See [[:en:Templa..." исемле яңы бит булдырылған 23362 Scribunto text/plain -- Convert a value from one unit of measurement to another. -- Example: {{Wy/diq/Convert|123|lb|kg}} --> 123 pounds (56 kg) -- See [[:en:Template:Convert/Transwiki guide]] if copying to another wiki. local MINUS = '−' -- Unicode U+2212 MINUS SIGN (UTF-8: e2 88 92) local abs = math.abs local floor = math.floor local format = string.format local log10 = math.log10 local ustring = mw.ustring local ulen = ustring.len local usub = ustring.sub -- Configuration options to keep magic values in one location. -- Conversion data and message text are defined in separate modules. local config, maxsigfig local numdot -- must be '.' or ',' or a character which works in a regex local numsep, numsep_remove, numsep_remove2 local data_code, all_units local text_code local varname -- can be a code to use variable names that depend on value local from_en_table -- to translate an output string of en digits to local language local to_en_table -- to translate an input string of digits in local language to en -- Use translation_table in convert/text to change the following. local en_default -- true uses lang=en unless convert has lang=local or local digits local group_method = 3 -- code for how many digits are in a group local per_word = 'per' -- for units like "liters per kilometer" local plural_suffix = 's' -- only other useful value is probably '' to disable plural unit names local omitsep -- true to omit separator before local symbol/name -- All units should be defined in the data module. However, to cater for quick changes -- and experiments, any unknown unit is looked up in an extra data module, if it exists. -- That module would be transcluded in only a small number of pages, so there should be -- little server overhead from making changes, and changes should propagate quickly. local extra_module -- name of module with extra units local extra_units -- nil or table of extra units from extra_module -- Some options in the invoking template can set variables used later in the module. local currency_text -- for a user-defined currency symbol: {{Wy/diq/Convert|12|$/ha|$=€}} (euro replaces dollar) local function from_en(text) -- Input is a string representing a number in en digits with '.' decimal mark, -- without digit grouping (which is done just after calling this). -- Return the translation of the string with numdot and digits in local language. if numdot ~= '.' then text = text:gsub('%.', numdot) end if from_en_table then text = text:gsub('%d', from_en_table) end return text end local function to_en(text) -- Input is a string representing a number in the local language with -- an optional numdot decimal mark and numsep digit grouping. -- Return the translation of the string with '.' mark and en digits, -- and no separators (they have to be removed here to handle cases like -- numsep = '.' and numdot = ',' with input "1.234.567,8"). if to_en_table then text = ustring.gsub(text, '%d', to_en_table) end if numsep_remove then text = text:gsub(numsep_remove, '') end if numsep_remove2 then text = text:gsub(numsep_remove2, '') end if numdot ~= '.' then text = text:gsub(numdot, '.') end return text end local function decimal_mark(text) -- Return ',' if text probably is using comma for decimal mark, or has no decimal mark. -- Return '.' if text probably is using dot for decimal mark. -- Otherwise return nothing (decimal mark not known). if not text:find('[.,]') then return ',' end text = text:gsub('^%-', ''):gsub('%+%d+/%d+$', ''):gsub('[Ee]%-?%d+$', '') local decimal = text:match('^0?([.,])%d+$') or text:match('%d([.,])%d?%d?$') or text:match('%d([.,])%d%d%d%d+$') if decimal then return decimal end if text:match('%.%d+%.') then return ',' end if text:match('%,%d+,') then return '.' end end local add_warning, with_separator -- forward declarations local function to_en_with_check(text, parms) -- Version of to_en() for a wiki using numdot = ',' and numsep = '.' to check -- text (an input number as a string) which might have been copied from enwiki. -- For example, in '1.234' the '.' could be a decimal mark or a group separator. -- From viwiki. if to_en_table then text = ustring.gsub(text, '%d', to_en_table) end if decimal_mark(text) == '.' then local original = text text = text:gsub(',', '') -- for example, interpret "1,234.5" as an enwiki value if parms then add_warning(parms, 0, 'cvt_enwiki_num', original, with_separator({}, text)) end else if numsep_remove then text = text:gsub(numsep_remove, '') end if numsep_remove2 then text = text:gsub(numsep_remove2, '') end if numdot ~= '.' then text = text:gsub(numdot, '.') end end return text end local function omit_separator(id) -- Return true if there should be no separator before id (a unit symbol or name). -- For zhwiki, there should be no separator if id uses local characters. -- The following kludge should be a sufficient test. if omitsep then if id:sub(1, 2) == '-{' then -- for "-{...}-" content language variant return true end if id:byte() > 127 then local first = usub(id, 1, 1) if first ~= 'Å' and first ~= '°' and first ~= 'µ' then return true end end end return id:sub(1, 1) == '/' -- no separator before units like "/ha" end local spell_module -- name of module that can spell numbers local speller -- function from that module to handle spelling (set if needed) local wikidata_module, wikidata_data_module -- names of Wikidata modules local wikidata_code, wikidata_data -- exported tables from those modules (set if needed) local function set_config(args) -- Set configuration options from template #invoke or defaults. config = args maxsigfig = config.maxsigfig or 14 -- maximum number of significant figures local data_module, text_module local sandbox = config.sandbox and ('/' .. config.sandbox) or '' data_module = "Module:Wy/diq/Convert/data" .. sandbox text_module = "Module:Wy/diq/Convert/text" .. sandbox extra_module = "Module:Wy/diq/Convert/extra" .. sandbox wikidata_module = "Module:Wy/diq/Convert/wikidata" .. sandbox wikidata_data_module = "Module:Wy/diq/Convert/wikidata/data" .. sandbox spell_module = "Module:Wy/diq/ConvertNumeric" data_code = mw.loadData(data_module) text_code = mw.loadData(text_module) all_units = data_code.all_units local translation = text_code.translation_table if translation then numdot = translation.numdot numsep = translation.numsep if numdot == ',' and numsep == '.' then if text_code.all_messages.cvt_enwiki_num then to_en = to_en_with_check end end if translation.group then group_method = translation.group end if translation.per_word then per_word = translation.per_word end if translation.plural_suffix then plural_suffix = translation.plural_suffix end varname = translation.varname from_en_table = translation.from_en local use_workaround = true if use_workaround then -- 2013-07-05 workaround bug by making a copy of the required table. -- mw.ustring.gsub fails with a table (to_en_table) as the replacement, -- if the table is accessed via mw.loadData. local source = translation.to_en if source then to_en_table = {} for k, v in pairs(source) do to_en_table[k] = v end end else to_en_table = translation.to_en end if translation.lang == 'en default' then en_default = true -- for hiwiki end omitsep = translation.omitsep -- for zhwiki end numdot = config.numdot or numdot or '.' -- decimal mark before fractional digits numsep = config.numsep or numsep or ',' -- group separator for numbers -- numsep should be ',' or '.' or '' or '&nbsp;' or a Unicode character. -- numsep_remove must work in a regex to identify separators to be removed. if numsep ~= '' then numsep_remove = (numsep == '.') and '%.' or numsep end if numsep ~= ',' and numdot ~= ',' then numsep_remove2 = ',' -- so numbers copied from enwiki will work end end local function collection() -- Return a table to hold items. return { n = 0, add = function (self, item) self.n = self.n + 1 self[self.n] = item end, } end local function divide(numerator, denominator) -- Return integers quotient, remainder resulting from dividing the two -- given numbers, which should be unsigned integers. local quotient, remainder = floor(numerator / denominator), numerator % denominator if not (0 <= remainder and remainder < denominator) then -- Floating point limits may need this, as in {{Wy/diq/Convert|160.02|Ym|ydftin}}. remainder = 0 end return quotient, remainder end local function split(text, delimiter) -- Return a numbered table with fields from splitting text. -- The delimiter is used in a regex without escaping (for example, '.' would fail). -- Each field has any leading/trailing whitespace removed. local t = {} text = text .. delimiter -- to get last item for item in text:gmatch('%s*(.-)%s*' .. delimiter) do table.insert(t, item) end return t end local function strip(text) -- If text is a string, return its content with no leading/trailing -- whitespace. Otherwise return nil (a nil argument gives a nil result). if type(text) == 'string' then return text:match("^%s*(.-)%s*$") end end local function table_len(t) -- Return length (<100) of a numbered table to replace #t which is -- documented to not work if t is accessed via mw.loadData(). for i = 1, 100 do if t[i] == nil then return i - 1 end end end local function wanted_category(catkey, catsort, want_warning) -- Return message category if it is wanted in current namespace, -- otherwise return ''. local cat local title = mw.title.getCurrentTitle() if title then local nsdefault = '0' -- default namespace: '0' = article; '0,10' = article and template local namespace = title.namespace for _, v in ipairs(split(config.nscat or nsdefault, ',')) do if namespace == tonumber(v) then cat = text_code.all_categories[want_warning and 'warning' or catkey] if catsort and catsort ~= '' and cat:sub(-2) == ']]' then cat = cat:sub(1, -3) .. '|' .. mw.text.nowiki(usub(catsort, 1, 20)) .. ']]' end break end end end return cat or '' end local function message(parms, mcode, is_warning) -- Return wikitext for an error message, including category if specified -- for the message type. -- mcode = numbered table specifying the message: -- mcode[1] = 'cvt_xxx' (string used as a key to get message info) -- mcode[2] = 'parm1' (string to replace '$1' if any in message) -- mcode[3] = 'parm2' (string to replace '$2' if any in message) -- mcode[4] = 'parm3' (string to replace '$3' if any in message) local msg if type(mcode) == 'table' then if mcode[1] == 'cvt_no_output' then -- Some errors should cause convert to output an empty string, -- for example, for an optional field in an infobox. return '' end msg = text_code.all_messages[mcode[1]] end parms.have_problem = true local function subparm(fmt, ...) local rep = {} for i, v in ipairs({...}) do rep['$' .. i] = v end return (fmt:gsub('$%d+', rep)) end if msg then local parts = {} local regex, replace = msg.regex, msg.replace for i = 1, 3 do local limit = 40 local s = mcode[i + 1] if s then if regex and replace then s = s:gsub(regex, replace) limit = nil -- allow long "should be" messages end -- Escape user input so it does not break the message. -- To avoid tags (like {{Wy/diq/Convert|1<math>23</math>|m}}) breaking -- the mouseover title, any strip marker starting with char(127) is -- replaced with '...' (text not needing i18n). local append local pos = s:find(string.char(127), 1, true) if pos then append = '...' s = s:sub(1, pos - 1) end if limit and ulen(s) > limit then s = usub(s, 1, limit) append = '...' end s = mw.text.nowiki(s) .. (append or '') else s = '?' end parts['$' .. i] = s end local function ispreview() -- Return true if a prominent message should be shown. if parms.test == 'preview' or parms.test == 'nopreview' then -- For testing, can preview a real message or simulate a preview -- when running automated tests. return parms.test == 'preview' end local success, revid = pcall(function () return (parms.frame):preprocess('{{REVISIONID}}') end) return success and (revid == '') end local want_warning = is_warning and not config.warnings and -- show unobtrusive warnings if config.warnings not configured not msg.nowarn -- but use msg settings, not standard warning, if specified local title = string.gsub(msg[1] or 'Missing message', '$%d+', parts) local text = want_warning and '*' or msg[2] or 'Missing message' local cat = wanted_category(msg[3], mcode[2], want_warning) local anchor = msg[4] or '' local fmtkey = ispreview() and 'cvt_format_preview' or (want_warning and 'cvt_format2' or msg.format or 'cvt_format') local fmt = text_code.all_messages[fmtkey] or 'convert: bug' return subparm(fmt, title:gsub('"', '&quot;'), text, cat, anchor) end return 'Convert internal error: unknown message' end function add_warning(parms, level, key, text1, text2) -- for forward declaration above -- If enabled, add a warning that will be displayed after the convert result. -- A higher level is more verbose: more kinds of warnings are displayed. -- To reduce output noise, only the first warning is displayed. if level <= (tonumber(config.warnings) or 1) then if parms.warnings == nil then parms.warnings = message(parms, { key, text1, text2 }, true) end end end local function spell_number(parms, inout, number, numerator, denominator) -- Return result of spelling (number, numerator, denominator), or -- return nil if spelling is not available or not supported for given text. -- Examples (each value must be a string or nil): -- number numerator denominator output -- ------ --------- ----------- ------------------- -- "1.23" nil nil one point two three -- "1" "2" "3" one and two thirds -- nil "2" "3" two thirds if not speller then local function get_speller(module) return require(module).spell_number end local success success, speller = pcall(get_speller, spell_module) if not success or type(speller) ~= 'function' then add_warning(parms, 1, 'cvt_no_spell', 'spell') return nil end end local case if parms.spell_upper == inout then case = true parms.spell_upper = nil -- only uppercase first word in a multiple unit end local sp = not parms.opt_sp_us local adj = parms.opt_adjectival return speller(number, numerator, denominator, case, sp, adj) end ------------------------------------------------------------------------ -- BEGIN: Code required only for built-in units. -- LATER: If need much more code, move to another module to simplify this module. local function speed_of_sound(altitude) -- This is for the Mach built-in unit of speed. -- Return speed of sound in metres per second at given altitude in feet. -- If no altitude given, use default (zero altitude = sea level). -- Table gives speed of sound in miles per hour at various altitudes: -- altitude = -17,499 to 302,499 feet -- mach_table[a + 4] = s where -- a = (altitude / 5000) rounded to nearest integer (-3 to 60) -- s = speed of sound (mph) at that altitude -- LATER: Should calculate result from an interpolation between the next -- lower and higher altitudes in table, rather than rounding to nearest. -- From: http://www.aerospaceweb.org/question/atmosphere/q0112.shtml local mach_table = { -- a = 799.5, 787.0, 774.2, 761.207051, -- -3 to 0 748.0, 734.6, 721.0, 707.0, 692.8, 678.3, 663.5, 660.1, 660.1, 660.1, -- 1 to 10 660.1, 660.1, 660.1, 662.0, 664.3, 666.5, 668.9, 671.1, 673.4, 675.6, -- 11 to 20 677.9, 683.7, 689.9, 696.0, 702.1, 708.1, 714.0, 719.9, 725.8, 731.6, -- 21 to 30 737.3, 737.7, 737.7, 736.2, 730.5, 724.6, 718.8, 712.9, 707.0, 701.1, -- 31 to 40 695.0, 688.9, 682.8, 676.6, 670.4, 664.1, 657.8, 652.9, 648.3, 643.7, -- 41 to 50 639.1, 634.4, 629.6, 624.8, 620.0, 615.2, 613.2, 613.2, 613.2, 613.5, -- 51 to 60 } altitude = altitude or 0 local a = (altitude < 0) and -altitude or altitude a = floor(a / 5000 + 0.5) if altitude < 0 then a = -a end if a < -3 then a = -3 elseif a > 60 then a = 60 end return mach_table[a + 4] * 0.44704 -- mph converted to m/s end -- END: Code required only for built-in units. ------------------------------------------------------------------------ local function get_range(word) -- Return a range (string or table) corresponding to word (like "to"), -- or return nil if not a range word. local ranges = text_code.ranges return ranges.types[word] or ranges.types[ranges.aliases[word]] end local function check_mismatch(unit1, unit2) -- If unit1 cannot be converted to unit2, return an error message table. -- This allows conversion between units of the same type, and between -- Nm (normally torque) and ftlb (energy), as in gun-related articles. -- This works because Nm is the base unit (scale = 1) for both the -- primary type (torque), and the alternate type (energy, where Nm = J). -- A match occurs if the primary types are the same, or if unit1 matches -- the alternate type of unit2, and vice versa. That provides a whitelist -- of which conversions are permitted between normally incompatible types. if unit1.utype == unit2.utype or (unit1.utype == unit2.alttype and unit1.alttype == unit2.utype) then return nil end return { 'cvt_mismatch', unit1.utype, unit2.utype } end local function override_from(out_table, in_table, fields) -- Copy the specified fields from in_table to out_table, but do not -- copy nil fields (keep any corresponding field in out_table). for _, field in ipairs(fields) do if in_table[field] then out_table[field] = in_table[field] end end end local function shallow_copy(t) -- Return a shallow copy of table t. -- Do not need the features and overhead of the Scribunto mw.clone(). local result = {} for k, v in pairs(t) do result[k] = v end return result end local unit_mt = { -- Metatable to get missing values for a unit that does not accept SI prefixes. -- Warning: The boolean value 'false' is returned for any missing field -- so __index is not called twice for the same field in a given unit. __index = function (self, key) local value if key == 'name1' or key == 'sym_us' then value = self.symbol elseif key == 'name2' then value = self.name1 .. plural_suffix elseif key == 'name1_us' then value = self.name1 if not rawget(self, 'name2_us') then -- If name1_us is 'foot', do not make name2_us by appending plural_suffix. self.name2_us = self.name2 end elseif key == 'name2_us' then local raw1_us = rawget(self, 'name1_us') if raw1_us then value = raw1_us .. plural_suffix else value = self.name2 end elseif key == 'link' then value = self.name1 else value = false end rawset(self, key, value) return value end } local function prefixed_name(unit, name, index) -- Return unit name with SI prefix inserted at correct position. -- index = 1 (name1), 2 (name2), 3 (name1_us), 4 (name2_us). -- The position is a byte (not character) index, so use Lua's sub(). local pos = rawget(unit, 'prefix_position') if type(pos) == 'string' then pos = tonumber(split(pos, ',')[index]) end if pos then return name:sub(1, pos - 1) .. unit.si_name .. name:sub(pos) end return unit.si_name .. name end local unit_prefixed_mt = { -- Metatable to get missing values for a unit that accepts SI prefixes. -- Before use, fields si_name, si_prefix must be defined. -- The unit must define _symbol, _name1 and -- may define _sym_us, _name1_us, _name2_us -- (_sym_us, _name2_us may be defined for a language using sp=us -- to refer to a variant unrelated to U.S. units). __index = function (self, key) local value if key == 'symbol' then value = self.si_prefix .. self._symbol elseif key == 'sym_us' then value = rawget(self, '_sym_us') if value then value = self.si_prefix .. value else value = self.symbol end elseif key == 'name1' then value = prefixed_name(self, self._name1, 1) elseif key == 'name2' then value = rawget(self, '_name2') if value then value = prefixed_name(self, value, 2) else value = self.name1 .. plural_suffix end elseif key == 'name1_us' then value = rawget(self, '_name1_us') if value then value = prefixed_name(self, value, 3) else value = self.name1 end elseif key == 'name2_us' then value = rawget(self, '_name2_us') if value then value = prefixed_name(self, value, 4) elseif rawget(self, '_name1_us') then value = self.name1_us .. plural_suffix else value = self.name2 end elseif key == 'link' then value = self.name1 else value = false end rawset(self, key, value) return value end } local unit_per_mt = { -- Metatable to get values for a per unit of form "x/y". -- This is never called to determine a unit name or link because per units -- are handled as a special case. -- Similarly, the default output is handled elsewhere, and for a symbol -- this is only called from get_default() for default_exceptions. __index = function (self, key) local value if key == 'symbol' then local per = self.per local unit1, unit2 = per[1], per[2] if unit1 then value = unit1[key] .. '/' .. unit2[key] else value = '/' .. unit2[key] end elseif key == 'sym_us' then value = self.symbol elseif key == 'scale' then local per = self.per local unit1, unit2 = per[1], per[2] value = (unit1 and unit1.scale or 1) * self.scalemultiplier / unit2.scale else value = false end rawset(self, key, value) return value end } local function make_per(unitcode, unit_table, ulookup) -- Return true, t where t is a per unit with unit codes expanded to unit tables, -- or return false, t where t is an error message table. local result = { unitcode = unitcode, utype = unit_table.utype, per = {} } override_from(result, unit_table, { 'invert', 'iscomplex', 'default', 'link', 'symbol', 'symlink' }) result.symbol_raw = (result.symbol or false) -- to distinguish between a defined exception and a metatable calculation local prefix for i, v in ipairs(unit_table.per) do if i == 1 and v == '' then -- First unit symbol can be empty; that gives a nil first unit table. elseif i == 1 and text_code.currency[v] then prefix = currency_text or v else local success, t = ulookup(v) if not success then return false, t end result.per[i] = t end end local multiplier = unit_table.multiplier if not result.utype then -- Creating an automatic per unit. local unit1 = result.per[1] local utype = (unit1 and unit1.utype or prefix or '') .. '/' .. result.per[2].utype local t = data_code.per_unit_fixups[utype] if t then if type(t) == 'table' then utype = t.utype or utype result.link = result.link or t.link multiplier = multiplier or t.multiplier else utype = t end end result.utype = utype end result.scalemultiplier = multiplier or 1 result.vprefix = prefix or false -- set to non-nil to avoid calling __index return true, setmetatable(result, unit_per_mt) end local function lookup(parms, unitcode, what, utable, fails, depth) -- Return true, t where t is a copy of the unit's converter table, -- or return false, t where t is an error message table. -- Parameter 'what' determines whether combination units are accepted: -- 'no_combination' : single unit only -- 'any_combination' : single unit or combination or output multiple -- 'only_multiple' : single unit or output multiple only -- Parameter unitcode is a symbol (like 'g'), with an optional SI prefix (like 'kg'). -- If, for example, 'kg' is in this table, that entry is used; -- otherwise the prefix ('k') is applied to the base unit ('g'). -- If unitcode is a known combination code (and if allowed by what), -- a table of output multiple unit tables is included in the result. -- For compatibility with the old template, an underscore in a unitcode is -- replaced with a space so usage like {{convert|350|board_feet}} works. -- Wikignomes may also put two spaces or "&nbsp;" in combinations, so -- replace underscore, "&nbsp;", and multiple spaces with a single space. utable = utable or parms.unittable or all_units fails = fails or {} depth = depth and depth + 1 or 1 if depth > 9 then -- There are ways to mistakenly define units which result in infinite -- recursion when lookup() is called. That gives a long delay and very -- confusing error messages, so the depth parameter is used as a guard. return false, { 'cvt_lookup', unitcode } end if unitcode == nil or unitcode == '' then return false, { 'cvt_no_unit' } end unitcode = unitcode:gsub('_', ' '):gsub('&nbsp;', ' '):gsub(' +', ' ') local function call_make_per(t) return make_per(unitcode, t, function (ucode) return lookup(parms, ucode, 'no_combination', utable, fails, depth) end ) end local t = utable[unitcode] if t then if t.shouldbe then return false, { 'cvt_should_be', t.shouldbe } end if t.sp_us then parms.opt_sp_us = true end local target = t.target -- nil, or unitcode is an alias for this target if target then local success, result = lookup(parms, target, what, utable, fails, depth) if not success then return false, result end override_from(result, t, { 'customary', 'default', 'link', 'symbol', 'symlink' }) local multiplier = t.multiplier if multiplier then result.multiplier = tostring(multiplier) result.scale = result.scale * multiplier end return true, result end if t.per then return call_make_per(t) end local combo = t.combination -- nil or a table of unitcodes if combo then local multiple = t.multiple if what == 'no_combination' or (what == 'only_multiple' and not multiple) then return false, { 'cvt_bad_unit', unitcode } end -- Recursively create a combination table containing the -- converter table of each unitcode. local result = { utype = t.utype, multiple = multiple, combination = {} } local cvt = result.combination for i, v in ipairs(combo) do local success, t = lookup(parms, v, multiple and 'no_combination' or 'only_multiple', utable, fails, depth) if not success then return false, t end cvt[i] = t end return true, result end local result = shallow_copy(t) result.unitcode = unitcode if result.prefixes then result.si_name = '' result.si_prefix = '' return true, setmetatable(result, unit_prefixed_mt) end return true, setmetatable(result, unit_mt) end local SIprefixes = text_code.SIprefixes for plen = SIprefixes[1] or 2, 1, -1 do -- Look for an SI prefix; should never occur with an alias. -- Check for longer prefix first ('dam' is decametre). -- SIprefixes[1] = prefix maximum #characters (as seen by mw.ustring.sub). local prefix = usub(unitcode, 1, plen) local si = SIprefixes[prefix] if si then local t = utable[usub(unitcode, plen+1)] if t and t.prefixes then local result = shallow_copy(t) result.unitcode = unitcode result.si_name = parms.opt_sp_us and si.name_us or si.name result.si_prefix = si.prefix or prefix result.scale = t.scale * 10 ^ (si.exponent * t.prefixes) return true, setmetatable(result, unit_prefixed_mt) end end end -- Accept any unit with an engineering notation prefix like "e6cuft" -- (million cubic feet), but not chained prefixes like "e3e6cuft", -- and not if the unit is a combination or multiple, -- and not if the unit has an offset or is a built-in. -- Only en digits are accepted. local has_plus = unitcode:find('+', 1, true) if not has_plus then local exponent, baseunit = unitcode:match('^e(%d+)(.*)') if exponent then local engscale = text_code.eng_scales[exponent] if engscale then local success, result = lookup(parms, baseunit, 'no_combination', utable, fails, depth) if success and not (result.offset or result.builtin or result.engscale) then result.unitcode = unitcode -- 'e6cuft' not 'cuft' result.defkey = unitcode -- key to lookup default exception result.engscale = engscale result.scale = result.scale * 10 ^ tonumber(exponent) return true, result end end end end -- Accept user-defined combinations like "acre+m2+ha" or "acre m2 ha" for output. -- If '+' is used, each unit code can include a space, and any error is fatal. -- If ' ' is used and if each space-separated word is a unit code, it is a combo, -- but errors are not fatal so the unit code can be looked up as an extra unit. local err_is_fatal local combo = collection() if has_plus then err_is_fatal = true for item in (unitcode .. '+'):gmatch('%s*(.-)%s*%+') do if item ~= '' then combo:add(item) end end elseif unitcode:find('%s') then for item in unitcode:gmatch('%S+') do combo:add(item) end end if combo.n > 1 then local function lookup_combo() if what == 'no_combination' or what == 'only_multiple' then return false, { 'cvt_bad_unit', unitcode } end local result = { combination = {} } local cvt = result.combination for i, v in ipairs(combo) do local success, t = lookup(parms, v, 'only_multiple', utable, fails, depth) if not success then return false, t end if i == 1 then result.utype = t.utype else local mismatch = check_mismatch(result, t) if mismatch then return false, mismatch end end cvt[i] = t end return true, result end local success, result = lookup_combo() if success or err_is_fatal then return success, result end end -- Look for x/y; split on right-most slash to get scale correct (x/y/z is x/y per z). local top, bottom = unitcode:match('^(.-)/([^/]+)$') if top and not unitcode:find('e%d') then -- If valid, create an automatic per unit for an "x/y" unit code. -- The unitcode must not include extraneous spaces. -- Engineering notation (apart from at start and which has been stripped before here), -- is not supported so do not make a per unit if find text like 'e3' in unitcode. local success, result = call_make_per({ per = {top, bottom} }) if success then return true, result end end if not parms.opt_ignore_error and not get_range(unitcode) then -- Want the "what links here" list for the extra_module to show only cases -- where an extra unit is used, so do not require it if invoked from {{val}} -- or if looking up a range word which cannot be a unit. if not extra_units then local success, extra = pcall(function () return require(extra_module).extra_units end) if success and type(extra) == 'table' then extra_units = extra end end if extra_units then -- A unit in one data table might refer to a unit in the other table, so -- switch between them, relying on fails or depth to terminate loops. if not fails[unitcode] then fails[unitcode] = true local other = (utable == all_units) and extra_units or all_units local success, result = lookup(parms, unitcode, what, other, fails, depth) if success then return true, result end end end end if to_en_table then -- At fawiki it is common to translate all digits so a unit like "km2" becomes "km۲". local en_code = ustring.gsub(unitcode, '%d', to_en_table) if en_code ~= unitcode then return lookup(parms, en_code, what, utable, fails, depth) end end return false, { 'cvt_unknown', unitcode } end local function valid_number(num) -- Return true if num is a valid number. -- In Scribunto (different from some standard Lua), when expressed as a string, -- overflow or other problems are indicated with text like "inf" or "nan" -- which are regarded as invalid here (each contains "n"). if type(num) == 'number' and tostring(num):find('n', 1, true) == nil then return true end end local function hyphenated(name, parts) -- Return a hyphenated form of given name (for adjectival usage). -- The name may be linked and the target of the link must not be changed. -- Hypothetical examples: -- [[:Wy/diq/Long ton|ton]] → [[:Wy/diq/Long ton|ton]] (no change) -- [[:Wy/diq/Tonne|long ton]] → [[:Wy/diq/Tonne|long-ton]] -- [[:Wy/diq/Metric ton|long ton]] → [[:Wy/diq/Metric ton|long-ton]] -- [[:Wy/diq/Long ton]] → [[:Wy/diq/Long ton|long-ton]] -- Input can also have multiple links in a single name like: -- [[:Wy/diq/United States customary units|U.S.]] [[:Wy/diq/US gallon|gallon]] -- [[:Wy/diq/Mile]]s per [[:Wy/diq/United States customary units|U.S.]] [[:Wy/diq/Quart]] -- [[:Wy/diq/Long ton]]s per [[:Wy/diq/Short ton]] -- Assume that links cannot be nested (never like "[[:Wy/diq/Abc[[:Wy/diq/Def]]ghi]]"). -- This uses a simple and efficient procedure that works for most cases. -- Some units (if used) would require more, and can later think about -- adding a method to handle exceptions. -- The procedure is to replace each space with a hyphen, but -- not a space after ')' [for "(pre-1954&nbsp;US) nautical mile"], and -- not spaces immediately before '(' or in '(...)' [for cases like -- "British thermal unit (ISO)" and "Calorie (International Steam Table)"]. if name:find(' ', 1, true) then if parts then local pos if name:sub(1, 1) == '(' then pos = name:find(')', 1, true) if pos then return name:sub(1, pos+1) .. name:sub(pos+2):gsub(' ', '-') end elseif name:sub(-1) == ')' then pos = name:find('(', 1, true) if pos then return name:sub(1, pos-2):gsub(' ', '-') .. name:sub(pos-1) end end return name:gsub(' ', '-') end parts = collection() for before, item, after in name:gmatch('([^[]*)(%[%[[^[]*%]%])([^[]*)') do if item:find(' ', 1, true) then local prefix local plen = item:find('|', 1, true) if plen then prefix = item:sub(1, plen) item = item:sub(plen + 1, -3) else prefix = item:sub(1, -3) .. '|' item = item:sub(3, -3) end item = prefix .. hyphenated(item, parts) .. ']]' end parts:add(before:gsub(' ', '-') .. item .. after:gsub(' ', '-')) end if parts.n == 0 then -- No link like "[[:...]]" was found in the original name. parts:add(hyphenated(name, parts)) end return table.concat(parts) end return name end local function hyphenated_maybe(parms, want_name, sep, id, inout) -- Return s, f where -- s = id, possibly modified -- f = true if hyphenated -- Possible modifications: hyphenate; prepend '-'; append mid text. if id == nil or id == '' then return '' end local mid = (inout == (parms.opt_flip and 'out' or 'in')) and parms.mid or '' if want_name then if parms.opt_adjectival then return '-' .. hyphenated(id) .. mid, true end if parms.opt_add_s and id:sub(-1) ~= 's' then id = id .. 's' -- for nowiki end end return sep .. id .. mid end local function use_minus(text) -- Return text with Unicode minus instead of '-', if present. if text:sub(1, 1) == '-' then return MINUS .. text:sub(2) end return text end local function digit_groups(parms, text, method) -- Return a numbered table of groups of digits (left-to-right, in local language). -- Parameter method is a number or nil: -- 3 for 3-digit grouping (default), or -- 2 for 3-then-2 grouping (only for digits before decimal mark). local len_right local len_left = text:find('.', 1, true) if len_left then len_right = #text - len_left len_left = len_left - 1 else len_left = #text end local twos = method == 2 and len_left > 5 local groups = collection() local run = len_left local n if run < 4 or (run == 4 and parms.opt_comma5) then if parms.opt_gaps then n = run else n = #text end elseif twos then n = run % 2 == 0 and 1 or 2 else n = run % 3 == 0 and 3 or run % 3 end while run > 0 do groups:add(n) run = run - n n = (twos and run > 3) and 2 or 3 end if len_right then if groups.n == 0 then groups:add(0) end if parms.opt_gaps and len_right > 3 then local want4 = not parms.opt_gaps3 -- true gives no gap before trailing single digit local isfirst = true run = len_right while run > 0 do n = (want4 and run == 4) and 4 or (run > 3 and 3 or run) if isfirst then isfirst = false groups[groups.n] = groups[groups.n] + 1 + n else groups:add(n) end run = run - n end else groups[groups.n] = groups[groups.n] + 1 + len_right end end local pos = 1 for i, length in ipairs(groups) do groups[i] = from_en(text:sub(pos, pos + length - 1)) pos = pos + length end return groups end function with_separator(parms, text) -- for forward declaration above -- Input text is a number in en digits with optional '.' decimal mark. -- Return an equivalent, formatted for display: -- with a custom decimal mark instead of '.', if wanted -- with thousand separators inserted, if wanted -- digits in local language -- The given text is like '123' or '123.' or '12345.6789'. -- The text has no sign (caller inserts that later, if necessary). -- When using gaps, they are inserted before and after the decimal mark. -- Separators are inserted only before the decimal mark. -- A trailing dot (as in '123.') is removed because their use appears to -- be accidental, and such a number should be shown as '123' or '123.0'. -- It is useful for convert to suppress the dot so, for example, '4000.' -- is a simple way of indicating that all the digits are significant. if text:sub(-1) == '.' then text = text:sub(1, -2) end if #text < 4 or parms.opt_nocomma or numsep == '' then return from_en(text) end local groups = digit_groups(parms, text, group_method) if parms.opt_gaps then if groups.n <= 1 then return groups[1] or '' end local nowrap = '<span style="white-space: nowrap">' local gap = '<span style="margin-left: 0.25em">' local close = '</span>' return nowrap .. groups[1] .. gap .. table.concat(groups, close .. gap, 2, groups.n) .. close .. close end return table.concat(groups, numsep) end -- An input value like 1.23e12 is displayed using scientific notation (1.23×10¹²). -- That also makes the output use scientific notation, except for small values. -- In addition, very small or very large output values use scientific notation. -- Use format(fmtpower, significand, '10', exponent) where each argument is a string. local fmtpower = '%s<span style="margin:0 .15em 0 .25em">×</span>%s^%s' local function with_exponent(parms, show, exponent) -- Return wikitext to display the implied value in scientific notation. -- Input uses en digits; output uses digits in local language. return format(fmtpower, with_separator(parms, show), from_en('10'), use_minus(from_en(tostring(exponent)))) end local function make_sigfig(value, sigfig) -- Return show, exponent that are equivalent to the result of -- converting the number 'value' (where value >= 0) to a string, -- rounded to 'sigfig' significant figures. -- The returned items are: -- show: a string of digits; no sign and no dot; -- there is an implied dot before show. -- exponent: a number (an integer) to shift the implied dot. -- Resulting value = tonumber('.' .. show) * 10^exponent. -- Examples: -- make_sigfig(23.456, 3) returns '235', 2 (.235 * 10^2). -- make_sigfig(0.0023456, 3) returns '235', -2 (.235 * 10^-2). -- make_sigfig(0, 3) returns '000', 1 (.000 * 10^1). if sigfig <= 0 then sigfig = 1 elseif sigfig > maxsigfig then sigfig = maxsigfig end if value == 0 then return string.rep('0', sigfig), 1 end local exp, fracpart = math.modf(log10(value)) if fracpart >= 0 then fracpart = fracpart - 1 exp = exp + 1 end local digits = format('%.0f', 10^(fracpart + sigfig)) if #digits > sigfig then -- Overflow (for sigfig=3: like 0.9999 rounding to "1000"; need "100"). digits = digits:sub(1, sigfig) exp = exp + 1 end assert(#digits == sigfig, 'Bug: rounded number has wrong length') return digits, exp end -- Fraction output format. local fracfmt = { { -- Like {{frac}} (fraction slash). -- 1/2 : sign, numerator, denominator -- 1+2/3 : signed_wholenumber, numerator, denominator '<span class="frac nowrap">%s^%s&frasl;_%s</span>', '<span class="frac nowrap">%s<span class="visualhide">&nbsp;</span>^%s&frasl;_%s</span>', }, { -- Like {{sfrac}} (fraction horizontal bar). -- 1//2 : sign, numerator, denominator (sign should probably be before the fraction, but then it can wrap, and html is already too long) -- 1+2//3 : signed_wholenumber, numerator, denominator '<span class="sfrac nowrap" style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;">%s%s</span><span class="visualhide">/</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;">%s</span></span>', '<span class="sfrac nowrap">%s<span class="visualhide">&nbsp;</span><span style="display:inline-block; vertical-align:-0.5em; font-size:85%%; text-align:center;"><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em;">%s</span><span class="visualhide">/</span><span style="display:block; line-height:1em; padding:0 0.1em; border-top:1px solid;">%s</span></span></span>', }, } local function format_fraction(parms, inout, negative, wholestr, numstr, denstr, do_spell, style) -- Return wikitext for a fraction, possibly spelled. -- Inputs use en digits and have no sign; output uses digits in local language. local wikitext if not style then style = parms.opt_fraction_horizontal and 2 or 1 end if wholestr == '' then wholestr = nil end if wholestr then local decorated = with_separator(parms, wholestr) if negative then decorated = MINUS .. decorated end local fmt = fracfmt[style][2] wikitext = format(fmt, decorated, from_en(numstr), from_en(denstr)) else local sign = negative and MINUS or '' wikitext = format(fracfmt[style][1], sign, from_en(numstr), from_en(denstr)) end if do_spell then if negative then if wholestr then wholestr = '-' .. wholestr else numstr = '-' .. numstr end end wikitext = spell_number(parms, inout, wholestr, numstr, denstr) or wikitext end return wikitext end local function format_number(parms, show, exponent, isnegative) -- Parameter show is a string or a table containing strings. -- Each string is a formatted number in en digits and optional '.' decimal mark. -- A table represents a fraction: integer, numerator, denominator; -- if a table is given, exponent must be nil. -- Return t where t is a table with fields: -- show = wikitext formatted to display implied value -- (digits in local language) -- is_scientific = true if show uses scientific notation -- clean = unformatted show (possibly adjusted and with inserted '.') -- (en digits) -- sign = '' or MINUS -- exponent = exponent (possibly adjusted) -- The clean and exponent fields can be used to calculate the -- rounded absolute value, if needed. -- -- The value implied by the arguments is found from: -- exponent is nil; and -- show is a string of digits (no sign), with an optional dot; -- show = '123.4' is value 123.4, '1234' is value 1234.0; -- or: -- exponent is an integer indicating where dot should be; -- show is a string of digits (no sign and no dot); -- there is an implied dot before show; -- show does not start with '0'; -- show = '1234', exponent = 3 is value 0.1234*10^3 = 123.4. -- -- The formatted result: -- * Is for an output value and is spelled if wanted and possible. -- * Includes a Unicode minus if isnegative and not spelled. -- * Uses a custom decimal mark, if wanted. -- * Has digits grouped where necessary, if wanted. -- * Uses scientific notation if requested, or for very small or large values -- (which forces result to not be spelled). -- * Has no more than maxsigfig significant digits -- (same as old template and {{#expr}}). local xhi, xlo -- these control when scientific notation (exponent) is used if parms.opt_scientific then xhi, xlo = 4, 2 -- default for output if input uses e-notation elseif parms.opt_scientific_always then xhi, xlo = 0, 0 -- always use scientific notation (experimental) else xhi, xlo = 10, 4 -- default end local sign = isnegative and MINUS or '' local maxlen = maxsigfig local tfrac if type(show) == 'table' then tfrac = show show = tfrac.wholestr assert(exponent == nil, 'Bug: exponent given with fraction') end if not tfrac and not exponent then local integer, dot, decimals = show:match('^(%d*)(%.?)(.*)') if integer == '0' or integer == '' then local zeros, figs = decimals:match('^(0*)([^0]?.*)') if #figs == 0 then if #zeros > maxlen then show = '0.' .. zeros:sub(1, maxlen) end elseif #zeros >= xlo then show = figs exponent = -#zeros elseif #figs > maxlen then show = '0.' .. zeros .. figs:sub(1, maxlen) end elseif #integer >= xhi then show = integer .. decimals exponent = #integer else maxlen = maxlen + #dot if #show > maxlen then show = show:sub(1, maxlen) end end end if exponent then local function zeros(n) return string.rep('0', n) end if #show > maxlen then show = show:sub(1, maxlen) end if exponent > xhi or exponent <= -xlo or (exponent == xhi and show ~= '1' .. zeros(xhi - 1)) then -- When xhi, xlo = 10, 4 (the default), scientific notation is used if the -- rounded value satisfies: value >= 1e9 or value < 1e-4 (1e9 = 0.1e10), -- except if show is '1000000000' (1e9), for example: -- {{convert|1000000000|m|m|sigfig=10}} → 1,000,000,000 metres (1,000,000,000 m) local significand if #show > 1 then significand = show:sub(1, 1) .. '.' .. show:sub(2) else significand = show end return { clean = '.' .. show, exponent = exponent, sign = sign, show = sign .. with_exponent(parms, significand, exponent-1), is_scientific = true, } end if exponent >= #show then show = show .. zeros(exponent - #show) -- result has no dot elseif exponent <= 0 then show = '0.' .. zeros(-exponent) .. show else show = show:sub(1, exponent) .. '.' .. show:sub(exponent+1) end end local formatted_show if tfrac then show = tostring(tfrac.value) -- to set clean in returned table formatted_show = format_fraction(parms, 'out', isnegative, tfrac.wholestr, tfrac.numstr, tfrac.denstr, parms.opt_spell_out) else if isnegative and show:match('^0.?0*$') then sign = '' -- don't show minus if result is negative but rounds to zero end formatted_show = sign .. with_separator(parms, show) if parms.opt_spell_out then formatted_show = spell_number(parms, 'out', sign .. show) or formatted_show end end return { clean = show, sign = sign, show = formatted_show, is_scientific = false, -- to avoid calling __index } end local function extract_fraction(parms, text, negative) -- If text represents a fraction, return -- value, altvalue, show, denominator -- where -- value is a number (value of the fraction in argument text) -- altvalue is an alternate interpretation of any fraction for the hands -- unit where "12.1+3/4" means 12 hands 1.75 inches -- show is a string (formatted text for display of an input value, -- and is spelled if wanted and possible) -- denominator is value of the denominator in the fraction -- Otherwise, return nil. -- Input uses en digits and '.' decimal mark (input has been translated). -- Output uses digits in local language and local decimal mark, if any. ------------------------------------------------------------------------ -- Originally this function accepted x+y/z where x, y, z were any valid -- numbers, possibly with a sign. For example '1.23e+2+1.2/2.4' = 123.5, -- and '2-3/8' = 1.625. However, such usages were found to be errors or -- misunderstandings, so since August 2014 the following restrictions apply: -- x (if present) is an integer or has a single digit after decimal mark -- y and z are unsigned integers -- e-notation is not accepted -- The overall number can start with '+' or '-' (so '12+3/4' and '+12+3/4' -- and '-12-3/4' are valid). -- Any leading negative sign is removed by the caller, so only inputs -- like the following are accepted here (may have whitespace): -- negative = false false true (there was a leading '-') -- text = '2/3' '+2/3' '2/3' -- text = '1+2/3' '+1+2/3' '1-2/3' -- text = '12.3+1/2' '+12.3+1/2' '12.3-1/2' -- Values like '12.3+1/2' are accepted, but are intended only for use -- with the hands unit (not worth adding code to enforce that). ------------------------------------------------------------------------ local leading_plus, prefix, numstr, slashes, denstr = text:match('^%s*(%+?)%s*(.-)%s*(%d+)%s*(/+)%s*(%d+)%s*$') if not leading_plus then -- Accept a single U+2044 fraction slash because that may be pasted. leading_plus, prefix, numstr, denstr = text:match('^%s*(%+?)%s*(.-)%s*(%d+)%s*⁄%s*(%d+)%s*$') slashes = '/' end local numerator = tonumber(numstr) local denominator = tonumber(denstr) if numerator == nil or denominator == nil or (negative and leading_plus ~= '') then return nil end local whole, wholestr if prefix == '' then wholestr = '' whole = 0 else -- Any prefix must be like '12+' or '12-' (whole number and fraction sign); -- '12.3+' and '12.3-' are also accepted (single digit after decimal point) -- because '12.3+1/2 hands' is valid (12 hands 3½ inches). local num1, num2, frac_sign = prefix:match('^(%d+)(%.?%d?)%s*([+%-])$') if num1 == nil then return nil end if num2 == '' then -- num2 must be '' or like '.1' but not '.' or '.12' wholestr = num1 else if #num2 ~= 2 then return nil end wholestr = num1 .. num2 end if frac_sign ~= (negative and '-' or '+') then return nil end whole = tonumber(wholestr) if whole == nil then return nil end end local value = whole + numerator / denominator if not valid_number(value) then return nil end local altvalue = whole + numerator / (denominator * 10) local style = #slashes -- kludge: 1 or 2 slashes can be used to select style if style > 2 then style = 2 end local wikitext = format_fraction(parms, 'in', negative, leading_plus .. wholestr, numstr, denstr, parms.opt_spell_in, style) return value, altvalue, wikitext, denominator end local function extract_number(parms, text, another, no_fraction) -- Return true, info if can extract a number from text, -- where info is a table with the result, -- or return false, t where t is an error message table. -- Input can use en digits or digits in local language and can -- have references at the end. Accepting references is intended -- for use in infoboxes with a field for a value passed to convert. -- Parameter another = true if the expected value is not the first. -- Before processing, the input text is cleaned: -- * Any thousand separators (valid or not) are removed. -- * Any sign (and optional following whitespace) is replaced with -- '-' (if negative) or '' (otherwise). -- That replaces Unicode minus with '-'. -- If successful, the returned info table contains named fields: -- value = a valid number -- altvalue = a valid number, usually same as value but different -- if fraction used (for hands unit) -- singular = true if value is 1 or -1 (to use singular form of units) -- clean = cleaned text with any separators and sign removed -- (en digits and '.' decimal mark) -- show = text formatted for output, possibly with ref strip markers -- (digits in local language and custom decimal mark) -- The resulting show: -- * Is for an input value and is spelled if wanted and possible. -- * Has a rounded value, if wanted. -- * Has digits grouped where necessary, if wanted. -- * If negative, a Unicode minus is used; otherwise the sign is -- '+' (if the input text used '+'), or is '' (if no sign in input). text = strip(text or '') local reference local pos = text:find('\127', 1, true) if pos then local before = text:sub(1, pos - 1) local remainder = text:sub(pos) local refs = {} while #remainder > 0 do local ref, spaces ref, spaces, remainder = remainder:match('^(\127[^\127]*UNIQ[^\127]*%-ref[^\127]*\127)(%s*)(.*)') if ref then table.insert(refs, ref) else refs = {} break end end if #refs > 0 then text = strip(before) reference = table.concat(refs) end end local clean = to_en(text, parms) if clean == '' then return false, { another and 'cvt_no_num2' or 'cvt_no_num' } end local isnegative, propersign = false, '' -- most common case local singular, show, denominator local value = tonumber(clean) local altvalue if value then local sign = clean:sub(1, 1) if sign == '+' or sign == '-' then propersign = (sign == '+') and '+' or MINUS clean = clean:sub(2) end if value < 0 then isnegative = true value = -value end else local valstr for _, prefix in ipairs({ '-', MINUS, '&minus;' }) do -- Including '-' means inputs like '- 2' (with space) are accepted as -2. -- It also sets isnegative in case input is a fraction like '-2-3/4'. local plen = #prefix if clean:sub(1, plen) == prefix then valstr = clean:sub(plen + 1) break end end if valstr then isnegative = true propersign = MINUS clean = valstr value = tonumber(clean) end if value == nil then if not no_fraction then value, altvalue, show, denominator = extract_fraction(parms, clean, isnegative) end if value == nil then return false, { 'cvt_bad_num', text } end if value <= 1 then singular = true -- for example, "½ mile" or "one half mile" (singular unit) end end end if not valid_number(value) then -- for example, "1e310" may overflow return false, { 'cvt_invalid_num' } end if show == nil then -- clean is a non-empty string with no spaces, and does not represent a fraction, -- and value = tonumber(clean) is a number >= 0. -- If the input uses e-notation, show will be displayed using a power of ten, but -- we use the number as given so it might not be normalized scientific notation. -- The input value is spelled if specified so any e-notation is ignored; -- that allows input like 2e6 to be spelled as "two million" which works -- because the spell module converts '2e6' to '2000000' before spelling. local function rounded(value, default, exponent) local precision = parms.opt_ri if precision then local fmt = '%.' .. format('%d', precision) .. 'f' local result = fmt:format(tonumber(value) + 2e-14) -- fudge for some common cases of bad rounding if not exponent then singular = (tonumber(result) == 1) end return result end return default end singular = (value == 1) local scientific local significand, exponent = clean:match('^([%d.]+)[Ee]([+%-]?%d+)') if significand then show = with_exponent(parms, rounded(significand, significand, exponent), exponent) scientific = true else show = with_separator(parms, rounded(value, clean)) end show = propersign .. show if parms.opt_spell_in then show = spell_number(parms, 'in', propersign .. rounded(value, clean)) or show scientific = false end if scientific then parms.opt_scientific = true end end if isnegative and (value ~= 0) then value = -value altvalue = -(altvalue or value) end return true, { value = value, altvalue = altvalue or value, singular = singular, clean = clean, show = show .. (reference or ''), denominator = denominator, } end local function get_number(text) -- Return v, f where: -- v = nil (text is not a number) -- or -- v = value of text (text is a number) -- f = true if value is an integer -- Input can use en digits or digits in local language, -- but no separators, no Unicode minus, and no fraction. if text then local number = tonumber(to_en(text)) if number then local _, fracpart = math.modf(number) return number, (fracpart == 0) end end end local function gcd(a, b) -- Return the greatest common denominator for the given values, -- which are known to be positive integers. if a > b then a, b = b, a end if a <= 0 then return b end local r = b % a if r <= 0 then return a end if r == 1 then return 1 end return gcd(r, a) end local function fraction_table(value, denominator) -- Return value as a string or a table: -- * If result is a string, there is no fraction, and the result -- is value formatted as a string of en digits. -- * If result is a table, it represents a fraction with named fields: -- wholestr, numstr, denstr (strings of en digits for integer, numerator, denominator). -- The result is rounded to the nearest multiple of (1/denominator). -- If the multiple is zero, no fraction is included. -- No fraction is included if value is very large as the fraction would -- be unhelpful, particularly if scientific notation is required. -- Input value is a non-negative number. -- Input denominator is a positive integer for the desired fraction. if value <= 0 then return '0' end if denominator <= 0 or value > 1e8 then return format('%.2f', value) end local integer, decimals = math.modf(value) local numerator = floor((decimals * denominator) + 0.5 + 2e-14) -- add fudge for some common cases of bad rounding if numerator >= denominator then integer = integer + 1 numerator = 0 end local wholestr = tostring(integer) if numerator > 0 then local div = gcd(numerator, denominator) if div > 1 then numerator = numerator / div denominator = denominator / div end return { wholestr = (integer > 0) and wholestr or '', numstr = tostring(numerator), denstr = tostring(denominator), value = value, } end return wholestr end local function preunits(count, preunit1, preunit2) -- If count is 1: -- ignore preunit2 -- return p1 -- else: -- preunit1 is used for preunit2 if the latter is empty -- return p1, p2 -- where: -- p1 is text to insert before the input unit -- p2 is text to insert before the output unit -- p1 or p2 may be nil to mean "no preunit" -- Using '+' gives output like "5+ feet" (no space before, but space after). local function withspace(text, wantboth) -- Return text with space before and, if wantboth, after. -- However, no space is added if there is a space or '&nbsp;' or '-' -- at that position ('-' is for adjectival text). -- There is also no space if text starts with '&' -- (e.g. '&deg;' would display a degree symbol with no preceding space). local char = text:sub(1, 1) if char == '&' then return text -- an html entity can be used to specify the exact display end if not (char == ' ' or char == '-' or char == '+') then text = ' ' .. text end if wantboth then char = text:sub(-1, -1) if not (char == ' ' or char == '-' or text:sub(-6, -1) == '&nbsp;') then text = text .. ' ' end end return text end local PLUS = '+ ' preunit1 = preunit1 or '' local trim1 = strip(preunit1) if count == 1 then if trim1 == '' then return nil end if trim1 == '+' then return PLUS end return withspace(preunit1, true) end preunit1 = withspace(preunit1) preunit2 = preunit2 or '' local trim2 = strip(preunit2) if trim1 == '+' then if trim2 == '' or trim2 == '+' then return PLUS, PLUS end preunit1 = PLUS end if trim2 == '' then if trim1 == '' then return nil, nil end preunit2 = preunit1 elseif trim2 == '+' then preunit2 = PLUS elseif trim2 == '&#32;' then -- trick to make preunit2 empty preunit2 = nil else preunit2 = withspace(preunit2) end return preunit1, preunit2 end local function range_text(range, want_name, parms, before, after, inout) -- Return before .. rtext .. after -- where rtext is the text that separates two values in a range. local rtext, adj_text, exception if type(range) == 'table' then -- Table must specify range text for ('off' and 'on') or ('input' and 'output'), -- and may specify range text for 'adj=on', -- and may specify exception = true. rtext = range[want_name and 'off' or 'on'] or range[((inout == 'in') == (parms.opt_flip == true)) and 'output' or 'input'] adj_text = range['adj'] exception = range['exception'] else rtext = range end if parms.opt_adjectival then if want_name or (exception and parms.abbr_org == 'on') then rtext = adj_text or rtext:gsub(' ', '-'):gsub('&nbsp;', '-') end end if rtext == '–' and after:sub(1, #MINUS) == MINUS then rtext = '&nbsp;– ' end return before .. rtext .. after end local function get_composite(parms, iparm, in_unit_table) -- Look for a composite input unit. For example, {{convert|1|yd|2|ft|3|in}} -- would result in a call to this function with -- iparm = 3 (parms[iparm] = "2", just after the first unit) -- in_unit_table = (unit table for "yd"; contains value 1 for number of yards) -- Return true, iparm, unit where -- iparm = index just after the composite units (7 in above example) -- unit = composite unit table holding all input units, -- or return true if no composite unit is present in parms, -- or return false, t where t is an error message table. local default, subinfo local composite_units, count = { in_unit_table }, 1 local fixups = {} local total = in_unit_table.valinfo[1].value local subunit = in_unit_table while subunit.subdivs do -- subdivs is nil or a table of allowed subdivisions local subcode = strip(parms[iparm+1]) local subdiv = subunit.subdivs[subcode] or subunit.subdivs[(all_units[subcode] or {}).target] if not subdiv then break end local success success, subunit = lookup(parms, subcode, 'no_combination') if not success then return false, subunit end -- should never occur success, subinfo = extract_number(parms, parms[iparm]) if not success then return false, subinfo end iparm = iparm + 2 subunit.inout = 'in' subunit.valinfo = { subinfo } -- Recalculate total as a number of subdivisions. -- subdiv[1] = number of subdivisions per previous unit (integer > 1). total = total * subdiv[1] + subinfo.value if not default then -- set by the first subdiv with a default defined default = subdiv.default end count = count + 1 composite_units[count] = subunit if subdiv.unit or subdiv.name then fixups[count] = { unit = subdiv.unit, name = subdiv.name, valinfo = subunit.valinfo } end end if count == 1 then return true -- no error and no composite unit end for i, fixup in pairs(fixups) do local unit = fixup.unit local name = fixup.name if not unit or (count > 2 and name) then composite_units[i].fixed_name = name else local success, alternate = lookup(parms, unit, 'no_combination') if not success then return false, alternate end -- should never occur alternate.inout = 'in' alternate.valinfo = fixup.valinfo composite_units[i] = alternate end end return true, iparm, { utype = in_unit_table.utype, scale = subunit.scale, -- scale of last (least significant) unit valinfo = { { value = total, clean = subinfo.clean, denominator = subinfo.denominator } }, composite = composite_units, default = default or in_unit_table.default } end local function translate_parms(parms, kv_pairs) -- Update fields in parms by translating each key:value in kv_pairs to terms -- used by this module (may involve translating from local language to English). -- Also, checks are performed which may display warnings, if enabled. -- Return true if successful or return false, t where t is an error message table. currency_text = nil -- local testing can hold module in memory; must clear globals local accept_any_text = { input = true, qid = true, qual = true, stylein = true, styleout = true, tracking = true, } if kv_pairs.adj and kv_pairs.sing then -- For enwiki (before translation), warn if attempt to use adj and sing -- as the latter is a deprecated alias for the former. if kv_pairs.adj ~= kv_pairs.sing and kv_pairs.sing ~= '' then add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', 'sing=' .. kv_pairs.sing) end kv_pairs.sing = nil end for loc_name, loc_value in pairs(kv_pairs) do local en_name = text_code.en_option_name[loc_name] if en_name then local en_value if en_name == '$' or en_name == 'frac' or en_name == 'sigfig' then if loc_value == '' then add_warning(parms, 2, 'cvt_empty_option', loc_name) elseif en_name == '$' then -- Value should be a single character like "€" for the euro currency symbol, but anything is accepted. currency_text = (loc_value == 'euro') and '€' or loc_value else local minimum local number, is_integer = get_number(loc_value) if en_name == 'frac' then minimum = 2 if number and number < 0 then parms.opt_fraction_horizontal = true number = -number end else minimum = 1 end if number and is_integer and number >= minimum then en_value = number else add_warning(parms, 1, (en_name == 'frac' and 'cvt_bad_frac' or 'cvt_bad_sigfig'), loc_name .. '=' .. loc_value) end end elseif accept_any_text[en_name] then en_value = loc_value ~= '' and loc_value or nil -- accept non-empty user text with no validation if en_name == 'input' then -- May have something like {{convert|input=}} (empty input) if source is an infobox -- with optional fields. In that case, want to output nothing rather than an error. parms.input_text = loc_value -- keep input because parms.input is nil if loc_value == '' end else en_value = text_code.en_option_value[en_name][loc_value] if en_value and en_value:sub(-1) == '?' then en_value = en_value:sub(1, -2) add_warning(parms, -1, 'cvt_deprecated', loc_name .. '=' .. loc_value) end if en_value == nil then if loc_value == '' then add_warning(parms, 2, 'cvt_empty_option', loc_name) else add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', loc_name .. '=' .. loc_value) end elseif en_value == '' then en_value = nil -- an ignored option like adj=off elseif type(en_value) == 'string' and en_value:sub(1, 4) == 'opt_' then for _, v in ipairs(split(en_value, ',')) do local lhs, rhs = v:match('^(.-)=(.+)$') if rhs then parms[lhs] = tonumber(rhs) or rhs else parms[v] = true end end en_value = nil end end parms[en_name] = en_value else add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', loc_name .. '=' .. loc_value) end end local abbr_entered = parms.abbr local cfg_abbr = config.abbr if cfg_abbr then -- Don't warn if invalid because every convert would show that warning. if cfg_abbr == 'on always' then parms.abbr = 'on' elseif cfg_abbr == 'off always' then parms.abbr = 'off' elseif parms.abbr == nil then if cfg_abbr == 'on default' then parms.abbr = 'on' elseif cfg_abbr == 'off default' then parms.abbr = 'off' end end end if parms.abbr then if parms.abbr == 'unit' then parms.abbr = 'on' parms.number_word = true end parms.abbr_org = parms.abbr -- original abbr, before any flip elseif parms.opt_hand_hh then parms.abbr_org = 'on' parms.abbr = 'on' else parms.abbr = 'out' -- default is to abbreviate output only (use symbol, not name) end if parms.opt_order_out then -- Disable options that do not work in a useful way with order=out. parms.opt_flip = nil -- override adj=flip parms.opt_spell_in = nil parms.opt_spell_out = nil parms.opt_spell_upper = nil end if parms.opt_spell_out and not abbr_entered then parms.abbr = 'off' -- should show unit name when spelling the output value end if parms.opt_flip then local function swap_in_out(option) local value = parms[option] if value == 'in' then parms[option] = 'out' elseif value == 'out' then parms[option] = 'in' end end swap_in_out('abbr') swap_in_out('lk') if parms.opt_spell_in and not parms.opt_spell_out then -- For simplicity, and because it does not appear to be needed, -- user cannot set an option to spell the output only. parms.opt_spell_in = nil parms.opt_spell_out = true end end if parms.opt_spell_upper then parms.spell_upper = parms.opt_flip and 'out' or 'in' end if parms.opt_table or parms.opt_tablecen then if abbr_entered == nil and parms.lk == nil then parms.opt_values = true end parms.table_align = parms.opt_table and 'right' or 'center' end if parms.table_align or parms.opt_sortable_on then parms.need_table_or_sort = true end local disp_joins = text_code.disp_joins local default_joins = disp_joins['b'] parms.join_between = default_joins[3] or '; ' local disp = parms.disp if disp == nil then -- special case for the most common setting parms.joins = default_joins elseif disp == 'x' then -- Later, parms.joins is set from the input parameters. else -- Old template does this. local abbr = parms.abbr if disp == 'slash' then if abbr_entered == nil then disp = 'slash-nbsp' elseif abbr == 'in' or abbr == 'out' then disp = 'slash-sp' else disp = 'slash-nosp' end elseif disp == 'sqbr' then if abbr == 'on' then disp = 'sqbr-nbsp' else disp = 'sqbr-sp' end end parms.joins = disp_joins[disp] or default_joins parms.join_between = parms.joins[3] or parms.join_between parms.wantname = parms.joins.wantname end if (en_default and not parms.opt_lang_local and (parms[1] or ''):find('%d')) or parms.opt_lang_en then from_en_table = nil end if en_default and from_en_table then -- For hiwiki: localized symbol/name is defined with the US symbol/name field, -- and is used if output uses localized numbers. parms.opt_sp_us = true end return true end local function get_values(parms) -- If successful, update parms and return true, v, i where -- v = table of input values -- i = index to next entry in parms after those processed here -- or return false, t where t is an error message table. local valinfo = collection() -- numbered table of input values local range = collection() -- numbered table of range items (having, for example, 2 range items requires 3 input values) local had_nocomma -- true if removed "nocomma" kludge from second parameter (like "tonocomma") local parm2 = strip(parms[2]) if parm2 and parm2:sub(-7, -1) == 'nocomma' then parms[2] = strip(parm2:sub(1, -8)) parms.opt_nocomma = true had_nocomma = true end local function extractor(i) -- If the parameter is not a value, try unpacking it as a range ("1-23" for "1 to 23"). -- However, "-1-2/3" is a negative fraction (-1⅔), so it must be extracted first. -- Do not unpack a parameter if it is like "3-1/2" which is sometimes incorrectly -- used instead of "3+1/2" (and which should not be interpreted as "3 to ½"). -- Unpacked items are inserted into the parms table. -- The tail recursion allows combinations like "1x2 to 3x4". local valstr = strip(parms[i]) -- trim so any '-' as a negative sign will be at start local success, result = extract_number(parms, valstr, i > 1) if not success and valstr and i < 20 then -- check i to limit abuse local lhs, sep, rhs = valstr:match('^(%S+)%s+(%S+)%s+(%S.*)') if lhs and not (sep == '-' and rhs:match('/')) then if sep:find('%d') then return success, result -- to reject {{convert|1 234 567|m}} with a decent message (en only) end parms[i] = rhs table.insert(parms, i, sep) table.insert(parms, i, lhs) return extractor(i) end if not valstr:match('%-.*/') then for _, sep in ipairs(text_code.ranges.words) do local start, stop = valstr:find(sep, 2, true) -- start at 2 to skip any negative sign for range '-' if start then parms[i] = valstr:sub(stop + 1) table.insert(parms, i, sep) table.insert(parms, i, valstr:sub(1, start - 1)) return extractor(i) end end end end return success, result end local i = 1 local is_change while true do local success, info = extractor(i) -- need to set parms.opt_nocomma before calling this if not success then return false, info end i = i + 1 if is_change then info.is_change = true -- value is after "±" and so is a change (significant for range like {{convert|5|±|5|°C}}) is_change = nil end valinfo:add(info) local range_item = get_range(strip(parms[i])) if not range_item then break end i = i + 1 range:add(range_item) if type(range_item) == 'table' then -- For range "x", if append unit to some values, append it to all. parms.in_range_x = parms.in_range_x or range_item.in_range_x parms.out_range_x = parms.out_range_x or range_item.out_range_x parms.abbr_range_x = parms.abbr_range_x or range_item.abbr_range_x is_change = range_item.is_range_change end end if range.n > 0 then if range.n > 30 then -- limit abuse, although 4 is a more likely upper limit return false, { 'cvt_invalid_num' } -- misleading message but it will do end parms.range = range elseif had_nocomma then return false, { 'cvt_unknown', parm2 } end return true, valinfo, i end local function simple_get_values(parms) -- If input is like "{{convert|valid_value|valid_unit|...}}", -- return true, i, in_unit, in_unit_table -- i = index in parms of what follows valid_unit, if anything. -- The valid_value is not negative and does not use a fraction, and -- no options requiring further processing of the input are used. -- Otherwise, return nothing or return false, parm1 for caller to interpret. -- Testing shows this function is successful for 96% of converts in articles, -- and that on average it speeds up converts by 8%. if parms.opt_ri or parms.opt_spell_in then return end local clean = to_en(strip(parms[1] or ''), parms) if #clean > 10 or not clean:match('^[0-9.]+$') then return false, clean end local value = tonumber(clean) if not value then return end local info = { value = value, altvalue = value, singular = (value == 1), clean = clean, show = with_separator(parms, clean), } local in_unit = strip(parms[2]) local success, in_unit_table = lookup(parms, in_unit, 'no_combination') if not success then return end in_unit_table.valinfo = { info } return true, 3, in_unit, in_unit_table end local function wikidata_call(parms, operation, ...) -- Return true, s where s is the result of a Wikidata operation, -- or return false, t where t is an error message table. local function worker(...) wikidata_code = wikidata_code or require(wikidata_module) wikidata_data = wikidata_data or mw.loadData(wikidata_data_module) return wikidata_code[operation](wikidata_data, ...) end local success, status, result = pcall(worker, ...) if success then return status, result end if parms.opt_sortable_debug then -- Use debug=yes to crash if an error while accessing Wikidata. error('Error accessing Wikidata: ' .. status, 0) end return false, { 'cvt_wd_fail' } end local function get_parms(parms, args) -- If successful, update parms and return true, unit where -- parms is a table of all arguments passed to the template -- converted to named arguments, and -- unit is the input unit table; -- or return false, t where t is an error message table. -- For special processing (not a convert), can also return -- true, wikitext where wikitext is the final result. -- The returned input unit table may be for a fake unit using the specified -- unit code as the symbol and name, and with bad_mcode = message code table. -- MediaWiki removes leading and trailing whitespace from the values of -- named arguments. However, the values of numbered arguments include any -- whitespace entered in the template, and whitespace is used by some -- parameters (example: the numbered parameters associated with "disp=x"). local kv_pairs = {} -- table of input key:value pairs where key is a name; needed because cannot iterate parms and add new fields to it for k, v in pairs(args) do if type(k) == 'number' or k == 'test' then -- parameter "test" is reserved for testing and is not translated parms[k] = v else kv_pairs[k] = v end end if parms.test == 'wikidata' then local ulookup = function (ucode) -- Use empty table for parms so it does not accumulate results when used repeatedly. return lookup({}, ucode, 'no_combination') end return wikidata_call(parms, '_listunits', ulookup) end local success, msg = translate_parms(parms, kv_pairs) if not success then return false, msg end if parms.input then success, msg = wikidata_call(parms, '_adjustparameters', parms, 1) if not success then return false, msg end end local success, i, in_unit, in_unit_table = simple_get_values(parms) if not success then if type(i) == 'string' and i:match('^NNN+$') then -- Some infoboxes have examples like {{convert|NNN|m}} (3 or more "N"). -- Output an empty string for these. return false, { 'cvt_no_output' } end local valinfo success, valinfo, i = get_values(parms) if not success then return false, valinfo end in_unit = strip(parms[i]) i = i + 1 success, in_unit_table = lookup(parms, in_unit, 'no_combination') if not success then in_unit = in_unit or '' if parms.opt_ignore_error then -- display given unit code with no error (for use with {{val}}) in_unit_table = '' -- suppress error message and prevent processing of output unit end in_unit_table = setmetatable({ symbol = in_unit, name2 = in_unit, utype = in_unit, scale = 1, default = '', defkey = '', linkey = '', bad_mcode = in_unit_table }, unit_mt) end in_unit_table.valinfo = valinfo end if parms.test == 'msg' then -- Am testing the messages produced when no output unit is specified, and -- the input unit has a missing or invalid default. -- Set two units for testing that. -- LATER: Remove this code. if in_unit == 'chain' then in_unit_table.default = nil -- no default elseif in_unit == 'rd' then in_unit_table.default = "ft!X!m" -- an invalid expression end end in_unit_table.inout = 'in' -- this is an input unit if not parms.range then local success, inext, composite_unit = get_composite(parms, i, in_unit_table) if not success then return false, inext end if composite_unit then in_unit_table = composite_unit i = inext end end if in_unit_table.builtin == 'mach' then -- As with old template, a number following Mach as the input unit is the altitude, -- and there is no way to specify an altitude for the output unit. -- Could put more code in this function to get any output unit and check for -- an altitude following that unit. local success, info = extract_number(parms, parms[i], false, true) if success then i = i + 1 in_unit_table.altitude = info.value end end local word = strip(parms[i]) i = i + 1 local precision, is_bad_precision local function set_precision(text) local number, is_integer = get_number(text) if number then if is_integer then precision = number else precision = text is_bad_precision = true end return true -- text was used for precision, good or bad end end if word and not set_precision(word) then parms.out_unit = parms.out_unit or word if set_precision(strip(parms[i])) then i = i + 1 end end if parms.opt_adj_mid then word = parms[i] i = i + 1 if word then -- mid-text words if word:sub(1, 1) == '-' then parms.mid = word else parms.mid = ' ' .. word end end end if parms.opt_one_preunit then parms[parms.opt_flip and 'preunit2' or 'preunit1'] = preunits(1, parms[i]) i = i + 1 end if parms.disp == 'x' then -- Following is reasonably compatible with the old template. local first = parms[i] or '' local second = parms[i+1] or '' i = i + 2 if strip(first) == '' then -- user can enter '&#32;' rather than ' ' to avoid the default first = ' [&nbsp;' .. first second = '&nbsp;]' .. second end parms.joins = { first, second } elseif parms.opt_two_preunits then local p1, p2 = preunits(2, parms[i], parms[i+1]) i = i + 2 if parms.preunit1 then -- To simplify documentation, allow unlikely use of adj=pre with disp=preunit -- (however, an output unit must be specified with adj=pre and with disp=preunit). parms.preunit1 = parms.preunit1 .. p1 parms.preunit2 = p2 else parms.preunit1, parms.preunit2 = p1, p2 end end if precision == nil then if set_precision(strip(parms[i])) then i = i + 1 end end if is_bad_precision then add_warning(parms, 1, 'cvt_bad_prec', precision) else parms.precision = precision end for j = i, i + 3 do local parm = parms[j] -- warn if find a non-empty extraneous parameter if parm and parm:match('%S') then add_warning(parms, 1, 'cvt_unknown_option', parm) break end end return true, in_unit_table end local function record_default_precision(parms, out_current, precision) -- If necessary, adjust parameters and return a possibly adjusted precision. -- When converting a range of values where a default precision is required, -- that default is calculated for each value because the result sometimes -- depends on the precise input and output values. This function may cause -- the entire convert process to be repeated in order to ensure that the -- same default precision is used for each individual convert. -- If that were not done, a range like 1000 to 1000.4 may give poor results -- because the first output could be heavily rounded, while the second is not. -- For range 1000.4 to 1000, this function can give the second convert the -- same default precision that was used for the first. if not parms.opt_round_each then local maxdef = out_current.max_default_precision if maxdef then if maxdef < precision then parms.do_convert_again = true out_current.max_default_precision = precision else precision = out_current.max_default_precision end else out_current.max_default_precision = precision end end return precision end local function default_precision(parms, invalue, inclean, denominator, outvalue, in_current, out_current, extra) -- Return a default value for precision (an integer like 2, 0, -2). -- If denominator is not nil, it is the value of the denominator in inclean. -- Code follows procedures used in old template. local fudge = 1e-14 -- {{Order of magnitude}} adds this, so we do too local prec, minprec, adjust local subunit_ignore_trailing_zero local subunit_more_precision -- kludge for "in" used in input like "|2|ft|6|in" local composite = in_current.composite if composite then subunit_ignore_trailing_zero = true -- input "|2|st|10|lb" has precision 0, not -1 if composite[#composite].exception == 'subunit_more_precision' then subunit_more_precision = true -- do not use standard precision with input like "|2|ft|6|in" end end if denominator and denominator > 0 then prec = math.max(log10(denominator), 1) else -- Count digits after decimal mark, handling cases like '12.345e6'. local exponent local integer, dot, decimals, expstr = inclean:match('^(%d*)(%.?)(%d*)(.*)') local e = expstr:sub(1, 1) if e == 'e' or e == 'E' then exponent = tonumber(expstr:sub(2)) end if dot == '' then prec = subunit_ignore_trailing_zero and 0 or -integer:match('0*$'):len() else prec = #decimals end if exponent then -- So '1230' and '1.23e3' both give prec = -1, and '0.00123' and '1.23e-3' give 5. prec = prec - exponent end end if in_current.istemperature and out_current.istemperature then -- Converting between common temperatures (°C, °F, °R, K); not keVT. -- Kelvin value can be almost zero, or small but negative due to precision problems. -- Also, an input value like -300 C (below absolute zero) gives negative kelvins. -- Calculate minimum precision from absolute value. adjust = 0 local kelvin = abs((invalue - in_current.offset) * in_current.scale) if kelvin < 1e-8 then -- assume nonzero due to input or calculation precision problem minprec = 2 else minprec = 2 - floor(log10(kelvin) + fudge) -- 3 sigfigs in kelvin end else if invalue == 0 or outvalue <= 0 then -- We are never called with a negative outvalue, but it might be zero. -- This is special-cased to avoid calculation exceptions. return record_default_precision(parms, out_current, 0) end if out_current.exception == 'integer_more_precision' and floor(invalue) == invalue then -- With certain output units that sometimes give poor results -- with default rounding, use more precision when the input -- value is equal to an integer. An example of a poor result -- is when input 50 gives a smaller output than input 49.5. -- Experiment shows this helps, but it does not eliminate all -- surprises because it is not clear whether "50" should be -- interpreted as "from 45 to 55" or "from 49.5 to 50.5". adjust = -log10(in_current.scale) elseif subunit_more_precision then -- Conversion like "{{convert|6|ft|1|in|cm}}" (where subunit is "in") -- has a non-standard adjust value, to give more output precision. adjust = log10(out_current.scale) + 2 else adjust = log10(abs(invalue / outvalue)) end adjust = adjust + log10(2) -- Ensure that the output has at least two significant figures. minprec = 1 - floor(log10(outvalue) + fudge) end if extra then adjust = extra.adjust or adjust minprec = extra.minprec or minprec end return record_default_precision(parms, out_current, math.max(floor(prec + adjust), minprec)) end local function convert(parms, invalue, info, in_current, out_current) -- Convert given input value from one unit to another. -- Return output_value (a number) if a simple convert, or -- return f, t where -- f = true, t = table of information with results, or -- f = false, t = error message table. local inscale = in_current.scale local outscale = out_current.scale if not in_current.iscomplex and not out_current.iscomplex then return invalue * (inscale / outscale) -- minimize overhead for most common case end if in_current.invert or out_current.invert then -- Inverted units, such as inverse length, inverse time, or -- fuel efficiency. Built-in units do not have invert set. if (in_current.invert or 1) * (out_current.invert or 1) < 0 then return 1 / (invalue * inscale * outscale) end return invalue * (inscale / outscale) elseif in_current.offset then -- Temperature (there are no built-ins for this type of unit). if info.is_change then return invalue * (inscale / outscale) end return (invalue - in_current.offset) * (inscale / outscale) + out_current.offset else -- Built-in unit. local in_builtin = in_current.builtin local out_builtin = out_current.builtin if in_builtin and out_builtin then if in_builtin == out_builtin then return invalue end -- There are no cases (yet) where need to convert from one -- built-in unit to another, so this should never occur. return false, { 'cvt_bug_convert' } end if in_builtin == 'mach' or out_builtin == 'mach' then local adjust if in_builtin == 'mach' then inscale = speed_of_sound(in_current.altitude) adjust = outscale / 0.1 else outscale = speed_of_sound(out_current.altitude) adjust = 0.1 / inscale end return true, { outvalue = invalue * (inscale / outscale), adjust = log10(adjust) + log10(2), } elseif in_builtin == 'hand' then -- 1 hand = 4 inches; 1.2 hands = 6 inches. -- Decimals of a hand are only defined for the first digit, and -- the first fractional digit should be a number of inches (1, 2 or 3). -- However, this code interprets the entire fractional part as the number -- of inches / 10 (so 1.75 inches would be 0.175 hands). -- A value like 12.3 hands is exactly 12*4 + 3 inches; base default precision on that. local integer, fracpart = math.modf(invalue) local inch_value = 4 * integer + 10 * fracpart -- equivalent number of inches local factor = inscale / outscale if factor == 4 then -- Am converting to inches: show exact result, and use "inches" not "in" by default. if parms.abbr_org == nil then out_current.usename = true end local show = format('%g', abs(inch_value)) -- show and clean are unsigned if not show:find('e', 1, true) then return true, { invalue = inch_value, outvalue = inch_value, clean = show, show = show, } end end local outvalue = (integer + 2.5 * fracpart) * factor local fracstr = info.clean:match('%.(.*)') or '' local fmt if fracstr == '' then fmt = '%.0f' else fmt = '%.' .. format('%d', #fracstr - 1) .. 'f' end return true, { invalue = inch_value, clean = format(fmt, inch_value), outvalue = outvalue, minprec = 0, } end end return false, { 'cvt_bug_convert' } -- should never occur end local function user_style(parms, i) -- Return text for a user-specified style for a table cell, or '' if none, -- given i = 1 (input style) or 2 (output style). local style = parms[(i == 1) and 'stylein' or 'styleout'] if style then style = style:gsub('"', '') if style ~= '' then if style:sub(-1) ~= ';' then style = style .. ';' end return style end end return '' end local function make_table_or_sort(parms, invalue, info, in_current, scaled_top) -- Set options to handle output for a table or a sort key, or both. -- The text sort key is based on the value resulting from converting -- the input to a fake base unit with scale = 1, and other properties -- required for a conversion derived from the input unit. -- For other modules, return the sort key in a hidden span element, and -- the scaled value used to generate the sort key. -- If scaled_top is set, it is the scaled value of the numerator of a per unit -- to be combined with this unit (the denominator) to make the sort key. -- Scaling only works with units that convert with a factor (not temperature). local sortkey, scaled_value if parms.opt_sortable_on then local base = { -- a fake unit with enough fields for a valid convert scale = 1, invert = in_current.invert and 1, iscomplex = in_current.iscomplex, offset = in_current.offset and 0, } local outvalue, extra = convert(parms, invalue, info, in_current, base) if extra then outvalue = extra.outvalue end if in_current.istemperature then -- Have converted to kelvin; assume numbers close to zero have a -- rounding error and should be zero. if abs(outvalue) < 1e-12 then outvalue = 0 end end if scaled_top and outvalue ~= 0 then outvalue = scaled_top / outvalue end scaled_value = outvalue if not valid_number(outvalue) then if outvalue < 0 then sortkey = '1000000000000000000' else sortkey = '9000000000000000000' end elseif outvalue == 0 then sortkey = '5000000000000000000' else local mag = floor(log10(abs(outvalue)) + 1e-14) local prefix if outvalue > 0 then prefix = 7000 + mag else prefix = 2999 - mag outvalue = outvalue + 10^(mag+1) end sortkey = format('%d', prefix) .. format('%015.0f', floor(outvalue * 10^(14-mag))) end end local sortspan if sortkey and (parms.opt_sortable_debug or not parms.table_align) then sortspan = parms.opt_sortable_debug and '<span style="border:1px solid;display:inline;" class="sortkey">' .. sortkey .. '♠</span>' or '<span style="display:none" class="sortkey">' .. sortkey .. '♠</span>' parms.join_before = sortspan end if parms.table_align then local style = 'style="text-align:' .. parms.table_align .. ';' local sort = sortkey and ' data-sort-value="' .. sortkey .. '"' or '' local joins = {} for i = 1, 2 do joins[i] = (i == 1 and '' or '\n|') .. style .. user_style(parms, i) .. '"' .. sort .. '|' end parms.table_joins = joins end return sortspan, scaled_value end local cvt_to_hand local function cvtround(parms, info, in_current, out_current) -- Return true, t where t is a table with the conversion results; fields: -- show = rounded, formatted string with the result of converting value in info, -- using the rounding specified in parms. -- singular = true if result (after rounding and ignoring any negative sign) -- is "1", or like "1.00", or is a fraction with value < 1; -- (and more fields shown below, and a calculated 'absvalue' field). -- or return false, t where t is an error message table. -- Input info.clean uses en digits (it has been translated, if necessary). -- Output show uses en or non-en digits as appropriate, or can be spelled. if out_current.builtin == 'hand' then return cvt_to_hand(parms, info, in_current, out_current) end local invalue = in_current.builtin == 'hand' and info.altvalue or info.value local outvalue, extra = convert(parms, invalue, info, in_current, out_current) if parms.need_table_or_sort then parms.need_table_or_sort = nil -- process using first input value only make_table_or_sort(parms, invalue, info, in_current) end if extra then if not outvalue then return false, extra end invalue = extra.invalue or invalue outvalue = extra.outvalue end if not valid_number(outvalue) then return false, { 'cvt_invalid_num' } end local isnegative if outvalue < 0 then isnegative = true outvalue = -outvalue end local precision, show, exponent local denominator = out_current.frac if denominator then show = fraction_table(outvalue, denominator) else precision = parms.precision if not precision then if parms.sigfig then show, exponent = make_sigfig(outvalue, parms.sigfig) elseif parms.opt_round then local n = parms.opt_round if n == 0.5 then local integer, fracpart = math.modf(floor(2 * outvalue + 0.5) / 2) if fracpart == 0 then show = format('%.0f', integer) else show = format('%.1f', integer + fracpart) end else show = format('%.0f', floor((outvalue / n) + 0.5) * n) end else local inclean = info.clean if extra then inclean = extra.clean or inclean show = extra.show end if not show then precision = default_precision(parms, invalue, inclean, info.denominator, outvalue, in_current, out_current, extra) end end end end if precision then if precision >= 0 then local fudge if precision <= 8 then -- Add a fudge to handle common cases of bad rounding due to inability -- to precisely represent some values. This makes the following work: -- {{convert|-100.1|C|K}} and {{convert|5555000|um|m|2}}. -- Old template uses #expr round, which invokes PHP round(). -- LATER: Investigate how PHP round() works. fudge = 2e-14 else fudge = 0 end local fmt = '%.' .. format('%d', precision) .. 'f' local success success, show = pcall(format, fmt, outvalue + fudge) if not success then return false, { 'cvt_big_prec', tostring(precision) } end else precision = -precision -- #digits to zero (in addition to any digits after dot) local shift = 10 ^ precision show = format('%.0f', outvalue/shift) if show ~= '0' then exponent = #show + precision end end end local t = format_number(parms, show, exponent, isnegative) if type(show) == 'string' then -- Set singular using match because on some systems 0.99999999999999999 is 1.0. if exponent then t.singular = (exponent == 1 and show:match('^10*$')) else t.singular = (show == '1' or show:match('^1%.0*$')) end else t.fraction_table = show t.singular = (outvalue <= 1) -- cannot have 'fraction == 1', but if it were possible it would be singular end t.raw_absvalue = outvalue -- absolute value before rounding return true, setmetatable(t, { __index = function (self, key) if key == 'absvalue' then -- Calculate absolute value after rounding, if needed. local clean, exponent = rawget(self, 'clean'), rawget(self, 'exponent') local value = tonumber(clean) -- absolute value (any negative sign has been ignored) if exponent then value = value * 10^exponent end rawset(self, key, value) return value end end }) end function cvt_to_hand(parms, info, in_current, out_current) -- Convert input to hands, inches. -- Return true, t where t is a table with the conversion results; -- or return false, t where t is an error message table. if parms.abbr_org == nil then out_current.usename = true -- default is to show name not symbol end local precision = parms.precision local frac = out_current.frac if not frac and precision and precision > 1 then frac = (precision == 2) and 2 or 4 end local out_next = out_current.out_next if out_next then -- Use magic knowledge to determine whether the next unit is inches without requiring i18n. -- The following ensures that when the output combination "hand in" is used, the inches -- value is rounded to match the hands value. Also, displaying say "61½" instead of 61.5 -- is better as 61.5 implies the value is not 61.4. if out_next.exception == 'subunit_more_precision' then out_next.frac = frac end end -- Convert to inches; calculate hands from that. local dummy_unit_table = { scale = out_current.scale / 4, frac = frac } local success, outinfo = cvtround(parms, info, in_current, dummy_unit_table) if not success then return false, outinfo end local tfrac = outinfo.fraction_table local inches = outinfo.raw_absvalue if tfrac then inches = floor(inches) -- integer part only; fraction added later else inches = floor(inches + 0.5) -- a hands measurement never shows decimals of an inch end local hands, inches = divide(inches, 4) outinfo.absvalue = hands + inches/4 -- supposed to be the absolute rounded value, but this is close enough local inchstr = tostring(inches) -- '0', '1', '2' or '3' if precision and precision <= 0 then -- using negative or 0 for precision rounds to nearest hand hands = floor(outinfo.raw_absvalue/4 + 0.5) inchstr = '' elseif tfrac then -- Always show an integer before fraction (like "15.0½") because "15½" means 15-and-a-half hands. inchstr = numdot .. format_fraction(parms, 'out', false, inchstr, tfrac.numstr, tfrac.denstr) else inchstr = numdot .. from_en(inchstr) end outinfo.show = outinfo.sign .. with_separator(parms, format('%.0f', hands)) .. inchstr return true, outinfo end local function evaluate_condition(value, condition) -- Return true or false from applying a conditional expression to value, -- or throw an error if invalid. -- A very limited set of expressions is supported: -- v < 9 -- v * 9 < 9 -- where -- 'v' is replaced with value -- 9 is any number (as defined by Lua tonumber) -- only en digits are accepted -- '<' can also be '<=' or '>' or '>=' -- In addition, the following form is supported: -- LHS and RHS -- where -- LHS, RHS = any of above expressions. local function compare(value, text) local arithop, factor, compop, limit = text:match('^%s*v%s*([*]?)(.-)([<>]=?)(.*)$') if arithop == nil then error('Invalid default expression', 0) elseif arithop == '*' then factor = tonumber(factor) if factor == nil then error('Invalid default expression', 0) end value = value * factor end limit = tonumber(limit) if limit == nil then error('Invalid default expression', 0) end if compop == '<' then return value < limit elseif compop == '<=' then return value <= limit elseif compop == '>' then return value > limit elseif compop == '>=' then return value >= limit end error('Invalid default expression', 0) -- should not occur end local lhs, rhs = condition:match('^(.-%W)and(%W.*)') if lhs == nil then return compare(value, condition) end return compare(value, lhs) and compare(value, rhs) end local function get_default(value, unit_table) -- Return true, s where s = name of unit's default output unit, -- or return false, t where t is an error message table. -- Some units have a default that depends on the input value -- (the first value if a range of values is used). -- If '!' is in the default, the first bang-delimited field is an -- expression that uses 'v' to represent the input value. -- Example: 'v < 120 ! small ! big ! suffix' (suffix is optional) -- evaluates 'v < 120' as a boolean with result -- 'smallsuffix' if (value < 120), or 'bigsuffix' otherwise. -- Input must use en digits and '.' decimal mark. local default = data_code.default_exceptions[unit_table.defkey or unit_table.symbol] or unit_table.default if not default then local per = unit_table.per if per then local function a_default(v, u) local success, ucode = get_default(v, u) if not success then return '?' -- an unlikely error has occurred; will cause lookup of default to fail end -- Attempt to use only the first unit if a combination or output multiple. -- This is not bulletproof but should work for most cases. -- Where it does not work, the convert will need to specify the wanted output unit. local t = all_units[ucode] if t then local combo = t.combination if combo then -- For a multiple like ftin, the "first" unit (ft) is last in the combination. local i = t.multiple and table_len(combo) or 1 ucode = combo[i] end else -- Try for an automatically generated combination. local item = ucode:match('^(.-)%+') or ucode:match('^(%S+)%s') if all_units[item] then return item end end return ucode end local unit1, unit2 = per[1], per[2] local def1 = (unit1 and a_default(value, unit1) or unit_table.vprefix or '') local def2 = a_default(1, unit2) -- 1 because per unit of denominator return true, def1 .. '/' .. def2 end return false, { 'cvt_no_default', unit_table.symbol } end if default:find('!', 1, true) == nil then return true, default end local t = split(default, '!') if #t == 3 or #t == 4 then local success, result = pcall(evaluate_condition, value, t[1]) if success then default = result and t[2] or t[3] if #t == 4 then default = default .. t[4] end return true, default end end return false, { 'cvt_bad_default', unit_table.symbol } end local linked_pages -- to record linked pages so will not link to the same page more than once local function unlink(unit_table) -- Forget that the given unit has previously been linked (if it has). -- That is needed when processing a range of inputs or outputs when an id -- for the first range value may have been evaluated, but only an id for -- the last value is displayed, and that id may need to be linked. linked_pages[unit_table.unitcode or unit_table] = nil end local function make_link(link, id, unit_table) -- Return wikilink "[[:Wy/diq/Link|id]]", possibly abbreviated as in examples: -- [[:Wy/diq/Mile|mile]] --> [[:Wy/diq/Mile]] -- [[:Wy/diq/Mile|miles]] --> [[:Wy/diq/Mile]]s -- However, just id is returned if: -- * no link given (so caller does not need to check if a link was defined); or -- * link has previously been used during the current convert (to avoid overlinking). local link_key if unit_table then link_key = unit_table.unitcode or unit_table else link_key = link end if not link or link == '' or linked_pages[link_key] then return id end linked_pages[link_key] = true -- Following only works for language en, but it should be safe on other wikis, -- and overhead of doing it generally does not seem worthwhile. local l = link:sub(1, 1):lower() .. link:sub(2) if link == id or l == id then return '[[:Wy/diq/' .. id .. ']]' elseif link .. 's' == id or l .. 's' == id then return '[[' .. id:sub(1, -2) .. ']]s' else return '[[:Wy/diq/' .. link .. '|' .. id .. ']]' end end local function variable_name(clean, unit_table) -- For slwiki, a unit name depends on the value. -- Parameter clean is the unsigned rounded value in en digits, as a string. -- Value Source Example for "m" -- integer 1: name1 meter (also is the name of the unit) -- integer 2: var{1} metra -- integer 3 and 4: var{2} metri -- integer else: var{3} metrov (0 and 5 or more) -- real/fraction: var{4} metra -- var{i} means the i'th field in unit_table.varname if it exists and has -- an i'th field, otherwise name2. -- Fields are separated with "!" and are not empty. -- A field for a unit using an SI prefix has the prefix name inserted, -- replacing '#' if found, or before the field otherwise. local vname if clean == '1' then vname = unit_table.name1 elseif unit_table.varname then local i if clean == '2' then i = 1 elseif clean == '3' or clean == '4' then i = 2 elseif clean:find('.', 1, true) then i = 4 else i = 3 end if i > 1 and varname == 'pl' then i = i - 1 end vname = split(unit_table.varname, '!')[i] end if vname then local si_name = rawget(unit_table, 'si_name') or '' local pos = vname:find('#', 1, true) if pos then vname = vname:sub(1, pos - 1) .. si_name .. vname:sub(pos + 1) else vname = si_name .. vname end return vname end return unit_table.name2 end local function linked_id(parms, unit_table, key_id, want_link, clean) -- Return final unit id (symbol or name), optionally with a wikilink, -- and update unit_table.sep if required. -- key_id is one of: 'symbol', 'sym_us', 'name1', 'name1_us', 'name2', 'name2_us'. local abbr_on = (key_id == 'symbol' or key_id == 'sym_us') if abbr_on and want_link then local symlink = rawget(unit_table, 'symlink') if symlink then return symlink -- for exceptions that have the linked symbol built-in end end local multiplier = rawget(unit_table, 'multiplier') local per = unit_table.per if per then local paren1, paren2 = '', '' -- possible parentheses around bottom unit local unit1 = per[1] -- top unit_table, or nil local unit2 = per[2] -- bottom unit_table if abbr_on then if not unit1 then unit_table.sep = '' -- no separator in "$2/acre" end if not want_link then local symbol = unit_table.symbol_raw if symbol then return symbol -- for exceptions that have the symbol built-in end end if (unit2.symbol):find('⋅', 1, true) then paren1, paren2 = '(', ')' end end local key_id2 -- unit2 is always singular if key_id == 'name2' then key_id2 = 'name1' elseif key_id == 'name2_us' then key_id2 = 'name1_us' else key_id2 = key_id end local result if abbr_on then result = '/' elseif omitsep then result = per_word elseif unit1 then result = ' ' .. per_word .. ' ' else result = per_word .. ' ' end if want_link and unit_table.link then if abbr_on or not varname then result = (unit1 and linked_id(parms, unit1, key_id, false, clean) or '') .. result .. linked_id(parms, unit2, key_id2, false, '1') else result = (unit1 and variable_name(clean, unit1) or '') .. result .. variable_name('1', unit2) end if omit_separator(result) then unit_table.sep = '' end return make_link(unit_table.link, result, unit_table) end if unit1 then result = linked_id(parms, unit1, key_id, want_link, clean) .. result if unit1.sep then unit_table.sep = unit1.sep end elseif omitsep then unit_table.sep = '' end return result .. paren1 .. linked_id(parms, unit2, key_id2, want_link, '1') .. paren2 end if multiplier then -- A multiplier (like "100" in "100km") forces the unit to be plural. multiplier = from_en(multiplier) if not omitsep then multiplier = multiplier .. (abbr_on and '&nbsp;' or ' ') end if not abbr_on then if key_id == 'name1' then key_id = 'name2' elseif key_id == 'name1_us' then key_id = 'name2_us' end end else multiplier = '' end local id = unit_table.fixed_name or ((varname and not abbr_on) and variable_name(clean, unit_table) or unit_table[key_id]) if omit_separator(id) then unit_table.sep = '' end if want_link then local link = data_code.link_exceptions[unit_table.linkey or unit_table.symbol] or unit_table.link if link then local before = '' local i = unit_table.customary if i == 1 and parms.opt_sp_us then i = 2 -- show "U.S." not "US" end if i == 3 and abbr_on then i = 4 -- abbreviate "imperial" to "imp" end local customary = text_code.customary_units[i] if customary then -- LATER: This works for language en only, but it's esoteric so ignore for now. local pertext if id:sub(1, 1) == '/' then -- Want unit "/USgal" to display as "/U.S. gal", not "U.S. /gal". pertext = '/' id = id:sub(2) elseif id:sub(1, 4) == 'per ' then -- Similarly want "per U.S. gallon", not "U.S. per gallon" (but in practice this is unlikely to be used). pertext = 'per ' id = id:sub(5) else pertext = '' end -- Omit any "US"/"U.S."/"imp"/"imperial" from start of id since that will be inserted. local removes = (i < 3) and { 'US&nbsp;', 'US ', 'U.S.&nbsp;', 'U.S. ' } or { 'imp&nbsp;', 'imp ', 'imperial ' } for _, prefix in ipairs(removes) do local plen = #prefix if id:sub(1, plen) == prefix then id = id:sub(plen + 1) break end end before = pertext .. make_link(customary.link, customary[1]) .. ' ' end id = before .. make_link(link, id, unit_table) end end return multiplier .. id end local function make_id(parms, which, unit_table) -- Return id, f where -- id = unit name or symbol, possibly modified -- f = true if id is a name, or false if id is a symbol -- using the value for index 'which', and for 'in' or 'out' (unit_table.inout). -- Result is '' if no symbol/name is to be used. -- In addition, set unit_table.sep = ' ' or '&nbsp;' or '' -- (the separator that caller will normally insert before the id). if parms.opt_values then unit_table.sep = '' return '' end local inout = unit_table.inout local info = unit_table.valinfo[which] local abbr_org = parms.abbr_org local adjectival = parms.opt_adjectival local lk = parms.lk local want_link = (lk == 'on' or lk == inout) local usename = unit_table.usename local singular = info.singular local want_name if usename then want_name = true else if abbr_org == nil then if parms.wantname then want_name = true end if unit_table.usesymbol then want_name = false end end if want_name == nil then local abbr = parms.abbr if abbr == 'on' or abbr == inout or (abbr == 'mos' and inout == 'out') then want_name = false else want_name = true end end end local key if want_name then if lk == nil and unit_table.builtin == 'hand' then want_link = true end if parms.opt_use_nbsp then unit_table.sep = '&nbsp;' else unit_table.sep = ' ' end if parms.opt_singular then local value if inout == 'in' then value = info.value else value = info.absvalue end if value then -- some unusual units do not always set value field value = abs(value) singular = (0 < value and value < 1.0001) end end if unit_table.engscale then -- engscale: so "|1|e3kg" gives "1 thousand kilograms" (plural) singular = false end key = (adjectival or singular) and 'name1' or 'name2' if parms.opt_sp_us then key = key .. '_us' end else if unit_table.builtin == 'hand' then if parms.opt_hand_hh then unit_table.symbol = 'hh' -- LATER: might want i18n applied to this end end unit_table.sep = '&nbsp;' key = parms.opt_sp_us and 'sym_us' or 'symbol' end return linked_id(parms, unit_table, key, want_link, info.clean), want_name end local function decorate_value(parms, unit_table, which, number_word) -- If needed, update unit_table so values will be shown with extra information. -- For consistency with the old template (but different from fmtpower), -- the style to display powers of 10 includes "display:none" to allow some -- browsers to copy, for example, "10³" as "10^3", rather than as "103". local info local engscale = unit_table.engscale local prefix = unit_table.vprefix if engscale or prefix then info = unit_table.valinfo[which] if info.decorated then return -- do not redecorate if repeating convert end info.decorated = true if engscale then local inout = unit_table.inout local abbr = parms.abbr if (abbr == 'on' or abbr == inout) and not parms.number_word then info.show = info.show .. '<span style="margin-left:0.2em">×<span style="margin-left:0.1em">' .. from_en('10') .. '</span></span><s style="display:none">^</s>^{' .. from_en(tostring(engscale.exponent)) .. '}' elseif number_word then local number_id local lk = parms.lk if lk == 'on' or lk == inout then number_id = make_link(engscale.link, engscale[1]) else number_id = engscale[1] end -- WP:NUMERAL recommends "&nbsp;" in values like "12 million". info.show = info.show .. (parms.opt_adjectival and '-' or '&nbsp;') .. number_id end end if prefix then info.show = prefix .. info.show end end end local function process_input(parms, in_current) -- Processing required once per conversion. -- Return block of text to represent input (value/unit). if parms.opt_output_only or parms.opt_output_number_only or parms.opt_output_unit_only then parms.joins = { '', '' } return '' end local first_unit local composite = in_current.composite -- nil or table of units if composite then first_unit = composite[1] else first_unit = in_current end local id1, want_name = make_id(parms, 1, first_unit) local sep = first_unit.sep -- separator between value and unit, set by make_id local preunit = parms.preunit1 if preunit then sep = '' -- any separator is included in preunit else preunit = '' end if parms.opt_input_unit_only then parms.joins = { '', '' } if composite then local parts = { id1 } for i, unit in ipairs(composite) do if i > 1 then table.insert(parts, (make_id(parms, 1, unit))) end end id1 = table.concat(parts, ' ') end if want_name and parms.opt_adjectival then return preunit .. hyphenated(id1) end return preunit .. id1 end if parms.opt_also_symbol and not composite and not parms.opt_flip then local join1 = parms.joins[1] if join1 == ' (' or join1 == ' [' then parms.joins = { ' [' .. first_unit[parms.opt_sp_us and 'sym_us' or 'symbol'] .. ']' .. join1 , parms.joins[2] } end end if in_current.builtin == 'mach' and first_unit.sep ~= '' then -- '' means omitsep with non-enwiki name local prefix = id1 .. '&nbsp;' local range = parms.range local valinfo = first_unit.valinfo local result = prefix .. valinfo[1].show if range then -- For simplicity and because more not needed, handle one range item only. local prefix2 = make_id(parms, 2, first_unit) .. '&nbsp;' result = range_text(range[1], want_name, parms, result, prefix2 .. valinfo[2].show, 'in') end return preunit .. result end if composite then -- Simplify: assume there is no range, and no decoration. local mid = (not parms.opt_flip) and parms.mid or '' local sep1 = '&nbsp;' local sep2 = ' ' if parms.opt_adjectival and want_name then sep1 = '-' sep2 = '-' end if omitsep and sep == '' then -- Testing the id of the most significant unit should be sufficient. sep1 = '' sep2 = '' end local parts = { first_unit.valinfo[1].show .. sep1 .. id1 } for i, unit in ipairs(composite) do if i > 1 then table.insert(parts, unit.valinfo[1].show .. sep1 .. (make_id(parms, 1, unit))) end end return table.concat(parts, sep2) .. mid end local add_unit = (parms.abbr == 'mos') or parms[parms.opt_flip and 'out_range_x' or 'in_range_x'] or (not want_name and parms.abbr_range_x) local range = parms.range if range and not add_unit then unlink(first_unit) end local id = range and make_id(parms, range.n + 1, first_unit) or id1 local extra, was_hyphenated = hyphenated_maybe(parms, want_name, sep, id, 'in') if was_hyphenated then add_unit = false end local result local valinfo = first_unit.valinfo if range then for i = 0, range.n do local number_word if i == range.n then add_unit = false number_word = true end decorate_value(parms, first_unit, i+1, number_word) local show = valinfo[i+1].show if add_unit then show = show .. first_unit.sep .. (i == 0 and id1 or make_id(parms, i+1, first_unit)) end if i == 0 then result = show else result = range_text(range[i], want_name, parms, result, show, 'in') end end else decorate_value(parms, first_unit, 1, true) result = valinfo[1].show end return result .. preunit .. extra end local function process_one_output(parms, out_current) -- Processing required for each output unit. -- Return block of text to represent output (value/unit). local inout = out_current.inout -- normally 'out' but can be 'in' for order=out local id1, want_name = make_id(parms, 1, out_current) local sep = out_current.sep -- set by make_id local preunit = parms.preunit2 if preunit then sep = '' -- any separator is included in preunit else preunit = '' end if parms.opt_output_unit_only then if want_name and parms.opt_adjectival then return preunit .. hyphenated(id1) end return preunit .. id1 end if out_current.builtin == 'mach' and out_current.sep ~= '' then -- '' means omitsep with non-enwiki name local prefix = id1 .. '&nbsp;' local range = parms.range local valinfo = out_current.valinfo local result = prefix .. valinfo[1].show if range then -- For simplicity and because more not needed, handle one range item only. result = range_text(range[1], want_name, parms, result, prefix .. valinfo[2].show, inout) end return preunit .. result end local add_unit = (parms[parms.opt_flip and 'in_range_x' or 'out_range_x'] or (not want_name and parms.abbr_range_x)) and not parms.opt_output_number_only local range = parms.range if range and not add_unit then unlink(out_current) end local id = range and make_id(parms, range.n + 1, out_current) or id1 local extra, was_hyphenated = hyphenated_maybe(parms, want_name, sep, id, inout) if was_hyphenated then add_unit = false end local result local valinfo = out_current.valinfo if range then for i = 0, range.n do local number_word if i == range.n then add_unit = false number_word = true end decorate_value(parms, out_current, i+1, number_word) local show = valinfo[i+1].show if add_unit then show = show .. out_current.sep .. (i == 0 and id1 or make_id(parms, i+1, out_current)) end if i == 0 then result = show else result = range_text(range[i], want_name, parms, result, show, inout) end end else decorate_value(parms, out_current, 1, true) result = valinfo[1].show end if parms.opt_output_number_only then return result end return result .. preunit .. extra end local function make_output_single(parms, in_unit_table, out_unit_table) -- Return true, item where item = wikitext of the conversion result -- for a single output (which is not a combination or a multiple); -- or return false, t where t is an error message table. if parms.opt_order_out and in_unit_table.unitcode == out_unit_table.unitcode then out_unit_table.valinfo = in_unit_table.valinfo else out_unit_table.valinfo = collection() for _, v in ipairs(in_unit_table.valinfo) do local success, info = cvtround(parms, v, in_unit_table, out_unit_table) if not success then return false, info end out_unit_table.valinfo:add(info) end end return true, process_one_output(parms, out_unit_table) end local function make_output_multiple(parms, in_unit_table, out_unit_table) -- Return true, item where item = wikitext of the conversion result -- for an output which is a multiple (like 'ftin'); -- or return false, t where t is an error message table. local inout = out_unit_table.inout -- normally 'out' but can be 'in' for order=out local multiple = out_unit_table.multiple -- table of scaling factors (will not be nil) local combos = out_unit_table.combination -- table of unit tables (will not be nil) local abbr = parms.abbr local abbr_org = parms.abbr_org local disp = parms.disp local want_name = (abbr_org == nil and (disp == 'or' or disp == 'slash')) or not (abbr == 'on' or abbr == inout or abbr == 'mos') local want_link = (parms.lk == 'on' or parms.lk == inout) local mid = parms.opt_flip and parms.mid or '' local sep1 = '&nbsp;' local sep2 = ' ' if parms.opt_adjectival and want_name then sep1 = '-' sep2 = '-' end local do_spell = parms.opt_spell_out parms.opt_spell_out = nil -- so the call to cvtround does not spell the value local function make_result(info, isfirst) local fmt, outvalue, sign local results = {} for i = 1, #combos do local tfrac, thisvalue, strforce local out_current = combos[i] out_current.inout = inout local scale = multiple[i] if i == 1 then -- least significant unit ('in' from 'ftin') local decimals out_current.frac = out_unit_table.frac local success, outinfo = cvtround(parms, info, in_unit_table, out_current) if not success then return false, outinfo end if isfirst then out_unit_table.valinfo = { outinfo } -- in case output value of first least significant unit is needed end sign = outinfo.sign tfrac = outinfo.fraction_table if outinfo.is_scientific then strforce = outinfo.show decimals = '' elseif tfrac then decimals = '' else local show = outinfo.show -- number as a string in local language local p1, p2 = show:find(numdot, 1, true) decimals = p1 and show:sub(p2 + 1) or '' -- text after numdot, if any end fmt = '%.' .. ulen(decimals) .. 'f' -- to reproduce precision if decimals == '' then if tfrac then outvalue = floor(outinfo.raw_absvalue) -- integer part only; fraction added later else outvalue = floor(outinfo.raw_absvalue + 0.5) -- keep all integer digits of least significant unit end else outvalue = outinfo.absvalue end end if scale then outvalue, thisvalue = divide(outvalue, scale) else thisvalue = outvalue end local id if want_name then if varname then local clean if strforce or tfrac then clean = '.1' -- dummy value to force name for floating point else clean = format(fmt, thisvalue) end id = variable_name(clean, out_current) else local key = 'name2' if parms.opt_adjectival then key = 'name1' elseif tfrac then if thisvalue == 0 then key = 'name1' end elseif parms.opt_singular then if 0 < thisvalue and thisvalue < 1.0001 then key = 'name1' end else if thisvalue == 1 then key = 'name1' end end id = out_current[key] end else id = out_current['symbol'] end if i == 1 and omit_separator(id) then -- Testing the id of the least significant unit should be sufficient. sep1 = '' sep2 = '' end if want_link then local link = out_current.link if link then id = make_link(link, id, out_current) end end local strval local spell_inout = (i == #combos or outvalue == 0) and inout or '' -- trick so the last value processed (first displayed) has uppercase, if requested if strforce and outvalue == 0 then sign = '' -- any sign is in strforce strval = strforce -- show small values in scientific notation; will only use least significant unit elseif tfrac then local wholestr = (thisvalue > 0) and tostring(thisvalue) or nil strval = format_fraction(parms, spell_inout, false, wholestr, tfrac.numstr, tfrac.denstr, do_spell) else strval = (thisvalue == 0) and from_en('0') or with_separator(parms, format(fmt, thisvalue)) if do_spell then strval = spell_number(parms, spell_inout, strval) or strval end end table.insert(results, strval .. sep1 .. id) if outvalue == 0 then break end fmt = '%.0f' -- only least significant unit can have a non-integral value end local reversed, count = {}, #results for i = 1, count do reversed[i] = results[count + 1 - i] end return true, sign .. table.concat(reversed, sep2) end local valinfo = in_unit_table.valinfo local success, result = make_result(valinfo[1], true) if not success then return false, result end local range = parms.range if range then for i = 1, range.n do local success, result2 = make_result(valinfo[i+1]) if not success then return false, result2 end result = range_text(range[i], want_name, parms, result, result2, inout) end end return true, result .. mid end local function process(parms, in_unit_table, out_unit_table) -- Return true, s, outunit where s = final wikitext result, -- or return false, t where t is an error message table. linked_pages = {} local success, bad_output local bad_input_mcode = in_unit_table.bad_mcode -- nil if input unit is a valid convert unit local out_unit = parms.out_unit if out_unit == nil or out_unit == '' or type(out_unit) == 'function' then if bad_input_mcode or parms.opt_input_unit_only then bad_output = '' else local getdef = type(out_unit) == 'function' and out_unit or get_default success, out_unit = getdef(in_unit_table.valinfo[1].value, in_unit_table) parms.out_unit = out_unit if not success then bad_output = out_unit end end end if not bad_output and not out_unit_table then success, out_unit_table = lookup(parms, out_unit, 'any_combination') if success then local mismatch = check_mismatch(in_unit_table, out_unit_table) if mismatch then bad_output = mismatch end else bad_output = out_unit_table end end local lhs, rhs local flipped = parms.opt_flip and not bad_input_mcode if bad_output then rhs = (bad_output == '') and '' or message(parms, bad_output) elseif parms.opt_input_unit_only then rhs = '' else local combos -- nil (for 'ft' or 'ftin'), or table of unit tables (for 'm ft') if not out_unit_table.multiple then -- nil/false ('ft' or 'm ft'), or table of factors ('ftin') combos = out_unit_table.combination end local frac = parms.frac -- nil or denominator of fraction for output values if frac then -- Apply fraction to the unit (if only one), or to non-SI units (if a combination), -- except that if a precision is also specified, the fraction only applies to -- the hand unit; that allows the following result: -- {{convert|156|cm|in hand|1|frac=2}} → 156 centimetres (61.4 in; 15.1½ hands) -- However, the following is handled elsewhere as a special case: -- {{convert|156|cm|hand in|1|frac=2}} → 156 centimetres (15.1½ hands; 61½ in) if combos then local precision = parms.precision for _, unit in ipairs(combos) do if unit.builtin == 'hand' or (not precision and not unit.prefixes) then unit.frac = frac end end else out_unit_table.frac = frac end end local outputs = {} local imax = combos and #combos or 1 -- 1 (single unit) or number of unit tables if imax == 1 then parms.opt_order_out = nil -- only useful with an output combination end if not flipped and not parms.opt_order_out then -- Process left side first so any duplicate links (from lk=on) are suppressed -- on right. Example: {{convert|28|e9pc|e9ly|abbr=off|lk=on}} lhs = process_input(parms, in_unit_table) end for i = 1, imax do local success, item local out_current = combos and combos[i] or out_unit_table out_current.inout = 'out' if i == 1 then if imax > 1 and out_current.builtin == 'hand' then out_current.out_next = combos[2] -- built-in hand can influence next unit in a combination end if parms.opt_order_out then out_current.inout = 'in' end end if out_current.multiple then success, item = make_output_multiple(parms, in_unit_table, out_current) else success, item = make_output_single(parms, in_unit_table, out_current) end if not success then return false, item end outputs[i] = item end if parms.opt_order_out then lhs = outputs[1] table.remove(outputs, 1) end local sep = parms.table_joins and parms.table_joins[2] or parms.join_between rhs = table.concat(outputs, sep) end if flipped or not lhs then local input = process_input(parms, in_unit_table) if flipped then lhs = rhs rhs = input else lhs = input end end if parms.join_before then lhs = parms.join_before .. lhs end local wikitext if bad_input_mcode then if bad_input_mcode == '' then wikitext = lhs else wikitext = lhs .. message(parms, bad_input_mcode) end elseif parms.table_joins then wikitext = parms.table_joins[1] .. lhs .. parms.table_joins[2] .. rhs else wikitext = lhs .. parms.joins[1] .. rhs .. parms.joins[2] end if parms.warnings and not bad_input_mcode then wikitext = wikitext .. parms.warnings end return true, wikitext, out_unit_table end local function main_convert(frame) -- Do convert, and if needed, do it again with higher default precision. local parms = { frame = frame } -- will hold template arguments, after translation set_config(frame.args) local success, result = get_parms(parms, frame:getParent().args) if success then if type(result) ~= 'table' then return tostring(result) end local in_unit_table = result local out_unit_table for _ = 1, 2 do -- use counter so cannot get stuck repeating convert success, result, out_unit_table = process(parms, in_unit_table, out_unit_table) if success and parms.do_convert_again then parms.do_convert_again = false else break end end end -- If input=x gives a problem, the result should be just the user input -- (if x is a property like P123 it has been replaced with ''). -- An unknown input unit would display the input and an error message -- with success == true at this point. -- Also, can have success == false with a message that outputs an empty string. if parms.input_text then if success and not parms.have_problem then return result end local cat if parms.tracking then -- Add a tracking category using the given text as the category sort key. -- There is currently only one type of tracking, but in principle multiple -- items could be tracked, using different sort keys for convenience. cat = wanted_category('tracking', parms.tracking) end return parms.input_text .. (cat or '') end return success and result or message(parms, result) end local function _unit(unitcode, options) -- Helper function for Module:Wy/diq/Val to look up a unit. -- Parameter unitcode must be a string to identify the wanted unit. -- Parameter options must be nil or a table with optional fields: -- value = number (for sort key; default value is 1) -- scaled_top = nil for a normal unit, or a number for a unit which is -- the denominator of a per unit (for sort key) -- si = { 'symbol', 'link' } -- (a table with two strings) to make an SI unit -- that will be used for the look up -- link = true if result should be [[:Wy/diq/Linked]] -- sort = 'on' or 'debug' if result should include a sort key in a -- span element ('debug' makes the key visible) -- name = true for the name of the unit instead of the symbol -- us = true for the US spelling of the unit, if any -- Return nil if unitcode is not a non-empty string. -- Otherwise return a table with fields: -- text = requested symbol or name of unit, optionally linked -- scaled_value = input value adjusted by unit scale; used for sort key -- sortspan = span element with sort key like that provided by {{ntsh}}, -- calculated from the result of converting value -- to a base unit with scale 1. -- unknown = true if the unitcode was not known unitcode = strip(unitcode) if unitcode == nil or unitcode == '' then return nil end set_config({}) linked_pages = {} options = options or {} local parms = { abbr = options.name and 'off' or 'on', lk = options.link and 'on' or nil, opt_sp_us = options.us and true or nil, opt_ignore_error = true, -- do not add pages using this function to 'what links here' for Module:Wy/diq/Convert/extra opt_sortable_on = options.sort == 'on' or options.sort == 'debug', opt_sortable_debug = options.sort == 'debug', } if options.si then -- Make a dummy table of units (just one unit) for lookup to use. -- This makes lookup recognize any SI prefix in the unitcode. local symbol = options.si[1] or '?' parms.unittable = { [symbol] = { _name1 = symbol, _name2 = symbol, _symbol = symbol, utype = symbol, scale = symbol == 'g' and 0.001 or 1, prefixes = 1, default = symbol, link = options.si[2], }} end local success, unit_table = lookup(parms, unitcode, 'no_combination') if not success then unit_table = setmetatable({ symbol = unitcode, name2 = unitcode, utype = unitcode, scale = 1, default = '', defkey = '', linkey = '' }, unit_mt) end local value = tonumber(options.value) or 1 local clean = tostring(abs(value)) local info = { value = value, altvalue = value, singular = (clean == '1'), clean = clean, show = clean, } unit_table.inout = 'in' unit_table.valinfo = { info } local sortspan, scaled_value if options.sort then sortspan, scaled_value = make_table_or_sort(parms, value, info, unit_table, options.scaled_top) end return { text = make_id(parms, 1, unit_table), sortspan = sortspan, scaled_value = scaled_value, unknown = not success and true or nil, } end return { convert = main_convert, _unit = _unit } kfmqbayady4fjy1he5bjrs1tvkmu52q 828 5088 23363 2020-11-16T17:18:47Z ZUFAr 381 "local p = {} function p.convert( frame ) return p.convertImpl(frame.args[1]) end function p.convertImpl(type) local types = { black = '00..." исемле яңы бит булдырылған 23363 Scribunto text/plain local p = {} function p.convert( frame ) return p.convertImpl(frame.args[1]) end function p.convertImpl(type) local types = { black = '000000', drink = '000000', navy = '000080', sleep = '000080', blue = '0000FF', city = '0000FF', buy = '008080', teal = '008080', magenta = '00FF00', forestgreen = '228B22', listing = '228B22', other = '228B22', royalblue = '4169E1', view = '4169E1', see = '4682B4', steelblue = '4682B4', orange = '66CDAA', maroon = '800000', vicinity = '800000', around = '800080', purple = '800080', ['do'] = '808080', gray = '808080', grey = '808080', brown = 'A52A2A', go = 'A52A2A', chocolate = 'D2691E', eat = 'D2691E', red = 'DDA0DD', silver = 'FF0000', mediumaquamarine = 'FF00FF', plum = 'FFA500', gold = 'FFD700', lime = 'FFD700', } return types[type] or 'C0C0C0' end return p sbcsowjqvddcvuavf8a7j3u7xalne1e 828 5089 23366 2020-11-16T17:30:55Z ZUFAr 381 "local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local p = {} function dbg(v, msg) mw.log((msg or '') .. mw.text.jsonEncode(v)) end --..." исемле яңы бит булдырылған 23366 Scribunto text/plain local getArgs = require('Module:Arguments').getArgs local p = {} function dbg(v, msg) mw.log((msg or '') .. mw.text.jsonEncode(v)) end -- Parse all unnamed string parameters in a form of "latitude, longitude" into the real number pairs function getSequence(args) local coords = {} for ind, val in pairs( args ) do if type(ind) == "number" then local valid = false local val2 = mw.text.split( val, ',', true ) -- allow for elevation if #val2 >= 2 and #val2 <= 3 then local lat = tonumber(val2[1]) local lon = tonumber(val2[2]) if lat ~= nil and lon ~= nil then table.insert(coords, { lon, lat } ) valid = true end end if not valid then error('Unnamed parameter #' .. ind .. ' "' .. val .. '" is not recognized as a valid "latitude,longitude" value') end end end return coords end -- See http://geojson.org/geojson-spec.html -- Convert a comma and semicolon separated numbers into geojson coordinate arrays -- Each geotype expects a certain array depth: -- Point - [ lon, lat ] All other types use point as the basic type -- MultiPoint - array of points: [ point, ... ] -- LineString - array of 2 or more points: [ point, point, ... ] -- MultiLineString - array of LineStrings: [ [ point, point, ... ], ... ] -- Polygon - [ [ point, point, point, point, ... ], ... ] -- each LinearRing is an array of 4 or more points, where first and last must be the same -- first LinearRing is the exterior ring, subsequent rings are holes in it -- MultiPolygon - array of Polygons: [ [ [ point, point, point, point, ... ], ... ], ... ] -- -- For example, for the LineString, data "p1;p2;p3" would be converted to [p1,p2,p3] (each "p" is a [lon,lat] value) -- LineString has the depth of "1" -- array of points (each point being a two value array) -- For Polygon, the same sequence "p1;p2;p3" would be converted to [[p1,p2,p3]] -- Which is an array of array of points. But sometimes we need to specify two subarrays of points: -- [[p1,p2],[p3]] (last point is in a separate array), and we do it with "p1;p2;;p3" -- Similarly, for MultiPolygon, "p1;p2;;;p3" would generate [[[p1,p2]],[[p3]]] -- function p.parseGeoSequence(args) local result = p._parseGeoSequence(args) if type(result) == 'string' then error(result) end return result end function p._parseGeoSequence(args) local allTypes = { -- how many nested array levels until we get to the Point, -- second is the minimum number of values each Points array must have Point = { 1, 1 }, MultiPoint = { 1, 0 }, LineString = { 1, 2 }, MultiLineString = { 2, 2 }, Polygon = { 2, 4 }, MultiPolygon = { 3, 4 }, } if not allTypes[args.geotype] then return ('Unknown geotype ' .. args.geotype) end local levels, min = unpack(allTypes[args.geotype]) local result result = {} for i = 1, levels do result[i] = {} end local gap = 0 -- Example for levels==3, converting "p1 ; p2 ; ; ; p3 ; ; p4" => [[[p1, p2]], [[p3],[p4]]] -- This function will be called after each gap, and all values are done, so the above will call: -- before p3: gap=2, [],[],[p1,p2] => [[[p1,p2]]],[],[] -- before p4: gap=1, [[[p1,p2]]],[],[p3] => [[[p1,p2]]],[[p3]]],[] -- the end, gap=2, [[[p1,p2]]],[[p3]]],[p4] => [[[p1,p2]],[[p3],[p4]]],[],[] -- Here, convert at "p1 ; ; " from [[],[p1]] local closeArrays = function (gap) if #result[levels] < min then error('Each points array must be at least ' .. min .. ' values') elseif min == 1 and #result[levels] ~= 1 then -- Point error('Point must have exactly one data point') end -- attach arrays in reverse order to the higher order ones for i = levels, levels-gap+1, -1 do table.insert(result[i-1], result[i]) result[i] = {} end return 0 end local usedSequence = false for val in mw.text.gsplit(args.data, ';', true) do local val2 = mw.text.split(val, ',', true) -- allow for elevation if #val2 >= 2 and #val2 <= 3 and not usedSequence then if gap > 0 then gap = closeArrays(gap) end local lat = tonumber(val2[1]) local lon = tonumber(val2[2]) if lat == nil or lon == nil then return ('Bad data value "' .. val .. '"') end table.insert(result[levels], { lon, lat } ) else val = mw.text.trim(val) if val == '' then usedSequence = false gap = gap + 1 if (gap >= levels) then return ('Data must not skip more than ' .. levels-1 .. ' values') end elseif usedSequence then return ('Coordinates may not be added right after the named sequence') else if gap > 0 then gap = closeArrays(gap) elseif #result[levels] > 0 then return ('Named sequence "' .. val .. '" cannot be used in the middle of the sequence') end -- Parse value as a sequence name. Eventually we can load data from external data sources if val == 'values' then val = getSequence(args) elseif min == 4 and val == 'world' then val = {{36000,-180}, {36000,180}, {-36000,180}, {-36000,-180}, {36000,-180}} elseif tonumber(val) ~= nil then return ('Not a valid coordinate or a sequence name: ' .. val) else return ('Sequence "' .. val .. '" is not known. Try "values" or "world" (for Polygons), or specify values as lat,lon;lat,lon;... pairs') end result[levels] = val usedSequence = true end end end -- allow one empty last value (some might close the list with an extra semicolon) if (gap > 1) then return ('Data values must not have blanks at the end') end closeArrays(levels-1) return args.geotype == 'Point' and result[1][1] or result[1] end -- Run this function to check that the above works ok function p.parseGeoSequenceTest() local testSeq = function(data, expected) local result = getSequence(data) if type(result) == 'table' then local actual = mw.text.jsonEncode(result) result = actual ~= expected and 'data="' .. mw.text.jsonEncode(data) .. '", actual="' .. actual .. '", expected="' .. expected .. '"<br>\n' or '' else result = result .. '<br>\n' end return result end local test = function(geotype, data, expected, values) values = values or {} values.geotype = geotype; values.data = data; local result = p._parseGeoSequence(values) if type(result) == 'table' then local actual = mw.text.jsonEncode(result) result = actual ~= expected and 'geotype="' .. geotype .. '", data="' .. data .. '", actual="' .. actual .. '", expected="' .. expected .. '"<br>\n' or '' else result = 'geotype="' .. geotype .. '", data="' .. data .. '", error="' .. result .. '<br>\n' end return result end local values = {' 9 , 8 ','7,6'} local result = '' .. testSeq({}, '[]') .. testSeq({'\t\n 1 \r,-10'}, '[[-10,1]]') .. testSeq(values, '[[8,9],[6,7]]') .. test('Point', '1,2', '[2,1]') .. test('MultiPoint', '1,2;3,4;5,6', '[[2,1],[4,3],[6,5]]') .. test('LineString', '1,2;3,4', '[[2,1],[4,3]]') .. test('MultiLineString', '1,2;3,4', '[[[2,1],[4,3]]]') .. test('MultiLineString', '1,2;3,4;;5,6;7,8', '[[[2,1],[4,3]],[[6,5],[8,7]]]') .. test('Polygon', '1,2;3,4;5,6;1,2', '[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2;;11,12;13,14;15,16;11,12', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]],[[12,11],[14,13],[16,15],[12,11]]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2;;;11,12;13,14;15,16;11,12', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]],[[[12,11],[14,13],[16,15],[12,11]]]]') .. test('MultiPolygon', '1,2;3,4;5,6;1,2;;;11,12;13,14;15,16;11,12;;21,22;23,24;25,26;21,22', '[[[[2,1],[4,3],[6,5],[2,1]]],[[[12,11],[14,13],[16,15],[12,11]],[[22,21],[24,23],[26,25],[22,21]]]]') .. test('MultiLineString', 'values;;1,2;3,4', '[[[8,9],[6,7]],[[2,1],[4,3]]]', values) .. test('Polygon', 'world;;world', '[[[36000,-180],[36000,180],[-36000,180],[-36000,-180],[36000,-180]],[[36000,-180],[36000,180],[-36000,180],[-36000,-180],[36000,-180]]]') .. '' return result ~= '' and result or 'Tests passed' end function p._tag(args) local tagname = args.type or 'maplink' if tagname ~= 'maplink' and tagname ~= 'mapframe' then error('unknown type "' .. tagname .. '"') end local geojson local tagArgs = { text = args.text, zoom = tonumber(args.zoom), latitude = tonumber(args.latitude), longitude = tonumber(args.longitude), group = args.group, show = args.show, class = args.class, lang = args.lang, } if tagname == 'mapframe' then tagArgs.width = args.width == nil and 420 or args.width tagArgs.height = args.height == nil and 420 or args.height tagArgs.align = args.align == nil and 'right' or args.align elseif not args.class and (args.text == '' or args.text == '""') then -- Hide pushpin icon in front of an empty text link tagArgs.class = 'no-icon' end if args.data == '' then args.data = nil end if (not args.geotype) ~= (not args.data) then -- one is given, but not the other if args.data then error('Parameter "data" is given, but "geotype" is not set. Use one of these: Point, MultiPoint, LineString, MultiLineString, Polygon, MultiPolygon') elseif args.geotype == "Point" and tagArgs.latitude ~= nil and tagArgs.longitude ~= nil then -- For Point geotype, it is enough to set latitude and logitude, and data will be set up automatically args.data = tagArgs.latitude .. ',' .. tagArgs.longitude else error('Parameter data must be set. Use "values" to use all unnamed parameters as coordinates (lat,lon|lat,lon|...), "world" for the whole world, a combination to make a mask, e.g. "world;;values", or direct values "lat,lon;lat,lon..." with ";" as value separator') end end -- Kartographer can now automatically calculate needed zoom & lat/long based on the data provided -- Current version ignores mapmasks, but that will also be fixed soon. Leaving this for now, but can be removed if all is good. -- tagArgs.zoom = tagArgs.zoom == nil and 14 or tagArgs.zoom -- tagArgs.latitude = tagArgs.latitude == nil and 51.47766 or tagArgs.latitude -- tagArgs.longitude = tagArgs.longitude == nil and -0.00115 or tagArgs.longitude if args.image then args.description = (args.description or '') .. '[[file:' .. args.image .. '|300px]]' end if args.geotype then geojson = { type = "Feature", properties = { title = args.title, description = args.description, ['marker-size'] = args['marker-size'], ['marker-symbol'] = args['marker-symbol'], ['marker-color'] = args['marker-color'], stroke = args.stroke, ['stroke-opacity'] = tonumber(args['stroke-opacity']), ['stroke-width'] = tonumber(args['stroke-width']), fill = args.fill, ['fill-opacity'] = tonumber(args['fill-opacity']), }, geometry = { type = args.geotype, coordinates = p.parseGeoSequence(args) } } end if args.debug ~= nil then local html = mw.html.create(tagname, not geojson and {selfClosing=true} or nil) :attr(tagArgs) if geojson then html:wikitext( mw.text.jsonEncode(geojson, mw.text.JSON_PRETTY) ) end return 'syntaxhighlight', tostring(html) .. mw.text.jsonEncode(args, mw.text.JSON_PRETTY), { lang = 'json' } end return tagname, geojson and mw.text.jsonEncode(geojson) or '', tagArgs end function p.tag(frame) local args = getArgs(frame) local tag, geojson, tagArgs = p._tag(args) return frame:extensionTag(tag, geojson, tagArgs) end return p pn1cn45xraxqpvxdzsdrp5khubr3f83 828 5090 23367 2020-11-16T17:33:07Z ZUFAr 381 "-- This module provides easy processing of arguments passed to Scribunto from -- #invoke. It is intended for use by other Lua modules, and shou..." исемле яңы бит булдырылған 23367 Scribunto text/plain -- This module provides easy processing of arguments passed to Scribunto from -- #invoke. It is intended for use by other Lua modules, and should not be -- called from #invoke directly. local libraryUtil = require('libraryUtil') local checkType = libraryUtil.checkType local arguments = {} -- Generate four different tidyVal functions, so that we don't have to check the -- options every time we call it. local function tidyValDefault(key, val) if type(val) == 'string' then val = val:match('^%s*(.-)%s*$') if val == '' then return nil else return val end else return val end end local function tidyValTrimOnly(key, val) if type(val) == 'string' then return val:match('^%s*(.-)%s*$') else return val end end local function tidyValRemoveBlanksOnly(key, val) if type(val) == 'string' then if val:find('%S') then return val else return nil end else return val end end local function tidyValNoChange(key, val) return val end local function matchesTitle(given, title) local tp = type( given ) return (tp == 'string' or tp == 'number') and mw.title.new( given ).prefixedText == title end local translate_mt = { __index = function(t, k) return k end } function arguments.getArgs(frame, options) checkType('getArgs', 1, frame, 'table', true) checkType('getArgs', 2, options, 'table', true) frame = frame or {} options = options or {} --[[ -- Set up argument translation. --]] options.translate = options.translate or {} if getmetatable(options.translate) == nil then setmetatable(options.translate, translate_mt) end if options.backtranslate == nil then options.backtranslate = {} for k,v in pairs(options.translate) do options.backtranslate[v] = k end end if options.backtranslate and getmetatable(options.backtranslate) == nil then setmetatable(options.backtranslate, { __index = function(t, k) if options.translate[k] ~= k then return nil else return k end end }) end --[[ -- Get the argument tables. If we were passed a valid frame object, get the -- frame arguments (fargs) and the parent frame arguments (pargs), depending -- on the options set and on the parent frame's availability. If we weren't -- passed a valid frame object, we are being called from another Lua module -- or from the debug console, so assume that we were passed a table of args -- directly, and assign it to a new variable (luaArgs). --]] local fargs, pargs, luaArgs if type(frame.args) == 'table' and type(frame.getParent) == 'function' then if options.wrappers then --[[ -- The wrappers option makes Module:Arguments look up arguments in -- either the frame argument table or the parent argument table, but -- not both. This means that users can use either the #invoke syntax -- or a wrapper template without the loss of performance associated -- with looking arguments up in both the frame and the parent frame. -- Module:Arguments will look up arguments in the parent frame -- if it finds the parent frame's title in options.wrapper; -- otherwise it will look up arguments in the frame object passed -- to getArgs. --]] local parent = frame:getParent() if not parent then fargs = frame.args else local title = parent:getTitle():gsub('/sandbox$', '') local found = false if matchesTitle(options.wrappers, title) then found = true elseif type(options.wrappers) == 'table' then for _,v in pairs(options.wrappers) do if matchesTitle(v, title) then found = true break end end end -- We test for false specifically here so that nil (the default) acts like true. if found or options.frameOnly == false then pargs = parent.args end if not found or options.parentOnly == false then fargs = frame.args end end else -- options.wrapper isn't set, so check the other options. if not options.parentOnly then fargs = frame.args end if not options.frameOnly then local parent = frame:getParent() pargs = parent and parent.args or nil end end if options.parentFirst then fargs, pargs = pargs, fargs end else luaArgs = frame end -- Set the order of precedence of the argument tables. If the variables are -- nil, nothing will be added to the table, which is how we avoid clashes -- between the frame/parent args and the Lua args. local argTables = {fargs} argTables[#argTables + 1] = pargs argTables[#argTables + 1] = luaArgs --[[ -- Generate the tidyVal function. If it has been specified by the user, we -- use that; if not, we choose one of four functions depending on the -- options chosen. This is so that we don't have to call the options table -- every time the function is called. --]] local tidyVal = options.valueFunc if tidyVal then if type(tidyVal) ~= 'function' then error( "bad value assigned to option 'valueFunc'" .. '(function expected, got ' .. type(tidyVal) .. ')', 2 ) end elseif options.trim ~= false then if options.removeBlanks ~= false then tidyVal = tidyValDefault else tidyVal = tidyValTrimOnly end else if options.removeBlanks ~= false then tidyVal = tidyValRemoveBlanksOnly else tidyVal = tidyValNoChange end end --[[ -- Set up the args, metaArgs and nilArgs tables. args will be the one -- accessed from functions, and metaArgs will hold the actual arguments. Nil -- arguments are memoized in nilArgs, and the metatable connects all of them -- together. --]] local args, metaArgs, nilArgs, metatable = {}, {}, {}, {} setmetatable(args, metatable) local function mergeArgs(tables) --[[ -- Accepts multiple tables as input and merges their keys and values -- into one table. If a value is already present it is not overwritten; -- tables listed earlier have precedence. We are also memoizing nil -- values, which can be overwritten if they are 's' (soft). --]] for _, t in ipairs(tables) do for key, val in pairs(t) do if metaArgs[key] == nil and nilArgs[key] ~= 'h' then local tidiedVal = tidyVal(key, val) if tidiedVal == nil then nilArgs[key] = 's' else metaArgs[key] = tidiedVal end end end end end --[[ -- Define metatable behaviour. Arguments are memoized in the metaArgs table, -- and are only fetched from the argument tables once. Fetching arguments -- from the argument tables is the most resource-intensive step in this -- module, so we try and avoid it where possible. For this reason, nil -- arguments are also memoized, in the nilArgs table. Also, we keep a record -- in the metatable of when pairs and ipairs have been called, so we do not -- run pairs and ipairs on the argument tables more than once. We also do -- not run ipairs on fargs and pargs if pairs has already been run, as all -- the arguments will already have been copied over. --]] metatable.__index = function (t, key) --[[ -- Fetches an argument when the args table is indexed. First we check -- to see if the value is memoized, and if not we try and fetch it from -- the argument tables. When we check memoization, we need to check -- metaArgs before nilArgs, as both can be non-nil at the same time. -- If the argument is not present in metaArgs, we also check whether -- pairs has been run yet. If pairs has already been run, we return nil. -- This is because all the arguments will have already been copied into -- metaArgs by the mergeArgs function, meaning that any other arguments -- must be nil. --]] if type(key) == 'string' then key = options.translate[key] end local val = metaArgs[key] if val ~= nil then return val elseif metatable.donePairs or nilArgs[key] then return nil end for _, argTable in ipairs(argTables) do local argTableVal = tidyVal(key, argTable[key]) if argTableVal ~= nil then metaArgs[key] = argTableVal return argTableVal end end nilArgs[key] = 'h' return nil end metatable.__newindex = function (t, key, val) -- This function is called when a module tries to add a new value to the -- args table, or tries to change an existing value. if type(key) == 'string' then key = options.translate[key] end if options.readOnly then error( 'could not write to argument table key "' .. tostring(key) .. '"; the table is read-only', 2 ) elseif options.noOverwrite and args[key] ~= nil then error( 'could not write to argument table key "' .. tostring(key) .. '"; overwriting existing arguments is not permitted', 2 ) elseif val == nil then --[[ -- If the argument is to be overwritten with nil, we need to erase -- the value in metaArgs, so that __index, __pairs and __ipairs do -- not use a previous existing value, if present; and we also need -- to memoize the nil in nilArgs, so that the value isn't looked -- up in the argument tables if it is accessed again. --]] metaArgs[key] = nil nilArgs[key] = 'h' else metaArgs[key] = val end end local function translatenext(invariant) local k, v = next(invariant.t, invariant.k) invariant.k = k if k == nil then return nil elseif type(k) ~= 'string' or not options.backtranslate then return k, v else local backtranslate = options.backtranslate[k] if backtranslate == nil then -- Skip this one. This is a tail call, so this won't cause stack overflow return translatenext(invariant) else return backtranslate, v end end end metatable.__pairs = function () -- Called when pairs is run on the args table. if not metatable.donePairs then mergeArgs(argTables) metatable.donePairs = true end return translatenext, { t = metaArgs } end local function inext(t, i) -- This uses our __index metamethod local v = t[i + 1] if v ~= nil then return i + 1, v end end metatable.__ipairs = function (t) -- Called when ipairs is run on the args table. return inext, t, 0 end return args end return arguments 5qx9tzlul9ser30uxj9nbasjt92cevn 10 5091 23371 2020-11-17T04:26:56Z ZUFAr 381 "<includeonly>{{#switch: {{{1|fuchsia}}} | go = #A52A2A | see = #4682B4 | do = #808080 | buy = #348781 | eat = #C85A17 | drink = #000000 | slee..." исемле яңы бит булдырылған 23371 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#switch: {{{1|fuchsia}}} | go = #A52A2A | see = #4682B4 | do = #808080 | buy = #348781 | eat = #C85A17 | drink = #000000 | sleep = #151B54 | vicinity = #8A4117 | city = #666362 | other = #4E9258 | listing = #4E9258 }}</includeonly><noinclude> Шаблон задаёт цвета символов в зависимости от типа объекта (гостиница, кафе, достопримечательность и т.д.) </noinclude> hwtimedxwd7qb01tl31i3lhamm5rc8a 828 5092 23372 2020-11-17T04:29:02Z ZUFAr 381 "local p = {}; function p.getSisterProjectLink( projectInterwikiLettter, projectName, frame ) -- По умолчанию старается..." исемле яңы бит булдырылған 23372 Scribunto text/plain local p = {}; function p.getSisterProjectLink( projectInterwikiLettter, projectName, frame ) -- По умолчанию старается достать ссылку на русском, иначе - на en, затем на родном (P103) local itemID = mw.text.trim(frame.args[1] or "") local entity = mw.wikibase.getEntityObject(itemID) if entity == nil or entity.sitelinks == nil then return '' end; local sitelink = entity.sitelinks['ru' .. projectName] if sitelink ~= nil then return projectInterwikiLettter .. ':' .. sitelink.title end; -- tries to returns :en:w: link right after sitelink = entity.sitelinks['en' .. projectName] if sitelink ~= nil then return 'en:w:' .. sitelink.title; end; if entity.claims then local propValues = entity.claims['P103'] if propValues ~= nil then local codes = mw.loadData('Module:Wikidata:Dictionary/P424'); for i, propClaim in pairs(propValues) do if propClaim.mainsnak and propClaim.mainsnak.datavalue and propClaim.mainsnak.datavalue.value and propClaim.mainsnak.datavalue.value["numeric-id"] then local languageWikidataId = 'Q' .. propClaim.mainsnak.datavalue.value["numeric-id"]; local codesById = codes[languageWikidataId]; if ( codesById ) then for j, code in pairs( codesById ) do sitelink = entity.sitelinks[code .. projectName]; if sitelink ~= nil then return projectInterwikiLettter .. ':' .. code .. ':' .. sitelink.title; end; end; end; end; end; end; end; return ''; end; function p.getWV (frame) local itemID = mw.text.trim(frame.args[1] or "") local entity = mw.wikibase.getEntityObject(itemID) if not entity or not entity.sitelinks then return '' end if entity.sitelinks['ru' .. 'wikivoyage'] then return entity.sitelinks['ru' .. 'wikivoyage'].title end end; function p.getWikipediaLink(frame) return p.getSisterProjectLink( 'w', 'wiki', frame ); end; return p; 1x2uodgwtxu8pbfslf3qf8yu58qxwab 10 5093 23373 2020-11-17T04:43:53Z ZUFAr 381 "<includeonly>{{#if:{{{1|}}}|{{{1|}}}|<!-- --->{{#switch:{{#property:p17}}<!-- --->|Афганистан|Израиль|Иран|Камбодж..." исемле яңы бит булдырылған 23373 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{1|}}}|{{{1|}}}|<!-- --->{{#switch:{{#property:p17}}<!-- --->|Афганистан|Израиль|Иран|Камбоджа|Китайская Народная Республика|Китайская Республика|Лаос|Мьянма|Республика Корея|Таиланд|Тайвань|Япония=en<!-- --->|local}}<!-- -->}}</includeonly> c7sytx1jrpcjrnn9m5t2mdiuji0e99b 0 5094 23376 2020-11-17T07:25:32Z ZUFAr 381 "Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡасан барлыҡҡа килеүенә, ҡайҙа урынлашыуына..." исемле яңы бит булдырылған 23376 wikitext text/x-wiki Бер объекттың икенсеһенә ҡарата ҡасан барлыҡҡа килеүенә, ҡайҙа урынлашыуына ҡарап әйтелгән исемдәр: Алағуян башы, Алағуян тамағы, Аҫҡараҡ тамағы, Яңы Собханғол, Иҫке Собханғол, Яңы Мөсәт, Иҫке Мөсәт, Түбәнге ауыл, Яңы Монасип, Үрге Нөгөш, Үргеҙма, Иҫке Тарыуал, Кейәүҙәр үҙәге, Кесе Нөгөш тамағы. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] ruae5v57rmqr0ea05gphr3o7kv1k6qq 0 5095 23377 2020-11-17T07:28:04Z ZUFAr 381 "Волков утары, Волков йәйләүе, К(а)латуй, Боғаса (Пугачев) тауы, Ҡырғыҙ айыры, Кап..." исемле яңы бит булдырылған 23377 wikitext text/x-wiki Волков утары, Волков йәйләүе, К(а)латуй, Боғаса (Пугачев) тауы, Ҡырғыҙ айыры, Капал өйө, Лапшин утары, Мишәр, Татар үлеге, Урыҫ юлы, Урыҫ килгән, Урыһ(ҫ)ай, Филатов. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] kqmc1bebv31ckjicpfcghawz4rhk9rn 0 5096 23379 2020-11-17T07:46:02Z ZUFAr 381 "Япония (Яңы Мөсәт), Финляндия (Баҙал биҫтәһе), Ҡуян (ҡуян һымаҡ), Байҡаш (байҡау,..." исемле яңы бит булдырылған 23379 wikitext text/x-wiki Япония (Яңы Мөсәт), Финляндия (Баҙал биҫтәһе), Ҡуян (ҡуян һымаҡ), Байҡаш (байҡау, күҙәтеү), Кепес (күҙ ҡабағы), Афғанистан, Пакистан, Эт тыҡрығы. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 8eq75xcbsgpdnfj8lw610ig6lnr0t9n 0 5097 23380 2020-11-17T07:47:51Z ZUFAr 381 "Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле: Ташкүпер, Ағаскүп..." исемле яңы бит булдырылған 23380 wikitext text/x-wiki Теге йәки был урындағы объекттың төҙөлөш материалына бәйле: Ташкүпер, Ағаскүпер, Кәртәле, Кәртәле ялан. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 44zk1cxl07of1w2xd6cancioad4o9q1 0 5098 23381 2020-11-17T07:49:22Z ZUFAr 381 "Бабсаҡ ҡәберлеге, Ҡырғыҙ айыры, Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау), Бейгилде, Бәләтар т..." исемле яңы бит булдырылған 23381 wikitext text/x-wiki Бабсаҡ ҡәберлеге, Ҡырғыҙ айыры, Баҙал (ҡатай һуғышҡан тау), Бейгилде, Бәләтар тауы, Бүтәү тауы, Ғәлийән үҙәге, Ҡаҙна уяһы. Ҡараһыйыр, Ҡарасура ҡәбере, Ҡатайғошҡан (Ҡатай һуғышҡан), Ҡурыуҙы, Ҡыярат тауы, Партизандар ҡыуаҡлығы, Үлектәр арҡаһы, Филатов. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] k0ltb2jty57337lphwt9lqa4xohxph7 0 5099 23382 2020-11-17T07:52:21Z ZUFAr 381 "Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Ике төрлө (рәсми һәм рәсми булмаған..." исемле яңы бит булдырылған 23382 wikitext text/x-wiki Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы/Ике төрлө (рәсми һәм рәсми булмаған (тәүге нигеҙ һалыусы йәки халыҡ телендәге) исем йөрөткән топонимдар Әбделмәмбәт – Ҡыпсаҡ, Игелек, Үҙән башы; Иҫке Монасип – Һарт; Яңы Монасип – Мишәр; Ғәҙелгәрәй – Шүлгән; Баҙал биҫтәһе – Финляндия; Яңы Мөсәт – Алағуянбашы, Берлек; Иҫке Собханғол – Бөрйән; Һарағы – үрге заповедник; Мораҙым – Аратау; Яуымбай – Ҡайнөй (ҡайын өй); Бәләкәй Ҡыпсаҡ – Кардон; Килдеғол – Һарағы; Яңы Собханғол – Янһары; Иҫке Мөсәт – Саҡмағош; Яңы Усман – Тарыуал; Нәби – Ҡуян; Үрге Нөгөш – Ямаш; Ағиҙел ҡасабаһы – поселок; Ябаҡ – Ишдәүләт. Халыҡ телендә был атамаларҙың икеһе лә йәшәй, хатта район үҙәген Бөрйән тип атауҙы уңай күрә, ә рәсми исеме Иҫке Собханғол бик һирәк ҡулланыла. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 2kjqtf84yr1hltjvlzn9nhrybfiqnvd 0 5100 23383 2020-11-17T07:54:05Z ZUFAr 381 "Бүреле буйы, Кесе Нөгөш тамағы, Аҫҡараҡ тамағы, Бертеш, Еләклетүбә, Елдәрҡа, Ғә..." исемле яңы бит булдырылған 23383 wikitext text/x-wiki Бүреле буйы, Кесе Нөгөш тамағы, Аҫҡараҡ тамағы, Бертеш, Еләклетүбә, Елдәрҡа, Ғәлийән үҙәге, Арҡа, Һыуыҡҡолаҡ, Кейәүҙәр үҙәге, Этаяҡ, Мулла түше, Ҡалыу мороно, Алағуян башы, Алағуян тамағы, Ҡәйнә теле (тёщин язык), Кепес, Сусҡаморон. “Ер-һыу атамалары донъяһында оҡшатыу, сағыштырыу, метафора, образлылыҡ ҙур урын алып тора. Был алымдар ярҙамында кеше тәбиғәтте йәнле итеп күҙ алдына баҫтырған. Йәнле итеп күҙ алдына килтереү топонимик лексиканың бик боронғо булыуына ишаралай: йылғаның, тауҙың өлөштәре, йылға ҡушылдыҡтары кеше тәненә, кейем өлөштәренә оҡшатып әйтелә”, – тип билдәләне үҙенең хеҙмәтендә Р.Шәкүр. Ысынлап та, буй, баш, арҡа, ҡултыҡ, һырт, аяҡ, ҡолаҡ кеүек кеше тәненә ҡараған һүҙҙәр ярҙамында бик күп атамаларҙа бар [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] 67cmoyxew43tyyz4p5aa2k372tqnofs 0 5101 23384 2020-11-17T07:55:27Z ZUFAr 381 "Объекттың үҙенсәлегенә, мәҫәлән, тауышҡа оҡшатып, яһалған топонимдар бар. Ула..." исемле яңы бит булдырылған 23384 wikitext text/x-wiki Объекттың үҙенсәлегенә, мәҫәлән, тауышҡа оҡшатып, яһалған топонимдар бар. Уларға Шаңғырауыҡ ҡаяһы, Селтербикә йылғаһы, Ҡуҡрауыҡ йылғаһы һымаҡ атама йөрөткәндәре ҡарай. Шаңғырыуыҡ ҡаяһы эргәһендә саҡ ҡына тауыш та яңғырап тора, кире ҡайта. Ҡуҡрауыҡ йылғаһының Оло Нөгөшкә ҡойған ере бик текә, һыу күкрәү тауышы сығара. Күкрәүектән, әйтелешкә яраҡлаштырылып, Ҡуҡрауыҡҡа үҙгәртелгән. Сылтырбикә, Сыңғырауыҡ. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] rolnn182x7b9vweklza4f3lycuj72wj 0 5102 23385 2020-11-17T07:57:45Z ZUFAr 381 "Ямаш, Мишәр, Ҡалмаҡай, Ҡыпсаҡ, Һарт. Категория:Бөрйән районы топонимдарының..." исемле яңы бит булдырылған 23385 wikitext text/x-wiki Ямаш, Мишәр, Ҡалмаҡай, Ҡыпсаҡ, Һарт. [[Категория:Бөрйән районы топонимдарының семантикаһы]] tg8gyogu09j34zqmnjjb2ltsc3eoelu 0 5103 23389 23388 2020-11-17T08:09:07Z ZUFAr 381 added [[Category:Топонимика]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23389 wikitext text/x-wiki Топонимия ла, тел һымаҡ уҡ, бик йәнле процесс – иҫкерә, дөрөҫөрәге онотола барып, урынына яңы атамалар яһала. Быға миҫал итеп, ауыл исемдәренең боронғоларын, рәсмиләштерелгәндәрен һәм халыҡ телендәге Финляндия һымаҡтарын индерергә мөмкин. Шул уҡ ваҡытта тәбиғәттәге, йәмғиәттәге үҙгәрештәр арҡаһында кире ҡайтарып булмай торған юғалтыу, иҫкереү (урман, сабынлыҡ, еләклектәрҙең юҡҡа сығыуы, йылға ҡороуы) күренештәре хас. Халыҡ телендә йыш ҡулланылғандары оҙаҡ йәшәй, ә кеше һирәк йөрөгән урын атамалары әҙ ҡулланылып, онотола бара. Шуның арҡаһында тел дә юғалтыу кисерә. Мәҫәлән, ауылға яҡын булған Бергәзә аҡланы ҙур юл һалғанда юҡҡа сыҡты, ауыл эсендәге Ғәйниә ҡотоғо бер нисә йыл аҡмай. Оҙон ғүмерлеләренә ҙурыраҡ объекттар инә: тау, йылға, тау һырттары инә: Ҡалыу, Баҙал, Мәсем тауҙары, Нөгөш йылғаһы.Уларҙы тарихи топонимдар тип атап була, сөнки улар, бик боронғо замандарҙа барлыҡҡа килеп, топонимик картаға ингән, урындағы халыҡ ҡына түгел, ә район, республика күләмендә беләләр. Ошоларҙан сығып, ер-һыу атамаларын ҡулланылышы буйынса төркөмләнә. # Дөйөм ҡулланылышлы (алда әйтеп үтелде.) # Бер район эсендә – ауыл, бәләкәй йылға, төрлө характерҙағы социаль объекттар. # Тар ҡулланылышлы – бер ауыл кешеләренә таныш булған топонимдар. # Бик һирәк ҡулланылышлы – ололар ғына белгән һәм эшмәкәрлеге шул ер менән бәйле кешеләргә генә таныш, улар йыш ҡулланған. Мәҫәлән, Бөрйән районында 2 ҡурсаулыҡ бар, уларҙың территорияһына инеү сикләнгән. Шулай итеп, топонимдарҙың лексикаһын өйрәнеү һөҙөмтәһендә өйрәнә башлағанға тиклем бөтәһе лә таныш һымаҡ тойолған, беҙҙе уратып алған донъяның бик ҡыҙыҡлы яҡтары асылды. Тупланған материалды лексик анализ нигеҙендә район топонимикаһының үҙенсәлеге тураһында түбәндәгеләр асыҡланды: * Һәр географик атамаһының мәғәнә үҙенсәлеге бар. Тикшерелгән атамалар осраҡлы барлыҡҡа килмәгән, осраҡлы хәрефтәр теҙмәһе түгел. Тәү ҡарамаҡҡа ҡатмарлы тойолған, хатта әйтелеше ҡолаҡҡа сәйер тойолғандарын аңлатып, билдәле бер принцип менән төркөмләп була. * Топонимдар халыҡ тормошондағы бәләкәйме, ҙурмы тарихи ваҡиғалар тураһында тел йәһәтенән мәғлүмәт һаҡлай. * Ерҙең географик үҙенсәлектәрен үҙенә туплаған. * Теге йәки был объекттың урынлашыу урынын белеп була. * Географик объекттың тышҡы күренеше. * Үҫемлектәр, хайуандар донъяһы сағылған. * Кеше эшмәкәрлеге, үҙ-ара мөнәсәбәттәр сағыла. * Ауылдар исеменең төрлөлөгө, исем бирелеү тарихы сағыла. Шулай итеп, исемдәр, атамалар барлыҡҡа килгәндә, теләһә ҡайһы һүҙ ҡулланылмай, һәр береһенең мәғәнәһе бар, барлыҡҡа килеү өсөн нимәлер, ниндәйҙер ваҡиға сәбәпсе булып тора. [[Категория:Топонимика]] rh6jmatlep7qjs53i7om1weet4s9lqq 2 5104 23392 2020-11-17T11:07:39Z Баныу 908 "Мин.Баныу, Ҡотлобулатова Фәниә Ғәзим ҡыҙы,хаҡлы ялдағы башҡорт теле һәм әҙәби..." исемле яңы бит булдырылған 23392 wikitext text/x-wiki Мин.Баныу, Ҡотлобулатова Фәниә Ғәзим ҡыҙы,хаҡлы ялдағы башҡорт теле һәм әҙәбиәт уҡытыусыһымын.Викидәреслеккә өҙ өлөшөмдө индереү теләге менән проектҡа ҡушылам. m749yklnb27kllyy2aa57e5vnohn50d 0 5105 23396 23394 2020-11-17T15:23:57Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Тәбиғәт мөғжизәһе Аҡҡолаҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Тәбиғәт мөғжизәһе Аҡҡотоҡ]] 23394 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Баймаҡ районы [[:w:Өмөтбай (Баймаҡ районы)|Өмөтбай ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' Өмөтбай ауылының " Әүлиә " тауының иң бейек түбәһендә бер ваҡытта ла ҡоромай торған күл бар, итәгендә бик һирәк осрай торған ҡара ҡайындар үҫә. Ә мөғжизәнең мөғжизәһе бер нисә йылға бер тапҡыр Ҡуһаил тауы итәгендә " Аҡҡотоҡ" ҡоҙоғо ошондай һөт кеүек, ап-аҡ һыуға тулыша. Ер аҫтынан урғылып аҡҡан аҡ һыу, бәләкәй генә инеш булып, Һаҡмарға ағып ҡушыла. Ул һыуҙы тәмләр өсөн йыраҡтарҙан кешеләр, тирә-яҡ ауылдарҙан уҡыусылар экскурсияға килерҙәр ине. Быйыл "Аҡҡотоҡ" өс йылдан һуң тағы ап-аҡ һыуға тулышты, ә бер нисә көндән аҡ һыу тағы бер нисә йылға юҡҡа сыҡты. Күп йылдар буйына был мөғжизәне һынаған ололар әйтеүенсә, "Аҡҡотоҡ" аҡ һыуға тулышҡан йыл шул тиклем һәйбәт буласаҡ, иген уңасаҡ, йыл ҡоро булмай, бесән мул буласаҡ, бәлә - ҡаза булмаясаҡ. Амин ни булһала шулай булһын! Ауылдаштарым, был мөғжизәле ҡоҙоҡтың тирә - яғын кәртәләп алдылар. Аҡҡотоҡтың һыуы ун көнләп аҡҡандан һуң, юҡҡа сыҡты. 2016 йылғы фотола уҡыусылар мөғжизәле ҡотоҡты күрергә экскурсияға килгәндәр. [https://vk.com/club73607076?w=wall-73607076_7178%2Fall Информатор:Әнүзә Мәжитова] [[Категория:Баймаҡ районы Өмөтбай ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] tiopmgqd1dnq5q2m5msg6ozadivv7dt 14 5106 23395 2020-11-17T15:20:08Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23395 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5108 23420 23402 2020-11-17T17:38:50Z ZUFAr 381 23420 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Баймаҡ районы [[:w:Алғаҙы|Алғаҙы ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районының Алғаҙы ауылы топонимдары| Әсәйем, педагогия хеҙмәте ветераны Урманова(Мостафина) Ғәлиә Ғәлимйән ҡыҙы, 1939 йылда Ҡыуат ауылында тыуған, әммә бала сағы Алғаҙыла үткән, шунда килен булып төшкән. Уның Алғаҙы тураһында хәтирәләре күп. Шуларҙы яҙып алғанмын, ауылдаштарыма һөйләргә теләйем. Баймаҡ районы Алғаҙы ауылының ер-һыу атамалары тураһында. Иң беренсе Аҡташ йылғаһын үтергә кәрәк. Арыраҡ Суҡташ тауы ята. Шунда юл ситендә әүәле Талдыяҙ йылғаһы булған. Һыуы мул ине, тип һөйләй әсәйем. Хәҙер ҡороған. Ауылға инеп барған ерҙә Алабейә тауы. Шунда тау шыуа торғайныҡ. Суҡташ Юлыҡ йылғаһының ярындағы тау. Юлыҡ йылғаһының аръяғында Суҡтүбә тауы. Юлыҡҡа Шишмә ҡоя. Шишмә яланы Кесе Юлыҡ буйында урынлашҡан. Борон унда һабантуйҙар булды, тип һөйләй әсәйем. 1946 йылдағы һабантуй хәтеремдә ҡалған, ти. Һуғыштан һуңғы тәүге һабантуй. Барыһы ла ҡыуанып йөрөй, күңелдәр көр. Түрәләр талдан үреп ҡараға буялған кырандастарҙа бисәләре менән килеп төшәләр. Аттары ла уйнаҡлап ҡына тора. Эре генә йөрөйҙәр хужалар. Кузлала ултырып йөрөүҙәре хәтерҙә ҡалған. Ат сабыштырҙылар. Суҡтүбәнән Хәйпүш түшенә тиклем. Халыҡ бар хәленсә кейенеп-яһанып килгән. Һәр кем ҡаҙан аҫты, барынса тамаҡ йүнәтеп ашаны. Алғаҙылар йыр-моңға, бейеүгә электән үк маһир булды. Бер ваҡиға хәтеремдә ҡалған: Ҡыуаттан Сәбихә исемле ҡатын бейеп йөрөй ине. Алғаҙынан Хәтимә апай: "Алай бейемәйҙәр, былай бейейҙәр!"- тип ситек менән шартылдата баҫып бейеп китте.Алғаҙы ул ваҡытта айырым колхоз ине. "Ҡыҙыл әләм" исемле. Һабантуйы ла айырым була торғайны былай. Һабантуй бөтөүгә барыһы ла һабан һыуына һалыша. Колхоз председателе тип ҡарап тормай, уны ла баштан-аяҡ һыуға ҡойондороп китерҙәр ине. Суҡтүбәлә сейә күп булды. Ары китһәң, Хәйпүш ҡолағы. Хәйбулла исеменән килеп сыҡҡан. Унда еләк, бәшмәк ишелеп уңды. Кесе, йәки Бәләкәй, Юлыҡ буйлап бара бирһәң, Әхмәт ҡоҙоғо бар. Аһҡараҙыға бесәнгә китешләй шунан һыу алып та киткеләнек. Һыуы тәмле, буйы менән муйыллыҡ. Хәҙер һыуы юҡ, тиҙәр. Шуны таҙалап китергә кәрәк, тип кәңәш итә әсәйем. Һыуы бөтөп бара бит, ти. Әхмәт ҡоҙоғоноң аръяғында Баян ҡойоһо. Тағы ла Көйөк тигән ер бар. Ташкисеү Кесе Юлыҡҡа ҡойған урында Сәләх күпере, ул бәләкәй генә күпер ине, ауыл эргәһендә генә. Приске ауылдың осонда ғына. Атайым мәрхүмдәрҙең өйө шунда булған. Рәмиевтарҙың алтын приискыһы инде. Унда урыҫтар күп ине, тип һөйләй әсәйем. Шахтаның ҡалдығынан Күкташ хасил булған. Хәҙер ул юҡ. Ферма төҙөгәндә аҫтына түшәгәндәр икән. (Беҙҙең бесәнлек шунда булғас, Күкташҡа йыш ҡына бара инек. Үҙенсәлекле еҫе һаман да танау буйында тора.) Прискенең аръяғында Кәкрекәбән. (Кәкрекәбәндә лә бесән саптыҡ). Бара бирһәң, Аҡбай төпкөлө. Аҫҡа төшһәң, урманды ярып, Ташкисеү йылғаһы аға.Ул Кесе Юлыҡҡа ҡоя. Тағы ла Суфыян күле бар. Шунан Ҡутыр талы. Ҡутыр талы борондан беҙҙең сабынлыҡ булған. Вәлиулла ҡартатайымдың ере. Шул мелиорация тип әрәм ителгән. Арыраҡ Сыуһаҡ. Шунан Бәләкәй Аһҡараҙы. Шунда Аһҡараҙы йылғаһы аға. Ул йылға буйында үҫмәгән емештең үҙе юҡ. Ҡап-ҡара муйылын да, татлы ғына ҡарағатын да, ҡан ҡыҙыл бөлдөргәнен дә, ҡурай еләген дә - һәммәһен дә йыйырға яҙҙы унда. Ары Оло Аһҡараҙы. Ул ерҙә бесән сапҡан ваҡыттар онотолмай. Оло Аһҡараҙы буйлап төшһәң, Аплат. Унда гурт ятты. Шунан Хәҙрәт туғайы. Шул Хәҙрәт туғайында бер ҡыҙыҡлы ваҡиға булғанын һөйләйҙәр ине. Айыу битунға башын тығып, ала алмай йөрөй, ти. Быны Ишбирҙенән Рамаҙан Маликовтың ишек алдына алып килеп, битунды ҡырҡып, башын саҡ сығарып алғандар, ти. Муйынына бау һалғандар. Тасҡа һыу ҡойоп бирһәләр, эсмәгән, түккән дә ерҙән ялаған, ти. Асия апайым мәрхүмәнең күпереп бешкән әсе икмәген бирһәләр, ҡулына тотоп тороп ултырып ашап алған, ти, баяғы хайуан. Урманға ебәрһәләр, китмәй кире килеп ҡаҡшатҡан, ти. Апайымдың икмәге оҡшап ҡалған инде! Приске һыуынан аша сыҡмай, туп-тура Аҡташҡа киткән юл бар. Шул юл буйында Урыҫ үлеге. Урыҫ зыяраты була инде.Әле лә урыҫтар килеп тәрбиәләп китә,тиҙәр. Алғаҙының эргәһендә Бәләкәй Юлыҡҡа Әсүҙәктән Әселе йылғаһы ағып төшә. Ауыл уртаһында Буҡлүҙән шишмәһе ағып төшөп, Алғаҙыны икегә: Түбән һәм Үръяҡҡа бүлә. Үҙе Кесе Юлыҡҡа ҡоя. Шулай Бәләкәй Юлыҡ инеш-шишмәләр һыуы менән байып, Ҡыуат менән Әбделкәрим араһында Һаҡмарға ҡоя. Оло Юлыҡ та Һаҡмарға ағып төшә, тик ул Сәғит тауы эргәһендә ҡоя. Ауылдың исеме тураһында яҙғаным бар. Тағы ла Малай Алғаҙы ауылы булған. Ул Әбделкәрим ауылында Һаҡмар буйында булған. Зыяраты һыуһаҡлағыс аҫтында ҡалыуы үкенесле. Быныһы ла әсәйемдең мәғлүмәте. Алғаҙы ер-һыу атамаларына тағы ла өҫтәмә. Ауылға ингән ерҙәге тау Алабейә тауы. Ауыл балаларының рәхәтләнеп шыуған тауы. Ауылдың Әсүҙәккә тоташҡан түбәләсе Йәнтүрә исемле. Уға ҡаршы Юлыҡ аръяғы Ташҡаҙан. Зыярат аръяғында Сәүкәтау. Һыу өҫтә генә сығып ята ине элек Алғаҙыла. Бар ине заманалар. Минең хыял- шул урындарҙы йөрөп сығып, фотоға төшөрөү. Картала билдәләү. Әлеге техника мөмкинлектәре менән быны эшләргә була.| [https://vk.com/topic-36676061_46528914 Информатор Ляля Рафикова]}} [[Категория:Баймаҡ районы Алғаҙы ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] q8whsvoiddnj33o6hni353rumi8mf24 14 5109 23401 2020-11-17T15:37:00Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23401 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5110 23418 23405 2020-11-17T17:36:38Z ZUFAr 381 23418 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Баймаҡ районы [[:w:Ҡыуат (Баймаҡ районы)|Ҡыуат ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районының Ҡыуат ауылы топонимдары| Әсәйемдең һөйләгәндәренән. (Хәтирәләре лә ҡушылып китә). Бай тарихлы боронғо Ҡыуат ауылында Түңгәүер ырыуы башҡорттары йәшәй. Шоссе юл менән барһаң, Ҡыуат шундуҡ күренмәй. Боронғолар бик оҫта итеп урынлашҡандар. Һаҡмар буйында тауҙар ышығында ғына ултыра. Автобус туҡталышы эргәһендәге тау Туҡал. Әсәйемдәрҙең бала саҡта уйнаған тауы. Шул тауҙан аҡҡан һыуға самауыр йыштыҡ, тип һөйләй. Хәҙер ҡайҙа ул һыу? Мәндей тигәне бейегерәге, күзнис эргәһендә, Һаҡмар буйында. Зыярат артындағы урман Зыярат сауҡаһы, унан Хөсәйен тауы, ул ауылға төшә. Бейек тау, токҡа тиклем бара. Уның аръяғында Мәрәй тауы. Әүәле 2-3 мәрәй ине- махсус тәртиптә өйөлгән таш. Уның ташын алып, мәсет нигеҙен ҡорғандар. Аҙаҡ Һөйөндөков Мәжит Ҡотдос улы яңынан бер мәрәй өйөп ҡуйған. Әүәле булған бер матур ваҡиғаны ла һөйләй әсәйем: Мәрәй тауҙа ике мәрәй араһынан мышы килеп ауылға ҡарап торған. Шундай илаһи күренеш булғандыр инде ул! Тағы ла Ҡалтаташ тигән ҡаялы тау бар. Мәрәй менән Ҡалтаташ араһында Ҡыһалан тигән урын бар. Шул Ҡыһаландан ары Ҡалтаташ бейек, ҡурҡыныс. Мал эҙләгәндә үҙәккә үтә торғайны. Бер яп-ялтыр боҙ мәлендә әсәйем мине шунда кәзә алып ҡайтырға ебәрҙе. Саҡ тотоп алып ҡайттым, ти. Шул мажаралы хәлде аҙаҡ төштәрендә күреп һаташа торғайным, ти. Ҡалтаташтың аҫтында Борам үҙәге- аҫтан өҫкә табан борон паром йөрөгән, тиҙәр. Унда һыу сығып ята- Борам ҡоҙоғо. Һыуы бик тәмле, ти. Ары китһәң, Селекле тау. Ҡалтаташтың өҫтөндә айырым ҡая Кәбәнташ. Унан аҫта Һаҡмар буйында Борам. Йылға аръяғында Малай Ҡыуат ауылы булған. Һыу шәп булғас, Малай Ҡыуатҡа паром менән йөрөгәндәр. Зыярат сауҡаһынан шоссе буйы Ялан тип атала. Зыярат сауҡаһының артынан боролоп төшһәң, Аһылай тауы. Шунан Ҡылысбай. Ары китһәң, Һатыу туғайы, Һатыу йылғаһы. Сәүкәташ йылға буйындағы ҡаяташ. Мәҙиносҡан ҡаяһы ла бар. Арыраҡ Вәли урманы. Вәли ауылының эргәһендә. 1954 йылда был ауылдан Ҡыуатҡа күсенеп бөтәләр. Һаҡмарҙың түбән яғында Ҡорайыры, ул ҙур ялан. Ҡорайыры йылғаһы ла бар. Аръяғында аҫта Ағасҡорған.Шунан һыу ташып эстеләр. Көйәнтәләп. Унда килеп тороп муйыллыҡ. Ҡомалаҡ күп инде. Шунан арыраҡ Тоҙтапҡан. Бешәле ер тигәне лә шунда. Юлдыбайға тиклем тағы ла Алтат тигән ҙур ялан бар. Ҡыуат ауылының иң матур урыны- Ҡаршы тау. Унда ҡарағайлыҡ. Һыу буйында Күгәрсенташ. Мәмерйәһе лә бар. Күгәрташ тиҙәр уны. Һыу эсендә Чапай ташы була торғайны. Һыуға һикерергә ҡулайлама булды. Һаҡмар буйын ауылдың йәшәгән кешеләре исеме менән билдәләй инеләр: Батый (Фатима) тәңгәленә һыуға йөрөнөк. Унда, һыу эсендә, шарандар була торғайны. Шаран- һыу эсендә ҡаҙыҡ ҡатып үрелгән ситәндәр. Балыҡ тотоу өсөн ҡулайлама инде. Мәҫәлән, Айнуш шараны,Ҡадир шараны һ.б. Фәрит олатайҙар тәңгәлендә аслыҡ ваҡытында соҡор ҡаҙып, үлгән кешеләрҙе шунда күмгәндәр. Ҡыуат үлеге тип атала ул урын. Бер нисә йыл элек билдә лә ҡуйылған икән. Нисә кеше яталыр- берәү ҙә белмәй. Бөтөнөһөн дә бергә ерләгәндәр, кәфен-фәлән дә булмаған, тип һөйләй әсәйем. Ҡыуаттың иң матур ауылдарҙың береһе икәнен яҙғайным инде. Өләсәйҙәрҙең өйө эргәһендә генә Ҡаршытау булғас, шул матурлыҡҡа ҡарап һоҡланып туйып булмаҫ ине. Һаҡмарҙың теге ярында бейек текә тауҙа мәғрур ҡарағайҙар, ғорур ҡаялар, һыуында балыҡ ҡарпый, иң хәтерҙә ҡалғаны - ул шул тауға, ҡарағайлыҡҡа, ҡаяларға ҡаҡлығып кире килгән шаңдаҡ ине. Ҡаҙҙар ҡаңҡылдауы, балыҡ ҡарпыуы, тулҡындар тауышы, урман шауы- барыһы ла иҫ киткес. Урман яғында сабынлыҡтар. Өләсәйемдең сабыны Ишберҙе һарҡыуы. Ишберҙегә барған юл эсендә инде. Матур ғына ике аҡланда ине бесәнлеге. Ундағы бөлдөргәнде, сейәне! Әйтеп килештерерлек түгел. Бесән мәлендә бер нисә мәртәбә барып, өләсәйҙәргә ярҙамлашып йөрөгәс, ул ер бик иҫтәлекле. Аҫта Аҡмырҙа һыуы ағып ята. "Ҡайтҡас, ваҡыт булмай, тип, әсәйем шунан һыу алдырып, балаларын йыуындырып алып ҡайта торғайны," - тип һөйләй әсәйем. Аҡмырҙа Кесе Юлыҡҡа ҡоя, уныһы үҙ сиратында Һаҡмарға тоташа. Уның һыуы бигерәк тәмле. Ярында һәр төрлө ашарға яраҡлы үлән үҫә. Ҡаялы ерҙәре күп. Бара биргәс, Ҡаратал. Муһағөйө тигәне лә бар. Муһағәле тигән кеше булған, ул үсегеп, бер үҙе урманға китеп йәшәгән, тиҙәр. Бында Дили үҙәге. Делить һүҙенәндер инде. Ул бесәнлек. Арыраҡ Таҙғаҡ. Был яғында Сыбы һырты. Бер инде яман ғәрәсәт мәлендә шунда бер үҙем илай-илай бесән күбәләнем, ти әсәйем. Сатра-һабантуй урыны.Сатра тауы, Сатра тамағы. Юлыҡ менән Аҡмырҙа ҡушылған ер. Ул матур урында турслеттар үтер ине. Ярыштар, усаҡ яғыу. Һабантуй урыны тип тә йөрөтөлә. Элекке ысын һабантуйҙар шунда үтте инде. Зыярат сауҡаһынан һул яҡта юл аша Һынташ тауы. Эргәһендә аҡҡан Һынташ йылғаһы Һаҡмарға ҡоя.Плотина яғында Үтәп тауы. Башында тимер маяғы була торғайны. Үтәп түбәләсе эргәһендә Имам ҡоҙоғо. Аҫта Ылайымбирҙе. Ул марҙыуалар ауылы. Ылайымбирҙе йылғаһы ла Һаҡмарға ҡоя. Үҙҙәренең зыяраты булды. Шул Ылайымбирҙенән түңгәүер ырыуы сиге башлана, тиҙәр. Был яҡ Әбделкәрим ауылына яҡыныраҡ. Шулай хәтерендә ҡалғанды бәйән итте әсәйем. Хәтерендә китаптар яҙырлыҡ мәғлүмәт, ҡиммәтле иҫтәлектәр. Ҙур рәхмәт уға.| [https://vk.com/topic-36676061_46528914 Информатор Ляля Рафикова]}} [[Категория:Баймаҡ районы Ҡыуат ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] 4k1ngz8eojjhtmza9b91pjhnkj990dd 14 5111 23404 2020-11-17T15:43:27Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23404 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5112 23419 23412 2020-11-17T17:37:58Z ZUFAr 381 23419 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Баймаҡ районы [[:w:Әбделкәрим (Баймаҡ районы)|Әбделкәрим ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районының Әбделкәрим ауылы топонимдары| Әсәйем, педагогия хеҙмәте ветераны Урманова(Мостафина) Ғәлиә Ғәлимйән ҡыҙы, 1939 йылда Ҡыуат ауылында тыуған, Әбделкәрим мәктәбендә уҡытып, хаҡлы ялға сыҡҡан уҡытыусының һөйләгәндәренән. Әбделкәрим- Түңгәүер ырыуының Баймаҡ районына ҡараған иң ҙур ауылы. Ул Һаҡмар йылғаһы буйында урынлашҡан. Һаҡмарға төшөп барған ерҙә Суҡташ. Бәләкәй генә ҡаялы тау. Һаҡмар буйының йәме Ҡабраҡай тауы. Һаҡмар ҡаршыһында Һарытүбә тауы. Ул Гәрәкәй тауына ҡушыла. Гәрәкәй баласағында Үркә ҡаҙаҡты уҡ менән атып үлтерә. Үркә үҙәгенең тарихы ла ошо ваҡиғаға бәйле. Был үҙәк тә аҡҡан йылғаның исеме лә Үркә үҙәге йылғаһы икән. Борон башҡорттарға Үркә тигән ҡаҙаҡ тынғы бирмәгән, ти. Килә лә баҫа, килә лә баҫа, ти. Быға бер 12 йәшлек кенә малай, әйҙә атышабыҙ, тигән икән, Үркә риза булған. Малай, әйҙә тәүҙә мин атам, ас күкрәгеңде! тигән, ти. Ҡаҙаҡ малайҙың ата алырына ышанмай, күкрәген асыуы була. малай уҡ атып та ебәрә. Ҡаҙаҡ гөрһөлдәп ергә ауа. Унан алдағы йылда Гәрәкәй атып ҡараған була, ләкин уйлаған уйы барып сыҡмай.. Шул ваҡиғаларҙан һуң был урын Үркә үҙәге икән. Юлыҡ яғынан Оло Юлыҡ йылғаһы ағып килеп, Һаҡмарға ҡоя. Юлыҡ йылғаһы аръяғында Сәғит тауы, Сәғит баҡсаһы. Сәғит тирәклеге лә бар. Һаҡмар буйында Ҡыҙылташ тауы бар. Элек ферма ятҡан урын- Сәүкәташ. Мағаш ауылы исеменән Мағаш тип атала шул тирә. Ғафури районында Юлыҡ, Мағаш топонимдары бар. Әбделкәримдәге ер-һыу атамалары ла шул атамалар менән бәйле. Баймаҡ районының Юлыҡ ауылында ла Мағаш тауы бар. Мағаш- яңы үҫеп сыҡҡан төбәк.Юлыҡ йылғаһы аръяғында Сәғит тауы, Сәғит баҡсаһы. Сәғит тирәклеге лә бар. Һаҡмар буйында Ҡыҙылташ тауы бар. Элек ферма ятҡан урын- Сәүкәташ. Мағаш ауылы исеменән Мағаш тип атала шул тирә. Ғафури районында Юлыҡ, Мағаш топонимдары бар. Әбделкәримдәге ер-һыу атамалары ла шул атамалар менән бәйле. Баймаҡ районының Юлыҡ ауылында ла Мағаш тауы бар. Мағаш- яңы үҫеп сыҡҡан төбәк. Ары китһәң, Ысмаҡай тауы. Әүәле Ысмаҡай ауылы булды, мәктәбе лә булған. Халҡы ян-яҡтағы ауылдарға күсенеп бөткән. Бара бирһәң, Күспей тауы. Гәрәкәйҙән һуң көтөү юлы менән Алғаҙыға барғанда Баҙар тауы. Юлыҡ баҙарына алып барған юл. Әүәле Юлыҡта ике мәсет булған. Алғаҙыға Әбделкәримдең икенсе яғынан сыҡҡан юл буйында Үгеҙ үлгән яланы. Ауылдың матур ҡаялы тағы бер тауы - Кәмәһалған. Элек Һаҡмарҙың һыуы мул ине, ташҡын ваҡытында ауылдың биръяғындағы тауға килеп етеүе мөмкин булған, шул тирәлә һыуға кәмә һалып йөрөгәндәр. Шул Кәмәһалған тауы артында Кесе Юлыҡ йылғаһы буйында Өйташ тауында Өйташ мәмерйәһе бар. Һаҡмар буйында Питкүлгән, Өс тирәк тигән урындар бар Ары китһәң, Ысмаҡай тауы. Әүәле Ысмаҡай ауылы булды, мәктәбе лә булған. Халҡы ян-яҡтағы ауылдарға күсенеп бөткән. Бара бирһәң, Күспей тауы. Гәрәкәйҙән һуң көтөү юлы менән Алғаҙыға барғанда Баҙар тауы. Юлыҡ баҙарына алып барған юл. Әүәле Юлыҡта ике мәсет булған. Алғаҙыға Әбделкәримдең икенсе яғынан сыҡҡан юл буйында Үгеҙ үлгән яланы. Ауылдың матур ҡаялы тағы бер тауы - Кәмәһалған. Элек Һаҡмарҙың һыуы мул ине, ташҡын ваҡытында ауылдың биръяғындағы тауға килеп етеүе мөмкин булған, шул тирәлә һыуға кәмә һалып йөрөгәндәр. Шул Кәмәһалған тауы артында Кесе Юлыҡ йылғаһы буйында Өйташ тауында Өйташ мәмерйәһе бар. Һаҡмар буйында Питкүлгән, Өс тирәк тигән урындар бар.| [https://vk.com/topic-36676061_46528914 Информатор Ляля Рафикова]}} [[Категория:Баймаҡ районы Әбделкәрим ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] 79t125hwilwfqoyv4su25abhsrfhn4u 14 5113 23407 2020-11-17T15:49:10Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23407 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5114 23417 23415 2020-11-17T17:35:07Z ZUFAr 381 23417 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Баймаҡ районы [[:w:Йәнйегет|Йәнйегет ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районының Йәнегет ауылы топонимдары| Был ауыл 1816 йылда Таулыҡай ауылынан Таулыҡайҙың Йәнйегет исемле улы тарафынан нигеҙләнгән. Хәҙерге Йәнйегет элек Ҡотлоюл тип йөрөтөлгән. Ҡотлоюл Ҡолторсаҡов тархан була. Ауылдың иң билдәле урыны- Бишташ тауы. Уның хаҡында ауылдашыбыҙ, яҙыусы, журналист Рәзилә Ырыҫҡужина үҙенең "Моң" хикәйәһендә бына нимә яҙа: "Ауылдың көньяҡ-көнбайышында оло тау һыртында кеше ҡулдары менән төҙөлгән биш таш өйөмө бар. Ул тауҙы “Бишташ тауы” ти халыҡ. Ҡырҙан ҡараһаң, улар кеше һынын хәтерләтә. Ә бит таштар буштан ғына өйөлмәгән. Ул таш өйөмдәрен ҡаҙаҡтарҙан ҡасып, “Ҡылтабан” буйына ҡамышлыҡҡа төшөп, ҡамыш көпшәһе аша тын алып ятҡан ете ҡыҙ төҙөгән, тип тә һөйләйҙәр. Ҡаҙаҡтар уларҙы таба алмағас, ҡайтып киткәндәр. Ҡыҙҙар был ваҡытта ошо оло тауға күтәрелеп, таш өйөмөнән үҙҙәренә йәшеренер “өй” төҙөгән. Уның эсе кеше һыймалы, тәҙрәле булған. Ҡыҙҙарҙың артабанғы яҙмышы тураһында белеүсе юҡ. Шулай ҙа, уларҙың берәүһе ошо яҡҡа кейәүгә сыҡҡан, тиҙәр..." Ауылдың хөрмәтле педагогия хеҙмәте ветераны Әминева Гөлсирә Фазулла ҡыҙы мәрхүмә түбәндәге йырҙы хәтерләп ҡалған ине. Етәү барып, алтау ҡайттыҡ, Бәҙеғолъямал ҡалды моңайып. Ҡусҡарлаған тауы һәм һыуы "Малсылыҡ менән шөғөлләнгән, йәйгеһен йәйләүҙә көн күргән йәнйегеттәр ваҡ мал үрсетеү өсөн ҡусҡар мөгөҙлө тәкәне ҡалдырғандар. Был тәкә бигерәк баш бирмәҫ, һөҙгәк булған, хатта йыртҡыстарға ла бирешмәгән. Мал ҡышҡылыҡҡа ауылға ҡайтҡан, тик ныҡлап ҡар ятҡансы тау башында тибендә йөрөгән. Был ҡусҡар мөгөҙлө тәкә гел текә тау башында ятҡан. Йылдар үткәс, ҡартайған тәкә бүреләр һөжүм иткәндә ҡаянан ырғып үлә. Ҡусҡар тәкә ҡолаған ерҙән һыу сыҡҡан, һәм Ҡусҡарлаған башы барлыҡҡа килгән". Ҡусҡар ҡолаған- Ҡусҡарлағандың легендаһы яҡынса шулайыраҡ. Был ҡапыл ҡарауға артыҡ күҙгә ташланып бармаған урындың үҙ күркәмлеге, хозурлығы: бында ғорур тауҙар ҙа, сәскәле ялан да, ҡайынлыҡ та, балыҡлы быуа ла бар. Йәнйегеттең тағы ла бер матур урыны - ул Улаҡ шишмәһе. Һыуы сихәтле, тәмле. Элек ауылда Зәйтүнә исемле матур,аҡыллы ҡыҙ йәшәгән. Уға Йәнйегет ғашиҡ булған. Һәр ваҡыт улар шишмә янында осрашҡан. Шишмә янында аҡ ҡайындар үҫкән. Ҡайындар аһанынан былар парлап йөрөгән ерҙә һуҡмаҡ һалынған. Бөгөн ул һуҡмаҡты Мөхәббәт һуҡмағы тип йөрөтәләр. Бер ваҡыт Йәнйегетте хеҙмәткә алғандар. Зәйтүнәһе Күп тә үтмәгән, Зәйтүнәне кәләшлеккә һоратҡандар. Ҡыҙ ризалыҡ бирмәгән. Ул атаһының атына атланып, Кәрешкә ауылы эргәһендәге Ҡыңғырташ тигән тауға ҡарай сапҡан. Тауҙың иң бейек ҡаяһына менеп, аты менән аҫҡа ырғыған. Атын да, Зәйтүнәне лә шунда ҡуялар. Йәнйегет аҙаҡтан Улаҡ шишмәһен тәртипкә килтереп, ике йөрәк формаһындағы ташты ҡапма-ҡаршы сығарып ҡуя. Йәнйегет ауылына яҡын ғына Ҡылтабан(Яугүл) күле бар. Тарихын төрлөсә һөйләйҙәр. Яугүл Күлтабан ауылы эргәһендә булһа ла, уның ярында Яңы Йәнйегет ауылы була колхоз төҙөлә башлағас. Ҡасандыр бер йәйләүҙә береһенән-береһе сибәр ете ҡыҙ булған. Улар һәр эште лә бергә башҡарғандар: бергә бейә ҡыуғандар, ҡымыҙ бешкәндәр, күмәкләшеп тау битенә сығып, ҡумыҙ сиртеп, уйнап бейегәндәр. Ул заманда башҡорт батырҙары, ҡаҙаҡ далаларына барып бер көтөү йылҡы малы ҡыуып алып китеп тауҙар араһына йәшереп ҡуйған. Ҡаҙаҡ егеттәре барымға килеп, яҙ айының матур бер көнөндә тау битендә уйнап-бейеп йөрөгән ҡыҙҙарҙы урлап далаға алып китәләр. Ҡыҙҙарҙың етеһен дә бер тирмәгә бикләйҙәр. Ҡасмаһындар өсөн, үксәләрен ярып, ваҡланған ат ҡылын һибәләр. Бер көн уларға ит турап ашарға тип, бысаҡ килтерәләр. Тотҡондар һиҙҙермәйсә генә, тирмәнең арт яғын кеше һыйырлыҡ итеп ҡырҡалар ҙа, төн етеү менән, ҡасалар. Аҡһай-аҡһай йүгерәләр. Таң атып килгәндә, бер күл эргәһенә етәләр. Ярылған аяҡтарын шул күлдә йыуалар. Арттан ҡаҙаҡтарҙың ҡыуып килеүҙәрен күреп, ҡыҙҙар күлгә сумып, ҡамыш аша тын алып яталар. Шулай ҡотолоп ҡалалар. Аҙаҡ Бишташҡа (хәҙер Бишташ, ҡасандыр Ететаш була) менеп, таштан ете өй һалып, шунда йәшәйҙәр. Йәнйегеттә тағы ла Күкбейә кисеүе, Сағыл тауы, Эт тауы, Эре таш тауы, Раман һаҙы, Аҡма шишмәһе, Ҡараһаҙ шишмәһе, Үлек һаҙы, Таҙлар тауы, Дегәнәк урманы бар. Раман һаҙы эргәһендә генә Түңәрәк ҡыуаҡ? Халыҡ Шәкир ҡоҙоғо менән Бәҙей ҡоҙоғонан һыу алып эсергә ярата. Шәкир ҡарт менән Бәҙеғол исемле ҡатын үҙ исемдәрен шулай мәңгеләштергән. Улаҡтан юл аша сығып, тауға табан барғанда Муйыл Үҙәгенә, тағы ла Ҡайын үҙәгенә тап булаһың. Ауылдың Ҡусҡарлаған һыуын үткәс, Күсәк тигән матур тау бар. Аръяғында Билаша яланы. Күсәк эргәһендә генә Әтәсташ тауы. Бик матур урын. Татлыбай менән Йәнйегет араһында Аламағыуаҡ тигән серле урын бар. Шулай уҡ Әпсәләм һаҙы ла ике ауыл араһында ята. Баян сусағы тауы. Элек Урал йылғаһының аръяғында ҡаҙаҡтар, хәҙерге Силәбе өлкәһенең Ҡыҙыл ауылының биръяғында башҡорттар йәшәгән. Башҡорттар был яҡтарға йәйгеһен мал көтөү өсөн тирмәләр менән сыҡҡандар. Ҡаҙаҡтар уларҙың малдарын ҡыуып алып китер, йәйләүгә һөжүм итер булғандар. Бер көндө ҡаҙаҡтар башҡорттарҙың йәйләүенә һөжүм итеп, малын ҡыуып алып китәм тип килгәндә, башҡорттарҙың Баян исемле батыры ҡаҙаҡтарҙың тауға менеп килеүен күреп ҡала. Ул үҙенең дуҫ-иштәрен йыйып, уларға ҡаршы яуға сыға һәм еңә. Баян батырҙың хөрмәтенә тауҙы “Баян сусағы” тип атағандар. Әминева Гөлсирә Фазулла ҡыҙы Сыңрау торна һаҙы тураһында әйтеп, матур легендаһын һөйләгәйне.Ауылға ингәс тә ҙур тау ҡаршы ала, ул Олотау. Аръяғында Өтөлгән. Бара бирһәң, Ҡарағас тауы. Ҡусҡарлағандың аръяғы Мөхәт үҙәге, арыраҡ Иген үҙәге. Билашаның эргәһендә Һынташ, ул үҫкән һымаҡ ултыра. Тағы ла Хәмит ҡыуағы тигән ер бар, Исмәғил үҙәге. Рамандың аръяғында Тыш ҡыуаҡ, бара биргәс, түңәрәк һаҙ. Шунда ҡарағайҙар үҫкән урын Ҡарағай буйы тип атала. Яүгүл буйында Аҡташ та беҙҙең ер. Борон йәнйегеттәр шунда йәшәгән. Зыяраты ла бар ине. Яһанған буйында беҙҙең Йәнйегет ауылының сиге.| [https://vk.com/topic-36676061_46528914 Информатор Ляля Рафикова] }} [[Категория:Баймаҡ районы Йәнегет ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] 2bmf756xmwigfp5nvby8sqtldd1pdj7 14 5115 23409 2020-11-17T15:53:21Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23409 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5116 24782 23795 2023-02-15T18:27:06Z Aidar254 420 24782 wikitext text/x-wiki ''''' Әсәйем, педагогия хеҙмәте ветераны Урманова(Мостафина) Ғәлиә Ғәлимйән ҡыҙы, 1939 йылда Ҡыуат ауылында тыуған, Әбделкәрим мәктәбендә уҡытып, хаҡлы ялға сыҡҡан уҡытыусының һөйләгәндәренән.''''' '''Әбделкәрим—'''Түңгәүер ырыуының Баймаҡ районына ҡараған иң ҙур ауылы. Ул Һаҡмар йылғаһы буйында урынлашҡан. Һаҡмарға төшөп барған ерҙә Суҡташ. Бәләкәй генә ҡаялы тау. Һаҡмар буйының йәме Ҡабраҡай тауы. Һаҡмар ҡаршыһында Һарытүбә тауы. Ул Гәрәкәй тауына ҡушыла. Гәрәкәй баласағында Үркә ҡаҙаҡты уҡ менән атып үлтерә. Үркә үҙәгенең тарихы ла ошо ваҡиғаға бәйле. Был үҙәк тә аҡҡан йылғаның исеме лә Үркә үҙәге йылғаһы икән. Борон башҡорттарға Үркә тигән ҡаҙаҡ тынғы бирмәгән, ти. Килә лә баҫа, килә лә баҫа, ти. Быға бер 12 йәшлек кенә малай, әйҙә атышабыҙ, тигән икән, Үркә риза булған. Малай, әйҙә тәүҙә мин атам, ас күкрәгеңде! тигән, ти. Ҡаҙаҡ малайҙың ата алырына ышанмай, күкрәген асыуы була. малай уҡ атып та ебәрә. Ҡаҙаҡ гөрһөлдәп ергә ауа. Унан алдағы йылда Гәрәкәй атып ҡараған була, ләкин уйлаған уйы барып сыҡмай.. Шул ваҡиғаларҙан һуң был урын Үркә үҙәге икән. Юлыҡ яғынан Оло Юлыҡ йылғаһы ағып килеп, Һаҡмарға ҡоя. Әсәйем, педагогия хеҙмәте ветераны Урманова(Мостафина) Ғәлиә Ғәлимйән ҡыҙы, 1939 йылда Ҡыуат ауылында тыуған, әммә бала сағы Алғаҙыла үткән, шунда килен булып төшкән. Уның Алғаҙы тураһында хәтирәләре күп. Шуларҙы яҙып алғанмын, ауылдаштарыма һөйләргә теләйем. Баймаҡ районы Алғаҙы ауылының ер- һыу атамалары тураһында. Иң беренсе Аҡташ йылғаһын үтергә кәрәк. Арыраҡ Суҡташ тауы ята. Шунда юл ситендә әүәле Талдыяҙ йылғаһы булған. Һыуы мул ине, тип һөйләй әсәйем. Хәҙер ҡороған. Ауылға инеп барған ерҙә Алабейә тауы. Шунда тау шыуа торғайныҡ. Суҡташ Юлыҡ йылғаһының ярындағы тау. Юлыҡ йылғаһының аръяғында Суҡтүбә тауы. Юлыҡҡа Шишмә ҡоя. Шишмә яланы Кесе Юлыҡ буйында урынлашҡан. Борон унда һабантуйҙар булды, тип һөйләй әсәйем. 1946 йылдағы һабантуй хәтеремдә ҡалған, ти. Һуғыштан һуңғы тәүге һабантуй. Барыһы ла ҡыуанып йөрөй, күңелдәр көр.Түрәләр талдан үреп ҡараға буялған кырандастарҙа бисәләре менән килеп төшәләр. Аттары ла уйнаҡлап ҡына тора. Эре генә йөрөйҙәр хужалар. Кузлала ултырып йөрөүҙәре хәтерҙә ҡалған. Ат сабыштырҙылар. Суҡтүбәнән Хәйпүш түшенә тиклем. Халыҡ бар хәленсә кейенеп-яһанып килгән. Һәр кем ҡаҙан аҫты, барынса тамаҡ йүнәтеп ашаны. Алғаҙылар йыр-моңға, бейеүгә электән үк маһир булды. Бер ваҡиға хәтеремдә ҡалған: Ҡыуаттан Сәбихә исемле ҡатын бейеп йөрөй ине. Алғаҙынан Хәтимә апай: "Алай бейемәйҙәр, былай бейейҙәр!"- тип ситек менән шартылдата баҫып бейеп китте. Алғаҙы ул ваҡытта айырым колхоз ине. "Ҡыҙыл әләм" исемле. Һабантуйы ла айырым була торғайны былай. Һабантуй бөтөүгә барыһы ла һабан һыуына һалыша. Колхоз председателе тип ҡарап тормай, уны ла баштан-аяҡ һыуға ҡойондороп китерҙәр ине .Шишмәнең икенсе яғында Аҡташ яланы. Аҡташ һыуы буйы муйыллыҡ була торғайны. Хәҙер саңдауға әйләнеп ята. Суҡтүбәлә сейә күп булды. Ары китһәң, Хәйпүш ҡолағы. Хәйбулла исеменән килеп сыҡҡан. Унда еләк, бәшмәк ишелеп уңды. Кесе, йәки Бәләкәй, Юлыҡ буйлап бара бирһәң, Әхмәт ҡоҙоғо бар. Аһҡараҙыға бесәнгә китешләй шунан һыу алып та киткеләнек. Һыуы тәмле, буйы менән муйыллыҡ. Хәҙер һыуы юҡ, тиҙәр. Шуны таҙалап китергә кәрәк, тип кәңәш итә әсәйем. Һыуы бөтөп бара бит, ти. Әхмәт ҡоҙоғоноң аръяғында Баян ҡойоһо. Тағы ла Көйөк тигән ер бар. Ташкисеү Кесе Юлыҡҡа ҡойған урында Сәләх күпере, ул бәләкәй генә күпер ине, ауыл эргәһендә генә. Приске ауылдың осонда ғына. Атайым мәрхүмдәрҙең өйө шунда булған. Рәмиевтарҙың алтын приискыһы инде. Унда урыҫтар күп ине, тип һөйләй әсәйем. Шахтаның ҡалдығынан Күкташ хасил булған. Хәҙер ул юҡ. Ферма төҙөгәндә аҫтына түшәгәндәр икән. (Беҙҙең бесәнлек шунда булғас, Күкташҡа йыш ҡына бара инек. Үҙенсәлекле еҫе һаман да танау буйында тора.) Прискенең аръяғында Кәкрекәбән. (Кәкрекәбәндә лә бесән саптыҡ). Бара бирһәң, Аҡбай төпкөлө. Аҫҡа төшһәң, урманды ярып, Ташкисеү йылғаһы аға.Ул Кесе Юлыҡҡа ҡоя. Тағы ла Суфыян күле бар. Шунан Ҡутыр талы. Ҡутыр талы борондан беҙҙең сабынлыҡ булған. Вәлиулла ҡартатайымдың ере. Шул мелиорация тип әрәм ителгән. Арыраҡ Сыуһаҡ. Шунан Бәләкәй Аһҡараҙы. Шунда Аһҡараҙы йылғаһы аға. Ул йылға буйында үҫмәгән емештең үҙе юҡ. Ҡап-ҡара муйылын да, татлы ғына ҡарағатын да, ҡан ҡыҙыл бөлдөргәнен дә, ҡурай еләген дә - һәммәһен дә йыйырға яҙҙы унда. Ары Оло Аһҡараҙы. Ул ерҙә бесән сапҡан ваҡыттар онотолмай.Оло Аһҡараҙы буйлап төшһәң, Аплат. Унда гурт ятты. Шунан Хәҙрәт туғайы.Шул Хәҙрәт туғайында бер ҡыҙыҡлы ваҡиға булғанын һөйләйҙәр ине. Айыу битунға башын тығып, ала алмай йөрөй, ти. Быны Ишбирҙенән Рамаҙан Маликовтың ишек алдына алып килеп, битунды ҡырҡып, башын саҡ сығарып алғандар, ти. Муйынына бау һалғандар. Тасҡа һыу ҡойоп бирһәләр, эсмәгән, түккән дә ерҙән ялаған, ти. Асия апайым мәрхүмәнең күпереп бешкән әсе икмәген бирһәләр, ҡулына тотоп тороп ултырып ашап алған, ти, баяғы хайуан. Урманға ебәрһәләр, китмәй кире килеп ҡаҡшатҡан, ти. Апайымдың икмәге оҡшап ҡалған инде! Приске һыуынан аша сыҡмай, туп-тура Аҡташҡа киткән юл бар. Шул юл буйында Урыҫ үлеге. Урыҫ зыяраты була инде.Әле лә урыҫтар килеп тәрбиәләп китә,тиҙәр. Алғаҙының эргәһендә Бәләкәй Юлыҡҡа Әсүҙәктән Әселе йылғаһы ағып төшә. Ауыл уртаһында Буҡлүҙән шишмәһе ағып төшөп, Алғаҙыны икегә: Түбән һәм Үръяҡҡа бүлә. Үҙе Кесе Юлыҡҡа ҡоя. Шулай Бәләкәй Юлыҡ инеш-шишмәләр һыуы менән байып, Ҡыуат менән Әбделкәрим араһында Һаҡмарға ҡоя. Оло Юлыҡ та Һаҡмарға ағып төшә, тик ул Сәғит тауы эргәһендә ҡоя. Ауылдың исеме тураһында яҙғаным бар. Тағы ла Малай Алғаҙы ауылы булған. Ул Әбделкәрим ауылында Һаҡмар буйында булған. Зыяраты һыуһаҡлағыс аҫтында ҡалыуы үкенесле. Быныһы ла әсәйемдең мәғлүмәте. Алғаҙы ер-һыу атамаларына тағы ла өҫтәмә. Аҙағы. Ауылға ингән ерҙәге тау Алабейә тауы. Ауыл балаларының рәхәтләнеп шыуған тауы. Ауылдың Әсүҙәккә тоташҡан түбәләсе Йәнтүрә исемле. Уға ҡаршы Юлыҡ аръяғы Ташҡаҙан. Зыярат аръяғында Сәүкәтау. Һыу өҫтә генә сығып ята ине элек Алғаҙыла. Ляля Рафикова (https://vk.com/wall-36676061_276157 [[Категория:Баймаҡ районы Әбделкәрим ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] 6nkfe7k3iix43bkfykdt3uafrecp0m2 0 5118 23694 23693 2020-11-28T15:30:55Z ZUFAr 381 added [[Category:Ырымбур өлкәһенең Кваркен районы Сосновка(Ҡарағайлы) ауылының топонимдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23694 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|00|00|00|N|00|00|00|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ырымбур өлкәһенең Кваркен районы Сосновка(Ҡарағайлы) ауылының топонимдары| Ҡарағайлы үҙәк ауылы(хәҙер Сосновка) 1885 йылда түңгәүер ырыуының Юлдыбай ауылынан сыҡҡан кешеләр тарафынан нигеҙләнгән. ЭргәһендәҠарағайлы йылғаһы ағып ята. Ул йылға Үртәзем йылғаһына ҡоя. Үртәзем йылғаһы үҙ сиратында Яйыҡҡа барып ҡушыла. Ул йылғаны бындаУрал тип атайҙар. Ҡарағайлы ауылы эргәһендә Үтәташ тип аталған мәмерйә, Елбаш тауы бар. Үҙенең һыуҙарын Яйыҡҡа ҡойоусы Үртәзем йылғаһы буйындағы мәрмәрле тауҙар, иҫәпһеҙ- хисапһыҙ мәмерйәләр боронғолоҡто һаҡлай. Тау баштарындағы таштарҙың миллион йылдар элек ҡайнап торған масса булғанлығы әле лә аңлашылып тора, иреп торған таш ҡатып ҡалған, тауҙарҙың хатта һынған урындары ла беленеп тора. Разлом була инде. Беҙҙең Торатау һәм башҡа шихандар кеүек мәрмәр тоҡомло тау теҙмәләре һуҙылып киткән . Хөкүмәт тарафынан тәбиғи ҡомартҡы итеп баһаланған был урынға тәүләп килеүебеҙ. Үртәзем йылғаһы буйын тәбиғи музей тип атарға ла булалыр: бындағы тауҙар эсендәге мәмерйәләр бихисап сер һаҡлай, үҫемлектәр донъяһы үҙенсәлекле, ҡоштары, балыҡтары ла бик күп. Был урында Е. Пугачев эҙҙәре ҡалған. Ошо мәмерйәләрҙең береһендә Бүгәс үҙенең байлыҡтарын йәшергән, тигән тарихты ишетергә тура килде. Үтәташ тип аталған мәмерйә стеналарында боронғо хайуандарҙың умыртҡа һөйәге фрагменттары, балыҡ ҡойроғо, айғолағы, ҡабырсаҡтар, үҫемлектәрҙең төрлө өлөштәре ҡатып ҡалған. Боронғо океан төбөндә йөрөп ятабыҙ. Иҫ китмәле күренеш! 340 миллион йыл элек бында океан шаулаған. 12 галереянан торған бер мәмерйәнең ауыҙы Үртәзем йылғаһы ярында, унан сыҡҡан ере тауҙың икенсе яғында. Үртәзем йылғаһында балыҡ ҡарпый, томбойоҡтар сәскә ата. Ярында ҡамыштар бейеп тора, шағир әйтмешләй, боланут хуш еҫ тарата. Был яҡтарҙың боланут сәйе лә сихәтле булыр, тип ышанам. Беҙ барған Сосновка ауылы 135 йыл элек Юлдыбай ауылынан сығыусы түңгәүерҙәр тарафынан нигеҙләгән, борон ул Ҡарағайлы үҙәк ауылы булған. Аҫаба башҡорт ерҙәрен ят бауырҙарға бирмәү өсөн шулай эшләгән беҙҙең зирәк аҡыллы ата- бабалар. Тик был ерҙәрҙе башҡа халыҡтар яйлап һуғышһыҙ ғына баҫып алған - телен ҡырҡҡан.| https://vk.com/topic-36676061_46528914 Ляля Рафикова Шәрипова Сания еңгәмдән яҙып алғандарҙан}} [[Категория:Ырымбур өлкәһенең Кваркен районы Сосновка(Ҡарағайлы) ауылының топонимдары]] qkbiybykgoel28xjs67wq99hjdzgvmf 0 5119 23424 23422 2020-11-17T19:00:04Z ZUFAr 381 23424 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Баймаҡ районы [[:w:Фәйзулла (Баймаҡ районы)|Фәйзулла ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районының Фәйзулла ауылы топонимдары| Хеҙмәт ветераны Рафиҡова (Көмөшҡолова) Таңсулпан Зөбәйер ҡыҙының һөйләгәндәренән. Фәйзулла ауылының икенсе атамаһы Шүрәле. Уның ҡыҙыҡ легендаһы ла бар. Уның хаҡында ауылдашыбыҙ, яҙыусы, журналист Рәзилә Ырыҫҡужина үҙенең "Моң" хикәйәһендә бына нимә яҙа(ул да Рафиҡова Т.З һөйләүе буйынса яҙған): Ошо яҡтарҙа элек Шүрәле ауылы булған. Шул ауыл йәйләүендә, төнгөлөккә ялға, иреккә ебәрелгән аттар, таңға хәлдән тайып, тирләп килеп етә икән хужалары янына. Көтөүселәр аптырашта ҡалған: был ни эш? Былай дауам итһә, атһыҙ ҡалырбыҙ бит?! Икенсе төнгә аттарҙы ялға ысҡындырғанда, бер егет аты өҫтөнә ыҫмала һылап ебәрә. Иртән тороуға был ат өҫтөндә оҙон һары сәсле, шүрәле-ҡатын ултыра, ти, ыҫмаланан ысҡына алмай. Сибәрлеге!.. Был тиклемде һүрәтләп тә булмайҙыр. Тик мөгөҙҙәре генә бар, ти. Үҙе илай икән, түшенән һөтө аға, ти. – Ебәрегеҙ инде, баламды имеҙер ваҡыт етте. Бүтән аттарығыҙға теймәбеҙ, – тигәс, быны ысҡындырып, ҡайтарып ебәргәндәр. Шунан башлап, улар кеше күҙенә күренмәҫкә тырыша. Ауыл эргәһендәге йылғала Шүрәле йылғаһы. Эргәлә бик матур тауҙар: көнсығышта Әтәмән, көньяҡ- көнсығышта Болғайыр. Көньяҡта теҙелеп киткән тауҙар ҙа ҡыҙыҡ атамалы: Ҡурғы, Бәбәләш, Кәләбәш, Ҡуянлы морон, Яуғасты. Яуғастының түбәһендә матур күл, хатта шарлауыҡ бар ине. Баймаҡҡа китешләй бер күпер бар, халыҡ Ғәлләм күпере тип йөрөтә. Үрге ҡойо, Хәсән ҡойоһонан һыу алып эстек. Сибай яғына киткән яҡта Күбәташ, шул буй Ҡыҙылъяр тип атала. Буйы менән ҡыҙыл йәшмә тулып ятты. Йәйләү ятҡан яҡта Эреташ тауы, ҡаршыһында Ҡарағастау. Аҫҡа төшһәң, Урғаҙа йылғаһы. Унан өҫтәрәк Ҡыубаш тауы, артабан Ерекле, унан Сәреү ҡурғыһы, шул урынды Бандит үҙәге тип тә йөрөттөләр. Хажиәхмәт Унасов йәшенеп ятҡан, тип һөйләй ине олодар. Хәсән һыуынан сыҡһаң, Әрпәс яланы. Шунда халыҡ йыйындары булды. Татлыбай яғына барғанда Ҡараташ, унда карьер, борон алтын йыуғандар, шурфтары ла булды. Артабан Аҡһыйыр ҡыуағы. Томай һарыҡ буйы тигән урындың атамаһы ҡыҙыҡлы. Еләк йыйған ерҙе Заһит үлеге буйы тинеләр. Үрге ҡойо буйында Үрге һаҙ, ауылдан сыҡҡан ер.| [https://vk.com/topic-36676061_46528914 Информатор:Ляля Рафикова]}} [[Категория:Баймаҡ районы Фәйзулла ауылы]][[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] 7gw8q27yy0ibbeikk095gf48rxx6w16 14 5120 23423 2020-11-17T17:54:23Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23423 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5121 24116 23427 2021-05-24T09:42:10Z 136.169.243.56 Баймаҡ районы түгел, Хәйбулла районы тип үҙгәртелде 24116 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Хәйбулла районы [[:w:Оло Арыҫланғол|Оло Арыҫланғол]] тураһында мәҡәлә бар'' {{poemx|Хәйбулла районы Оло Арыҫланғол (сик) ауылы топонимикаһы| Көнтөшмәҫ тауы – Сик ауылына инеп, көнсығыш яҡтан ҡояшты ҡаплап торған ҡаялы тау. Был тау арҡаһында ауылда ҡояш бик һуң ҡалҡа. Битендә ҡайын ағастары һәм Һаҡмар тауҙарында ғына осратып булған артыш үҫә, йәй башында тау бите күгәрсен күҙҙәре сәскәһе менән ҡаплана. Ауылға килгән ҡунаҡтар был тау башына менеп ауылды, Һаҡмар буйҙарын ҡарарға ярата. Оло юлға сығыр өсөн тауҙың уң битенәнҠайынүҙәк аша ташъюл һалынған. Тауҙың һул битендә Кәрим юлы исемле арба юлы бар, ул бик текә булһа ла Кәрим ағай йөк машинаһы менән шунан йөрөнө. Көнтөшмәҫ тауының һул яғынан Соңғор йылғаһы аға, ул кескәй генә. Элек уның һыуын эсергә ала торған инеләр. Хәҙер ул эҫе йәйҙә ҡорой. Ҡаҙра тауы – Оло Сик йылғаһының һул яғындағы түбә, өҫтә тигеҙлек, арыраҡ урман башлана. Был ерҙәр борон Ҡаҙра бай ерҙәре булған. Совет ваҡытында был ерҙәрҙә эре мал көттөләр. Хәҙер тауҙы урман ҡаплап бара инде, мал әҙәйгәс ул ерҙәрҙең халыҡҡа кәрәге ҡалмай башланы. Тауға менгән үҙәктәрҙә өсҡат, айыу баланы, бүре емеше ҡыуаҡтары үҫә, кейәү үләненең (чабрец) хуш еҫе аңҡый. Аҡбута яланы – Оло Сик йылғаһының уң яғында ятҡан матур ғына аҡлан. Уртаһында өйәңке, уң яҡ ситендә муйыл ағастары, ә йылға буйлап еректәр һәм тирәктәр үҫә. Һалҡын һыуҙа бәрҙеләр һәм бағара балыҡтарын осратырға мөмкин. Беҙ бала саҡта көтөү-көтөү йөҙгән бәрлесәктәрҙе яулыҡ менән һөҙөп тота инек, бағараны ағайҙар мәскәүләп йә кискеһен сыраҡ яғып, сәнсеп ала ине. Аҡбута яланының исеме дөйә һүҙенән алынғандыр инде. Башҡорттар элек дөйә аҫыраған, дөйә балаһын бута тип йөрөткән. Берәйһенең ошо аҡланда аҡ ҡына дөйә балаһы донъяға килгәндер. Алабута үләненең йомшаҡ япраҡтарын дөйә балаһы – бута яратып ашағандыр, дөйә үләне – расторопшаны өлкән дөйәләр үҙ иткәндер. Яманай тауы - Сик ауылы халҡының кәзә-һарыҡ көтә торған урыны, Кесе Сик йылғаһынан уң яҡта ята. Тауға оҙон үҙәктәр буйлап менәләр, был үҙәктәрҙә ҡарама ағастары үҫә. Тау һыртында ер еләге бик уңа. Тау битендә селек, тубылғы һәм ноҡат ҡыуаҡтары үҫә. Һажағай тауы - Сик менән Вәзәм ауылдары аралығында Һаҡмарҙың һул ярында текә булып ҡалҡып торған ҡая. Ҡая таштары араһында тау (кеше) йыуаһы үҫә. Был тау һыртындағы ерҙәр Һажағай (Хаж ағай) исемле байҙың ерҙәре булған, исеме шунан тороп ҡалған. Яҙғы ташҡындан Һаҡмар Һыуы ҡайтҡансы, Сик ауылы халҡы йәйәүләп Әбешкә Һажағай тауы аша йөрөй ине. Тау бик текә, бик һирәктәр генә бер тында менә ала. Әҙ генә арыраҡ – Ҡарағаслы тауы. Яҙғы ташҡын ҡайтҡас, Сик ауылы халҡы йәйәүләп Әбешкә барыр өсөн Һаҡмарҙың һул яры буйлап килә лә, тауҙан ағып төшкән тештәрҙе ҡамаштырырлыҡ һалҡын һыулы кескәй йылға ағып төшкән ерҙән тауға менеп, шул тау аша сыға торған ине. Тау битендә йүкә һәм ҡайын ағастары үҫә, элек был тауҙа ҡарағастар үҫкәндер. Бараҡал тауы – Һаҡмарҙың һул яғында Вәзәм менән Әбеш ауылдары араһында ята. Башҡортостанда был исемдәге тауҙарҙы һәм йылғаларҙы күп осратырға була. Ауыл халҡы “Пропал" тауы тип легенда сығарған, төрки һүҙен рус һүҙенә алмаштырған, ә миңә тәүге исеме нығыраҡ оҡшай. Сик ауылы кешеләренең сабынлыҡтары төрлө исемдәр менән йөрөтөлә, мәҫәлән: Сәғәҙей һәм Бөркөт яланы, Имәнле йорт, Һәйпән, Өсҡабырға яланы, Оҙонғол һәм башҡалар тураһында яҙып ебәрәйек ауылдаштар!|[https://vk.com/kvr07031964] Вагида Кужагильдина}} [[Категория:Хәйбулла районы Оло Арыҫланғол ауылы]][[Категория:Хәйбулла районы топонимикаһы]] 0kfgpxlsxgnmte0i9lhc8x5fvd89stg 3 5122 25073 23426 2023-12-01T02:49:22Z 178.176.80.4 /* Дөйә үләне */ яңы бүлек 25073 wikitext text/x-wiki Рәхим итегеҙ, Вәғиҙә Ҡужагилдина--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 13:05, 18 ноябрь 2020 (+05) == Дөйә үләне == Дөйә үләне русса расторопша тип атала@[[Ҡатнашыусы:Вәғиҙә Ҡужагилдина|Вәғиҙә Ҡужагилдина]] [[Махсус:Өлөштәр/178.176.80.4|178.176.80.4]] 07:49, 1 декабрь 2023 (+05) 2dxdt5hunss136qolu8md2hde8k4pdq 14 5123 23428 2020-11-18T08:16:27Z ZUFAr 381 "[[Категория:Хәйбулла районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23428 wikitext text/x-wiki [[Категория:Хәйбулла районы]] r5svt6x37g0eb284cpe0dqynzni9xqd 14 5124 23969 23429 2020-12-08T19:55:58Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23969 wikitext text/x-wiki [[Категория:Хәйбулла районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] l2mvpiveghhvjvzt5w2zeqtexo1p8rq 14 5125 23430 2020-11-18T08:17:17Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23430 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 5126 23454 23439 2020-11-18T18:19:00Z ZUFAr 381 23454 wikitext text/x-wiki ''Википедияла Белорет районы [[:w:Йөйәк|Йөйәк ауылы]] тураһында мәҡәлә бар'' <div class="text"> {{poemx|Инйәр буйы топономик легендалары| Белорет районы тарихи үткәндәргә ғәйәт бай төбәктәрҙең береһе. Бында мин һикһәненсе йылдар баштарынан хәҙерге көнгә тиклем Инйәр буйы ҡатай ауылдарынан йыйған легенда-риүәйәттәр тәҡдим итәм. Уларҙы мин халыҡ хәтерен һаҡлаған ауыл ҡарттары иҫән саҡта яҙып алған инем. Улар әле «Башҡорт халыҡ ижады» томдарында баҫылмаған, ҡайһы бер баҫылғанының икенсе төрлө варианты яҙып алынған. Риүәйәттәр араһында иң күбе - Ҡолман бейҙең батшаға барып Инйәр буйындағы ерҙәргә жалованный грамота алып ҡайтыуы тураһында. Шуны әйтергә кәрәк, бындай йөкмәткеле риүәйәттәрҙе егерменсе быуат башында белеүселәр бик күп булған. М.Ф.Чурко «Исторический очерк Тамьян-Катайского кантона» тигән китабында Ҡолман тураһында бөтә Инйәр буйы ауылдары ла тиерлек беләләр, тип яҙа. Уның тураһында 1927 йылда Уҫманғәле волосында үткәрелгән фольклор экспедицияһы ла яҙып ала. Риүәйәттәрҙең барыһында ла Ҡолмандың батшаға барыу факты, тағы ла мотлаҡ ул кейеп барған «ҡама саңғы», биргән бүләктәр өсөн дәрәжә-чин( «син») һорамай, Инйәр буйындағы ерҙәргә ҡағыҙ һорауы ҡабатлана. Мин һикһәненсе йылдар башында Нөғәмәнов Әхмәҙғәле бабайҙан яҙып алған риүәйәт үҙенең тулылығы менән айырылып тора, ундағы һүрәтләнгән ваҡиғаларҙың Ҡолмандың батшаға барып ҡайтҡандан һуң үҫешкәндәренә баҫым яһала. Ғәбдүк ауылы Абдрахманов Абдулла бабай уның улдары Мәхмүт, Сысҡан, Ғәбдүк икәнен яҙҙырҙы, Асы ауылы Сәләх бабай Фәсхетдинов уның ҡушаматы «Ҡотһоҙ» ( «ҡомһоҙ» мәғәнәһе бирелә был һүҙгә)булғанын яҙҙырҙы, тик бер генә риүәйәттә батшаға барыусы кешеләр икәү булған-улар Ғәбдүк менән Сысҡан тиелә(был риүәйәт шуныһы менән ҡиммәт- унда батшаға барыр алдынан кәңәш ҡорған имәндең яңыраҡ иҫән булыуы әйтелә(Чурко китабында Яңы Хәсән ауылында ғына Инйәр буйы ауылдары башындағы кешене(батшаға барыусы кешене-Р.Ш.(Хәсән тинеләр, тип яҙа. Ҡолмандың батшаға барыуы ҡатайҙар өсөн бик мөһим ваҡиға булғанлығын, уның ошо көндәргә тиерлек халыҡ хәтерендә һаҡлана алыуы һөйләй. Әйткәндәй, халыҡ хәтерендә Ҡолман Иван Грозныйға (Яуыз Иван) барған, ҡатай еренә ҡағыҙ яҙҙырып алып ҡайтҡан тархан булараҡ һаҡланған, ә ысынбарлыҡта ваҡиға 1718 йылда булған. Риүәйәттәрҙә бер ваҡиға менән икенсеһе ҡушылыуы, ваҡиға ваҡыты ла күсеүе йыш күҙәтелә. Документтар етешмәүе арҡаһында, беҙ ҙә ошо риүәйәттәргә таянып, ваҡиғаны “боронғолатып” килдек. Әле табылған материалдарҙан ҡатайҙарҙың ер биләү (“владенная выпись”) ҡағыҙын, ысынлап та, төрлө ваҡиғаларға бәйле, юғары властарҙан әленән-әле барып алыуы, аҙаҡтан да аҫабалығын раҫлатып тороуҙары асыҡланды. Мәҫәлән, 1673 йылда, батшалыҡ алып барған сәйәсәткә риза булмайынса, баш күтәргәндән һуң, властар тынысландырырға килгәс, аҫабалыҡ хоҡуғын яңырталар. Ер сиктәре ҡайтанан билдәләп сығыла - сик ҡырҙарында, йәки “грань”дарҙа, соҡорҙар ҡаҙыла, унда күмер, ҡайын туҙы һалып күмелә, яһаҡ күләме ҡайтанан раҫлана_- элекке яһаҡ күләмен түләргә риза була ҡатайҙар, шул турала грамота бирелә. Башҡа ырыуҙар кеүек, Рус дәүләтенә ҡушылған саҡта ла, ҡатайҙар тәүге ер биләү ҡағыҙын батшанан йә уның Ҡазандағы наместнигынан барып алғандарҙыр. Риүәйәттәрҙең батшаға Ғәбдөк менән Сысҡан барған, шулай уҡ Хәсән барған, тигән башҡа варианттары ла һаҡланған. Хатта, уҙған быуаттың етмешенсе йылдар аҙағында өлкәндәр Кәрпесте ауылынан аҫта, Сысҡан туғай тигән урында үҫкән, батшаға барыр алдынан төбөндә кәңәш ҡорған меңйәшәр имәнде лә иҫләйҙәр ине. Бәлки, был илсе ысынлап та Сысҡан булғандыр, шәжәрә буйынса ул 16-сы быуаттың икенсе яртыһы-17-се быуат баштарында йәшәгән булып сыға. Ә Ғәбдөккә килгәндә, риүәйәт, инде уйлауымса, ауыл ике исем (рәсми исемдән башҡа, халыҡ телендә Сысҡан исеме лә бар) менән йөрөгәс, Ғәбдөк менән Сысҡанды бер заман кешеһе, тип һүрәтләйҙер. Хәсән дә башҡа берәй ваҡытта ер мәсьәләләре буйынса властарға мөрәжәғәт иткән кешелер, сөнки риүәйәт буш урында барлыҡҡа килмәй. Икенсе төркөм риүәйәт-легендалар Инйәр буйы ауылдарының килеп сығышы тураһында. Н.Дмитриев экспедицияһы яҙып алған был урынға башлап Ҡармыш исемле ҡарт килеп ултырып, алты улын төрлө урынға урынлаштырыуы тураһындағы риүәйәт тә, Ҡолман тураһындағы риүәйәттәр ҙә Инйәр буйындағы ауылдарға нигеҙ һалыусылар булып Ҡолмандың улдары булған, тиеүе был яҡтарға башлап килеп ултырыусылар тураһында һөйләй. Ҡармыш ҡарттың был яҡтарға яуҙарҙан ҡасып, тыныс урын эҙләп килеп ултырыуы нуғай мырҙаларының оҙаҡҡа һуҙылған үҙ ара һуғыштарынан ҡасыу менән аңлатырға булалыр. Чурко Ҡолман улдары тәүҙә Уҫманғәле, Йөйәк, Ассы, Береш ауылдарына нигеҙ һала, иң аҙаҡтан Ҡолман тархандың Ғәбдүк исемле улы Ғәбдүк ауылын нигеҙләй, тип яҙа. Бирҙеғол, Көмбә һ.б. ауылдарҙа һаҡланған был яҡ ауылдар Ғәбдөк, Бәйҙаш исемле олатайҙарҙан таралған, тигән мәғлүмәттәр ҙә бер-береһен тулыландыра. Үрҙә иҫкә алынған Абдулла бабай Абдрахманов Ҡолман улдарының Сысҡан исемлеһе ер эҙләп тик йөрөгән, икенсеһе-Мәхмүт исемлеһе лә тәүҙә Уралтау аръяғында алтын эҙләгән, аҙаҡ әлеге урында төпләнгән, тип яҙҙырҙы. Былары инде, Сысҡан ауылының заводчик килеп ҡыуғас ер эҙләп йөрөү ваҡиғаһын сағылдыралыр, һәм элегерәк булған ваҡиғалар менән һуңғараҡ булғандары бергә ҡатнашҡан, тип уйларға нигеҙ бирә.. Ауылдарға нигеҙ һалыныу тураһындағы легенда-риүәйәттәрҙә иң күбеһе - заводчик ҡыуғандан һуң яңы урынға килеп урынлашыу ваҡиғаһы урын алған. Ассы, Береш, Татлы, Ноҡат, Уҫманғәле, Яңы Хәсән, Айыс, Арышпар, Әрепҡол, һ.б. ауылдар халҡы ауылдарының ҡасан барлыҡҡа килеүе тураһында мәғлүмәттәр һаҡланмаһа ла, яңы урынға килеп ултырыу сәбәбенә бәйле риүәйәттәр байтаҡ. Ысынлап та, был яңы урынға күсенеү тарихта иҫ китмәле булыуы менән айырылып торған ваҡиға булған - Белорет заводы хужалары Пашковтарҙың Ҡатай волосы башҡорттарының аҫаба ерҙәрен тартып алып, ғүмер буйы йәшәгән ерҙәренән ҡыуыу ваҡиғаһы ул. XVIII быуаттың икенсе сиреге башында булған был ваҡиғаны тик Америка аборигендарын ерҙәренән ҡыуыу менән генә сағыштырып булыр ине, сөнки ун ике ауыл, егерме дүрт утар бер юлы, бер үк ваҡытта ғәскәрҙәр индерелеп ҡыуыла. Был ваҡиғаға бәйле халыҡ йырҙар ҙа сығарған. Донъя фольклорында киң билдәле «үгеҙ тиреһендәй ер һатыу» мифының «ҡатай вариантары» байтаҡ. Хатта тире дәүмәлендәй генә ер һатып алданыуға бәйле тотош бер ауыл халҡын (әзекәйҙәрҙе)«күнтәйҙәр» тип йөрөтәләр - йәнәһе тире дәүмәлендәй генә ер һатып алданған халыҡ. Ысынлап та, Белорет,Ҡытау-Ивановск, Архангельск заводтары өсөн ерҙәрен төрлө ваҡытта «һатҡан» ҡатайҙар һемәйеп, тау-таш араһына килеп һыйынырға мәжбүр булалар. Олатайҙарҙың ер һатыуына риза булмай, ҡаршы сығып маташҡан егет тураһында риүәйәт һымаҡ, ҡайһы бер аҡһаҡалдарҙың ерҙәрен бөтөнләй юғалтыуҙан һаҡлап алырға тырышыуҙары тураһында ла мәғлүмәттәр бар легенда-риүәйәттәрҙә. Мәҫәлән, «Дүнән һуйған» легендаһының бер вариантындағы урыҫ түрәһен дүнән айғыр һуйып ите менән һыйлау ваҡиғаһы ер һатып алданыуҙарын нисек тә шымартыу, ерҙе бирмәҫ өсөн тырышыуҙарын күпертеү йәһәтенән дә килеп сығыуы мөмкин(хатта урыҫтар йылҡы ите ашамауы ла иҫәпкә алынмай бында). «Арышпар ауылы», «Дүнән һуйған», «Асы ауылы» легендалары бында ҡушымта булараҡ бирелер, улар ошо ваҡиғалар тураһындағы күп һандағы легенда - риүәйәттәрҙе тулыландыралар. Татлы тураһында һөйләнгәндә Айыс ауылы ла иҫкә алына. Бында Айыс ҡартты Илмәштең ҡустыһы тип әйтелә, әммә риүәйәт-легендаларҙа төрлө ваҡыттарҙа йәшәгән кешеләр бер ваҡиғала ҡатнашыусы булараҡ һөйләнеүе осрай. Айыс Ишкенә исемле ҡатай старшинаһының атаһы була. Ишкенә Айысов крәҫтиәндәр һуғышында ҡатайҙарҙы етәкләгән яу башлыҡтарының береһе була, ә Инйәр завод урынынан ун ике ауыл, егерме дүрт утарҙы икенсе ергә ҡыуыу тик 1833 йылда ғына атҡарыла. Татлы, Айыс ауылдары менән бергә Мәнейәк йылғаһы буйынан Беҙәк-Әхмәр ауылы ла ҡыуылыуын һөйләй башҡа риүәйәттәр. Бәрмеште йылғаһының исеме килеп сығышын аңлатҡан легенда-риүәйәт тә заводчиктың кешеләре Сысҡан ауылы халҡын йәшәгән еренән ҡыуып ебәреүгә риза булмайынса ҡаршылыҡ күрһәтеү- таш бәрешеп һуғышыуҙары менән аңлатылыуы бик ҡыҙыҡлы, әйтергә кәрәк, был риүәйәт Александровка ауылында тыуып үҫкән урыҫ кешеһе тарфынан һөйләнде. Йылғаның «Красный Бармышта» тигән русса исеме лә күп нәмәне аңлатыуы мөмкин, йылға буйында ҡан да ҡойолғандыр бәрелештәрҙә. Хәҙерге Ғәбдүк ауылының икенсе исеме Сысҡан икәнлеге мәғлүм, ауылдың ике исем менән йөрөүе лә заводчик тарафынан халыҡтың йәшәгән урынынан ҡыуылыуына бәйле. Сысҡан ауылы Кәрпесте ауылы аҫтындағы Сысҡан туғай тигән ерҙәге ауылдан ҡыуылыуы тарихи факт, Ғәбдүк ауылының да элек-электән әлеге урында булыуы ла дөрөҫ. Сысҡан халҡы төрлө яҡҡа һибелеүе лә ысынбарлыҡ. Асы ауылы, Мәхмүт, Әрепҡол ауылдарында «Сысҡан» араһы булыуы ла раҫлай быны. Күпселек халыҡ Ғәбдүк ауылына ҡаршы Инйәрҙең икенсе ярына килеп һыйыныуы арҡаһында һикһәненсе йылдарҙағы Ғәбдүк ҡарттарынан ауыл исеменең килеп сығышы тураһында һораша башлаһаң бәхәсләшеп китә торғайнылар. Берәүҙәре ауыл элек-электән Ғәбдүк тип аталған, бер ерҙән дә халыҡ күсеп килмәгән, тип ныҡышһа, икенселәре - юҡ, ауыл элек Кәрпесте аҫтындағы «Сысҡан туғай» тигән ерҙә булған, ауыл исеме Сысҡан булған, аҙаҡ ҡына халыҡ Сысҡан исемен оҡшатмай Ғәбдүккә үҙгәрткән, тип уларға ҡаршы төшә ине. Хатта, бер риүәйәт Ҡырмыҫҡалы районындағы элек Сысҡан тип йөрөтөлгән, әле яңыса Баҡсалы исемле ауылды ла Сысҡан ауылы кешеләре нигеҙләгән, тип раҫлай. Шулай булһа ла, быныһын шик аҫтына алырға кәрәктер, был вариант ауылдың исеме шулай булғанға ғына килеп сыҡҡандыр, бәлки. Ул райондың башҡорт ауылдары килеп сығышын тикшереүсе Ғ. Ғәбдрәфиҡов ауылдың ситтән килеүселәр тарафынан нигеҙләнеүен һөйләһә лә, нәҡ ҡатай «сысҡан»дары тарафынан нигеҙләнеүен раҫларлыҡ дәлилдәр әлегә табылғаны юҡ. Йөйәк ауылының килеп сығышы тураһындағы риүәйәттәр ҙә ысынбарлыҡҡа тап килә. Тик ауыл исеме тураһында Сафа Исмәғилов бабай варианты ғына шик тыуҙыра- «…ҡорбанға салынған малдың һөйәген эт-ҡош ашарға тейеш булмаған-уны йылғаға ырғытҡандар. Йылға исеме шул һөйәк ырғытыуҙан барлыҡҡа килгән, «һөйәк» аҙаҡ «йөйәк»кә үҙгәргән, ауылға исемде шул йылға буйында ултырған өсөн ҡушҡандар…».Ҡорбанға салынған малдың һөйәген, ысынлап та, йә тәрән һыуға ырғытыр, йә ергә күмер булғандар, шулай булһа ла Атауллин Хөснөтдин бабай варианты, минең ҡарамаҡҡа, ысынбарлыҡҡа яҡын- йылға яҙ көнө ташып, төрлө яҡтарҙа ерҙә йөйҙәр һалып, йырҙаһын үҙгәртеп торған. Йөйәк йылғаһы - ер өҫтөнә әленән-әле йөйҙәр яңыртып ағыусы йылға. Яңыраҡ Г.Ситдиҡова социаль селтәр аша миңә тағы бер фараз хәбәр итте- «Монгол телендәге «зөөг» һүҙе «һыуыҡ» тип тәржемә ителә икән. Бәлки, Зөйәк-Йөйәк(монгол телендә «й» һәм «з» аралашып килә) «һыуыҡ йылға» тигәнде лә аңлаталыр… Ауыл ысынлап та Йөйәк йылғаһы буйында дүрт урында булғанлығын рәүиз материалдары раҫлай. Тик яңы урынға күсенеү Һибәт ҡарттың властарға үтенесе арҡаһында түгел, ә генерал-губернатор Перовскийҙың утарҙар булып йәшәүҙе тыйып, халыҡты бер урынға тупларға ҡушыуы арҡаһында булғандыр. Ауылдар исеме килеп сығышына бәйле байтаҡ легенда-риүәйәттәр хәҙерге заманда барлыҡҡа килгәнлеге һиҙелә. Мәҫәлән, Ҡаҙыш ауылы исемен кемдер ерҙә ҡаҙынғандан килеп сыҡҡан, тигән легенда. Ләкин, тарихи документтарҙа Буғанаҡ йылғаһы буйындағы бер ауылда Көҫәш(Көҙәш)- исемле кешенең улы Әбделмән исемле булыуы билдәле. Ул Ҡараһаҡал яуында ҡатнашыусыларҙың береһе. Ауылдың исеме лә уның атаһы исеме менән атала. Минең уйымса, Көҙәш руссаға шулай үҙгәргән(Кусяшово-Козяшово, …), сөнки, Буғанаҡ йылғаһы буйында бүтән ул исемгә оҡшаш ауыл юҡ. Ауылдар, күбеһенсә, шул ауылға нигеҙ һалыусы(төп ауылдан икенсе ергә күсеп ултырыусы) исеме менән аталғандар. Йылға исеменән аталғандарҙан Йөйәк, Манышты, Асы, Береш, Ноҡат, Рәүәт, Ҡалмаш, Ҡаҙмаш һымаҡ ауылдарҙы атарға була. Был ауылдарҙың русса атамаһына «-ово» ҡойроғо ҡушыу кәрәк түгел, әммә бына Йөйәк ауылына һаман да шул «ҡойроҡ» йәбешеүен дауам итә. Заманында районда топонимия комиссияһына ебәргән тәҡдимдәрҙе иҫәпкә алған һымаҡ булдылар ҙа, яңы административ бүленеш китабына ҡайтанан элеккесә исем менән инеп китте. Беҙ заманында мәктәп исеме булһа ла дөрөҫ булһын, тип үҙгәрткәйнек, тик һуңынан мәктәптең тулы исеме «МОУ СОШ с.Зуяк», тигән формала яҙылырға тейеш булғас, ауылдың территориаль-административ бүленеш китабындағы варианты мотлаҡ яҙылырға тейешлеге арҡаһында беҙҙең дөрөҫләгән исем яңынан элеккегә әүерелде - «МОУ СОШ с.Зуяково»(хәҙер МОБУ СОШ…) Ауылды йәштәр Зөйәк тип әйтергә өйрәнгән, әммә ололар бер ваҡытта ла Зөйәк тип әйткәне булманы, хатта күрше райондарҙа ла. Мәҫәлән, Китап палатаһының элекке директоры Камил ағай Сиражетдинов, ниңә һеҙ ауыл исемен дөрөҫ әйтмәйһегеҙ, беҙҙең яҡтар(Ғафури) ауылығыҙҙы элек-электән Йөйәк, тип йөрөтә бит, тип һикһәненсе йылдарҙа тәнҡитләгәйне беҙҙе, йәштәрҙе. Тарихи документтарҙа ла ауыл русса «Зюякова», тип яҙыла - был Йөйәктең тәржемәһе икәне аңлашылып тора, хатта бер документа (төрки текстың руссаға тәржемәһендә) «Юякова» формаһы ла бар. Тик «Юякова» формаһы рус теле өсөн ҡулайлы булмағас «Зюякова»ға әйләнгән, аҙаҡ тағы ла урыҫ теле өсөн уңайлыраҡ «Зуяково» булып киткән, әйткәндәй, М.Ф.Чурко яҙмаларында ауыл һәр саҡ «Зуяк» тип яҙыла. Бер нисә яҙып алған риүәйәттәрем ҡатайҙарҙың яуҙарҙа ҡатнашыуы тураһында. Тарихта ҡатайҙарҙың ҙур яуҙарҙан ситтә ҡалмауы билдәле, улар бөтә башҡорт яуҙарында ла ҡатнашҡан, бар башҡорт ырыу-ҡәбиләләре нимә кисерһә, ҡатайҙар ҙа шуны кисергән, яҙмыштары уртаҡ булған. Иң тәүге билдәле документтар Ҡатай волосы башҡорттарының 1662-1664 йылдарҙағы ихтилалда ҡатнашыуҙарын һөйләй, XVIII быуаттың тәүге яртыһындағы яуҙарҙа ла ҡатайҙар актив ҡатнашҡан, башҡорт халҡының иң һуңғы иң ҙур алышы-Крәҫтиәндәр һуғышында ла улар дәррәү ҡатнашҡан. Халыҡ хәтерендә лә был ваҡиғалар һаҡланмай ҡалмаған, әлбиттә. Шуныһы ихтибарға лайыҡ, халыҡ күренекле шәхестәр менән байтаҡ ер-һыу атамаларын бәйләй. Мәҫәлән, «Ҡара кеше» тигән легенда-риүәйәт варианттары йылға исеменең килеп сығышын тарихи шәхестәргә - йә Ҡараһаҡалға, йә Пугачевҡа( «Бүгәсәү») килтереп тоташтыра. Башҡорт фольклорында күренекле тарихи шәхестәргә иҫ китмәле күп легенда-риүәйәт, йырҙар ижад ителгән. Хатта райондың урыҫ ауылдарында Инйәр буйын Ермак һәм Разин менән бәйләп ижад ителгән легендалар яҙып алыныуы тураһында Б.Г.Ахметшин мәҡәләһе һөйләй( «Живая память», Уфа,1997, 186-187 биттәр). Шулай уҡ Пугачевҡа бәйле урындар ҙа байтаҡ быға тиклем баҫылған легендаларҙа(бигерәк тә уның алтын йәшереүе тураһында). «Ҡара кеше»нең бер вариантында йылғанан төшөп һыу эсеүсе Ҡараһаҡал булһа, икенсеһендә иһә был кеше «Бүгәсәү». Салауатҡа, уның көрәштәштәренә бәйле риүәйәттәр ҙә яҙып алынды Ғәбдүк һәм Йөйәк ауылдарында. Ырыҫҡол ҡаяһы, Туғанаш ятыуы, Ырыҫҡол бейеге исемле тау Салауаттың көрәштәше Ырыҫҡолға бәйле. Ғәбдүктәге «Өй таш» мәмерйәһе баш күтәреүселәр йәшенә торған урын булараҡ халыҡ хәтерендә тороп ҡалған. Йөйәктәге бер ятыу «Салауат тобаһы» тип йөрөтөлгәнен Салауат Юлаевҡа бәйләүселәр бар ине, әле яңыраҡ та. Салауаттың беҙҙең яҡтарҙа булыуы бик мөмкин, сөнки, Салауаттың төп көрәше йәйелдерелгән ерҙәргә беҙҙән ярты көнлөк ат юлы. Салауаттың отрядтары дошман эҙәрлекләүенән ҡасып беҙҙең яҡтарға килеп сығыуы тәбиғи. Ул юлдар беҙҙә әле лә онотолмаған, хатта ҡайһы бер юлдарҙан турист маршруттары ла бар(мәҫәлән, Атышҡа), ә Берештән, Асынан Мулдаҡайға автоюл да һалынды, ә унан Катав-Ивановскийға юл сыға. Бер легенда туранан-тура тарихи документтар менән дәлилләнеүе башҡа легендаларға ла ышаныс арттыра. Ул - «Старшина ултырышы» легендаһы. Дауыт старшинаның Йөйәк менән Ғәбдүк ауылдары араһында кеше йыйып (һәр өйҙән, әгәр йортта ике ир булһа-береһен мотлаҡ ғәскәргә алып( Өфө яғына оҙатып торған тиелгән, ә тарихи документтарҙа Архангель заводынан Инйәр буйлап илле саҡрым өҫтә Ҡумрыҡ старшинаһы Мораҙым Абдрахманов Ҡатай волосы башҡорттары менән бергәләп лагерь ҡороп ята, тиелеүе риүәйәттәге ваҡиғалар ысынбарлыҡ икәнен раҫлай( илле саҡрым тап Ғәбдүк менән Йөйәк араһына тура килә). Байтаҡ риүәйәттәр ара исемдәре килеп сығышын аңлата. Ҡатайҙарҙа аймаҡ, түбә бүлендектәре юҡ, ырыу бәләкәй бүлендектәр-араларҙан тора, тәүҙә бәлки, ырыу тиҫтәгә яҡын аранан ғына торғандыр, шулай тиергә Кесе Табын шәжәрәһендәге «туғыҙ өйлө ҡатай», Йөйәктә яҙып алынған «туғыҙ ауыл изгеләрен күмә булған», Архангель районы Аҙау ауылында әлеге көнгә тиклем һаҡланған «ҡатайҙар тәүҙә туғыҙ өйлө генә булған», тигән риүәйәттәр юлдары шулай уйларға нигеҙ бирә. «Туғанаш» араһы исеменә бәйле риүәйәттәр был араның бик боронғо икәнен раҫлай. Был ара Йөйәк ауылында исемен һаҡлаған, ә топонимик атамаларҙа был исем байтаҡ тороп ҡалған - Ғәбдүк ауылы эргәһендәге ҡая, Инйәрҙең ятыуы, Сәфәрғол ауылының икенсе исеме, Арышпар ауылының элекке ауыл урыны Туғанаш булыуы был ара бик боронғо ара икәнен иҫбатлай. Сысҡан араһының килеп сығышына бәйле үрҙә һөйләнде - ул да шулай уҡ бик боронғо ара(Асы, Ғәбдүк, Түбәнге Телмәй, Мәхмүт ауылдарында). Асылағы «бурҙай» араһы ла бик боронғо булыуы мөмкин. Сығышын аңлатҡанда ябайлаштырып, йәнәһе, төп олаталары йәтим булған, кеше баҙына төшөп ҡатыҡ, ҡаймаҡ ашап тамаҡ туйҙырған, тиеү ышандырып бөтмәй, тотемизмға бәйле булғандыр, бәлки, был исем. Тулыһынса килтерелгән «айыу араһы» тураһындағы легенда ла шуға бәйлелер, ләкин быныһының ышандырыу көсө күберәк, уны ҡеүәтләгән икенсерәк йөкмәткелеләре лә бар( мәҫәлән, «Кейәү өйгән» легендаһы). Топонимик атамаларға бәйле легенда-риүәйәттәрҙең тарихи нигеҙлеләре байтаҡ. Шундайҙарға «Байлар ҡунған», «Изгеләр зыяраты», «Һынташ», «Йәйташ», «Өйташ», «Туған бәйләгән», «Старшина ултырышы», «Бәрмеште», «Ҡара кеше», һ.б. индерергә була. Риүәйәт-легендаларҙың «Дауыт сәсән», «Моратша бай», «Фатима беҙҙең яҡтыҡы», «Ләүәнтәй айыу алған» һәм башҡалары айырым кешеләрҙең тормошона бәйле сығарылғандар һәм ниндәйҙер кимәлдә ҡатай тормошона бәйле ваҡиғаларҙы сағылдырыуҙары менән ҡиммәтле улар|Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} * [[/Ғәбдүк менән Сысҡандың батшаға барғаны]] * [[/Ҡара кеше]] * [[/Ҡара кеше (вариант)]] * [[/Ҡотһоҙ Ҡолман]] * [[/Өй таш]] * [[/Салауат тобаһы]] * [[/Старшина ултырышы]] * [[/Төлкө тауы]] * [[/Туған бәйләгән]] * [[/Ырыҫҡол тауы]] [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] 2enz9k42k4ozyxp4bjgth9pg4y6dr01 0 5127 23471 23442 2020-11-18T18:47:25Z ZUFAr 381 23471 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Туған бәйләгән| Тәүҙә Сысҡан һәм Ғәбдүк исемле кешеләр булған. әле лә Әҫәнтелә(Ассы менән Кәрпесте араһындағы урын-һуғышҡа тиклем унда репресированныйлар өсөн колония була торғайны) Сысҡан туғай тигән ер бар. Сысҡан шунда йәшәгән. Ғәбдүктең Ҡолман исемле улы булған. Бик бай булған. Ҡама тиреһе йәбештерелгән саңғы кейеп батшаға барған, күп йәнлек тиреләре бүләк иткән. Батша был бүләктәр өсөн нимә бирәйем тип һорағас, Ҡолман Инйәр буйындағы ерҙәргә ҡағыҙ яҙҙыртып алған. Төркмән ҡарттары(Ләмәз буйын төйәкләгән көҙәйҙәр тармағы-Р.Ш.) «Ҡотһоҙ Ҡолман һыулы Йылыуыбыҙҙы, ҡоро Ҡыйырыбыҙҙы алды», тип илағандар икән(Йылыу, Ҡыйыр-Ләмәзгә ҡойоусы йылғалар). Ырау буйҙары ла Ҡолман биләмәләренә ингән, ер сиктәрен ҡағыҙға күрһәтеп биргән, ти батша. Ҡолмандың улдары күп булған. Иң кесе улы Юнысҡа түбән яҡтан кәләш алып биргән, ҡоҙаларына ер бүләк иткән- «бына ҡоҙалар арғы сик йылға, бына-бирге сик йылға-шул ерҙәр һеҙҙеке булыр( Хәҙер Сит йылға, Сик йылға тип йөрөтәләр, Сит йылға тигән ауыл да бар-Р.Ш.)». Ләкин бер йыл ҡоҙалар сикте боҙалар, шунан Юныс ун ике ҡайнағаһын ағасҡа бәйләп ҡамсы менән яра. Бының өсөн ҡайнағалары Юнысҡа үс тотоп һеңлеләренә ағыу биреп, уны үлтерәләр. Ҡәйнә киленен бик яратҡан була, ҡайныһының асыуы баҫылғансы уны ҙур ағас күнәк эсендә аҫыраған. Ҡайнағаларының үсе бының менән генә бөтмәй, улар Ҡолмандың донъяһына ут төртөп һеңлеләрен урлап алып ҡасалар. Батша биргән ҡағыҙ шунда яна, Ҡолман үҙе саҡ сығып ҡотола. Беҙҙе Байрамғол араһы тиҙәр, Байрамғол улы Мөхәмәткәрим, уның улы Фәхретдин, уның улы Нөғәмән, уның улы мин булам инде. Өләсәйем мин бәләкәй саҡта гелән генә «Ҡолманым минең, Ҡолман нәҫеле шул һин», тип ярата торғайны. Ассы ауылында әле Ямалниса апайҙамы икән, бер боронғо китап ситендә беҙҙең араның Ҡолманға тиклем ун биш быуыны яҙылған булырға тейеш. Ырыу ҡағыҙы минең атайым Нөғәмәндә һаҡлана ине, утыҙынсы йылдарҙа күпләп ҡулға алыуҙар башланғас уларҙы бөтә ҡағыҙҙары менән тирегә төрөп ергә күмгән, аҙаҡ уларҙы табып булманы. <small>1917 йылғы Нөғәмәнов Әхмәҙғәле бабайҙан Ғәбдүк ауылында 1982 йылдың апрелендә яҙып алдым</small>. |Ринат Шәйбәков. Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] kgdyhpeo4gsyyz0e6adrpzwc4re2z5g 0 5128 23464 23441 2020-11-18T18:43:31Z ZUFAr 381 23464 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ғәбдүк менән Сысҡандың батшаға барғаны| Кәрпесте аҫтындағы әле Сысҡан туғай тип йөрөтөлгән ерҙә элек Сысҡан ауылы булған. Унда яңыраҡ бер ҡарт имән бар ине, хәҙер ауған инде. Шуның төбөндә Сысҡан менән Ғәбдүк батшаға барыр алдынан кәңәш ҡорғандар, батшанан ергә ҡағыҙ алып ҡайтҡандар. <small>Белорет районы Кәрпесте ауылында йәшәүсе Нурия әбейҙән бабайы Кәримов Ғүмәр һөйләгәндәрен иҫләүе буйынса 1992 йылда яҙып алдым.</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] msrssa0vqtekyj5ccnsgu79iqz06y71 0 5129 23467 23443 2020-11-18T18:44:53Z ZUFAr 381 23467 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ҡотһоҙ Ҡолман| Ҡолман исемле кеше булған, шул кеше батшаға барған, Инйәр буйындағы ерҙәргә ҡағыҙ алып ҡайтҡан, тиҙәр ине. Уның ҡушаматы «Ҡотһоҙ» булған(ҡомһоҙ була инде), Муллаҡай яғы ерҙәрен дә үҙенә яҙҙырған өсөн ҡушҡандар шикелле. <small>Ассы ауылы 1893 йылғы Фәсхетдинов Сәләхтән 1983 йыл яҙып алдым.</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] m6w0bi9witsoktp5v4yd5bbyrwzrfzd 0 5130 23468 23444 2020-11-18T18:45:37Z ZUFAr 381 23468 wikitext text/x-wiki ==II.Инйәр ҡатайҙарының төрлө яуҙарҙа ҡатнашыуы тураһында== {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Өй таш| Ғәбдүк ауылы янында Өй таш мәмерйәһе бар. Бында был яҡ кешеләре борон замандарҙа яуҙарҙан ҡасып ҡалғандар. Ирҙәр уҡ-фәләнен алып дошманға ҡаршы торған саҡта ҡатын-ҡыҙҙар, бала-сағалар, ҡарт-ҡоролар мәмерйәгә йәшенеп өлгөргән. Ҙур яуҙар ваҡытында ирҙәр ҙә йәшеренгән. Бүгәсәү, Салауат яуы ваҡытында Өфө яғынан еңелеп ҡасып килеп шул мәмерйәлә йәшеренгәндәр, ҡотолоп ҡалғандар. Мәмерйәлә байлыҡтарын да йәшерер булғандар(һаҡал, ҡашмау, тәңкәләрен шунда йәшергәндәр. Аҡтар-ҡыҙылдар ваҡытында ла тегеләренән дә, быларынан да шунда ҡасып ҡалған ауыл кешеһе. Был яҡтар «лыжник» булғас( бабай, З.Вәлиди ғәскәрендә һуғышҡан ҡатайҙарҙан, оҫта саңғысылар булғас, саңғысылар отряды төҙөгәндәр, тип тә аңлатты аҙаҡ( ҡыҙылдар халыҡты аяманы, минең атай шунда йөрөгәс үҙем саҡ ҡотолдом, бөтә нәмәбеҙҙе туҙҙырҙылар, үлтерә яҙҙылар. Халыҡ шул яфаларҙан ҡотолоу өсөн мәмерйәгә йәшенә ине. Ул мәмерйәгә әле инеп булмай, кемдер уның ауыҙын керә алмаһындар өсөн шартлатҡан, аҡлар-ҡыҙыллар һуғышы бөтөр саҡ булды быныһы. <small> Ғәбдүк ауылы Йосопов Зариф бабайҙан 1982 йылда яҙып алдым.</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] 0nn0wfgoe6gmm0vbq9e2qzx91fwnue4 0 5131 23465 23445 2020-11-18T18:43:59Z ZUFAr 381 23465 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ҡара кеше| Ырау йылғаһы буйында «Ҡара кеше» тигән ер бар. Ул ерҙән Ҡараһаҡал үткән, башҡорт ханы булған, ул. Был тирәлә борон бик күп яуҙар булған, халыҡ ныҡ ҡырылған, тип һөйләй торғайнылар. Шул Ҡараһаҡал туҡтап һыу эсеп киткән ерҙе «Ҡара кеше» тип атағандар, йәнәһе, унан ҡара һаҡаллы кеше үткән. <small>Йөйәк ауылы 1925 йылғы Солтанов Әхмәҙғәле бабайҙан яҙып алдым.</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] 1paony72vhovzddgct0d651nm4gb17z 0 5132 23466 23446 2020-11-18T18:44:24Z ZUFAr 381 23466 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ҡара кеше (вариант)| «Ҡара кеше» тигән ерҙән Бүгәсәү яуы үткән. Уның һаҡалы ҡап-ҡара булған. Ул атынан төшөп тороп шишмәнән һыу эскән, шуға ул ерҙе «Ҡара кеше» тигәндәр. Ул яуҙа был яҡтарҙа байтаҡ һуғыштар булған, бында яу башлыҡтарының «бамушниклары» күп булған. <small>Ғәбдүк ауылы 1898 йылғы Баязитов Сәғәҙәттән яҙып алдым</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] nnju6nk3zgs2odbpf3f1chfp9eiqcce 0 5133 23472 23447 2020-11-18T18:47:51Z ZUFAr 381 23472 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ырыҫҡол тауы| Туннель үткән тау Ырыҫҡол тауы ул, уны Урыҫҡол тауы - йәнәһе, бер урыҫ ҡол ҡасып шунан һикергән өсөн шулай тигәндәр, тип дөрөҫ әйтмәйҙәр. Ырыҫҡол исемле батыр булған, Салауат яуында танылған булған ул. Бер һуғыштан һуң Салауат отряды еңелгән, һуғышсылары таралған, батша һалдаттары Ырыҫҡолдо эҙәрлекләп килеп, әлеге тауҙа ҡаяға ҡыҫырыҡлағандар. Ана тотам, бына тотам тигәндә батыр аты менән бейек ҡаянан һикергән дә ятыуҙы йөҙөп сыҡҡан да киткән. Йөйәктәге бер тауҙы ла Ырыҫҡол бейеге тиҙәр, Ырыҫҡол Инйәр буйлап килеп Манажы йылғаһы буйлап кереп киткән дә шул тауға артылған. Шунан Бирйән һыртынан китеп эҙ яҙҙырған. <small>Ғәбдүк ауылы Баязитов Сәғәҙәт бабайҙан 1982 йыл яҙып алдым.</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] t1ym6rdodv9e2zga67ma479oy8frkvv 0 5134 23469 23448 2020-11-18T18:46:35Z ZUFAr 381 23469 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Салауат тобаһы| Ауылдан(Йөйәктән-Р.Ш.) өҫтәге Ҡөбәғәт аралынан(утрауҙы беҙҙә шулай тиҙәр-Р.Ш.) саҡ ҡына өҫтәге тобаны(ятыу) - Салауат тобаһы тиҙәр. Унда Салауат атын йөҙҙөргән, шуға ул ятыуға уның исемен ҡушҡандар. Был яҡта яуҙар күп үткән, Салауат та үҙенең ғәскәре менән беҙҙең ауыл аша Ҡытау яғына үткән. Быларҙы ололар һөйләй торғайны. Күбеһе онотолоп та бөткән инде… <small>1925 йылғы Солтанов Әхмәҙғәле бабай һөйләгәндән яҙып алынды</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] j91z1987kujtlfove6rpx0toay9so12 0 5135 23463 23449 2020-11-18T18:42:23Z ZUFAr 381 23463 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Старшина ултырышы| Йөйәк менән Ғәбдүк ауылы араһында «Старшина ултырышы» тигән ер бар. Был яҡтарҙан яуҙар күп үткән тип әйттем бит инде. Ырыҫҡол тауы, Өй ташы тип аталған ерҙәр шуларға бәйле. Йөйәктә Дауыт исемле кеше булған. Салауат яуы Сермәндән башланған, ә Дауыт «Старшина ултырышы» тип аталған ерҙә лагерь ҡороп ятҡан, бында кеше туплаған - һәр бер өйҙән ике ир кеше булһа береһен ғәскәргә алып киткән. Ул Дауыт бик данлы кеше булған, үҙе Ғәбдүк Моратша байҙың кейәүе булған. <small>Ғәбдүк ауылы Баязитов Сәғәҙәт бабайҙан яҙып алынды.</small>|Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] skcpkhv4bhpj35r3pcjhtyqqd7q2jtm 0 5136 23470 23450 2020-11-18T18:46:58Z ZUFAr 381 23470 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|24|19|N|57|22|20|E|}} <div class="text"> {{poemx|Төлкө тауы| Берештән Йәһүҙә лыжниктарҙа булған. Лыжниктарҙы өйрәткән саҡта арҡаларына пулемет йөкләтеп Йөйәктәге «Тәрән соҡор» яғынан Инйәр йылғаһына табан шыуҙырып өйрәткәндәр, минең ағайҙар ҙа шулай өйрәнгән. Фронт Аҙауҙан үткән. Ҡыҙылдар Тирәклелә ятҡан саҡта Йәһүҙә разведкаға киткән. «Төлкө» тауынан еппәреп төшөп килһә унда ғәскәр туп-тулы ти. Ҡыҙылдар уның шулай текәнән оҫта шыуыуына аптыраған, бер саңғыһын ғына биргәндәр ҙә - бар, шулай шыуып ҡара әле, тигәндәр. Тауҙың теге яғы ҡая ташлы, йәйәү ҙә төшөүе ҡыйын, ҡаса алмаҫ, тип уйлағандар. Йәһүҙә һыңар саңғыһы менән тау башына менеп еткән дә ыштанын сисеп артын күрһәткән дә тауҙың теге яғына һыңар саңғыһы менән шыуып төшкән дә киткән(тәүге сноубордист булған икән дә - Р.Ш.). <small>Йөйәк ауылы 1904 йылғы Атауллин Хөснөтдин бабайҙан яҙып алдым.</small>|Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] 6xbp3kute40shoj53zc69iop5ica3xb 0 5137 23451 2020-11-18T17:58:26Z ZUFAr 381 "III. Ауылдар барлыҡҡа килеүе тураһындағы риүәйәт-легендаларҙан <div class="text"> {{poemx|..." исемле яңы бит булдырылған 23451 wikitext text/x-wiki III. Ауылдар барлыҡҡа килеүе тураһындағы риүәйәт-легендаларҙан <div class="text"> {{poemx|Йөйәк ауылы| Элек ауыл был ерҙә булмаған. Түбәнге ауылда Һибәт исемле ҡарт йәшәгән. Иҫке ауылда, ул мәсетле төп ауыл булған, ҡалған халыҡ йәшәгән. Шунан Һибәт ҡарт Түбәнге ауылдан Инйәр буйына күсеп ултырған да ҡалған халыҡты ла Инйәр буйына күсерергә һорап прошение яҙған. Аҙаҡ Иҫке ауылдағы халыҡты ла был урынға күсергәндәр. Һибәт ауылдың байы булған, уның нәҫелен «Һибәтистәр» тип йөрөтәләр. <small>1906 йылғы Әбсәләмов Мәхмүт бабайҙан 1983 йылда яҙып алдым.</small> |Ринат Шәйбәков Белорет районы, Йөйәк ауылы}} [[Категория:Инйәр буйы топономик легендалары]] c4fatnwg9fczmgh6xpqqwudlhm9tere 14 5138 23452 2020-11-18T18:02:32Z ZUFAr 381 "[[Категория:Белорет районы топонимикаһы]]" исемле яңы бит булдырылған 23452 wikitext text/x-wiki [[Категория:Белорет районы топонимикаһы]] coz9ke80cwhfvtw82300b0mj0sj3u9t 14 5139 23951 23453 2020-12-08T19:44:09Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23951 wikitext text/x-wiki [[Категория:Белорет районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] kcltd6de9ngd11fivar2ttxwd2lumv7 828 5140 23456 2020-11-18T18:26:58Z ZUFAr 381 "--[[ This module is intended to replace the functionality of {{Coord}} and related templates. It provides several methods, including {{#Invok..." исемле яңы бит булдырылған 23456 Scribunto text/plain --[[ This module is intended to replace the functionality of {{Coord}} and related templates. It provides several methods, including {{#Invoke:Coordinates | coord }} : General function formatting and displaying coordinate values. {{#Invoke:Coordinates | dec2dms }} : Simple function for converting decimal degree values to DMS format. {{#Invoke:Coordinates | dms2dec }} : Simple function for converting DMS format to decimal degree format. ]] math_mod = require( "Module:Math" ); globalFrame = nil coordinates = {}; --[[ Helper function, replacement for {{coord/display/title}} ]] function displaytitle (s, notes, globalFrame) return globalFrame:extensionTag{ name = 'indicator', content = s .. notes, args = { name = '0-coord' } }; end --[[ Helper function, Replacement for {{coord/display/inline}} ]] function displayinline (s, notes) return s .. notes end --[[ Helper function, used in detecting DMS formatting ]] local dmsTest = function(first, second) local concatenated = first:upper() .. second:upper(); if concatenated == "NE" or concatenated == "NW" or concatenated == "SE" or concatenated == "SW" or concatenated == "EN" or concatenated == "WN" or concatenated == "ES" or concatenated == "WS" then return true; end return false; end --[[ parseDec Transforms decimal format latitude and longitude into the a structure to be used in displaying coordinates ]] function parseDec( lat, long, format ) local coordinateSpec = {} local errors = {} if long == "" or long == nil then return nil, {{"parseDec", "Пропущена долгота"}} end errors = validate( lat, nil, nil, long, nil, nil, 'parseDec', false ); coordinateSpec["dec-lat"] = lat; coordinateSpec["dec-long"] = long; local mode = coordinates.determineMode( lat, long ); coordinateSpec["dms-lat"] = convert_dec2dms( lat, "&nbsp;с.&nbsp;ш.", "&nbsp;ю.&nbsp;ш.", mode) -- {{coord/dec2dms|{{{1}}}|N|S|{{coord/prec dec|{{{1}}}|{{{2}}}}}}} coordinateSpec["dms-long"] = convert_dec2dms( long, "&nbsp;в.&nbsp;д.", "&nbsp;з.&nbsp;д.", mode) -- {{coord/dec2dms|{{{2}}}|E|W|{{coord/prec dec|{{{1}}}|{{{2}}}}}}} if format ~= "" then coordinateSpec.default = format else coordinateSpec.default = "dec" end return coordinateSpec, errors end --[[ Helper function, handle optional args. ]] function optionalArg(arg, suplement) if arg ~= nil and arg ~= "" then return string.format( "%02d", tonumber( arg ) ) .. suplement end return "" end --[[ parseDMS Transforms degrees, minutes, seconds format latitude and longitude into the a structure to be used in displaying coordinates ]] function parseDMS( lat_d, lat_m, lat_s, lat_f, long_d, long_m, long_s, long_f, format ) local coordinateSpec = {} local errors = {} lat_f = lat_f:upper(); long_f = long_f:upper(); -- Check if specified backward if lat_f == 'E' or lat_f == 'W' then local t_d, t_m, t_s, t_f; t_d = lat_d; t_m = lat_m; t_s = lat_s; t_f = lat_f; lat_d = long_d; lat_m = long_m; lat_s = long_s; lat_f = long_f; long_d = t_d; long_m = t_m; long_s = t_s; long_f = t_f; end errors = validate( lat_d, lat_m, lat_s, long_d, long_m, long_s, 'parseDMS', true ); if long_d == nil or long_d == "" then table.insert(errors, {"parseDMS", "Пропущена долгота" }) end coordinateSpec["dec-lat"] = convert_dms2dec(lat_f, lat_d, lat_m, lat_s) -- {{coord/dms2dec|{{{4}}}|{{{1}}}|0{{{2}}}|0{{{3}}}}} coordinateSpec["dec-long"] = convert_dms2dec(long_f, long_d, long_m, long_s) -- {{coord/dms2dec|{{{8}}}|{{{5}}}|0{{{6}}}|0{{{7}}}}} if lat_m == nil and lat_s == nil and long_m == nil and long_s == nil and #errors == 0 or math_mod._precision( lat_d ) > 0 or math_mod._precision( long_d ) > 0 then if lat_f:upper() == 'S' then lat_d = '-' .. lat_d; lat_f = "&nbsp;ю.&nbsp;ш."; else lat_f = "&nbsp;с.&nbsp;ш."; end if long_f:upper() == 'W' then long_d = '-' .. long_d; long_f = "&nbsp;з.&nbsp;д."; else long_f = "&nbsp;в.&nbsp;д."; end return parseDec( lat_d, long_d, format ); end if lat_f:upper() == 'S' then lat_f = "&nbsp;ю.&nbsp;ш."; else lat_f = "&nbsp;с.&nbsp;ш."; end if long_f:upper() == 'E' then long_f = "&nbsp;в.&nbsp;д."; else long_f = "&nbsp;з.&nbsp;д."; end coordinateSpec["dms-lat"] = lat_d.."°"..optionalArg(lat_m,"′") .. optionalArg(lat_s,"″") .. lat_f coordinateSpec["dms-long"] = long_d.."°"..optionalArg(long_m,"′") .. optionalArg(long_s,"″") .. long_f if format ~= "" then coordinateSpec.default = format else coordinateSpec.default = "dms" end return coordinateSpec, errors end --[[ splitParam Split the parameter string and convert it into an object. ]] function splitParam( param ) local out = {} for pair in mw.text.gsplit( param, '_', true ) do local keyValue = mw.text.split( pair, ':', true ) if #keyValue == 2 then out[keyValue[1]] = keyValue[2] end end return out end --[[ specPrinter Output formatter. Takes the structure generated by either parseDec or parseDMS and formats it for inclusion on Wikipedia. ]] function specPrinter(args, coordinateSpec) local uriComponents = coordinateSpec["param"] if uriComponents == "" then -- RETURN error, should never be empty or nil return "Ошибка: не задан param" end if args["name"] ~= "" and args["name"] ~= nil then uriComponents = uriComponents .. "&title=" .. mw.uri.encode(coordinateSpec["name"]) end local geodmshtml = '<span class="geo-dms" title="Различные карты и схемы для этого места">' .. '<span class="latitude">' .. coordinateSpec["dms-lat"] .. '</span> ' .. '<span class="longitude">' ..coordinateSpec["dms-long"] .. '</span>' .. '</span>' local lat = tonumber( coordinateSpec["dec-lat"] ) or 0 if lat < 0 then -- FIXME this breaks the pre-existing precision geodeclat = coordinateSpec["dec-lat"]:sub(2) .. "°&nbsp;ю.&nbsp;ш." else geodeclat = (coordinateSpec["dec-lat"] or 0) .. "°&nbsp;с.&nbsp;ш." end local long = tonumber( coordinateSpec["dec-long"] ) or 0 if long < 0 then -- FIXME does not handle unicode minus geodeclong = coordinateSpec["dec-long"]:sub(2) .. "°&nbsp;з.&nbsp;д." else geodeclong = (coordinateSpec["dec-long"] or 0) .. "°&nbsp;в.&nbsp;д." end local geodechtml = '<span class="geo-dec" title="Различные карты и схемы для этого места">' .. geodeclat .. ' ' .. geodeclong .. '</span>' local geonumhtml = '<span class="geo">' .. coordinateSpec["dec-lat"] .. '; ' .. coordinateSpec["dec-long"] .. '</span>' local inner; inner = '<span class="geo-geo-' .. coordinateSpec.default .. '"><span class="geo-dms">' .. geodmshtml .. '</span>' .. '<span class="geo-multi-punct">&#xfeff; / &#xfeff;</span>' .. '<span class="geo-dec">'; if args["name"] == "" or args["name"] == nil then inner = inner .. geodechtml .. '<span style="display:none">&#xfeff; / ' .. geonumhtml .. '</span></span></span>' else inner = inner .. '<span class="vcard">' .. geodechtml .. '<span style="display:none">&#xfeff; / ' .. geonumhtml .. '</span>' .. '<span style="display:none">&#xfeff; (<span class="fn org">' .. args["name"] .. '</span>)</span></span></span></span>' end local params = splitParam( coordinateSpec.param ) local type = string.gsub( string.lower( params.type or '' ), '%(.+$', '' ) local scale if args.scale and args.scale ~= '' then scale = tonumber( args.scale ) end if not scale then local typeScale = { adm1st = 1000000, adm2nd = 300000, adm3rd = 100000, airport = 30000, city = 100000, country = 10000000, edu = 10000, event = 50000, forest = 50000, glacier = 50000, isle = 100000, landmark = 10000, mountain = 100000, pass = 10000, railwaystation = 10000, river = 100000, satellite = 10000000, waterbody = 100000, camera = 10000 } if typeScale[type] then scale = typeScale[type] else scale = 30000 end end if scale < 2000 then zoom = 18 elseif scale < 5000 then zoom = 17 elseif scale < 10000 then zoom = 16 elseif scale < 20000 then zoom = 15 elseif scale < 40000 then zoom = 14 elseif scale < 80000 then zoom = 13 elseif scale < 160000 then zoom = 12 elseif scale < 320000 then zoom = 11 elseif scale < 640000 then zoom = 10 elseif scale < 1280000 then zoom = 9 elseif scale < 2560000 then zoom = 8 elseif scale < 5120000 then zoom = 7 elseif scale < 10240000 then zoom = 6 elseif scale < 20480000 then zoom = 5 elseif scale < 40960000 then zoom = 4 else zoom = 3 end local maplinkArgs = { ['latitude'] = coordinateSpec['dec-lat'], ['longitude'] = coordinateSpec['dec-long'], ['zoom'] = zoom, ['text'] = coordinateSpec["dms-lat"] .. ' ' .. coordinateSpec["dms-long"], ['title'] = mw.title.getCurrentTitle().text } -- if args['name'] and args['name'] ~= '' then -- maplinkArgs['text'] = args['name'] -- end if args['title'] and args['title'] ~= '' then maplinkArgs['title'] = args['title'] end local maplinkMarkerSymbol = 'star' local markerSymbols = { adm1st = 'city', adm2nd = 'city', adm3rd = 'city', airport = 'airport', city = 'city', country = 'city', edu = 'college', forest = 'park-alt', glacier = 'mountain', mountain = 'mountain', pass = 'mountain', railwaystation = 'rail', river = 'water', satellite = 'rocket', waterbody = 'water', camera = 'attraction' } if markerSymbols[type] then maplinkMarkerSymbol = markerSymbols[type] end local maplinkContent = [[ { "type": "Feature", "geometry": { "type": "Point", "coordinates": [ ]] .. coordinateSpec['dec-long'] .. [[, ]] .. coordinateSpec['dec-lat'] .. [[ ] }, "properties": { "title": "]] .. mw.text.encode( maplinkArgs['title'] ) .. [[", "marker-symbol": "]] .. maplinkMarkerSymbol .. [[", "marker-color": "#3366cc" } } ]]; local entityId = mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() if entityId then maplinkContent = maplinkContent .. [[, { "type": "ExternalData", "service": "geoline", "ids": "]] .. mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() .. [[", "properties": { "stroke": "#FF9999" } }, { "type": "ExternalData", "service": "geoshape", "ids": "]] .. mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() .. [[", "properties": { "fill": "#FF0000", "fill-opacity": 0.1, "stroke": "#FF9999" } } ]] end local globe = string.lower( args.globe or params.globe or '' ) local result = '<span class="coordinates plainlinks nourlexpansion" data-param="' .. mw.text.encode( coordinateSpec.param ) .. '">' if globe == '' or globe == 'earth' then result = result .. '<span title="Показать карту">' .. globalFrame:extensionTag{ name = 'maplink', content = '[' .. maplinkContent .. ']', args = maplinkArgs } .. '</span>' else -- FIXME [[phab:T151138]] result = result .. globalFrame:preprocess( '[//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=ru&pagename={{FULLPAGENAMEE}}&params=' .. uriComponents .. ' ' .. inner .. ']' ) end -- external links local nogoogle = string.lower( args.nogoogle or '' ) local noosm = string.lower( args.noosm or '' ) local noyandex = string.lower( args.noyandex or '' ) if globe == '' then if nogoogle == '' or noosm == '' or noyandex == '' then result = result .. '<sup class="geo-services noprint">' result = result .. globalFrame:preprocess( '<span class="geo-geohack" title="Выбор карт и инструментов на странице GeoHack">' .. '[//tools.wmflabs.org/geohack/geohack.php?language=ru&pagename={{FULLPAGENAMEE}}&params=' .. uriComponents .. ' ' .. '<span>H</span>]</span>' ) if nogoogle == '' then result = result .. '<span class="geo-google" title="Это место на «Картах Google»">[//maps.google.com/maps?' .. 'll=' .. coordinateSpec["dec-lat"] .. ',' .. coordinateSpec["dec-long"] .. '&q=' .. coordinateSpec["dec-lat"] .. ',' .. coordinateSpec["dec-long"] .. '&spn=' .. (scale / 1000000) .. ',' .. (scale / 1000000) .. '&t=h&hl=ru ' .. '<span>G</span>]</span>' end if noyandex == '' then result = result .. '<span class="geo-yandex" title="Это место на «Яндекс.Картах»">[//yandex.ru/maps/' .. '?ll=' .. coordinateSpec["dec-long"] .. ',' .. coordinateSpec["dec-lat"] .. '&pt=' .. coordinateSpec["dec-long"] .. ',' .. coordinateSpec["dec-lat"] .. '&spn=' .. (scale / 1000000) .. ',' .. (scale / 1000000) .. '&l=' .. 'sat,skl ' .. '<span>Я</span>]</span>' end if noosm == '' then result = result .. '<span class="geo-osm" title="Это место на карте OpenStreetMap">[https://www.openstreetmap.org/?' .. 'mlat=' .. coordinateSpec["dec-lat"] .. '&mlon=' .. coordinateSpec["dec-long"] .. '&zoom=' .. zoom .. ' ' .. '<span>O</span>]</span>' end result = result .. '</sup>' end end result = result .. '</span>' return result end --[[ Formats any error messages generated for display ]] function errorPrinter(errors) local result = "" for i,v in ipairs(errors) do local errorHTML = '<strong class="error">Координаты: ' .. v[2] .. '</strong>' result = result .. errorHTML .. "<br />" end return result end --[[ Determine the required CSS class to display coordinates Usually geo-nondefault is hidden by CSS, unless a user has overridden this for himself default is the mode as specificied by the user when calling the {{coord}} template mode is the display mode (dec or dms) that we will need to determine the css class for ]] function displayDefault(default, mode) if default == "" then default = "dec" end if default == mode then return "geo-default" else return "geo-nondefault" end end --[[ Check the input arguments for coord to determine the kind of data being provided and then make the necessary processing. ]] function formatTest(args) local result, errors; local primary = false; local param = {} if args[1] == "" then -- no lat logic return errorPrinter( {{"formatTest", "Пропущена широта"}} ) elseif args[4] == "" and args[5] == "" and args[6] == "" then -- dec logic result, errors = parseDec( args[1], args[2], args['format'] ) if result == nil then return errorPrinter( errors ); end param = { args[1], "N", args[2], "E", args[3] }; elseif dmsTest(args[4], args[8]) then -- dms logic result, errors = parseDMS( args[1], args[2], args[3], args[4], args[5], args[6], args[7], args[8], args['format'] ) param = { args[1], args[2], args[3], args[4], args[5], args[6], args[7], args[8], args[9] }; if args[10] ~= '' then table.insert( errors, { 'formatTest', 'Неожиданные дополнительные параметры' } ); end elseif dmsTest(args[3], args[6]) then -- dm logic result, errors = parseDMS( args[1], args[2], nil, args[3], args[4], args[5], nil, args[6], args['format'] ) param = { args[1], args[2], args[3], args[4], args[5], args[6], args[7] }; if args[8] ~= '' then table.insert( errors, { 'formatTest', 'Неожиданные дополнительные параметры' } ); end elseif dmsTest(args[2], args[4]) then -- d logic result, errors = parseDMS( args[1], nil, nil, args[2], args[3], nil, nil, args[4], args['format'] ) param = { args[1], args[2], args[3], args[4], args[5] }; if args[6] ~= '' then table.insert( errors, { 'formatTest', 'Неожиданные дополнительные параметры' } ); end else -- Error return errorPrinter( {{"formatTest", "Неизвестный формат аргумента"}} ) end result.name = args["name"] local last = table.getn (param) if param[last] == '' then table.remove(param, last) end local extra_param = { 'dim', 'globe', 'scale', 'region', 'source', 'type' } for _, v in ipairs( extra_param ) do if (args[v] or '') ~= '' then table.insert( param, v .. ':' .. args[v] ); end end result.param = table.concat( param , '_' ); if #errors == 0 then return specPrinter( args, result ) else return specPrinter( args, result ) .. " " .. errorPrinter(errors) .. '[[Категория:Википедия:Статьи с ошибочными параметрами координат]]'; end end --[[ Helper function, convert decimal latitude or longitude to degrees, minutes, and seconds format based on the specified precision. ]] function convert_dec2dms(coordinate, firstPostfix, secondPostfix, precision) local coord = tonumber(coordinate) or 0 local postfix if coord >= 0 then postfix = firstPostfix else postfix = secondPostfix end precision = precision:lower(); if precision == "dms" then return convert_dec2dms_dms( math.abs( coord ) ) .. postfix; elseif precision == "dm" then return convert_dec2dms_dm( math.abs( coord ) ) .. postfix; elseif precision == "d" then return convert_dec2dms_d( math.abs( coord ) ) .. postfix; end end --[[ Helper function, convert decimal to degrees ]] function convert_dec2dms_d(coordinate) local d = math_mod._round( coordinate, 0 ) .. "°" return d .. "" end --[[ Helper function, convert decimal to degrees and minutes ]] function convert_dec2dms_dm(coordinate) coordinate = math_mod._round( coordinate * 60, 0 ); local m = coordinate % 60; coordinate = math.floor( (coordinate - m) / 60 ); local d = coordinate % 360 .."°" return d .. string.format( "%02d′", m ) end --[[ Helper function, convert decimal to degrees, minutes, and seconds ]] function convert_dec2dms_dms(coordinate) coordinate = math_mod._round( coordinate * 60 * 60, 0 ); local s = coordinate % 60 coordinate = math.floor( (coordinate - s) / 60 ); local m = coordinate % 60 coordinate = math.floor( (coordinate - m) / 60 ); local d = coordinate % 360 .."°" return d .. string.format( "%02d′", m ) .. string.format( "%02d″", s ) end --[[ Convert DMS format into a N or E decimal coordinate ]] function convert_dms2dec(direction, degrees_str, minutes_str, seconds_str) local degrees = tonumber(degrees_str) or 0 local minutes = tonumber(minutes_str) or 0 local seconds = tonumber(seconds_str) or 0 local factor direction = mw.ustring.gsub(direction, '^[ ]*(.-)[ ]*$', '%1'); if direction == "S" or direction == "W" then factor = -1 else factor = 1 end local precision = 0 if seconds_str ~= nil and seconds_str ~= '' then precision = 5 + math.max( math_mod._precision(seconds_str), 0 ); elseif minutes_str ~= nil and minutes_str ~= '' then precision = 3 + math.max( math_mod._precision(minutes_str), 0 ); else precision = math.max( math_mod._precision(degrees_str), 0 ); end local decimal = factor * (degrees+(minutes+seconds/60)/60) return string.format( "%." .. precision .. "f", decimal ) -- not tonumber since this whole thing is string based. end --[[ Checks input values to for out of range errors. ]] function validate( lat_d, lat_m, lat_s, long_d, long_m, long_s, source, strong ) local errors = {}; lat_d = tonumber( lat_d ) or 0; lat_m = tonumber( lat_m ) or 0; lat_s = tonumber( lat_s ) or 0; long_d = tonumber( long_d ) or 0; long_m = tonumber( long_m ) or 0; long_s = tonumber( long_s ) or 0; if strong then if lat_d < 0 then table.insert(errors, {source, "градусы широты < 0"}) end if long_d < 0 then table.insert(errors, {source, "градусы долготы < 0"}) end --[[ #coordinates is inconsistent about whether this is an error. If globe: is specified, it won't error on this condition, but otherwise it will. For not simply disable this check. if long_d > 180 then table.insert(errors, {source, "longitude degrees > 180 with hemisphere flag"}) end ]] end if lat_d > 90 then table.insert(errors, {source, "градусы широты > 90"}) end if lat_d < -90 then table.insert(errors, {source, "градусы широты < -90"}) end if lat_m >= 60 then table.insert(errors, {source, "минуты широты >= 60"}) end if lat_m < 0 then table.insert(errors, {source, "минуты широты < 0"}) end if lat_s >= 60 then table.insert(errors, {source, "секунды широты >= 60"}) end if lat_s < 0 then table.insert(errors, {source, "секунды широты < 0"}) end if long_d >= 360 then table.insert(errors, {source, "градусы долготы >= 360"}) end if long_d <= -360 then table.insert(errors, {source, "градусы долготы <= -360"}) end if long_m >= 60 then table.insert(errors, {source, "минуты долготы >= 60"}) end if long_m < 0 then table.insert(errors, {source, "минуты долготы < 0"}) end if long_s >= 60 then table.insert(errors, {source, "секунды долготы >= 60"}) end if long_s < 0 then table.insert(errors, {source, "секунды долготы < 0"}) end return errors; end --[[ dec2dms Wrapper to allow templates to call dec2dms directly. Usage: {{ Invoke:Coordinates | dec2dms | decimal_coordinate | positive_suffix | negative_suffix | precision }} decimal_coordinate is converted to DMS format. If positive, the positive_suffix is appended (typical N or E), if negative, the negative suffix is appended. The specified precision is one of 'D', 'DM', or 'DMS' to specify the level of detail to use. ]] function coordinates.dec2dms(frame) globalFrame = frame local coordinate = frame.args[1] local firstPostfix = frame.args[2] local secondPostfix = frame.args[3] local precision = frame.args[4] return convert_dec2dms(coordinate, firstPostfix, secondPostfix, precision) end --[[ Helper function to determine whether to use D, DM, or DMS format depending on the precision of the decimal input. ]] function coordinates.determineMode( value1, value2 ) local precision = math.max( math_mod._precision( value1 ), math_mod._precision( value2 ) ); if precision <= 0 then return 'd' elseif precision <= 2 then return 'dm'; else return 'dms'; end end --[[ dms2dec Wrapper to allow templates to call dms2dec directly. Usage: {{ Invoke:Coordinates | dms2dec | direction_flag | degrees | minutes | seconds }} Converts DMS values specified as degrees, minutes, seconds too decimal format. direction_flag is one of N, S, E, W, and determines whether the output is positive (i.e. N and E) or negative (i.e. S and W). ]] function coordinates.dms2dec(frame) globalFrame = frame local direction = frame.args[1] local degrees = frame.args[2] local minutes = frame.args[3] local seconds = frame.args[4] return convert_dms2dec(direction, degrees, minutes, seconds) end --[[ coord Main entry point for Lua function to replace {{coord}} Usage: {{ Invoke:Coordinates | coord }} {{ Invoke:Coordinates | coord | lat | long }} {{ Invoke:Coordinates | coord | lat | lat_flag | long | long_flag }} ... Refer to {{coord}} documentation page for many additional parameters and configuration options. Note: This function provides the visual display elements of {{coord}}. In order to load coordinates into the database, the {{#coordinates:}} parser function must also be called, this is done automatically in the Lua version of {{coord}}. ]] function coordinates.coord(frame) globalFrame = frame local args = frame.args if args[1] == nil then local pFrame = frame:getParent(); args = pFrame.args; for k,v in pairs( frame.args ) do args[k] = v; end end for i=1,10 do if args[i] == nil then args[i] = "" else args[i] = args[i]:match( '^%s*(.-)%s*$' ); --remove whitespace end end args['format'] = args['format'] or ''; local contents = formatTest(args) local Notes = args.notes or "" local Display = string.lower(args.display or "inline") if Display == '' then Display = 'inline'; end local text = '' if string.find( Display, 'inline' ) ~= nil or Display == 'i' or Display == 'it' or Display == 'ti' then text = displayinline(contents, Notes) end if string.find( Display, 'title' ) ~= nil or Display == 't' or Display == 'it' or Display == 'ti' then text = text .. displaytitle(contents, Notes, frame) end return text end return coordinates 6ld16ldffporuxym4qoojpnn9q9bugj 828 5141 23457 2020-11-18T18:27:40Z ZUFAr 381 "--[[ This module provides a number of basic mathematical operations. ]] local z = {} -- Generate random number function z.random( frame )..." исемле яңы бит булдырылған 23457 Scribunto text/plain --[[ This module provides a number of basic mathematical operations. ]] local z = {} -- Generate random number function z.random( frame ) first = tonumber(frame.args[1]) -- if it doesn't exist it's NaN, if not a number it's nil second = tonumber(frame.args[2]) if first then -- if NaN or nil, will skip down to final return if first <= second then -- could match if both nil, but already checked that first is a number in last line return math.random(first, second) end return math.random(first) end return math.random() end --[[ order Determine order of magnitude of a number Usage: {{#invoke: Math | order | value }} ]] function z.order(frame) local input_string = (frame.args[1] or frame.args.x or '0'); local input_number; input_number = z._cleanNumber( frame, input_string ); if input_number == nil then return '<strong class="error">Ошибка формата данных: нечисловое входное значение при определении десятичной степени</strong>' else return z._order( input_number ) end end function z._order(x) if x == 0 then return 0 end return math.floor(math.log10(math.abs(x))) end --[[ precision Detemines the precision of a number using the string representation Usage: {{ #invoke: Math | precision | value }} ]] function z.precision( frame ) local input_string = (frame.args[1] or frame.args.x or '0'); local trap_fraction = frame.args.check_fraction or false; local input_number; if type( trap_fraction ) == 'string' then trap_fraction = trap_fraction:lower(); if trap_fraction == 'false' or trap_fraction == '0' or trap_fraction == 'no' or trap_fraction == '' then trap_fraction = false; else trap_fraction = true; end end if trap_fraction then local pos = string.find( input_string, '/', 1, true ); if pos ~= nil then if string.find( input_string, '/', pos + 1, true ) == nil then local denominator = string.sub( input_string, pos+1, -1 ); local denom_value = tonumber( denominator ); if denom_value ~= nil then return math.log10(denom_value); end end end end input_number, input_string = z._cleanNumber( frame, input_string ); if input_string == nil then return '<strong class="error">Ошибка формата данных: нечисловое входное значение при определении дробной части</strong>' else return z._precision( input_string ) end end function z._precision( x ) x = string.upper( x ) local decimal = string.find( x, '[.,]', 1 ) local exponent_pos = string.find( x, 'E', 1, true ) local result = 0; if exponent_pos ~= nil then local exponent = string.sub( x, exponent_pos + 1 ) x = string.sub( x, 1, exponent_pos - 1 ) result = result - tonumber( exponent ) end if decimal ~= nil then result = result + string.len( x ) - decimal return result end local pos = string.len( x ); while x:byte(pos) == string.byte('0') do pos = pos - 1 result = result - 1 if pos <= 0 then return 0 end end return result end --[[ max Finds the maximum argument Usage: {{#invoke:Math| max | value1 | value2 | ... }} OR {{#invoke:Math| max }} When used with no arguments, it takes its input from the parent frame. Note, any values that do not evaluate to numbers are ignored. ]] function z.max( frame ) local args = frame.args; if args[1] == nil then local parent = frame:getParent(); args = parent.args; end local max_value = nil; local i = 1; while args[i] ~= nil do local val = z._cleanNumber( frame, args[i] ); if val ~= nil then if max_value == nil or val > max_value then max_value = val; end end i = i + 1; end return max_value end --[[ min Finds the minimum argument Usage: {{#invoke:Math| min | value1 | value2 | ... }} OR {{#invoke:Math| min }} When used with no arguments, it takes its input from the parent frame. Note, any values that do not evaluate to numbers are ignored. ]] function z.min( frame ) local args = frame.args; if args[1] == nil then local parent = frame:getParent(); args = parent.args; end local min_value = nil; local i = 1; while args[i] ~= nil do local val = z._cleanNumber( frame, args[i] ); if val ~= nil then if min_value == nil or val < min_value then min_value = val; end end i = i + 1; end return min_value end --[[ round Rounds a number to specified precision Usage: {{#invoke:Math | round | value | precision }} --]] function z.round(frame) local value, precision; value = z._cleanNumber( frame, frame.args[1] or frame.args.value or 0 ); precision = z._cleanNumber( frame, frame.args[2] or frame.args.precision or 0 ); if value == nil or precision == nil then return '<strong class="error">Ошибка формата данных: нечисловое входное значение при округлении до целого</strong>' else return z._round( value, precision ); end end function z._round( value, precision ) local rescale = math.pow( 10, precision ); return math.floor( value * rescale + 0.5 ) / rescale; end --[[ precision_format Rounds a number to the specified precision and formats according to rules originally used for {{template:Rnd}}. Output is a string. Usage: {{#invoke: Math | precision_format | number | precision }} ]] function z.precision_format( frame ) -- For access to Mediawiki built-in formatter. local lang = mw.getContentLanguage(); local value_string, value, precision; value, value_string = z._cleanNumber( frame, frame.args[1] or 0 ); precision = z._cleanNumber( frame, frame.args[2] or 0 ); -- Check for non-numeric input if value == nil or precision == nil then return '<strong class="error">Ошибка формата данных: нечисловое входное значение при округлении с заданной точностью</strong>' end local current_precision = z._precision( value ); local order = z._order( value ); -- Due to round-off effects it is neccesary to limit the returned precision under -- some circumstances because the terminal digits will be inaccurately reported. if order + precision >= 14 then orig_precision = z._precision( value_string ); if order + orig_precision >= 14 then precision = 13 - order; end end -- If rounding off, truncate extra digits if precision < current_precision then value = z._round( value, precision ); current_precision = z._precision( value ); end local formatted_num = lang:formatNum( math.abs(value) ); local sign; -- Use proper unary minus sign rather than ASCII default if value < 0 then sign = '−'; else sign = ''; end -- Handle cases requiring scientific notation if string.find( formatted_num, 'E', 1, true ) ~= nil or math.abs(order) >= 9 then value = value * math.pow( 10, -order ); current_precision = current_precision + order; precision = precision + order; formatted_num = lang:formatNum( math.abs(value) ); else order = 0; end formatted_num = sign .. formatted_num; -- Pad with zeros, if needed if current_precision < precision then local padding; if current_precision <= 0 then if precision > 0 then local zero_sep = lang:formatNum( 1.1 ); formatted_num = formatted_num .. zero_sep:sub(2,2); padding = precision; if padding > 20 then padding = 20; end formatted_num = formatted_num .. string.rep( '0', padding ); end else padding = precision - current_precision if padding > 20 then padding = 20; end formatted_num = formatted_num .. string.rep( '0', padding ); end end -- Add exponential notation, if necessary. if order ~= 0 then -- Use proper unary minus sign rather than ASCII default if order < 0 then order = '−' .. lang:formatNum( math.abs(order) ); else order = lang:formatNum( order ); end formatted_num = formatted_num .. '<span style="margin:0 .15em 0 .25em">·</span>10^{' .. order .. '}' end return formatted_num; end --[[ Helper function that interprets the input numerically. If the input does not appear to be a number, attempts evaluating it as a parser functions expression. ]] function z._cleanNumber( frame, number_string ) if number_string == nil or number_string:len() == 0 then return nil, nil; end -- Attempt basic conversion local number = tonumber( number_string ) -- If failed, attempt to evaluate input as an expression if number == nil then local attempt = frame:callParserFunction( '#expr', number_string ); attempt = tonumber( attempt ); if attempt ~= nil then number = attempt; number_string = tostring( number ); else number = nil; number_string = nil; end else -- String is valid but may contain padding, clean it. number_string = mw.text.trim(number_string) end return number, number_string; end function roman(i) local w, t, val, let = {}, { {1000, "M"}, {900, "CM"}, {500, "D"}, {400, "CD"}, {100, "C"}, {90, "XC"}, {50, "L"}, {40, "XL"}, {10, "X"}, {9, "IX"}, {5, "V"}, {4, "IV"}, {1, "I"} } for n, v in ipairs(t) do val, let = unpack(v) w[n]=string.rep(let,i/val) i=i % val end return table.concat(w) end function z.Roman(frame) -- Преобразует числа от 1 до 4999999 в римские local function try_tonumber(a) return math.floor(tonumber(a) or error('\''.. a ..'\' не является числом.')); end local str = frame.args[1] or ''; if str == '' then -- пустой параметр return str; end local r, N = pcall(try_tonumber, str); -- попытка преобразовать в число if r then if N<1 or N>=5e6 then return frame.args[2] or 'N/A' end local R=N%5000 N=(N-R)/1000 return (N>0 and table.concat{'<span style="text-decoration:overline;">',roman(N),'</span>'} or '')..roman(R) else return '<strong class="error">' .. N .. '</strong>'; -- вывод ошибки end end return z 88dah5h53qqtres86irs8u1cvq600aw 10 5142 23458 2020-11-18T18:32:03Z ZUFAr 381 "{{ombox | image = [[File:Gnome-utilities-terminal.svg|42px]] | text = Этот шаблон реализован на основе :ru:Lua|L..." исемле яңы бит булдырылған 23458 wikitext text/x-wiki {{ombox | image = [[File:Gnome-utilities-terminal.svg|42px]] | text = Этот шаблон реализован на основе [[:ru:Lua|Lua]]{{#if:{{{1|}}}{{{2|}}}{{{tech|}}}|&#32;с использованием {{{tech|{{#if:{{{2|}}}|функции <code>{{#if:{{{line|}}}|[{{fullurl:Module:{{{1}}}|action=edit}}#mw-ce-l{{{line}}} {{{2}}}()]|[[{{{funcref|Module:{{{1}}}#{{{2}}}}}}|{{{2}}}()]]}}</code>|кода}} {{#if:{{{1|}}}|из модуля [[Module:{{{1}}}|{{{1}}}]]}}}}}}}.'' }}{{#if:{{{nocat|<noinclude>1</noinclude>}}}||{{#ifeq:{{SUBPAGENAME}}|{{{doc|doc}}}||[[Категория:Scribunto ҡулланыусы ҡалыптар|{{PAGENAME}}]]}}}} <noinclude>{{doc-inline}} Шаблон для пометки шаблонов, использующих функционал расширения [[mw:Extension:Scribunto|Scribunto]]. Первый параметр — название модуля, второй — имя функции. По умолчанию, если имя функции указано, оно оформляется ссылкой на раздел на странице модуля с таким именем; можно перенаправить на любую другую страницу, указав параметр <code>funcref</code>, или дать ссылку на строку в редакторе модуля параметром <code>line</code> (переход будет непосредственно на редактирование). Текст после слова ''использованием'' можно переопределить параметром <code>tech</code>. Шаблон будет добавлен в категорию {{cl|Scribunto ҡулланыусы ҡалыптар}}. При этом на подстранице документации (определяется по равенству переменной {{mwmw|SUBPAGENAME}} параметру <code>doc</code>, по умолчанию doc) категория не работает. == Пример == <nowiki>{{onLua|Ru|o|nocat=1<!--чтоб запретить категоризацию-->}}</nowiki> : {{onLua|Ru|o|nocat=1<!--чтоб запретить категоризацию-->}} == См. также == * {{tl|ToLua}} {{doc-end}}[[Категория:Ҡалыптар:Ҡалыптар өсөн]][[Категория:Ҡалыптар:Lua]]</noinclude> qfv1jzcbe5pgum44nxuo8o0x4n6vikc 10 5143 23459 2020-11-18T18:32:35Z ZUFAr 381 "{{#ifeq:{{{small|}}}|yes | {{ombox/core | small = yes | type = {{{type|}}} | image = {{#if:{{{smallimage|}}}| {{{smallimage}}} | {{{imag..." исемле яңы бит булдырылған 23459 wikitext text/x-wiki {{#ifeq:{{{small|}}}|yes | {{ombox/core | small = yes | type = {{{type|}}} | image = {{#if:{{{smallimage|}}}| {{{smallimage}}} | {{{image|}}} }} | imageright = {{#if:{{{smallimageright|}}} | {{{smallimageright}}} | {{{imageright|}}} }} | class = {{{class|}}} | style = {{{style|}}} | textstyle = {{{textstyle|}}} | text = {{#if:{{{smalltext|}}}| {{{smalltext}}} | {{{text}}} }} }} | {{ombox/core | type = {{{type|}}} | image = {{{image|}}} | imageright = {{{imageright|}}} | class = {{{class|}}} | style = {{{style|}}} | textstyle = {{{textstyle|}}} | text = {{{text}}} }} }}<noinclude>{{doc}}<!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --></noinclude> p61wi9fd7drio0sgqr1heav201ekuzn 10 5144 25142 23460 2025-01-23T23:28:21Z Ziv 1419 → File replacement: jpg/png/gif to svg vector image ([[:c:GR]]) 25142 wikitext text/x-wiki <table class="plainlinks ombox {{#ifeq:{{{small}}}|yes|mbox-small}} {{#switch:{{{type|}}} | speedy = ombox-speedy | delete = ombox-delete | content = ombox-content | style = ombox-style | move = ombox-move | protection = ombox-protection | notice <!-- notice = default --> | #default = ombox-notice }} {{{class|}}}" style="{{{style|}}}"> <tr> {{#ifeq:{{{image|}}}|none | <!-- No image. Cell with some width or padding necessary for text cell to have 100% width. --><td class="mbox-empty-cell"></td> | <td class="mbox-image"> {{#if:{{{image|}}} | {{{image}}} | [[Image:{{#switch:{{{type|}}} | speedy = Imbox speedy deletion.png | delete = Imbox deletion.png | content = Imbox content.png | style = Edit-clear.svg | move = Imbox move.png | protection = Imbox protection.png | notice <!-- notice = default --> | #default = Information icon4.svg }} | {{#ifeq:{{{small|}}}|yes | 30x30px | 40x40px }}|link=|alt=]] }}</td> }} <td class="mbox-text" style="{{{textstyle|}}}"> {{{text}}} </td> {{#if:{{{imageright|}}} | {{#ifeq:{{{imageright|}}}|none | <!-- No image. --> | <td class="mbox-imageright"> {{{imageright}}} </td> }} }} </tr> </table><!-- Detect and report usage with faulty "type" parameter: -->{{#switch:{{{type|}}} | <!-- No type fed, is also valid input --> | speedy | delete | content | style | move | protection | notice = <!-- Do nothing, valid "type" --> | #default = <div style="text-align: center;">Этот шаблон использует неверный параметр "type={{{type|}}}", который необходимо исправить.</div>[[Категория:Шаблоны сообщений требующие исправления|{{main other|Main:}}{{FULLPAGENAME}}]]<!-- Sort on namespace --> }}<noinclude> {{documentation}} <!-- Add categories and interwikis to the /doc subpage, not here! --> </noinclude> 1huo0ceuospo2n1ovgfcq32v81mj2uz 10 5145 23461 2020-11-18T18:34:42Z ZUFAr 381 "{{ombox |text='''Этот шаблон использует некоторые чрезвычайно сложные и эзотерическ..." исемле яңы бит булдырылған 23461 wikitext text/x-wiki {{ombox |text='''Этот шаблон использует некоторые чрезвычайно сложные и эзотерические свойства [[Википедия:Механизм шаблонов|языка шаблонов]].'''<div style="font-size: 95%;">Пожалуйста, не пытайтесь изменять его до тех пор, пока '''(а)''' вы до конца не поймёте, как он устроен, и '''(б)''' вы не будете готовы к устранению любых последствий в случае неожиданного результата. Эксперименты следует проводить в [[Википедия:Личная страница участника#Подстраницы участника|вашем личном пространстве]].</div> }}<!-- --><includeonly>{{#ifeq: {{SUBPAGENAME}} | {{{doc|doc}}} || {{#if: {{{nocat|}}} || {{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Ҡалыптар|[[Категория:Ҡалыптар:Эзотерические]]}} }} }}</includeonly><noinclude> {{doc-inline}} Этот шаблон-предупреждение следует использовать в сложных шаблонах, например, [[Ҡалып:rq/|таких]]. Заносит шаблоны в {{категорию|Ҡалыптар:Эзотерические}}. Предупреждение выглядит так: {{эзотерика|nocat=1}} [[Категория:Ҡалыптар:Ҡалыптар өсөн|{{PAGENAME}}]] [[Категория:Ҡалыптар:Иҫкәртеүҙәр|{{PAGENAME}}]] </noinclude> kjvz26spw7bmzvab5dkjp7qyhxq0ac3 10 5146 23462 2020-11-18T18:39:37Z ZUFAr 381 "<includeonly><span class="coordinates plainlinks">{{#switch:{{{4}}}{{{8}}}|NE|NW|SE|SW = [http://stable.toolserver.org/geohack/geohack.php?lang..." исемле яңы бит булдырылған 23462 wikitext text/x-wiki <includeonly><span class="coordinates plainlinks">{{#switch:{{{4}}}{{{8}}}|NE|NW|SE|SW = [http://stable.toolserver.org/geohack/geohack.php?language=ru&params={{#ifeq:S|{{{4}}}|-}}{{#expr:{{{1}}}+0{{{2}}}/60+0{{{3}}}/3600+0.00000001}}_N_{{#ifeq:W|{{{8}}}|-}}{{#expr:{{{5}}}+0{{{6}}}/60+0{{{7}}}/3600+0.00000001}}_E_scale:200000 <span class="geo-geo-dms" title="Различные карты и схемы для этого места"><span class="geo-dms"><span class="geo-lat">{{{1}}}°{{{2}}}′{{#if:{{{3|}}}|{{{3}}}″}}{{#ifeq:{{{4}}}|N|&nbsp;с.&nbsp;ш.|&nbsp;ю.&nbsp;ш.}}</span> <span class="geo-lon">{{{5}}}°{{{6}}}′{{#if:{{{7|}}}|{{{7}}}″}}{{#ifeq:{{{8}}}|E|&nbsp;в.&nbsp;д.|&nbsp;з.&nbsp;д.}}</span></span></span>]&nbsp;<sup class="geo-google noprint" title="Это место на Картах Google">[http://maps.google.com/maps?&q={{#ifeq:S|{{{4}}}|-}}{{{1}}}°{{{2}}}'0{{{3}}}%22,{{#ifeq:W|{{{8}}}|-}}{{{5}}}°{{{6}}}'0{{{7}}}%22&spn=0.2,0.2&t=k (G)]</sup>|#default={{#if:{{{4|}}}|<span class="error">Ошибка: неправильные координаты (введено: {{{1}}}, {{{2}}}, {{{3}}}, {{{4}}}, {{{5}}}, {{{6}}}, {{{7}}}, {{{8}}}, {{{9}}})</span>[[Категория:ВП:Неточные координаты]]}}}}</span></includeonly><noinclude>[[Категория:Шаблоны с географическими координатами|coord]]{{doc}}</noinclude> qpdxf8bd5s6u646owgte0ymwel8l2lq 0 5147 24370 23910 2022-05-26T04:44:01Z Баныу 908 24370 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|48|13|N|58|12|10|E|}} <div class="text"> {{poemx|Мәкәш ауылы топонимдары| '''Мәкәш''' ауылы исеменең килеп сығышы тураһында фараздар. Ауыл исеме кеше исеменән алынған,ошо урында төпләнеп киткән Мәкәш исме менән мәңгеләшеп ҡалған тигән фараз йөрөй халыҡ телендә.Мәкәштең ҡайҙандыр Ырымбур яғынан ҡасып килеүе тураһында ла риүәйәттәр һаҡланған. ; Беренсе фараз Мәкәш Тәтегәс бейҙең һуғышсыһы булған.Ул Ноғай мырҙаһы батырын күҫәк менән дуэлдә бәреп үлтергән ,башҡорттаар беренсе булып һөжүмгә ташланалар һәм еңәләр.Ноғайҙар яңынан яу башламау шарты менән Мәкәште үҙҙәренә һорайҙар,ләкин Тәтегәс уны Ырымбурға ҡасыра һәм аҙаҡтан ул был яҡтарға килеп сыҡҡан.(Вәлиуллин Биктимер олатай һөйләгәндәрҙән) ;Икенсе фараз Легендаларҙың беҙҙең Мәкәш олатайға мөнәсәбәте юҡ.Тәтегәс бей заманы 1540-1560 -сы йылдар.Юрматылар шәжәрәһендә Митяш батыр тигән исем бар.Тәтегәс бей уларҙың юлбашсыһы,ә батырҙарҙың даны телдән телгә күсеп йөрөй торған була.Беҙҙең олатай күпкә һуңыраҡ йәшәгән,әлбтиттә,ул бөтә башҡорт егеттәре кеүек һунарсы булғандыр.Ошо хозур кеше аяғы баҫмаған ерҙәр уның күңеленә ятҡандыр. Исемһеҙ бер йылға Көҙләү булып китә һәм бөгөнгө көнгә тиклем был исем һаҡланған. Ошо йылға Мәкәшкә көҙләү урыны ғына түгел,ҡышлау төбәге лә булған.Мәкәштең малдары бик кңп булған,ул хатта көтөүе менән Өйҙөрәк буйҙарына тиклем барып сыҡҡан,тип һөйләйҙәр ине боронғораҡ ҡарттар.Мәкәш ошо аймаҡ кешеләре араһында үҙенә ғәҙел һәм хәүефһеҙ булыуы менән абруй ҡаҙана.Ташлы аҫабалары уға бер ҡыҙ йәрәшәләр һәм бына һиңә бәләкәй бер бүләк тип,урын-ер бирәләр.Хәҙер был ер Бәләкәй Бүләк, тип йөрөтөлә.Юрматы һәм Тамъян шәжәрәләрен лә беҙҙең өсөн бик ҡыҙыҡлы.Тамъяндарҙа Мукачтың улв Ҡасҡын күрһәтелә.Беҙҙең ауыл янында Ҡасҡын ҡулы бар.Юрматыларҙа Мукачтың улы Тебәнәк бар (русса)теркәлгән.Ә беҙҙә Тегәнәк йылғаһы Көҙләүҙең ҡушылдығы булып тора.Шул уҡ юрматыларҙа ҡасҡын-Мукачтың бер туғаны итеп күрһәтелә.Шәжәрәлә Мәкәш Үрәҙ бейҙең тыуасары (прапра..внук) булып сыға.(Клара Хәмиҙулинаның фаразлауы).<br> ;Үрәҙ Үрәҙ -тарихи шәхес.1646 -сы йылда ерҙәрҙе ун бер ырыу араһында бүләләр. Был бүлеү йәнә 1671 -се йылдарҙа үткәрелә Һәр ырыуҙың биләмәләрененең майҙаны һәм урыны билдәләнә.Ошо ике бүлештә лә Үрәҙ Урманов ҡатнаша.Үрәҙ тип йөрөтөлгән урындар XVI быуат урталарынан исемләнгән.Ошо тәғәйенле ерҙәр,урындар географик яҙылышы менән бергә ер атамаларына әйләнеп киткән( Клара Хәмиҙҙуллина яҙмаларынан). * Мәкәштауҙың бер бите -Туҡтар<br> Туҡтар -табын ырыуының бейе.Нәҫеле менән Сыңғыҙ хан вариҫтарынан.Мәкәштауҙың Туҡтар бите исеме ауыл исеменән күпкә боронғораҡ.Туҡтар әсәһе менән меңдәр араһында тороп ҡалып,уның ир булып өлгөрөп етеүе һәм исеме мәңгеләщеп ҡалыу ваҡыты 1399-1400 -се йылдар тип иҫәпләнә.Ул атаһын эҙләп киткәс,ырыуҙаштары Туҡтар исемен ошо урын атамаһы менән үҙҙәренең телендә йөрөткәндәр.Был исем бөгөнгө көнгә тиклем еткән.Туҡтар заманында ошо ерҙәге данлыҡлы шәхес-хандар тоҡомоноң бер вариҫы булған.( Клара Мөхәмәҙиә ҡыҙы Хәмиҙҙуллина. .Башҡоростан Республикаһы Дәүләкән районы Мәкәш ауылының тулы шәжәрәһе Өфө.Мир печати.2012 й.264 б).<br> * Әмир яланы<br> Мәкәш ауылына яҡын Әмир сабынлығы бар.Был атама Әмирхандың ошо ерҙе биләүен күрһәтә.Ул бында,бәлки,йәшәгәндер ҙә,сөнки ҡәбер ташы табыла,унда Әмирйән (Әмирхән) 1631-1707 -се йыдар ,тип фаразлана(Вәлиуллин Биктимер олатайҙың фаразлауы)<br> * '''Ишәй ҡулы''' '''Шаҡа шишмәһе''' '''Бабай шары'''<br> Әгәр кеше батыр ҡушаматы ала икән, ул шәжәрәләрҙә мотлаҡ күрһә телгән Метяш -Мәкәш шәжәрәһендә беҙҙең ер-һыу атамаларҙа ошо исемдәр килгәнен күрҙем:Ишәй Ҡушаев,Шаҡай Собханғолов, Хаджибаба. Беҙҙә,Мәкәштә,Бабай шары тигән ер атамаһы бар. Мәкәш ауылында Ишәй ҡулы бар. ;Шаҡа шишмәһе Шаҡай Собханғолов Польша һуғышында ҡатнашҡан яугир исеме.Шаҡа шишмәһе һәм Шаҡа тауы ошо яугир исеме менән бәйле булырға тейеш.Боронғо оло кешеләр был тау өҫтөндә йөрөгәндә,үҙеңде тәртипле тоторға ҡушалар ине,бында бер батыр күмелгән,тип аңлаталар ине Й өнөнөң төшөп ҡалыуы беҙҙең һөйләштә тәбиғи(Клара Хәмиҙуллина менән әңгәмә(75 йәш) 20 ноябрь 2020 й. ;'''Ҡырла''' һәм '''Оло урман''' Дәүләкән районының Мәкәш исемле ауылы көнбайыштан Бәләбәй,ә көньяҡтан Әлшәй райондары менән сикләшеп,иң төпкөл ауылдарҙан һанала.Бәләбәй районының далалар менән аралашып ҙур-ҙур урмандары-улар Аксаков әҫәрҙәрендә сағылған гүзәл урындар.Ул яҙған йылҡы тибендәре ана шул беҙҙең Мәкәш, Ҡоръятмаҫ,тағы ла Боранғол ауылдары (ауылдар бер-берһенән тауҙар менән айырылып тора) биләмәләренән башланып, халыҡ телендә Оло урман тип хөрмәтләп һөйләнгән,яланлы ер булмаһа лә ауылдарҙың көнбайыш яҡтары Оло урман тип атала.Ә көньяҡтан Мәкәш ерҙәре Әлшәй районының хозур тәбиғәтле Ташлы, Таштүбә,Баязит ауылдары биләмәләренән Ҡырла тип йөрөтөлгән урын менән айырыла,сөнки бында Ташлы ауылының ерҙәре башланып, уларҙы мәкәштәрҙән Ҡырла айырып торған. Башҡорт теленең был матур һүҙе һирәк ҡулланылһа ла,элегерәк халыҡ телендә ер атамаһы булараҡ та,ер биләмәләренең ҡыры (границаһы) булараҡ та файҙаланылған.Бөгөнгө көндә лә Мәкәштең көньяҡ ерҙәрен олораҡ кешеләр Ҡырла ҡыуағы, Ҡырла буйы,Ҡырла шишмәһе тип йөрөтәләр.|}}<div class="text"> {{poemx|'''Берҡаҙан'''|{{coord-simple|54|17|21|N|54|34|21|E|}}<!--координаталарҙы дөрөҫләп яҙығыҙ --> Дәүләкән районы Асылыкүлдән алыҫ булмаған Берҡаҙан һаҙлығының атамаһы. Был һаҙлыҡҡа иң яҡын торған боронғо башҡорт ауылдары Мәкәш һәм Ҡоръятмаҫ. Һаҙлыҡтың атамаһы Берҡаҙан (пеликан) ҡошо менән бәйле. Был һаҙлыҡ пеликандарҙың иң төньяҡтағы миграция урыны була Урындағы халыҡ балыҡтар менән туҡланыусы оло бүкһәле был ҡошто берҡаҙан тип атауы һоҡландыра.Исем халыҡ теленең ни тиклем теүәл һәм һығылмалы булыуын күрһәтә.1964 йылда сыҡҡан русса-башҡортса һүҙлектә пеликан ҡошоноң тәржемәһе юҡ.Берҡаҙан ҡошо һуңғы 70,-80-се йылдар эсендә бөтөнләй был яҡтарға осоп килеүҙән туҡтай,сөнки уларға оялар өсөн шарттар булмай башлай. Тағы ла бер атама "Дөйә кисеүе". Ҡолман шарынан Алама ерек аша Берҡаҙан һаҙлығының тәрән батҡылыҡтарын үтеп сыға торған ышаныслы һуҡмаҡтар булған. Был һуҡмаҡтар элегерәк күсмә тормош ваҡытынан ҡалған атама менән Дөйә кисеүе тип йөрөтөлә.Халыҡ телендә Дөйә батҡан исеме лә билдәле.Тимәк,бында,Берҡаҙан һаҙлығында,дөйәләр үтерлек урындар ҙа булған,ә һуңыраҡ ошо урында Ахун ауылы барлыҡҡа килә. Оҙаҡ йылдар Ахун халыҡ телендә Дөйә кисеүе булып йөрөй.|Информатор:Фания Кутлубулатова }} [[Категория:Дәүләкән районы Мәкәш ауылы]] [[Категория:Дәүләкән районы топонимикаһы]] svz0eo2jr14skrqkgfkyjbr1i9iafrw 14 5148 23488 2020-11-19T16:00:46Z ZUFAr 381 "[[Категория:Дәүләкән районы]][[Категория:Топонимика]]" исемле яңы бит булдырылған 23488 wikitext text/x-wiki [[Категория:Дәүләкән районы]][[Категория:Топонимика]] 7bdk92gy8ohktxxy5ua3vviztiiqtxu 0 5149 24919 24892 2023-03-28T12:09:36Z Aidar254 420 24919 wikitext text/x-wiki '''Раевка''' ҡасабаһының этимологияһы.<br> Раев Александр Федорович (1823—1901 й.) Рәсәй хөкүмәтенең йәшерен советнигы була. Рус яҙыусыһы Н. Г. Чернышевскийҙың өс туған ҡустыһы.<br> Ул Саратов губернаһына ҡараған Вязовка ауылында тыуған.<br>Хөкүмәт Раевоны 1863—1864 -се йылдарҙа хәрби компания сараһын уңышлы уткәргәне өсөн хәҙерге Раевка ҡасабаһы һәм Дәүләкән райондарына ингән (Раево,Ноздеревка, ауылдары) ер биләмәләре менән бүләкләй. Раево үҙ иҫәбенә имениеһында тимер юлы төҙөй, хәҙер ул Раевка туҡталышы тип йөрөтөлә. Бынан тыш ул мәктәп һәм сиркәү төҙөй. Раевка ҡасабаһына Вязовка ауылдарынан күсеп килгән крәҫтиәндәр нигеҙ һала. Райондың исеме боронғо Раевка менән йәнәш торған Әлшәй ауылы исеме менән,ә район үҙәге Раевка булып йөрөй. Башҡортса ла урыҫса ла бер исем-Раевка. ==Һылтанмалар== * Страницы истории родного края. Давлекановский район. Краеведческий сборник. Сост. М. М. Гатауллина-Давлеканово,2005 г. 170 стр. [[Категория:Әлшәй районы Раевка ҡасабаһы]] fukwgf6vfi03u9y1m88tfob17ygmb6g 0 5150 23661 23650 2020-11-25T13:00:42Z Баныу 908 Баныу [[Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдары]]: Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдары 23650 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|17|40|N|54|30|31|E|}}''Википедияла [[w:Буранғол|Буранғол]] ауылы тураһында мәҡәлә бар'' <div class="text"> {{poemx|Буранғол ауылы тарихы| Был ауыл ҡаңлы табын ырыуына ҡарай. Ауылда әүәл аҡынсыҡ, буранғол, алаҡай, ҡаймағы [ил ҡаймағы], ҡатай, исмаил, имел, таҙ аралары бар ине. Тәңре ҡоштары – ҡарсыға. Ҡыйыу, баш эймәҫ һигеҙ нәҫел бергә берләшеп, ерҙәрҙе һаҡларға, һуңғы алышҡа ҡәҙәр ҡарсыға ҡошо кеүек ҡыйыу булып, торған нигеҙҙәрҙе һаҡларға тип, Ҡарағас тауына менеп вәғәҙә бирешкәндәр. Изге ағастары ҡарағас булған. Был ағас әрһеҙ, һыуға талапсан түгел, тау-таш араһында үҫкән өсөн һайлап алғандар. Сөнки башҡорт яугирҙәре һәр ваҡытта ла тауҙан көс алған, элек аҡһаҡалдар ошолай әйтер булған:<br> Яуҙа яугир хәлең бөтһә, Тау баштарын һайларһың. Дошманыңа түбән ҡарап, Көс ғәйрәтен алырһың.<br> Элек, Буранғол ҡарт килеп ултырғанға тиклем, бихисап башҡорт ауылдары булған был тирәлә, ни сәбәп менәндер улар юҡҡа сыҡҡан.<br> Буранғол ҡарт бик белемле булған. Уның Өмөтбай тигән улы Салауат яуында актив ҡатнаша. Был һүҙҙәр тарихи документтар менән дәлилләнә. Буранғол ҡарттың Күҫәк Буранғол исемле улы 1736-1817 йылдарҙа старшина булып тора. Өмөтбай Буранғол исемле улы – 1773-1775 йылдарҙағы Крәҫтиән восстаниеһында актив көрәшсе. Ул ошо тирә-яҡ башҡорттарының етәксеһе була. 1834 йылғы ревизияла Күҫәктең улдары – зауряд сотник Ғайса 46 йәшлек, уның улдары (Әхтәм, Әхтәрәй, Әхмәҙи) күрһәтелә. Уртансы улы Исхаҡ – 62 йәшлек (улдары: Ғәйнулла, Сәйфулла, Фәтҡулла). Оло улы Ғөбәйҙулла – 63 йәшлек (уның ҙур улы Ҡаһарман – улдары: Иргиз, Юныс; икенсе улы – Райман, өсөнсө улы – Зәйнулла һәм Нариман). Юсуп 64 йәшлек, беренсе улы – Сөләймән – Шаһигиҙгән – Хоҙайбирҙе. Икенсе улы – Мөлкәмән (улдары: Әмирхан, Ноғоман, Ғилман). 1795 йылда был ауылда 24 йорт иҫәпләнһә, 88 ир затынан башҡорт иҫәпләнә. 1843 йылғы ревизия күрһәтеүе буйынса, 361 кеше йәшәп, 560 бот яҙғы иген культуралары сәсәләр.<br> 1920 йылда 188 йорт иҫәпләнеп, уларҙа 884 башҡорт йәшәй. Иҫкәрмә: Элек башҡорт ғаиләләрендә бер нисә ғаилә йәшәгән. Атаһы улдарын өйләндереп ҡырға түгел, төп нигеҙгә төкәтмә һалындырып, шунда сығарыр булған. Былай эшләгәндә бер нисәнән торған ғаилә бер ҙур ғаилә булып иҫәпләнеп, хөкүмәткә бер генә налог түләр булғандар. Был бик отошло булған. Ауылда ҡатын-ҡыҙҙар һаны айырым осраҡтарҙа ғына иҫәпкә алынған, күберәк ир-ат затынан булған һандар тәшкил иткән.| Хузиев Мөлкәмән Хоҙайәхмәт улынан Ағиҙел ҡалаһында йәшәүсе тарих уҡытыусыһы,Халыҡ мәғарифы отличнигы Р.Ғ.Мөхәмәтғәлин 2008 й. яҙып алған}} [[Категория:Дәүләкән районы Буранғол ауылы]] [[Категория:Дәүләкән районы топонимикаһы]] qjcz9enqb38r97q305gquxr7o7yrgni 0 5151 23653 23649 2020-11-25T12:36:02Z Баныу 908 Баныу [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары]]: Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары 23649 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|19|13|N|54|27|18|E|}} ''Википедияла [[w:Ҡыҙрас|Ҡыҙрас]] ауылы тураһында мәҡәлә бар'' {{poemx|Ҡыҙрас ауылының исеменең килеп сығышы| Ҡыҙрас ауылы – ҡара табын ырыуына ҡарай. Был ауылда юлыш, ҡаҙаҡ, сыуаш, ҡарағалпаҡ, муйнаҡ, ҡалмаҡ, тауыҡ, торна аралары бар. Тәңре ҡоштары – торна, изге ағастары – миләш. Элекэлектән үҙ ерҙәрен кәләп тамғаһы менән билгеләп ҡуйыр булғандар. Бындай тамғалар менән яуҙа үлгән ҡәрҙәштәренең ҡәберҙәренә лә билдә һалынған. Исем-тамғаны ташҡа соҡоп яҙып ҡуйыр булғандар. Ауылдың тарихы 1773-1775 йылдарҙа Салауат яуында ҡатнашҡан, унан һуң хөкүмәт ғәскәрҙәре яғына күскән полковник, башҡорт старшинаһы Ҡыҙрас Муллаҡаев менән тығыҙ бәйләнгән. Ул тархандар нәҫеленә ҡараған. Ҡарттарҙың һөйләүе буйынса, быға тиклем ауыл Келәтаяҡ тип аталған<br> '''Балғажы тауы''' Легенда буйынса күрше Ҡаңлы-Төркәй егете Балғажы Ҡыҙрас аулындағы бер ҡыҙға ғашиҡ булып,ошо тауҙа осрашып йөрөгәндәр.<br> Бынан тыш ауылда Ҡарауыл тауы,Мәтәү тауы,Үрсәкә тауы,Яланғас морон,Уртатау,Ҡырлытау,Емеректау,Сәүкә мороно.<br> '''Сәрмәсән йылғаһы''' ауылдың ике яғынан аға.Килеп сығышын халыҡ төрлөсә аңлата:<br> # "һәрмәү" һәм һүҙ яһаусы ялғау -сән- # "сәрмә" сыуаш телендә йылға,ә -сән-һинеке тигәнде аңлата.<br> '''Ыласын күле''' ыласынға оҡшап тора.<br> '''Сирмеш күле''' Ауыл ситендә урындағы халыҡ менән аралашмаған кеше йәшәгән. Ҡоръятмаҫ,Буранғол ауыл халҡы марийҙары сирмеш, тип йөрөтәләр. Үҙһүҙле кешегә әле лә сирмеш тиҙәр.Ф.Ғ.Ҡотлобулатова иҫкәрмәһе.<br> Сирмеш балыҡ аулағанда ҡатыны менән батып үлә,шунан бирле күлде Сирмеш күле тип йөрөтәләр.|Ҡыҙрас ауылының ағинәйе Дәүләкән ҡалаһының Почетлы гражданы Ғәйшә Әкимбәтованың һөйләгәндәренән}} [[Категория:Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы]] [[Категория:Дәүләкән районы топонимикаһы]] 8zdo5bl1gs494uircnminrgkuq0rvlr 0 5152 23715 23519 2020-11-28T22:39:51Z EmausBot 582 Робот: [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү 23715 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары]] bxtjgk1cekxe24mnhnx2ui55idx9igi 0 5154 24771 24286 2023-02-10T04:30:05Z Таңһылыу 421 24771 wikitext text/x-wiki {{tmbox | image = [[File:Wikipedia-logo-v2-ba.png|50px]] | text = Башҡорт Википедияһында [[:w:Тимер|Тимер ауылы]] тураһында мәҡәлә бар }}<noinclude> {{coord-simple|53|10|50|N|57|32|17|E|}} <div class="text"> {{poemx|Тимер ауылының ер-һыу атамалары| Ер-һыу атамаларын йыйыу фән өсөн бик мөһим. Улар фәнни тикшеренеү эштәрен алып барырға нигеҙ, ә ҡайһы бер тарихи факттарҙы дәлилләүҙә төплө материал булып тора. Ер-һыу атамаларының күбеһе, үкенескә ҡаршы, онотолоп, телдән төшөп ҡала бара. Күп атамалар үҙгәртелә, яңы исем менән йөрөй башлай. Тыуған төбәгемдең тарихын, ер-һыу атамаларын тәрәнерәк һәм ентекләберәк өйрәнгән һайын, уға булған һөйөүем арта бара. Ысынлап та, һәр башҡорт ауылы Башҡортостан тарихын сағылдыр¬ған ер-һыу атамаларына ифрат бай. Ер-һыу атамаһы ла Тимер кешеләренең исеменән ҡалған - Ҡалҡаман, Баймырҙа, Ҡалмаҡай, Үҙән, Баҡҡол, Бохмаш, Яңыл аралы, Ҡарағол, Лоҡман соҡоро, Йәнсалай ҡоҙоғо һ.б.. Ә хәҙер улар тураһында мәғлүмәттәрҙе үҙебеҙҙең һөйләш телендә тәҡдим итәм. Тәрәнуй Ауылға төшкән юл ике тау араһынан һалынған. Элек ауыл ойошторола баштағас, юл һалынғанға тиклем, ошо үҙәктә бер һыйыр ҡазаланып, үлгән буған. Күп балалы ғәйләнең күҙ терәп торған берҙән-бер һыйыры буған, хужабикә малын эҙҙәп тапҡандан һуң бик ныҡ ҡайғырған, тәрән уйға ҡаған , Аҙаҡ ошо үҙәк аша ауылға юл һалғандар һәм “Тәрәнуй” тип йөртә баштағандар. Яңыл аралы [Элек Тимер ғарттың Яңылбикә исемле оҫта йырсы, бейеүсе бер килене буған. Яңылбикә төрлө ярыштарҙа, йыйындарҙа гел беренселекте алған. Бик көстө, ҡыйыу ҡатын ат ярыштарында ла ал бирмәгән. Бер ваҡыт яҙғы ташҡын ваҡытында, Яңылбикә үҙенең ярыштарҙа ал бирмәгән аты менән Иҙел аша сығыуға бәхәстәшкән. “Әгәр ошо һыуҙы сыбар айғырым менән йөҙөп сығалмаһам исемем Яңылбикә булмаһын!” – тип һыбай һыуға төшкән. Иҙел уртаһында ат һөрҙөгөп, икеһе лә ағып киткән. Йәй көнө Иҙел буйындағы бер ауылда кәүҙәһен тапҡандар. Шул аралды “Яңыл аралы” тип атай баштағандар. Тимер ауылы менән Янһары ауылдары – уртаһында, Иҙелдең уң яҡ ярында, “Темәк” тапҡырында урындашҡан был арал. Элегерәк Тимер ауылы кешеләре боҙҙан ат менән барғанда шул арал эргәһенән үтеп йөргәндәр. Ат һөрҙөгөп ағып киткән кисеүҙе әле лә “Сыбар айғыр” тип йөртәләр. Яңыл аралы :II версия Борон заманда башҡорттар малдары менән йәйләүҙән йәйләүгә күсеп йөрөгәндәр. Ҡалмаҡай йәйләүендә йәйләгән ваҡытта ошондай ваҡиға була. Ҡалмаҡай йәйләүендә ятҡанда Яңылбикә тигән әбейҙең бер өйөр аттары юғала. Ҡарты бер нисә көн эҙләп тапмағас, Яңылбикә өйөр айғырын менеп йылҡыларҙы эҙләп китә. Йылҡы юлын юлдап Оҫҡон туғайына килеп төшә. Ҡалмаҡайҙан тура Оҫҡон туғайына барып сығаһың. Ауылдан Ҡалмаҡай туранан өс саҡрым, ә урау юлдан дүрт саҡрым. Йылҡы юлын юлдап Оҫҡон туғайына килеп төшә. Йылҡылар Оҫҡон туғайына ҡаршы түбәнге туғайҙа була. Аҙналар буйы яуған көслө ямғырҙан һуң йылға бик ныҡ ташҡын була.Ҡаршы яр бик текә булғанға, ат сыға алмай. Һыу айғыр менән әбейҙе ағыҙып алып китә. Әбей аты менән һыуға батып үлә. Оҫҡон туғайының түбән осонда һағып ятып ҡалалар. (Ш.З. Бикмөхәмәтов һөйләүе буйынса) ;Шүрәле уй Элек аттар өйөр-өйөр булып йөргән. Бер ваҡыт өйөрҙәге бер ат көн һайын ҡара тиргә батып ҡайта баштаған. Был хәл көндә ҡабатланғас, халыҡ аптырауға ҡалған. Күмәкләшеп һөйләшеп, аттың арҡаһына сайыр һылап ебәргәндәр. Теге ат кисен бүтән аттарҙан ҡалып, арттараҡ ҡайтҡан. Ат өҫтөндә бер шүрәле ҡатыны утырып кигән. Ул, ат һыртына һыланған сайырға йәбешеп, аттан төшә алмаған. “Нисек тә үҙе ысҡыныр әле”, - тип уйлаған халыҡ. Бер нисә көн үткәс, шүрәле илай башлаған. Уның янына килгән кешеләр, шүрәлене күргәндәр ҙә: “Әй, бисураның йәш балаһы ҡаған икән, ебәрергә кәрәк, гонаһы булыр,” – тип уны ысҡындырғандар. Был һүҙҙәрҙе ишеткәс шүрәле ҡатын сәпәкәй һуғып, ҡыуанған. Майҙап, кәрәсиндәп был ҡатынды төшөрөп ебәргәндәр. “Ҡайһы яҡҡа китер икән?!” – тип ҡыҙығып ҡарап торғандар. Шүрәле Ағиҙел йылғаһы аша сығып, туп-тура үҙәк (уя) буйлап тау башына сығып киткән. Шул уяны “Шүрәле уй” тип йөрөтә башлағандар. Ваҡыт үтеү менән шүрәле һүҙе онтолоп “Шәреле уй” исеме ҡалған. Ҡышҡы, яҙғы ҡар-һыуҙары, йәйге, көҙгө көслө ямғырҙар ошо уянан шәре булып ағып ята, уяның ысын исеме “Шүрәле уй” Ағиҙел йылғаһы ағымының һул яҡ ярында урынлышҡан.|Минигул Язагулова }} [[Категория:Бөрйән районы Тимер ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] skgtjds8t5snndy5y0tnbvrsw3r064l 0 5155 23710 23709 2020-11-28T15:51:00Z ZUFAr 381 23710 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|48|13|N|58|12|10|E|}} <div class="text"> {{poemx|Белорет районы Шығай ауылы| ;Әминә батҡан тарихы Тарихы ошонан башлана. Быны ололар һөйләй торғайны. Ул ваҡытта ошо тирәләрҙә үҙенең һылыулығы, аҡыллылығына һоҡланмаған кеше булмаған. Уның яратып йөрөгән бер егете булған. Тик ул ярлы ғаиләнән була. Шул уҡ ерҙә үҙе ҡарт, үҙе һаран бик бай йәшәгән. Ошо ҡарт Әминәгә яусы ебәрә. Әминә риза булмай. Ләкин ата-әсәһе был ҡарттан байыу файҙаһы тейер тип, Әминәне көсләп бирергә уйлайҙар. Шул кисте Әминә күрше ауылда йәшәгән апайына ҡаса һәм бер һаҙлыҡтан сыҡҡанда батып үлә. Шунан һуң ошо ерҙе был ҡыҙҙың исеме менән йөрөтә башлайҙар. ;Ҡара сәкмән ере Ул бер төпкөл урмандарҙың береһе. Тирә-яғы урмандар менән уратып алынған. Уртаһында бер бәләкәй генә аҡлан бар, үҙенә күрә бер сабынлыҡ инде. Элек ауылыбыҙҙың бер кешеһе ҡыш көнө һыуыҡта ат менән бесәнгә китә. Кейергә кейем юҡ, өҫтә бер сәкмән генә. Шул китеүҙән ҡайтмай. Ололарҙың һөйләүҙәре буйынса, ул ас бүреләр төркөмөнә эләгә. Ике-өс көн үткәс, ауыл халҡы эҙләргә сыға. Бүреләр төлкөнө лә, кешене лә ашайҙар. Тик бүреләргә кәрәкмәгән сәкмән генә ятып ҡала. Шул ваҡыттан бирле был ерҙе” Ҡара сәкмән” тиҙәр. ;Аҡ һыйыр яланы Элегерәк ауыл халҡы ҡыш үтеү менән йәйләүгә күсер булған. Уларҙың малдары һәр саҡ ситтә йөрөгән. Шунда бер кешенең малдары араһында бер аҡ һыйыр булған. Шул аҡ һыйыр үҙенекеләрҙән дә, башҡаларҙың да көтөүенән айырылған. Һәр ваҡыт үҙе генә иртәнге йә булмаһа киске һауынға килмәгән. Гел генә бер үҙен эҙләп алып килгәндәр .Тик бер үҙе урманда түңәрәк кенә яланда йөрөр булған. Шуға ла ул ерҙе «Аҡ һыйыр яланы” тип йөрөтәләр. ;Кеше аҫҡан ере 1918 йылдарҙа Граждандар һуғышы ваҡытында беҙҙең Шығай ауылы тирәһендә бик күпләп каратель отрядтар күренгеләй башлана. Кемдәр аҡтар йә ҡыҙылдар икәнен дә белмәгәндәр. Улар көсләп тигәндәй үҙҙәренә яҙылырға ҡушҡандар. Бик күптәре һуғышҡа китергә теләмәгәндәр. Шуға улар халыҡты ҡурҡытыр өсөн, һуғышҡа яраҡлы йәп-йәш егеттәрҙе ауылыбыҙҙан 5 километр алыҫлыҡта ятҡан бер йылға буйына сығарып аҫҡандар. Шунан һуң ошо йылға буйы «Кеше аҫҡан ере” тип атала. ;Үлек өҫтө. Әүлиә ташы Был урын ауылыбыҙҙан бер километр тирәһе аыҫлыҡта ята.Борон 12-13 быуаттарҙа башҡорт менән ҡырғыҙ-ҡаҙаҡтар араһында бик күпләп болалар сығып торған. Уларҙың етәксеһе заманына күрә бик уҡымышлы Әүлиә булған. Ул үҙенә шул бәләкәй генә булған ҡалҡыулыҡ һайлаған. Сөнки дошманды күҙәтеү өсөн уңайлы урын иҫәпләнгән. Шул ҡалҡыулыҡта һуғыш, ҡан ҡойош булған. Хәҙер ул урында элекке ҡәберлек. Әлегә тиклем ҡәберлектә таҡта-таштар тора. Ә әүлиәне инде кәртәләп алғандар. Ташында боронғо ғәрәп телендә яҙыуҙар әле лә һаҡлана. Ул соҡоп яҙылған. Унда төрлө ерҙән кешеләр килеп, яҙыуҙарҙы өйрәнәләр. Әүлиә ташы ҡәберлеге Белорет ҡалаһының үҙәк музейында ла һаҡлана. ;Шығай ауылының тарихы Шығай ауылының тарих төпкөлөнә бирелеп китһәң, уның тамыры 14-15 быуаттарға барып тоташа. Уға Шығай исемле бер ир кеше урын һалған. Риүәйәттәр буйынса, ул Шәғәли Шаҡмандың буй еткән, ир ҡорона ингән ейәне була. Ул ошо яҡтарҙың хозур тәбиғәтенә ғашиҡ була һәм шунда уҡ нигеҙ һалырға ниәтләнә. Уның ошо яҡты ниәттәренә ата-олатайҙары ризалыҡ бирә. Ошонан алып Шығай исемен йөрөтә башлай.| Был ер-һыу атамалар исемен мәрхүмә ветеран уҡытыусы Эниева Сәүҙә инәйҙән яҙып алынған ине.2005 йыл Гульсум Елкибаева https://vk.com/club36676061}} [[Категория:Белорет районы Шығай ауылы]][[Категория:Белорет районы топонимикаһы]] 103es68dylbezn5om6bjbe1yfycdm6o 0 5156 25119 23803 2024-08-28T08:42:05Z 178.214.249.155 25119 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|10|N|57|32|37|E|}} <div class="text"> {{poemx|Яңы Монасип ауылы тирәһендәге ер-һыу атамалары| Ағиҙел йылғаһының уң яҡ ярында урынлашҡан Яңы Монасип ауылын ситтән килгәндәр "Соҡор эсендә ултырған кеүек", — тип әйтәләр, сөнки ауылды тирә-яҡтан матур текә тауҙар уратып алған. Көньяҡтан '''Иҫке Монасип''' ауылының ''Кепес'' тип аталған яғынан башланып, үргә ҡарай бейегәйә барған тау һыртын ''Һиңгергиҙә'' тип атайҙар. Ағиҙел йылғаһының һыуҙары ошо тауға килеп һуғылып, көнсығышҡа ҡарай ҡырҡа ғына боролош яһаған урында, Иҙелдән бер-бер артлы бейегәйә барыу тәртибендә өҫкә ҡарай туғыҙ осло ғына ҡая теҙелеп китә. Тап ошо ҡаяларҙа үткән быуаттың 90-сы йылдарына тиклем Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына индерелгән кәкүк ҡатаһы (Венерин башмачок) сәскәһе үҫә торғайны. Ошо ҡаяларҙан һуң текә '''Ҡоръятмаҫ''' тигән ер килә. Атама "Ҡоро ятмаҫ" һүҙенән алынған, ҡояш нурҙары төшмәгән был текә генә тау бите йәй көндәре лә дымлы, еүеш була. Боронғолар " Ҡоръятмаҫта ҡар иреп бөтмәйенсә, урман ҡары бөтмәҫ", - тип әйтә торғайнылар. Артабан '''Һабансы тауы'''. Әүәле ошо тау башында ятҡан '''Суҡтал''' (был яланда тал ағастары күп булған), '''Ҡаҡсыр''' ( ҡаҡсыр-тары көлтәһен һөйәп ҡуйып киптерә торған ағастан эшләнгән ҡулайлама) тигән яландарҙа тары сәскәндәр. Тау башына менгән юлы ныҡ текә генә. '''Һабансы'''нан юл ашаһына төнъяҡта ғорур '''Ослотау''' тора. Тауҙың башы ослайып торғанға әйтелгән. Унан - мөһабәт '''Ҡаратау''', тауҙың ташлы итәге ауылға ҡарайып күренә. Әйткәндәй, бындай исемле тауҙар Башҡортостанда байтаҡ ҡына. Ҡара төҫ башҡорттарҙың яратҡан төҫө булған. Әүәле Ҡаратау итәгенән ҡыялатып, '''Күс юлы''' тип аталған юл үткән. Ошо юлдан йәйләүгә күскәндәр. Ауылға төшкән юл ашаһына - гүзәл '''Сусаҡтау'''. "Сусаҡ" һүҙе осло түбәле тау, йәки нимәнендер ослайып торған урыны мәғәнәһендә. Сусаҡтау Ағиҙелдең текә генә '''Ҡыҙылъяр''' тип аталған ярына килеп тоташа. Был ярҙың балсығы ҡыҙыл төҫтә. Сусаҡтау менән Ҡаратау араһындағы уйҙан әүәле йылға ла аҡҡан, матур әрәмәһе булған. Был уйҙы ''Кейәүҙәр уйы'' йәки ''Кейәүҙәр үҙәге'' тигәндәр. '''Яңы Монасип''' ауылынан Ағиҙел йылғаһы буйлап ике километр үрҙә '''Нәби''' ауылы урынлашҡан. (Әйткәндәй, ауылдарҙы ике исем менән атау бар беҙҙә, Нәби-Ҡуян, Яңы Монасип-Мишәр, Иҫке Монасип-Һарт) Ике ауыл араһын '''Айыуҙы''' исемле тау һәм ошо уҡ исемле Ағиҙелгә ҡойоусы һалҡын һыулы йылға бүлеп тора. Ололар был урындың исемен әүәле бында айыу йәшәүе менән аңлата инеләр. Ысынлап та, йылға буйындағы тауҙарҙы ҡуйы урман ҡаплаған, емеш-еләккә лә бай был урын. Айыуҙы тауының Нәби ауылына ҡарап ятҡан яғын, мал моронона оҡшап торғанлыҡтан, '''Моронташ''' тип әйткәндәр. Әүәле ололар, Айыуҙы буйында Сылтырбикә йәшәй, тип балаларҙы ҡурҡыта торғайнылар, йәғни ен-пәрей инде. '''Сылтырбикә''' төрлө ҡиәфәткә инеп, бигерәк тә төндә күренә, тип тә ебәрәләр ине. Булғанмы ул Сылтырбикә, юҡмы, әммә кис-ҡырын Айыуҙы тауын һәм йылғаһын үтеп киткәнсе күңелгә әллә ниндәй шомло уйҙар килә, бигерәк тә яңғыҙ булһаң. Тау аҫтынан (өс ҡотоҡтан) сығып ятҡан '''Айыуҙы йылғаһы''' әллә ней оҙон түгел, ҡотоҡтары эргәһендә '''Һыуыҡ ҡолаҡ йылғаһы''' килеп ҡушылып, йырлай-йырлай Ағиҙелгә килеп ҡоя. Һыуы һалҡын, таҙа. Элегерәк бәрҙе балығы ла була торғайны. Тарихҡа бай был матур урын. Белеүебеҙсә, үткән быуаттың 60-сы йылдарына тиклем ауыл ҡатындары кейер кейемлек, түшәк-юрғанлыҡ туҡыма-киндерҙе өй шарттарында етештергәндәр. Ошо таҙа һалҡын һыулы йылғала ике ауыл ҡатындары киптерелгән киндер үҫентеһен сереткән. Һуғышҡа тиклем йылғаны быуып, тирмән ултырталар. 1943 йылда тирмәнсе бабай, тирмән ҡуласаһына ҡыҫылып үлеп ҡалғас, тирмәнде эшләтергә кеше булмай. Һуғыш бөтөп, ун йыл үткәс кенә, эргәләге '''Аралбай''', '''Яңы''' һәм '''Иҫке Монасип''', '''Нәби''' ауылдары халҡы, үҙҙәренә оҙаҡ ҡына йылдар хеҙмәт иткән, яңы тирмән төҙөп ултырталар. Был тирмәндең быуа урыны әле лә беленеп ята. 1961 йылдан башлап 2002 йылға тиклем Айыуҙыла "Ҡыҙыл таң" колхозының һабантуй байрамдары үтте. Байрамдың тантаналы өлөшө, спорт ярыштары үткән, әллә ни ҙур булмаһа ла, дүрт ауыл халҡын ихлас һыйҙырған, яланды хәҙер ''Һабантуй яланы'' тиҙәр. Хәҙерге көндә лә был ялан ике ауыл кешеләренең, мәктәптәрҙең төрлө спорт, ғаилә, шәжәрә байрамдары үткәреү урыны булып тора. Ауыл тирәһендә кеше исемдәре менән бәйле топонимик атамалар ҙа байтаҡ. Уларҙың күбеһе эшкә йәки ниндәйҙер ваҡиғаға бәйле килеп сыҡҡан. Бындай ер- һыу атамаларының хәҙерге заманда барлыҡҡа килгәндәре лә байтаҡ. Ошондай юл менән Этаяҡ, Карашай, Аҙау, Сәлиха сабыны, Йәмилә түбәһе тигән яландарҙың (сабынлыҡтар) исеме яһалған. '''Этаяҡ''' Ауылдан 3 км алыҫлыҡта ятҡан ялан. Этаяҡ атамаһының килеп сығышын Баймурзин Ильяс Рәис улынан (1961 йылғы) ишеткәйнем. Ҡасандыр бында Аралбай ауылында йәшәүсе Этаяҡ исемле олаталарының ере булған. Этаяҡтың улы Этҡабыҙ, уның улы Абыз - Абдрахман - Әмирхан — Батырхан - Шаһихан - Зекрейә - Фәхерхаят - Ильяс. 1966 йылға тиклем бында колхоздың фермаһы булды. Ауырыу сығып, ферманы Нөгөшкә күсерҙеләр. Этаяҡтан бирерәк ерҙә ''Сусҡа Этаяғы'' тип аталған ялан бар, үткән быуаттың 60-сы йылдарына тиклем бында сусҡасылыҡ фермаһы булған. Һалҡын һыулы ҡотоғо бар. '''Ишбулды баҙы''' Был яланда әүәле Ишбулды исемле кеше баҙ эшләп, дегет ҡайнатҡан. Дегетте Әүжән һәм Темәс яҡтарына алып барып һатҡан. '''Рәмзи юлы''' Оло юлдан Иҫке Монасип ауылының Кепес яғына төшкән юлы. Үткән быуаттың 60-сы йылдарынан алып 90-сы йылдарға тиклем Кепестән Яны Монасипҡа Рәмзи тигән ағай йөрөп эшләне. Кепестән беҙҙең ауылға килеү өсөн, Ағиҙелде ике тапҡыр аша сығыр кәрәк. Яҙ һәм көҙ көндәре был эш бик ҙур ғына мәшәҡәт өҫтәй ине кешеләргә. Кепестән Иҙел аша сыҡмай, Һиңгергиҙә тауы буйлап килеп булған, әммә юлы бик алама булып, Рәмзи ағай ошо юлды ипкә килтерә. '''Сәмәрә әбей үҙәге''' Сәмәрә исемле апай, бынан турараҡ тип, бесәнлегенә гел генә урман эсенән үткән ошо исемһеҙ үҙәк аша йөрөр булған. '''Риф күле''' Оло юлдан ауылға төшкән юл буйында бер соҡорло урынға ямғыр һыуы йыйыла ине. Ямғырлы йылдар булғандыр, был һыу ятҡылығы ҙурайып, хатта тирәһен ҡамыштар баҫты. Риф исемле егет матай һатып алған. Матайҙы һәйбәтләп "йыуғандар" дуҫы менән. Һөҙөмтә оҙаҡ көттөрмәгән, баяғы һыулы соҡорға барып сумалар былар. Матайҙы саҡ һөрәп сығаралар. Тап шул мәлдә уларҙы ауылдан берәү күреп ҡала. Шулай барлыҡҡа килгән Риф күле атамаһы. "Ер- һыу атамаларында тарих сағыла", - тип бушҡа әйтмәгәндәр, ниндәй генә тау-ҡаяны, ялан-туғайҙы, йылға-күлдәрҙе алып ҡарама, унда тере тарих эҙҙәре һаҡлана. Бөгөнгө яҙмам илебеҙ менән ҡуша үткән халҡым тарихына һәм ошо ваҡиғаларҙың топонимикала сағылышына бәйле. '''Мәсем тауы''', '''Ҡурыуҙы тауы''', '''Бейгилде яланы'''. Бик бороңғо ваҡыттарҙа хәҙерге Бөрйән районы территорияһында, көслө Мәсем хан власы аҫтында, бөрйән һәм ҡарағай-ҡыпсаҡ ырыуҙары йәшәгән. Бөрйән бейе Ҡарағөлөмбәт исемле булып, уның халҡы Ағиҙел йылғаһының түбәнге яғында, ә Ҡарағай-ҡыпсаҡ ырыуы Бабсаҡ бей ҡулы аҫтында Урал яҡтарын биләгән. Бер ваҡыт Мәсем хандың малдарын ниндәйҙер йыртҡыс ҡыра башлаған. Хан батырҙарын йыя, кем дә кем ошо януарҙы тотоп үлтерә, ҡыҙын һәм ярты ханлығын бирергә вәғәҙә бирә. Бабсаҡ батыр был януарҙы табып, уҡтан атып үлтерә, ҡолағын ҡырҡып ала. Үлеп ятҡан арыҫлан эргәһенә күпмелер ваҡыттан Ҡарағөләмбәт тә килеп сығып, уға уғынан ата, үлтерҙем, тип уйлай. Батырҙар хан алдында яуыз януарҙы юҡ итеүҙәре тураһында әйтәләр. Бабсаҡ батыр януарҙың ҡырҡып алған ҡолағын күрһәтеп, бәхәскә сик ҡуйып, еңеүсе булып сыға. Ҡарағөләмбәт был хәл менән һис килешмәй, Бабсаҡ менән Мәсем хан ҡыҙы Йәмиләнең туйы ваҡытында Бабсаҡты атып үлтерә, Йәмиләгә өйләнә. Күпмелер ваҡыттан Йәмиләнең улы тыуа, Күҫәк тип исем ҡушалар балаға. Күҫәк 14 йәшенә көслө егет булып үҫеп етә. Атаһының Ҡарағөләмбәт түгел, ә Бабсаҡ икәнлеген, уның нисек аҫтыртын үлтерелеүен белеп ҡалған Күҫәк, атаһы өсөн үс алырға була. Ҡыпсаҡ яғына килеп, ғәскәр йыя, Ҡарағөлөмбәтте ҡулға ала. Ҡара һыйырға артына ҡарай атландырып, үгәй атаһын Ҡыпсаҡ яғына алып китә. Ошо ваҡиғаларға бәйле район ерендә ''Мәсем тауы'' (1040 м бейеклегендәге) - районда иң бейек тау. ''Мәсем ташы'', ''Ҡыҙҙар'', ''Ҡоҙғон'', ''Ыласын таш'' исемле ҡаялары бар), ''Шыҡманай яланы'' (Ҡарағөлөмбәт тарафынан үлтерелгән Бабсаҡ батырҙың оло улы) ''Ҡараһыйыр юлы'', ''Ҡара һыйыр кисеүе'', ''Ҡурыуҙы тауы'' (Байназар ауылындағы тауҙа Күҫәк батыр Ҡарағөлөмбәтте ҡаҙанда ҡурған) бар. Беҙҙең Яңы Монасип ауылынан 8 км алыҫлыҡта Оло юл буйында Бейгилде яланы бар. Күҫәк батыр Ҡарағөләмбәтте, Ҡара һыйырға атландырып, Ҡыпсаҡ яғына алып китеп барғанда, ошо яланда өс көнгә ялға туҡтайҙар. Тәрән генә соҡор ҡаҙып, Ҡарағөләмбәтте шунда төшөрөп ултырталар. Өс көн байтаҡ ҡына ваҡыт, бахыр әсиргә тышҡа сығырға тура килә.Ҡарағөләмбәт еҫенә түҙмәй, ярауын соҡорҙан алып һелтәй. Быны белеп ҡалған Күҫәк бей "Еремде бысратма,- тип, үгәй атаһына, оло ярауын, Бөрйән ере яғына ҡарай сорғоттора (сорғотоу- алыҫҡа ташлау) . Ошо ваҡиғанан һуң был яланды Бейгилде яланы, ә йылғаһын Буҡсорға йылғаһы тип атай башлағандар. Был ике топонимик атама һуңғы ваҡыттарҙа үҙгәреп бара. Бейгилде яланында оҙаҡ йылдар колхоздың ҡымыҙ етештереү фермаһы булды, шуға яланды Ҡымыҙный тип әйтә башланылар, шулай уңайлы бит инде, юлдан кеше күп йөрөй, ҡымыҙ һатып ала, Ә бына йылға исемен яңғырашы ҡолаҡҡа насарыраҡ булғанлыҡтан , Уҡсорғаға әйләнгән.Хатта карталарҙа шулай тип билдәләйҙәр.Уҡты белеүегеҙсә, сорғап булмай, атып йә ергә ташлап ҡына була.Ошо ике тарихи атама исемдәрен дөрөҫ ҡулланыу -бурысыбыҙ , тип гел аңлатыу эшен алып барам. |1923 йылғы Әмирханова Өмөгөлсөм Мостафа ҡыҙынан яҙып алдым.}} {{poemx|Тарихи атамалар| Ауылдан 7 км алыҫлыҡта Оло юл буйында ҙур ғына яланды Аралбай яланы тиҙәр.Үткән быуаттың 70-се йылдарына тиклем бында ошондай исемле ауыл булды. Перспективаһыҙ ауылдар исемлегенә индерелеп, ауыл бөтөрөлдө. Аралбайҙарҙың байтағы Яңы Монасипҡа, байтағы район үҙәгенә һәм башҡа яҡтарға күсенде. Ике быуаттан ашыу данлы һәм шанлы тарихы булған ауыл, бер-нисә йыл эсендә юҡҡа сыҡты. Боһондо йылғаһы буйында Тимерҙәр нигеҙ һала ауылға, тәүҙә утар ғына була, унан яйлап халыҡ күбәйә. 1834 йылда зауряд есаул Аралбай Мөхәмәтов исеме менән ауыл статусын ала. Идара итеүҙең кантонлыҡ системаһы мәлендә Аралбай 11 йорт (команда) һаналып, уға Яңы һәм Иҫке Монасип, Байғаҙы, Бикташ, Исламбай, Тимер ауылдары ҡараған.Ун һинеҙ йәше тулған ир -егеттәр хәрбиҙәр рәтенә күсерелеп, Урал йылғаһы буйлап, Рәсәйҙең Ҡаҙағстан менән сиген һаҡлағандар, Рәсәй алып барған һуғыштарҙа ҡатнашҡандар. Хеҙмәт башҡорттарҙың үҫ иҫәбенә барған. Граждандар һуғышы осоронда Аралбайға Нөгөш йылғаһы буйынан, Нөгөш ауылы кешеләре кешеләре күсенә, ауыл ҙурайыуға бара. Әммә йот йылында халыҡ ныҡ ҡырыла. Ас кешеләрҙең мәрхүм булғандарҙы ерләргә лә хәлдәренән килмәй. Ғаиләһе менән үлеп ҡалған берәүҙең өйөнә, соланына мәйеттәрҙе һалып баралар. Яҙ еткәс кенә, зыяратҡа ла алып барып еткерә алмай, Боһондо йылғаһын аша сығарып, юлдан саҡ ҡына түбәндә, дөйөм бер ҡәбергә ерләп ҡуялар. "Йот йылында үлгәндәр ҡәбере" тип атағандар һуңынан был ерҙе. Ғәлийән үҙәге тигән үҙәктә, Совет власына ҡаршы сығып, кешеләрҙе талап йөрөүсе банда башлығын юҡ иткәндәр. |1923 йылғы Әмирханова Өмөгөлсөм Мостафа ҡыҙынан яҙып алдым}} {{poemx|Тарихи атамалар| Ауылдан 7 км алыҫлыҡта Оло юл буйында ҙур ғына яланды Аралбай яланы тиҙәр.Үткән быуаттың 70-се йылдарына тиклем бында ошондай исемле ауыл булды. Перспективаһыҙ ауылдар исемлегенә индерелеп, ауыл бөтөрөлдө. Аралбайҙарҙың байтағы Яңы Монасипҡа, байтағы район үҙәгенә һәм башҡа яҡтарға күсенде. Ике быуаттан ашыу данлы һәм шанлы тарихы булған ауыл, бер-нисә йыл эсендә юҡҡа сыҡты. Боһондо йылғаһы буйында/ Тимерҙәр нигеҙ һала ауылға, тәүҙә утар ғына була, унан яйлап халыҡ күбәйә. 1834 йылда зауряд есаул Аралбай Мөхәмәтов исеме менән ауыл статусын ала. Идара итеүҙең кантонлыҡ системаһы мәлендә Аралбай 11 йорт (команда) һаналып, уға Яңы һәм Иҫке Монасип, Байғаҙы, Бикташ, Исламбай, Тимер ауылдары ҡараған.Ун һинеҙ йәше тулған ир -егеттәр хәрбиҙәр рәтенә күсерелеп, Урал йылғаһы буйлап, Рәсәйҙең Ҡаҙағстан менән сиген һаҡлағандар, Рәсәй алып барған һуғыштарҙа ҡатнашҡандар. Хеҙмәт башҡорттарҙың үҫ иҫәбенә барған. Граждандар һуғышы осоронда Аралбайға Нөгөш йылғаһы буйынан, Нөгөш ауылы кешеләре кешеләре күсенә, ауыл ҙурайыуға бара. Әммә йот йылында халыҡ ныҡ ҡырыла. Ас кешеләрҙең мәрхүм булғандарҙы ерләргә лә хәлдәренән килмәй. Ғаиләһе менән үлеп ҡалған берәүҙең өйөнә, соланына мәйеттәрҙе һалып баралар. Яҙ еткәс кенә, зыяратҡа ла алып барып еткерә алмай, Боһондо йылғаһын аша сығарып, юлдан саҡ ҡына түбәндә, дөйөм бер ҡәбергә ерләп ҡуялар. "Йот йылында үлгәндәр ҡәбере" тип атағандар һуңынан был ерҙе. Ғәлийән үҙәге тигән үҙәктә, Совет власына ҡаршы сығып, кешеләрҙе талап йөрөүсе банда башлығын юҡ иткәндәр. 1923 йылғы Әмирханова Өмөгөлсөм Мостафа ҡыҙынан яҙып алдым. Граждандар һуғышы осоронда булған ҡанлы фажиғә эҙемтәһе был ерҙең атамаһы. Аралбай тураһындағы яҙмамда Совет власын ҡабул итмәгәндәрҙең , Иҫке Мөсәт ауылы кешеһе Ғәлийән исемле кешенең отрядына ойошоп, советтарға ҡаршы һуғыш башлап, ауылдарҙы талап, кешеләрҙе үлтереүҙәре, Ғәлийән отрядына ҡаршы һуғышыу өсөн Әүжәндән ҡыҙылдар килеп, Аралбайҙа Ғәлийәндең атып үлтерелеүен яҙғайным. Ғәлийән отрядының ҡалдығы Юрматы яғына ҡаса. Баймаҡтан башҡорт ғәскәрҙәре ярҙамы менән тағы был яҡтарға килеп Әүжән ҡыҙылармеецтары менән Ҡурғашлы йылғаһы тамағындағы Имес туғайында тағы һуғыш була. Ошо һуғышта байтаҡ ҡына ҡыҙылармеецтар ҡулға алына. Йәғәфәров Ниғәмәт апаның яҙыуы буйынса 80 -ләгән кеше. Ундай кешене ҡулға төшөргәстәр, отряд көслө булғандыр тип фаразларға ҡала. йылғаһы тамағындағы Имес туғайында тағы һуғыш була. Ошо һуғышта байтаҡ ҡына ҡыҙылармеецтар ҡулға алына. Йәғәфәров Ниғәмәт апаның яҙыуы буйынса 80 -ләгән кеше. Ундай кешене ҡулға төшөргәстәр, отряд көслө булғандыр тип фаразларға ҡала. Әсирҙәрҙе Яңы Монасип ауылына алып киләләр. Ауыл ҡарттарын йыйып, уларҙың алдында һалдаттарҙы мәсхәрәләйҙәр, туҡмайҙар, итектәрен , өҫ кейемдәрен систереп алалар. Был хәл- ваҡиғалар 1919 й декабрь айында булған. Ауыл ҡарттары һалдаттарҙы ныҡ яҡлашҡас, уларҙың үҙҙәрен дә ҡамсы менән һуҡтыралар, нишләп улар һеҙгә ҡәҙерле, беҙ дошманмы, тип . Хатта ҡулдарын бәйләп атырға булғандар. Кешеләр ныҡ илашҡас ҡына, уларҙы ебәргәндәр. Икенсе көнө әсирҙәрҙе Тимер яғына алып китеп, Мәйгәште йылғаһы буйында бер тауҙа атҡандар. Шул урынды Үлектәр арҡаһы тигәндәр. Арҡа тип топономика телендә тау һыртына әйтәләр.|}} {{poemx|Урындағы халыҡтың эшмәкәрлегенә, кәсептәренә бәйле атамалар| Әүәле замандарҙа башҡорттарҙың күпселеге натураль хужалыҡ менән йәшәгән. Беҙҙең яҡтарҙа ашлыҡтан күберәк тары, һоло, арыш сәскәндәр. Малдарҙан йылҡы, һарыҡ, һыйыр тотҡандар. Ҡортсолоҡ, солоҡсолоҡ (ҡырағай ҡорттар үрсетеү) - Бөрйән шарттарында киң таралған шөғөл булған. Һунарсылыҡты, балыҡсылыҡты әйтеп тораһы ла түгел, Һәм әлбиттә халыҡтың кәсептәре, эшмәкәрлеге ер - һыу атамаларында сағылыш тапмай ҡалмаған. Ауылдан Оло юлға сығып барғанда, һулаҡай яҡта Аштыҡ уяһы, Ҡаҙна уяһы тигән ерҙәрҙә, Ҡаратау башында Ҡаҡсыр яланында (ҡаҡсыр- көлтәне һөйәп ҡуйып киптерә торған ағастан эшләнелгән ҡоролма) тары сәскәндәр. Нөгөш яғында ла Игендек тип аталған ялан бар.Оло юл буйында ятҡан ҙур ғына ялан - Ҡарағайсабын, Ҡаҡсыр эргәһендәге Салиха әбей сабыны- бесән эшләүҙең киң таралыуын аңлата. Аштыҡ уяһынан алыҫ түгел, Андыҙ яланына сыҡҡан ерҙә Ишбулды баҙы тигән бәләкәй генә яланда Ишбулды олатай дегет ҡайнатҡан. Темәс баҙарына алып барып һаты, көн күргән. Ошо урындан алыҫ түгел Янған ҡыуыш тигән ерҙә иген урыусылар ҡыуыш ҡороп, йәшәгән. Игенде һаҡлау өсөн, ырҙын да төҙөгәндәр. Этаяҡ юлындағыюСусҡа Этаяғында һуғыш осоронда һәм һуғыштан һуңғы йылдарҙа сусҡа аҫырағандар. Аралбайҙы үткәс, Бейгилде яланына ҡаршы Ҡыусолоҡ яланы, ауыл яғындараҡ Ауғансолоҡ тигән ерҙәр - солоҡсолоҡтоң киң таралған булыуына бәйле. Ә һунарсылыҡ шөғөлөнә дәлил булып, Нөгөш яғындағы Айыуатҡан яланы тора. Айыуҙы йылғаһындағы Тирмән быуаһы - бында ҡасандыр тирмән булыуын һөйләй. Ауыл кешеләре, хатта балалвр ҙа кеме тоҡ менән йөкләп, . Кеме биҙрә менән, тирмәнгә он тарттырырға йөрөгәндәр. 1915 йылғы ҡәйнәм Сәғитова Ғәйниямал Ишбулды ҡыҙынан яҙып алғайным. Географик , тәбиғәт күренештәре үҙенсәлетәре, рельефҡа ҡарап бирелгән атамалар. Бындай төргә ҡараған байтаҡ атамаларҙы алда яҙғайным. Ауылдың көньяғындағы һуҙылып киткән тау һырты- Һиңгергиҙә , ослайып таштары сығып торған Сусаҡтау, башы ослайып барып бөткән Ослтотау, йәй көнө лә дымлы ер -Ҡоръятмаҫ, Иҙел ашаһына ауылға ҡарап торған матур Ҡаршыҡая. Ҡаратау башында Суҡтал ялансығы бар, "Суҡ" һүҙе ҡуйы, бөҙрә мәғәнәһендә. Беҙ бала саҡта бында ҡарт тал ағастары күп үҫә ине. Күк бесән. Тимер ауылына барған юл буйында ятҡан ялан, Этаҡ менән сиктәш. "Күк" һүҙе менән яҙын яңы ғына ҡалҡҡан үләнде әйткәндәр әүәле. Күкбесәндән аҫҡараҡ төшһәң Еләктетүбә тигән сабынлыҡ. Нөгөш яғына барған Ауылдан 4- 5км алыҫлыҡта, Оло юл буйлап Иһәнәй, Андыҙ, Ҡарағай сабын яландары ята. Иһәнәйҙең исемен асыҡлай алманым. Андыҙ яланында әүәле андыҙ ( дарыу үләне) күп үҫкән. Ҡарағайсабындың исеме үҙе үк әйтеп тора. Нөгөш яғында Суҡраҡты яланы бар. Батҡаҡ ергә йә батҡаҡ ер тапалып, киҫәк- киҫәк булып ҡатҡан тупраҡты шулай әйтәләр. Йыландуй Топонимикала "Уй" тип һуҙылып киткән түбән, уйһыу ергә , "Уя" тип ике тау араһындағы соҡор, үҙәк урынды әйтәләр. Был уйһыу урында матур ғына һаҙматлы әрәмәлек тә бар, Әүәле йылғаһы булған. Хәҙер мал тапандыһы ер, йылға ҡороно. Йылан күп булған һаҙматлы әрәмәлә. Йыландуйҙың өҫкө яғында Энәлектә энәлек (боярышник) үҫә. Энәлектән юл ашаһына ҡарағайлыҡ урманы, үргә ҡарай киткәнлектән, Үртән буйы тиҙәр. Йыландуйҙан өҫтәрәк, Кепескә төшкән юлдан алыҫ түгел, һулаҡайҙа Андыҙ яғында, Ҡаҙна уяһы, Ашлыҡ уяһы тигән ерҙәр бар ( тары сәскәндәр). Унан юл аша уң яҡта урман эсендә түңәрәк кенә Туҡалбаш яланы. Үҙәгенән уң яҡҡа аҫҡа төшһәң , Һыуыҡҡолаҡҡа килеп сығаһың ."Ҡолаҡ" тип сабынлыҡтың урман эсенә инеп торған өлөшөнә әйткәндәр. Бында ошондай уҡ исемле һалҡын һыулы йылғаһы ла бар. Ул бер саҡрымдай ер үтеп, Айыуҙы йылғаһына барып ҡушыла. Был йылға буйы ҡуйы әрәмә.|}} {{poemx|Ҡыҙҙарҙы айыу ашаған ер| Эйе, ошондай исемле ер ҙә бар беҙҙә. Оло юлға сыҡҡанда, һулға Кепескә киткән юл менән уңға Туҡалбашҡа боролған юл араһында. Был атаманың килеп сығыуы 1950 йылдың көҙөндәге фажиғәле ваҡиғаларға бәйле. Беҙҙең яҡтарға ниндәйҙер ҡоторған айыу килеп сыға һәм ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә бер- нисә кешенен башына етә. Һарағы менән Һарғая ауылдары араһындағы Бертыш тигән яланда төрлө ауылдарҙан йыйылған сайырсылар ялға туҡтай. Фажиғәле ваҡиға яландың үрге ситендә, урман ҡырында булған.Бер төркөм ҡыҙҙар ял итергә ултырғандар. Ҡапыл айыу килеп сыға. Янһары ауылы ҡыҙы (исеме Өммөхаятмы, Өмөкамалмы онотҡанмын) ҡурҡып, тороп, ҡаса башлай һәм айыу уны баҫтырып, тотоп ала. Кешеләр күмәкләшеп һөрәнләшеп, ут яҡтыртып, килеп етһәләр ҙә, ҡыҙҙы ҡотҡара алмағандар. Нәби ауылынан Ҡалынҡарағай тигән ерҙә һарыҡ көтөп йөрөгән Ғылмияза тигән ҡатын һәм уның 12 йәшлек улы Булат эргәһенә килеп сыға. Айыуҙы күреп ҡалған әсә, балаһын эргәләге ҡайын ағасына башына менергә ҡушып, үҙе ҡуйы ғына тал ағасына үрмәләй. Бала, аяғы тайыпмы, ағастың ботаҡтары әҙ буламы, менеп өлгөрмәй. Үлемесле яраларҙан Булат терелә алмай. Колхоздың Һаҫыҡ тигән ерҙә һарыҡ фермаһы булған. Һарт ауылынан өс ҡыҙ һарыҡ көтөп ятҡандар. Бер көн таң менән ике ҡыҙ, Маһинур тигәненә әйтмәй генә, 20 км ҙай ерҙән, ауылға ҡайтырға сығалар. Күпмелер ваҡыттан ипптәштәренең юҡлығын белеп ҡалғас, ул да , ҡыҙҙарҙың артынан ҡайтырға сыға. Баяғы урынға килеп еткәс, шашҡан айыуҙың ҡыҙҙарҙы туҡмап- талап йөрөүенә тап була ул . Айыу уны күрмәй, бәхетенә. Йүгереп, ауылға ҡайтып, кешеләргә әйтә. Кем һыбай, кем арба менән ирҙәр фажиғә урынына саба . Кешеләр килгәндә, айыу киткән була. Ныҡ ҡына туҡмалып, әхәздәнгән ҡыҙҙарҙы ҡотҡара алмайҙар. Айыуҙы һунарсылар атып, ҡырҙан һалдаттар саҡыртҡандар тип тә әйтә торғандар ине.| ( Информаторҙар Сәғитова Ғ.И.,( 1915-1996) Һарағы ауылынан Фәйзуллин Мөнир, 1956 йылғы Насима Сагитова яҙып алды}} [[Категория:Бөрйән районы Яңы Монасип ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] ab268voc5nxx5f7lwajd4xswvi0out3 0 5157 23813 23811 2020-12-04T04:13:48Z ZUFAr 381 23813 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Әбйәлил районы Иҙәш-Ҡусҡар ауылы тауҙарының тарихы| Инеш. Бейек тауҙар, зәңгәр күлдәр, аҡ ҡайындар иле булған йәнтөйәгем Әбйәлилде, һис шикһеҙ, республикабыҙҙың йөҙөк ҡашы тип нарыҡларға була. Бындағы саф һауа, шифалы ҡымыҙ, һоҡланғыс тәбиғәт күңелдәрҙе арбай, кәйефте күтәрә. Ирәндек, Ҡырҡты, Бейәғаҙа һырттары текә ҡаялары, ҡытыршы ташлы түбәләре менән үҙенсәлекле. Беҙҙә һәр бер ауыл тиерлек тауҙар араһында, уйһыу ерҙә урынлашҡан. Тау башына менһәң, тирә-яҡтағы хозурлыҡҡа һоҡланып туймаҫһың: йәй көндәре унлаған зәңгәр күл тамылйып, тулҡынланып ята, Оло Ҡыҙыл йылғаһы уралап-уралып аға. Әбйәлил районы тарихҡа ла бай төйәк. Ер-һыу атамалары фәнни телдә топонимика тип атала. Ғалим Рәшит Шакур уны хатта «ерҙең хәтер китабы» тип тә атай. Ысынлап та шулаймы икән? Исемдәрҙе былай ғына ҡушмайҙармы? «Юҡ, — ти ғалим Рәшит Шәкүр. — Һәр атама — үҙе бер хәтер», — тип иҫбат итә. Ысынлап та, шулай. Иҫ белгәндән Иҙәш-Ҡусҡары ауылында йәшәгән өләсәйем ер-һыу атамаларының тарихын ҡыҙыҡлы итеп һөйләр ине. Бәләкәйерәк булғанда иғтибар итмәй инем, әле үҫә килә өләсәйем һөйләгән ер-һыу атамаларының тарихын яҙып алып ҡалырға булдым. Бейәғаҙа тауының тарихы һәм тәбиғәт торошо. Әсәйемдең тыуған ауылы, өләсәйем йәшәгән Иҙәш-Ҡусҡар ауылы ғорур '''Бейәҡаҙа''' итәгендә ята. '''Бейәҡаҙа тауы'''ның башына менеп, тирә-йүнде күҙәтеүе үҙе бер мөғжизә. Минен күҙ алдымда бәләкәй Ватаным, ата-бабаларым төйәге, тыуған ауылының ғорурлығы булған Бейәҡаҙа тауы. Ауылдың аҡһаҡалдары, ағинәйҙәре һөйләүе буйынса был тауҙың тәбиғәте элек бигерәк бай булған. Тау битендә ҡырағай йылҡы малы (тарпандар) йөрөгән. Бейәҡаҙа тауының атамаһы ла шуның менән бәйле. Был серле тауҙың тарихын өләсәйем миңә бик ҡыҙыҡлы итеп һөйләп бирҙе. Тау итәгендә сырҡырап йөрөгән йылҡы малы ҡаҙаҡ баҫҡынсыларың күҙен ҡыҙҙырған. Бөгөнгө көндә лә тау халыҡты хозур тәбиғәте менән һоҡландыра.Тау битендә ҡарағас, ҡайын, уҫаҡ, селек ағастары, төрлө сәскәләр һәм шифалы үләндәр (ҡымыҙлыҡ, йыуа, мәтрүшкә, умырзая, ҡанүлән ) үҫә. Ағастар араһындағы ҡырмыҫҡа иләүҙәре лә матур тәбиғәткә йәм өҫтәй. Емеш-еләккә лә, йәнлеккә лә бай Бейәҡаҙа. Бейәҡаҙаның иң ҙур байлығы - артыш. Ул бөтә ерҙә лә үҫмәй. Артыш бик файҙалы. Дауаланыу өсөн артышты тирә-яҡтан килеп алып ҡайталар. Тауҙағы таш карьеры – төҙөлөш өсөн кәрәкле,бай материал. Балсығы ла бар. Элек беҙҙең өләсәй-олатайҙар балсыҡтан кирбес һуҡҡандар. Бейәҡаҙаның тағы ла бер сихри урыны – '''Киндер шишмәһе'''. Уның һыуы ғәжәйеп көскә эйә. Ҡыш көнө ул туңмай, ә йәй көнө бик һалҡын була. Элек бында киндер күп үҫкән, киндер һуҡҡандар. Шуға ла Киндер шишмәһе тип атағандар. Ололар Киндерҙен һыуы бик файҙалы ти. Киндер шишмәһе Иҙәш йылғаһына ҡушыла, ә Иҙәш Оло Ҡыҙылға ҡоя. Был шишмә буйында тал, муйыл, һирәк осрай торған ерек ағасы үҫә. Бейәғаҙа итәгендәге '''Ҡолағанташ''' әллә ҡайҙан күренеп ята. Уны Ете ҡыҙ ташы тип тә йөрөтәләр. Йәй көнө унда ял итеүселәр күп була. Тәкәй һәм Һупай тауҙары Өләсәйем ауыл эргәһендәге Тәкәй һәм Һупай тауҙарының легендаһын да һөйләне. Башҡорт халҡы борон күсмә тормош менән йәшәгән. Шулай, йәйҙең бер көнөндә башҡорттар бер тау битенә килеп йәйләгәндәр. Ҡуйҙары күп булған башҡорттар, тәкә һуйып, ҡаҙан тултырып аш бешергәндәр. Бер мәл ҡаҙаҡ баҫҡынсылары килеп сыҡҡан. Башҡорттар мал-тыуарын, бала-сағаларҙы.ҡатын-ҡыҙҙарҙы ҡурсалап, икенсе тау битенә шылғандар һәм бешергән иттең һурпаһын шунда эсеп ҡуйғандар. Шунан бирле тәкә итен ашаған тауҙы – '''Тәкәй''', ә һурпаһын эскән тауҙы – '''Һупай''' тип йөрөтә башлағандар. Был тауҙар әсәйем тыуған Иҙәш ауылы эргәһендә, Бейәғаҙа тауының төньғында урынлашҡандар. ;Мөкәт тауы Иҙәш-Ҡусҡары ауылы эргәһендә борон сауҙагәрҙәр йыш һуғылып китер булғандар. Улар һыу буйҙарында йоҡларға туҡтап, тамаҡ ялғап алыр булғандар. Шулай бер саҡ был тирәлә йәшәгән халыҡтан һарыҡ тәкәһе һатып алып уны һуйырға әҙерләнгәндә, тәкә баҡыра башлай. Тауҙың көньяҡ өлөшөндә бейек урыны бөтөп тәпәш ере башланған ерҙә ҡайынлыҡ араһында табып алалар һарыҡты. Шул көндән был ҡайынлы ер халыҡ телендә Мөкәт исемен ала.| Альбина Муллахметова. Әбйәлил районы Таһир Күсимов исемендәге Асҡар гимназияһының 6-сы класс уҡыусыһы Рәхмәтуллина Ләйсән Радик ҡыҙы. Өләсәһенән яҙып алған мәғлүмәттәр. }} [[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] [[Категория:Әбйәлил районы Иҙәш-Ҡусҡар ауылы]] qi8dbauwvo7npu2xapi8mta7uszge6j 0 5158 24778 23528 2023-02-15T18:23:29Z Aidar254 420 24778 wikitext text/x-wiki Әбйәлил районы Таһир Күсимов исемендәге Асҡар гимназияһының 8-се А класс уҡыусыһы Әһелова Айлина. Яҡтыгүл - Банное – Мауыҙҙы Яҡтыгүлдә ап - аҡ томан. Һыуҙа кәмә сайҡала. Татлы бер хис йөрәктәрҙә. Айҡала ла айҡала. (Әсхәл Әхмәт – Хужа) Эйе, тап ошондай хистәр тыуыр Әбйәлилдең мөғжизәле Яҡтыгүленә барһағыҙ. Районыбыҙҙа 33 күл бар. Әлбиттә ,иң билдәлеһе - Яҡтыгүл. Ул иҫ киткес матур, ысынлап та, яҡты һәм саф күл ул. Таҙа, тоноҡ һыулы булғаны өсөн халыҡ Яҡтыгүл тип йөрөтә. Ә борондан һаҡланып ҡалған икенсе исеме – Мауыҙҙы, йәғни Аждаһалы... Легендала һөйләнелеүенсә, “ул күл борон ҡара урман менән уратылған булған. Күлдең эйәһе ялмауыҙҙы булған, тиҙәр. Был яман мәскәй күлде өйрөлтөп йөрөткән, имеш. Күлгә кейек-януар, ҡош-ҡорт яҡын килергә лә ҡурҡҡан. Һыу эсергә һәр береһен мәскәй йотоп торған. Хатта күл өҫтөнән йөҙөп барған ҡошто ла тыны менән тартып алған, тиҙәр. Шуға ла был эйәле күлде Мауыҙҙы тип атағандар. Ә ”Банное” атамаһының тарихын халыҡ былай тип һөйләй: “Башҡорттар Рус дәүләтенә ҡушылғас, бер ваҡыт күлдең ситенә генә рус баярҙары йорт һалдыра башлаған. Уларҙың рөхсәтһеҙ-ниһеҙ ҡыланыуҙарына был тирәләге башҡорттарҙың йәне көйгән. Берҙән – бер көндө башҡорттар:” былай эстән янып генә янып йөрөүҙән ни файҙа, ер китә бит,” - тип йыйылышып кәңәшләшкәндәр ҙә тегеләрҙе пыран-заран туҙҙырып ташлағандар. Ҡасҡаны ҡасып ҡотолған . Ҡасып өлгөрә алмағандарын үлтереп бөткәндәр ҙә әйҙәренә ут төрткәндәр. Янғын бик көслө булған. Тау буйындағы ҡарағастар янып бөткәндәр. Тау битләүе ҡап-ҡара булып ҡалған. Тик бер мунса ғына имен ҡалған. Урыҫтарҙан күрмәксе, ерле халыҡ уны “баня” тип атаған. Күлдең исеме лә “Банное озеро” булып киткән. Икенсе бер легенда буйынса, күлдең ошо исеме шунда туҡтап, йыуынып киткән Пугачев яугирҙарынан ҡалған имеш. Уны Мауыҙҙы, Банное тип тә йөрөтәләр.Ул тәбиғәт ҡомартҡыһына ҡарай. Альбина Муллахметова https://vk.com/topic-36676061_46528914 [[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] egb769h8jxfkyswt2ueyyt4zb8br20u 0 5159 23825 23824 2020-12-06T14:15:55Z ZUFAr 381 added [[Category:Тәтешле районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23825 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|56|17|08|N|55|41|46|E|}} <div class="text"> {{poemx|Тәтешле районы Ҡоҙаш ауылы тирәһендәге ер- һыу атамалары| Һабантуй болоно - бында һабантуй үтә, шуға исеме лә шулай. Һабантуй болоно янында Һайыҫҡан ҡыуаҡ тигән урын бар.Был әрәмәлә һайыҫҡандар бала сығара. Беҙҙә соҡорло, үҙәк урындарҙы ҡул тип йөрөтәләр. Ауылдың үрге осонда ике ҡул бар. Береһенең ярында йәшәгән бабайҙың ҡушаматы Щипкән ине. Хәҙер ул урындың исеме Щипкән яры. Фермер хужалыҡтары барлыҡҡа килә башлағас ауылдың ике кешеһе ер алып ашлыҡ сәстеләр.Ашлыҡ менән эштәре бик алға бармағас, күпйыллыҡ үлән сәсеп халыҡты бесән менән тәьмин иттеләр. Хәҙер икеһе лә мәрхүмдәр. Исемдәре бесәнлектәрендә тороп ҡалды. Бер болондо Рәшит бесәнлеге, икенсеһен- икенсе ағайҙың ҡушаматы менән, Будулай бесәнлеге тип йөрөтәбеҙ. Рәшит бесәнлегендә ҡайын еләк, Будулай бесәнлегендә ер еләк күп була. Шуға күрә был урындарҙы белмәгән кеше һирәк. Был бесәнлектәр Бүлҡайпан межаға яҡын ерҙә.Шулай уҡ Соҡор межа, Аҡъяуыл межа тип йөрөтөлгән урындар бар. Аңлашылыуынса күрше ауылдар менән сик буйҙарын шулай атап йөрөтәләр беҙҙә. Шалҡантау.Беҙҙә ҙур тауҙар юҡ. Ҡалҡыуыраҡ урындарҙы тау тип атап күнеккәнбеҙ.Был элеккерәк атама. Бер төркөм йәштәргә урман киҫеп иген баҫыуы эшләп алырға рөхсәт биргәндәр. Беренсе йыл бында иген уңмаған. Йәштәр һөйләшеп шалҡан сәсмәксе булғандар . Шалҡанға килешкән был урын. Шунан Шалҡантау булып киткән имеш был ер. Көнкүрмәҫ. Исеме үк әйтеп тороуынса бында ҡояш һирәк төшә.Өс яҡтан урман уратҡан был һөҙәк урынға ҡояш төшкөһөн генә ҡарай. Шунлыҡтан исеме лә Көнкүрмәҫ. Китектүбә. Был ҡалҡыулыҡтың бер яғы ҡырҡып алған кеүек текә. Йәғни китеп алынған кеүек . Китектүбә тигән исеме шунан килеп сыҡҡан.| Филюза Башарова}} [[Категория:Тәтешле районы Ҡоҙаш ауылы]] [[Категория:Тәтешле районы топонимикаһы]] arwn8vt5upcga0m9tboomeac2whig1i 0 5160 23831 23830 2020-12-06T14:21:32Z ZUFAr 381 added [[Category:Баймаҡ районы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23831 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районы Иҫке Сибай ауылы топонимдары| Иҫке Сибайҙың боронғо исеме Атайсал. Ауылдың иң матур тауы Айсыуаҡ. Уға ауылға нигеҙ һалыусы һәм ауылдың тәүге муллаһы исемен ҡушҡандар.Уның артында Ташморон биләне, артабан Ҡутырлы тау. Төнъяҡҡа китһәң, Муйыл үҙәге, Тамсы ояһы. Шунан Ҡарамалыташ тауы. Тауҙың үҙәгенән Артыуһаҙ шишмәһе сығып ята. Айсыуаҡтан һуң Сағыл тауы бар. Уның төнъяғында Һарыбатыр, Ҡаҙаҡсапҡан, Һеңрән тәүәге һәм башҡа тауҙар бар. Иҫке һыу тирмәнен үтеп, биләнде артылғас, Таҙғаҡ һаҙлығы. Шунан Урта түбә тауы. Төнъяҡтараҡ Ҡарйоҡмаҫ тауы. Ҡарйоҡмаҫтың көньяҡ итәгендә Күбәташ. Көнбайышта Ҡорһуҡҡан, Һикертмә тауҙары. Уларҙар һуң Арҡыры тау. Ул Ирәндеккә арҡыры ята. Түш сабыны тауының йылғаға яҡын урыны Дөйәҡылған, шунан Текәтау. Ошо тирәләге иң бейек тау- Әһелбәк. Шул ерҙе Сатра тиҙәр. Бара бирһәң, Ҡарасәй тауы. Уның төнъяғында Ерекле буйы. Иҫке Сибайҙың көнъяғында Үлек тауы. Тағы ла Һаҙаҡъяһанған, Йомаш, Ҡуян сағыл, Ҡортбаҫҡан тауы бар. Ғәле ауылы яғына киткән юлда Хөсәйен үҙәге, Әптерәш бите, Абдулла үҙәге. Үлек тауынан һуң Ҡойолош биләне, унан Ерекле тауы. Үлек тауының көнбайышында Бирге Ишектау, Арғы Ишектау, Олотау һәм Эттотҡан. Артабан Тәҙрәташ һәм Тәүәк. Тәүәктең текә битләүен Ҡола бейә шыуған тип атайҙар. Артабан Уртаташ. Шунда, Ғәлегә киткән юлда, Ҡарағасһаҙ, Ҡортлоағас, Йомағужа тауҙары. Йомағужа яланы ла бар. Тағы ла Мәрғәзин тауы бар. Унда марганец тапҡандар, бәлки шуға ла ошо атама ҡушылғандыр, тигән фараз бар. Артабан Ирәндек тауының битләүендә Ҡара айғыр һуйған, Ҡалым биргән, Дегәнәктуй, Норот, Сырауташ тигән тауҙар бар Сибай яғында Оҙонғор тауы, шунда Раҡай тауы ла бар ине, Бүребайға тимер юл һала башлағас, яртыһын емереп, яртыһы ғына ҡалған. Ҡарамалыташ итәгендә Артыуһаҙ, Ҡарағайлы йылғаһының буйында Таҙғаҡ һаҙы. Унда әүәле торф сығарылған. Ҡорһуҡҡан буйы, Һикертмә буйы,Түш сабыны, Абдулхаҡ арығы, Дөйәҡылған яланы, Гөрләүес үҙәге, Ҡойолош башы тигән урындар бар. Ҡарағайлы йылғаһы буйында Сатра туғайы, Ҡаңғыс шишмәһе менән Ҡарағайлы сатында ятҡанға шулай атала.Йомаш тауы ҡаршыһында Талдуй буйы, унан һуң Дегәнәктуй- сабынлыҡтар. Сағыл тауының аҫтынан Төлкөҡамаған ағаслығы башлан. Шишмәһе лә бар. Шул шишмә буйында Ҡамышлы үҙәк, Фәтхулла утары. Сәпәй һаҙы, Майҡайнаған аҡланы, Можай үҙәге бар. Иҫке Сибай Ҡарағайлы йылғаһы буйында урынлашҡан. Артыуһаҙ, Эттотҡан, Һикертмә, Тәүәк, Дөйәҡылған, Йомағужа, Ҡортлоағас, Ҡаңғыс шишмәләре ҡоя Ҡарағайлыға. Талдуй,Ҡарағасһаҙ шишмәләре Ҡолонбатҡан шишмәһенә ҡоя. Ерекле йылғаһы бар. Ҡаҙаҡсапҡан йылғаһы Һеңрән Тәүәгенән башлана, Төлкөҡамаған шишмәһенә ҡушыла. Иҫке Ыҙма Дәүләт ауылының тәүге урыны. Йомаш тауының Хөсәйен үҙәге, Әбдерәш бите, Абдулла үҙәге ҡойолары берләшеп, Иҫке Ыҙма шишмәһен барлыҡҡа килтерә. Сибай эргәһендә элек Боҫтан күле булған.Ауылдан алыҫ түгел ерҙә, Ирәндек өҫтөндә, Ҡалмаҡ күле бар.|Иҫке Сибай ауылы аҡһаҡалдары Хәмитов Х.Н., Күсәбаев Һ.С., Ишбирҙин С. Ғ. тарафынан йыйылған мәғлүмәттәр файҙаланылды. Ляля Рафикова}} [[Категория:Баймаҡ районы Иҫке Сибай ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы]] ts81sho9u4eiy5jx3wzmzl1kfquxegg 0 5161 23834 23833 2020-12-06T14:29:02Z ZUFAr 381 added [[Category:Әбйәлил районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23834 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|27|03|N|58|47|08|E|}} <div class="text"> {{poemx|Әбйәлил районында урынлашҡан Мулдаҡкүл легендаһы| Мулдаҡкүл - Солёное озеро - Тоҙлокүл. Борон-борондан Әбйәлилем-йәнтөйәгем сикһеҙ далалары, ҡырлас бейек тауҙары, ҡуйы урмандары, зәңгәр күлдәре менән дан тота. Районыбыҙҙың тәбиғәт ҡомартҡыһы булған данлыҡлы күлдәренең береһе – Мулдаҡкүл. Ул - Башҡортостандың иң тоҙло күле. Асҡарҙан 30 км йыраҡлыҡта , Мулдаҡтау янында, Озерный ауылы эргәһендә ята. Мулдаҡкүл Йәнгел менән Кесе Ҡыҙыл йылғалары араһындағы һыуайырғыста урынлашҡан. Өләсәйем һөйләүенсә, Мулдаҡкүлдең тарихы ҡыҙыҡ та һәм ҡыҙғаныс та. Борон шул тирәлә йәшәгән бер бай ҡыҙы ярлы ғына егеткә ғашиҡ була. Улар бер-береһен үлеп яраталар, ләкин ҡыҙҙың ҡаты бәғерле быға атаһы ҡырҡа ҡаршы була. Бер-береһен үлеп яратҡан йәш йөрәктәр, күп уйламай үҙҙәренең мөхәббәтен һаҡлап ҡалырға теләп, ҡасып китергә һүҙ ҡуйышалар. Бай уларҙың артынан ҡыуғын ебәрә. Эҙәрлекләп бара торғас, ҡыуғындар уларҙы тоталар. Егетте үлтерәләр һәм шул ерҙә ул Мулдаҡтауға әүерелә. Ҡыҙ һөйгән йәне өсөн оҙаҡ ҡайғырып, өҙгөләнеп әсе күҙ йәштәрен түгеп илай һәм Тоҙлогүлгә әйләнә. Ошолай итеп, ике саф йөрәкле ғашиҡтар бер - береһенән айырыла алмай, мәңгелеккә яҡты донъя менән хушлашалар. Тоҙлогүлгә йәй кешеләр дауаланырға әллә ҡайҙан киләләр һәм һауығып ҡайталар. Күлдең ҡойоһо менән дә дауаланалар. Ярҙың айырым урындарында һыу төбөндә шифалы тоҙло ләм тупланмалары бар. Шулар нигеҙендә “Яҡтыкүл” шифаханаһы төҙөлгән. Был ләмде Башҡортостандың күп кенә башҡа шифаханалары ла файҙалана. Күлдең һөҙәк ярҙарында тоҙло тупраҡҡа яраҡлашҡан үҫемлектәр: һимеҙут (солерос), татырут (бескильница), һыу боросо, ҡаҙ үләне, европа һимеҙуты, ҡамыш үҫә. Тоҙ күплектән урман бик һирәк. Ошондай шифалы күлдең тирә –яғы эс бошорғос. Ни өсөн тәбиғәт ҡомарҡыһын һаҡламайҙар һәм тәртиптә, таҙалыҡта тотмайҙар икән тигән һорау тыуа. Халыҡтың тәбиғәт биргән бүләктең ҡәҙерен белмәүе, район етәкселәренең битарафһыҙлығымы был?|Әбйәлил районы Таһир Күсимов исемендәге Асҡар гимназияһының 10-сы "А" класс уҡыусыһы Килмөхәмәтова Светлана, Әбйәлил районы Ҡужан ауылында йәшәгән 62 йәшлек өләсәйем Шафиҡова Миңлегөл Нуриәхмәт ҡыҙы һөйләгәндәрҙән. Альбина Муллахметова }} [[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] jrroj44e85aetr0w9c6gojqx3udoprc 0 5162 23841 23837 2020-12-06T14:42:11Z ZUFAr 381 23841 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|25|05|N|54|09|16|E|}} <div class="text"> {{poemx|Бишбүләк районы Ҡаныҡай ауылының ер-һыу атамалары| Бишбүләк районы Башҡортостан Республикаһының көньяҡ-көнбайышында урынлашҡан. Унда урыҫтар, сыуаштар, татарҙар, башҡорттар йәшәй. Күп милләтле район булғанға һәр ауылдың тарихы, ер-һыу атамалары бик ҡыҙыҡлы. Минең атайым ошо райондың Ҡаныҡай ауылында тыуып үҫкән. Шуға ла мин эҙләнеү эшемде ош ауылдың тарихын, топонимикаһын өйрәнеүгә арнаным. Һуңғы йылдарҙа кешеләр үҙҙәренең шәжәрәһе, тыуған яғының, ауылының тарихын ныҡлап өйрәнә башланы. Шәжәрәләр буйынса документтар архивта һаҡланһа, ауыл тарихы буйынса материалдар бер урында тупланмаған. Ҡайһы бер яҡтарҙа уны бары оло кешеләр генә белә. Шуға күрә был легендаларҙы һаҡлап ҡалыр өсөн ололарҙан һорашып, яҙып алып ҡалыр кәрәк. Тикшеренеү эшен башҡарыу өсөн топонимик һүҙлек, “Башҡорт халыҡ ижады” китабы ҡулланылды. Шулай уҡ ауыл кешеләре менән осрашыуҙар булды. Бишбүләк районының Ҡаныҡай ауылы Дим йылғаһының һул ярында урынлашҡан. Ауылға нигеҙ һалыусының исеме менән аталған.Уның улдары Торсонбай (1783 й.), Илсебай (1794 й.), Алсынбай (1808 й.) билдәле. Ҡаныҡай ауылының легендаһы “Башҡорт халыҡ ижады” китабының “Легендалар, риүәйәттәр” томына ингән. Ҡаныҡай исемле батыр яуҙа ҡатнашҡаны өсөн батша уға күп аҡса бирергә теләй, әммә батыр аҡсанан баш тарта. Тыуған яғына ҡайтып был турала һөйләгәс, халыҡ, һин башҡорттарға ҡаршы яуҙа ҡатнашҡанһың тип уны был ерҙән ҡыуа. Ҡаныҡай Дим буйына килеп сыға. Бында ул дошмандарҙан ҡасып йөрөгән Таубикә исемле ҡыҙ менән осраша, уның дошмандарын тар-мар итә. Таубикәгә өйләнеп ошо яҡтарҙа төпләнә. Уларҙың Сәфәр, Ҡасҡын, Исламғол исемле өс улы була. Ҡаныҡайҙың улдары нигеҙ һалған ауылдар уларҙың исеме менән йөрөтөлә. “Иҙеүкәй менән Мораҙым” ҡобайырында ла телгә алына Ҡаныҡай батыр: Яуға сабыр юлдарҙы Иҙеү шунда билдәләп: Келәйлене мең башы, Туҡһан, Сәфәр, Аҙнайҙы, Ҡасҡын, Бикҡол, Ҡаныҡайҙы Мең эсендә йөҙ башы Итеп атҡа мендергән; Дәмми бейҙе ҡыуырға, Үҙен бәйләп алырға Тигән уйын белдергән (78-се бит). Хәҙерге Бишбүләк, Миәкә райондарындағы ауылдар был легендар батырҙарҙың исемдәре менән аталған. Ауылдың тирә-яғындағы тау, күл атамалары тарихы ла ҡыҙыҡлы. Уларҙы ныҡлап өйрәнгән кешеләр юҡ, шуға ла ауылдың иҫән булған оло кешеләре менән осрашып яҙып алдыҡ легендаларҙы. Тором тауы, Тором күле. Граждандар һуғышы ваҡытында был тауҙа аҡтар торған, шунан ҡалған Тором атамаһы. Эргәһендәге күлде Тором күле тигәндәр. ;Майлы түбә Был түбәлә элек-электән нефть сығып ятҡан, ауыл халҡы шунда барып (әлеге ваҡытта Ырымбур өлкәһе территорияһында ҡалған) арба күсәрҙәрен майлап йөрөгән. ;Мулла аҡланы Муллаға бүлеп ҡалдырылған ер. Ауыл халҡы шул аҡланда муллаға бесән әҙерләгән. ;Кәбеҫтә төбәге Колхозлашҡан осорҙа Дим буйындағы был урында йәшелсә үҫтергәндәр, йәшелсә баҡсаһы булған. Йәшелсә, бигерәк тә кәбеҫтә, бик уңған. 70-се йылдарға тиклем булған унда баҡса. ;Мәтәү Революциянан һуң был ергә әлеге Бәләбәй районы Мәтәүбаш ауылынан бер нисә ғаилә күсенеп ултырған. Әммә ул ерҙә һыу булмағас, кире күсеп киткәндәр. Шул урын Мәтәү тип аталып ҡалған. Дим йылғаһын кисеп сығып йөрөгән ерҙәрҙең береһе '''Үрге кисеү''', икенсеһе '''Һалауыҙ''' тип атала. Был атамаларҙың да килеп сығышын белештек. Үрге кисеү ауылдан үрҙәрәк урынлашҡан, атамаһы шунан килә. Һалауыҙ тип аталған кисеүҙән сығып аръяҡта һалабаш һалғандар, исеме шунан ҡалған. Ҡаныҡай ауылынан 2 км йыраҡлыҡта көкөртлө '''водород''' шишмәһе бар. Уны урындағы халыҡ '''Ҡылы''' тип йөрөтә. Ҡылы шишмә тигәнде аңлата. Һыуы ныҡ һыуыҡ, ҡыш көнө лә туңмай. Төбө зәңгәр-йәшел балсыҡ. Ҡул һүҙе менән атамалар күп осрай. Ҡул – соҡор тигәнде аңлата икән. Шулай уҡ яҙ-көҙ һыулы, йәй-ҡыш ҡоро ятҡан һыу юлын да аңлата. '''Киндер ҡулы'''. Ул ерҙә киндер үҫтергәндәр. '''Арҡылы ҡул'''. Ауылға арҡыры ятҡан соҡор. '''Миләшле ҡул'''. Был соҡор ерҙә миләш күп үҫкән.| Абдрахманов Данир (Фатима Мостафина исемендәге Өфө ҡала башҡорт гимназияһының 4 в класы уҡыусыһы) Етәксеһе Аҡбулатова Светлана Валерьевна Лена Абдрахманова}} [[Категория:Бишбүләк районы Ҡаныҡай ауылы]] [[Категория:Бишбүләк районы топонимикаһы]] q34styc12tqq0mk3nyegaptsu0m38sa 0 5163 23844 23843 2020-12-06T14:48:06Z ZUFAr 381 added [[Category:Ҡырмыҫҡалы районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23844 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|21|48|N|56|17|19|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ҡырмыҫҡалы районы Шәрипҡол ауылы тарихы| Минең тыуған ауылым Шәрипҡол Ҡырмыҫҡалы районының башҡорт ауылдарының береһе. Ул Стәрлетамаҡ өйәҙенә ҡараған. Шәрипҡол ауылы Яңы Мырҙа ауылынан күсеп килеүселәр нигеҙләгәндәр. 18 быуат аҙаҡтарында Мырҙа исеме менән ике ауыл булған. 5 – се ревизия (1795 ) мәғлүмәттәре буйынса был ауылдарҙың береһендә 20 йорт, ә икенсеһендә 24 йорт, 115 кеше булған. Икенсе ауыл Яңы йәки Бәләкәй Мырҙа тип аталған. 1816 йылғы 7 – се ревизия мәғлүмәттәре буйынса был ауылда 8 йорт, 42 кеше генә ҡалған. '''Яңы Мырҙа ауылы'''нан күсеп килеүселәрҙән Шәрипҡол ауылына нигеҙ һалыуҙары ошо йылдарға тура киләлер. Сурағолов Шәкирйән Сабирйән улы (1930 йылғы) ауылдың барлыҡҡа килеү тарихы тураһында түбәндәгеләрҙе һөйләгәнен яҙып алған инем: “1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашып, ҙур батырлыҡтар күрһәткәне өсөн батша башҡорттарға грамота биргән. Ошо грамота нигеҙендә бер – нисә йорт кешеһе, Мырҙанан айырылып, ошо Шәрипҡол еренә күсеп ултырған. Был урында урман булған, улар урман ботарлап килеп ултырған ”. 1834 йылғы 8 – се ревизия мәлендә Яңы Мырҙа Шәрипҡол исеме менән күрһәтелгән. Был осорҙа ауылда барлығы 8 йорт, 64 кеше булған. 1870 йылда 25 йортта 135 кеше, ә 1905 йылда 164 кеше йәшәгән. Топонимдар һүҙлегендә: “ Шәрипҡол (Шарипкулово) д. в Кармаскалинском районе. От антропонима Шәрипҡол. Другое название Өмөтбай “,- тип күрһәтелгән. 30 – сы йылдарға тиклем ауылдың Өмөтбай тигән икенсе исеме лә киң ҡулланылған булған. “Ауылды нигеҙләүселәр араһында Өмөтбай исемле кеше лә булған. Тәүҙә ауылды Өмөтбай һәм Шәрипҡол исемдәре менән берҙәй атап йөрөткәндәр. Шәрипҡоло бик йылғыр, әүҙем, ҡыйыу булған. Хөкүмәт тарафынан үткәрелгән сираттағы ревизия мәлендә Шәрипҡол ауылды үҙ исеме менән билдәләткән. Ә халыҡ хәтерендә оҙаҡ йылдар буйына уның икенсе исеме лә һаҡланып килгән” (Шәрипҡолов Фаяз Исмәғил улы (1942 йылғы ) һөйләүе буйынса). '''Ҡанлыгүл'''. Рәсәй, Башҡортостан тарихында булып үткән ваҡиғалар Шәрипҡол ауылында урап үтмәгән. Сурағолов Әхәт Шәкирйән улынан ( 1963 йылғы ) яҙып алынған Ҡанлыгүл менән бәйле легенда беҙгә 1773 – 1775 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышы осоро ваҡиғаларын күҙ алдына килтерергә булышлыҡ итә. “ Мырҙа ауылынан боронғо урынынан ике саҡрым төньяҡ – көнбайышта, Шәрипҡол ауылынан өс саҡрым самаһы көньяҡтараҡ, урынлашҡан булған. Пугачев етәкселегендәге ихтилал ваҡытында баш күтәреүселәрҙең бер төркөм алайы ( отряды ) Мырҙа ауылы эргәһендә хәрби лагерь ҡора. Ауылдан көнсығышта ҡалҡыу урында дүрт кешенең ҡоласы етмәҫлек пар имән үҫкән (улар 1950 йылдарҙа ауған). Шул имәндәр өҫтөнә һәндерә ҡороп, баш күтәреүселәр, тирә - яҡты күҙәтеү нөктәһе ойоштороп, һаҡсылар ҡуйғандар. Өфө яғынан язалау ( каратель ) отряды килгәнен белгәс, Ҡоро Ҡарлыман йылғаһының ун яҡ ярынан нығынып, хөкүмәт ғәскәрен ҡаршы алғандар. Һуғыш бик ҡаты, ҡан ҡойошло булған, Йылғаның ос яғындағы бик тәрән оҙонса күл түгелгән ҡандан ҡып – ҡыҙыл төҫкә ингән. Бына ошо яуҙан һуң күл '''Ҡанлыкүл''' тип атала башлаған. Баш кутәреүселәр сигенергә мәжбүр булалар. Батша һалдаттары, һуғыш яланында ятып ҡалған ҡоралдарҙы йыйып алып, баш күтәреүселәргә ҡабат эләкмәһен тип, күлдең иң тәрән урынына ташлағандар. Яуҙа һәләк булғандарҙы, йылға ярына ҙур соҡор ҡаҙып, шунда ерләгәндәр. Шул урында ат һарайы ине, бер нисә йыл элек ул янды. Ошо ерҙә сәйер күренештәр булыуы, аттарҙың тынысһыҙланыуы, ҡай саҡ ялдарының үрелеп ҡуйылыуы, төрлө тауыштар ишетелеүе тураһында ололарҙың һөйләгәндәрен ишетергә тура килә ине. Ҡанлыкүл буйында үткән быуатта һирәкләп булһа ла ҡорал табылған. 1935 йылда Әбит исемле егет һыу төбөнән ҡылыс алып сыҡҡан. 1974 йылда күл ҡырындағы баҫыуҙан һабы сереп бөткән 60 см оҙонлоғондағы хәнйәр табып алғайным. Ошо баҫыуҙа сөгөлдөр утаған ҡатын – ҡыҙҙар ҙа төрлө ҡоралдар тапҡан булған. Моратов Нәғимдә лә (1959 йылғы ) күл эргәһенән атаһы Имай ағай тапҡан хәнйәр бар ине. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был табыштарға етди иғтибар итеүселәр булмаған, улар юғалып бөткән. Ә Ҡанлыкүл ләм, баҫыуҙан ағып төшкән тупраҡ , сүп түгеү арҡаһында бәләкәй генә.| Гульнара Исхакова}} [[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы Шәрипҡол ауылы]] [[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы топонимикаһы]] ein8uw6slh27x9ut05dfl9rej732nfk 0 5164 23850 23591 2020-12-06T15:11:24Z ZUFAr 381 23850 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|14|54|N|54|33|54|E|}} <div class="text"> ''Википедияла [[w:Ҡоръятмаҫ]] ауылы тураһында мәҡәлә бар'' {{poemx|Ҡоръятмаҫ ауылы| Ҡоръятмаҫ ауылы –Дәүләкән районындағы иң ҙур башҡорт ауылдарының береһе, Башҡортостандың йөҙөк ҡашы Асылыкулдән 4-5 саҡрым алыҫлыҡта тауҙар ҡуйынына һыйынып, урмандарға ышыҡланып урынлашҡан. Ҡоръятмаҫ исеменең килеп сығыуын халыҡ ошо ергә тәү килеп ултырған кешеләр менән бәйләй.Мәғлүм булыуынса, башҡорт халҡы ауылдар өсөн уңайлы урындарҙы эҙләгән.Ҡоръятмаҫ ауылына нигеҙ һалыусылар ҙа тап урындың уңайлы булыуына иғтибар иткәндер, моғайын.Ауылды ике яҡлап тауҙар ҡаплай, ел-дауылдан ышыҡлай, һаҡлай, ауыл уртаһынан Өйҙөрәк йылғаһы ағып үтә.Эсер һыу ятҡылыҡтары күп:Өйҙөрәк йылғаһы, Ҡаҙран ҡойоһо, Оло ҡойо, Бикә ҡарағы йылғаһы, Улаҡлытау ҡойоһо һәм бик күп эреле-ваҡлы шишмәләр.Урмандары елдән, көслө дауылдарҙан һаҡлай, унда йәнлектәрҙең, ҡоштарҙың бик күп төрө йәшәй. Ата- бабалар борон Ябалаҡлы ауылында йәшәгәндәр, был урындар уларҙың йәйләү биләмәләре булған,һунарсылар ошо бай ерҙәргә ауға, һунарға килер булғандар.Ҡоръятмаҫ башына ҡапҡан ҡуйғандар. Бер ҡасан да ауҙан буш ҡул ҡайтмағандар, шуға күрә ауылды “Ҡоро ҡайтмаҫ(буш ятмаҫ) –Ҡоръятмаҫ” тип атағандар. (Зыязетдин Мөхәррәмов бабайҙан Динә Вәлиуллина яҙып алған) Икенсе фараз да дөрөҫлөккә яҡын. Ауылға терәлеп кенә Асылыкүл йәйрәп ята, икенсе яҡтан Берғаҙан һаҙлығы урынлашҡан. Күл менән һаҙлыҡ яуым-төшөмдө тарта, яуынлап тора.Ошо айҡанлы “Ҡоро ятмаҫ (һыулы, еүеш)- Ҡоръятмаҫ “ атамаһы килеп сыҡҡан тип һөйләйҙәр ололар. Өсөнсө фараз да йәшәүгә лайыҡтыр, моғайын.Ауылды уратып алған тауҙар бейек, ләкин шыма арҡалы. Ул ерҙәрҙә ҡыш көндәрендә лә ҡар ятып бармай, яҙ көнө ҡояштың беренсе нурҙары ла әҙ-мәҙ ҡарҙың башына етә. Шуға күрә ауылды “Ҡар ятмаҫ-Ҡоръятмаҫ” тип атағандар тип тә әйтәләр. Был ырыҫлы ерҙән һунарсылар Һис ҡасан да буш ҡул ҡайтмаған. Шуға күрә гүзәл тыуған ерен “Ҡоро ятмаҫ-Ҡоро ҡайтмаҫ” тиеп, Ҡоръятмаҫ тип халыҡ атаған. Матурлығын ,хозурлығын ерҙең Күңеленә, йөрәгенә һалып Китер булған килгән ҡунаҡтар.|}} {{poemx|Асылыкул-аҫыл күл| Асылыкүл-Башҡортостандың йөҙөк ҡашы, урындағы халыҡтың ғорурлығы. Күл борон замандарҙа Ҡара табын күле тип аталған. Күл атамаһы тураһында төрлө аңлатмалар йәшәй.Берәүҙәр уның тирә-яғы матур, үҙе көҙгөләй кеүек булғанға “аҫыл күл” тип атағандар тип раҫлай.(Яңы Тормош ауылында тыуып үҫкән, ғүмер буйы Ҡоръятмаҫта йәшәгән Закарина Гөлфиәнән Хәсәнова Юлиә яҙып алған). Икенселәре күлдең һыуы тоҙло, асы булғанға “Асы,әсе күл –Асылыкүл” тип атағандар тип фаразлай.(Мәжитова Хөсниямалдан яҙып алынған) Өсөнсөләре күлдең кәйефе үҙгәреүсән, әле генә тып-тыныс, көҙгөләй ялтырап ята, икесе ҡараһаң, ажарланып, асыуланып, тулҡындарын ярға ҡаға, һуға, күперекләнеп асыулана, “Асыулы күл” тип иҫбатлай. Асылыкүл- Башҡортостандағы иң ҙур күл.Күлдең үҙе һәм уның һыу йыйыу территорияһы уникаль тәбиғәт комплексы булып тора, Башҡортостандың милли паркы тип иғлан ителде. Асылыкүлдә. Асылыҡай буйы ҡамышлыҡ, Төйәк иткән уны күп ҡоштар. Тулҡындары уйнап ярға ҡаға, Ағастары тора алҡышлап. Аяҙ төндә алтын тараҡ һымаҡ Ай ялтырай тын күл өҫтөндә. Таң атҡанда ҡояш йым-йым килә Аллы-гөллө йәйғор төҫөндә. Матур тәбиғәте- бер мөғжизә, Һауаһы саф- иркен һулышым. Яр буйында шишмә сиртеп сыға, Күҙ йәшеләй булып тулышып. Шундай гүзәл ерҙә баҫып торам Хәтер-хыялдарҙан уйылып. Асылыкүлдән етәкләшеп икәү Алдарыма килеп сығыр кеүек Заятүләк менән Һыуһылыу.|}} {{coord-simple|53|15|44|N|57|32|23|E|}} {{poemx|Берғаҙан| Берғаҙан-тәбиғәттең аҫыл мөйөшө. Был һаҙлыҡ Ҡоръятмаҫ ауылының көнсығышында, 2-3 саҡрым аралығында,Мәкәш тауы менән Шаҙай мороно, әрәмә эргәһендә урынлашҡан. Һаҙлыҡтың оҙонлоғо -4,5 километр, майҙаны- 996 га.Һаҙлыҡ шишмә һыуҙары, Өйҙөрәк йылғаһы һыуы менән тулылана.Иң ҙурыһы- Ҡара ҡойо.Һаҙлыҡтан Төйлән йылғаһы ағып сыға. Ололар раҫлауынса, элегерәк унда берғаҙандар-пеликандар йәшәгән.Легенда буйынса, был урынға башҡорттар һунар итер өсөн килгәндәр.Бер һунарсы ҙур ҡош атып алған, уның итен бешерергә һалғас, ит бер ҡаҙан булған да ҡуйған.Шул көндән алып, ҡошто ла, был урынды ла Берғаҙан тип йөрөтә башлағандар. Заманында был ерҙәр бейек ҡамыш , мүк, ҡыуаҡтар менән ҡапланған булған. Ауыл халҡы унда малына ҡышлыҡ бесән әҙерләгән, көтөү йөрөткән. Берғаҙан- өйрәк, торна, ҡыр ҡаҙҙарының оя ҡороп, бала сығарған урыны булған. Ләкин һаҙлыҡтың байлығы мәңгелек түгел икәнен аңламаған халыҡ. 1940 йылдарҙа һаҙлыҡта торф ятҡылығын асҡандар, эшселәр ҡасабаһы барлыҡҡа килгән, аҙыҡ-түлек магазины, клуб, мәктәп, медпункт төҙөлгән.1941-45 йылдарҙа торф предприятиеһы районды, республиканы яғыулыҡ менән тәьмин иткән. 1950 йылдарҙа торф предприятиеһы ябылған.1960 йылдарҙа Берғаҙанды киптереү өсөн мелиорация эштәре башлана. Ҡыуаҡлыҡтар төпләнә, канауҙар ҡаҙыла, һаҙлыҡ киптерелә, ерен һөрөп ҡуялар.Һаҙлыҡ юҡҡа сыға, йәнлектәр һәм ҡоштар төйәктәрен ташлап китәләр. Хаталарҙы төҙәтеү эше тағы ла ауырыраҡҡа тура килә. Сөнки юғалған тереклекте кире ҡайтарыу еңел түгел. Ләкин яйлап булһа ла һаҙлыҡ үҙ хәленә ҡайта: аҡҡоштар,торналар,өйрәктәр, ҡыр ҡаҙҙары ҡайтып оя ҡора, бала сығар '''Әбкәрим (Ғәбделкәрим)умарталығы''' Беҙҙең ауылдан йыраҡ түгел үрге оста ғына Әбкәрим умарталығы бар. .Ни өсөн шулай атай икән ауыл халҡы был урынды? Минең мәрхүм ҡәйнәм Фәтиха Ғәбделкәрим ҡыҙы Хәлилова (Ғәйнуллина ) һөйләүенсә, атаһы Ғәбделкәрим ҡарт Ҡоръятмаҫ ауылының иң хәлле кешеләренең береһе булған: умартасылыҡ һәм йылҡысылыҡ менән шөғөлләнгән.Үҙенең ер эшкәртеү өсөн техникаһы ла булған. '''Сығыш ҡулы''' Мәкәш менән Ҡоръятмаҫ ауылдары араһында бейек тау үре теҙмәләре һуҙылған. Шуларҙың тау йырындарының береһен Сығыш ҡулы тип йөрөтәләр.Ҡояш тау артынан ҡалҡа ла, үҙенең нуры менән бар тирә-яҡты балҡытып ебәрә. Шуға күрә был ерҙе Сығыш ҡулы, йәғни Ҡояш сығышы тип йөрөтә халыҡ. '''Ослотау''' Ҡоръятмаҫ ауылының үрге яҡ осонда Ослотау һырты ята.Уның итәгенән үк ауылдың Бикташ , Тау башы урамдары башлана.Тау ҡул менән һыйпап өйгән кеүек осло башлы булғанға күрә халыҡ уны Ослотау тип йөрөтә.Сығарылыш класс уҡысылары тау башында таң ҡаршылай, йәйге иртәлә иркә ҡояш нурҙары иң беренсе булып ошо тау битенә төшә. Ҡыш буйы балалар тауышы тынмай, унан саңғыла, санала түбән табан елдәр менән ярышып уҙыша балалар. '''Яңғыҙтүбә''' Ауылдың Яңауыл, Дүртөйлө урамдарын айырып, Яңғыҙтүбә тора. Был тәпәш кенә тауҙы ауыл урамдары ҡулсаға алған.Һуңғы йылдарҙа түбә башында мәсет төҙөлөшө башланды. Унан бөтә ауыл ус эсендәге кеүек кенә күренә. '''Өстүбә''' Асылыкүл менән Ҡоръятмаҫ араһында өс түбә ҡалҡып тора, өс бер бейеклектәге, бер иш ҙурлыҡтағы тау.Кеше ҡулы менән барлыҡҡа килгән ҡурғандарҙы хәтерләтә улар. Улаҡлытау ҡойоһо Ҡасандыр был шишмә уратып алынып, һыуы улаҡ буйлап ағып торған.Йәйге селләләрҙә һыуының һалҡынлығы теште ҡамаштыра, ләкин эҫелә уның һыуын эсһәң дә ауырып бармайһың. Халыҡ һыуҙың шифалығын уның ҡиблаға ҡарап ағыуы менән бәйләй.Ҡоръятмаҫ еренең еләкле яландарына юл ошо ҡойо янынан үтә. Хәлилова Фәтиха Ғәбделкәрим ҡыҙы (1930-2004) һөйләгәндәрҙән:”Еләккә китешләй ҙә, ҡайтышлай ҙа Улаҡлытау ҡойоһонда туҡтайбыҙ инәйем Ғәйниямал менән.Эҫе, томра , инәйем апайым менән икебеҙҙе улаҡҡа ултыртып һалҡын һыу менән йыуындыра. Хәлдән тайып, аңһып, һыуһап ҡайтып килгән балаларға көс инеп китә. Рәхәтләнеп һыуыҡ һыуын эсәбеҙ, һыу һибешеп уйнайбыҙ. Улаҡлытау ҡойоһоноң һыуы шифалы, йәнгә лә, тәнгә лә дауа ул “ '''Завод тауы''' Ауылдың үрге осонан юл Завод тауына алып менә. Йәй көндәре был юл турыраҡ булғанға күрә, күптәр емеш-еләк йыйырға ошо Завод тауына килә. Тау башы соҡор-саҡырлы яландан тора. Боронораҡ был урындарҙа өй нигеҙенә, фермалар, келәттәр төҙөү өсөн таш сығарғандар. '''Оло ҡойо''' Һәр бер ауылдың йөҙөк ҡашы- килендәргә һыу башлар ҡойоһо була.Ҡоръятмаҫ ауылының ҡап уртаһында тау битенән урғылып Оло ҡойо сыға.Ул, йәш килендәр кеүек егәрле йүгереп ,Өйҙөрәк йылғаһына ҡушылырға ашыға.Ауылыбыҙға төшкөн килендәрҙең һыу юлы була ул Оло ҡойо. Бик күп йылдар элек Мөсҡәт исемле ҡарт ошо һыуы һарҡып сығып ятҡан урынды ҡаҙып ҡарай,ҡойоноң һыуының тәмле икәне беленә.Халыҡ башта уны Мөсҡәт ҡойоһо тип йөрөтә.Ҡарт мәрхүм булып ҡалғас,бик күп йылдар уҙғас,уның исемен Оло ҡойо тип үҙгәртәләр. Был Оло ҡойо, ә Өйҙөрәк йылғаһының яр буйҙарында исемһеҙ ваҡ-ваҡ шишмәләрҙең иҫәбе лә юҡ |(Вәлиуллина Хәҙисә Зыязетдин ғыҙынан Вәлиуллина Әлиә яҙып алған)}} {{coord-simple|53|15|44|N|57|32|23|E|}} {{poemx|| '''Иҫәнсапҡан бите''' Ослотау битенең үрге осонан, Бикташ урамының башынан Иҫәнсапҡан башлана. Ҡасандыр был ерҙә Иҫән исемле кеше йәшәгән, уның сабынлыҡтары шул ерҙән үк башланған, тау итәгендә бесән күбәләре торған.Тау бите еләклек, ағастар араһында бөрлөгән, ҡурай еләге, урман сәтләүеге уңа.Әле лә Иҫәнсапҡан битенән балалар ғына түгел, өлкәндәр ҙә күнәкләп ер еләге йыя. Хәниф ҡойоһо (Иҫәнсапҡан ҡойоһо) Өйҙөрәк йылғаһының ярында, Иҫәнсапҡан эргәһендә ҡойо бар.Тәүҙә уны Иҫәнсапҡан ҡойоһо тип,һуңынаныраҡ Хәниф ҡойоһо тип йөрөтәләр. Бикташ урамының үрге осонда Кәримов Хәниф Миниәхмәт улы ҡатыны Фәриҙә менән матур итеп донья көткәндәр, балалар үҫтергәндәр. Хәниф бабай тәмле һыулы ҡойоно таҙартып, кәртәләп, тәрбиәләп торған.Халыҡ ҡойоноң тәүге исемен онотоп, Хәниф ҡойоһо тип йөрөтә уны.Әле лә шишмә үҙенең бөтмәҫ сылтыр йырын йырлап ағып сыға ла Өйҙөрәк йылғаһына йүгерә. '''Оло имән''' Был ерҙең атамаһының аңлатмаһы ябай ғына.Ҡасандыр унда бик йыуан, бейек,оло имән үҫеп ултырған.Ул яҙын иң аҙаҡтан япраҡ ярған, көҙөн япраҡтарын ҡойоп, етемһерәгән.Хәҙер ул имән юҡ инде. Уның урынына имәндең ейән-ейәнсәрҙәре –йәш имәндәр үҫеп етеп, оло ағастарға әүерелгәндәр.Ләкин халыҡ хәтерендә уның исеме-Оло имән.(Кәримов Минеғәзим Ғәфүр улынан Хәлилов Линар яҙып алған) '''Урҡар, Оло Урҡар,Бәләкәй Урҡар''' Ҡоръятмаҫ ауылы тирәһендә “ҡар”,” ҡул”,” үр”, “түбә “ ,”бит”һүҙҙәре ҡушылған атамалар байтаҡ.Ҡар ҡулы, Сығыш ҡулы, Иген ҡулы, Ильяс ҡулы,Шәрифҡул,Сығыр ҡулы,Урҡар,Оло Урҡар, Бәләкәй Урҡар, Һикәлтәле Урҡар,Өстүбә, Яңғыҙтүбә,Төн бите,Сыпай бите һ.б. “Борон замандарҙа Оло Урҡар, Урҡар, Бәләкәй Урҡар, Улаҡлытау бите урман менән ҡапланған булған. Тау бите кереп аҙашырлыҡ урман булды тип һөйләйҙәр ине ололар” (Ғәззәбаныу Ғәбделкәрим ҡыҙы Ғәйнуллина Һөйләгәндәрҙән) Урман араһында яҙын ҡар тиҙ иремәгән, йәй уртаһына тиклем ятҡан. Шунан килеп сыҡҡан да инде “Ур ҡар –ҡарлы үр(түбә,баш)”. Хәҙер был тауҙар шып –шыма башлы, тау араларында ҡойолар сығып ятҡан урындар. '''Таштау''' Урҡар, Бәләкәй Урҡар, Оло Урҡар тауҙарының дауамы булып, ауылдың төнъяғында ел-дауылдарға бирешмәй,үткәндәрҙең өнһөҙ шаһиты булып, Таштау тыныс ҡына төш күреп ята.Исеме үк уның ниндәй икәнлеге тураһында ҡысҡырып әйтеп тора: итәгендә ҙур-ҙур таштар , арыған юлаусылай,ярты юлда туҡтап ҡалғандар.Ҡайһылары, тауҙан кителеп, түбәнгә тиклем тәгәрәп төшкәндәр.Таштау башы ауыл халҡының көтөү көтөр урыны.Ауыл эсенән ҡараһаң, Таштау битендәге кешеләр шырпы башындай ғына булып күренәләр.. '''Иген ҡулы''' Иген ҡулының икенсе атамаһы – Ҡарағайлыҡ.1956 йылда ултыртылған үҫентеләр хәҙер инде бейек, матур, һомғол ҡарағайҙарға әүерелгән. Борон был асыҡ ер булған, унда иген сәскәндәр.Урман эсенә уйылып инеп, баҫыу һөрөлгән.Ҡул бөгөлөнә оҡшап торғанға “Ҡул,Иген ҡулы “тип атағандар.Хәҙер унда ҡатнаш урман :бер яҡта ҡарағай ағастары, икенсе яғында-ҡайын, сәтләүек, йүкә, саған үҫә.(Кәримов Мәхәмәтғәли Минәхмәт улынан яҙып алынған) '''Василий аҡланы''' Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында ауылға фронт барған ерҙәрҙән эвакуацияланған ҡарт-ҡоро, бала-саға, бисә-сәсәләр килгән.Халыҡ уларҙы буш өйҙәргә урынлаштырған, йә өйҙәш индергән.Донья булғас, тыуым-үлемһеҙ ҙә булмаған. Василий исемле ҡарт мәрхүм булып ҡалғас, ауыл халҡы уны мосолман зыяратына ҡуйҙырырға риза булмаған. Уның бер үҙен буш аҡланға ҡәбер ҡаҙып ерләгәндәр.Был урын шул көндән алып Василий аҡланы тип йөрөтөлә.|(Суфиянова Гөлсирәнән Суфиянова Фириҙ????}} {{coord-simple|53|15|44|N|57|32|23|E|}} {{poemx|| '''Бикә ҡарағы''' Тауҙар араһынан ,урман аша килеп төшөп, бәләкәй генә бер йылға аға ауыл урамының уртаһынан. Бикә ҡарағы тип йөрөтә ул йылғасыҡты халыҡ. Борон замандарҙа ауылда Бикә исемле ҡатын йәшәгән, уның бер бөртөк кенә ҡыҙы булған.Бикә ҡапыл ғына мәрхүм булып ҡалғас, туғандары уның ҡыҙын үҙенән бик күп йәшкә өлкән ҡатыны үлгән иргә димләргә керешкәндәр.Ҡыҙыҡай, уларҙың ныҡышмалы рәүештә көсләп бабайға бирергә ҡарар ҡылғандарын белгәс,яҙмышына күнмәй, урманға ҡасып китә. Асыҡһа, ауылға төшөп, аҙыҡ-түлек , ҡош-ҡорт урлай.Йылы йәй үтеп, һалҡын ҡыш етә. Ҡыҙыҡай ҡыш көнөндә үлеп ҡала. Ул йығылған ерҙә, тиртеп кенә, шишмә ағып сыға ла ауылға табан йүгерә. Халыҡ уны Бикә ҡарағы тип атай, ул Ҡоръятмаҫ урамына килеп төшөп, Өйҙөрәк йылғаһына ҡоя. Ысынлап та, ҡыҙҙарҙың күҙ йәшеләй, саф, таҙа һыулы ул Бикә ҡарағы. |(Суфиянова Гөлсирәнән Суфиянова Фириҙә яҙып алған)}} {{coord-simple|53|15|44|N|57|32|23|E|}} {{poemx|| '''Бөркөт соҡоро''' Башҡорт халҡы борондан аҡҡошто изге ҡош тип һанаған, уны атырға, үлтерергә ҡушмаған.Бөркөттәрҙе лә халыҡ бик хөрмәт иткән. Уландарын :”Бөркөттәй ҡыйыу, батыр бул, ҡурҡыу белмә!” ,-тип әрме хеҙмәтенә оҙатҡан. Бөркөт оя ҡорған урынды ла һаҡлағандар. Ҡоръятмаҫ ауылы эргәһендәге бөркөттәр төйәген Бөркөт соҡоро тип йөрөтәләр. '''Төн бите''' “Төн” һүҙе менән ике ер-һыу атамаһы бәйле: Төн бите һәм Төнҡамыш ҡойоһо.Төн бите ауылдың көньяҡ-көнбайышында урынлашҡан, урман эсендәге бәләкәй генә асыҡ урын, унан бөтә ауыл ус эсендәге кеүек күренә.Төнҡамыш ҡойоһо төндәй ҡараңғы тигән мәғәнәнән алынған, өс һүҙҙән торған ҡушма исем.|(Мәжитова Хөсниямалдан яҙып алынды)}} [[Категория:Дәүләкән районы топонимикаһы]] [[Категория:Дәүләкән районы Ҡоръятмаҫ ауылы]] c9zf31j48nyymgitvjlejw1ot9zmp13 0 5165 23580 23579 2020-11-22T15:49:46Z ZUFAr 381 23580 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|54|26|02|N|59|21|25|E|}} ''Викепедияла [[w:Ҡалҡан (күл)|Ҡалаҡан күл]] мәҡәләһе бар'' <div class="text"> {{poemx|Ҡалҡан күле| [[Файл:Оз.Калкан - panoramio - Pesotsky.jpg|безрамки|справа]] Элекке замандарза ла кешелэр тыныс йэшэмэгэндэр,тик нинди генэ яу килсэ лэ, ауылдын косле батызары уз ауылдарын, йорттарын яклап баскынсыларга каршы сыккандар. Яйык йылгасы буйындагы был ауыл да тыныс кына йэшэй алмаган, казак далаларыннан килеп малдарзы куып алып китседэрме, йэ кешелэрзе коллыка алып китсендэрме... Бу алышта ла костэр тигез булмаса ла батырлар туган ерзэрен саклап сонгы батырга хэтле корэшэлэр. Бу батыр егет тэ, инде бер нисэ яра алса ла корэшеуен дауам итэ. Кулындагы сонгесе хэм калканы ул сонгы сулышын алганда кулдарынан тошеп китэ.Сонге тошкэн якта кул, э калкан тошкэн якта тау хасил була. Калкан тауы хэм Калкан куле Учалы районынын ин матур урындарынын берсе булып тора.| Финзиля Хабирова https://vk.com/topic-36676061_46528914}} [[Категория:Учалы районы топонимикаһы]] motsicplp1zmqvwrlo23bg2cckeb7ll 0 5167 23854 23853 2020-12-06T15:21:52Z ZUFAr 381 added [[Category:Әбйәлил районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23854 wikitext text/x-wiki {{poemx|Әбйәлил районы Күбәләк ырыуы ауылдары тарихы| Ер-һыу атамалары фәнни телдә топонимика тип атала. Ғалим Рәшит Шәкүр уны хатта “ерҙең хәтер китабы” тип атай.Ысынлап та, шулайҙыр. Өйрәнә башлағас та, үҙебеҙ өсөн әллә күпме ҡыҙыҡлы яңылыҡ астыҡ. Һәр бер таш, түбә, ағас тиерлек исем йөрөтөүе, һине ылыҡтырғыс тарих төпкөлөнә алып инеүе, үҙе үк ғәжәпләнерлек күренеш бит! Атамалар ауыл һайын тиерлек бик күп, шуларҙың күптәренең тарихын асыҡлап та өлгөрҙөк инде. Тәүҙә ололарҙан белешеп, ваҡытлы матбуғатта сыҡҡан мәҡәләләрҙән, ғилми хеҙмәттәрҙән эҙләнеп күбәләк ырыуы төйәк иткән ер-һыу атамаларын таптыҡ, хәлдән килгәнсә уларҙың тарихын йыйҙыҡ. Йыя башлағас та, атамаларҙың иҫ киткес күп, мауыҡтырғыс икәнлеге беленде. Әммә улар ябай ғына атама тугел, һәр ҡайһыһы үҙендә ҡыҙыҡлы ла, ғибрәтле лә булған тарих бәйән итә икән. Эҙләнеү эшебеҙҙең төп өлөшөндә беҙ ошо атамаларҙың тик бер нисәһенә: ҡыҙыҡлы, йә аңлайышһыҙ исем йөрөткәндәренә, халыҡ араһында әһәмиәтле булған урындарға туҡталып китмәксебеҙ. Шулай уҡ, экологик йәһәттән дә был урындарға иғтибар биреләме, юҡмы, ошо һорауҙарға яуап эҙләйәсәкбеҙ. Күбәләк ырыуы ауылдарындағы ер-һыу атамаларына күҙ һалайыҡ: Байым- Өйташ, Сусҡа һаҙы, Балтабай, Мунса һаҙы, Тирәк араһы, Кесе Ҡыҙыл, Соңғорҙоҡ һ.б. Аһылай- Ҡолдобай, Янсыҡты, Өскөл, Мәрйәүлгән, Һайыҫҡан, Кесерткән,Ҡабыҫта, Ямангир, Нәлбикәташ, Кәбәнташ һ.б. Рәхмәт-Мөхәббәт һаҙы, Һыуһар ҡойоһо, Тайбатҡан, Киләй, Ҡантүбә, Ҡутан Яйҡар- Бисура һаҙы, Хәсрәт урамы, Әбей ҡойоһо, Әүлиә түбәһе һ.б. Туйыш- Хәспи төбәге, Иҫке йорт, Төлкөтау, Ҡараташ, Ҡәҙермәт, Ҡалмаҡ һ.б. Мораҡай- Бәлә, Кәзәосҡан, Ямантау, Көркәк тауы һ.б. Атамалар иҫ китмәле күп! 1.Һыу ҡәҙерен бел! Яҡын тирәләге ауылдарҙа күлдәр, йылғалар, шишмәләр ҙә етерлек кенә. Шуларҙың иң ҙурҙарының береһе: КЕСЕ ҠЫҘЫЛ йылғаһы. Уны күбәләк ырыуының 7 ауылының халҡы һыулай. Йылға Белорет районы Мөхәмәт ауылынан баш ала, Әбйәлил районы территорияһы буйлап ағып, Силәбе өлкәһендә Яйыҡ йылғаһына барып ҡоя. Элек тулы һыулы, балыҡлы булған йылғаның йылдан-йыл һыуы кәмей. Тирә-яғы йәмһеҙләнә бара. Сөнки йылғаның ҡәҙере киткән, уны даими таҙартып тормағас һыуы бысраҡ, эргә тирәһендәге ағастары ҡырҡылып бөтөп барғанғамы, һыуы ла һай ғына булып ҡалған. Быларҙың барыһын да, әлбиттә кеше ҡулы эшләгән. Шуның өсөн тәбиғәт тә бәлки, кешеләрҙән үсен алалыр: йылға быйыл ғүмерҙә булмағансы, ныҡ ташып кешеләрҙең йорттарын, баҡсаларын һыу аҫтында ҡалдырҙы. Күп бәлә-ҡаза килде. Бындай хәлдән һуң ныҡ ҡына уйланырға тура килә. Тәбиғәттең кешеләргә тағы бер буләге : - Рәхмәт ауылындағы "'''ҺЫУҺАР ҠОЙОҺО'''". Был иҫ китмәле шифалы шишмәне тәбиғәттең мөғжизәһе тип атарға була. Сөнки ҡышҡыһын да туңмаған, йәйгеһен теш ҡамаштырғыс һалҡын һыулы шишмәне килеп махсус тикшереп киткәндәр. Был шишмәнең составындағы файҙалы матдәләр бик күп кенә сирҙәрҙән, шул иҫәптән боғаҡ сиренән дауалағаны билдәле булды. Тикшергән ғалимдар ундай шишмәнең тағы ла Германияла ғына барлығын билдәләгән. Шуныһы ҡыуандыра: был шишмәне рәхмәттәр ҡарап, тазартып торалар. Уның һыуын күрше – тирә ауылдарҙан да килеп алалар. Шулай уҡ, билдәлелек яулап өлгөргән өлгөргән, матур күлдәрҙең береһе- Ҡолдобай. Был атама ҡайҙан килеп сыҡҡан һуң? '''Ҡолдобай''' Борон, ҡолдар булған ваҡытта йәшәгән, ти бер бай. Уның аттары өйөр-өйөр икән. Ул бер ҡасан да ҡолдарын ашатмаған, кейендермәгән. Бына яҙ еткән. Уның ерен һыу баҫҡан. Бай шунда тороп ҡалған. Ул күпме генә “Ҡотҡарығыҙ!”,- тип ҡысҡырмаһын, ҡолдары уға ярҙамға бармаған. Бай шунда ятып үлгән. Шунан бирле ул күлде Ҡолдобай исеме менән Ҡолдобай күле тип йөрөтә башлағандар. Был һоҡланғыс күл элек-электән туристарҙың яратҡан урыны. Тирә-яғын мөһабәт тауҙар, ағастар уратҡан шундай матур күл һоҡланыу уята, әлбиттә. Әммә күлгә экологик һәләкәт янай, тип әйтергә була. Бөгөнгө көндә күл янында ҙур төҙөлөш эштәре бара. Күл эргәһендә матур-матур, бейек йорттар ҡалҡып сыҡҡан. Матур ҙа ул... ләкин күл тирәһе төрлө төҙөлөш материалдары менән тулған, сүп-сар ҙа етерлек. Киләсәктә күл тирәһе кәйеф-сафа ҡороу урыны булып ҡалмаҫ, тип кем әйтә ала. Ғөмүмән, Аһылай ауылы янындағы Ҡолдобай ғына түгел, Өскүл һәм Янсыҡты күлдәре лә тик туристар өсөн генә тиерһең. Был күлдәрҙә йылдың ниндәй миҙгеленә ҡарамаҫтан, кеше өҙөлмәй. Ял итергә яраталар ҙа бит,әммә күбеһе үҙе артынан таҙартып ҡуя белмәйҙәр шул. Беҙ төйәк иткән ерҙәрҙә күлдәрҙән тыш, шифалы булған шишмәләр етәрлек кенә. Шуларға беҙ ҡышҡыһын да туңмай, үҙенең саф һыуы менән кешеләрҙе ҡыуандырған, Өскүл күле янындағы Тоҡан, Балтабай һаҙындағы Исемһеҙ шишмәләрҙе, Рәхмәттәге Байым, Иҫке Балапандағы Зөбәйлә ҡойоларын индерергә була. Был шишмәләр, әлбиттә, әлегә ныҡлап өйрәнелмәгән, шулай ҙа үҙенең татырһыҙ, тәмле булыуы менән айырылып тора һәм улар ҙа киләсәктә өйрәнелер тип ышанабыҙ. '''ҠЫҘЫҠЛЫ АТАМАЛАР''' Ер-һыу тарихын, атамаларҙы өйрәнә башлағас, һәр ауыл һайын тиерлек ҡыҙыҡ исемле урындар барлығын белдек. Шуларҙың бер нисәһенең тарихын асыҡланыҡ та инде: '''ХӘСРӘТ УРАМЫ''' Яйҡар ауылында ошондай исемле урам бар. Был урам төпкөл, әммә бик матур ерҙә, ҡайындар араһында. Ә ниңә “Хәсрәт” тигәндәр һуң был урамды? Элегерәк бер уҫал ҡатын улы һәм килене менән бергә йәшәгән.Ҡәйнә килененә бер ҙә көн күрһәтмәгән. Шунан улар өй һалып башҡа сығырға булғандар. Килене уҫал ҡәйнәнән ҡасып өйҙө алыҫҡа, түбә ашаһына һалдыртҡан, ти. Яңы өйгә сыҡҡас, килендең күңеле йомшап китеп, ҡәйнәһен ҡунаҡҡа саҡырған. Ҡәйнә ҡунаҡ булып ҡайтырға сыҡһа, көн буранлап киткән. Ҡәйнә ҡайта алмай тағы 3 көн ятҡан, ти. Шунан ул: “Эй Хоҙай, килеп етеп булмай, килһәң, ҡайтып булмай! Бына ҡайҙа ул, хәсрәт!”- тигән ти. Бына шунан һуң ҡалған был урам исеме. Хәҙер был матур урам ҙурайғандан ҙурая. Бөгөнгө көндә Яйҡар ауылындағы иң матур урамдарҙың береһе ул. '''БЕТТЕ ТҮБӘ''' Байым ауылынан Яйҡарға табан киткән юлда Бетте түбә бар.Был ҡыҙыҡ атама ҡайҙан килеп сыҡҡан һуң?Борон ауыр замандар булған: кешеләр аслы-туҡлы йәшәгән,өҫтәренә кейергә лә булмаған.Һәм ошондай ауыр ваҡыттарҙа бала-сағаның бетләп китеүе лә ғәжәп күренеш булмаған. Йәйгеһен күмәк кешеләр бергәләшеп бесәндән ҡайтып килгәндәр.Ә инде алдағы бәләкәй генә түбәлә емешкә тип сыҡҡан бер әбей биҙрәһен ултыртҡан да,ҡыҙының башын тубығына һалып бетен сүпләй икән.Кешеләр ҡыҙыҡ күреп:”Был түбәлә бет үрсей инде хәҙер,”- тип көлөшкәндәр.Һәм ошо ваҡиғанан һуң,был түбәгә Бетле түбә(ерле һөйләш буйынса Бетте түбә)атамаһы йәбешкән.|Легендалар Оло Ғәбдин ауылынан Мөгин Янһариндан(2014 й.),Рәхмәт ауылы Бәхтиәр Мансуровтан (1993 й),Аһылай ауылы Ғәләүетдинова Фәүзиә инәйҙәрҙән үҙҙәре тере саҡта яҙып алынған. Альфия Абдрафикова https://vk.com/topic-36676061_46528914}} [[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] d27g9orzihbg9xqrxofc4jcucq85uh6 0 5168 24045 23582 2021-02-06T15:20:23Z ZUFAr 381 24045 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|07|47|N|58|10|58|E|}} <div class="text"> {{poemx|Әүлия тауы| Өмөтбай ауылының көньяғында Әүлиә тауы урынлашҡан. Тауҙың бейеклеге- 656,5 м. Ауырыуҙарҙан, төрлө сирҙәрҙән дауалаусы Әүлиә тауы, Әүлиә ҡәбере тураһындағы тирә-яҡ ауылдар ғына түгел, күрше райондарҙа, хатта республикабыҙҙың төрлө тарафтарында йәшәүселәрҙең хәбәрҙәр булыуын ишетеп торабыҙ.Машиналарҙың тауға юл тапап бөтөүе, килеүсе кешеләрҙең күп булыуын иҫбатлап тора.Тауҙың итәгендә,урман эсендә ҙур булмаған аҡлан бар, әйтерһеңдә тәбиғәт тап ошо аҡланда машиналарҙы ҡалдырырға, сәй эсергә ишаралай кеүек. Артабан тауҙың түбәһенә тик йәйәүләп кенә күтәрелергә мөмкин. Килеүсе кешеләр тау башына күтәрелгәс, ҡыҙыл кирбес менән ҡоролған Әүлиә ҡәбере янында, әруахтәрға бағышлап аят уҡыйҙар, ил-йортҡа именлек, үҙҙәренә һаулыҡ теләп хәйер тараталар. Ѳмѳтбай ауылы кешеһе, Ишмурзин Ғилфан, әйткән аманатына тоғролоҡ һаҡлап, Әүлиә ҡәберен ҡыҙыл кирбес менән бурай. Сәй эскәндән һуң ергә ятып серем итеп алыу мотлаҡ үтәлергә тейешле йола булып тора. Фәҡәт серем иткән ваҡытта ғына Әүлиә дауаһы килешә тип һөйләй ололар. Тауҙа беҙҙең яҡта һирәк осраған ҡара ҡайындарҙа үҫә. Тик килеүсе кешеләрҙең тауҙың түбәһенә тиклем автомашинала күтәрелеүе аптырау уята. Тау хаҡында легенда - риүәйәттәр әле лә йәшәй. Әүлиә тауы топонимикаһы тураһында легендала, алыҫ Урта Азия тарафтарынан ҡайтып килеүсе мосафир телгә алына. Дәриүш әүлиәлек һәләтенә эйә булған, өмөтбайҙарҙы ауылға яҡынлашып килеүсе ҡаза тураһында иҫкәрткән.Тыуған иленә ҡайтып етә алмаҫын һиҙгән дәриүш ауылда йәшәргә ҡалған, вафаты еткәс ҡаршылағы тауҙың башына ерләргә васыят иткән. Ауыл халҡы был аллаһ бәндәһен мосолмандарса ҡәҙерләп ҡибла тарафтарына ҡаратып ерләгәндәр. Халыҡта Әүлиә тауының дауалау көсө тураһында ышаныс тыуған. Әулиәнең исеме билдәһеҙ,тик Бѳрйән ырыуы халҡының изге тауға килеп, әүлиәнең исемен Зиннурийән тип атап доға уҡыуҙары билдәле. Легенданың икенсе вариантында беҙҙең төбәктә өс бер туған әүлиәнең йәшәүе тураһында бәйән ителә. |Сөләймәнова Зифа инәй үҙенең ағаһы Нуриман бабайҙан ишеткәне. Информатор Анузя Мажитова https://vk.com/topic-36676061_46528914}} [[Категория:Баймаҡ районы Өмөтбай ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] gv5jv195kkm7ot5pggnmjo1gma32rj9 0 5169 23885 23567 2020-12-06T16:17:39Z ZUFAr 381 23885 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|52|46|29|N|57|59|58|E|}} <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районы Үрге Яйыҡбай (Нуғай) ауылы| Ауыл Әмәндәк йылғаһы буйында урынлашҡан. Иң күренекле урыны- Суҡташ тауы, шунда Суҡташ урманы ла була торғайны. Суҡташтың мәмерйәһе лә бар: Суҡташ мәмерйәһе тип атала. Әмәндәккә Бәләкәй Әтекәй шишмәһе ҡоя. Шунда уҡ Әмәндәк туғайы. Әмәндәктең өҫ яғында Яңғыҙ ҡарағай яланы,Ҡаҙаҡсапҡан, Иҙелбикә, Осой, Аҡташ шишмәләре булған. Әмәндәккә һул яҡтан Ғәле шишмәһе ҡушыла, унан Сыйырсыҡ шишмәһе, Яланйылға яланында Яланйылға шишмәләре бар. Әселеуй, Тәҡәһуҡҡан шишмәләре бар. Аҡташ шишмәһенә Суҡмуйыл шишмәһе ҡушыла. Ошо тирәлә юҡҡа сыҡҡан ауылдар: Тәкәһуҡҡан, Ҡаҙаҡ утары, Йәпсәй утары, Мишкәр һәм Байтығолдоң урындары бар. Шул исемдәр менән йөрөтәлә улар. Ҡыубаш яланы, Суҡмуйыл буйы тип аталған урындар ҙа билдәле. Оло Әтекәй шишмәһенең үрге яғы- Ташкисеү. Төкәй, Уртый, Ҡаратал, Талтуй, Тәрәнуй үҙәктәренән дә шишмәләр сығып ятҡан булған әүәле. Бейекҡыр туғайы, Сәнскәнташ, Көрәй батыр төйәге, Ҡарауылтүбә тигән урындар билдәле. Бейекҡырҙың ҡаршыһында Ҡамышлуй шишмәһе ағып ята. Ауылдың өҫ яғында Әмәндәккә Трансағыуыш һәм Ҡаранйылға шишмәләре ҡоя. Үрге Нуғайҙың осонда Һыртәсе ҡалҡыулығы. Ары китһәң, Буранбай үҙәге, уның тамағында Ҡалтаташ. Әмәндәк йылғаһы буйында Бәләкәй Ҡалтаташ, үрҙәрәк Суҡмуйыл шишмәһе, шунда Өлкән Ҡалтаташ. Артабан Бурһыҡ урманы, Тәрәнуй үҙәге Әмәндәктән Ҡаратал башына тиклем һуҙыла. Тәрәнуйҙан көнбайышта Елояһы урманы. Яландар исеме: Ҡаранйылға, Ҡотлоюл. Мәҡсүт суҡыһы, Этҡабырға тигән урындар бар. |Ляля Рафикова https://vk.com/topic-36676061_46528914}} [[Категория:Баймаҡ районы Үрге Яйыҡбай ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] drhu1a8pwgmqycrjp65e4kqxywhkax3 0 5171 23975 23855 2020-12-12T07:00:29Z 176.117.2.188 Хаталар киткән 23975 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|07|35|N|56|38|35|E|}} <div class="text"> {{poemx|Нуриман районы Иҫке Күл ауылы| Башҡорт халҡы борон-борондан донъя көтөү өсөн йылға буйын һайлаған. Бының асыҡ миҫалы булып, танышҡанда: “Һин ҡайһы һыуҙы һулайһың?” – тип һорауҙары аша ла күҙалларға була. Беҙҙең ауыл халҡы Ҡариҙел, Һалдыбаш, Йәләнде йылғалары тирәһен һайлаған. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был йылғаларҙың исеме фажиғәле ваҡиғалар менән бәйле. Үҙем тыуып үҫкән ауылды уртаға бүлеп ағыусы Йәләнде йылғаһын ғына алайыҡ. Уның тураһында бер риүәйәт, ике легенда билдәле. 1. Борон йылға киң һәм бик тәрән булған, уның сөңгөл ерҙәре күп. Ул урынға кеше барып эләкһә, сыға алмаған, әйләндереп-әйләндереп һыу аҫҡа алып киткән. Был урындарҙы һыу аҫты шишмәләре тиҙәр. Сөнки Йәләнде йылғаһы шишмәләргә бай йылғаларҙың береһе иҫәпләнә. Уның яр буйында әле лә сығып ятыусы шишмәләр бар. Бер күпер эргәһендә бала-сағаның яратып һыу төшкән урыны була. Ә арыраҡ балыҡ ҡармаҡларға яйлы. Шулай һыу төшкән саҡта, бер бала бата башлай, ҡалғандары нимә эшләргә белмәй ҡаушап ҡала. Был ваҡытта Ғариф исемле бер оло йәштәрҙәге бабай ат менән үтеп барған була. Бала-сағаның сыр-сыу килеп илашыуын ишеткән бабай тиҙ генә ярҙамға ташлана. Тик үҙе ишә белмәгән була. Баланы ҡотҡарып ҡала ала, тик үҙе сөңгөл ергә еләгеп, сыға алмай һәләк була. Ошонан алып кешенең йәнен алды тип йөрөтә башлайҙар, аҙаҡ ҡыҫҡартып Йәналды, аҙағыраҡ фонетик үгәрештәр кисереп, Йәләнде тип йөрөтөлә башлай. Легендаларына килгәндә, Йәләнде йылғаһында бер-нисә йыл һайын бер кеше һәләк булыуы сәбәпселер. Йәләнде йылғаһы бик матур, шул уҡ ваҡытта ҡурҡыныс та тип уйлағандар. Унан һәр ваҡыт шикләнгәндәр. Сөнки йылға бик тәрән, ә тирә-яғын бөҙрә талдар, йыуан-йыуан өйәнкеләр, алҡалы еректәр ҡаплап алған. Ә яҙ көндәрендә йылға ҡурҡынысҡа әйләнгән, ажғырып ярынан сыҡҡан, бик күп ерҙәр һыу аҫтында ҡалған. Ҡурҡыныс, сөнки унда тағы һыу үгеҙе булған. Ул ошо сөңгөл, талдар ҡаплаған боролмаларҙа йәшәй тигәндәр. Ул тирәнән үтергә ҡурыҡҡандар, айырыуса төнөн йылға буйында ҡалмаҫҡа тырышҡандар. Әгәр һыу үгеҙен кемдер күрһә, йәки уның үкергәнен ишетһә, ҡорбан һорай тип уйлағандар. Был ваҡытта талдар ҡаплаған урынға бөтөнләй аяҡ баҫмағандар. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, кешеләр батып үлгән осраҡтар күп булған. Шунлыҡтан, ана теге һыу үгеҙе тағы бер кешенең йәнен алды тигәндәр. Һәм йылғаға ошо исем мәңгелеккә йәбешеп ҡалған. Ә икенсе легендала йылғала Һыу ҡыҙы йәшәүен әйткәндәр. Ул шундай һылыу булған, айлы яҡты кистәрҙә һыуҙа рәхәтләнеп һыу ингән, балыҡтар менән уйнарға яратҡан. Уның аяҡтары урынында балыҡ ҡойроғо икән, ә үҙенең сәсе ҡап-ҡара ялтырап тора, ти. Ул һыуҙа уйнаһа, кешеләр ҡыуанғандар, тик ярға ғына сыҡмаһын, тип теләгәндәр. Сөнки ул ай яҡтыһында ярға сығып, алтын тарағы менән сәсен тараһа, тирә-яҡ яп-яҡты булған, кешенең күҙе ошо матурлыҡты күреп ҡамашып, һыуға батып үлә тип уйлағандар. Һыу ҡыҙының ярға сығыуы кешенең әжәле менән тамамланыр булған. Шуның өсөн ошондай яҡты төндә һыуға батып үлеүселәрҙе Һыу ҡыҙы йәнен алды тигәндәр. 2. Һалдыбаш йылғаһының исеме лә фажиғәғә бәйле. Был йылға буйында беҙҙең районда бик күп ауылдар урынлашҡан. Ул Йәләнде йылғаһынан ҙурыраҡ та, киңерәк тә. Был йылға ла Иҫке Күл ауылы ерҙәре аша аға. Элек уның ағымы икенсерәк урындан булған. Унан ул юлын үҙгәрткән. Элекке аҡҡан урынында тәрән-тәрән соҡорҙар ғына ҡалған. Ул урындарҙы Ҡоро Һалдыбаш тип йөрөтәләр. Ә Ташкисеү яланында ҡоромай ҡалған ҙур ғына өлөшөн Һалдыбаш күле исеме менән йөрөтәләр. Йылғаның исеменә килгәндә, бер кеше арып-талып юлдан ҡайтып килгән була. Көн эҫе, ҡояш бер өҙлөкһөҙ ҡыҙҙыра, ул шул тиклем арый, һыуһай, йылғаны күргәс, һуҙылып ятып тороп, ҡабалана-ҡабалана һыу эсә башлай. Һәм сәсәп башын һыуҙан ала алмай. Бына ошолай һыу күреү ҡыуанысынан, фажиғәле һәләк була. Уны кешеләр күргәндә, ул инде үлгән була. Шуның өсөн был йылғаны башын һалды, йәғни Һалдыбаш тип атай башлайҙар.|Ляля Икбаева}} [[Категория:Нуриман районы Иҫке Күл ауылы]] [[Категория:Нуриман районы топонимикаһы]] d1151u5jdpiduu19n7o8jnf0p327db5 0 5172 23566 23563 2020-11-22T14:58:41Z ZUFAr 381 23566 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|15|44|N|57|32|23|E|}} <div class="text"> {{poemx|Бөрйән районы Нәби ауылы атамалары| Нәби ауылы беҙҙән Ағиҙел буйлап үрҙә , йылғаның ике яҡ ярында урынлашҡан ҙур ғына ауыл. Ун туғыҙынсы быуат башында Байназар ауылынан Нәбиулла Мәрәсов менән уның дүрт улы һәм ике ҡустыһы Иҙелдең һул яғына күсеп ултыралар, аҙаҡ халыҡ күбәйгәс, уң яҡҡа ла ултыра башлайҙар, тип аңлаталар тарихсылар. Ауыл исеменең килеп сығыуы буйынса легенда ла бар. Идара итеүҙең кантонлыҡ осоронда исемһеҙ ауылға йыш ҡына Филатов фамилиялы урыҫ килә торған булған. Ул ошо тирәләге ауылдарҙың попечителе булған. Ауылға исем ҡушырға кәрәклеген аңлаған Филатов, ауыл малайҙарын йыя.Кем беренсе булып килә, ауыл шуның исемен йөрөтөсәк, тип малайҙар араһында йүгереү буйынса ярыш үткәрә. Нәбиулла исемле малай беренсе килә һәм ололарҙың әйтеүҙәре буйынса, ауыл Нәби тип йөрөтөлә башлаған. Йыш килгән ауылға Филатов. 1848 йылда килеүендә ауылда өйҙәрҙең бынан алдараҡ раҫланған план буйынса ултырыуын тикшергән. Өйҙәр бер- береһенән 10-15 сажин, ә ихаталар араһында янғын хәүефһеҙлеге өсөн 12 сажин буш ара ҡалыуын, мунсаларҙың өйҙәрҙән алыҫыраҡ, йылға буйында төҙөлөүен тикшергән .Шулай уҡ өй төҙөгәндә өйҙөң иҙәндән түбәгә тиклем бейеклеге 3 аршин булып, урам яҡта 2-3 тәҙрә ҡуйырға бойорған. Сыуал урынына мейес сығарыуҙы ла талап иткән, сыуалға утын күп китеүен, төтөнөнөң зарарлы булыуынан сығып, аңлатыу эше алып барған. Шулай уҡ ҡапҡа эшләп ҡуйыуҙы ла ҡәтғи ҡуйған. Филатов ауылға килгәндә, текә генә тауҙың уяһынан, атын етәкләп, килеп төшөр булған. Шул уяны Филатов уяһы тип әйтә башлағандар. Ваҡыт үтеү менән яйлап Филатов һүҙе әйтелеше үҙгәртелеп, Клатуйға әйләнеп киткән. Хәҙер был тауҙы Клатуй тауы тиҙәр. |Был легенданы ололарҙан ишетеп үҫкәйнек, Баймурзина Ф.Ф. 1960 йылғы, дөрөҫләп яҙып алдым. Насима Сагитова}} [[Категория:Бөрйән районы Нәби ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] a74btankdvi66ebaq17w36jie5wlyzi 0 5173 23857 23856 2020-12-06T15:28:28Z ZUFAr 381 23857 wikitext text/x-wiki ''Википедияла [[w:Яңы Әтекәй|Яңы Әтекәй]] ауылы тураһында мәҡәлә бар'' {{coord-simple|54|01|39|N|55|57|46|E|}} <div class="text"> {{poemx|Яңы Итекәй ауылы топонимдары| Минең өләсәйем Аяҙғолова Хәҙүҙә Сәлихйән ҡыҙы Ауырғазы районы Яңы Итекәй ауылында йәшәй. Уға 75 йәш, ғүмере буйына ауылда кешеләрҙең һаулығы өсөн янып –көйөп, фельдшер булып эшләгән. Һеҙгә өләсәйемдән яҙып алынған мәғлүмәттәрҙе тәҡдим итәм. Сәй күле. Яңы Итекәй ауылынан 2-3 километр алыҫлыҡта бер нисә күл бар. Улар бер – береһенә бик яҡын урынлашҡан. Бер күл Сәй күле тип йөрөтөлә. Күлдәрҙең барыһынан да халыҡ эсер өсөн һыу алған, ләкин иң йомшаҡ һәм иң тәмле һыу Сәй күлендә булған. Халыҡ элек-электән ошо күлдән генә һыу алыр булған, сәйҙе шул һыуҙан ғына ҡайнатҡандар. Ауылдың аҡһаҡалдары башҡа күлдәрҙән алынған һыуҙы үҙ итмәгән. Күлдең төбөнән шишмә сыҡҡан, бәлки шуның өсөн дә һыу тәмле лә, шифалы ла булғандыр, тиҙәр. Туйҙарҙа килен буласаҡ ҡыҙҙарҙы ла Сәй күленә һыуға алып барғандар. Һыу алып ҡайтып, килен кеше барыһында сәй менән һыйларға тейеш булған. Бөтә ауыл халҡы шул бер күлдән генә эсәр һыу алғанға күрә, күлде Сәй күле тип атағандар. Ләкин хәҙерге ваҡытта күлдең һайығып, һыуы бысраныу сәбәпле халыҡ һыуға йөрөмәй. Күлдең исеме генә ҡалды. Сәрә тауы. Беҙҙең Итекәй ауылы бик матур урында урынлашҡан. Ауылымдың бер яғынан Ауырғазы йылғаһы аға, икенсе яғында иркен баҫыуҙар. Ауылдан йыраҡ түгел урман - имәнлек. Ошо урманда бер тау бар, ул тауҙы Сәрә тауы тип йөрөтәләр. Аҡһаҡалдар һөйләүе буйынса, был тауҙың атамаһы ошонда юғалған ҡыҙҙың исеменән алынған. Йәш ҡыҙға 17 йәш булған. Ул ауылдағы ябай ғына ғаиләлә тыуып үҫкән Хәсән исемле егетте яратҡан, егет тә ҡыҙҙы оҡшатҡан. Йәштәр араһында мөхәббәт уты ҡабынған. Ләкин шатлыҡтары бик оҙаҡҡа бармай. Уларҙың бер –береһен яратып йөрөүен ҡыҙҙың яҡындары белеп ҡалған. Сәрәнең ата- әсәһе уны бай кешегә кейәүгә бирергә ҡарар иткән. Сәрә ата- әсәһенең ҡарары менән килешә алмай, ҡаршы була һәм урманға ҡаса. Ошо китеүенән ул кире әйләнеп ҡайтмай. |Ауырғазы районы,Толбазы ауылы Лицейының 6-сы класс уҡыусыһы Зарипова Алһыу. Етәксеһе: Ғүмәрова Айһылыу Әхәт ҡыҙы }} [[Категория:Ауырғазы районы Яңы Әтекәй ауылы]] [[Категория:Ауырғазы районы топонимикаһы]] lxi7zygb8iog36wmfrsltl2mq4aqdqh 0 5174 23967 23616 2020-12-08T19:55:02Z ZUFAr 381 removed [[Category:Фёдоровка районы]]; added [[Category:Фёдоровка районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23967 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|52|58|16|N|55|17|14|E|}} Википедияла [[W:Батыр|Батыр]] ауылы тураһында мәҡәлә бар <div class="text"> {{poemx|Айғыросҡан тауы| Беҙҙең район урман-дала зонаһына ҡарағанлыҡтан, ҙур булмаған ҡалҡыулыҡтарҙы ла тау тип йөрөтәләр. Шуларҙың береһе: Айғыросҡан тауы. Заманына күрә ауылдың байы һаналған Зиннур атлы әҙәм бик күп йылҡы малы аҫыраған. Тик нишләптер, күпме тырышһа ла, аттарын йөҙ башҡа тултыра алмаған. Йә бүре тамаҡлаған, йә йәш йылҡылар ауырып үлеп тик торғандар. Бына, ниһәйәт, йөҙөнсө ҡолон тыуа. Теремек ҡолон, тай йәшенә етеп, нәҫел айғыры булып китә. Быға әлбиттә бай сикһеҙ шатлана. Тик булмағастын булмай икән шул. Йәйҙең бер йәмле иртәһендә тауҙың ҡаялай текә итәгендә бер-береһенә ҡаршы килгән ике йылҡы өйөрө осраша. Әлбиттә өйөр башында аҫау айғырҙар килә. Ғорур юлбашсылар береһе лә сигенергә уйламай. Китә аяуһыҙ алыш. Был алышта,текә ҡаянан ҡолап, ике айғыр ҙа һәләк була. Ә Зиннур байҙың йылҡыһы туҡһан туғыҙ булып ҡала. Был ваҡиғанан һуң ошо урынды Айғыросҡан тауы тип йөрөтәләр.| Информатор Миҙхәт Багаев https://e.mail.ru/inbox/0:16059767520379812350:0/}} [[Категория:Фёдоровка районы Батыр ауылы]] [[Категория:Фёдоровка районы топонимикаһы]] 6bd9wp55ag3xugq0lwtn2hftscri2bz 0 5175 24879 23554 2023-03-18T10:13:09Z Aidar254 420 24879 wikitext text/x-wiki Салауат районының ер-һыу атамалары Салауат районы ауылдары Өфө өйәҙе Себер даруғаһына ингән. Барыһы алты олоҫҡа бүленгән: Шайтан-Көҙәй, Ҡыр-Көҙәй, Мырҙалар, Тырнаҡлы, Түбәләҫ, Ҡаратаулы. '''Шайтан-Көҙәй''': 1795 йылғы ревизия документтарында Әлкә, Иҙрис, Йонос, Шағанай ауылдары теркәлгән. 1773-1775 йылғы Емельян Пугачёв һәм Салауат Юлаев етәкселегендәге ихтилал баҫтырылғандан һуң, Аҙналы, Юлай, Ҡасай, Тәкәй, Яҡуп, Смаҡ, Исмаил, Морат ауылдары яндырылған. == Шайтан-Көҙәй ырыуының килеп сығыуы тураһында легенда == Силәбе өлкәһенең Серпиевка ауылынан йыраҡ түгел Шайтанбикә мәмерйәһе урынлашҡан. Урыҫтар уны «Пещера Колокольная» тиҙәр. Алыҫ ҡарттайыбыҙ Дөрмән ул яҡҡа йыш ҡына һунарға йөрөгән, сөнки ундағы ҡарурмандарҙа кейектәр, йылғаларҙа балыҡтар күп булған. Бер ваҡыт ул төнгә ҡалған һәм ҡунырға булған. Ҡая башында усаҡ яғып, ашарға бешереп бөтөүгә аҡ һаҡаллы ҡарт килеп сыҡҡан, ҡулында тимер таяғы булған. Уның: “Һаумы“,- тип иҫәнләшеүенә Дөрмәншикләнеп ҡуя, мосолмандар бит: “Әссәләмәғәләйкүм“, — тип һаулыҡ һораша. Хәл-әхүәл һорашып, ашап-эсеп алғас, йоҡларға яталар. Һунарсы теге ҡарттың тимер таяғын утлы күмер эсенә тығып ҡуйғанын шәйләп ҡала. “Был ҡарт тиккә генә шулай эшләмәйҙер “, — тип уйлай ҙа, теге йоҡлап киткәс, әкрен генә тора һәм, сәкмәнен кеше ятҡан һымаҡ төрөп һала ла, үҙе ағас артына йәшеренә. Ярты төн уртаһында теге ҡарт, уянып, таяғын ҡулына ала ла: “Дөрмән, үл, үл, беш, беш “, — тигән һүҙҙәр менән һунарсы ятҡан урынды бышҡыслай башлай. Шул саҡ һунарсы атып ебәрә, ләкин ҡарт ҡаса. Дөрмән уны баҫтыртып артынан китә һәм, ҡуйы урман эсендә бәләкәй генә өй күреп, ошонда бара. Өй эсендә өс ҡыҙҙы күрә, уларҙан: ”Атайығыҙ ҡайҙа?“ — тип һорай. Ҡыҙҙар иҫке аласыҡҡа күрһәтәләр. Дөрмән унда барып керһә, ҡартты таный һәм үлтерә. Аҙаҡ бер ҡыҙын үҙенә кәләшлеккә алып ҡайта. Улар арыу ғына донъя көтәләр. Улдарына Әлкә, Йонос, Иҙрис, Шағанай тип исем ҡушалар. Ҡатыны ире һунарға киткән һайын: “Ҡайтҡанда һәр ваҡыт тауыш бир “, — тип иҫкәртеп ебәрә икән. “Ниңә ул миңә гел шулай тип әйтә икән, әллә берәй кеме бармы? “ — тип уйлап, бер тапҡыр шым ғына килеп, ҡарындыҡ тәҙрәнең бер урынын тишеп, өйгә күҙ һала. Ҡатыны сәстәрен алдына һалып, бетен сүпләп ултыра икән. Йоҡлағанда ҡатыны: “Һин ҡосаҡлайым, тип яңылыш ҡына ла ҡулыңды минең ҡултыҡ аҫтына тыҡма“, — ти. Дөрмән бының ниндәйҙер ғилләһе барҙыр, тип уйлап, төндә тегенең ҡултыҡ аҫтына ҡулын тығып ебәрә һәм күренеп торған йөрәген килтереп сығара. Ҡатыны шундуҡ йән бирә. Шунда ғына Дөрмән уның шайтан ҡыҙы булыуын аңлай. Шулай итеп, алыҫ ҡарттайыбыҙ Дөрмән, ә ҡәртнәйебеҙ Шайтанбикә булған, уларҙан Шайтан-Көҙәй нәҫеле таралған. == Сығанаҡтар == * Әлкә ауылында йәшәүсе төбәк тарихын өйрәнеүсе Сафин Вилмир Иштимер улынан 2013 йылдың мартында яҙып алынды. == Яҙып алыусы == * Салауат районы Янғантау урта мәктәбе уҡытыусыһы Ишбулдина Алия [[Категория:Салауат районы топонимикаһы]] ktm7kb9ub7nula3p8brsgzufoei9sf7 3 5176 23559 2020-11-22T14:43:45Z ZUFAr 381 "Рәхим итегеҙ, Елкибаева Гульсум!--~~~~" исемле яңы бит булдырылған 23559 wikitext text/x-wiki Рәхим итегеҙ, Елкибаева Гульсум!--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 19:43, 22 ноябрь 2020 (+05) 85m7rntjimxort5po0wjjufbq4pemqb 14 5177 23565 2020-11-22T14:54:30Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23565 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 14 5178 23568 2020-11-22T15:05:15Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23568 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 14 5179 23570 2020-11-22T15:10:04Z ZUFAr 381 "[[Категория:Нуриман районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23570 wikitext text/x-wiki [[Категория:Нуриман районы]] fo9vf6v4yp2m953ktght1fl10vqd4jj 14 5180 23962 23571 2020-12-08T19:52:44Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23962 wikitext text/x-wiki [[Категория:Нуриман районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 8ks5mx55gt66jyvpqo22y6ctiriggoc 14 5181 23572 2020-11-22T15:10:48Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23572 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 10 5183 23576 2020-11-22T15:13:56Z ZUFAr 381 [[Ҡалып:Delete]] битенә йүнәлтелгән 23576 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡалып:Delete]] 3kn8ur0mxfju9lldq1p6ii4edoqolgz 14 5184 23949 23585 2020-12-08T19:43:02Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23949 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ауырғазы районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 4g1lukrmzk6ledi2h07b62ijzadqnul 14 5185 23586 2020-11-22T16:00:43Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ауырғазы районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23586 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ауырғазы районы]] bdnill5x6dg4u8uxmvts2y70ct2e058 14 5186 23587 2020-11-22T16:01:13Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23587 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5187 23589 2020-11-22T16:17:54Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23589 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 14 5188 23593 2020-11-22T16:42:41Z ZUFAr 381 "[[Категория:Белорет районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23593 wikitext text/x-wiki [[Категория:Белорет районы]] 5uhvwqutl0kxolq99gqjcmfcxw3w9yz 0 5189 23717 23671 2020-11-29T05:37:09Z Вәлимә 56 938 23717 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|17|39|N|57|32|38|E|}} <div class="text"> {{poemx|'''Байназар (рус. Байназарово)''' — Башҡортостандың Бөрйән районындағы ауыл| Байназар ауылы Ағиҙел йылғаһының ике яҡ ярына урынлашҡан. Иҫ киткес матур тәбиғәтле Байназар ауылы менән бәйле бик күп легендалар бар, бай тарихлы иҫтәлекле урындар етәһе. Йәштәр хәҙер еңел тормош эҙләп ситкә китеү яғын ҡарамай, ауылда төпләнә. Өй һалырға ер етешмәй хатта. Байназар ауылының географик үҙенсәлеген - тауҙар араһында ултырыуын иҫәпкә алһаң, ысынлап та, ер мәсьәләһе проблема булып тора. Халыҡ хәҙер етеш йәшәй, береһенән береһе уҙҙырып яңынан яңы, заманса, бөтә уңайлыҡтары булған өйҙәр һала, икешәр ҡатлыһы ла етерлек, төкөтмәләр эшләй, газға тоташтыра. Байназар ауылы түбән яҡтан Ҡурғашлы ауылына барып тоташты. Шартлы рәүештә Ҡурғашлы йылғаһының был яғын Байназар ауылына индерәләр. ;Истамкин яғының ер-һыу атамалары '''Байназар''' ауылының Ағиҙелдең уң яғында ятҡан өлөшөн халыҡ телендә '''Истамкин''' тип йөрөтәләр. Истамкин яғындағы ер-һыу атамаларына туҡталып китәйек. Был яҡтың иң билдәле урыны, әлбиттә, '''Ҡайраҡты''' буйы. Был урында бысаҡ үткерләргә, салғы янырға эшкингән ҡайраҡ күп. Исем шунан килеп сыҡҡан. Ике тауҙың араһынан Ҡайраҡты йылғаһы (шишмәһе) ағып төшә. Был йылға оҙон түгел, ауылдан күп булһа 1,5-2 саҡрым самаһы өҫтәнерәк ер аҫтынан килеп сыға ла ауыл яғына йүнәлә. Шишмә сыҡҡан был урынды '''Ҡайраҡты башы''' тип йөрөтәләр. Йылға уя буйлап, Ҡайраҡты юлын эргәләп, ауылға тиклем сөбөрҙәп кенә аға ла, уңға ҡайырылып туғайға күл булып йәйелә. Элегерәк был күл йәй буйына ла ҡоромай, ҡош-ҡортҡа йөҙөргә урын булып, сәскәгә күмелеп ята торғайны, һуңғы йылдары йәйге эҫелә һаҙлыҡҡа, батҡаҡҡа әйләнеп, бара торғас бөтөнләй кибеп ҡуя. Ҡайраҡты йылғаһының Ҡурғашлы ауылына ҡараған уң яғындағы моронон '''Шәмәр тауы''' тип атайҙар. Башлыса ҡарағай ағасы үҫкән был тау текә генә, аша төшһәң Ҡурғашлы ауылы. Үткән быуатта техника әҙ заманда уҡыусы балалар һәм Ҡурғашлы РТС-ындә эшләгән эшселәр ошо тау аша тураға йөрөй торғайны. Был тауҙа үҫкән ағастар ҡышын буран сығыр йәки йәйен ямғыр яуыр булһа, шаулай, геүләй башлай икән. Шулай итеп көндөң шәмәреүен, йәғни боҙолоуын хәбәр итә. Ҡайраҡты йылғаһы буйлап үҙәктән ары китһәң, бер 300-400 метрҙан тауға барып төртөләһең. Түбән яҡҡа киткән тау һыртын '''Ағуй''', уға ҡаршы ятҡанын '''Ҡайраҡты тауы''' тип йөрөтәләр. Бында Ҡайраҡты юлы РТС-тан килгән юлға барып тоташа. Артабан Ҡурғашлы ауылы яғына төшкән яланды '''Ялануй''' тип атайҙар, үр яҡҡа ыңғайлаһаң - '''Еләктүбә''' башы. Еләктүбә тауының ни өсөн шулай аталыуын исеме үк әйтеп тора: еләге күп булған өсөн. Элек бында турғай еләге түшәлеп ятып уңа торғайны. Ҡайраҡты юлынан бара биргәс, '''Ҡыҙылъярға''' барып сығаһың. Был урында ҡып-ҡыҙыл булып балсыҡ сығып ята. Саҡ ҡына ямғыр яуһа ла, машиналар сыға алмай, балсығы иҙелеп ята. Байназар ауылын тирә-яҡлап тауҙар уратып алған. Белорет яғынан ауылға килеп төшһәң, ауыл ҡаҙан эсендә ултырған һымаҡ күренә. Шуға ла борон ауылдан сыҡҡан юлдар бер-нисәү генә булған. Истамкин яғында ике үҙәк булып, икеһенән дә әһәмиәтле юлдар киткән: береһе – '''Ҡайраҡты юлы''', икенсеһе – '''Кәлтәгәү юлы'''. Кәлтәгәү юлы тураһында һүҙ алдараҡ булыр, хәҙер Ҡайраҡты юлын ентекләберәк ҡарап китәйек. Истамкиндан тауҙар араһына инеп киткән юлдан, ул оло юл булған, боронғолар Аҫҡар аша Әүжән яҡтарына йөрөгәндәр. Йәйен арба юлы, ҡышын сана менән йөрөгәндәр. Ҡайраҡты йылғаһы менән бара биргәс, Еләктүбәгә төртөләһең. Артабан '''Бура сапҡан, Ҡыҙылъяр, Яланбил, Ҡуяндар Кәлтәгәүе, Ҡарағошто, Ҡара үгеҙ''' тигән ерҙәрҙе үтеп, Исламбай ауылына етәһең. Исламбайҙан Аҫҡар ауылы, унан инде Әүжәнгә күп ҡалмай. Әүжән яҡтарына икенсе төрлө '''Кәлтәгәү юлы'''нан да барып булған. Кәлтәгәү тамағынан '''Оҙонтуғай'''ға сығаһың. Унан '''Көһәш, Үтәнәк яландарын үтеп, Урыҫ көрөгө (күреге) аша Ҡайынйорт'''то үткәс, унан '''Нөгөш''', Нөгөштән һуң '''Ҡуяндар үҙәге''', унан инде Исламбай ауылы. Әгәр кеше ауылдан Әүжәнгә баҙарға барһа, Ҡайраҡты юлынан барыу уңайлыраҡ булған. Ә йәйләүҙән баҙарға юлланһа, Кәлтәгәү юлынан яҡын булған. Байназар ауылы тарихсыһы Ғәлимйән Ишбулатов ағайҙың мәғлүмәттәре буйынса, бик борондан Байназар ауылында ихлас күңелле илһөйәр һәм эшһөйәр ҡарағай-ҡыпсаҡ башҡорттары йәшәгән. Халыҡ малсылыҡ, башлыса йылҡысылыҡ менән шөғөлләнгән. Бынан тыш солоҡ ҡорто ҡараған, һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ һәм һөнәрселек менән көн күргән. Баҙ яғып, ағас күмере әҙерләгән һәм уны Үрге һәм Түбәнге Әүжән заводтарына һатҡандар. Үртәлгән күмерҙе муйыл, ҡарама, һирәк осраҡта тал сыбыҡтарынан ситән кеүек үрелгән һәм эш санаһына йәки арбаһына ултыртылған, һәм “күрек” тип аталған ҡулайламаға – ҙур һауытҡа тейәп ташығандар. Заводтарҙа ағас күмеренә һорау ҙур булған, сөнки ағас күмерендә иретелгән тимер үҙенең юғары сифатлы булыуы менән айырылып торған. Байназар халҡы кәсепселек, һөнәрселек менән шөғөлләнгән. Һалабаш һалғандар, септә һуҡҡандар, арҡан ишкәндәр, ағас әҙерләп ҡыуғын ҡыуғандар, туғын бөккәндәр, саналар (бәләкәй һәм ат саналары) яһағандар. Аҙаҡ уларҙы сана йәки арбаға тейәп, Әүжән, Темәс йәки башҡа баҙарҙарға апарып, уларҙы игенгә, сәйгә, тоҙға йәки башҡа кәрәк-яраҡҡа алмашҡандар. Халыҡ баҙар, йәйләүҙәр, Исламбай һәм Аҫҡар ауылдарын тоташтырған был әһәмиәтле юлдарҙы тәртиптә тоторға тырышҡан. Ҡайраҡты тамағынан ауыл буйлап үргә табан '''Бәләкәй шыуҙырғыс''' йәки икенсе төрлө '''Бәләкәй яланғасты бейек''', артабан '''Оло шыуҙырғыс (Оло яланғасты бейек)''' теҙелеп китә. Хәҙер кеше ҡыҫҡартып Яланғас ти ҙә ҡуя. Борон халыҡ ағас менән кәсеп иткән. Ҡышын ағас ҡырҡып, әҙерләп, тауҙан шыуҙырғандар (тәгәрәтеп төшөргәндәр). Байназарҙың йыуан-йыуан ҡарағайҙарын боҙ киткәс тә иртә яҙҙан һаллап, ҡыуғын менән Иҙел буйлап ялан яғына ағыҙғандар, унда һатып, кәрәк-ярағына алмашып ҡайтҡандар. Трактор-фәлән булмағанда ауыл кешеһе лә өй һалырға ағас йәки утын кәрәккәндә, тау башына ат менән һөйрәтеп килтереп, Шыуҙырғыстан тәгәрәткән. Әле лә юҡ-юҡтан ошолай итеп утын әҙерләгән кеше күренеп ҡала. Оло шыуҙырғыс Иҙелгә яҡыныраҡ та, текәрәк тә. Шул сәбәпле халыҡ уныһын йышыраҡ ҡулланған. Шыуҙырғыстан үрҙә '''Күгәрсен ҡаяһы''' йәки Күгәрсентау тора. Борон был ҡаяла күгәрсендәр күп булған. Заманалар үҙгәреп, ауылға электр уты инеп, урамдар техника шау-шыуына күмелгәс, күгәрсендәр тынысыраҡ урын эҙләп, был ҡаяны ташлап киткән. Әйткәндәй, Күгәрсен ҡаяһына терәлеп торған ярҙа ҡарлуғастар күп була торғайны. Үткән быуаттың етмешенсе йылдарында ла әле текә яр ҡарлуғас оялары менән тишелеп бөткән ине. Әкренләп улары ла бөттө. Ауыл ҡаршыһындағы был ҡаяға менһәң, Байназар ауылы ус төбөндәге һымаҡ ҡына күренә. Иҙел ашаһына ғына ауылдың урта өлөшө тура килгәнлектән, кеше һөйләшкән, мал-тыуар мөңрәгән, эттәр өргән тауыштар ишетелеп тора. Мөрйәләрҙән төтөн сыға, йәй көнө бала-саға һыу инә, Күгәрсен ҡаяһының төбө тәрән генә, аҡмай торған тыныс ятыу, кешене аша күмә торғайны элек. Туйҙарҙа йәштәр шунда сығып, ҡаяла иҫтәлекккә фотоға төшәләр, ситтән ҡунаҡтар килһә, иң тәүҙә ауыл менән таныштырыу өсөн ошо ҡаяға алып менәләр. Ҡырҙа оҙаҡ йөрөп, ауылды һығынып ҡайтҡан кеше лә бында килмәй ҡалмай. Еңеү йәки пионерҙар көнөндә усаҡ яғырға ла төп ауыл кешеһе Ҡурыуҙы тауына менһә, Истамкин йәштәре Күгәрсен ҡаяһына килә. Һуңғы йылдары яңы йыл төнөндә фейерверк аттырыу модаға инеп китте. Ауылдың бирге яғы асфальт юлдан Ҡурыуҙыға менә, ә Истамкин йәштәре араһында тубыҡтан көрт кисеп Күгәрсен ҡаяһына үрмәләп, салют аттырырға батырсылыҡ итеүсе тәүәккәлдәр табыла. Ҡыҫҡаһы, Күгәрсен ҡаяһы ауыл халҡының яратҡан урындарының береһе. Күгәрсен ҡаяһынынан биртабан тау аҫтынан бер түгел ике шишмә ағып сыға. Һыуҙары тәмле, йыбанмаған кеше эсергә һыуҙы шунан барып ала. Был тауҙарҙа турғай еләге, бәшмәк күп була. Еләккә китешләй ҙә, ҡайтышлай ҙа балалар шешәләрен тултырып һыу алып ҡайта. Кеше ҡыҙыҡ күреп әле лә һөйләй, Иманғолов Мөжәүер ағай ғүмере буйы колхоз кәнсәһендә бухгалтер булып ултырҙы. Йәйге эҫелә һыу инергә төшә икән дә, графинын тотоп Иҙелде йөҙөп сығып, шишмәнән һыу алып ҡайта икән кабинетына. Күгәрсен ҡаяһының итәгендә бөтә ауылға йәм биреп ултырған йүкәлек бар. Йәй уртаһында йүкә сәскәһенең еҫе бөтә ауылға тарала. Күгәрсен ҡаяһынан ары ике үҙәкте '''Ҙур Айыусыҡҡан''', '''Бәләкәй Айыусыҡҡан''' тип йөрөтәләр. Айыуҙар һыу эсергә тип Иҙелгә төшөп йөрәгәндәр. Йәнәһе, оло инә айыу балаларын эйәртеп Иҙелгә төшкән дә, үҙе үрҙәге үҙәктән, ә балалары икенсе үҙәктән тауға менеп киткән. Байназар ауылының үрге осонда Иҙел аша әрәмәлек бар. Бәләкәй генә утраусығы ла бар. Яҙ булһа, әрәмә ап-аҡ шау муйыл сәскәһенә күмелә. Мөғжизәле гүзәл күренеш, еҫе һуң? Тик әлеге лә баяғы, һуңғы йылдары Иҙел һайыға, мал иркен рәүештә Аръяҡҡа сыға ала, әрәмә тапандыға әйләнә бара, арҡыс-торҡос техника йөрөп, иҙеп-тапап юлдар һалып бөттө. Ваҡыт менән был матурлыҡ та бөтөп, һағынып һөйләргә генә ҡалырмы инде. Ошо әрәмә менән тау араһында һаҙлыҡлы урын бар. '''Йылан оя (Йылан үҙәге)''' тиҙәр уны. Йыланы күп булғанға шулай атағандарҙыр инде. Бигерәк тә туҙбаш йыланы мыжғып тора. Элегерәк бында аждаһа йыландар ҙа булған, тип һөйләйҙәр. Кеше шикләнеп, яҡын бара һалмай, урап үтә торғайны. Бөгөнгө көндә халыҡта Йылан ояһынан болот сыҡһа, ямғыр яуа, тигән һынамыш йәшәй. Ауылды үтеп китеп бара биргәс, аръяҡтан '''Кәлтәгәү йылғаһы''' Иҙелгә килеп ҡоя. Кәлтәгәү тамағы тигән был ерҙә үр яҡлап кәбәнгә оҡшаған мөһабәт бер тау баҫып тора. '''Науразбай тауы'''—— була уныһы. Борон борондан Байназарҙы төйәк иткән Көшөлдәр араһының бер олаталары Науразбай ҡарт хөрмәтенә тау шулай атала. Хәлле генә булған был ҡарт бер көтөү малы менән боҙ ҡуҙғалмаҫ элек йылға аръяғына күсеп ҡала торған булған. Көнгә ҡарап торған тау битләүе бик иртә ҡарҙан әрселә лә, ҡарт малын шунда иркенгә ҡаулан үләнгә ебәрә икән. Шуға ла бесәнгә файҙа итеп, сағыштырып: - Кәлтәгәү тамағында минең бер кәбән бесәнем бар, - тип һөйләп йөрөй икән. Науразбай ҡарт ҡышын был тауға һунарға йөрөгән, йәйен балыҡ тотоп, кәсеп иткән. Көшөл һымаҡ һыуҙан сыҡмағанға, үҙенә «Көшөл» тип ҡушамат таҡҡандар. Әлеге мәлдә Науразбай ҡарттың нәҫелдәре Байназар ауылында күп, «Көшөлдәр араһы» тиҙәр уларҙы. Улар йыш ҡына олаталары исемендәге был тауҙың итәгендә йыйындар үткәреп, осрашып торалар. Кәлтәгәү йылғаһы бик таҙа, тауҙар араһынан сылтырап ҡына ағып ята. Уның буйы йырып үткеһеҙ әрәмә. Исеме ҡайҙан килеп сығыуын аныҡ ҡына берәү ҙә әйтә алманы. Шулай ҙа, Кәлтә – һикәлтә тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан тигән фараз бар. Йылға тирәләп борма-борма Кәлтәгәү юлы китә. Таш-тош, саҡыр-соҡор булһа ла, күп кешенең сабынлыҡтары шул яҡта булғас, ағас делянкалары шул яҡтан бирелгәс, бик мөһим юлдарҙан һаналды. Кәлтәгәү йылғаһында Ҡыҙыл китапҡа индерелгән бәрҙе балығы бар. Кәлтәгәү йылғаһы буйлап, үҙәндән эскә '''Кәлтәгәү юлы''' инеп китә. Беҙҙең заманда ул яҡта сабынлыҡтар күп ине. Ағиҙелдең яры буйлап үргә табан киткән яр буйындағы яланды Кәлтәгәү тамағы йәки Кәлтәгәү яланы тиҙәр. Күп йылдар бында «Ағиҙел» колхозының ҡортсолоғо булды. Ҡорттарҙы ҡышлатыу урындары, торлаҡ өйҙәре булған төҙөк кенә утар ине. Иң һуңғы ҡортсо булып Әминев Зәйнетдин ағай эшләне. Яйлап-яйлап ҡортсолоҡ юҡҡа сыҡты. Оҙаҡ ҡына йылдар Кәлтәгәү тамағында Байназар мәктәбенең хеҙмәт һәм ял лагеры эшләне. Берҙән, урыны бик уңайлы, эргәлә генә таҙа һыулы Кәлтәгәү йылғаһы аға, балаларға һыу инергә Ағиҙел дә алыҫ түгел. Балаларға йоҡлап йөрөргә әҙер өйҙәр ҙә бар. Икенсенән кеше, мал-тыуар баҫмаған уңдырышлы иркен ялан да бар. Бөтә ауылды аптыратып йәшелсәләре ҡотороп уңа ине. Хәҙер унда лагерь ҙа, ҡортсолоҡ та юҡ, колхоз үҙе лә юҡ. Ялан тик сабынлыҡ һәм көтөүлек итеп кенә файҙалана. Борон Байназар ауылының күпселек йәйләүҙәре Кәлтәгәү буйында урынлашҡан булған. Иртә яҙ менән өйөр-өйөр малдарын алып ауыл халҡы йәйләүҙәргә күскән, унда көҙҙөң һуңғы көндәренә тиклем, һыуыҡ төшкәнсе йәшәгән. Элекке йәйләүҙәрҙе халыҡ хәҙер сабынлыҡ итеп файҙалана. Ә ҡайһы берҙәре ташландыҡ хәлгә ҡалып, ағас баҫа башлаған. Иң беренсеһен Кәлтәгәү тамағы тип йөрөткәндәр, тигәйнек инде. Ауылдан иң алыҫта ятҡан йәйләүҙәр Кесе Нөгөш йылғаһы буйында булған. Кәлтәгәү йылғаһы буйлап эскә бер 5-6 саҡрым самаһы барғас, '''Оҙон туғай''' башлана. Бәләкәйерәк кенә ике яландан торған был сабынлыҡтың (элекке йәйләү) үләне шәп. Ниндәй ҡоролоҡ йылдарында ла бесәне була. Тик йәй аҙағына табан Мораҙым һәм Истамкиндың малдары төшөп, сабынлыҡты тәләфләй. Оҙон туғайҙың уң яғындағы текә генә тауҙы '''Әбей тауы''' тиҙәр. Әбей тауынан өҫкә ҡарай менеп киткән үҙәкте '''Әбей үҙәге''' тиҙәр. Әбей үҙәген оҙаҡ йылдар Айытбаева Фатима апай сапты. Әбей үҙәге буйлап тауҙы аша төшһәң Мораҙым ауылы яҡын ғына. Был тауҙа сейә күп була. Ауыл кешеһе ат егеп тороп был тауға сейәгә йөрөгән. Ләкин яңғыҙ-ярым йөрөүе ҡурҡыныс, сөнки бында айыуҙың Кәлтәгәүгә төшөп һыу эсеп йөрөгән юлы булған. Шуға бала-саға әллә ни йөрөмәгән, күпселек әбейҙәр еләккә йөрөгән. Бәлки шуға Әбей тауы тигәндәрҙер. Иҙел ташып, һыу сыҡҡанда, ауылдан килеп бер әбей шул тауҙа йәшәгән, шуға Әбей тауы тип атағандар,тигән фекер ҙә бар. '''Фатима ташы'''. Оҙонтуғай буйында ята. Фатима ошо ташҡа ултырып илап сеңләгән Һәм был ташты Фатима ташы тигәндәр. Оҙон туғайҙан һуң Кәлтәгәү юлы икегә бүленеп китә. Уңға ҡайырылған юлдан китһәң, '''Шыршы төбө'''нә барып сығаһың. Элек бында йыуан шыршымы, ҡарағасмы үҫеп ултырған. Аҙаҡ был ҡарағас йылғаға ҡолаған. Шуға ул урынды Шыршы төбө, ә үҙәген '''Шыршы үҙәге''' тип атайҙар. Ә Кәлтәгәүҙе аша сығып, уңға боролһаң, 10-15 күбә сығырлыҡ бәләкәй генә ялансыҡ бар, уртаһынан РТС яғынан юл үтә. Үләне тығыҙ ғына. Колхоз мәлендә был ерҙә силос һалғандар, шуға ла был ерҙе '''Силос соҡоро''' тиҙәр ҙә ҡуялар. Унан ары бара бирһәң, '''Сәлим сабыны'''на юлығаһың. Сәлим сабынынан ары '''Күк бүре''' тигән ер башлана. Был ерҙә ҡуйы әрәмәлек менән уратып алынған '''Күк бүре ҡотоғо''' (шишмә) бар. Ҙур түгел, бер 200-300 м тирәһе генә аға ла, юғала. Оҙон туғайҙың арғы осонан юл Кәлтәгәүҙе аша сыҡҡан ерҙән өҫтә Кәлтәгәүгә '''Ҡырымсаҡ''' тигән йылға килеп ҡоя. Ҡырымсаҡ йылғаһының буйы әҙәм аяғы баҫмаҫлыҡ ҡуйы әрәмәлек, унда ҡарағат, ағас еләге күп. Оҙонтуғайҙан һуң '''Үтәнәк''' тигән ялан китә. Үтәнәккә етмәҫ борон бер йылға ағып төшә. Үтәнәктән ары '''Көһәш туғайы''' (яланы). '''Көһәш тауы'''. Тарих уҡытыусыһы Аллабирҙин Дамир яҙып алған мәғлүмәт буйынса, боронғо заманда Көһәшҡол исемендәге ҡарт йәшәгән. Ул ҡарт оҫта һунарсы булған. Бер мәл ауылды һыу баҫҡан. Көһәшҡол ҡарт һыу баҫыуҙан ҡурҡып, әбейен алған да Оҙон туғай буйына, Ағиҙелдең аръяғына күсеп киткән. Бер ваҡыт уларҙың аҡ һыйыры юғала. Әбей һыйырын эҙләп ауылға йүнәлә. Һыйыр боҙ аша сығып киткән була. Әбей һыйыр артынан боҙ аша сығып барғанда боҙ аҫтына китеп һәләк була. Әбейе лә, һыйыры ла ҡайтмағас, бабай яңғыҙ тороп ҡала. Ул йәшәгән тауҙы Көһәш тауы тигәндәр. Ә яланын Көһәш туғайы тиҙәр. Борон Кәлтәгәү тамағы, Оҙон туғай, Үтәнәк, Көһәш кеүек бәләкәй йәйләүҙәрҙе иртә яҙ менән файҙаланғандар. Унан һуң '''«Урыҫ көрөгө», «Иҙәле», «Ҡайынйорт», «Ҡыҙылъяр», «Аҡташ»''' йәйләүҙәре – Кәлтәгәү йылғаһының иң мтур туғайҙарында урынлашҡан, ә тау битләүҙәре һәм уларҙың һырты ҡуйы ҡарағай урманы менән ҡапланған, урмандағы ҡалын мүк араһында көртмәле емештәре емерелеп уңған. Исламбай һәм Аҫҡар ауылдарына яҡын Кесе Нөгөш йылғаһы буйында '''«Йәйпе кисеү»''' (икенсе исеме Байназар ултырышы), шулай уҡ Танасыҡҡан тауы битләүендә '''«Танасыҡҡан»''' йәйләүе урынлашҡан. Был ике йәйләүгә, башлыса, малдары күп булған кешеләр күсенгән. йәйпе кисеүе Нөгөш йылғаһы буйында, Кесе Нөгөштән түбәнгә табан Ғәлиәкбәр ауылы йүнәлешендә урынлашҡан, Оло Нөгөш йылғаһы үре буйында '''«Ғүмәр утары»''' Байназар ауылының иң алыҫта ятҡан йәйләүе була. Был йәйләүҙәрҙә, әйтеп үтелеүенсә, йылҡы малдарын күпләп көткән кешеләр күсеп килгән һәм йыш ҡына ошонда ҡышлауға ҡалғандар. Үтәнәк яланы эргәһендә өс йылға: Кәлтәгәү, Тарағы, Өстамаҡ ҡушылған ерҙе '''Өстамаҡ''' тип атайҙар. '''Сафа суҡыһы'''. Урыҫ көрөгөндә Зекриә Айытбаевтың атаһы йәйләп ятҡан ер булған. Ҙур ғына яланы бар, ялан ситендәге бер моронон Сафа суҡыһы тиҙәр. Ошо ҡаяға ултырып бер бабай ҡурай тартҡан. Үтәнәк яланы эргәһендә '''Төлкөосҡан ҡаяһы''' бар. Борон бер һунарсыға юлында төлкө осраған. Һунарсы уны атып алыу өсөн баҫтырып киткән. Оҙаҡ ҡыуа торғас, төлкө бер ҡая янына килеп еткән. Ҡая башына килеп терәлгәс, башҡа сараһы ҡалмаған төлкө бахыр ҡаянан түбәнгә осҡан. Шунан бирле был ҡаяныТөлкөосҡан ҡаяһы тип йөрөтәләр. '''Ҡанһәпәр тауы.''' Ағиҙел йылғаһының уң яғында, түбәһе ауылдың үрге осонан күренеп тора. Ҡояш байығандан һуң шул тау өҫтөндә ҡайһы ваҡыт болот ҡыҙыл шаршау һымаҡ торған. Болоттоң был төҫтә тороуы халыҡҡа хәүеф тыуҙырған, оло бәлә-ҡаза килерен көткәндәр. Бәлә-ҡаза ябырылмаһын өсөн, йыйылып, Аллаһы Тәғәләгә именлек һорап табынғандар. Шуға ул тауҙы Ҡанһәпәр тип атағандар һәм уға бағышлап таҡмаҡ-әйтеүҙәр сығарғандар: Дәжжәл ҡалҡһа, шунан ҡалҡыр; Яңғыҙ күҙе маңлай уртаһында булыр. Әле лә ҡайһы бер көндәрҙә томан тау ҡуйынынан һурылып өҫкә күтәрелһә, ямғыр яуыуына, көн боҙолоуына юрайҙар. Ямғырҙан һуң шул тирәнән томан өҫкә шыуышып күтәрелһә, ямғыр туҡтамай әле, яуынға китә, томан өҫкә күтәрелде, тип һөйләйҙәр. '''Бәләкәй Келәтбар.''' Ағиҙел йылғаһының уң яғында, Келәтбар тауының ҡаршыһында урынлашҡан тауҙың таштары эре, келәткә оҡшаған. Матрай үҙәге. Ауылдың үрге осонан Ағиҙелдең аръяғындағы әрәмәлекте үткәс, тау аҫтында колхоздың силос соҡоро булды. Эргәһендә картуф һаҡларға баҙы ла бар ине. Шул тәңгәлдән үҙәктән Кәлтәгәү буйындағы сабынлыҡтарға тура юл-һуҡмаҡ бар. Шул үҙәкте Матрай үҙәге тип атайҙар. Хәҙер кеше бесәнгә әллә ни йәйәү йөрөмәгәс, ул һуҡмаҡты бешәлек баҫҡан. Унда айыу ҙа осраштыра. '''Тарағы йылғаһы.''' Имеш, Күсәк бей бөрйәндәрҙең батыры Ҡарағөләмбәтте Ҡурыуҙы тауы башында ҡурғас, ғәскәре менән Кәлтәгәү тамағынан йылға үренә табан киткән. Ошо йылғаға еткәс, ғәскәрен тарата. «Һеҙ таралығыҙ, мин бында ҡалам», - ти ул. Таралып киткән саҡта улар Ҡарағөләмбәттең һөйәктәрен йылға башына ырғытҡандар. Шунан бирле был йылғаны Тарғынды, һуңынан Тарағы тип йөрөтә башлағандар. Ә яланын – '''Тарағы яланы''' тип атайҙар. Күсәкбейҙең ғәскәре үтеп сығып киткән урын '''Үтәнәк''' булып ҡалған. (1988 йылда Әминева Бәҙриямал инәйҙән Сураҡова Фәрхәнә Ниғмәт ҡыҙы яҙып алды). '''Сәфәр утары.''' Кәлтәгәү йылғаһы буйындағы иң алыҫ йәйләүҙәрҙең береһе. Ғәлиәкбәр ауылы эргәһендә Күжә тигән йылға бар. Ошо йылға ярында Байназар ауылынан 50 саҡрым самаһы алыҫлыҡта «Буденный» колхозының ҡышлауы (фермаһы) була. Ошонда йәйен-ҡышын башмаҡ, ат көтөп ятҡан Сәфәр Науразбаевтың исеменән Сәфәр утары булып ҡалған. '''Сығанаҡ''' Аллабирҙин Д. З. Бөрйәнем – йәнтөйәгем.2018 йыл. Ишбулатов Ғ. С. Бөрйән районы Байназар ауылы тарихы.2012 йыл. Байназаров Уразбай Айытбай улы, 64 йәш. |Вәлимә 56}} [[Category:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] dykqmi22eusk3nh3iqy0lh122zw26ow 14 5190 23608 2020-11-23T10:58:29Z Dcljr 283 "wanted" category created -- please place this in a better category, if necessary 23608 wikitext text/x-wiki [[Категория:Викидәреслектәр]] 0au9dub6rolksp3vt3yqkt61756wdmq 14 5191 23610 2020-11-23T15:38:01Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23610 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 14 5192 23617 2020-11-23T15:56:23Z ZUFAr 381 "[[Категория:Фёдоровка районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23617 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фёдоровка районы]] bs90pznkkezdavtykvx0wnbpgqunvns 14 5193 23618 2020-11-23T15:56:49Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23618 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5194 23620 2020-11-23T15:58:27Z ZUFAr 381 "[[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23620 wikitext text/x-wiki [[Category:Бөрйән районы]] jhc33wafkapspa05gjyb3nowdbtqqb5 0 5195 23633 23626 2020-11-24T16:44:38Z ZUFAr 381 23633 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|53|23|N|57|27|10|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ҡайынғол шишмәһе| '''Ҡайынғол шишмәһе''' — Туҡ йылғаһының ҡушылдығы. [[Ырымбур өлкәһе]]нең Ҡыҙылгвардия районы Тәңес - (рус.[[Верхне-Ильясово]]) ауылы эргәһенән башлана. Инеше Тәңес (Мөхәмәтша Буранғолов тыуған) ауылынан төнъяҡҡа ҡарай 2-3 км алыҫлыҡта башлана. Ике-өс километр аҡҡас, Тәңес ауылы эргәһендә Туҡ йылғаһына барып ҡушыла. Һыуы тәмле булғанға, халыҡ уның һыуын алып ҡайтып, тик сәйгә генә тотонор булған. Шишмә буйҙары баланға, ҡомалаҡҡа бай. Ҡайынлығол шишмәһе башланған уйһыулыҡта ҡайындар күп булғанға халыҡ уға Ҡайынғол тип исем биргән.|Лилиә}} [[Категория: Ырымбур өлкәһенең Ҡыҙылгвардия районы Тәңес ауылы]] [[Категория: Ҡыҙыл Гвардия районы (Ырымбур өлкәһе) йылғалары]] [[Категория: Туҡ (Һамар ҡушылдығы) йылғаһы ҡушылдыҡтары ]] otcz3fq1duq7d5ntzcz6wh1lfe7ewwz 14 5196 23647 2020-11-24T18:56:14Z ZUFAr 381 "[[Категория:Дәүләкән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23647 wikitext text/x-wiki [[Категория:Дәүләкән районы]] q1f50lu06p7ceb7ny0cyauwhkw3vtcv 0 5197 23652 2020-11-25T11:58:49Z Баныу 908 Баныу [[Мәкәш ауылы топонимдәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Мәкәш ауылы топонимдары]]: Мәкәш ауылы топонимдары 23652 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Мәкәш ауылы топонимдары]] kmhdzj8hy8mki3ayt5uzu92ru7uo184 0 5198 23654 2020-11-25T12:36:02Z Баныу 908 Баныу [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары]]: Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары 23654 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Дәүләкән районы Ҡыҙрас ауылы топонимдары]] bxtjgk1cekxe24mnhnx2ui55idx9igi 0 5199 23662 2020-11-25T13:00:42Z Баныу 908 Баныу [[Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдәре]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдары]]: Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдары 23662 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Дәүләкән районы Буранғол ауылы топонимдары]] rag0sgatp5h5gy6tbeis6v7chlcqrr1 0 5200 23790 23684 2020-12-03T04:37:23Z Вәлимә 56 938 /* Арҡа */ 23790 wikitext text/x-wiki Байназар (рус. Байназарово) — Башҡортостандың Бөрйән районындағы ауыл ==Байназар ауылының түбәнге яҡ ер-һыу атамалары тарихы== Байназар ауылы ҡарағай-ҡыпсаҡ ауылдары араһында иң ҙуры һәм иң боронғо ауылдарының береһе. Ауылдың төп өлөшө Ағиҙел йылғаһының һул яҡ ярында урынлашҡан һәм элек-электән икегә бүленеп йөрөтөлдө:Түбән яҡ һәм Үр яҡ. «Ағиҙел» колхозы гөрләп торған мәлдә колхоздың Үр яҡ бригадаһы һәм Түбән яҡ бригадаһы була торғайны. Борон-борондан Үр яҡ көтөүе һәм Түбән яҡ көтөүе булды һәм әле шулай. Көҙгә табан мал туҙһа, малдар ҡушылдымы икән, тип эҙләйҙәр. Ә былай улар ҡушылмай. Халыҡ та үр яҡтарға һәм түбән яҡтарға бүленә. Үр яҡтарҙың һәм түбән яҡтарҙың шартлы сиге элекке оло юл буйынса клуб тәңгәленән үтә. Клубтан юл аръяғы Үрге яҡ, бирьяғы – Түбән яҡ. Түбән яҡтың ер-һыу атамаларын ҡарап китәйек. ===Үгеҙһөҙгән шишмәһе=== Яңы асфальт юлдан ауылға төшкән ыңғайы уң яҡта тау аҫтынан таҙа һыулы шишмә урғылып ағып ята. Яҙ көнө мул һыулы шишмә йәйгә табан ҡорой, ә элек ҡоромаған. Ә тарихына килгәндә ололар былайыраҡ тип һөйләйҙәр: борон башҡорттар бер урындан икенсе урынға күсенеп йәшәгәндәр. Бер ваҡыт ике үгеҙ һөҙөшә башлайҙар. Үкерә-үкерә ҡара үгеҙ ерҙе һөҙөп торғанда был урындан һыу килеп сыҡҡан. Шунан алып был урынды Үгеҙһөҙгән, ә шишмәһен Үгеҙһөҙгән шишмәһе тип атағандар. Элек был шишмәгә эсер һыуға йөрөгәндәр, сөнки боҙ киткән мәлдә Иҙел һыуы бысраҡ була. Алыҫ тип тормай йәш килендәр, әбейҙәр тау аҫтындағы ҡыҙырым һуҡмаҡтан һыуға йөрөр булғандар. Шишмәнең тирә-яғы ҡуйы үлән, сәскәлек, ағаслыҡ булды. Май байрамдары етһә, тау бите умырзаяға ҡапланған мәлдә, халыҡ самауырҙар алып, бала-сағаларын эйәртеп, сәхрәгә сығып, күңел асып ҡайта ине. Шишмәнең һыуы йылтыр ғына, тап-таҙа булды, төбөндә тинлек аҡсалар йымылдашып күренеп ята, кеше шишмәнең ҡото китмәһен тип көмөш аҡса ташлай ине. Шишмәнең мул һыуы ағып сыға ла, туғайға йәйелеп, йәй уртаһына тиклем кипмәй, күл булып ята. Хәҙер шишмә оҙаҡ аҡмай, йәйгә тиклем ҡорой, ә ҡайһы бер йылды бөтөнләй сыҡмай. Борон бабайҙар, ере тәпәш, һыу баҫа, тип туғайға өй һалдырманылыр. Ә хәҙер туғай кипте, һуңғы йылдар гел ҡоро килгәс, һыу сыҡҡаны юҡ, туғай йәштәрҙең төҙөлөш майҙансығына әүерелде. Шишмә тирәһе тапандыға әйләнеп киткәс, битараф булмаған кешеләр Үгеҙһөҙгән тирәһен тәрбиәләп ҡуйҙылар. Вәлиев Фәнил уландары менән кәртәләп ҡуйҙы, шул тирәлә йәшәгәндәр буяп, таҙалап торалар. ===Сейә морон=== Үгеҙһөҙгән шишмәһенең ҡаршыһында Сейә морон тигән урын бар. Хәҙер кеше уны белмәй ҙә. Был урындың сейәһе йыл да уңа торғайны, тип һөйләйҙәр. Шул урындан айыу һыу эсергә төшөп йөрөгән. Бер мәл йәй көнө Сейә моронда йөрөгән кәзәләрҙе айыу өркөтә. Бер кәзәне йығып та ала. Кәзәне ашағас, айыу һыуһап, Иҙелгә һыу эсергә төшә. Был айыуҙы күреп ҡалған кешеләр Мансуров Исрафил ағайға барып әйтәләр. Ләкин айыуҙың эҙенә төшә алмайҙар. (1996 йылда Миндеғолова Мәрхәбә Хәйривара ҡыҙынан Әхмәтова Гүзәл Зиннәт ҡыҙы яҙып алған) ===Көтөү юлы===Түбән яҡтың көтөүе борон-борондан бер юлдан йөрөй. Мал Мырҙағолов Шәһит ҡарттың өйө тәңгәлендә йыйыла ла, Ҡурыуҙы тауының дауамын ҡыялатып, тауға менеп китә. Күмәк малдың тояҡ эҙенән ул юл ташлы-ҡырсынлы бер юлаҡ булып айырым-асыҡ күренеп ята. Эргәһенән йәйәүле һуҡмағы ла бар. Көтөү юлы тау башынан туп-тура ғына барып, Ҡарайғырға төшә. ===Түбәнге ос=== Байназар ауылының түбәнге осо элек Туҡтамышев Салауаттың өйөнә тиклем генә була торғайны. Артабан баҫыу булды, ул яҡҡа, кәртәләнгән булғас, мал да сыҡманы. Унда «Ағиҙел» колхозы кукуруз сәсте, уныһы кеше буйлы бейек булып уңа торғайны. Иҙел яры буйлап ҡуйы әрәмәлек ине. Шул әрәмәлек тауға тиклем барып терәлә. Хәҙерге оло күпер тирәһенән түбән яҡҡа ҡарай ереклек башланған урынды Ерек мороно (Еректе) тигәндәр. Оло күперҙең түбән яғында йәшәгән кешеләр үҙҙәрен Түбәнге ос тип атай. Бына шул Түбәнге остар унда өй һалып, төпләнеп, донъя көтә башлағанда, Иҙелгә төшөр өсөн ереклек араһынан үҙҙәренә һуҡмаҡ һалып ала инеләр. Хәҙер унда бер ерек тә ҡалмаған. Әрәмәлектең иң осон '''Арал''' тип атайҙар. Хәҙер унда өйҙәр һалып бөттөләр, ҡуйы әрәмәлек ҡалманы, ләкин Арал исеме ҡалды. Әрәмәлектең һаҡланып ҡалған өлөшөн шунда йәшәгән Түбәнге ос кешеләре кәртәләп алып, парк яһап, ял итеү урынына әйләндерҙеләр. Ҡарап, тәрбиәләп торалар. Унда күберәк муйыл ағасы үҫә. Байназарҙың түбәнге осонда Ағиҙел йылғаһы уртаға бүленеп китеп бәләкәй генә утрау яһай. Уныһын '''Уртарал (Урта Арал)''' тип атайҙар. Йәй көнө һыу һайыҡҡас, утрауға тубыҡтан ғына кисеп сығып булһа ла, яҙ көнө Иҙел ажғырып ятҡанда утрауға яҡын барырлыҡ түгел. Унда һыу өйрөлтмәк яһай, ул өйрөлтмәктә хатта кеше батып үлгән тип һөйләйҙәр. Элек, унда мал сыҡмағанда, Уртарал ожмах мөйөшө кеүек матур булһа, хәҙер уның матурлығы ҡалмаған, мал да йөрөй, кеше лә муйылын тирәм, тип ағасын йығып, һындырып бөттө. '''Ҡыҙырым тау''' - Ҡурыуҙы тауының түбәнге дауамы, ауылды уратып алған тауҙар теҙмәһен Ҡыҙырым тау тигәндәр. Ҡыҙырым тау көтөү юлынан башланып, Ҡуяндар яғына китә. Көтөү юлынан тау башына сыҡҡас Ҡыҙырым тау башында – '''Төбарҡа яланы (Төп арҡа)'''. Төбарҡа Ҡарайғырға киткән юлдың уң яғында ҡала, тауҙың башынан алып Ҡуяндар сигенә тиклем йәйелеп киткән туғай. ===Арҡа=== Ҡурыуҙы тауы башындағы яланды Арҡа яланы йәки Арҡа тип атайҙар. Элек колхоздың сәсеүлектәре ине. Ҡурыуҙы тауының башында, оло юл буйында, шофер халҡын кинәндереп заправка станцияһы төҙөлдө. Тау башында колхоз мәлендә ағастарҙы төпләп, урмандарҙы бөтөрөп, яландар яһап бөттөләр. Элекке колхоз сәсеүлектәрен фермер хужалыҡтарына һәм айырым кешеләргә пай ерҙәре итеп бирҙеләр. Арҡала беренсе үҙәктән һуң ағасы төпләнмәй ҡалған ер бар. Утрау һымаҡ һирәк кенә ағаслыҡты '''Балаган''' тип әйтәләр. Балаган – колхоз төҙөгән өй була торғайны, унда сәсеү һәм урып-һуғыу осоронда трактористарҙы һәм игенселәрҙе ашатыу өсөн ашхана, йәйге кухня, өҫтәлдәр төҙөлгән ине. Аҙағыраҡ Курыуҙы итәгендәге заготзерна тип йөрөтөлгән оҙон келәтте күсереп алып барып ултырттылар. Ваҡытлыса колхоздың техникаһы ла ултыра торғайны унда. Һуңынан сабынлыҡ итеп файҙаландылар. Балагандан һуң оло юл буйында '''Бабай үлеге''' тигән ер бар. Байназар менән Яуымбай араһының иң бейек түбәһендә урынлашҡан. Был урында Яуымбай Ҡарасуриндар араһынан булған Ҡарасура исемле ҡарт ерләнгән. Ҡарасура ҡарт Байназарҙан ҡайтып килгән саҡта, юлда үлеп ҡала. Үлер алдынан ул: «Мине ошо урында ерләгеҙ, ике ауылдың аҙан тауышын ишетеп ятайым», - тип әйткән булған. Һуңынан был ҡәберлекте Яуымбай ауылы кешеһе Назаров Ҡотлоғәләм бабай тимер рәшәткә менән кәртәләтеп, эргәһенә ҡарағай ағасы ултырта. '''Ҡаратал'''. Байназар менән Яуымбай араһында бер үҙәктә ҡуйы таллыҡ булған. Шуға уны Ҡаратал үҙәге, ә яланын Ҡаратал яланы тип атайҙар. Көтөү юлынан тау башына менһәң алда төпләнмәй ҡалған өйкөм булып үҫкән ҡайындар күренә. Көтөү юлы шул ҡайындарҙан тураға үҙәккә төшөп китә. Унда Ҡарайғыр яланы. Уң яҡта '''Күгала (Күк ала)''' тип аталған ер тороп ҡала. Күгаланың бирге ос урманын төпләп, ялан яһағандар. Арғы осо һирәк кенә урман менән ҡапланған түбәләс тау башы. Күгалала еләк күп була. Бәғзе йылдары еләк түшәлеп ята. Күгаланың эгәһенән үҙәк төшөп китә. Элек был үҙәкте яланы менән ҡуша Ҡарағолов Мансур бабай сапты, хәҙер уның улы Рәхимйән саба. Ә уларға тиклем боронораҡ Күгала менән үҙәкте ҡуша Мансурҙың атаһы Ғүмәр сапҡан. Был үҙәк менән аҫҡа тиклем төшһәң, юл '''Йәүгәзе йылғһы'''на барып төртөлә. Борон был ерҙәрҙә Байназар халҡының йәйләүҙәре булған. Шул урынға Байназарҙан Яуғаҙы тигән кеше килеп ултырған. Өйө йылға эргәһендәге битләүҙә булған. Һул яҡта ҡуйы ҡарағай урманы, ә уң яҡта йылға аҡҡан. Ул мәлдә йылғаның исеме лә булмай. Аҙаҡ ҡына тәүге килеп ултырған кеше хөрмәтенә Яуғаҙы йылғаһы тип атай башлағандар. Ваҡыт үтеү менән Яуғаҙы исеме Йәүгәзегә әйләнә. Йәүгәзе йылғаһы Нәби ауылы эргәһендә Ағиҙелгә барып ҡоя. Йәүгәзе йылғаһын аша сығып, ҡалҡыулыҡҡа күтәрелһәң, '''Иҫкерҙын''' '''(Иҫке ырҙын)''' тигән ер башлана. Боронғо йәйләү урыны, Иҫке ырҙын тигән исеме үк әйтеп тора. Тау бите һирәк кенә урман араһы, үҙәктәре ҡуйы ағаслыҡ булды, һәйбәт үҫкән сабынлыҡ ине. Зәйнуллин Әхмәҙиә менән түбәнге Рамаҙан сапты. Иҫкерҙындың бурһыҡ өңө табылған бер урынын '''Бурһыҡ өңө''' тип йөрөтәләр ине. Был ерҙәрҙе '''Хәмиҙә сабыны''' исеме менән йөрөтәләр. ===Ҡарайғыр яланы=== Көтөү юлы менән тураға төшөп китһәң, '''Ҡарайғыр яланы'''на барып сығаһың. Был яландың тарихын ололар былайыраҡ итеп һөйләйҙәр ине: яланда ике айғыр талашып китә. Улар тешләшеп торған урында ҡушылып үҫкән ҡайын була. Шунда айғырҙарҙың береһе муйынынан аҫылынып, сүгәләп, артына ултыра төшә. Ат тора алмай, аҙапланып, шунда үлә. Шунан алып был яланды Ҡарайғыр яланы тип атайҙар. Ҡарайғыр яланында лесхоздың ағас ултыртҡан питомнигы бар. Ҡарайғыр юлының һул яҡтағы яланын '''Һабантуй яланы''' тип йөрөтәләр. Исеменән күренеүенсә, был яланда колхоз һабантуйы үткәрелә ине. «Ағиҙел» колхозына ҡараған Байназар, Мораҙым, Яуымбай, Мәһәҙей ауылдары халҡы кеме ат егеп, кеме машина-тракторға тейәлеп, ошо яланға йыйыла ине. Борон кеше Бөрйәнгә район һабантуйына әллә ни йөрөмәне, ә бында эркелешеп килә торғайны. Колхоз йылҡы һуя, һәр бригада айырым ҡаҙан аҫа, колхоз түрәләре яҙғы эштәргә йомғаҡ яһай, алдынғыларын бүләкләй, төрлө уйындар, йыр-бейеү, ҡыҫҡаһы, ысын мәғәнәһендә ауыл эшсәндәре байрамы була торғайны. Һабантуй яланына хәҙер кеше оло юлдан йөрөй. Бабай үлеген үткәс, үҙәктән уңға табан юл борола. Шул юл менән бара бирһәң, Һабантуй яланына барып сығаһың. Ҡарайғыр яланынан ары өс тау баҫып тора. Оло юлдан һанағанда беренсеһен '''Ситҡыр''', икенсеһе – '''Уртағыр''', өсөнсөһөн '''Ҡарайғыр тауы''' тип йөрөтәләр. Был тауҙарҙа шартый еләк, сейә күп була торғайны. Уртағыр менән Ҡарайғыр тауҙары араһындағы үҙәктән '''Ҡарайғыр йылғаһы''' ағып ята. Аҙаҡ ул йылға Йәүгәзегә барып ҡушыла. Ҡарайғыр тауы менән Иҫкерҙын араһында '''Ҡарағасты бейек''' тауы бар. Ҡарайғыр яланынан '''Бурташ''' тигән ергә юл китә. Был урында бурташ табылған була. Таш ыуалып тора. Борон был таш менән тире иләгәндәр. Элекке йәйләү, унда колхоздың тана-торпо, башмаҡтарын көткәндәр. Көтөүселәр алмашлап, ятып эшләгәндәр. Мал бикләргә кәртәләре, көтөүселәргә йәшәп торорға өйҙәре лә бар. Әлеге көндә лә Яуымбай фермерҙарының малдары шунда йәйләй. Бурташҡа бара торған юл менән Ҡарайғыр тауын үткәс тә беренсе үҙәктә ниндәй ҡоро йылда ла үтеүе ауыр булған '''Фәсҡи батҡағы''' тигән мәтеле урын бар. Ғүмере буйы колхозда көтөүсе, бригадир булып эшләгән Вәлиев Фәсхетдин Бурташҡа китеп барышлай, аты-арбаһы менән шунда батҡан да сыға алмай хитланған. ===Сығанаҡ=== Аллабирҙин Д. З. Бөрйәнем – Йәнтөйәгем, 2018 йыл. Ишбулатов Ғ. С. Бөрйән районы Байназар ауылы тарихы, 2012 йыл. Зәйнуллин Фазыл Әхмәҙиә улы, 56 йәш. [[Категория:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 7wiziy40jpunj39dy2nrcvu4soxy315 0 5201 23934 23714 2020-12-08T18:29:58Z Һәҙиә 403 23934 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|17|39|N|57|32|38|E|}} <div class="text"> {{poemx|Бөрйән районы биләмәһендәге ер-һыу атамалары тарихы| Таңбикә яланы Миңә был тарихты 1898 йылғы Хәлитов Шәрәфулла Әбдулҡасим улы һөйләгәйне.Шәрәфулла бабай боронғоларҙы күп белде, -тип һүҙен башлай Һарт (Иҫке Монасип ауылының халыҡ йөрөткән исеме) аулынан Ғәлин Рәхимйән Ғүмәр улы. Барымта ваҡытында була был хәл. Ҡырғыҙҙар көтмәгәндә һөжүм итеп, ҡатын-ҡыҙҙарҙы урлап, малдарҙы ҡыуып алып китә торған булғандар. “Иҙел түбәһенән ҡырғыҙҙар килә”тигәнде ишеткәс, ауылдың бөтә ир-аты ҡоралланып, атҡа атланып уларға ҡаршы сыға. Ҡатын-ҡыҙ, бала-саға, ҡарт-ҡоро ваҡытлыса урманда йәшеренә. Сапҡынсылар хәйләләшә - ике төркөмгә бүленәләр. Бер төркөм сигенгән булып, беҙҙең ирҙәрҙе үҙҙәре артынан тау араларына алып инеп китә. Икенсе төркөм тау аша урапауылға төшө һәм эҙ буйлап ҡасҡан халыҡ артынан китә. Ауылдан саҡырым ярым төньяҡта, Ҡыйрат менән Атьятҡан тауҙары араһындағы бәләкәй ялансыҡта йыйылған кешеләргә сапҡынсыларҙың ат тояҡтары тауыштары ишетелгәс, Гөлбостан исемле ҡыйыу ҡатын халыҡты туплап, урман эсенән Атьятҡан тауына алып менеп китә. Гөлбостандың уҡтан мәргән атҡан, ҡорал менән оҫта эш иткән Таңбикә исемле батыр ҡыҙы була. Ҡурҡыу белмәҫ ҡыҙ уҡ-һаҙағын әҙерләп, ялан ситендә ауылдаштарының юлын ҡаплап ҡала. Аҡланға килеп сыҡҡан сапҡынсыларҙы Таңбикә уҡ яуҙырып ҡаршы ала. Тиңһеҙ алышта батыр ҡыҙ 11 сапҡынсының йәнен ала, үҙе лә һәләк була. Аҡлан ситендә, ҡарағай араһында сапҡынсыларҙың ҡәбер таштары әле лә һаҡлана. Гөлбостан яланы Ҡалған сапҡынсылар етеҙ аттарында Атьятҡанды менеп бара биргәс, халыҡты ҡыуып етәләр.Гөлбостан ҡаршылыҡ күрһәтеп ҡарай, ләкин ярһыған ҡырғыҙҙар ҡатынды тотоп, аҡлан ситендә үҫкән бер ҡарағайға аҫып китәләр. Был түңәрәк ялан хәҙер Гөлбостан исемен йөрөтә. Сәскәгә күмелгән ялан уртаһынан шишмә урғылып сыға. Аҡлан ситендә, башҡа ағастарҙан айырылып, шул ваҡиғалар шаһиты, ҡолас етмәҫлек ҡарт ҡарағай тора. Үлек арҡаһы Иҫке Монасип яғынан Тимер ауылына барғанда Мәйгәште йылғаһын сығып, тау менгәс, Үлек арҡаһы тип аталған ҙур ялан асыла. Ауыл аҡһаҡалы Бикмәтов Мәжит Дилмөхәмәт улы һөйләүенән, был урында башҡорт менән ҡырғыҙҙарҙың ҙур бәрелеше була. Ике яҡтан да күп кеше һәләк була. Алыш барышында ғәскәр башлыҡтары һуғыш яланынан сығып, уйһыу ергә төшөп: “Хәҙер бер-беребеҙҙе ҡырып бөтәбеҙ”,- тип, ҡанҡойошто туҡтатырға ҡарар итәләр. Ҡырғыҙҙарҙың үлгән һуғышсыларын ялан ситендә ерләйҙәр. Үкенескә ҡаршы, 1970-се йылдар башында үткәрелгән мелиорация эштәре ваҡытында ҡырғыҙ зыяраты һөрөлә. Таштары алып ташлана. Ғәскәр башлыҡтары һөйләшкән уйһыулыҡ әле лә Мир яйһы тип йөрөтөлә. Районобыҙ биләмәһендә сапҡынсыларға ҡаршы көрәшкә бәйле ер-һыу атамалары байтаҡ. Иҫке Собханғолдан алыҫ түгел, Бетерә йылғаһына Буҙарған йылғаһы ҡоя. Ололар һөйләүе буйынса, йылға буйында башҡорттар барымтасыларҙы ҡамауға алып, ҡырып бөтөрәләр. Аҡҡан кеше ҡанына йылғаның һыуы болғанып буҙара. Шул ваҡыттан йылға Буҙарған булып ҡала. Ғәлиәкбәр ауылынан 4-5 саҡырым көньяҡта, Ҡырғыҙ айыры тигән ерҙә, яуҙа үлтерелгән ҡырғыҙ бейе курганы һаҡлана. Башарт һырты Һарғая ауылына яҡын Башарт һырты тигән ер бар. Риүәйәт буйынса, сапҡынсы ҡалмыҡтар менән урындағы ҡыпсаҡтарҙың бәрелеше була. Ҡалмыҡтар ҡыйратыла. Отряд башлығының башын киҫеп алып, атының эйәренә артмаҡлап эләләр.Әсиргә төшкәндәренән башҡа беҙҙең төбәккә килмәҫкә һүҙ алып, ҡыуып ебәрәләр. Ҡалмыҡтар – көнбайыш монгол ҡәбиләләре ойраттар VI-XVII быуат сиктәрендә көнсығыштан Көньяҡ Уралға килеп төпләнмәк булалар. Башҡорттар тарафынан ҡыуып ебәрелгәс, Волга буйына барып урынлашып ҡалалар.Ҡаҙаҡ, нуғай, башҡорттар был тынғыһыҙ монгол халҡына “ҡалмаҡ” тип исем тағалар, “ҡалған”, “ҡалыу” һүҙе тамырынан. Аҙаҡ ҡалмыҡ булып китәләр. Әле лә ҡайһы бер ауылдарҙа, яуҙа тороп ҡалған балаларҙан бөгөнгө көнгә тиклем “ҡалмыҡ” аралары һаҡланып килә. Ҡалмыҡтарҙы XIII быуат башында килгән монгол-татарҙар менән бутарға ярамай. Көньяҡ-көнсығыш Башҡортостанда сапҡынсыларға бәйле топонимик риүәйәттәр бихисап күп. Татар үлеге Иҫке Монасип ауылының үрге осонда Өкөташ ҡаяһы аҫтындағы убаны "Татар үлеге" тип йөрөтәләр. Ғәлин Рәхимйән бабай һөйләүенсә, борон был убаға ауыл халҡын иманға килтереү маҡсаты менән килгән татар муллаһы үлтереп күмелгән. Ул ваҡытта йылына бер-ике тапҡыр власть вәкилдәре - становойҙар, ауылдар буйлап йөрөп зыяраттарҙы ҡарап, кем, ниндәй сәбәп менән үлгәнен тикшереп йөрөр булғандар. Мулланы үлтереүселәр яза алыуҙан ҡурҡып, енәйәттәрен йәшереп, мулланы зыяратҡа түгел, ә ул заманда урман менән ҡапланған убаға ҡуялар. Мишәр ауылы атамаһы тарихы Иҫке Монасипҡа күрше Яңы Монасип ауылының икенсе исеме - Мишәр. Был ауылға мулла булып килгән мишәр татары менән бәйле. Уны ла үлтереү маҡсатында төндә өйөнә ут төртәләр. Изге күңелле бер ауыл кешеһе мулланы был хаҡта алдан иҫкәртә. Шул төндә мулла ауыл янындағы тәрән уйға йәшенә һәм таң менән тороп янған өйөнөң көлө өҫтөндә иртәнге намаҙын башҡара. Быны күргәс, ул ваҡыттағы юҡ-бар ырымдарға ышаныусн ауыл халҡы "мулланы ут та алманы" тип шомға ҡала. Ололар әйтеүенсә, ул хәҙерге Сәғитовтар араһы бабайы булырға тейеш. |Иҫке Монасип ауылының хаҡлы ялдағы тарих уҡытыусыһы Дәүләтбирҙин Заһир Сәлих улының (1959 й.) 2014 йылдың 8 апрелендә район гәзите "Таң"дың 40-сы һанында баҫылып сыҡҡан "Быуат төпкөлдәрен байҡап" исемле мәҡәләһенән}} [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 6bbc3p9m95d64we7thohl2ka2ha6oae 2 5202 23682 2020-11-28T10:44:54Z Erokhin 941 "{{#babel:ru|en-3|la-2}}" исемле яңы бит булдырылған 23682 wikitext text/x-wiki {{#babel:ru|en-3|la-2}} b6ib6fkatj0zqbarnhcr366lp6izwgu 14 5204 23695 2020-11-28T15:33:18Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ырымбур өлкәһенең Ҡыҙылгвардия районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23695 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ырымбур өлкәһенең Ҡыҙылгвардия районы]] lkjmu912zzdvejd5lnsrsrkoghij9xy 14 5205 23696 2020-11-28T15:33:39Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ырымбур өлкәһе]]" исемле яңы бит булдырылған 23696 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ырымбур өлкәһе]] 3nwnpnlt3rggjk4gpzghss7yvcjbufu 14 5206 23697 2020-11-28T15:34:14Z ZUFAr 381 "[[Категория:Рәсәй]]" исемле яңы бит булдырылған 23697 wikitext text/x-wiki [[Категория:Рәсәй]] dgj05tyhjq3rvilrn4aj56jka7jeigw 14 5207 23698 2020-11-28T15:34:47Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ырымбур өлкәһенең Кваркен районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23698 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ырымбур өлкәһенең Кваркен районы]] 64t3zhhp8o6vxcwjosi53cnmp7lanra 14 5208 23699 2020-11-28T15:35:09Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ырымбур өлкәһе]]" исемле яңы бит булдырылған 23699 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ырымбур өлкәһе]] 3nwnpnlt3rggjk4gpzghss7yvcjbufu 14 5209 23705 2020-11-28T15:42:40Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23705 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 0 5210 23707 2020-11-28T15:45:44Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Әминә батҡан тарихы.]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Әминә батҡан тарихы]] 23707 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Әминә батҡан тарихы]] aixz10wt6poxop76pkv86dwstcbfwzo 0 5211 23728 23721 2020-11-29T14:00:14Z Һәҙиә 403 23728 wikitext text/x-wiki '''Иҫке Монасип (Һарт)''' '''—Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районына ҡараған ауыл''' ==Һарт тарихы== '''''Һуңғы йылдарҙа ер-һыу атамаларына бәйле риүәйәттәр юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында ҡалғанда, был темаға район гәзитендә рубрика асылыуы ҡыуаныслы хәл. Күренекле публицист, шағир, телсе-ғалим Рәшит Шәкүр һүҙҙәре менән әйткәндә:”Топонимика- халыҡ теленең, халыҡ тарихының бихисап серҙәрен һаҡлаусы тылсымлы донъя”. Ысынлап та, бер ауыл тирәһендәге атамалар ғына халыҡ тарихы буйынса әллә күпме мәғлүмәт һаҡлай.''''' Борон-борондан кеше тау, йылға, ялан, ауылдарға исем биргән. Ваҡыт үтеү менән тел дә үҙгәрә, ә атама тороп ҡала. Ҡайһы бер атама-һүҙҙәр ҡулланыштан сығып, архаизмға әйләнеп, икенсе һүҙҙәр менән алышынған. Ошо атамаларҙың мәғәнәһен асып, уға бәйле риүәйәттәрҙе яҙып, киләһе быуынға еткереү – беҙҙең изге бурыс. —Беҙҙең атай-әсәйҙәрҙең һөйләшкән теле хәҙерге телдән ныҡ айырыла. Күп һүҙҙәр онотолдо инде,-ти әсәйем, 83 йәшлек Асия Зекриә ҡыҙы. —Илленсе йылдарға тиклем кеше “ауыл”һүҙен ҡулланманы, “ыҙма” тип йөрөттөләр. Бесәндә, йәйләүҙә ятҡанда ла “ауылға ҡайтып киләбеҙ” тимәй, “ыҙмаға ҡайтып киләбеҙ”, тип һөйләрҙәр ине. Ауылдарҙы ла тик боронғо исемдәре менән генә йөрөттөләр. Мораҙым – Имес йә Аратау, Мәһәҙей – Түңгәүер, Яуымбай – Ҡайынөй, Ҡолғана – Тамьян, Килдеғол – Һарағы, Әбдермәмбәт – Үҙән, Иҫке Мөсәт – Саҡмағош, Кейекбай – Баштире, Яңы Монасип – Мишәр, Иҫке Монасип – Һарт. Бөрйәндәр менән ҡыпсаҡтарҙың да тел айырмаһы бар ине, хәҙер ул да бөттө. Бөтәһе лә дөйөм әҙәби телгә күстеләр. '''Иҫке Монасип (Һарт)''' ауылының Ағиҙел аръяғында тау итәгендә урынлашҡан өлөшө Кепес тип йөрөтөлә. Кепес – хәҙерге төрөк телендә тау бите, тау итәге мәғәнәһен аңлата. Һарт менән Мишәр араһындағы тау – Тәпәнәк. Тәпә - төрөк телендә “тау”. Бөтә төрки халыҡтар бер тамырҙан. Ошо ике аңлатма ғына ҡасандыр беҙҙең телдәр бер, йәки бик яҡын булғанлығын дәлилләй. ==Һарттар ҡайҙан килеп сыҡҡан== Һарттар XX быуат башына тиклем Урта Азияла йәшәгән, мең йыллыҡ бай тарихы, теле, мәҙәниәте булған төрки халыҡ. Һуңғы бер нисә быуат эсендә был ҡәүем, башҡа төрки халыҡтарға ҡушылып, йәғни ассимиляцияға бирелеп, айырым милләт булараҡ юҡҡа сыға. XX быуат башында Үзбәкстан биләмәһендә миллион самаһы һарт йәшәй. Ташкентта һарт телендә матбуғат та баҫтырыла. Әммә 1937 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа һарттар булмай, үзбәк яҙылалар. Һарт нәҫелдәре бөгөн үзбәк, ҡаҙаҡ, төркмән, башҡорт, ҡарағалпаҡ, төрки булмаған тажиктар араһында ла бар. XVII- XVIII быуаттарҙа һарттар Башҡортостанға күсеп килеп ултырып, артабан аҫаба башҡорттар булып китә. Рус этнографы, тарихсы Н. П. Остроумов уларҙы былай һүрәтләй: “Һарттар тиҙ тоҡаныусан, ҡыҙыу тәбиғәтле, намыҫлы, үткер, аҡыллы һәм эшһөйәрҙәр. Фанатик мосолмандар”. Һарт ауылдарын республикабыҙҙың төрлө төбәктәрендә осратырға мөмкин. Хәҙерге Силәбе, Ҡурған башҡорттары араһында, Ҡырмыҫҡалы, Шишмә, Дыуан, Әбйәлил райондарында һарт нәҫелдәре күп. Беҙҙең Һарт ауылына килгәндә, Ҡарағай-Ҡыпсаҡ шәжәрәһе түбәндәгеләрҙе бәйән итә: “Яуҙан алып килгән ике ул балаға Ишбулды һәм Ишкилде исемдәре ҡушылып, уғылы булмаған Ҡубашҡа бирелде, Сартлар айырылды”. Риүәйәт буйынса, һарттар беҙҙең яҡҡа сапҡын яһағандар. Үҙҙәре менән ҡатындары ла, балалары ла була. Ике ир бала яу яланында ташлап ҡалдырылған. Малайҙар үҫеп ир еткәс, уларға туғайҙан ер бүлеп, башлы-күҙле иткәс, һарттар күбәйә. Шулай итеп ауылды Һарт тип йөрөтә башлайҙар. Ҡубаш уллыҡҡа алған малайҙар XVI быуат башында йәшәгән Бабсаҡ бейҙән һигеҙенсе быуынға айырылалар. Тарихта дүрт быуын бер быуат, йәки бер йөҙ йыллыҡҡа тиң. Бынан сығып, Һарт ауылы XVIII быуат башында нигеҙләнә тип әйтергә була. Әммә архив материалдарында, Монасип ауылына XVIII-XIX быуаттар сигендә Монасип Юлдашбаев нигеҙ һала, тиелә. Документтар буйынса, Бөрйән район биләмәһедә булған бөтә ауылдар ҙа тиерлек XVIII быуат аҙағы, йә XIX быуат эсендә барлыҡҡа килгән. Был шул осорға тиклем беҙҙә ауылдар булмаған, тигәнде аңлатмай. Утарҙар, бәләкәй ауылдар була, тик һуңыраҡ рәсмиләштереләләр. Дөрөҫ, байтаҡ ауылдар, шул иҫәптән Мораҙым, Кейекбай, Яңы Монасип, Ғәлиәкбәр һәм башҡа ҙурайған башҡа ауылдарҙан айырылып сығыу һөҙөмтәһендә, шулай уҡ икенсе яҡтан күсеп килеүселәр тарафынан барлыҡҡа килә. Мәҫәлән, Ғәлиәкбәргә Темәстәр нигеҙ һала. (Заһир Дәүләтбирҙин, “Таң” гәзите, № 31. 2014 йыл, 18 март.) [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 90u58obb6xmnyffjzs1ic2aj3yet94g 0 5212 23730 23729 2020-11-29T15:15:11Z Һәҙиә 403 23730 wikitext text/x-wiki '''''Ырғыҙлы ауылы тарихы һәм ер-һыу атамалары тураһында Ырғыҙлы мәктәбенең хеҙмәт дәрестәре уҡытыусыһы Әсеғолов Тимерйән Рамаҙан улы (1925, Бөрйән районы Ҡотан ауылы — Ырғыҙлы ауылы) яҙмалары ("Таң" газетаһынан)''''' '''Ырғыҙлы ауылы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы ауылдарының береһе. ==Пугачев (Боғасы) тауы== Ҙур-ҙур тулҡындарға оҡшаған тау теҙмәләренең береһе, рудниктәр янында гына осрай торған отвалға оҡшап, Ырғыҙлы ауылы янында гына өҙөлөп ҡала. Тауҙың был урыны нишләптер башҡа тау биттәре кеүек урманлы түгел, яланғас, шуға күрәлер ҙә уны '''«Лысая гора'''» тип йөрөтәләр. Ул исем уға, күрәһең, күптән түгел бирелгәндер, сөнки оло кешеләрҙең һөйләүҙәренә ҡарағанда, үл таү элек Боғасы тип аталған һәм уның тарихе 1773—1775 йылдарҙағы Пугачев восстаниеһенә барып тоташа. Был хаҡта халыҡ телендә легенда ла бар. 1773 йылдың октябрь айының бер. көнөндә ошо тау башына, Пугачев яуының атаманы Хлопу ш а етәкселегендә, баш күтәргән крәҫтпәндәрҙән торған ҙур булмаған отряд килеп туҡтала. Улар аҫга, Ырғыҙлы йылғаһы ярында 1754 йылда граф Карл фон Сиверс тарафынан төҙөлгән баҡыр иретеү заводын күрәләр. Аҙ һанлы завод һаҡсыларын ҡурҡытыу ниәте менән Хлопуша үҙҙәре менән алып килгән берҙән-бер туптан заводҡа төбәп атырға ҡуша. һаҡсылар, тау башындағы яуҙы Пугачев ғәскәре тип уйлап, Хлопүшаға ,һуғышһыҙ бирелә. Ә Пугачев иһә был заводҡа мең ярымлыҡ ғәскәре менән һуңғараҡ килә. Башынан туп атҡан ошо тауҙы '''Пугачев (Боғасы) тауы '''тип йөрөтә башлайҙар. ==Ҡарагеше тауы== Боғасы тауына ҡаршы тауҙың Ҡарагеше тип аталыуы ла ошо ук ваҡиғаларға бәйле, тип һөйләйҙәр. Ырғыҙлы йылғаһына төҙөлгән һәм Иваново-Вознесенск тип аталған баҡыр иретеү заводына Пугачев яуы көнсығыштан килеп ингән. Уны эҙәрләп, көньяҡтан батша һалдаттары килгән. Улар завод асыҡ күренеп торған ошо тау башына килеп туҡтайҙар. Ул заманда әбей батша тарафынан баш күтәреүселәрҙе баҫтырыу өсөн төҙөлгән махсус ғәскәр ҡара кейемдә булыу сәбәпле, ул һалдаттарҙан тауҙың башы ҡап-ҡара булып күренгән. Шунын өсөн дә уны Ҡарагеше тип атағандар. Ғәскәрҙәр араһында һан яғынан тигеҙлек булмау сәбәпле, улар араһында туранан-тура бәрелеш булмай. Шулай ҙа бер яуҙың икенсе яуға тоҫҡап туптан, мушкет- мылтыҡтан һәм пугачевсылар яғынан уҡтан атышыуҙар булған. Шуға күрә лә ул атышыуҙан һуң күп йылдар үткәс тә ошо тирәләге ағас - олондарынан уҡ - һаҙаҡтары, туп йәҙрәләре табыла торған булған. Туп йәҙрәләре әле лә табыла. ==Березняк== Боғасы тауы итәгендә Березняк тип аталған бер урын бар. Ентекләберәк ҡараһаң, бында ниңдәйҙер ҡоролмаларҙың эҙҙәрен күрергә була. 1919 йылда Колгаҡ армияһы Ҡыҙыл Армия тарафынан ҡыйратылғас, уның һалдаттары йәшеренеү өсөн Бөрйән урмандарына ашығалар. Улар йәшеренеп кенә ятмайҙар, урындағы власть етәкселәрен үлтерәләр, халыҡты баш күтәрергә өндәйҙәр. ==Пороховушка аҡланы== Бындай болаларҙы баҫтырыу ниәте менән урындағы власть башлыҡтары Боғасы тауы итәгендә, ҡарағай урманы эсендәге бәләкәй генә бер аҡланда ҡорал һаҡлағыс төҙөтәләр һәм унда ҡорал килтертәләр. Уға сит кешеләр үтеп инмәһен өсөн, уны түңәрәтеп соҡор ҡаҙыталар. Соҡорҙоң тышында һаҡсылар йәшәү өсөн төҙөлгән өй, уның ҡаршыһында һаҡсы вышкаһы бар ине. Был ҡорал һаҡлағысты ете ҡыҙылармеец көнөн дә, төнөн дә алмашлап, пулемет ҡуйылған шул вышкала һаҡлағандар. Унда дары һаҡлана имеш тигән хәбәр буйынса ул урынды «Пороховушка» тип атайҙар һәм хәҙер ҙә ошолай атап йөрөтөлә. Хәҙер ҡара4ай урманы эсендәге был бәләкәй генә аҡланды юл киҫеп үтә. Ошо юлдан үткән саҡта түңәрәтеп соҡор менән уратып алынған, элекке ҡорал һаҡлағыстарҙың эҙе — ҙур ғына соҡорҙо күрәһең. Ул, үткән дәһшәтле көндәрҙең шаһите булып, әлдә лә һаҡлана. [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] lnushxnykdssq5kvrsifjmptks6kr5y 0 5213 23739 23738 2020-11-30T14:36:25Z Һәҙиә 403 /* Горшенин Яков Иванович */ 23739 wikitext text/x-wiki '''Ырғыҙлы участка урмансылығы''' — Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы биләмәһенә ҡарай.«Башҡортостан» милли паркындағы ике урмансылыҡтың береһе. Дөйөм майҙаны 30,54 гектар. “Башҡортостан” милли паркы биләмәһендә өс ауыл: Ырғыҙлы, Ҡотан, Мәҡсүт урынлашҡан. ==Ырғыҙлы участка урмансылығы == Ырғыҙлы ауылы Ырғыҙлы урмансылығының үҙәге һанала. Хозур тәбиғәтле ауыл юбилейын билдәләй:уның 285 йыллыҡ бай тарихы бар. Был төбәк кешеләрҙең картуф баҡсаларында, биләмәләрендә пушка йәҙрәһе, баҡыр иретеү заводы ғәскәре тарафынан емерелгән ер - ҡәлғә сүрәтендә “эҙен” ҡалдырған Пугачевтың үҙен күргән. Алты мейесле баҡыр иретеү заводы бында императрица Екатерина II указы буйынса төҙөлгән. Завод 1756 йылда эшләй башлаған. Әле бөгөн был ауыл төпкөлдәрҙән иҫәпләнә. Ә ул ваҡыттарҙа, 1910 йылда урмансы Симон һүрәтләгәнсә, “был урман быуат ярым, ә, бәлки, бәғзе урындарҙа унан да ашыуыраҡ ваҡыт үҙенә-үҙе тапшырылып, уға кеше ҡулы теймәгән... ” Ырғыҙлы ауылы эргәһендәге '''Ташморон ҡаяһындағы ''' мәмерйәлә бронза быуатына ҡараған кешеләрҙең туҡталҡаһы бар. Уны 2002 йылда таптылар. Археологгтар боронғо кешеләрҙең көнкүрешендә ҡулланылған күп әйберҙәргә тап булды: уҡ башаҡтары, энәләр, балыҡ тотоу өсөн ырғаҡтар, ошо ерҙә йәшәгән януар-йәнлектәрҙең, ҡош– ҡорттарҙың, балыҡтарҙың иҫәпһеҙ-һанһыҙ һөйәктәре. Ағиҙел буйындағы '''Антон ҡаяһы '''ла иҫ киткес. ХХ быуат баштарында ошо ҡаяла йәшәгән монах хаҡында легенда халыҡ күңелендә әле лә һаҡлана. '''Милли парктың биләмәһе '''– солоҡсолоҡто үҫтереүгә уңайлы ерҙәр. Унда ХIХ быуат аҙағындағы һәм ХХ быуат башындағы солоҡтар, солоҡ юныу өсөн кәрәкле ҡолас буйла маҫлыҡ йөҙйәшәр ҡарағайҙар һаҡланған. Борон-борондан бындағы бөтә халыҡ тиерлек '''солоҡсолоҡ''' менән шөғөлләнгән һәм ошо кәсепшөғөлдөң серҙәрен һәм тамғалы солоҡ ағастарын быуындан быуынға тапшыра килгән. Ырғыҙлы урмансылығы үҙенең беренсел матурлығы менән үҙенсәлекле. Уның биләмәһендә мәғрүр ҡаялары күккә ашҡан '''Ағиҙел йылғаһы''' аға. Милли парк биләмәһендә урынлашҡан Ырғыҙлы ауылына барырға теләүселәр бихисап . Иҙел буйлап ағып төшөүселәрҙән тыш автотуристар һаны ла артты. Ырғыҙлы аша Шүлгән мәмерйәһенә (ауылдан 27 саҡырым) юлланыусы туристар ағымы үтә. '''Ырғыҙлы участка урмансылығы''': *Урмансылыҡ ике район үҙәге – Иҫке Собханғол һәм Мораҡ автоюлында ята һәм драйв яратыусы һәммәһенә ҡырағай төбәктең шоссе юлдарының экстремаль шарттарын “тәҡдим итә” ала. *Ырғыҙлы урмансылығында визит үҙәге һәм килеүселәрҙе ҡабул итеү өсөн ағас йорт бар. *Туристарға Антон ҡаяһына барыу, Ырғыҙлы буйлап йөрөтөү урмансылыҡтың солоғона сәйәхәт ҡылып, унда ҡырағай солоҡ балына дегустация үткәреү кеүек хеҙмәт күрһәтә. *Ырғыҙлы мәктәбенең бик бай музейы бар. ==Тарихҡа бай тыуған яҡ== '''«Башҡортостан» милли паркындағы Ырғыҙлы урмансылығына килһәгеҙ, һеҙ үҙенең тарихи үткәненә алып ҡайтыусы инструктор менән ''“Тыуған яҡтың боронғолоҡ донъяһына сәйәхәт” тигән археологик ҡомартҡылар – тәбиғәт һәйкәлдәре'' буйлап ҡыҙыҡлы тематик экскурсияға бара алаһығыҙ. Һеҙҙе унда туҡталҡалар рәүешендә ҡыҙыҡлы тарихи объекттар көтә.''' ==ЭКСКУРСИЯ== '''Экскурсияның тәүге туҡталҡаһы – ''“Ҡаялы мәмерйәһе”'', унан һуң ''“Ташморон мәмерйәһе”'', артабан –'' “Ҡотан мәмерйәһе”''. Һуңғы туҡталҡа – ''“Тыуған яҡты өйрәнеү музейы”.'' Ул Ырғыҙлы мәктәбе бинаһында урынлашҡан. Экскурсия өс академик сәғәткә иҫәпләнгән, маршруттың оҙонлоғо (ике яҡҡа) – 6 саҡырым.''' Экскурсия ваҡытында һеҙ беҙҙең төбәктә бик боронғо замандарҙа тәүтормош кешеләре йәшәгәнен белерһегеҙ. Был турала күп һанлы археологик табылдыҡтар бәйән итә. Археолог-ғалимдар Көньяҡ Уралда тәүтормош мәҙәниәте үҫешенең ныҡлы нигеҙе булыуын раҫланы. Быға иң төп дәлил – Ырғыҙлынан алыҫ булмаған Шүлгәнташ мәмерйәһенең стеналарындағы палеолит осоро һүрәттәре. Археологик эштәр беҙҙең ауыл эргәһендә лә алып барылған һәм улар һөҙөмтәһендә бер нисә тәүтормош туҡталҡаһы асылған. Был туҡталҡаларҙы тикшереү һөҙөмтәһендә бик боронғо кешеләрҙең тормошо күҙ алдына баҫа – һеҙ үҙ күҙҙәрегеҙ менән тарихтың ҡайҙан баш алғанын күрәсәкһегеҙ, боронғо кешеләрҙең хеҙмәт ҡоралы булған таштарҙы, уларҙың биҙәүес әйберҙәрен тотоп ҡараясаҡһығыҙ! Экскурсия ҡыҙыҡ ҡына түгел, ул аң-белемде арттырыуға ла булышлыҡ итә. Археологик артефакттарҙы, йәғни кеше ҡулы менән тыуҙырылған байлыҡ – эш ҡорамалдары, керамика боронғо тормошто күҙ алдына баҫтырыуға булышлыҡ итә. Быларҙы һеҙ Ырғыҙлы мәктәбендәге тыуған яҡты өйрәнеү музейында күрә алаһығыҙ. Алыҫ үткәндәр яҡын булып китә. Боронғо кешеләр ҡулы менән ниндәй матур әйберҙәр ижад ителгәненә шаһит булып, ул әйберҙәрҙең теүәл, ыҡсым, уңайлы икәнлегенә төшөнөрбөҙ. Боронғоларҙың ижад емештәрен күҙәтеп, улар ҙа беҙҙең кеүек мәҙәниәт тыуҙырыусы булған икән, тип ҡуйырбыҙ. Боронғолоҡ беҙҙә йәшәй икән! Паркка килеүселәр, беҙҙең экскурсияларға рәхим итегеҙ! ===ЫРҒЫҘЛЫ=== Кемгә тарих ҡыҙыҡ – Ырғыҙлыға килегеҙ! Ауылыбыҙ бәләкәй һәм төпкөлдә булғас, унда иғтибарҙы йәлеп итерлек бер нәмә лә юҡ төҫлө тойолалыр. Әммә был дөрөҫлөккә тап килмәй. Ауыл тарихында, бер тамсы һыуҙа тотош океан сағылғандай, тотош илдең, хатта кешелектең тарихы сағыла. Ырғыҙлы тарихы тәрәнгә китә. Бында тәүтормош осоронда кешеләр йәшәгән. Беҙҙең тарих мең-мең йылдарҙан ғибарәт! Беҙҙе һәр яҡтан тарих уратҡан һәм шуға уны яратыу мөһим. Ата-бабаларыбыҙ тарихын өйрәнеп, беҙ бит үҙебеҙҙе таныйбыҙ. Тарих күҙлегенән ҡарағанда, Ырғыҙлы бик ҡыҙыҡлы урында ултыра. Ошо бәләкәй генә ерҙә палеолит осоронан алып этнографик бөгөнгә тиклем кеше тормошоноң эҙҙәрен табырға була. Беҙ хатта ошо Ырғыҙлы ауылы тирәһендә, беҙҙең аяҡ аҫтында ғына, кешелектең меңәр йыллыҡ тарихы ята, тип әйтә алабыҙ. Бында аҙым һайын – тәүтормош кешеләренең эҙе. ===ҠАЯЛЫ МӘМЕРЙӘҺЕ=== '''Маршруттың тәүге тарихи объекты – 1-се туҡталҡа – Ҡаялы мәмерйәһе.''' Ул Ырғыҙлы ауылының көньяҡ- көнсығышында, Ырғыҙлы йылғаһының һул ярында 100-150 метр бейеклектәге тауҙың текә итәгендә урынлашҡан. Т ау итәге ҡуйы ҡатнаш урман менән уратып алынған. Мәмерйә ауыҙы йылға кимәленән 50-60 метр бейеклектә урынлашҡан, уның алдында 2,5-2 метр тирәһе тигеҙ урын бар. Мәмерйә горизонталь урынлашҡан, оҙонлоғо 40 метр, уртаса бейеклеге 2 метр, максималь бейеклеге 5 метр. Мәмерйә ауыҙынан 10 метр тирәһе алыҫлыҡта 33 квадрат метр тирәһендәге ҙур булмаған зал бар, уның көмбәҙенең бейеклеге – 5 метр. Урыны-урыны менән мәмерйә эсендә дымлы ерҙәр осрай. Беҙгә уның палеолит осоронда ниндәй булғаны билгеһеҙ, әммә унда йәшәүселәргә йылы һәм уңайлы булғандыр, тип фаразларға урын бар. Археологтар бында усаҡ ҡалдыҡтары, хайуандарҙың һөйәктәрен тапты. Күҙаллауҙарынса, мәмерйә бынан 10-15 мең йыл элек йәшәгән тәүтормош кешеләренең ваҡытлыса килеп-китеү урыны булған. ===ТАШМОРОН МӘМЕРЙӘҺЕ=== '''Икенсе археологик ҡомартҡы – Ташморон мәмерйәһе.''' Ул Ырғыҙлы йылғаһының уң яҡ ярында, Ташморон тауы итәгендә, ярҙан - 15 метр һәм Ырғыҙлы ауылынан көньяҡта 0,4 саҡырым алыҫлыҡта урынлашҡан. Ул да бик матур. Эргәлә генә көмөш һыулы Ырғыҙлы йылғаһы аға, эргәләге уның Ағиҙелгә ҡойған тамағындағы тигеҙлекте тауҙар ҡулсаһы уратҡан. Ташморон мәмерйәһенең оҙонлоғо 12 метр, тәрәнлеге 5 метр, иң бейек урыны 3,5 метр, өсмөйөш формаһында. Ауыҙы көньяҡҡа ҡарап тора, шуға эсе ҡоро, яҡты. Был мәмерйә беҙҙең өсөн бик ҡыҙыҡлы тәбиғәт ҡомартҡыһы. Археологтар унда кешеләр даими йәшәмәгән, ниндәйҙер ваҡытҡа ғына килеп, эштәре менән булған да, кире киткән, тип фаразлай. Иң тәүге табылдыҡтар энеолит эпохаһына ҡарай. Айыуҙарҙың яндырылған баш һөйәктәре нәҡ ошо боронғо ваҡытҡа (5 мең йыл әүәл) ҡарай ҙа инде. Күп ерҙәрҙә тәүтормош кешеләренең айыуға табынғаны билдәле – ошо януарға бағышлап ниндәйҙер йолалар атҡарғандар. Ташморон мәмерйәһендәге айыу баштарының һөйәктәре күп булыуы шул осор кешеләрҙең тотем януарына табыныуына дәлил. Бронза дәүерендә, йәғни 3 мең йыл әүәл, бында “бура мәҙәниәте”нә ҡараған кешеләр йәшәгән, тигән фараз бар. Улар боронғо иран телендә һөйләшкән һәм бик шәп металлургтар (зәргәрҙәр, зәрҡәндәр, йәғни тимерҙән әйбер эшләү оҫталары) булған. Уларҙан бында бронза беҙҙәр, бысаҡ, ҙур ғына ҡармаҡ ҡалған. Шуны әйтеп китер кәрәк – бронза табылдыҡтар һирәк осрай торған күренеш. Боронғо кешеләр өсөн металл ҡорал-ҡорамалдар ысын мәғәнәһендә байлыҡ булып иҫәпләнгән, сөнки баҡыр менән аҡ ҡурғашты табыр, унан кәрәкле нәмәне эшләр кәрәк булған. Был эштәр өсөн һәптеюҡ ваҡыт һәм көс талап ителгән. Шуға кешеләр бронза ҡоралдарын күҙ ҡараһылай күреп һаҡлаған. Ташморонда бронза әйберҙәр табылыу – археологтарҙың ҙур табышы. Бронза быуатынан күп йөҙ йыллыҡтар үткәс, Көньяҡ Уралды сарматтар төйәк итә. Был билдәле, яугир ҡәбилә Башҡортостан биләмәһендә иртә тимер эпохаһында йәшәй. Ана шул сарматтар ҙа бында була. Быға дәлил - Ташморон мәмерйәһендәге балсыҡ һауыт-һаба. Улар тау-таш араһында нимә эҙләп йөрөгән? Бында ниңә килгән һуң? Билдәле бит – Шүлгән-Таш – күп меңъйыллыҡтар осоронда культ үҙәге, йәғни мәжүси йолалар үтәү һәм табыныу урыны булып тора. Һорау асыҡ ҡала... ===ҠОТАН МӘМЕРЙӘҺЕ=== '''Өсөнсө туҡталҡа – Ҡотан мәмерйәһе.''' Ҡотан ауылынан саҡ ҡына өҫтәрәк, Ағиҙел йылғаһының уң яҡ ярында , күккә олғашҡан мәғрүр текә ҡаялар урынлашҡан. Улар урындағы халыҡтың һәм туристарҙың яратҡан ял итеү урыны. Был яҡтарҙың хозурлығы һәм ошо иҫтәлекле урындарға бәйле боронғо легенда күптәрҙең иғтибарын йәлеп итә. Һыу кимәленән 40 метрлыҡ юғарылығта текә ҡаяла барыһына ла киң билдәле мәмерйә бар. Халыҡ уны Антон ҡаяһы тип йөрөтә. Ни өсөн? Ауыҙ-тел ҡомартҡыларына ярашлы , ошо бәләкәй мәмерйәлә изге мосафир Антон йәшәгән. Ул ваҡыттарҙа мәмерйәгә ер аҫтынан юл булыуы билдәле. Хәҙер ул юғалған һәм мәмерйәгә тик махсус ҡорамалдар менән генә менеп була. Археологтар тап ошо мәмерйә эсендә тәүтормош кешеләренең йәшәү эҙҙәрен тапҡан. 1961 йылда ныҡлап тикшергәндән һуң, ҙур булмаған керамик һауытһаба фрагменттары, шулай уҡ саҡматаштан эшләнгән 5 уҡ башағы табылған. Ғалимдар был әйберҙәрҙең йәшен билдәләгән. Баҡтиһәң, улар һуңғы таш быуат (неолитэнеолит) эпохаһына ҡарай икән. Ҡыҙыҡ, ҡасан булған, ниндәй кешеләр йәшәгән, ул замандағы кешеләр нимә менән шөғөлләнгән икән? Был 6-7 мең йыл элекке ваҡиғалар. Климат ул ваҡытта йылы һәм дымлы булған. Беҙҙең урмандарҙа ул мәлдәрҙә бик күп төрлө хайуандар: мышы, болан, айыу, һуҫар, ҡондоҙ күпләп йөрөгән. Иң төп кәсеп балыҡ тотоу булған. Быны Ташморон мәмерйәһенән табылған әйберҙәр иҫбатлай. Ташморон Ҡотан мәмерйәһе мәмерйәһе кәсеп итеүселәрҙең туҡталыу урыны булған. Бында балыҡ тәңкәләре, шулай уҡ ҡыр хайуандарының һөйәктәре табылған. Ә Антон ҡаяһындағы мәмерйә туҡталыу өсөн бәләкәйерәк булған, күрәһең. Тәүтормош кешеләре уны ваҡытлыса туҡталыу, мәҫәлән, насар һауа торошоноң үтеп китеүен йәки йыртҡыс хайуандарҙан йәшенеү өсөн генә ҡулланғандар. Антон ҡаяһын әҙәбиәттә Ҡотан мәмерйәһе тип атайҙар. Был тәүтормош тарихының ҡиммәтле һәм ҡыҙыҡлы иҫтәлеге. ===ТЫУҒАН ЯҠТЫ ӨЙРӘНЕҮ МУЗЕЙЫ=== Дүртенсе туҡталҡа - “Тыуған яҡты өйрәнеү музейы”. Ул Ырғыҙлы мәктәбендә урынлашҡан һәм 1999 йылдан алып эшләй. Был музей бик шәп һәм экспонаттарға, тарихҡа бай. Ауылдың тарихын, тормошон, географияһын сағылдырыусы 12 бүлек зауыҡ менән йыһазландырылған. Иң ҡыҙыҡлы һәм ҡиммәтле бүлек археологияға арналған. Бындағы күп экспонаттар – Ташморон мәмерйәһенән. Бына һөңгө башағы. Ул кремнийҙан эшләнгән. Тәүтормош һунарсыларының оҫталығы иҫте китәрә – башаҡтың ян-яҡтары тип-тигеҙ һәм теүәл, геометрик яҡтан дөп-дөрөҫ. Күренеүенсә, кремнийҙы эшкәртеү юғары кимәлдә булған. Шулай уҡ һөйәктән эшләнгән ҡоралдар ҙа бик тәфсилләп, оҫта ҡулдары менән эшләнгән – һөйәк ҡармаҡ һәм гарбун ошоға дәлил. Туҡталҡа бронза дәүеренә ҡараһа ла, бронза ҡоралдар әле таш һәм һөйәк ҡоралдарҙы бөтөнләйе менән ҡыҫырыҡлап сығара алмаған. Быға сәбәпсе, моғайын, таштың эшлекле сифатының бәғзе саҡ бронзаныҡынан юғары булыуындалыр. Тағы: ҡорал эшләп алырлыҡ таш һәр ерҙә булған, ә бронза яһай торған баҡыр менән аҡ ҡурғашты табыу еңелдән булмаған. Һеҙ беҙҙең ауыл тарихының ҡайһы бер һәм нығыраҡ өйрәнелгән биттәре менән генә таныштығыҙ һәм ауылыбыҙ тарихы бик бай һәм тәрән, ҡабатланмаҫ икәненә инандығыҙ. Бәйәнде урындағы шағир һәм крайҙы өйрәнеүсе Симонов Валерий Ефимовичтың шиғыры менән тамамлағы килә: “Алыҫ диңгеҙҙәрҙә булдым – Ете ят ерҙәр күрҙем. Тыуған илдән матуры юҡ – Ошо хаҡталыр һүҙем. Бында – тауҙар шундай мәғрүр – Юҡ бит донъяла тиңдәр! Кәбәнташтағы ал таңдар, Ҡыуаламаттағы мәлдәр... Бормаланып ағып ятҡан Ырғыҙлым – үҙе тылсым! Ундай йылғалар юҡ бүтән – Бәйәнем минең ысын! ==Урамдар исемендә - беҙҙең тарих== '''''Ырғыҙлы ауылы халҡы үҙ тарихы менән ғорурлана. Юҡҡа ғына күп урамдарға ауылдың үткәне менән бәйле тарихи исемдәр ҡушылмағандыр . Был исемдәр иң яҡты тарихи ваҡиғаларҙың һәм ауылдың билдәле кешеләренең иҫтәлеген һаҡларға ярҙам итә.''''' *Яков Горшенин урамы *Бәләкәй урам (Белекейка) *Василий Рылов *Ҡурсаулыҡ урамы(Заповедная) *Тыныслыҡ урамы *Пугачев урамы *Салавата Юлаева *Кинйә Арыҫланов урамы *Иҫке завод урамы ===Иҫке завод урамы=== Ул Ырғыҙлы йылғаһы буйлап һуҙылып китә. Тап ошонда 200 йылдан ашыу элек ҙур Вознесенск заводы урынлашҡан була. Ул 1754 йылда төҙөлә. Бөгөнгө көндә был заводтан бер нәмә лә һаҡланмаған. Тик Иҫке завод тигән исем генә ҡасандыр был урында - Ырғыҙлы быуаһы ярында шаулап эшләп торған ҙур һыу тәгәрмәстәрен, эргәһендә йөҙәрләгән ирекһеҙ эшселәр эшләгән көн-төн дөрләп янған баҡыр иретеү мейестәрен хәтерләтә. Завод тарихы бик ҡыҫҡа ғына. 1774 йылда бында Пугачев ғәскәрҙәренең отряды бәреп инә. Улар заводты баҫып ала, емерә һәм яндыра. Пугачев, ана, ниндәй роль уйнай беҙҙең ауыл тарихында. Юҡҡа ғына уның исеме менән тағы бер урамды атамағандарҙыр. Емельян Пугачевтың яҡын арҡадаштары Кинйә Арыҫланов һәм Салауат Юлаев исемдәре менән тағы ике урам аталған. Урам исемдәрендә шулай уҡ 20 быуаттың билдәле кешеләренең исемдәре һаҡланған. === Василий Рылов урамы === Кем ул Василий Рылов? Василий Аркадьевич мәктәп уҡытыусыһы булған, уны балалар бик яратҡан. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, ул фронтҡа китә. Уға һуғыштан иҫән-һау әйләнеп ҡайтырға яҙмай, һәләк була. Ә исеме халыҡ күңелендә һаман йәшәй. ===Горшенин Яков Иванович=== Шулай уҡ һуғыш яландарында ятып ҡалған ауылдашыбыҙ Горшенин Яков Иванович исеме менән аталған урам бар. Ул 30-сы йылдарҙа Пугачев исемендәге колхозда рәйес булып эшләгән. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында 98 ауылдашыбыҙ фронтҡа юлланған. Уларҙың 41-енә генә тыуған яҡтарына ҡайтырға насип булған. Тарихыбыҙҙың данлы биттәрен хәтерҙә һаҡлау бик мөһим. ==Сығанаҡтар== *[https://burzyancbs.ru/istoriya-derevni-irgizly История деревни Иргизлы] ''' Гүзәл ХӘКИМОВА''' [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] ld1uy2skhq7n5y5n02xr77h0xrw5lug 0 5214 25146 23988 2025-02-19T12:52:05Z Һәҙиә 403 /* Тирмән ҡаяһы */ 25146 wikitext text/x-wiki ==Байназар ауылының Үр яҡ ер-һыу атамалары== ===Ҡурыуҙы тауы=== Иң беренсе, әлбиттә, Ҡурыуҙы тауы. Ауылдың тап урта өлөшө ҡаршыһында ғорур рәүештә баҫып тороусы был тау иң тәүҙә күҙгә ташлана. ===Ғәтифә паркы=== Ҡурыуҙы тауының итәгендә йәйен-ҡышын йәм-йәшел булып ҡуйы ҡарағайлыҡ үҫеп килә. Уның бик матур тарихы ла бар. Ишбулатов Илшат Ғәлимйән улы ултыртҡан ҡарағайлыҡ ул. Илшат Ғәлимйән улы 1983 йылда Байназар мәктәбен тамамлаған. Класс етәкселәре Әминева Ғәтифә Зекриә ҡыҙы була. Сығарылыш кисәһендә шаярыу ҡатыш киләсәктә кем, ниндәй һөнәр алып, ҡайҙа эшләйәсәк тигән «телетапшырыу» әҙерләйҙәр. Илшат Ғәлимйән улы тураһында киләсәктә урман хужалығы белгесе буласаҡ, Бөрйән урман хужалығының директоры булып эшләйәсәк тип фаразлайҙар. Директор булып, Ҡурыуҙының элек урман шаулап торған, ләкин һуғыш ваҡытында утынға тип аяуһыҙ ҡырҡылған итәгенә ҡарағай ултыртасаҡ, тип юрайҙар. Юрағандары йөҙ проценты менән тап килә. Илшат урман белгесенә уҡып сыға, лесхоз директоры ла була. Яратҡан, хөрмәт иткән, уҡыусыһының киләсәген көҙгөләгеләй тоҫмаллаған уҡытыусыһының яҡты иҫтәлегенә арнап күптәнге хыялын тормошҡа ашырырға була. 2003 йылда, мәктәпте тамамлауҙарына 20 йыл үткәс, осрашыу кисәһендә был ниәтен асып һала. Шул йылдың яҙына Ҡурыуҙы тауының битләүен һөрөп, урман хужалығы хеҙмәткәрҙәре һәм СПТУ-ның Ҡурғашлы филиалы (мастеры Ишбулатов Салауат Ғәлимйән улы) уҡыусылары көсө менән ҡарағай үҫентеләре ултыртыла һәм кәртәләп алына. Үҫентеләрҙе лесхоздың Ҡарайғырҙағы питомнигынан алалар. Кәртәләгәндә бағана төптәрен электр селтәрҙәре предприятиеһы (директоры Ишбулатов Азамат Ғәлимйән улы) үҙ техникаһы менән ҡаҙып бирә. Быйыл ул ҡарағайҙарҙы ултыртҡанға 17 йыл, урман булып гөрләп үҫеп ултыра. Тик емерелеп бөткән кәртәһенә ҡарап ауыл халҡы хәүефләнеп ҡуя, ҡарағайҙарҙы мал тәләфләп бөтмәҫме. Илшат Ғәлимйән улына был ҡарағайлыҡты исемһеҙ йөрөтмәйек, ниндәйерәк исем тәҡдим итәһегеҙ, тип мөрәжәғәт иттек. Ике лә уйлап тормайынса, ағастар уҡытыусыма арнап ултыртылған, Ғәтифә апайҙың исемен ҡушайыҡ, тип яуап бирҙе. Ауыл халҡы ла был исемде бик урынлы тип тапты. ===Тәрән уя (уй)=== Ҡурыуҙы тауының һул яҡ үҙәгендә тәрән уя (уй) ята. Был уянан шишмә урғылып сыҡҡан. Был шишмәне '''Тәрән уя шишмәһе''' тиҙәр. Шишмәнең һыуы бик тәмле. Эргә-тирәһендә йәшәгәндәр эсергә һыуҙы шунан алалар. Яҙ көнө, умырзая ҡалҡҡас, ауылдың әбейҙәре бала-сағаларҙы эйәртеп, самауырҙарын алып, ошо урында сәй эсеп ҡайтыр булғандар. Тау битләүендә үҫкән ҡайындарға ҡыҙыл төҫтәге француз яулыҡтарын элгәндәр, был сәй эсеүгә байрам төҫө биргән, аҫтан башҡа әбейҙәр ҙә яулыҡтарҙы күреп ҡалып, улар янына ашыҡҡан. Борон был шишмә ҡоромаған. Үткән быуаттың 70-се йылдарында мәктәп уҡыусылыры зыяраттың өҫ яғынан был шишмәне быуғандар. Ярын трактор менән һөрөп, нығытып ҡуйғас, унда һыу йыйылған. Аҙаҡ быуанан зыярат эргәләтеп юл ярып шишмә һыуын мәктәптең йәшелсә баҡсаһына ағыҙғандар. Бөтә кешене аптыратып, һыу тау үренә ҡарай аға ине лә, тау аша мәктәп баҡсаһына төшә ине. Хәҙер ул быуа емерелде, шишмә лә һуңғы йылдары ҡорой. ===Әтем яланы=== Тәрән уй буйлап Ҡурыуҙы тауы башына сыҡһаң, '''Әтем яланы''' китә. Элек был ерҙә башлыса ҡайын үҫкән сауҡалыҡ ине. 1950 йылдар аҙағында, ҡабатлап 1980 йылдар эсендә һөрөнтө ерҙәрҙе киңәйтеү маҡсатында тау битләүҙәрен, тау баштарындағы урмандарҙы төпләп (корчевать итеп), күпләп сәсеүлекккә әйләндереү кампанияһы үткәрелде. Шул мәлдә был ерҙә ялан яһанылар ҙа инде. Ағастарҙы төпләгән, ә аҙаҡ һөргән мәлдә һабан төрәненә эйәреп оҙонса яҫы таштар килеп сыҡҡылаған. Улар бик боронғо ҡәбер таштары була. Был таштарҙа боронғо яҙыуҙарҙың фрагменттары ла табыла, тик уларҙы уҡыу мөмкинлеге булмай. Бында элекке зыярат булған икән. Әтем яланы бик ҙур, 84 га ҙурлығы. Был элек колхоздың һөрөнтө ере ине, хәҙер айырымдарға пай ере итеп бирелде. ===Суҡы ҡаяһы (Келәтбар)=== Ҡурыуҙы тауының эргәһендә үр яҡлап ятҡан тауҙы '''Суҡы ҡаяһы (Келәтбар)''' тип атап йөрөтәләр. Был ҡая Келәтбар үҙәгенең уң яң яғында ослайып, сурайып барып ауылға төшөп тора. Яҙ башы менән иң беренсе ошо тирәләге урындар ҡарҙан әрселә лә, ваҡ малдар тауға менеп үлән уртлай башлай. Суҡы тауының икенсе төрлө боронғо исеме лә бар. Борон кеше ул ҡаяны Келәтбар тип йөрөткән, үҙәге – '''Келәтбар үҙәге'''. Борон яу мәлендә кеше барлы-юҡлы ғына нәмәһен шул ҡая тишектәренә алып барып йәшереп һаҡлағандар. Шуға ла келәт бар тигән мәғәнә һалғандар инде. Әле лә ҡая башынан үргә ҡарай һөҙәк кенә һуҡмаҡ буйлап аҫҡа төшөргә мөмкин, тик кире менеүе ауыр. Кәзәләр ҙә һуҡмаҡ менән соҡорға төшөүен төшәләр ҙә, тик кире менә алмай, ҡамалып торалар. Хәҙер келәт итеп файҙаланған ерҙең таштары емерелеп бөткән инде. Суҡы тауының башында ла элекке зыярат бар. Бер әүлиә ерләнгән тип тә һөйләйҙәр. Ишбулатов Ғәлимйән ағай унда зыярат булғанын дәлилләп (ғөмүмән, Байназар ауылы тирәһендә ете зыярат бар икәнен дәлилләп), ололар һөйләүе буйынса Суҡы башындағы зыяраттың сиктәрен асыҡлап, мал инмәҫлек итеп кәртәләтеп ҡуйҙы. Суҡы (Келәтбар) тауының иң бейек урынына Әйүпов Рәшит малайҙары Фаил, Исмәғил һәм Ирәндек менән бергә тимерҙән ҡурай эшләп ҡуйҙы. Был ҡурайҙың бейеклеге 7 метр. Ҡурай ҡуйылған ер бик бейек, унан Мораҙым, Ҡурғашлы, Нәби ауылдары күренеп тора. Хәҙер ҡурай эргәһе балаларҙың яратҡан урыны, малайҙар шунда менеп ауылды күҙәтергә, уйнарға, фото төшөргә ярата. ===Гөлйемеш суҡыһы (ҡаяһы)=== Байназар ауылының үрге осон үтеп, Суҡы итәген аша төшкәс, '''Оҙон туғай яланы''' буйлап Мораҙым юлы китә. Суҡы тауының Мораҙым юлына ҡарап суҡайып барып бөткән текә моронон '''Гөлйемеш суҡыһы (ҡаяһы)''' тиҙәр. Йәштәр үҙҙәренсә '''Матрос ҡаяһы''' тип йөрөтә. Теп-текә булып ҡайҡайып баҫып торған ҡаяны кәзәләр төйәк итә. Кеше аяғы баҫмаҫлыҡ ҡаянан кәзәләрҙең осоп төшөп һәләк булғандары ла бар. Ә тарихы былай була: бер хәлле генә кешенең Гөлйемеш исемле ҡыҙы була. Ул аҡылға бер төрлөрәк булған. Күңелен күтәрер өсөн ҡая ташҡа баҫып, Иҙелгә ҡарап торор булған. Бер ваҡыт башындағы ҡыҙыл яулығы осоп китеп, ҡая ҡуйынында үҫеп ултырған ҡарағай ботағына барып эленеп тора. Ошо яулыҡты алырға маташҡанда, Гөлйемеш ҡаянан осоп һәләк була. Уның хөрмәтенә ҡаяға ҡыҙҙың исемен биргәндәр. Гөлйемеш – Алтынбаева Ғәйшә Әбделғәлим ҡыҙының өләсәһе булған. ===Зөлхәм муйыллығы=== Оҙон туғайҙан Мораҙым юлы менән бара биргәс, Кәлтәгәү тамағының ҡаршы битләүендә, Иҙелдең һул ярында ҡуйы муйыллыҡ була торғайны. '''Зөлхәм муйыллығы''' тип йөрөтәләр. Хәҙер муйыллыҡ малдан тапалып күҙгә күренеп һирәгәйҙе. Был урында Зөлхәмиҙә, Әбделғәлимдең ҡатыны, кәртүк, тары сәскән һәм ауылдың ҡатындарын ҡушып кәртүген утатҡан. ===Мөхәмәт тауы=== Мораҙым юлының уң яғында Гөлйемеш суҡыһын үткәс '''Мөхәмәт тауы''' бар. Мөхәмәт ҡарт был тауҙың итәгенә тары сәскән. Ә аҙаҡ бесәнлек итеп файҙаланған. Мөхәмәт ҡарттың балалары Ғәйшә Салауатова, Мәрзиә, Сәфәрғәле Науразбаевтар. ==Бешәке йылғаһы буйы== ===Бешәке йылғаһы=== Был йылға түңгәүер ырыуына ҡарай. Ул Мәһәҙей ауылы эргәһендәге Элгеләү тауының артында, Яңыйорт тигән тигән урындан башлана. Исеме «бешәлек» тигән һүҙҙән алынған. Бешәлек (бешә) – йәш ҡарағайлыҡ тигәнде аңлата. ===Бешәке тамағы=== Бешәке йылғаһының Ағиҙелгә ҡойған урыны – ауыл халҡының борон-борондан һабантуйҙар үткәргән һәм хәҙер ял итергә яратҡан урындарының береһе. Бешәке тамағындағы тәрән ятыуҙарҙа балыҡ һәйбәт ҡаба. Ағиҙел ярының текә ҡаяһын экстрим яратҡан малайҙар һыу ингәндә трамплин итеп файҙалана һәм кем бейектәнерәк Ағиҙелгә һикерә ала, тип ярышалар. ===Өстәкә=== Байназар һәм Мораҙым ауылдары араһында Бешәке йылғаһы Ағиҙелгә ҡушылған ерҙә, хәҙерге баҫманы үткәс, ҙур бер ҡаяны боролоп үткән ерҙе Өстәкә тип атайҙар. Борон был урындан үтеп булмаған, ҡая булған. Боҙ китеп, Ағиҙел йылғаһы ярҙарына ҡайтмайынса, Мораҙым менән Байназар арһында юл өҙөлөп торған. Мораҙым ауылы балалары мәктәпкә таған менән сығыр булғандар. Шуға күрә, Байназар ауылында ауыл советы рәйесе булып Ҡарамышев Фаяз Шәңгәрәй улы, ауыл советы секретары Зәйнуллин Әхмәт Рәхмәтулла улы етәкселегендә ошо ҡаяны Әүжән леспромхозында эшләүсе Маликов Хәмзәнең звеноһы шартлатып юл һала. Өс көн ошо урынды тәртипкә килтереү өсөн, халыҡ эшкә сыға. Эре-эре таштарҙы Иҙел буйына ташлайҙар. Өмәлә Мораҙым ауылы кешеһе Мөҙәрис Тулыбаев звеноһы ла ҡатнаша. Өмә ваҡытында өс тәкә һуялар. Шунан алып был урынды Өстәкә тип йөрөтәләр. ===Тирмән ҡаяһы=== Тирмән ҡаяһы Бешәкенең Ағиҙелгә ҡойған ерендә. Был ҡаяның эргәһендә, Бешәке йылғаһы буйында һыу тирмәне булған. Үткән быуаттың 80-се йылдарында ла әле был тирмәндең таштары әйләнә ине. Был тирмәнде указлы мулла Әбделвәхит хәҙрәт Салауатов төҙөткән. Әбделвәхит Хәйризаман улы Салауатовтың үҙ халҡына күрһәткән күп һандағы изгелектәренең береһе булған ул һыу тирмәне. Ҙур ауылда тирмән булмағанлығын иҫәпкә алып, ул Әүжәндән үҙенең таныш урыҫтарын саҡырып килтерә. Уларға ярҙамға ауыл кешеләре ҡушыла. Идалин Мостафа улар менән бергә эшләй, Науразбаев Мөхәмәт ҡартта фатирҙа яталар. 1918-1919 йылдарҙа был тирмән эш башлай. Уны Апанас (Афанасий) исемле урыҫ ходҡа ебәргән, ул Быков Николайҙың атаһы булған. Быков Николай хәҙер Бөрйәндә, район үҙәгендә йәшәй. Был тирмәндә он һалдырыу менән бер рәттән ярма һурҙырыу эше лә ойошторола. Бында тал ҡабығын әрсеп төйҙөргәндәр. Тал ҡабығының онтағын тире иләгәндә буяу итеп файҙаланғандар, тирегә йәшел төҫ биргән. Тирмән Байназар ауылы халҡы менән рәттән, күрше ятҡан ауылдарҙы ла хеҙмәтләндерә. Тирмән янында тирмәнселәр йәшәп торорға өйө лә була. Тирмәнселәр, ғәҙәттә, ғаиләһе, мал-тыуары менән шундә йәшәгәндәр, уларҙан йәйен-ҡышын он һалдырырға килгән кеше өҙөлмәгән. Тирмән үткән быуаттың 70-се йылдарына тиклем эшләп торҙо. Хәҙерге ваҡытта был тирмән юҡ, көслө пожарҙа янып юҡҡа сыҡҡан. Ул тирәлә тирмән таштары әле лә бар тип һөйләйҙәр. ===Ҡарағаслы ( Ҡарағаслы түбәһе)=== Был урын Мораҙымға киткән юл буйында Бешәке йылғаһының уң яғында урынлашҡан. Яҙ көнө Ағиҙел йылғаһы ташһа, кешеләр Ҡарағаслы түбәһе итәгенән аша төшөп йөрөйҙәр. ===Үтәтишек ҡаяһы=== Ҡарағаслы тауы бик бейек, текә. Был тауҙа ҡарағас күп. Ә уң яғынан да, һул яғынан да үтә күренеп торған тишек ҡаяһы бар. Шуны Үтәтишек тиҙәр ҙә инде. ===Хәбир утары=== Иҙелдең һул яҡ ҡушылдығы булған Бешәке йылғаһының Үтәтишек мәмерйәһенә ҡаршы ятҡан туғайында Хәбир утары булған. Был утар хужаһы Хәбир Үтәбаев Бәләкәй иген тип аталған тау башындағы яланда иген үҫтереп, мал көтөп йәшәгән. Ауыл ҡарттары һөйләүенсә, Хәбир Үтәбәев хәлле генә кеше булған. 1905-1906 йылдарҙа үҙ аҡсаһына Әүжән урыҫтарын яллап Байназар ауылында ҙур иген келәте төҙөтә. Аҙаҡ уны МГЗ – мөгәзәй тип атайҙар (местный государственный запас). Келәт бинаһы әле лә ултыра, быуатҡа етерлек итеп төҙөлгән булған. Колхоз ойошторолоу менән был келәтте колхоз ҡарамағына алалар. Хәбир Үтәбаевтың үҙенә кулак мөһөрө тағып, һөргөнгә ебәрәләр. Мөгәзәй колхоз бөтөрөлгәнсе халыҡҡа хеҙмәт итте. Мөгәзәй ҙә кеше һымаҡ, ил ни күрһә, шуны күреп, ошо көнгә тиклем һаҡланған. Ололар иҫләүенсә, граждандар һуғышының иң ҡыҙыу осоро беҙҙең регион өсөн 1919 йыл була. Ауылдарға бер-бер артлы йә ҡыҙылдар, йә аҡтар килә. Элегерәк ҡарттар ошондай ваҡиғаны һөйләй торғайны: Монасип ауылына ҡыҙылдар һөжүм иткәс, аҡтар Байназар ауылына сигенә. Ҡыҙылдар аҡтарҙы юҡ итеү маҡсатында Байназар ауылын артиллерия утына тоторға булалар. Ауылды ҡыйратыуҙан һәм кешеләрен йәлләп улар менән хеҙмәт иткән бер башҡорт егете прицелды үҙгәртә һәм снарядтар ауылға теймәй, Ҡурыуҙы тауының битләүенә төшөп ярыла. Снарядтарҙың береһе мөгәзәйҙең ҡыйығына эләгә һәм шартламайынса шунда һағып тороп ҡала. ===Олотау=== Бешәке йылғаһының һул яғында бейек тау бар. Уның итәгендә колхоздың сабыны була торғайны. Был тауҙың икенсе исеме Муллин гора, йәки '''Мулла тауы''' тиҙәр. Барый Ишҡыуатов хәтерләүенсә, 1950 йылдар тирәһендә геологтар йөрөгән. Шул геологтар картаһында Олотауҙы Муллин гора (Мулла тауы) тип яҙғандар икән. Мулла тауында '''Мулла сабынлығы''' тигән ер ҙә бар. ===Кәкерсәк яланы=== Был ялан Бешәкенән үрҙә Олотау буйында урынлашҡан. Борон был урында Корсаков исемле урыҫ бесән сапҡан тиҙәр. Ялан үҙе лә кәкере-бөкөрө. Уның бәләкәй генә йырыны бар. Ул йырынға яҙғыһын ҡар һыуы тула, йәйгә табан ҡорой. ===Олоғужан=== Байназар ауылы менән Мораҙым юлында Ағиҙел йылғаһы яры буйында ожмах ере кеүек матур урын бар. Һомғол ҡарағайҙар үҫкән, тау-ҡаялар уратып алған, тыныс, саф һауалы был урынды Олоғужан тиҙәр. Ике ауыл халҡының (Мораҙым һәм Байназар), ҡырҙан килгән туристарҙың да яратҡан урыны был. Ауыл хакимиәте Олоғужанды урындағы фермерҙарға бүлеп биреп, килгән кешеләрҙең ялын ойошторорға тәҡдим итте. Был йүнәлештә эштәр башланған да инде. Шәхси эшҡыуар Гөлназ Шәрәфиева тарафынан «Олоғужан» исемле туристик туҡталҡа булдырылған. Бында ял итеү өсөн бөтә мөмкинлектәр бар. Һыу инергә, балыҡ тоторға, тарихи иҫтәлекле урындарға экскурсияларға йөрөргә мөмкин, мунсаһы, йоҡлап сығырға тирмәләре, өйҙәре бар. ===Аҙнаш ҡотоғо=== Бешәке йылғаһы үҙәне буйлап өҫкә ҡарай арба юлы китә. Шул юлдан өҫкә күтәрелһәң, юлдың Бәләкәй игенгә боролған ерендә һул яҡта Аҙнаш ҡотоғо (шишмәһе) бар. Юлдан саҡ ҡына өҫтәрәк, улағы ла бар. Ат егеп арба менән бесәнгә китеп барған кешеләр ынтылып ҡына баҡырсалары менән һыу тултырып алып китә торған булғандар. Был шишмәне Аҙнағол ҡарт соҡоған тиҙәр, бәлки Аҙанғолдор. Ләкин халыҡ шишмәнең исемен ҡыҫҡартып Аҙнаш ҡотоғо тип кенә йөрөтә. ===Ҡоҙаш суҡыһы=== Аҙнаш ҡотоғона ҡаршы, Бешәке йылғаһының икенсе яғында Ҡоҙаш суҡыһы бар. Ҡоҙаш Байназар ауылы кешеһе. Байназарҙың Түбән яғында Ҡоҙашев Мәғдүнәт тигән кеше йәшәне, Коҙашев Тәлғәттең атаһы була. Мәғдүнәттең атаһы Хәмит, Хәмиттең атаһы Ҡоҙаш. Шуның исеменән алынған да инде Ҡоҙаш суҡыһы. Аҙнаш ҡотоғонан һуң һул яҡҡа ҡайырылһаң, тау башында '''Бәләкәй иген''' яланы китә. Оҙон ялан. Хәҙер башлыса сабынлыҡтар итеп файҙалана. Бешәке йылғаһының үҙәне буйлап көтөү йөрөй. '''Саңдау''' тигән ерҙә көн эҫеһендә үр яҡ көтөүе малдары ятып ял итә. ===Оҙонуй яланы=== Саңдауҙан өҫкә табан '''Оҙонуй яланы''' китә. Сабынлыҡтар, һөрөнтө ерҙәре лә булған. Һуғышҡа тиклем колхозсылар шунда ер һөрөп йөрөгәндәр. Исламғолов Ғәлиән тигән үҫмер егет һабан тотҡан. Юҡлыҡ заманы, егеттең аяғында юҡ, яланаяҡ, тубыҡҡа тиклем ҡойоға (мәтегә) буялған. '''Йор һүҙле, мәрәкәсел Мостафа Идалиндың таҡмағы әҙер:''' Оҙонуйҙан күренеп тора Элгеләүҙең маяғы, Майлап ҡуйған ситек кеүек Ғәлиәндең аяғы. (Элгеләү – Мәһәҙей ауылы эргәһендәге тау) Һүҙ ыңғайында, Ғәлиән Исламғолов 1941 йылда үҙ теләге менән һуғышҡа китә. 1943 йылда дошман менән алыш ваҡытында рота командирын кәүҙәһе менән ҡаплап, батырҙарса һәләк булған. Орден, ике миҙал менән бүләкләнгән. ===Шарҡырауыҡ=== Бешәке йылғаһының һул яғынан Шарҡырауыҡ тигән йылға килеп ҡоя. Теш ҡамаштырырлыҡ һалҡын, мул һыулы йылға. Ер аҫтынан урғылып сыға ла, шаулап-гөрләп бер 500 метр самаһы ғына аҡҡас, Бешәкегә килеп ҡушыла. Байназар ауылының оҫта таҡмаҡсыһы, сәсән телле Идалин Мостафа һәр нәмәгә таҡмаҡ сығара һала торған булған. Һуғыштан алда Шарҡырауыҡ буйында бесән эшләгән мәлдәрендә сығарған бер таҡмағын Барый ағай Ишҡыуатов әле иҫләй: Шарҡырауыҡ буйҙарында оҙон-оҙон ҡарағай, Әйҙә, иптәштәр, барайығыҙ, ҡысҡыра бит Вара ағай. Вара Миндеғолов - Байназар ауылы кешеһе, колхозда бригадир булып йөрөгән. ===Еректе йылғаһы=== Бәләкәй генә йылға үҙәк буйлап ағып төшә лә, юл аша ағып сығып, Бешәкегә килеп ҡоя. Йылғаның башында ереклек үҫә. ===Бешәке буйы=== Ауыл халҡының байтағының сабынлығы Бешәке буйында. Ҡайҙа бесән эшләйһең, тигән һорауға , дөйөмләштереп: Бешәкелә, - тип кенә яуап бирәләр. Бешәке тигән исем аҫтында ауылдан 10-12 саҡрым самаһында Олотау буйында ятҡан яландар төркөмө инә. Сабынлыҡтар бөтәһе 75 га самаһы ерҙе биләй. '''Үрге туғай, Өй һырты''' һәм башҡа сабынлыҡтар бар. Олотау буйында '''Тары яланы''' тигән ер ҙә бар. Унда Миндеғолов Вара ҡарт менән Архипов Вәскә (Василий, Зинкә әбейҙең бабайы) тары сәскән. Тау башында сәселгән тарыға ҡырау теймәй, ти торғайнылар. Бешәкелә һарыҡ фермаһы, йылҡы фермаһы булды. ==Арҡа яланы== ===Батман ҡолағы=== Ҡурыуҙы тауының артында Батман ҡолағы тигән ер бар. Ҡайнөй йылғаһы Бешәкегә ҡойған ерҙән башланып, тау һырты буйлап Ҡурыуҙы тауы башына ҡарай китә. Батман ҡолағында колхоздың 12 га самаһы һөрөнтө ере бар ине. Хәҙер сабынлыҡтар, пай ерҙәре. Был урында батмандың ҡапҡасымы, ҡолағымы төшөп ҡалған тиҙәр. Батман – ул ағас түмәрҙең эсен соҡоп эшләнгән һауыт. Бөрйән оҫталары батман эшләгәндә, ғәҙәттә, йүкә ағасын (һөйән) ҡулланалар. Ҙурлыҡтары төрлөсә булырға мөмкин. Ҙурлығына ҡарап бал (солоҡ балы), тоҙ һәм башҡа нәмәләр һаҡлағандар. Ике яҡтан тишеп, ҡолаҡ яһағандар. Күндән бау ишеп, тотҡа яһап ҡуйғандар. Батман менән ҡатыҡ алып йөрөткәндәр, ҡатыҡтан айран бешеп бесәнселәргә, ураҡсыларға эсергәндәр. Батман ҡолағынан төшөп барған ерҙә '''Ширем соҡоро''' бар. Идалин Римдең атаһы Нурғәле, Нурғәленең атаһы Ширғәле булған. Ширғәленең исеме менән йөрөтөлә. ===Ҡайынөй (Ҡайнөй) йылғаһы=== Ҡайнөй йылғаһы Яуымбай ауылы аша үтеп, Батман ҡолағының түбән яғында Бешәкегә килеп ҡоя. Ҡайнөй йылғаһы бик таҙа, матур йылға. Ҡайнөй йылғаһында Ҡыҙыл китапҡа индерелгән бағыр (батша балығы) һәм бәрҙе бар. ===Супаҡ соҡоро (1-се вариант)=== Батман ҡолағының өҫ яғында Юшалый тигән урында бер ҙур ғына үҙәк булған. Ошо соҡорҙа бер туған ағалы-ҡустылы Собханғол (Зәйнуллина Һәҙиә инәйҙең олатаһы) һәм Собханғәле Байназаровтар бесән эшләгән. Шунан алып уларҙың исемдәрен ҡыҫҡартыпмы, ҡушаматы буйынсамы, Супаҡ соҡоро тип йөрөткәндәр. ===Супаҡ соҡоро (2-се вариант)=== Бөрйән районы Байназар ауылынан оло юл менән Белорет яғына киткәндә Бабай үлегенә етмәҫ борон һул яҡта Супаҡ соҡоро тигән ер тороп ҡала. Юлдан 2 саҡрым самаһы алыҫлыҡта урынлашҡан. Һуғыш мәлендә Азанғолов Мөхәррәм ҡатыны Хәйбә (ҡыҙ фамилияһы Усманова) менән ҡыуыш ҡороп, ҡуна ятып бесән эшләйҙәр. Ҡыуышта бер йәшлек ҡыҙҙары Сәмиға йоҡлап ҡала. Былар бесәндән ҡайтыуға бала юғала, күмәкләп эҙләй торғас кискә табан ғына табып алалар. Супайҙы һымаҡ үлән араһына башын ҡалҡытып илап ултырған баланы бер һыбайлы табып ала. Шуға был соҡорҙо тәүҙә Супайҙы, аҙаҡ ҡыҫҡартып Супаҡ соҡоро тип йөрөтә башлайҙар. ===Һимеҙ тартай яланы=== Байназар һәм Яуымбай ауылдары араһында, оло юл буйында, Бабай үлегенең һул яғында ята. 55 га ерҙе биләп тора. Хәҙер пай ерҙәре итеп таратып бирелде. Кеше сабынлыҡ итеп файҙалана. ===Низам сабыны=== Низам сабыны Ҡурыуҙы тауының арҡаһында Һимеҙ тартайға яҡын урынлашҡан. Был урында Низаметдин исемле ҡарт бесән сапҡан. ===Салауат сабыны=== Был урын да Ҡурыуҙы тауы арҡаһында ята. Сабындың исеме Салауат исемле кешегә бәйләнгән. ===Йәрмәш соҡоро=== Ҡурыуҙы тауы артында, Батман ҡолағының өҫ яғында, Әтем яланын үткәс Йәрмәш соҡоро бар. Йәрмәш соҡоро – тәрән, ҡараңғы үҙәк. Был соҡорҙо Йәрмөхәмәт исемле кешенең исеме менән атағандар. Кешенең исемен ҡайһы берҙә тулыһынса әйтмәйҙәр, шунлыҡтан Йәрмәш тигәндәр. ===Ҡарамыш сабыны=== Ҡурыуҙы тауы арҡаһында ята. Тау башына менгәс, беренсе үҙәкте артылһаң, өйкөм генә булып төпләнмәй (корчевать ителмәй) ҡалған ағаслыҡ күренә. Таулы-ташлы урын һөрөнтө ергә эшкинмәй. Тауҙың бейек ере әллә ҡайҙан күренеп тора. Уны Ҡарамышев Фаяз сапты. Шуға Ҡарамыш сабыны тиҙәр инде. ===Шар тауы=== Шар түгел, ә Сар арҡаһы. Сар яһай торған ташлы урын булған. Халыҡ уны Сар тауы, яланын – Сар яланы (арҡаһы) тип атай башлағандар. Тора-бара сар һүҙен шар алмаштыра һәм Шар тауы булып ҡала. Боронғо диләнкәләр, хәҙер кеше сабынлыҡ итеп тота. ===Әндрәй биләне=== Байназар менән Яуымбай араһында Ҡурыуҙы арҡаһында ята. 12 га самаһы ерҙе биләй. Элекке колхоз ерҙәре. Ҡурыуҙыға менгәс тә, Әтем яланынан аҫ яҡта урынлашҡан, беренсе үҙәк – Юшалуйҙың үр яғы. Хәҙер пай ерҙәре. ===Вәдүт балаганы=== Борон Вәдүт исемле бер бай булған. Байназар менән Яуымбай араһында, Бабай үлеген үткәс, һул яҡҡа төшөп киткән ерҙә ҙур сабынлығы булған. Шунда балаган эшләткән, хеҙмәтселәре бесән эшләгәндә шунда ятып йөрөгән. '''Кисеүҙәр'''. '''Бей кисеүе йәки Ҡара һыйыр кисеүе'''. Бей кисеүе – Байназар ауылы дауахана тапҡырындағы кисеү. Элек бөрйән менән ҡыпсаҡтар яу тотҡандар. Шул яуҙа ҡыпсаҡ батыры Күсәкбей, бөрйәндәрҙе ҡыйратып, ырыу башы Ҡарағөләмбәтте ҡулға алған. Уны мыҫҡыл йөҙөнән ҡара һыйырға ултыртып, Байназарға ошо кисеү аша алып ҡайтҡан. Шунан бирле был кисеүҙе Бей йәки Ҡара һыйыр кисеүе тип йөрөтә башлағандар. Ауылдың үрге осондағы Мәсәғүтов Баязит ағай ҡаршыһындағы кисеүҙе '''Хәҙрәт кисеүе''' тип атайҙар. Уның ҡаршыһында указлы мулла Әбделвәхит хәҙрәт Салауатовтың өйө булған. Әбделвәхит хәҙрәт ултыртҡан ҡарағастар әле лә бар, ул урында Салауатов Винер йәшәй. Әбделвәхит хәҙрәт Байназар ауылы өсөн күп эшләгән. 1922 йылда Байназарҙа мәҙрәсә аса. Ике йылдан уның нигеҙендә беренсе совет мәктәбе асыла. Бер-нисә ауылды хеҙмәтләндергән һыу тирмәне эшләтә. Халыҡ табибы булараҡ ауылдаштарын дауалай. Халыҡ араһында ҙур абруй ҡаҙанған хәҙрәтте ауылдаштары әле лә онотмай, хөрмәтләп иҫкә ала. Уның бер-нисә өйө булған. Шул өйҙәренең береһендә кустарсылыҡ өйө асыла. Унда арба-саналар, мискәләр яһағандар, туғын бөккәндәр, арҡан ишкәндәр, кирбес һуҡҡандар, ике яғынан ике кеше тотоп эшләй торған ҡул бысҡыһы ярҙамында таҡта ярғандар. ==Сығанаҡ== *Ишҡыуатов Барый *Науразбаев Фәрит Сәфәрғәле улы, 58 йәш *Әйүпов Рәшит Фәхретдин улы, 53 йәш [[Категория:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] beyvs84o33nkoye9us7ejd9ko5fa8h0 0 5215 23754 23753 2020-11-30T18:13:28Z Һәҙиә 403 /* Сығанаҡ */ 23754 wikitext text/x-wiki '''Бөрйән районының ойошторолоу тарихынан(90 йыллыҡ юбилейына ҡарата)''' '''''Бөйөк Ватан һуғышы ветераны, Иҫке Собханғолдоң ғына түгел, тотош райондың абруйлы аҡһаҡалы, гәзитебеҙҙең оҙаҡ йылдар дауамында әүҙем хәбәрсеһе Ваһапов Абдулла Ноғоман улының районыбыҙға бирер баһаһы – шәхси күҙәтеүенән, күргән-кисергәненән, райондаштарына әйтер һүҙе – йөрәге түренән. Тере энциклопедия, тип әйтергә була уны – район тарихын, ер-һыу атамаларын, кешеләрҙе биш бармағылай белә, әле булһа өҫтәленән гәзиттәр өҙөлмәй, телевизорҙан ил, донъя яңылыҡтарын тыңлап, бөтә яңылыҡтан хәбәрҙар булып, хатта Энгельстан цитаталар килтереп хәбәрен һөйләп ултыра әле ул шәп бабай!''''' ==Район ойошторолоу тарихынан== Тәүҙә район үҙәге Мәндәғолда булған, беҙ 3 - сө Бөрйән волосына ҡарағанбыҙ. 1925-1926 йылдар тирәһе ул янған, шунан волость үҙәге Янһарыға (Яңы Собханғол) күскән. Артабан – Иҫке Собханғолға, сөнки был ауыл урта төшта урынлашҡан. Элек бит райондарҙы ырыуға ҡарап ойошторғандар. Беҙ – Бөрйән ырыуы. Тимерҙән түбән ауылдар ошо ырыуға ҡарай. Иҫәнғазы, Йәрмөхәмәт ауылдары бөткән ауылдар исемлегендә. Тағы күп кенә ауылдарҙың ике исеме булған. Мәҫәлән, Йәрмәхәмәт ( Маҙалы ), Иҫәнғазы( Күскәрбәәк ), Кейекбай ( Баштире ). '''Баштиренең тарихы бар''': бер һунарсы төлкөнө баҫтырып, алалмай урманда йоҡлай. Өшөй был. Иртәгәһенә тотоп, төлкөнө һуя ла, тиреһен бүрек урынына башына кейеп ҡайта. Шунан Баштире килеп сыҡҡан. Райондың үҫеше минең күҙалдымда үтте инде ул. Ҙурыраҡ ауылдарҙа колхоздарҙың идараһы, бәлкәйерәктәрендә бригадалары булды. Райондың тәүге һабантуйын да хәтерләйем әле – ул әлеге Мәжит Ғафури урамындағы тигеҙ ерҙә үтте. Районда тәүгеләрҙән булып урта мәктәпте тамамлаусыларҙы шунда тәбрикләнделәр . Иҫәнғазынан (бөткән ауыл) Алғазин Зиннәткә шунда алтын миҙал тапшырылды. Айытбаев Мөҙәрис, Барыев Самат, Фәйзуллина Хәжирә, Хәлитов Кәлимулла, Байшөғөрова Зөлхизә, Назаров Мөҙәрис, Сәғитов Барыйҙар тәүге ҡарлуғастар булды. ==Үҫеш баҫҡыстары== 1942 йылда Ишкинина Асия йәшәгән ерҙән түбән яҡты һыу баҫты. Һыу диңгеҙ булды. Кешеләрҙең ҡайһылары балнис тауына алып мендереп ҡалды, бәғзеләр ҡыйыҡ башында тороп ҡалды. Ул йылды яҙ иртә килде. Алағуян тамағында йәшәй инем. Леспромхозға тип түбән төшһәм, ҡабаҡ аҫтынан һыу сыҡҡан. Аҙаҡтан белдек - Әүжәндең быуаһы йырып сыҡҡан булған. Бөтә документ, архив, китаптар юҡҡа сыҡты. Байназар, Монасип тирәләре лә һыу аҫтында ҡалды. Ул саҡта райсовет Әүжәндән ағыҙып алып киленгән байҙар йортоноң бинаһында ине. Ҡарағайҙары йыуан, матур йорт булып иҫтә ҡалған. Ағас мәктәп бер ҡатлы булды, икенсе ҡатын төҙөгәйнеләр, янды. Мәсетте Матросов урамына төкөлгән ергә алып барып ултырттылар. Хәҙерге Ленин урамы барып боролған ерҙә леспромхоз булды, күпер төбөндә – дәүләт банкы. Райпо барлыҡҡа килде. Иҫке Собханғол ысын район үҙәгенә әйләнде. Типография , редакция хәҙерге полиция урынлашҡан ерҙән түбәнерәк ағас йортта ултырҙы, уның башы шифер менән ябылған ине. Ул заманда Тимер ауылында таш сығарҙылар. Ул йоҡа ғына ине. Шуны ташып, редакция башын яптылар. Раскулачивание башланғас бында килеп 8ыйын4ан урыҫтар Бөрйән кешеһе булып китте. Әүжәндән, Кананикольскиҙан килделәр. Хоҙайбирҙин Тимерйән ҡарт Әүжәндә Ермолин тигән байҙа эшләгән. Эҙәрлекләүҙән ҡасып, теге бай Бөрйәнгә Еремеев булып килгән . Дәүләт банкы башлығы, леспромхозда бухгалтер булды ул. Ул саҡта белемле кадрҙар юҡ, булғандарына “кулак” мөһөрө баҫып, баштарын ашап бөтәләр. Ағасты Күркәтауҙа ҡырҡалар ине, әммә контораһы бында булды. Яйлап коммуналь хужалыҡ, “Стройучасток” тигән нәмә асылды. Молотилка юҡ, тәпәс менән тары һуғырҙар ине. Уға бәйле таҡмаҡ та бар: Ғәлләм мулла өмә иткән Әтәс һуйып тәпәскә. Тәпәс өмәһенә кемгә әйткән? – Кәшәф менән Ғәббәскә. '''Тарихы былай:''' Ғәббәс мулланың әбейе, өмәгә тәкә һуяйыҡ, тигән. Тегеһе, ҡыҙғанып, әтәс кенә һуйҙыртҡан. Халыҡ бик фәҡир йәшәне: өҫтөндә – киндер ыштанкүлдәк. Һәр ауылда кешенең әлеге картуфы үҫкән баҡсаһында киндер үҫте. Шуны йолҡоп алып, эшкәртеп, станокҡа һалып киндер сүс һуғалар ине. Эсендәге орлоғон да алаһың. Игенде ҡул менән сәсә торғайнылар. Муйындарына аҫып алып, һибеп сәсәләр ине. Ерҙе һуҡа менән һөрҙөләр. Төп иген дә тары ине. Күп ауылдарҙа климат ныҡ ҡаты булды – сәскән нәмәһен ҡырау өтә лә ҡуя торғайны. Йылға башында ултырған ауылдар ыҙаланы ҡырауҙан. Иген, йәшелсә сәсә алманылар ошо сәбәпле. Кеше ваҡ мал көттө. Тиреһен Әүжәнгә алып барып иләтеп, тиртун, толоп тектереп алырҙар ине. Ашау яғы хөрт булды. Игенен һуғып алһа, бирешмәне. Ярманы килелә төйөп, игенен ҡул тирмәнендә тарттырып йәшәне халыҡ. Әтектә быуа быуып, тирмән ҡуйҙылар. Районға локомобиль килгәс, ул тирмәнде өйрөлттө, икенсе яғында ағас быстылар. Тәүге локомобилде Афанасий Евдокимовович Быков ҡорҙо. Бында уны утын яғып эшләттеләр. Колхоздар ойошторолғас, улар иген сәсә башланы. Кешеләргә трудоденгә иген бирҙеләр. “Меспром” тигән предприятие таҡта яра башланы. Халыҡ ҡабыҡ башлы өйөн таҡта башлыға алмаштырҙы. Халыҡ инде аҙыраҡ тын алып, рәхәтләнеп йәшәйем тигәйне, бынау фашист ҡороғоро яу асты. Башҡортостан 15 йылға артҡа тәгәрәне. Быйма баҫтыра алмаған кеше ойоҡ менән сабата кейҙе. Район түрәләре гел ситтән килде. Райком, райсовет, милиция начальнигы – гел ситтән ине. 1937 йылда уларға “халыҡ дошманы” мөһөрө баҫып, алып китеп бөттөләр. Мин белгәндән иң йыртҡысы Фәйрүзов булды, Шишмәнеке ине. Тейешен дә, тейеш түгелен дә төрмәгә тыҡты. Шул осорҙан бер тарих. Мәһәҙейҙәр арҡала ер һөргәндәр. Шунда бер Хәсәнов тигән ҡарт иртән тороп төшөн һөйләгән: “Егеттәр, бөгөн төш күрҙем әле: колхозды тараталар ҙа, беҙгә бүлеп бирәләр икән, тейем”, - тигән. Арҡаға бер кем килмәгән, бер кем ҡайтмаған, әммә теге ҡартты 10 йылға ебәргәндәр ошо төшө өсөн. Ошаҡсылар донос аҫтына үҙ фамилияларын яҙмаған – гел рус фамилияларын уйлап яҙғандар. Тарыуалдан Ғәйзулла атлы берәү, мәрәкәләп: “Егеттәр китеп бөттө, беҙгә ҡатындар мул ҡалды”, - тигәне өсөн 10 йыл йөрөп килә. Бойҙай икмәге ашай алманыҡ беҙ. Аҡ икмәкте 1939 йылда ғына күрҙек. Дөгө ярмаһының исемен дә белмәнек, булғаны тары булды. Килеп тороп өй башына ит, һөт, май, йомортҡа, йөн йөкләмәһе һалдылар. Уны, бар, үтәмәй ҡара! Майҙы иретеп кенә тапшырҙыҡ. Шәкәр менән тоҙ камауай – ҡул тирмәнендә тартып алаһың. Нужа ҡаласын күп ашаныҡ инде... Һөйләһәң, китапҡа һыймаҫ. Һе, хәҙерге тормош – үҙе ожмах. Элек бөтә нәмә ҡул менән эшләнһә, хәҙер кеше кнопкаға ғына баҫып донъя көтә. Тормоштоң ҡәҙерен генә белер кәрәк. Элек бер ҡат кейемгә зар-интизар булһаҡ, хәҙер шифоньер тулаһы кейем – ҡайһыһын кейергә белеп булмай . Ризыҡты инде әйтәһе түгел – өҫтәлдәр төрлө ниғмәт һыйҙан һөғылып тора. Рәхәт йәшәй кеше хәҙер, үтә рәхәт йәшәй. Ошо матур, тыныс тормоштан айырмаһын инде ил-көндө. Һуғыш сыҡмаһын, аслыҡяланғаслыҡ миктәтмәһен – ошо ғына теләк! ==Эпилог урынына== Эйе, һуғыш дәһшәтен үҙ йөрәге аша үткәргән ветеранды ил - көнгә , райондаштарына әйтер һүҙе тос һәм һәлмәк. Бөгөн булһа гәзит уҡып, телевизорҙан донъя, ил-күс йәшәйеше хаҡында мәғлүмәттәр ҡарап, һәр нәмәгә үҙ баһаһын биреп ултырған аҡһаҡал ул Абдулла бабай. Күпте күргән, күпте кисергән. Тормош нужаһы, күргән-кисергәне уның күңелен ҡатырмаған, киреһенсә, ошо тормошҡа һөйөү уятҡан, ғүмерҙәрҙең ҡәҙерен белеп, һәр нәмәгә риза булып йәшәргә өйрәткән. Һаулыҡтан , күңел тыныслығынан, имен ҡартлыҡтан айырмаһын уны... '''А. ҒАРИФУЛЛИНА ''' ==Сығанаҡ== *2020 йыл, 21 август, йома, № 67 (10411) [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] 9c4ahx2ve61lqlkwscrctazsh8kxpy9 0 5216 23752 23749 2020-11-30T18:10:44Z Һәҙиә 403 /* Сығанаҡ */ 23752 wikitext text/x-wiki Башҡорт халҡы Рәсәй дәүләте файҙаһына төп һәм өҫтәмә һалымдар түләргә мәжбүр ителгән. Шул уҡ ваҡытта Башҡортостан сиктәрен күрше күскенселәрҙең баҫып инеүенән һаҡлауҙан ғибарәт хәрби хеҙмәт уларҙың иңендә булған. Башҡортостандың көньяҡ-көнсығыш, көньяҡ сиктәрендә ошо ерҙәргә дәғүә итеүсе ҡаҙаҡ, ҡалмыҡтарҙың йәшәүен билдәләһәк, сик буйы хеҙмәтен үтәү башҡорттарҙан ниндәй көс талап итеүен аңлауы ҡыйын түгел – сик һаҡлау хеҙмәтен тулыһынса үҙ иҫәптәренә атҡарғандар. Даими карауыл тотоп , сиктәрҙе һаҡлау өсөн 7 сик-кәртә булдырып, кордон тотоп йәшәгәндәре билдәле. Был факт . Икенсенән сик буйы хеҙмәтен үтәү менән бер рәттән, башҡорт ғәскәрҙәре һуғыштарҙа ла ҡатнашҡан. '''Киң билдәле:''' Рәсәй алып барған һуғыштар теҙмәһен күсереп яҙыуҙы урынһыҙ тип һанайым. Баш күтәреүҙәр, бунт, киң Башҡортостан эсендәге ҡанлы бәрелештәрҙе лә иҫәпкә алмайынса, конкрет 1831 йыл тураһында бәйән итмәксемен. Маҡсат – Тимер ауылының барлыҡҡа килеүенең йылын билдәләү, шулай уҡ Аралбай, Мөсәт, Яңы Мөсәт, Ғәлиәкбәр ауылдарының килгән йылдарына төҙәтмәләр индереү. Икенсенән, күрше йәшәгән ырыуҙарҙан да аҫаба ерҙәрҙе һаҡлап, сик булдырып йәшәгәндәрен күҙалларға кәрәк. '''1831 йылға ҡарата''': Ҡарағай -Ҡыпсаҡ улусының 1-се бүлегенә ҡараған старшина Тиляугул Ялсин командаһына ҡараған Тимер ауылы. Ауыл 11-се юртаға ҡарай. '''Ике улус''': Бөрйән һәм Ҡарағай-Ҡыпсаҡ сиктәрендә ултырған оло тарихҡа бай ауыл. Шулай уҡ Мөсәт ауылы ла 11-се юртаға ҡарай. Ҡарағай-Ҡыпсаҡ улусының 1-се бүлегенә старшина Алтынбай Ильясов командаһында Байназар ауылы 10-сы юртаға ҡарай. Әйтелгән юрталарға ҡараған ауылдарҙың тарихи сығанаҡтарҙа күрһәтелгәнсә барлыҡҡа килеү йылдары ысынбарлыҡҡа тап киләме? Әллә ауыл тарихтарын бәйән иткәндә ҡайһылыр сәбәптәр менән киткән хаталарҙы төҙәтәйекме? Йә булмаһа, шулай тип яҙғандар бит, тип килешеп йәшәйекме? Иң беренсе нәүбәттә, юғары әйтелгәндәрҙән сығып, бер генә һығымта яһау мөһим: “Беҙ - Бөрйән ырыуынан, беҙ – Ҡыпсаҡ ырыуынан, тип дөрөҫ әйтергә кәрәк...” Районыбыҙҙың “Таң ” гәзитендә донъя күргән, быуаттар буйы архивтарҙа һаҡланып, беҙҙең көнгәсә килеп етеп асылған, 1831 йылда яҙылған Аралбай утарына нигеҙ һалыусы 23 шәхестең исем-шәрифтәре, уларҙың ырыу тамғалары ҡуйылған һорауҙарға аныҡ яуап эҙләргә этәргес көс бирә. Рәсми хатта күренеүенсә, минең атайым Хәмзәнең атаһы Нөғәмәндең атаһының атаһының-атаһы – Буранбай Тляшев 11 -се урында тамғаһын ҡуйған. Буранбай Тляшев 1772 йылда тыуған. Атаһы 20 йәшендә өйләнгән, тип иҫәпләгән хәлдә, уларҙың атай нигеҙе - Тимер ауылында, 1816 йылдағы рәүиз яҙмала күренеүенсә – 23-сө йортта теркәлгән. Ҡатыны Барсына. Улдары Ҡадырбай, Мөкмин һәм дә ике туған ҡустыһы Әмирхан Абыҙов – 1799 йылда тыуған. Ауылда йәмғеһе 51 йорт! Буранбайҙың тыуған йылынан атаһының йәшен алып ташлаһаҡ, 1752 йыл килеп сыға ла инде. Тарихта плюс, минус 2 йыл рөхсәт ителә , тип иҫәпләһәк – Тимер ауылы 1750 йылда булған! Баязит Ғибат улы Йәғәфәровтан алынған рәсми ҡағыҙҙа яҙылғанса, Тимер ауылына 1786-1790 йылдарҙа нигеҙ һалынған, тип күрһәтелә. 1795 йылдағы рәүиз яҙмала Тимер ауылында 156 кеше теркәлгән. Күктән төшмәгәндәрҙер ҙә инде... Әйтелгәндәрҙе иҫәпкә алһаҡ, һығымта яһарға мөмкин. Шулай итеп, Тимер ауылы 1750 йылда булған һәм 1795 йылдағы рәүиз яҙмала күренеүенсә, 156 кеше йәшәүе дөрөҫлөккә тап килә! Картала ауыл күренмәгәс, ауыл булмаған, тип әйтеү хата ҡараш, минеңсә. Аралбай ауылына нигеҙ ҡасан һалынған? 1831 йылға тиклем хуторҙа йәшәгәндәр һәм теркәүҙе һорап мөрәжәғәт итергә мә бүр булғандар, тип фаразлайым. Ауыл статусы бирелгән ваҡыт быға тиклем 19-сы быуаттың уртаһы тип күрһәтелә ине. 1830 йылда Аралбай ауылы булған, тип дәлилләнгән ысынбарлыҡты ҡабул итер кәрәк! Нигеҙ һалыныуы 1815 йылға тура килә. Сәбәбен аңларһығыҙ. Шулай уҡ 11- се юртаға ҡараған Мөсәт ауылына 1816 йылда нигеҙ һалынған, тип раҫлана килде быға тиклем. Әлеге лә баяғы, шәжәрә төҙөргә ынтылып йәшәү мине 1816 йылдың ноябрь айындағы рәүиз яҙмаға - 6-сы башҡорт кантонына ҡараған Мөсәт ауылының исемлектәренә юлыҡтырҙы. Берәү түгел, ике экземпляр ҡулыма килеп инде. Ихлас итеп һәр битенән үҙемә таныш исемдәр, фамилиялар барлау менән мәшғүллек һөҙөмтәһен бирҙе, тип уйлайым. Бәләкәй генә асыштарҙы һеҙгә тәҡдим итәм. Беренсенән, был рәүиз яҙманы ҡулланғандар исемлегендә Дауытов Гәрәй Дәүләтбай улының исем -шәрифтәрен күреү минең өсөн оло ҡыуаныс булды. Ул барыбыҙға ла билдәле шәхес Ә. Әсфәндиәровтан һуң архив материалдарын ҡулына алған. Алып ҡайтҡан күсермә материалдары Гәрәй Дәүләтбай улының өйөндә һаҡлана микән? Йәл, бик йәл – ғүмере ҡыҫҡа булды Гәрәй ағайҙың... Икенсенән, рәүиз яҙманың икенсе экземпелярында Мөсәт, Яңы Мөсәт, Ғәлиәкбәр ауылдарының исемдәре баҫым яһап яҙылған. Бына һиңә - мә! Бирәм тигән ҡолона, сығарып ҡуйыр юлына, тип бушҡа ғына әйтмәйҙәр икән. 1816 йылдың ноябрь айында Мөсәт ауылында 38 ғаилә – 118 кеше теркәлгән. Старшина Ҡабил Алдаҡаев раҫлап, канцелярияла тейешле кешегә тапшырған. Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер йорт хужаларын теркәгән юлдарҙа н/м, г хәрефтәре ҡуйып сығылған һәм дә һуңғы биттә асыҡ итеп Старо–Мусятовой, 63, Ново-Мусятовой, 53, Галиакберовой 2, йәмғеһе – 118 тип яҙылған. Рәүиз яҙманың беренсе битендә Мөсәт ауылы тип кенә күрһәтелгән. Конкрет ошо (1816) датаға ҡараған ваҡытта ауылдар исемлегенә Яңы Мөсәт, Ғәлиәкбәр ауылдары өҫтәлә! Юғарыла әйтелгән Мөсәт ауылының эсенә индерелеп йәшерелгән ике ауыл килеп сыға бит! Булыуы мөмкинме? Булдырғандар ауылдарҙы, әммә йәшергәндәр... Сәбәбе нимәлә? Старшина №абил Алдаҡаевтың ҡул аҫтында, аңлауымса, Мөсәт ауылында (Иҫке Мөсәттә) 1-се йортта старшинский помошник Арыҫланғужа Азаитҡулов 1745 йылғы (ҡатыны Кулзәминәгә (Гөлзәминә) 60 йәш, улдары Абдул 18 йәштә, Байбулат 26 йәштә, ҡыҙы Бәлхиәгә 19 йәш) теркәлгән. 18-се йортта – сотник Янъюлдаш Мөсәтов (1777 йылғы) (ҡатыны, 5 улы, ҡыҙҙары икәү һәм килене) теркәлһә, 22-се йортта – хорунжий Иҫәнаман Иҫәнғужин, 1777 йылғы, (ике ҡатыны: Сагамдука, Малиха һәм дә ике улы) теркәлгән. Р ә ү и з я ҙ м а л а р ҙ а б е р ауылда өс хәрби кешене осратҡаным әлегәсә булғаны юҡ ине. Шуныһы отошло, тип һанайым: тик сотник Мөсәтов ҡына Иҫке Мөсәттә тип күрһәтелә. Иғтибар итһәгеҙ, сотниктың фамилияһы һәм Мөсәт исемдәре тап килә бит! (атаһы исеме менән тап килә...) '''Һандарға әйләнеп ҡайтайыҡ''': Иҫке Мөсәттә 19 ғаилә – 63 кеше; Яңы Мөсәттә 18 ғаилә – 53 кеше. Футболдағы кеүек иҫәп 1:1. Конкрет алғанда, ауылдар ҡасан барлыҡҡа килгән? Логик фекерләп, яуапты бергәләп эҙләйек: 9 ғаилә башлап күсеп ултырһа, 53- 18=35 бала; ике йыл һайын бер бала тыуа, тип уйлаһаҡ, 35:5=7 йыл; 1816-7=1809. Яуап әҙер: Яңы мөсәт ауылына 1809 йылда нигеҙ һалынған! Ошо уҡ ысул менән иҫәпләүҙәр башҡарһаҡ, Иҫке Мөсәткә 1794 йылда нигеҙ һалынған килеп сыға. Тарихта + - 4 арифметик хатаны иҫәпкә алһаҡ, иҫбатлап әйтергә була – Иҫке Мөсәт ауылына 1790 йылда нигеҙ һалынған! 1795 йылғы рәүиз яҙмала күренмәүен ошолай аңларға була – ауыл статусы булмаған. Иманым камил, юғарыла әйткәндәр, иҫәпләүҙәр – дөрөҫ! Мәғлүмәттәр эҙләгәндә, ауыл статусын алыуға бәйле ниндәй талаптар ҡуйылғанына, конкрет дәғүәләр теҙмәһенә юлыҡманым. Шуны аңланым: ауыл исеме аҫтында йәшәгәндә, һәр йән башына һалынған яһаҡтан тыш (оброк), һалым (налог) – дөйөм һалым билдәләнгән һәм Рәсәй ҡаҙнаһына йыйып алынған . Тарихи сығанаҡтарҙа күрһәтелгән конкрет күләмдәге күпме һыуһар тиреһе, нисәмә батман бал тапшырғандары тураһындағы мәғлүмәттәрменән ҡыҙыҡһынғанндар танышырҙар, ҡыҙыҡһынырҙар. '''Төп һорауға яуап кәрәк'''. Ни өсөн Мөсәт ауылында теркәлеп йәшәгәндәр исемлегендә, рәүиз яҙмала күренеүенсә, Яңы Мөсәт, Ғәлиәкбәр ауылдары кешеләре йәшерелгән? Дөрөҫ, ауылға, йәшәгәндәре өсөн тәғәйенләнгәнн – дөйөм һалымдан (налог) ҡасырға ынтылғандар ! Әлбиттә, Яңы Мөсәттә, Ғәлиәкбәрҙә йәшәһәләр ҙә, улар күмәкләшеп Мөсәт ауылының һалымын түләргә ярҙам иткәндәр. ЮЮғарыла әйткәнемсә , Аралбай ауылын 1831 йылда барлыҡҡа килтерергә мәжбүр булғандар, сөнки уларҙы, хатта яҙылғанса, “ обнаружили живущими”. '''Боһондобите''' утарында йәшәһәләр ҙә, улар Тимер ауылында, 1806 йылда рәүиз яҙмала күренеүенсә, теркәлгәндәр һәм ауылдың дөйөм һалымын (налог) түләшкәндәр. Нисә йыл шулай дауам иткәндер, әйтеүе ҡыйын. Иғтибарығыҙҙы шуға йүнәлткем килә: һәр рәүиз яҙма дөйөм сходта уҡып ишеттерелә һәм раҫлап ҡул ҡуябыҙ, тип тейешле имзалар менән нығытыла. Былар барыһы ла, аңлауымса, һәр йортҡа йөрөп, тере йәндәрҙең (йәшәгәндәрҙең) аныҡ йәштәрен, тыуған йылдарын күрһәтеп яҙғандан һуң, йәшереп, яҙҙырмайынса ҡалдырманылар микән, тип эшләнә. Һәр йән башына тәғәйенләнгән яһаҡ (оброк) Рәсәй ҡаҙнаһын тулыландыра... Түҙәләр инде. '''Дөйөм һығымтаға киләйек:''' *Яңы Мөсәт ауылына нигеҙ һалыныу ваҡыты, рәсми сығанаҡтарҙа күрһәтелгәнсә, 19-сы быуаттың 4 0 - сы йылдары түгел икәнен асыҡланыҡ – 1809 йылда нигеҙ һалыныуын ҡабул итәйек! *Иҫке Мөсәт ауылына нигеҙ һалыныу ваҡыты итеп 1790 йылды билдәләйек! *Аралбай ауылы 1831 йылда барлыҡҡа килгәнен раҫлайыҡ! *Тимер ауылына 1750 йылда нигеҙ һалыныуын рәсмиләштерәйек! *Тарихи сығанаҡтарында күренеүенсә, 1940 йылда Бөрйән районы биләмәһендә 68 ауылда атай-олатайҙарыбыҙ йәшәгән. Бөгөнгө көндә ауылдар һаны – 34. “Юғалған” ауылдарҙы барлап, аныҡ эш пландарына индереп, иҫтәлек таштарын ҡуяйыҡ, туристик маршруттар булдырайыҡ, хөрмәтле райондаштар! '''''Тамғалар тарих һөйләй... Алда тағы ла асыштар көтә. Изге теләктәр менән имзамды ҡуям. Юлай САДИҠОВ. ==Сығанаҡ== *'''Тамғалар тарих һөйләй "Таң" гәзите, 2020 йыл, 30 июль, кесаҙна, № 61 '''''Юлай САДИҠОВ.''' [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] huv6ulgsz1zcnw14637g7uf4nsfq7au 0 5217 23918 23814 2020-12-08T16:42:01Z ZUFAr 381 removed [[Category:Бөрйән районы тарихы]]; added [[Category:Бөрйән районы Байназар ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23918 wikitext text/x-wiki '''Тирмән ҡаяһы '''— Башҡортостан Бөрйән районы Байназар ауылының үрге яғында урынлашҡан ҡая. ==Тирмән ҡаяһы нишләп шулай аталған== Тирмән ҡаяһы Ағиҙел йылғаһы ярында. Саҡ ҡына үрҙәрәк Бешәке йылғаһы Ағиҙелгә ҡойған урында, Бешәке тамағында, Әбделвәхит хәҙрәт Хәйризаман улы Салауатов Аванасий Евстигнеевтан төҙөттөргән һыу тирмәне булған. 1918-1919 йылдарҙа был тирмән эш башлай. Был тирмән Байназар ауылынан тыш эргә тирәләге бер нисә ауыл халҡын да хеҙмәтләдергән. Унда он һалдыртыу менән бер рәттән ярма һурҙыртыу эше лә ойошторолған булған. 1931 йылда ул тирмәнде колхозға тартып алғандар. Колхоз заманында ла ул тирмән, колғозға берләшкән өс ауыл кешеләрен, он һәм ярма менән оҙаҡ йылдар тәьмин иткән. 1972-1973 йылдарҙа ул тирмән, Мораҙымдан йөрөп уҡыған малайҙар яңылыштанмылыр әлле үҙҙәре ут төртөпмелер, янып юҡҡа сыҡҡан. Әбделвәхит хәҙрәт, указлы мулла булған. Ул Совет власы урынлашҡан тәүге йылдарында мәсеттәр янында мәҙрәсәләр асыуға рөхсәт булғас, ошо рөхсәттән файҙаланып Сәләхетдин мулла менән берлектә 1922 йылда, 1910 йылдар самаһында Мөхәмәтғәриф Мырҙағолов төҙөткән мәсетт эргәһендә, мәҙрәсә асалар. Әбделвәхит хәҙрәт Хәйризаман улы үҙ халҡына тоғро хеҙмәт итеүсе, юғарыла күрһәтелгән эшмәкерлеге менән генә сикләнмәй, ул халыҡ табибы булараҡ та сирле ауылдаштарын тәрбиәләп һауыҡтырырыу өлкәһендә лә күп эштәр башҡара. Ләкин Әбделвәхит хәҙрәтте лә репрессия шауҡымы урап үтмәй. Үҙен тура килтереп ҡулға ала алмағас, НКВД хеҙмәткәрҙәре уның өс ҡатыныны (Мәүҙиғә, Хәҙисә һәм Өмөямал) бөтә бала сағалары менән бергә ҡулға алалар һәм Йылайыр төрмәһенә ябалар. Ғаиләһен ҡотҡарыу нийәте менән хәҙрәт уҙе власть органдарына бирелә. Һуңынан уны Хабаровский яғында, Зиннур ағай мәрхүм Салауатов шул яҡта хәрби хеҙмәтен үтәгәндә хәҙратте осраттым тип ҡайтып һөйләгән, лавкала һатыу итеп булышҡанын күреп ҡайтҡан кешеләр була, тимәк бер ерҙә лә бирешмәгән Бөрйән улы һөргөндә лә юғалып ҡалмай. Унан һуңғы яҙмышы билдәһеҙ. Тирмән ҡаяһы ғына үҙенең халҡының арҙаҡлы улы Әбделвәхит хәҙрәт Хәйризаман улы Салауатовҡа һәйкәл булып тора бирә. ( Был материалды Ғәлимйән ағай мәрхүм Ишбулатовтың яҙмалары, Байназаров Рәхимйән ағайҙың , Салауатов Рауил ағайҙың иҫләлектәре ярҙамында Азангулова Гүзәл Илдус ҡыҙы әҙерләне) == == <gallery> File:Тирмән ташы.jpg |Тирмән ташы File:Тирмән ҡаяһы йәй көнө.jpg |Тирмән ҡаяһы йәй көнө. File:Тирмән ҡаяһы боҙ өҫтөнән.jpg |Тирмән ҡаяһы боҙ өҫтөнән File:Бешәке тамағын быуып эшләнгән урын, бороғо тирмән ташы.jpg|Бешәке тамағын быуып эшләнгән урын, бороғо тирмән ташы. </gallery> [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Категория:Бөрйән районы Байназар ауылы]] 7q5hv86i6kg3vepzoolorbp75vvzioh 0 5218 23946 23944 2020-12-08T19:27:18Z ZUFAr 381 23946 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|37|29|N|58|36|45|E|}} <div class="text"> {{poemx|Айыуталаған ҡаяһы| Ауылым Әбйәлил районынының Күсемдә иң матур урындарының береһе " Айыу талаған "ҡаяһы. Һәр урын ерҙең исеме ниндәйҙә булһа легенда менән бәйле. Мин береһен ауылдашыбыҙ '''Илдар ағай Ғилманов'''тан яҙып алдым. "Айыуталаған" тарихы былай. Ҡырҡтыла Йәҙгәр тигән кеше йәшәгән. Ярлы булыу сәбәпле, йәйләүгә ҡыштауға сыҡмай бер урында утар булып йәшәгән. Был урын "Йәҙгәр утары" тигән исем менән һаҡланған бөгөнгәсә. Йәҙгәрҙең ҡатыны үҙҙәренең хужалығында етештергән нәмәләрен Күсемгә үҙенә кәрәк-яраҡҡа алыштырырға килә ятҡанда айыуға тап була. Ҡатын бөтә нәмәһен ташлап ауылға ҡаса. Айыу уның нәмәләренә әүрәп тороп ҡала. Ҡатын ауылға килеп: "Айыу йөгөмдө таланы", — тип һөйләгән. Айыу әүрәп ҡалырлыҡ булғас йөгөндә бал булғандыр, тип фараз итергә була. Һәм ул урынды " Айыу талаған " тип йөрөтә башлайҙар. Икенсе легенданы '''Йомор Атауллин''' ағайымдан ишеткәйнем. Йәш һунарсы егет һунарҙа йөрөгәндә Айыуға тап була. Айыу егеткә һөжүм итә. Егеттең башынан тотоп ике ҡолағын һыпырып ала айыу. Ҡанға батҡан егет үлгән булып ергә ҡолай. Сөнки айыу ғәҙәттә ҡорбанын үлтерәлә, уны еҫтәнгәнсе сыбыҡ-фәлән менән күмеп китә. Еҫтәнгәс килеп ашай. Быны былгән егет шуға ҡолай ҙа инде. Айыу усы менән егеттең тын алышын тикшерә. Сөнки уның усы — иң һиҙгер урыны. Егет тын да алмай ята. Айыу уны сыбыҡ, ағас менән күмеп китә. Егет ауылға ҡайтып булған хәлде һөйләй. Егет тере ҡала, тик ике ҡолағы ла өҙөлгән була. Ә алыш булған урын "Айыу талаған" булып тарихҡа инә. Бына шундай ике легенда. Ҡайһыныһы дөрөҫтөр? Бәлки икеһе лә дөрөҫтөр. Олатайҙар урын-ерҙәргә исемдәрҙе буштан бушҡа бирмәгәндәр, һәр береһенең тарихы бар. Урын-ерҙе дөрөҫ исемдәре менән атайыҡ. Урыҫар беҙҙең " Айыу талаған "ҡаяһын йәмһеҙ итеп "Каблук " тип атайҙар. Беҙ дөрөҫ әйтәйек.|Инфороматор:Зөләйха Ырыҫҡолова}} [[Категория:Әбйәлил районы Күсем ауылы]] [[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] 4sorfzo450ua7lbmfqingrx9fg0wtfw 0 5219 23761 23760 2020-11-30T18:58:43Z Һәҙиә 403 23761 wikitext text/x-wiki '''Иҫке Собханғол'''(рус. ''Старосубхангулово''; башҡа атамалары ''Алаҡуян, Лукъянтамаҡ, Көрпөсәк'') — Башҡортостан Республикаһының Бөрйән районындағы ауыл. ==Тарихы== Иҫке Собханғол ауылының барлыҡҡа килеүе, исеме Яңы Собханғол ауылының барлыҡҡа килеүе һәм исеме менән тығыҙ бәйләнгән. Собханғол утары 1750-1760 йылдарҙа Ағиҙел буйындағы туғайҙың үрге осонда Иҫке Ыҙма тип аталған урында барлыҡҡа килгән. Утарға, легенда буйынса, Янһары исемле кеше нигеҙ һалған. '''Иҫке Ыҙмала ысынлап та утар булыуын раҫлаусы дәлилдәр бар'''. Иҫке Ыҙманан ярты саҡырым үрҙә, Ағиҙел буйында, “Кәмә ҡарай торған таш” исемле ҡая бар. Был ҡаянан Ағиҙел буйы асыҡ күренеп тора. Ул осорҙа Белоретта, Үҙәндә, Үрге Әүжәндә, Ҡағыла суйын иретеү заводтары булған. Урыҫтар суйын иретмәләрен ҙур кәмәләрҙә (баржаларҙа») Ағиҙел буйлап түбәнгә — Стәрлетамаҡҡа, Өфөгә төшөргәндәр. Утарҙа йәшәгән кешеләрҙе баржаларҙа килгән урыҫтар йәберләгәндәр. Шуға күрә урыҫтарҙың ағып килеүен алдан белеп тороу өсөн Кәмә ҡарай торған ташҡакүҙәтеүселәр ҡуйылған. '''Икенсе дәлил'''. Яңы Собханғол ауылы зыяратында боронғо ҡәбер бар. Уның ташына “ 1765 йыл. Ҡарағол бей” тип яҙылған. Шулай булғас, утар 1750-1760 йылдарҙа уҡ булған тип әйтергә тулы нигеҙ бар. Легендала әйтелгәнсә, Янһары бик ныҡ ҡартайғас, атка атланып тирә-яҡты байҡап ҡайтырға булған. Хәҙерге Яңы Собханғол ауылы ултырған урынға еткәс, атынан төшөп, ауылды төньяҡтан ҡамап торған Бәйет тауы итәгендә ял итергә туҡтаған. Ҡарттың улы Собханғол уны. эҙләп сыҡҡан һәм ошо тау итәгендә тап иткән. Улын күргәс, Янһары ҡарт: “Мин итәгендә ятҡан тау Бәйет, ә итәге аҫтында мәйет булыр”, тигән дә йән биргән. Собханғол, Ҡарағол һәм башҡа уландары ҡартты Бәйет тауы итәгендә ерләгәндәр. Урыҫтарҙың йәберләүенән һәм һыу баҫыуҙан ҡасып, ҡарттың балалары, туғандары хәҙерге Яңы Собханғол ауылы торған урынға күсеп ултырғандар. Архив документтарына ҡарағанда ла, Собханғол ауылын атай мираҫына эйә булған йоҙбашлығы Собханғол Килдекәев нигеҙләгәне билдәле. 1760-1770 йылдарҙа сотниктар Собханғол Килдекәев һәм Мотай Айытҡоловтар Яңы Собханғолда алып Ырғыҙлыға тиклемге арала Ағиҙел буйындағы ерҙәргә хужа булғандар. Аҙаҡ был ерҙәрҙе Вознесенский баҡыр иретеү заводына файҙаланыу өсөн һатҡандар. Собханғол Килдекәев — Икенсе Этҡол ауылыныҡы, ә Мотай Айытҡолов — Иҫке Сибай ауылыныҡы булғандар. Собханғолдоң уландары — Мырҙабай, Мәүлет, Тулыбай. Мырҙабайҙың уландары: Бирҙеғол, Ғәбдел, Моталлап, Ғәбделманап, Ғәбделвәли. Тулыбайҙың уландары: Ғәбделбәшәр, Ғәбделнасир, Ғәбделғазы. XIX быуат башында 5 ғаилә кире Икенсе Этҡолға күсеп ҡайта: Ишбай Ябаҡов, Ишбулды, Күлбай, Моратҡол Ахиковтар, Ҡунаҡҡужа Йомағужин. Икенсе Этҡолға күсеп ҡайтыусыларҙың ҡайһы берәүҙәре нең туғандары Собханғолда ҡалған. Уларҙан Ишбаевтар, Күлбаевтар, Йомағужиндар, Ҡолдәүләтовтар таралған. 1850-1859 йылдарҙа яңы ауыл барлыҡҡа килә. Яңы СобханғолданАлағуянтамағына Ишбаевтар, Вәлиевтар, Ҡондоҙбаевтар, Күлбаевтар һәм башҡалар күсеп ултыра. Был ауыл Иҫке Собханғол тип атала. 10-сы ревизия буйын-са, Яңы Собханғолда һәм Иҫке Собханғолда икешәр йөҙ кеше йәшәгән, һәр ауылда 33-әр хужалыҡ булған. Яйлап Иҫке Собханғол йәки Алағуян ауылы үҫә барған. Ауыл халҡы малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Бөрйән районы барлыҡҡа килгәнгә тиклем Бөрйән волосы үҙәге булып Мәндәғол ауылы һаналған, һуңынан волос үҙәге Яңы Собханғолға күсерелгән. '''Яңы Собханғол ауылының волость үҙәге булыуы тураһында таҡмаҡ сығарғандар:''' Янһары ауылы ҙур ауыл, Волость тотоп тора ул. Әтәсте тауыҡтан айырмаған Дурактар ҙа була ул. Һуңғы волость старшинаһы Байғаҙы ауылы кешеһе Хафиз Байморатов булған. 1930 йылда Бөрйән районы төҙөлгәс, Иҫке Собханғол ауылы район үҙәге булып китә. Кемдеңдер яңылыш фекер йөрөтөүе арҡаһында Яңы Собханғолдан һуң барлыҡҡа килгән ауылды Иҫке Собханғол тип йоротә башлағандар. Район үҙәген Бөрйән тип атау урынһыҙ. Бөрйэн — ырыу исеме, ер- һыу атамаһы түгел. Был ырыу вәкилдәре Борйән районы һәм Баймаҡ районы биләмәләрендә йәшәй. Ә “Бөрйән” тигән атаманың килеп сығыуы үҙе бер оҙайлы тарих. Ул “бер йән” тигәнгә һәм “Аҡбуҙат” эпосы менән бәйләнгән. ''' С. ХӘЛИЛОВ, ветеран уҡытыусы. Яңы Собханғол ауылы.'''2013 йыл, 2 апрель "Таң" гәзите [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] mmavx4m1m3buam9y2uygabwl9b5ectz 2 5220 23766 2020-12-01T13:39:39Z Һәҙиә 403 " {{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2016|month=10|day=22}} Ҡатнашыусы:Вәлимә 56(Элекке ник Вәлимә). Наура..." исемле яңы бит булдырылған 23766 wikitext text/x-wiki {{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2016|month=10|day=22}} Ҡатнашыусы:Вәлимә 56(Элекке ник Вәлимә). Науразбаева Нәсимә Әхмәҙи ҡыҙы. Бөрйән районы Байназар ауылынан. Белеме: Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты (СГПИ) — 1973—1978 йылдар, физмат. Эшләгән урыны: Байназар урта мәктәбе — 1978—2011 йылдар. Науразбаева Нәсимә Әхмәҙиә ҡыҙы (1 февраль 1956 йыл) - хаҡлы ялдағы уҡытыусы, Стәрлетамаҡ педагогия институтының физика-математика факультытын тамамлаған, Бөрйән районы Байназар урта мәктәбендә 34 йыл математика фәненән белем биргән, Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы (1996 йыл), Башҡорт Википедияһы ирекмәне. Науразбаева Нәсимә Әхмәҙиә ҡыҙы: Ни өсөн Википедияла эшләргә булдым? Теүәл фән булараҡ математика күберәк урыҫ телендә алып барыла. Шуға күрә лә математиканың башҡорт телендә ҡулланыу даирәһен арттырырға ине, тигән теләк күптән бар ине. Бынан тыш тыуған яғымдың патриоты булараҡ, Бөрйән районының күренекле шәхестәрен танытыу, тарихы, шәжәрәләре, ер-һыу атамалары юғалып ҡуймаһын тигән һорауҙар ҙа борсой ине. Ошоларҙы хәл итеүгә әҙ булһа ла көсөмдө индерә алыуыма бик шатмын. 7jb30fxvy4x0wo5izbwt80fxqz3dppi 0 5221 23768 23767 2020-12-01T16:37:36Z Һәҙиә 403 23768 wikitext text/x-wiki '''''1970 йылдар башында эске баҙарҙы халыҡ ҡулланышы тауарҙары менән тәьмин итеү өсөн илебеҙҙең урман хужалыҡтарында киң ҡулланыш тауарҙары цехтары асыла башланы. Уларҙа бура буралды, таҡта ярылды һәм башҡа тауарҙар етештерелде. Бөрйән киң ҡулланыш тауарҙары цехының тәүге начальнигы итеп тәжрибәле һәм үҙ эшенә хужаларса ҡараусы Хәлиуллин Шәриф Дәүләтгәрәй улы тәғәйенләнә. БАССР Урман хужалығы министры Абдулов Марсель Хәбиб улының инициативаһы менән Бөрйән, Нуриман, Ейәнсура урман хужалыҡтарында, халыҡ кәсептәрен тергеҙеү маҡсатында, сувенирҙар етештереү цехы асыла.''''' ==Тарихы== 1972 йылда Бөрйән урман хужалығының сувенир цехы эш башлай. Был цехтың тәүге эшселәре – Сәлихйән Балапано в, Рәхимйән Һөйәрғолов. Уларға йәш ҡыҙҙар – Р. Бикмөхәмәтова, М.Ҡолдәүләтова , В Ҡотлобаева, З.Чалабаева ҡушыла. Ағастан төрлө изделиелар етештерергә ҡарар ителә. Башҡорттар бит тау-урман халҡы һәм элек-электән ағастан әйберҙәр, һауытһаба, көнкүреш кәрәкяраҡтары: батман, күнәсек, баҙыян һауыттар, силәк, тәпән һәм балалар өсөн төрлө уйынсыҡтар эшләү менән дан тота. Сувенирҙарҙың өлгөләре эщлнеп, улар БАССР Министрҙар Советы янындағы совет тарафынан раҫлана. Яңы төр изделиеләр тармаҡ стандарттары раҫлана, тауар билдәләре бирелә, берәмләп һәм күмәртәләп һатыу хаҡтары билдәләнә. Кипкән һөйәндән “Ботаҡтағы тейен”, “Һуйыр”, “ Мышы ” , “ Илек ” тигән сувенирҙар эшләнә, аҙаҡ “Уғры айыу”, “Саналағы айыу” тигәндәре өҫтәлә. Сувенирҙарҙың һәр төрө төрлө учреждениелар буйлап оҙайлы раҫланыу юлы үтә, шуға күрә изделиеларҙың бар төрө лә магазин кәштәләренә һәм сауҙа нөктәләренә барып етмәй. Мәскәү художестволы сәнәғәт училищеһы сығарылыусыһы - БАССР Урман хужалығы хеҙмәткәре Ғаймалов Риф Ғаяз улы етештереүгә күп көс һала - бәғзе яңы төр сувенирҙарҙы эшләү барышында Бөрйәндә айлап ята, цех хеҙмәткәрҙәренә үҙенең эш оҫталығын күрһәтә, белгәнен өйрәтә. Әҙер изделиеларҙы һатыу маҡсатында йыл һайын Өфөлә етештереүселәр һәм эре сауҙа ойошмалары вәкилдәре ҡатнашлығында күргәҙмә-йәрминкәләр үтә. Эре ҡулланыусылар исеменә “Өфө” универмагы, “Башҡортостан” сауҙа үҙәге, республиканың бөтә ҡалаларының сауҙа ойошмалары инә. Сувенирҙар шулай уҡ күршеләге Свердловск, Ырымбур, Силәбе өлкәләренә лә ебәрелә. Тәжрибә һәм һөнәри оҫталыҡ менән уртаҡлашыу маҡсатында, сувенир цехы хеҙмәткәрҙәре Бөрө ҡалаһына, “Ағиҙел” художество - сәнәғәт берекмәһенә, Әлшәй районының местпромкомбинатына барып, күсмә кәңәшмә үткәрә. 1987 йылда ағасты ырып эшләүсе оҫта Ғүмәров Мөнир Абдулхай улы юғары һөнәри оҫталығы өсөн Ленин комсомолы премияһына лайыҡ була. 1980 йылда Бөрйән урман хужалығының сувенир цехы изделиеларының күп өлөшөн сауҙа селтәрҙәре һатып алып бөтә. Ошо сәбәпле үҫештең икенсе юлдарын эҙләргә тура килә. Бөрйән урман хужалығы директоры Хоҙайғолов Зәки Мазһар улы бер мәл “ Халыҡ кәсептәре” тигән журналды аҡтарып ултырғанында Ленинград өлкәһе Тихвин ҡалаһынан булған оҫта Колесников Виктор Иванович хаҡындағы мәҡәләгә иғтибар итә. Ул Алтай крайында туҙҙан изделиелар эшләүҙе тергеҙгән була. Мәҡәләне уҡып сыҡҡас та Зәки Мазһар улы Мәскәүгә – журнал редакцияһына шылтыратып, Колесниковтың адресын һорап ала һәм уны эшкә саҡырып хат яҙып һала. Колесников хаҡлы ялдағы Бөйөк Ватан һуғышы ветераны булып сыға. Яуап хатында ул бөйөк Еңеүҙең 40 йыллығын билдәләгәндән һуң бер нисә айға Бөрйәнгә киләсәген белдерә. 1985 йылда сувенир цехы үҫеше яңы юҫыҡта юл ала. Изделиеларҙың яңы төрөн етештереү өсөн күпләп туҙ әҙерләнә. Әммә һәр туҙ сувенирға бармай - материалды художестволы изделиеның талаптарына яуап бирерлек итеп эшләргә, әҙерләргә тура килә. Башҡорттар бит элек-электән туҙҙан тырыздар, бал, һөт продукттары һаҡлай торған һауыт-һаба етештергән. Улар урыҫтың туҙ һауытынан (туесок) айырылыбыраҡ торған. Тырызды эшләү һәм етештереүгә сығарыуҙа БАССР Урман хужалығы хеҙмәткәре Р. Ғаймалов ярҙам итә. Уға цех хеҙмәткәрҙәре Й. Иҫәнбаев, С. Ишемғужин, шулай уҡ Н. Манаповтар ярҙам итә. Һуғыш ветераны В.И. Колесников цех хеҙмәткәрҙәрен үҙе белгәндең бөтәһенә өйрәтә. Һөҙөмтәлә, 1985 йылда сувенирҙарҙың яңы төрө барлыҡҡа килә. Ошо осорҙа киң ҡулланыш тауарҙары цехы начальнигы булып эшләгән Иҫәнбаев Йәҙгәр Кәбир улының хеҙмәте айырым маҡтауға лайыҡ. Уның иңендә цехты бер туҡтауһыҙ сеймал, лак, буяуҙар, кәрәкле инструменттар менән тәьмин итеү бурысы ята. Нәҡ уның инициативаһы менән изделиеларҙы йәмәғәт ҡабул итеүе ойошторола - сауҙа нөктәләренә ебәрерҙән алда хеҙмәткәрҙәр үҙҙәре етештергән продукцияны бракҡа сығара, һатыуға иң сифатлылар ғына китә. Цех хеҙмәткәрҙәре, үҙҙәренең төп эшенән тыш, райондың йәмәғәт тормошонда әүҙем ҡатнаша – берҙәм өмәләргә сыға, спорт ярыштарында, үҙешмәкәр сәнғәт смотрҙарында ал бирмәй. Бөрйән урман хужалығы коллективы республиканың билдәле яҙыусы-шағирҙары менән осрашыуҙар үткәрә. Хеҙмәткәрҙәр менән осрашыуға Ноғман Мусин, Фәрит Иҫәнғолов, Рауил Бикбаев, Самат Ғәбиҙуллин һәм башҡалар килә. Сувенир цехында, нигеҙҙә, йәштәр эшләй һәм урман хужалығының комсомол ойошмаһы ла әүҙем була. Ул райондың иң яҡшы ойошмаларынан һанала – цехтың агитбригадаһы район ауылдары буйлап концерттар менән даими сығыш яһай. Цехтың актив хеҙмәткәрҙәре Р.Бикмөхәмәтова, М. Ҡолдәүләтова, Г. Ишморатов бер нисә тапҡыр район советына халыҡ депутаты итеп һайлана. Буяусы А. Сәғитова профсоюз өлкә комитетында тармаҡ ағзаһы булып тора. Шуны билдәләр кәрәк: сувенир цехының ҙур булмаған коллективы етештереү өсөн хас булмаған тәрбиәүи функцияларҙы ла үтәй – ВЛКСМ-дың Бөрйән райкомы һорауы буйынса унда тәрбиәгә ауыр бирелеүсе үҫмерҙәрҙе эшкә урынлаштыралар. Улары иһә, коллективтың йоғонтоһонда, ыңғай яҡҡа үҙгәрә. Бөрйән район эске эштәр бүлеге начальнигы, подполковник А. Хәмиҙуллиндың һорауы буйынса, элек сувенир цехында эшләп, әрмелә хеҙмәт итеп ҡайтҡан бер нисә егет эске эштәр бүлегенә эшкә йүнәлтелеп, ошонда намыҫлы хеҙмәт итеп, хаҡлы ялға сыға. 1988 йылда йыллыҡ эш һөҙөмтәләре буйынса Бөрйән урман хужалығы РСФСР буйынса Бөтә Рәсәй социалистик ярышта 3-сө урын яулай. Яҡшы хеҙмәткәрҙәрҙе күтәрмәләү өсөн 9000 һум аҡса бүленә. Ошо аҡсаны урман хужалығы хеҙмәткәрҙәренең дөйөм йыйылышында сувенир цехыныҡылар Иҫке Собханғолдағы мәсетте төҙөүгә күсереү инициативаһы менән сығыш яһай, ә Ленин комсомолы премияһы лауреаты Мөнир Абдулхай улы Ғүмәров манара өсөн шар менән ярым айҙы бушлай эшләп бирә. Урман хужалығы хеҙмәткәрҙәре көсө менән мәсеттең бураһы бурала һәм фундаментҡа күтәрелә. Үкенескә күрә, 90-сы йылдар башындағы ил дәге реформаларҙың шойҡаны сувенир цехына ла тейә – сувенирҙарҙы һатып булмай башлай. Шул сәбәпле цехтың дуҫ-татыу коллективы тарҡала башлай – берәүҙәр икенсе эшкә күсә, икенселәр эштән китергә мәжбүр була. Әммә бер нисә йылдан халыҡ кәсептәрен тергеҙеү эше шәхси секторҙа башлана, йәғни айырым оҫталар үҙ эшен аса, халыҡ кәсептәрен тергеҙә . Тик был инде бөтөнләй икенсе тарих. ''' Зәки ХОҘАЙҒОЛОВ. '''" Таң" гәзите 2020 йыл, 30 октябрь, йома, № 87 (10431) ==Сығанаҡ == *[https://tanrb.rbsmi.ru/articles/y-m-i-t/Rayonda-suvenir-tsehi-la-buldi-522141/] [[Категория:Бөрйән районы]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] 0mdd9bv6nt9tdla8v7bgar2lo846ep2 0 5222 23770 23769 2020-12-01T17:02:10Z Һәҙиә 403 23770 wikitext text/x-wiki '''''“Ватандаштарыма аманатымды тапшыр! Беҙ үҙебеҙҙең һүҙебеҙҙе тоттоҡ. Беҙ Еңдек!”''''' '''Бөрйән районы Ғәлиәкбәрҙә донъяға килеп, хәҙерге көндө Севастополь ҡалаһында йәшәүсе Бөйөк Ватан һуғышы ветераны Сәғитов Барый Ҡәйүм улы 2019 йылдың ноябрендә 95 йәшен билдәләне. Миңә был тантанала ҡатнашыу һәм олатайҙы Бөрйәндә йәшәүсе барлыҡ туғандар исеменән ҡотлау бәхете тейҙе. Үҫеп килеүсе быуынға үҙебеҙҙең аҡһаҡал дың, үҙен таныштырғанда, һәр ваҡыт үҙе хаҡында, “Башҡорт халҡы улы” тип әйтеүсе Бөйөк Ватан һуғышы ветеранының әйткән һүҙҙәрен, Бөйөк Ватан һуғышында Еңеү айҡанлы ҡотлауҙарын еткергем килә. (Н. ШӘМИҒОЛОВА, Һеңлеһе Ғилминур Сәғитованың ейәнсәре)''' Барый Ҡәйүм улы Ҡара диңгеҙ ярына яҡын ерҙә йәшәй. Уның йорто эргәһендә сквер бар. Унда кешеләр ял итә, диңгеҙ ярында йөрөй, балалар уйнай. Беҙҙең олатайыбыҙ һәр ваҡыт йыйнаҡ, спорт һөйөүсе кеше булды, тәмәке тартманы, хәмер эсмәне. Уның һәр иртәһе күнекмәләрҙән башлана. Үҙенең 95 йәшендә лә ул зарядканы ташламаған. Ул әле лә саф һауала йөрөргә ярата.Олатайҙың айырыуса яратҡан урыны – әлеге сквер. Һәр көн һайын ҡыҙы Людмила Барый ҡыҙы уға скверға барырға ярҙам итә. Унда олатай, йомшаҡ пледҡа уранып, үҙенең яратҡан эскәмйәһендә һуғыш йылдары йырҙарын, башҡорт халыҡ йырҙарын, ҡурай моңдарын тыңлап ултырырға ярата. Шул рәүешле, Севастополь ҡалаһының, герой ҡаланың, яр буйҙары, ундағы парк көн һайын тылсымлы ҡурай моңдарына сорнала. Барый олатай миңә, үҙенең бер туған һеңлеһе Ғилминурҙың ейәнсәренә, беҙҙең ырыуҙың, заттың тарихы, һуғыш йылдары һәм һуғыштан һуңғы йылдар тураһында һөйләне. Сәғитов Барый Ҡәйүм улы 1924 йылда Бөрйән районының Ғәлиәкбәр ауылында донъяға килгән. Ғаиләләрендә 7 бала була. Кинйәләре – минең Ғилминур өләсәйем. Ә Барый Ҡәйүм улы малайҙарҙан иң бәләкәйе була. Беҙҙең ҡарт олатай Ҡәйүм Сәғитовты бик белемле һәм юмор яратыусы, йор телле кеше тип хәтерләйҙәр. Торған ерҙән шиғыр сығарыу һәләте лә булған. Уның был сифаттары балаларына ла, шул иҫәптән Барый олатайға ла күскән. Ҡәйүм олатай Зәки Вәлидиҙең атаһы Әхмәтша хәҙрәттә дини белем алған. Олатай унан һуң да белем алыуын дауам итергә теләгән. Ләкин атаһы ебәрмәгән. Малай аптырап ҡалмаған, йәшертен генә ат эйәрләп, атаһына белдермәй генә Стәрлетамаҡҡа юллана. Атын һатып, мәҙрәсәгә уҡырға инә. Унда дини дәрестәр менән бер рәттән тәбиғи фәндәр ҙә уҡытылған. Мәҫәлән, рус телен өйрәнгәндәр. Уның был мәҙрәсәлә алған белеме аҙаҡ урындағы халыҡҡа бик ярап һалған. Ул йыш ҡына Бөрйән кешеләре менән Кананикольск, Әүжән, Ырғыҙлы ауылдарында төйәкләнгән урыҫтар араһында тылмас (тәржемәсе) булып йөрөгән. Ул Кананикольск һәм Бөрйән районының Әтек, Яңы Усман ауылдарында йәшәүсе халыҡтар араһында сыҡҡан бәхәстәрҙе һуңғылары файҙаһына көйләгән. Ҡарт олатай ғәрәп, фарсы яҙмаһын һәм телдәрен дә бик яҡшы белгән. Уны йыш ҡына ошо телдәр буйынса ла тылмас итеп саҡырыр булғандар. Ләкин золом йылдарында Ҡәйүм Сәғитов нахаҡ ғәйепләүҙәр буйынса хөкөм ителеп, 1932 йылда 54 йәшендә мордва лагерҙарында вафат булған. Өлкән улы Хамматты ла ошо уҡ яҙмыш һағалаған – уға сәйәси ғәйеп тағып, лагерға ебәргәндәр һәм ул шунда 35 йәшендә генә үлеп ҡалған. Һуғыш башланғас, ғаиләләге өлкән уландар Әхәт менән Самат тәүгеләр рәтендә фронтҡа алыналар. Өләсәй бәләкәй ейәне һәм минең өләсәйем менән ҡала. Был ваҡытта 16 йәше генә тулған Барый ғаилә өсөн яуаплылыҡты үҙ иңдәренә ала. Мәктәпте алтын миҙалға тамамлаған үҫмер 1941-1942 йылдарҙа Ғәлиәкбәрҙә балаларға математиканан һабаҡ бирә. Барый олатай, бер көндө иртәнсәк әсәйем уятты ла, башҡа ашарға бер нәмә лә ҡалманы, хатта һуңғы он да бөттө, тине, тип хәтерләй. Ә тышта һыуыҡ ҡыш. Һуғыш ваҡытында уҡытыусыларҙың ғаилә ағзаларына 5-әр кило он биргәндәр. Тик был ондо ауылдан 36 саҡырым алыҫлыҡта ятҡан район үҙәгенән барып алырға кәрәк. 17 йәшлек үҫмер саңғыларын эләктереп ала ла таң менән Иҫке Собханғолға юллана. Уға урман араһынан барырға тура килә. Ә Бөрйән районы ҡырағай хайуандары менән дан тота. Шулай 36 саҡырым араны саңғыла үтеп, имен-аман район үҙәгенә барып етеп, 15 кило он алып, шул көндө үк кире әйләнеп ҡайта. Күршеләре картуф менән ярҙам итә. Шул рәүешле һуғыштың тәүге ҡышын имен-аман сығалар. 1942 йылда уны ла армияға алалар. Шул мәлдән алып хәрби хеҙмәт Барый Ҡәйүм улының йәшәү рәүешенә, хатта йәшәү мәғәнәһенә әйләнә. Ул, армияға китер алдынан, йәш уҡытыусы, комсомолец булараҡ, армияға саҡырылыусылар исеменән сығыш яһай. Бөрйән халҡы алдында: “Беҙҙең эшебеҙ хаҡ! Беҙ еңәсәкбеҙ!”, тип вәғәҙә бирә. Ул, район халҡын Бөйөк Еңеүҙең 75 йыллығы менән ҡотлап, “Беҙ еңдек!” тип халыҡ алдында биргән вәғәҙәһен үтәүен яҡташтарына аманат итеп тапшырырға ҡушты... Олатайҙың Бөйөк Ватан һуғышы йылдарындағы һәм һуғыштан һуңғы йылдарҙағы хәрби ҡаҙаныштарын да билдәләп үтергә теләйем. Армияға саҡырылғас, ул Тымыҡ океан флотына ебәрелә. Рус утрауында диңгеҙ пехотаһында хеҙмәт иткәндән һуң Барый Сәғитов Владивостоктағы Ленин комсомолы исемендәге Ҡыҙыл байраҡлы юғары хәрби-диңгеҙ артиллерия училищеһына уҡырға инә. Училищела уҡыған сағында, курсант Уссурийск районына ил сиген һаҡлауға ебәрелә. Империалистик Япониянан илде һаҡлауҙа, япондарҙы ҡоралһыҙландырып, этаплауҙа ҡатнаша. Шул ваҡыттағы батырлыҡтары өсөн “Японияны еңгән өсөн” тигән миҙал менән бүләкләнгән. 1945 йылда училищены Рига ҡалаһына күсерәләр. Унда уҡығанында, ҡаланы патрулләү ваҡытында, Латвия нацистарын аулауҙа ҡатнаша. 1952 йылға тиклем Рига ҡалаһы хәрби хәрәкәттәр биләмәһе булып иҫәпләнә. Училищены тамамлағандан һуң, Барый Ҡәйүм улын Римский Корсаков исемендәге утрауға хеҙмәт итергә оҙаталар. Ул унда батарея командиры була. Артабан Корея сигенә - Хәсән күле районына күсерелә. Унан һуң Находка янындағы Ольга бухтаһында (Владимир гарнизонында) батарея командиры, дивизион командиры булып хеҙмәт итә. Хәсән районының Клерк ҡасабаһында дивизион штабы начальнигы урынбаҫары булып хеҙмәт иткән сағында Төньяҡ Кореяға ҡорал ебәргән ваҡытта етди яралана. 6 айҙан артыҡ госпиталдә ята. Ләкин уның ҙур рухи көсө һәм ныҡлығы уға йүнәлеп, киренән сафҡа баҫырға ярҙам итә. 1959 йылда ғаиләһе менән Севастополь ҡалаһына күсә һәм 29-сы, 30-сы батареялар менән командалыҡ итә. Артабан Балаклавта хеҙмәт итә, уҡытыусылыҡ эше менән булыша, тәжрибә уртаҡлашыу ваҡытында сит ил хәрбиҙәренә һабаҡ бирә. 1969 йылда, сәләмәтлек торошо, алынған хәрби йәрәхәттәр арҡаһында, артиллерия подполковнигы дәрәжәһендә пенсияға китә. Хәрби хеҙмәттән китһә лә, тағы 23 йыл Ҡара диңгеҙ балыҡсылыҡ флотында янғын инспекцияһы начальнигы вазифаһында эшләй. Йәмәғәт эштәре менән дә әүҙем шөғөлләнә. Ул Севастополь ҡалаһында тәү башлап ирекле халыҡ дружинаһын ойоштора. Ҡаланың ветерандар советын төҙөшә. Ҡара диңгеҙ флоты командующийы, адмирал Кузнецовҡа ҡуйыласаҡ һәйкәлгә аҡса йыйыуҙа әүҙем ярҙам итә, Севастополде обороналағанда Мекензив тауҙарында һәләк булған Ҡара диңгеҙ флоты курсанттары тураһында китап сығарыуҙа ҡатнаша. Барый олатай өлгөлө ғаилә башлығы ла. Улар ҡатыны менән бер ул һәм бер ҡыҙ үҫтерҙеләр. Ҡыҙы Людмила Барый ҡыҙы һүҙҙәренә ҡарағанда, олатай бик грамоталы, аҡыллы, изге күңелле һәм тормош яратыусы кеше. Бер ваҡытта ла һүгенмәй, тауыш күтәрмәй. Ләкин уны һәр ваҡыт тыңлайҙар һәм хөрмәт итәләр. Людмила Барый ҡыҙы һөнәре буйынса табип. Уның ире, Барый Ҡәйүм улының кейәүе, Геннадий Ясницкий Севастополдәге хәрби-диңгеҙ училищеһын тамамлап, оҙаҡ ҡына йылдар Төньяҡ флотта хеҙмәт итә. Яҡын Көнсығыштағы кризислы йылдарҙа ул Урта диңгеҙҙә “Киев” крейсерына командалыҡ итә. Ҡыҙыл йондоҙ ордены менән наградланған. 1998 йылда вице-адмирал Геннадий Ясницкий ҡаты ауырыуҙан һуң 52 йәшендә вафат булған. Уның улы, Барый Ҡәйүм улының ейәне лә, диңгеҙ династияһының бер сылбыры. Павел Геннадьевич Ясницкий Санкт-Петербургта Нахимов исемендәге хәрби-диңгеҙ училищеһын тамамлаған. Ул – ғәмәлдәге офицер, 1-се ранга капитаны. Павел олатаһы Барый Ҡәйүм улы менән атаһының эшен лайыҡлы дауам итә. Төпкөл Ғәлиәкбәр ауылында донъяға килеп, кесе йәштән үк тормош йөгөнә егелгән Барый Ҡәйүм улы шулай тормошон хәрби диңгеҙ флоты менән бәйләй һәм, Бөрйәненән ситтә ғүмер итһә лә, бөгөнгө көндә диңгеҙ буйында башҡорт моңдарын тыңлап кинәнә. Үҙе әйтмешләй, күңеле менән ғүмере буйына башҡорт улы булып ҡалған ул... Н. Шәмиғолова, район прокуроры урынбаҫары. '''"Таң" гәзите 2020 йыл, 6 ноябрь, йома, № 89 (10433)''' ==Сығанаҡ == *[hhttps://tanrb.rbsmi.ru/articles/y-m-i-t/Vatandashtarima-amanatimdi-tapshir-Be--ebe-e---ebe-e-totto--Be-E-dek-531380/] [[Категория:Иҫтәлектәр]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] b3myy2ciuheuap2wpg1772hk821exum 0 5223 23784 23783 2020-12-02T08:48:58Z ZUFAr 381 23784 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ =Иҫке Усман тигән ауыл да булды | АВТОР =Фәрит СӘЛИХОВ. Әтек ауылы | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ =башҡортса | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = Үткән быуаттың 60-сы йылдарында “перспективаһыҙ” мөһөрө тағылып, күп кенә ваҡ ауылдар юҡҡа сыҡты. Шуларҙың береһе – минең тыуған ауылым Иҫке Усман (Иҫке Тарыуал). Был ауылдың тарихына килгәндә, уның ҡасан барлыҡҡа килеүе хаҡында архив материалдары һаҡланмаған. Мин боронғо бабайҙарҙың һөйләүе буйынса тарих бәйән итмәксемен | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ =2020 йыл, 24 ноябрь, шишәмбе, № 94 (10438) | СЫҒАНАҠ =Таң гәзите, 2020 йыл, 24 ноябрь, шишәмбе, № 94 (10438) | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} {{coord-simple|53|48|13|N|58|12|10|E|}} <div class="text"> {{poemx|Иҫке Усман тигән ауыл да булды| Борон Усман исемле кеше, эш хаҡы алмайынса, күп йылдар урман һаҡсыһы булып эшләгән. Шунан уға батша чиновниктары эш хаҡы иҫәбенә ер алырға тәҡдим иткәндәр. Ул Тарыуал йылғаһы буйында ер алып, Усман ауылына нигеҙ һала. Ваҡыт үтә килә ауыл, ултырған еренә нигеҙләнеп, Тарыуал тип йөрөтөлә башлай. Ауыл халҡы малсылыҡ, ҡортсолоҡ һәм урмн эше шөғөлләнә. Халыҡ арта килә ауылда йәшәр өсөн ер етмәй башлай. Шуға күрә Ишбулаттың туғаны Ишморат ике ғаиләһе менән ер эҙләп Бетерә йылғаһы буйына барып сығалар һәм шунда ер алып, Яңы Усман ауылына нигеҙ һалалар. Бер нисә йылдан улар янына Әтек ауылынан күп кенә ғаиләләр күсеп бара. Ғалимдар менән бәхәсләшеүе бик ауыр – бының өсөн белем яғы бик һай. Тарихсы-ғалим Ә. Әсфәндиәров Яңы Усман ауылынан бүленеп сыҡҡан, тип яҙа – ул архив материалдарына таянып эш итә . Архив материалдары тултырылған ваҡытта был ауылда сығышы Әтектән булған күп ғаиләләр йәшәй һәм шулай тип нигеҙләргә була. Ләкин ауылдың исеме үк бының киреһен дәлилләй. Тағы ла бер ҡыҙыҡлы миҫал килтерергә була. 1800 йылдар аҙағында - 1900 йылдар башында минең әсәй яғынан олатай (ярлы ғаиләнән Ишбулатов Ялал) Яңы Усман ауылынан бер ярлы ҡыҙҙы кәләш итеп әйттерергә бара. Быны Яңы Усман ауылы сауҙагәре Ишморатов Сирғәле ишетеп ҡала һәм, үҙемдең атайолатайҙарымдың тыуған яғы менән араны өҙмәйем, тип Сәлимә исемле ҡыҙын Ялал олатайға кәләш итеп бирә. Сауҙагәр туйҙы ваҡытында үткәрә. Ә ярлы ғаиләнән сыҡҡан Ялалолатай яғыныҡылар ваҡытты һуҙалар. Шунан Сирғәле олатай сәсән саҡыртып бәйет сығарта. '''Бер нисә юлы минең иҫтә ҡалған:''' Сирғәле ҡоҙа, йә инде, Сирғәле ҡоҙа, йә инде. Быйыл саҡырабыҙ, тиеп, Бөтөрҙөләр ҡайынды. Сирғәле ҡоҙа аттарын Бәйгеләрҙә саптырыр. Ҡайын бөтһә, имәне бар – Сана бөгөп саҡырыр... Үкенескә күрә, башҡа юлдары хәтерҙә ҡалмаған. Сирғәле олатайҙың вариҫтары әлеге көндә лә Яңы Усман ауылында йәшәйҙәр һәм улар менән бәйләнеш тотабыҙ. Был турала миңә 1903 йылда тыуған Уйылдан бабай һөйләй торғайны. Ул бабай тураһында айырым яҙып үтмәйенсә булмайҙыр. Колхозлашыу осоро башланғас, Иҫке Усман ауылынан Тәтегәс (Яҡшығол) ауылы бергәләп “ Ҡыҙыльяр ” колхозын ойошторалар. Бик күп йылдар ете йәшлек сағынан ике аяғы ла парализовать ителгән һәм бер класс та белеме булмаған Уйылдан бабай колхоз рәйесе, бригадир булып эшләй. Ҡайһы берәүҙәр, ул ваҡытта наҙан кеше лә ундай вазифа биләй алған икән, тип әйтергә мөмкин. Ә Уйылдан бабай улай уҡ наҙан булманы – быға уның олоғайғас та (1960 йылдарҙа) колхозда ревкомиссия ағзаһы булып, шарт-шорт итеп счет төймәһе тартып, ревизия үткәреп ултырыуы дәлил. Шулай уҡ тыумышы менән Тәтегәс (Яҡшығол) ауылынан булған бер аяғына зәғиф Исмәғилева Яңылбикә апай тураһында ла яҙып үтергә кәрәктер, тип уйлайым. Аяғы сатан булыуына ҡарамаҫтан, йәйәү йөрөп колхоз һарыҡтарын көттө. 1950 йылдар башында, яҡшы эш һөҙөмтәләре күрһәтеп, Мәскәүгә ВДНХ-ға юллама менән бүләкләнә. 1950 йылдың яртыһында Иҫке Усман ауылы Әтек ауылы менән берлектә “Алға” колхозын ойошторалар һәм ауыл йәшәүен дауам итә. Алтмышынсы йылдар башында балалар һаны етмәү сәбәпле ябылған башланғыс мәктәп кире асыла. Дизель генераторы ярҙамында электр уты ҡабына. Ә инде 60-сы йылдар аҙағында , ауылға “перспективаһыҙ” мөһөрө тағылғас, былар барыһы ла юҡҡа сыға. Тәүге сиратта мәктәп ябыла, унан – магазин. Халыҡ яйлап тарала башлай.1982 йылда һуңғыларҙан булып Хәмитов Шәкир, Ишбулатов Бәҙретдин ағайҙарҙың ғаиләләре ауылдан китергә мәжбүр булалар. 1995 йылдың май айында ошо ауылда тыуып үҫкәндәрҙең йә нисектер тамырҙары менән ауылға бәйле булғандарҙың көсө һәм инициативаһы, Әтек ауыл советы ярҙамы менән ауылдың зыяраты кәртәләнде, Тәтегәс (Яҡшығол) һәм Иҫке Усман ауылдары кешеләренең Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылары һәм яу ҡырында ятып ҡалыусылары иҫтәлегенә обелиск ҡуйылды. Ауылдан 3 саҡрым алыҫлыҡта булған Тарыуал яланында башҡорт халҡының ете ырыуы йыйындар үткәргән ер билдәләнеп, р а й о н хакимиәте башлығы И. Ф. Зарипов инициативаһы менән стела ҡуйылды. Тирә-яҡтың атамаларына килгәндә, Тарыуал яланына сыҡҡан тау юлы Түңгәүер тип атала. Һаман да шул бабайҙарҙың һөйләүе буйынса, ул тауҙа Түңгәүер ырыуы башлығын аты алып ҡасып, башлыҡ шунда һәләк була һәм тау Түңгәүер тип атала башлай. Тау аҫтында зыярат булдырыла. 2010 йылдар тирәһендә Өфөнән бер төркөм журналистар (Вәсилә Яныбаева етәкселегендә) килеп, бергәләп ул башлыҡтың ҡәберен эҙләп ҡараныҡ. Үкенескә күрә, таба алманыҡ.| 'Р.S. Мин был яҙмамда тыуған ер тарихын бер аҙ белеүемде файҙаланып, уны киләсәк быуынға яҙып ҡалдырыуҙы маҡсат итеп ҡуйҙым. Фәрит СӘЛИХОВ}} [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] [[Category:Бөрйән районы тарихы]] [[Category:Бөрйән районының бөткән ауылдары]] [[Категория:Иҫтәлектәр]] qss6cz2lkd4pmy6x006f2yv8d8jhoap 0 5225 23787 23786 2020-12-02T13:08:54Z Һәҙиә 403 /* Сайыр музейы тураһында */ 23787 wikitext text/x-wiki ''''' Бәләкәй Ҡыпсаҡтың, халыҡ телендә әйткәнсә, Кордондың оло йөрәкле ир-уҙаманы, үҙ еренең патриоты, гәзит уҡыусыларыбыҙға үҙенең ҡыҙыҡлы һәм фәһемле мәҡәләләре аша таныш автор Фәрзәт Ҡаһарманов һәм райондаштарыбыҙ тырышлығы менән кесаҙна көн Бәләкәй Ҡыпсаҡта Башҡортостанда ғына түгел, тотош Рәсәйҙә тәүгеләрҙән булып сайыр музейы асылды. Ауылдың мәҡтәбенә икенсе яҡтан ишек уйып, файҙланылмаған бер бүлмәнән бына тигән музей хасил иткән Фәрзәт Мөхәмәтйән улы. ''''''''2020 йыл, 24 ноябрь, шишәмбе, № 94 (10438)''' ==Бәләкәй Ҡыпсаҡ ауылының тарихы== - Һеҙ бөгөн райондағы иң йәш ауылдарының береһенә аяҡ баҫтығыҙ. 50-се йылдарҙа эшселәр ҡасабаһы булып төҙөлә башлаған Кордон-Бәләкәй икенсе яҡтан ишек уйып,Ҡыпсаҡ ауылының үҙ тарихы бар. Мәктәп был ауылда үткән быуаттың 59-сы йылында асыла һәм 7 йыллыҡ итеп үҙгәртеүгә бина төҙөлә. Әлеге бина 1997 йылда мәктәп-балалар баҡсаһы өсөн эшләнә һәм бөгөнгәсә ауылдың күркәм белем һәм мәҙәниәт усағы булып тора. 70-се йылдар башында мәктәпкә эшкә килгән Белорет районының Һаралы ауылының ҡыҙы Мәрйәм Ҡаһарманова тураһында республикала белмәгән кеше һирәктер. Үҙенән яҡты хәтирәләр һәм эҙ ҡалдырған уҡытыусыға бағышлап сығарылған “Мәрйәмем минең” йыры күптән ауыл гимнына әйләнде, - тине сараны алып барыусы Шәфҡәт Ғәлекәев. Ҡыпсаҡ һандуғасы Сәлимә Ғәрифуллина башҡарыуында “Мәрйәмем минең” йыры бөтәһенә таныш булһа ла, ысын тарихына ҡушылғас, тағы ла тәьҫирлерәк булып яңғыраны. Музей асыу тантанаһына килгән район хакимиәте башлығы Ғәзиз Манапов: - “Мәрйәмем минең” йыры Ҡыпсаҡ тарафтарында тыуғанын белһәм дә, нәҡ Бәләкәй Ҡыпсаҡҡа бәйле тарихын тәүгә ишетеүем. Ысынлап та, бәләкәй ауылдарҙа халҡыбыҙҙың рухы, теле, бай фольклоры һаҡлана. Бөгөн асыласаҡ музей бер быуын райондаштарыбыҙҙың йәшәү рәүешен күҙ алдына баҫтырасаҡ, хәтирәләрҙе һаҡлауға, киләсәк быуынды тәрбиәләүгә булышлыҡ итәсәк. Фәрзәт ағайҙың был эше туризм үҫешенә лә йоғонто яһаясаҡ , халҡыбыҙҙың үткәненә иғтибарлы, ихтирамлы булырға өйрәтеп торасаҡ. Ул ошо эшкә тотондо, Рәсәй Президенты грантын (488 мең һум, шуға Әбделмәмбәт мәктәбе 50 мең һум ҡушты) алыуға иреште, башҡаларға өлгө булырлыҡ ҙур эште атҡарып сыҡты. Киләсәктә музей яңынан-яңы экспонаттар, тарих, хәтирәләр менән тулыланһын, яңы һулыш алһын, - тине һәм музей асыуға ҙур өлөш индергән Фәрзәт Ҡаһармановҡа, мәктәп етәксеһе Гүзәл Насироваға, Йәнгүзәл Ҡаһармановаға, документ эштәрен тейешле кимәлгә еткергән Зәлиә Ҡунафинаға район хакимиәтенең Маҡтау ҡағыҙҙарын тапшырҙы. ==Сайыр музейы тураһында== - Музей бик үҙенсәлекле. Сайыр эшенә ҡағылған бөтә процесс күрһәтелгән, сайыр һыҙыуҙа ҡулланылған бөтә эш ҡорамалдары экспонат булараҡ кәштәләрҙән урын алған. Ауыл һәм мәктәп тарихы ентекле өйрәнелгән, ә сайырсылыҡ һәм сайырсылар тураһындағы мәғлүмәттәр 2000–се йылдар башында өйрәнелә башлана һәм күмәк көс ярҙамында 2008 йылда Әбделмәмбәт мәктәбе директоры М. Ҡасимова инициативаһы менән Бәләкәй Ҡыпсаҡ ауылы мәктәбенең бер бүлмәһе сайырсылыҡ музейына үҙгәртелә. Л. Мәсәғотова етәкселегендә хеҙмәткәрҙәр тарафынан косметик ремонт эшләнә. Әбделмәмбәт мәктәбе уҡытыусылары З. Муллағолова һәм М. Фәтҡуллина тарафынан сайырсылыҡ һәм сайырсылар тураһында ентекле материал туплана. Бөгөн был материалдар тулыландырыла, исемлек төҙөлә.Был хаҡта китаптарҙа һәм яҙыла барған мәҡәләләрҙә мәғлүмәт етерлек. Һәр яҡлап күтәрмәләүе өсөн район хакимиәтенә рәхмәт. Хакимиәт башлығы үҙе грантҡа тәҡдим итте. Ниһайәт, хыял бойомға ашты, - тине Фәрзәт Мөхәмәтйән улы. Ал таҫмалар киҫелеп, музей тупһаһын аша атлап ингәс тә, сайыр һыҙыуға кәрәкле эш ҡорамалдары менән “ҡоралланған” оҙон кәүҙәле сайырсыны күреп, тертләп китәһең. Ҡарурман юлынан үҙенең эш урынына бөтә монаятын йөкмәп юл алған сайырсы, әлбиттә, музейҙағы төп фигура. Һап-һары бүрәнәләрҙән буралған бәләкәй генә өй (Әбделмәмбәттән Нурғәле Һырлыбаев бураған), ишек артындағы сөйгә эленгән ҡушкөбәк (айыулы төбәктә унһыҙ булмай), витриналарҙа урын алған сайырсылыҡ инструменттары, бер яҡ мөйөштә урынлашҡан ағас мискә, һаҡтарҙың төрлөһө, тимер, кәүшик һәм кимәлле мөшкәттәр (воронка), ат арбаһына сайырлы ике тимер мискәне тейәп китеп барыусы ир-уҙаман (Ильяс Муллағолов эше), бихисап бысаҡ төрҙәре, ағас ҡабығын әрсегестәр, сайыры һыҙылған ағастар ( Фәрзәт ағай менән Ғәйнетдин Усманов урынлаштырған), бина стенаһына төшөрөлгән ҡарағай урманы, бәрхәт үлән менән мүкте хәтерләткән иҙән түшәме – барыһы ла алыҫ уҡ булмаған үткәнгә – атайолатайҙарыбыҙҙың ауыр ҙа, яуаплы ла, заманына күрә аҡсалы ла эш дәүеренә алып ҡайта. Байназар мәктәбе уҡытыусыһы Ильяс Муллағоловтың ҡул эштәре музейға йәм биреп кенә ҡалмай, йән дә өрә – тиккә генә сәсән барҙа телең тый, оҫта барҙа ҡулың тый, тимәгәндәр. Уның стенаға һәм түбәгә төшөргән һүрәттәре иҫ киткес! “Сайыр эше ныҡ ауыр ул. Сайырсы көнөнә 2 мең ағасты һыҙып үтә. Биләмәһен ете урағас, мөшкәттәр тула. Тәүҙә сайырҙы бер миҙгелдә дүрт тапҡыр йыйһалар, аҙаҡ был эш икегә ҡала. Сайырсылар аҡсаны ла күп эшләне. Уларҙың тәьмин ителеше лә һәйбәт булды – консерваларҙағы быҡтырылған ит ,ҡуйыртылған һөттәр кемдәргә эләкте? Әлбиттә, сайырсыларға! План 3 тонна 800 кг итеп бирелһә, шуны 10 тонна итеп үтәүселәр булды. Сайырсылар урманға яҙ китһә, көҙ сентябрҙә генә ҡайтты. Бер ағасты унар йыллап һыҙҙылар. Айыу менән бәйле тарихтар ҙа иҫ киткес инде”, - тип бик мауыҡтырғыс хикәйәттәр бәйән итте музей хужаһы. Әйткәндәй, Бәләкәй Ҡыпсаҡ ауылының тарихы” һәм “Сайырсылар” тигән китап яҙып , Белорет типографияһында баҫтырып, шуларҙы ла музей кәштәһенә һалған ул. Эйе, уникаль музей үҙ ишектәрен асты Бәләкәй Ҡыпсаҡта, сөнки унда Фәрзәт Ҡаһарманов кеүек кешеләр – үҙендә ҡабынған ижад осҡонон башҡаларға ялҡын итеп күсереп, аҙаҡ эш һөҙөмтәләре менән көллө әҙәмдең күңелен йылытыусылар йәшәй.'''А. ҒАРИФУЛЛИНА.''' '''[[Category:Бөрйән районы тарихы]]''' igk22ysgq7cs3797ubh4lymsju4puaz 0 5226 23788 2020-12-02T13:27:37Z Һәҙиә 403 "'''''Тереләрҙең - ҡәҙерен, үлгәндәрҙең ҡәберен бел, тип белмәй әйтмәй халыҡ – Бө..." исемле яңы бит булдырылған 23788 wikitext text/x-wiki '''''Тереләрҙең - ҡәҙерен, үлгәндәрҙең ҡәберен бел, тип белмәй әйтмәй халыҡ – Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә 75 йыл үтһә лә, бөйөк Еңеүҙең бәҫе кәмемәй, еңеүселәрҙең даны һүрелмәй, улар хаҡында яҡты иҫтәлек йөрәктәрҙән юйылмай...''''' ==Яҡты иҫтәлек йөрәктәрҙән юйылмай== Олатайым Бикмәтов Рәшит Динмөхәмәт улы хаҡында әсәйемдән күп тапҡырҙар матур хәтирәләр ишетеп үҫһәм дә, бала саҡта балалыҡҡа барып, артыҡ иғтибар бирелмәгәнме – барыһын да “шулай булырға тейеш”, тип ҡабул ителгән. Тик олоғая бара үткәндәр хаҡында күберәк уйлайһың, элеккеләрҙе күңелдән барлап, баһа бирәһең, ҡиммәтен аңлайһың икән. Әсәйем үҙе гүр эйәһе инде хәҙер. Уның яугир атаһы тураһында шундай ҡәҙерле хәтирәләрен тағы бер ҡат күңелдән барлап, икеһенең дә рухтарын шатландырайым, тигән маҡсатта быйыл йәй туғаным Ғаффар ағай Бикмәтов менән олатайымдың ҡәберен эҙләп, дәһшәтле һуғыш үткән яҡтарға юлландыҡ. Волгоград өлкәһенең Клетский районының Үрге Бузиновка ауылы янында Сталинград өсөн ҡаты бәрелештәрҙә Ватанын һаҡлап ҡорбан булғандарҙың туғандар ҡәберлеге бар. Ана шул изге ергә булды сәфәребеҙ... Олатайым Бикмәтов Рәшит Динмөхәмәт улы 1908 йылда Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылында крәҫтиән ғаиләһендә донъяға килгән. Атаһы Динмөхәмәт, совет власы булыуға ҡарамаҫтан, диндар кеше була – ул ваҡытта тыйылһа ла, намаҙ уҡый, ураҙаларын ҡалдырмай. Әсәйем мәрхүмә Иманғолова Әсмә Рәшит ҡыҙы һөйләүенә ҡарағанда, олатай башта мәҙрәсәлә белем ала, унан, ул осорҙа транспорт булмау сәбәпле, Стәрлегә йәйәү йөрөп уҡый. Бала сағы Иҫке Монасиптың Кепес тигән яғында йәйҙәрен Мәжит ҡустыһы менән Ағиҙелдә балыҡ ҡармаҡлап, һыу инеп үтә. 1931 йылда Стәрлетамаҡ педагогия техникумының уҡытыусылар әҙерләү курсын тамамлағас, Бикташта уҡыта, аҙаҡ Нәби ауылына уҡытыусы итеп ебәрелә, һуңынан директор вазифаһын башҡара. Партия мәктәбен тамамлағас, Монасип ауылында комсорг була, партия эштәрен алып бара. 1941 йылда, һуғыш башланыр алдынан, уны Иҫке Собханғолға райсоветҡа эшкә алалар, ләкин ул унда оҙаҡ эшләй алмай – беренселәрҙән булып һуғышҡа китә. Ғәфиә өлөсәйем ( Яңы Монасиптыҡы) 28 генә йәшендә 3 бала менән тороп ҡала. Һуғышҡа тиклем дә, унан һуң да колхозда бил бөгә. Әсәйем һөйләүенсә, олатайым командирҙар курсын үтеп, Әлкә ҡасабаһында йәш һалдаттарҙы һуғышҡа әҙерләү буйынса инструктор булып эшләй. 1942 йылда уның взводынан 2 һалдат һуғышҡа бармаҫ өсөн ҡаса - дезертир була. Ул ваҡыттағы закон буйынса хәрби трибунал Рәшит олатайҙы офицер званиеһынан рядовойға төшөрә һәм штрафбатҡа оҙата. Әгәр ҙә шул ике ҡасмаһа, атайым тере ҡайтыр ине, тип илай торғайны әсәйем... 1942 йылда фашист ғәскәрҙәре Сталинград ҡалаһын алып, көньяҡҡа юл асырға уйлай. Сталинград өсөн ҡаты һуғыштар бара. Рәшит олатай 6-сы гвардия кавалерия дивизияһы составындағы 23-сө гвардия кавалерия полкында рядовой булып һуғышҡа инә. Сталинград эргәһендәге немец фашист ғәскәрҙәрен ҡамауҙа ҡалдырыр өсөн, 1942 йылдың 19 ноябрендә иртәнге сәғәт 07:30 минутта Совет армияһы 15 000 орудие, минометтарҙан атып, Совет Армияһының көсөн, ҡаһарманлығын бөтөн донъяға күрһәтеп, контрһөжүмгә күсә. Дон йылғаһы яғындағы Клетский районының Үрге Бузиновка ауылы янында барған ҡаты бәрелештәрҙең береһендә 1942 йылдың 20 ноябрендә олатайым һәләк була. Иҫке Монасип уҙаманының – заманына күрә уҡымышлы кешенең, диндар ир-азаматтың ерҙәге ғәмәлдәре ошо ерҙә Ватан өсөн, матур һәм тыныс киләсәк хаҡына ҡан ҡойошта шәһиттәрсә өҙөлә лә инде... Үрге Бузиновкалағы туғандар ҡәберлегенә олатайым да ерләнгән. Ҡәберлек ауыл уртаһында, матур ерҙә - паркта урынлашҡан. Унан сәскәләр, гөлләмәләр өҙөлмәй, тимәк, кеше килә, туғандарын - ил батырҙарын иҫкә ала... Әсәйем мәрхүмә ғүмере буйы: “Эх, атайымдың ҡәберен табып, эргәһенә барып ҡайтыр кәрәк ине”, - тип үкенес ҡатыш хыяллана ине. Уға яугир атаһының ҡәберенә барып, рухына бағышлап аят-сүрәләр уҡып ҡайтыу бәхете яҙмаһа ла, ошо бурысты миңә атҡарырға тура килде. Эйе, Тыуған ил өсөн ҡорбан булғандар үлемһеҙ, тиҙәр бит. Олатайым Бикмәтов Рәшит Динмөхәмәт улы – шулар иҫәбендә... '''Хәйҙәр ИМАНҒОЛОВ. Байназар ауылы''' '''"Таң "гәзите 20 ноябрь, йома, № 93 (10437)''' ==Сығанаҡ== *[https://tanrb.rbsmi.ru/articles/y-m-i-t/E-e--aldattari-lem-e-553049/ "Таң "гәзите] [[Категория:Иҫтәлектәр]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы ветерандары]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] 9pbsj627ew1yr65oymnv8rrix30dfl3 2 5227 23793 23791 2020-12-03T09:31:18Z Һәҙиә 403 23793 wikitext text/x-wiki Ҡатнашыусы:Ueptkm Аҙанғолова Гүзәл Илдус ҡыҙы,(1 февраль 1972 йыл) Учалы районы Ураҙ ауылынанмын. Бөрйән районы Байназар ауылында йәшәйем. Белемем: Башҡорт аграр университеты (БГАУ)- 1989-1994 йылдар, бухгалтер. Эшләгән урыным Байназар ауыл хакимиәте 2002 йылдан, белгес. ef20mb2bvw0t1njwbqkl56bosrt0jfg 4 5228 23792 2020-12-03T09:30:45Z Һәҙиә 403 Һәҙиә [[Викидәреслек:Имена участников]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ҡатнашыусы:Ueptkm]] 23792 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡатнашыусы:Ueptkm]] iz895d7pfie6mlmwbxon848wrfnz2r8 0 5229 23802 23801 2020-12-04T03:47:28Z ZUFAr 381 added [[Category:Белорет районы географияһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23802 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|48|13|N|58|12|10|E|}}<!-- уточнить координаты--> <div class="text"> {{poemx|Яланғас тауы| Быйыл сентябрь айында Яланғас тауына һыбай турпоходҡа барып ҡайтылды. Белорет районында урынлашҡан был тауҙың исеме тураһында мин бөтөнләй баш ватманым - түбәһе ташлы, ҡаялы, ағастар итәгендә генә күренә, шуға халыҡ "яланғас" тигәндер тип. Бер ваҡыт, һырттараҡ килгән бер Өфө ҡунағы экскурсия ойоштороусыһынан ҡыҙыҡһынғайны - тегеһе: "От башкирского "йылан" это название - "Змеиная" переводится, потому что здесь змей много, я сам много раз видел", - тип шаҡ ҡатырҙы. Эҙләнеп ҡарағайным - ғалим А.К.Матвеевтың китаптарында был топоним "асыҡ, яланғас" башҡорт һүҙҙәренән килеп сыҡҡан тип иҫбатлана, тимәк, Змеиная түгел - Голая гора тип тәржемә итергә мөмкин. P.S. Яланғас тауының бейеклеге 1297 м, Белорет районында урынлашҡан|Информатор:Альбина Галеева}} [[Категория:Белорет районы топонимикаһы]] [[Категория:Белорет районы географияһы]] 30bvwvarrg806qg8ox5bxcj8gggkwvj 0 5230 23806 23805 2020-12-04T04:02:57Z ZUFAr 381 added [[Category:Йылайыр районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23806 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|52|00|00|N|58|00|00|E|}} <!--уточнить! --> <div class="text"> {{poemx|Ҡайраҡ аҡланы, Суйынса йылғаһы| Һәр ауыл исҽмһҽҙ булмаған кҽүҽк ,ауылдарҙың тирә-яҡтары ла ниндәйҙҽр ваҡиғаға таянып,йәиһә бҽрәүҙҽң хөрмәтҽнә исҽмләнгән.Үҙҽмдҽң тыуған аулымдың тирә-яҡтарындағы атамалар тураһында уйланғанда ла ла былар сағыла. Мәҫәлән Суйынсы йылғаһы һәм яланы, Әбҽйосҡан йылғаһы ,Әбҽҡас тауы, Бығаулаған яланы, ҡайраҡ, Шүлкә йылғаһы, Ынйы тауы. Күп урындар элҽк кҽшҽләр йәшәгән утарҙар исҽмҽнән тороп ҡалғандар. Ҡайраҡ аҡланынан элҽк атайым ҡайраҡташ ҡаҙып алып, тура ат юлынан Магнит ҡалаһына үгҽҙгә тҽйәп алып барып әйбҽргә алыштырып ҡайта инҽк тип һөйләгәйнҽ. Ә Суйынсы йылғаһы башында өс, кирбҽс һуғып яндырған соҡорҙар бар инҽ. Атайым хатта стҽналарынан кирбҽсҽн соҡоп та ҡараны. Тик күп тапманы ,элҽк был урында бҽсән сапҡан Әбүбәкҽр ҡоҙа ҡаҙып алып, ташып бөткәндҽр индҽ тип аңлатты. Был ҙур кирбҽс соҡоро әүәлҽрәк ,унан алдараҡ кҽмдәрҙҽр йәшҽрҽн суйын сүкҽгән тимҽрлҽк булғандыр тип фаразлай инҽ ололар һөйләүҽнә таянып. Эргәһҽндәрәк бороңғо там булды тип аңлатты. Хәҙҽргҽсә вышка. Борон ырыуҙар бҽр-бҽрҽһҽ мҽнән шул тамға ут төртөп хәүҽф килҽрҽн бҽлгҽткәндәр тигәйнҽ. Ул вышка бҽр нисә тапҡыр яңыртылғандыр.Сөнки бҽҙ бәләкәй саҡта уның эргәһҽнә барып ҡараныҡ.Бҽҙҙҽң бҽсәнлҽк уға яҡын ғына инҽ. Сҽрҽгән әммә ныҡлы ғына инҽ әлҽ.Ағайым мҽнҽп ҡарарға ла маташты әлҽ. Әбҽҡас тауында Абдрахман ҡараҡ, Мотаһар ҡасҡындарҙың төйәгҽ булған тип тә һөйләр инҽ. Зҽмлянка ҡаҙып шунда урынлашҡандар. Эргә -тирәләгҽ ауыл малдарына тҽймәгәндәр ауыл халҡы уның исҽмҽн Әбҽҡас тип бҽлгән. Таулыҡай яҡтарынан, Әбдҽлкәрим яғынан, Йылым яҡтарынан үҙҙәрҽ бҽлгән тура юлдан эҙ яҙҙырып йөрөгәндәр. Ҡыуыусыларҙан урман эсҽндә йәшҽнҽп йөрөү уңайлы булған. Ауылда уларҙың ярҙамсылары ла булған . Тик бҽрҽһҽ лә өндәшмәгәндәр.Унда үҫкән бҽр йығылған ҡарағайҙы күрһәтҽп шунда яҙыуҙар булғанлығын һөйләгәйнҽ. Шунда йәшәгән ҡасҡындың яҙыуы булған тип.|Азалия Исрафилова }} [[Категория:Йылайыр районы топонимикаһы]] qblphjlq59mqkxdohh6eg4c88vckmgx 14 5231 23958 23807 2020-12-08T19:51:12Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23958 wikitext text/x-wiki [[Категория:Йылайыр районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 4g3o5miqbwgi69cyfflf3hbk3kq7sdu 14 5232 23808 2020-12-04T04:03:52Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23808 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5233 23812 2020-12-04T04:11:58Z ZUFAr 381 "[[Категория:Әбйәлил районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23812 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әбйәлил районы]] ppgmx1nily56d6zxoc5t4ryx8lwlk3c 0 5234 24874 23816 2023-03-16T12:36:21Z Aidar254 420 24874 wikitext text/x-wiki Ҙур тирәк, Ун ике ботаҡ, Ботаҡ һайын дүрт тармаҡ, Тармаҡ һайын ете япраҡ, Япраҡтың бер яғы ҡара, Бер яғы аҡ, Уйлап тап та менеп ят. [[Категория:Йомаҡтар]] oam3jtily8yha15ehfnnctz6589yika 0 5235 23817 2020-12-05T08:25:28Z Ueptkm 942 "'''Байназаров Ғәлиулла Хәйрулла улы''' (БАССР Бөрйән районы Байназар ауылы— Укр..." исемле яңы бит булдырылған 23817 wikitext text/x-wiki '''Байназаров Ғәлиулла Хәйрулла улы''' (БАССР Бөрйән районы Байназар ауылы— Украина Харьков өлкәһе Терновая ауылы )— Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Байназар ауылынан Бөйөк Ватан һуғышына китеп хәбәрһеҙ юғалған исемлегендәге һалдат-кавалерист. ==Табылыу тарихы== Мәскәү ҡалаһынан Лариса Владимировна Шашкова эҙәрмән, шылтыратып: "Хәбәрһеҙ юғалған, 1916 йылғы Байназаров Ғәлиулла Хайрулла улының ҡәбере табылды, туғандары бармы икән?" — тип һорап хәбәр иткәс тә, мин Байназаров Рәхимйән Мөхәмәтйән уалына шылтыраттым. Ул 1930 йылғы, Байназар ауылында Байназаровтарҙың иң оло вәкиле. Яңылышмағанмын, Рәхимйән ағай тиҙ генә эш бүлмәмә килеп бик мөһим мәғлумәттәр еткерҙе. Байназаровтарҙың оло вәкиленең хәтере һәйбәт, ул кисәге генә булған хәлдәй 1939 йылды иҫенә төшөрөп, тасүирилап һөйләне. Байназаров Ғәлиулла Хәйрулла улы 1939 йылда Салауатов Сәхи ағай менән армиянан хәрби хеҙмәттәрен тултырып ҡайтҡас, Ғәлиулланың бер туған апайы Ғилминиса — Ҡарағолов Нотрахмандың ҡатыны, ҡунаҡ саҡыра. Ҡунаҡҡа 9 йәшлек Рәхимйән ата-әсәләренә эйәреп барғанын яҡшы хәтерләй. Ғилминиса сығышы менән Байназаровтар араһынан була. Күп тә тормай Ғалиулланы Иҫке Собханғолға милицияға эшкә алалар. Ул унда Байғаҙы ауылы ҡыҙы — Шарипова Зөбәйлә Шәкир ҡыҙын осратып, уның менән бергә донъя көтөп алып китәләр. Оҙаҡ йәшәү насип булмай, балалары ла булып өлгөрмәй. 1941 йылдың 4 декабрендә Ғәлиулланы фронтҡа оҙаталар. Ғилминисаның ҡыҙы Әлмира апай әле Аҫҡар ауылында йәшәй, әсәһенең ағаһы тураһында хәбәр ишеткәс тә Байназарға ике ейәнсәре менән килеп үҙенең хәтирәләре менән бүлеште. Улар ғайләлә 5 бала булғандар, 4 улдан һуң ҡәҙерле, иркә ҡыҙ гел әсәһе эргәһендә генә йөрөп үҫкән. Уның әсәһе Ғилминисаның гел һағышланып Ғәлиулла ағаһы тураһында һөйләүен яҡшы хәтерләй. Ул: “Миллиционерҙарҙы фронтҡа беренселәрҙән алдылар. Ағайым алғы фронттабыҙ тип яҙа”- ине тип һөйләгәнен иҫләй. Һуңынан Зөбәйлә икенсе кешегә — Ғәлиуллин Әбделхәйға тормошҡа сыға. Әбделхәй Байназарҙа колхоз рәйесе булып эшләгән була. Икенсе кеше менән тормош ҡороуға ҡарамаҫтан, Зөбәйлә ҡәйенбикәһе Ғилминиса менән аралалашып йәшәй, туғанлыҡ ептәрен өҙмәй. Бәлки һөйгәнен һағынып, уны яратҡанғалыр ҙа. Үҙенең дә Әбделхәйҙән тыуған ҡыҙына Әлмира тип исем ҡуша. Ике Әлмира әле лә туған булып, ҡатнашып йәшәйҙәр. Әлмира апай алып килгән апаһының (Байназарҙа бабайҙы шулай тип әйтәләр) фотоларына ҡарайым да, яратмаҫлыҡ та түгелдер шул. Ҡайһындай һыу һөлөгөндәй ирҙәр , бәлки, һөйгәне киләсәк тә бәхетле йәшәһен өсөн, башын һалғандыр… ==Эҙәрмәнлек эштәренең һөҙөмтәһе== Харьков ҡалаһында йәшәгән Иван Николаевич Волковский солдат.ру-ға ошо хәл тураһында түбәндәгеләрҙе яҙа. Ул тыуып үҫкән Терновая ауылында, ауыл зыяратында, шәһиттәр ҡәберлегенән 500 метр самаһы ситтәрәк тәре ҡуйылған ҡәберлек барлығы тураһында яҙған. Ул тәре (фотоһын ебәргән), миңә күренеүенсә, "ПСГ У 18 С 1943 г.", "ПСГ" (Бәлки "Прости и сохрани Господи") тип яҙылғандыр. Башҡа яҙыу булмай. Иван Николаевич 2009 йылдан бирле ошо ҡәберлек буйынса эҙләнеү эштәре алып бара. Ул ҡәберлек тураһында ауыл кешеләре белә, сөнки христиандарҙың Пасхаһынан һуң гел урындағы дин әһеле панихида үткәрә. Иван Николаевич әйтеүенсә, ул ауылда киренән ҡаҙып ерләүҙәр, ҡәберлектәрҙе күсереүҙәр булмаған. Волковский әфәнде 348-се медсанбаттың 20 авгусынан 29 августҡа тиклем Терновая ауылында торған ваҡыттағы мәрхүм булғандарҙың исемлеген таба. Ул исемлектә булғандарҙың етәүһе шәһиттәр ҡәберлегенә индерелгән, ҡалғандары ошо исемһеҙ ҡәберлектә тип бара. Исемдәре яҙылмай ерләнгәндәрҙең исемлеге урындағы ауыл хәкимиәтенә тапшырылған булған. Иван Николаевич яҙыуынса, Байназаров Ғәлиулла Хайрулла улы 1943 йылдың 20 авгусында Терновая ауылында мәрхүм булған. Донесениела ул 18 августа Веселый тигән хуторҙа ҡаты яраланды тип яҙылған тигән. Хәтер китабында ла ерләнгән урыны "хутор Веселый" тип тора. Веселый хуторы Харьков районында, ул әлеге табылған ҡәберлектән 50-70 км алыҫлыҡта. Һығымта буйынса, ул 348-се медсанбат менән Чугуевский районының Терновая ауылына эвакуировать ителгән булған һәм шунда мәрхум булып шунда ерләнгән. Ҡәбер ташы ҡуйыуҙы Иван Николаевич ауыл халҡын йыйып һөйләшкәндән һуң, улар бер тауыштан риза булып, үҙ иҫәптәренә ҡуйҙыртҡандар. Мин Украинала Совет һалдаттарына ҡуйылған һәйкәлдәрҙе юҡ итеп, вәхшиҙәрсә ҡыланған ҡайһы берәүҙәрҙән айырмалы рәүештә Терновая ауылы халҡы нисек быға йөриәт итте икән тип берҙән аптырата, икенсенән һоҡландыра. [[Категория:Бөрйән районы]] [[Категория:Хәбәрһеҙ юғалғандар]] [[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] jf5g52mo1m1uohgeycr1hav90g0ub7z 0 5236 23822 2020-12-06T14:10:58Z ZUFAr 381 "{{coord-simple|53|35|48|N|58|37|47|E|}} <div class="text"> {{poemx|Башҡортостандың Әбйәлил районында урынл..." исемле яңы бит булдырылған 23822 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|35|48|N|58|37|47|E|}} <div class="text"> {{poemx|Башҡортостандың Әбйәлил районында урынлашҡан иң тәрән күл Яҡтыгүлдең тарихы(легендаһы)| Яҡтыгүл - Банное – Мауыҙҙы Яҡтыгүлдә ап - аҡ томан. Һыуҙа кәмә сайҡала. Татлы бер хис йөрәктәрҙә. Айҡала ла айҡала. (Әсхәл Әхмәт – Хужа) Эйе, тап ошондай хистәр тыуыр Әбйәлилдең мөғжизәле Яҡтыгүленә барһағыҙ. Районыбыҙҙа 33 күл бар. Әлбиттә ,иң билдәлеһе - Яҡтыгүл. Ул иҫ киткес матур, ысынлап та, яҡты һәм саф күл ул. Таҙа, тоноҡ һыулы булғаны өсөн халыҡ Яҡтыгүл тип йөрөтә. Ә борондан һаҡланып ҡалған икенсе исеме – Мауыҙҙы, йәғни Аждаһалы... Легендала һөйләнелеүенсә, “ул күл борон ҡара урман менән уратылған булған. Күлдең эйәһе ялмауыҙҙы булған, тиҙәр. Был яман мәскәй күлде өйрөлтөп йөрөткән, имеш. Күлгә кейек-януар, ҡош-ҡорт яҡын килергә лә ҡурҡҡан. Һыу эсергә һәр береһен мәскәй йотоп торған. Хатта күл өҫтөнән йөҙөп барған ҡошто ла тыны менән тартып алған, тиҙәр. Шуға ла был эйәле күлде Мауыҙҙы тип атағандар. Ә ”Банное” атамаһының тарихын халыҡ былай тип һөйләй: “Башҡорттар Рус дәүләтенә ҡушылғас, бер ваҡыт күлдең ситенә генә рус баярҙары йорт һалдыра башлаған. Уларҙың рөхсәтһеҙ-ниһеҙ ҡыланыуҙарына был тирәләге башҡорттарҙың йәне көйгән. Берҙән – бер көндө башҡорттар:” былай эстән янып генә янып йөрөүҙән ни файҙа, ер китә бит,” - тип йыйылышып кәңәшләшкәндәр ҙә тегеләрҙе пыран-заран туҙҙырып ташлағандар. Ҡасҡаны ҡасып ҡотолған . Ҡасып өлгөрә алмағандарын үлтереп бөткәндәр ҙә әйҙәренә ут төрткәндәр. Янғын бик көслө булған. Тау буйындағы ҡарағастар янып бөткәндәр. Тау битләүе ҡап-ҡара булып ҡалған. Тик бер мунса ғына имен ҡалған. Урыҫтарҙан күрмәксе, ерле халыҡ уны “баня” тип атаған. Күлдең исеме лә “Банное озеро” булып киткән. Икенсе бер легенда буйынса, күлдең ошо исеме шунда туҡтап, йыуынып киткән Пугачев яугирҙарынан ҡалған имеш. Уны Мауыҙҙы, Банное тип тә йөрөтәләр.Ул тәбиғәт ҡомартҡыһына ҡарай.|Әбйәлил районы Таһир Күсимов исемендәге Асҡар гимназияһының 8-се А класс уҡыусыһы Әһелова Айлина. Альбина Муллахметова}} [[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] 9cz5ei8scwqixbghw116dcrrmt68lgt 14 5237 23826 2020-12-06T14:16:20Z ZUFAr 381 "[[Категория:Тәтешле районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23826 wikitext text/x-wiki [[Категория:Тәтешле районы]] e0tsy30j38mv8219ym6gy2ub7ggw6sj 14 5238 23965 23827 2020-12-08T19:54:04Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23965 wikitext text/x-wiki [[Категория:Тәтешле районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] hi5u9y5iczw3249mki47whg0r4wvpne 14 5239 23828 2020-12-06T14:17:22Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23828 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5240 23832 2020-12-06T14:21:55Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23832 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 14 5241 23838 2020-12-06T14:37:51Z ZUFAr 381 " [[Категория:Бишбүләк районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23838 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бишбүләк районы]] 9y47yc5kzloa0kocfj570a0inonpxtb 14 5242 23952 23839 2020-12-08T19:44:31Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23952 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бишбүләк районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 8tzrhj1f3jpol72snexwljxgwxar3tv 14 5243 23840 2020-12-06T14:38:44Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23840 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5244 23845 2020-12-06T14:48:34Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23845 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы]] r87vyqdukto4heb99nu5jh6h4pxotk8 14 5245 23960 23846 2020-12-08T19:51:55Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23960 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] a3ori3ztknhze5pkt7z7016e0r6pg1l 14 5246 23847 2020-12-06T14:49:15Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23847 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5247 23959 23848 2020-12-08T19:51:35Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23959 wikitext text/x-wiki [[Категория:Күгәрсен районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 7p487vaxwxr8bwe68apcuqgergqyz1y 0 5248 23852 2020-12-06T15:14:32Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Әбйәлил районы,Күбәләк ырыуы ауылдары тарихы.]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Әбйәлил районы Күбәләк ырыуы ауылдары тарихы]] 23852 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Әбйәлил районы Күбәләк ырыуы ауылдары тарихы]] cne5abzbb63oi8mpzhppoy31diwlr9f 0 5249 23860 23859 2020-12-06T15:36:21Z ZUFAr 381 added [[Category:Ейәнсура районы топонимдары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23860 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ейәнсура районы Ибрай ауылы топонимдары| Мин бик матур тәбиғәтле Ибрай ауылында йәшәйем. Үҙ ауылымдың тарихы һәм ер-һыу атамалары менән ҡыҙыҡһынам. Шуға күрә һүҙем дә ошо хаҡта. Ауылға етәрәк, уң яҡта – Ослотау һеҙҙе ҡаршы алыр, уның янынан Оло Һүрәм йылғаһы аға. Һул яҡта – Ҡабыҡтөшөргән, Күрпәсәй тауҙары. Ауыл ҡаршыһындағы Ҡабратауға менһәң, беҙҙең алда ауыл ус төбөндәгеләй күренә. Һәр ауылдың, кешеләр кеүек, үҙ йөҙө, үҙ тарихы, үҙ яҙмышы була. Беҙ ҙә , үҙебеҙҙең ауылдың тарихы менән ҡыҙыҡһындыҡ. ИБРАЙ АУЫЛЫНЫҢ КИЛЕП СЫҒЫУ ЛЕГЕНДАҺЫ Быуындан – быуынға, телдән – телгә күсә килгән мәғлүмәттәр буйынса, Ибрай ауылына 1750 йылдар тирәһендә нигеҙ һалынған. Өмбәт ауылынан айырылып сыҡҡан кешеләр бында килеп ултырған. Быны ауылдағы күп кенә араларҙың шәжәрәһе Атнағол (Аҙнағол) исеме менән бәйләнгән булыуы раҫлай. Архив материалдары буйынса ибрайҙарҙың күбеһе 1800 йылдан 1920 йылдарға тиклем Атнағолов фамилияһы йөрөткән. Ауылыбыҙ тарихы тураһында мин 1909 йылғы ҡарт ҡәрсәйем Ҡолмөхәмәтова Сәйҙә Ғәлиәскәр ҡыҙынан һораштым. Ҡәрсәйем хәҙер мәрхүмә булһа ла , ул риүәйәт минең хәтеремдә. “Өмбәт ауылында Аҙнағол тигән ҡарт йәшәгән. Уның һигеҙ улы булған. Етенсе улы Кинйәғол тыуып, дүрт йыл ваҡыт үткәс, тағы бер улы тыуған Аҙнағолдоң. “Был беҙҙе алдап йөрөттө, исемде лә Алдарғош тип ҡушайыҡ”, - тигән атаһы. Алдарғош үҫеп, ир еткән, һунарға йөрөргә яратҡан. Кәләш алып, хәҙерге Ибрай ауылы ултырған ергә килеп, шунда йәшәй башлаған. Шулай итеп, Ибрай ауылына нигеҙ һалған кеше – ул Алдарғош. Уның ҡатыны Аҙнабикә, бер улы Дауыт булған. Хәҙерге Дауытовтар шунан таралған. Алдарғош бик данлыҡлы һунарсы булған. Ул Үгеҙүлгән тамағында ҡыуыш ҡорған. Ҡыуышының эсенән шишмә ағып ятҡан. Һунарҙа йәнлек тотҡас, иң беренсе уның елек майын һығып, ҡайнатып эсер булған. Алдарғош яратҡан “Угеҙүлгән” тигән тауҙың тәбиғәте бик матур. Тау итәге буйлап юл үтә, юл ҡырында ғына - тәрән йырын. Үгеҙ егеп йөрөгән дәүерҙәрҙән Үгеҙүлгән бик күп юл фажиғәләре күргән: аттар, үгеҙҙәр, хатта кешеләр осоп һәләк булған. Үгеҙүлгән йы рынындағы шишмә ҡыш көнө лә туңмай тип һөйләй ололар. Һыуы төрлө ауырыуҙарҙан дауалай. '''Шауҙым''' Ауылдан ун саҡрым тирәһе үрҙәрәк ҙур аҡлан һәм ҡайынлыҡ бар. Шул ерҙе “Шауҙым” тип атайҙар. Әлеге көндә Шауҙым - Ибрайҙың ғорурлығы булып тора. Уның ҡая ташлы тауҙарына ҡараһаң, түбәтәйең төшөп китерлек. Аҡландың бөгөлөшөндә, ҡараңғы төндә йөҙәрләп янған майшәм кеүек бер тиҫтер аҡ ҡайындар тора. Беҙҙең ауылда ир-егеттәре тауҙан бүрәнә шыуҙырырға киткәндәр. Тауҙан бүрәнә шыуҙырып йөрөгәндә берәүһе бүрәнә менән ҡуша шыуып төшөп киткән. Ул: “Шыуҙым”, “Шыуҙым”- тип ҡысҡырып ебәргән. Шул ваҡығанан алып ул ерҙе “Шыуҙым”,- тип йөрөтә башлағандар. Тора-бара “Шыуҙым” – “Шауҙым”ға әйләнеп киткән. '''Һаҡал бейегән''' Беҙҙең сабынлыҡтың исеме “Һаҡал бейегән” тип атала. Уның тарихы бына ошолай. Элек күп ирҙәр һәм ҡарттар, йәш егеттәр өй төҙөр өсөн урманға ағас ҡырҡырға киткәндәр. Улар барып еткәс, күп итеп ағас ҡырҡҡандар. Аҙаҡ эшләп арығас, бер матур ғына аҡланға тамаҡ ялғарға ултырғандар. Ашап ултырғанда бер йәш егет бер бабайҙың ашағанда һаҡалы һелкенеп ултырғанын күргән. Шунда теге егет: “Ҡарағыҙ әле, бынау олатайҙың һаҡалы бейегән һымаҡ һелкенеп тора,”- тигән. Шул ерҙе “Һаҡал бейегән” тип атай башлағандар. '''Күнәр атҡан (һөнәр артҡан)''' Элек беҙҙең яҡтарҙа арба яһай белмәгәндәр, атты һыбай менеп кенә йөрөгәндәр. Бер ваҡыт рустарҙан өйрәнеп, тәгәрмәс яһарға булғандар. Бер үҙәктә туғын бөккәндәр һәм тәгәрмәс яһағандар. Арба яһағас, араларынан береһе: “Бына тағы ла һөнәр артты,”- тигән. Шунан башлап был үҙәкте “Һөнәр артҡан үҙәк” тип йөрөтәләр. “Һөнәр артҡан” яйлап “Күнәр атҡан”ға әйләнгән. '''Ғәли мороно''' Элек аслыҡ йылында беҙҙең ауыл малайҙары Муса менән Ғәли нимә ашарға белмәйенсә, йыуаға барырға булғандар. Оҙаҡ йыуа таба алмайынса йөрөгәндән һуң, ниһайәт, улар бер тауҙа йыуа тапҡандар. Ҡыуаныстарынан ни эшләргә белмәгәндәр. Әллә нисәмә көндәр ашамағанлыҡтан, бик хәлһеҙ булғандар. Улар көс-хәл менән тау башына менеп еткәндәр. Шунан йыуа йыя башлағандар, йыя торғас, Ғәлиҙең хәле бөткән. Уның һыу эскеһе килгән һәм ул ағаһынан һыу һораған. Ә Муса: “Туҡта, тороп тор, әҙерәк кенә йыяйыҡ та, ҡайтҡас та эсерһең,”- тигән. Әҙерәк йөрөй торғас, Ғәли: ”Хәлем бөттө, әҙерәк кенә ятып торам,”- тип ятҡан. Муса тоҡсайын тултырып бөткәс, Ғәли янына барған. “Ғәли, әйҙә тор, ҡайттыҡ,”- тип ҡараһа ла, Ғәли урынынан ҡуҙғалмаған. Муса илай-илай тауҙың моронона ҡустыһын күмеп киткән. Шул ваҡыттан һуң ул ерҙе “Ғәли мороно” тип йөрөтә башлағандар. '''Оҙон ҡарағас''' Эйе, ысынлап та оҙон ул. Ибрай һыртына сығыу менән, йөҙйәшәр имәндәр, йүкәләр, ҡайындар аша ҡайҡайып әллә ҡайҙан күренеп ултыра. Ҡыҫҡа сағы ҡасан булғандыр инде , әммә быуат башында уҡ инде “Оҙон ҡарағас” тигәндәр уға. Заманында ауылдаштарым уның янына сығып йәйләү ҡорғандар, бәйгеләр үткәргәндәр. Оҙон ғына түгел ул ҡарағас, һылыу ҙа! Үҙәге шәм шикелле төҙ. Ботаҡтары ҡуйы. '''Сабата яланы''' Борон һал менән ағас ағыҙыусылар (сплавсылар) выҡытында була был хәл. Ирҙәр сплавтан ҡайтып килгәндәр ҙә бер яланда туҡтап, ял итеп, сәй эсеп алырға булғандар. Шунда йүкә һуйып, яңы сабаталар үреп, туҙған сабаталарын алыштырып алғандар. Иҫке сабаталарын бер урынға өйөп һалғас, күбәгә оҡшаш өйөм барлыҡҡа килгән. Шунан башлап ул яланды “Сабата яланы” тип йөрөтә башлағандар. '''Моһайыр''' Бер ауылда матур ғына ҡыҙ йәшәгән. Күп егеттәрҙең уға күҙе төшкән. Улар ҡыҙҙы һората башлағандар. Бер көндө был ҡыҙ бөтә ауылға “Кем мине ергә баҫтырмайынса, анау Ослотауға алып менеп, алып төшә, мин шуға кейәүгә сығам,” – тигән. Был ваҡытта тауҙан ҡар шыуған. Бер егет тә ҡыҙыҡайҙы шул тауға алып менә алмаған. Һәм бер егет: “Мин алып менәм,” – тигән дә ҡыҙыҡайҙы шул тауға алып менеп, алып төшкән. Ҡыҙыҡай батыр егеткә кейәүгә сыҡҡан. Күп кешеләр: “Был егет маһайыр инде, маһайыр,”- тигәндәр. Маһайыр яйлап Моһайырға әйләнеп киткән. Ослотауҙың (Һүрәм буйлап Ибрайҙан түбән) көньяҡ битен Моһайыр тип йөрөтәләр. '''Мәрхәбә яланы''' Мәрхәбә исемле ҡатын һуғыш ваҡытында хөкүмәткә булған бурысын түләй алмаған. Уны көн һайын идараға саҡыртып: “Нисек булһа ла түлә,”- тип ҡаңғыртҡандар. Ибрай ауылының түбәнге туғай яланында көнбағыш утаған мәл булған. Мәрхәбә бер-ике көн уйланып йөрөй ҙә, түләй алмағанлығын аңлағас, эшләгән еренән алыҫ булмаған ерҙә бер ағасҡа аҫылынып үлә. Уның Разия исемле ҡыҙы етем ҡала. Мәрхәбә юғалғас, кешеләр уны өс көн буйына эҙләйҙәр. Ул аҫылынған урынды Мәрхәбә яланы тип атай башлайҙар. Ҡыҙын балалар йортона алып китәләр. Шунан ҡалған атама “Мәрхәп яланы”. '''Абыҙ үлегенең тарихы''' Беҙҙең ауылдың исеме борон Урмансы булған. Ауыл кешеләре яҙ етеү менән Яҙғы йорт тигән урынға йәйләүгә күскәндәр, көҙ еткәс, кире ауылға ҡышларға ҡайтҡандар. Улар ара-ара булып, йәғни яҡын туған-тыумасалары бер тирәлә йәйләгәндәр. Яҡын тирәләге ауылдарҙан килен төшөргәндәр, үҙҙәре ҡыҙ биргәндәр. Ҡоҙа-ҡоҙағыйҙар булып саҡырышып йәшәгәндәр. Шул ваҡытта инде тирә-яҡҡа яуыз даны сыҡҡан Абыҙ мулла беҙҙең ауылдың муллаһы булып торған. Кешеләр, әлбиттә, был мулланан ҡурҡҡандар. Ул һәр эшен “шәриғәт шулай ҡуша” тип эшләгән. Һуңғы торо был мулла шундай әшәкелеккә барып еткән: егет кеше менән йәш кәләшкә мулла бата уҡығас, тәүге төндө йәш кәләш мулла менән йоҡларға тейеш булған. Быны инде мулла, шәриғәт шулай ҡуша ,тип аңлатҡан. Был егеттәр һәм кешеләр араһында ризаһыҙлыҡ тыуҙырған. Егеттәрҙең инде түҙемлеге бөткән һәм улар бер тирмә эсенә тәрән соҡор ҡаҙғандар. Матурлап соҡор өҫтөнә балаҫ йәйгәндәр, табын әҙерләгәндәр. Шунан мулланы саҡырғандар. Мулла кеше, әлбиттә, көттөрмәй генә килеп еткән, һәм тирмәгә уҙған. Һәм уға түрҙән урын тәҡдим иткәндәр. Мулла барып ултырыуы булған, соҡор эсенә төшөп тә киткән. Һәм шуны көтөп торған ғына егеттәр, мулланы тереләй күмгәндәр. Үткән, алыҫ йылдарҙың иҫтәлеге булып Яҙғы йорт урынындағы был ер һаман да “Абыҙ үлеге” тип атала. '''Үгеҙ үлгән''' Борон аттар, машиналар булмаған саҡта, үгеҙҙәр егеп йөрөр булғандар. Шунда бер кеше йәшәгән. Уның ҙур үгеҙе булған. Ул кешене күп күсеп йөрөгәнгә Күсерхан тип атап йөрөткәндәр. Күсерхан күсеп-күсеп йөрөп беҙҙең ауылға килеп еткән. Ул кеше бер ҙә үгеҙенән төшмәгән. Бер йылды ул бесән тейәп, тауҙан төшөп килгән саҡта үгеҙе ҡолаған да ҡуйған. Шул ҡолағандан һуң ул үгеҙ тормаған, шунда үлгән. Күсерхан үҙенең берҙән-бер үгеҙен ҡәҙерләп күмеп ҡуйған. Шунан йәйәүләп ҡайтып киткән. Шул ваҡыттан башлап ул ерҙе “Үгеҙүлгән” тип атағандар Бабай тыуған Беҙҙең яҡта “Бабайтыуған” тигән урын бар. Борон заманда ошо яланда бала тыуған. Тыуғанда ул бабайға оҡшап торған. Шуға күрә ул ерҙе “Бабайтыуған” тип атай башлағандар. (Тиләгәне йылғаһының һул ярында). '''Һарына янған битләүе''' Был ваҡиғаның осо алыҫ аслыҡ йылына барып тоташа. Аслыҡ йылында, билдәле, аҙыҡ етмәгән, кешеләр күпләп үлгән. Ҡар иреү менән, кешеләр ҡырға аҙыҡ эҙләргә сыҡҡандар. Игендәр өлгөргәнсе, һарына, ҡуянтубыҡ, әтмәкәй, йыуа, әтләк тамыры, емеш-еләк менән туҡланғандар. Шулай бер ваҡыт бер төркөм үҫмерҙәр ашарға эҙләп, урманға китә. Ишмәмбәт түшен үткәс, тау битләп китәләр. Тамаҡ ялғап алырға әҙер булһын тип, тәү тапҡан һарыналарын ут яғып, көлсә бешерергә күмәләр. Үҙҙәре тағы эҙләргә тотоналар. Бер аҙҙан, ашарға тип килһәләр, күмгән һарыналары янып көлгә әйләнгән. Һуңынан был урынды (Ҡарамалыҡҡа ҡаршы битләү) “Һарына янған” тип йөрөтә башлағандар. Сөнки аслыҡ йылында бындай хәл фәжиғә тип иҫәпләнгән. '''Мәрғүбә сусағы''' Һүрәмдең ҡушылдығы Бәрҙәш йылғаһы буйында “Мәрғүбә сусағы” исемле тау бар. Ул исем Бөйөк Ватан һуғышынан һуң барлыҡҡа килә. Һуғыш йылдары осоронда Һүрәм буйы кешеләре Йылайыр баҙарына йөрөгәндәр. Улар унда үҙҙәренең әйберҙәрен аҙыҡҡа алыштырған. 40-50 саҡрым аралыҡты бер көн эсендә барып, кире ҡайтыр булғандар. Аслыҡтан йонсоп ҡайтып килгәндә бер Мәрғүбә исемле ҡатын: “Ҡасан һуғыш бөтә инде, тау башына самауыр алып сығып, сәй эсер инем,” - тигән. Тормош һәйбәтләнгәс, хыялы тормошҡа ашҡан. Ул ҙур тау башына менеп, сәй эскән. Шунан башлап “Мәрғүбә сусағы” тигән ер барлыҡҡа килгән.| Аҡбутин Ғәзиз,Аҡбутина Земфира}} [[Категория:Ейәнсура районы Ибрай ауылы]] [[Категория:Ейәнсура районы топонимдары]] hyau0ed7kjs4rz447v3ysfqhibus5ab 14 5250 23861 2020-12-06T15:36:54Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ейәнсура районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23861 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ейәнсура районы]] laxfwnjj35bzwvgjhmy5apfdivj4c3b 14 5251 23957 23862 2020-12-08T19:50:51Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23957 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ейәнсура районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] jrmk45miv65p1lbha6hts5vww5gptc6 14 5252 23863 2020-12-06T15:37:43Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 23863 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 5253 23867 23866 2020-12-06T15:51:02Z ZUFAr 381 added [[Category:Хәйбулла районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23867 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|52|16|04|N|58|24|31|E|}} <div class="text"> {{poemx|ӘБДЕЛНӘСИР АУЫЛЫНЫҢ КИЛЕП СЫҒЫУ ТАРИХЫ| (ХХ быуат башына тиклем) Ике йөҙ йыл тирәһе элек, XVIII быуат башында, бәләкәй генә Мунса йылғаһының ярында, кешеләр урынлашып йәшәй башлай. Был йылға Ирәндек тауҙарының итәге буйлап ағып ятҡан Урал йылғаһы бассейнына ҡараған. Тирә-яҡта кеше аяғы үтә алмаҫлыҡ ҡуйы урман булған. Йәшәргә яраҡлы берҙән-бер урын – Елбаш тауы эргәһендәге тигеҙ ҡалҡыулыҡ икән. Архив материалдары буйынса тап ошо урында Түңгәүер волосының башҡорттары тарафынан ауылға нигеҙ һалына. Документтарҙа ул беренсе тапҡыр 1795 йылда күренеп ҡала. Ҡайһы бер сығанаҡтарҙа ауылым Елбаш исеме аҫтында телгә алына. Йәнәһе, йәйләүгә килгәс, кусмә тормош алып барыу ауырлыҡтарынан йонсоған кешеләр был урындарҙа ҡалырға булғандар. Ата-бабаларымдың төп шөғөлө – мал көтөү һәм ер эшкәртеү булған. Ваҡыт үтеү менән Елбаш ауылының исеме Әбделнәсиргә үҙгәртелә. Әбделнәсир исеме ҡаҙаҡ-мишәр ғәскәрендә рәсми рәүештә сотник вазифаһында хеҙмәт итеүсе Әбделнәсир Аслаев хөрмәтенә бирелә. Ауылдың тәүге кешеләре ошо ғәскәрҙән булғандар ҙа инде. Улар Ырымбур губернияһының Ырымбур өйәҙе башҡорттары булған. Ҡайһы бер яҙма сығанаҡтарҙағы аҡһаҡал Юлдыбай Аслаевтың иҫтәлектәре буйынса, элек халыҡ Ҡыуат ауылында йәшәгән, ә Әбделнәсир ауылы территорияһына йәйләүгә генә күсеп килер булғандар. Тирмә ҡорғандар, һыйыр, һарыҡ, ат, дөйә көткәндәр. Ваҡыт үтеү менән, халыҡ күсмә тормош алып барыуҙан туҡтаған. Эргә-тирәләге урмандарҙы ҡырҡып, ер һөрөп, ерҙе эшкәртә башлағандар, мал үрсеткәндәр, һунарсылыҡ, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Ауыл эргәһенән “Ҡәнифә юлы” үткән. Юл Ырымбур ҡалаһын Ҡарауанһарай менән тоташтырған. Иң киң билдәле боронғо юл ул, Ҡәнифә юлы. Легенда буйынса, Ҡәнифәнең әсәһен ҡаҙаҡтар урлаған, был ваҡытта ҡатын йөклө була. Күп тә үтмәй, Ҡәнифә донъяға килә. Тотҡондағы ҡалған башҡорт ҡатындары был кескәй ҡыҙсыҡтың үҙҙәренең яҙмышын ҡабатламауын теләп, уны ата-бабалар төйәгенә ҡасып ҡайтырға өгөтләйҙәр. Гел тау һырты буйлап, төньяҡҡа, Тимер Ҡаҙыҡ йондоҙона ҡарап барырға ҡушалар. Бер нисә ай юлда үткәргәндән һуң, ул, ниһайәт, әсәһенең тыуған еренә ҡайтып етә. Әйтеп үтеүебеҙсә, был юлдың ауыл эргәһенән үтеүе халыҡ өсөн бик уңайлы булған: улар үҙҙәренән артып ҡалған емеш-еләк, аҙыҡ-түлек менән һатыу иткән. Ауыл яйлап ҙурая, халыҡ һаны арта башлай. 1816 йылда Әбделнәсир ауылында 300 тирәһе кеше йәшәгән. Улар Ырымбур өйәҙенең 9-сы кантон старшинаһы Әлибай Ирғәлин ҡарамағы аҫтында булғандар. XX БЫУАТТЫҢ 1900-1940-СЫ ЙЫЛДАРЫ Тыуған яғымдың тарихын өйрәнгән ваҡытта, бер материалға юлыҡтым. Унда ауылда мәсет 1900 йылда асылған тигән күрһәтмә бар. Шулай уҡ үҙенең иҫтәлектәрендә лә Юлдыбай Аслаев 1917 йылға ауылдың ике тапҡырға ҙурайыуын һәм мәсет янында өс мәҙрәсә асылыуын әйтеп үтә. Мәҙрәсәләрҙең береһендә – ҡаҙаҡ, ҡалған икәүһендә башҡорт балалары һабаҡ алған. Тағы ике йылдан мәсет бинаһында тәүге мәктәп асыла. Бәлки, ауыл ҙурайғандан ҙурая барыр ине, әммә, 1921 йылда тыуған илемә килгән аслыҡ әфате бик күп ғүмерҙәрҙе өҙә. Ул йылдарҙағы архив материалдарына күҙ һалһаң, кешеләрҙең күпләп ҡырылғанын күрергә була. Ни бары 60 ҡына йорт һаҡланып ҡала. 1926 йылда 5 йорттан 22 кеше Аллаяр утарына, 1929 йылда 19 йорттан 78 кеше Суҡай-таш утары булып бүленеп сыға. Коллективлаштырыу ваҡытында, 1926 йылдың көҙөнән алып, 1930 йылға тиклем, ауыл Әбделнәсир ауыл советының үҙәге була. Унда БАССР Йылайыр кантоны Хәйбулла волосының Әбделнәсир, Рафиҡ, Үрге Смаҡ, Түбәнге Смаҡ ауылдары инә. Колхоздың председателе –Ҡәләмбай Аслаев, ә иҫәп-хисапсы, минең ҡартатайым (прапрадед) –Әхмәткәрим Әбделнәсиров булған. Тыуған ауылымдың тарихын өйрәнгәндә, ирекһеҙ рәүештә, бөтөн ил тарихы менән параллель үткәрергә тура килә. Күҙ алдыма үткәндәр килеп баҫа: революция, индустриалаштырыу, коллективлаштырыу, репрессия... Минең ауылым тормошона ла репрессияның әсе еле ҡағылмай ҡалмаған. Был турала күп сығанаҡтарҙа әйтелә, шулай уҡ, өләсәйем һөйләгәндәр ҙә хәтеремдә. Өләсәйем тырыш, эшһөйәр Аллабирҙе тигән кешенең яҙмышы тураһында йыш һөйләй торғайны. Аллабирҙенең ҙур соланлы ҙур ағас өйө, етмәһә, ишек алдында мунса, келәт кеүек башҡа төҙөлмәләре лә булған. Бер көтөү һарығы, бер көтөү һыйыры, бер көтөү йылҡы малы, һәр көтөүҙең үҙ һарайы, һауа торған урындары, хатта сепараторы ла булған, ти. Әлбиттә, был элекке заман өсөн әйтеп бөтөргөһөҙ ҙур байлыҡ. Аллабирҙегә “кулак” мөһөрөн тағып, бөтә мөлкәтен колхозға бирәләр, 1934 йылда үҙен дә ҡулға алалар. “Граждандар һуғышы ваҡытында, батша төҙөлөшө янында яуаплы йә серле вазифа биләп, эшсе класҡа һәм революция ваҡиғаларына ҡаршы актив хәрәкәт йәки актив көрәш алып барғаны өсөн ”, тип яҙылған архив материалдарында. Аллабирҙене 5 йылға иркенән мәхрүм итәләр. Уның артабанғы яҙмышы билдәһеҙ, әммә 1989 йылда ул реабилитацияланған. Шулай уҡ икенсе версия ла йәшәй халыҡ телендә. Йәнәһе лә, НКВД-ла уның яҡын туғаны эшләгән һәм ул Аллабирҙене ҡулға алырға йыйыныуҙары тураһында алдан иҫкәрткән. Ир тәүҙә ҡаҙаҡ далаларына ҡаса, шунан Силәбе өлкәһенең Пласт ҡалаһына барып сыға. Тарихи документтарҙа, ысынлап та, Аллабирҙе Пласта булған һәм улдары менән алтын табыу шахтаһында эшләгән тигән мәғлүмәт бар. Силәбе өлкәһенең был ҡалаһында бөгөнгө көндә лә сығышы менән Әбделнәсир ауылынан булған кешеләрҙән торған ҙур булмаған диаспора йәшәп килә. Шуға күрә лә, Аллабирҙе ҡасҡанмы, әллә ҡулға алынғанмы икәне билдәһеҙ. Үткән быуат башында, бөтә илдәге кеүек, Әбделнәсир ауылында ла коллективлаштырыу хөкөм һөргән тигән һығымтаға килергә мөмкин. Байҙарҙың һәм урта хәлле крәҫтиәндәрҙең бөтә мөлкәтен тартып алып, уларға “кулак” исеме тағып, Себергә һөргөнгә ебәргәндәр, йәки ҡулға алғандар. Ә колхозсылар икмәк етештереү планын үтәү өҫтөндә эшләгәндәр. Үҫтергән бөтә иген менән колхоз тыуған ил “запасын” тултырған. БӨЙӨК ВАТАН ҺУҒЫШЫ ЙЫЛДАРЫНДА АУЫЛ Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, Әбделнәсир ауылынан 100 ир-егет фронтҡа китә. Был ауылдың ул ваҡыттағы кешеләр һанының ҡап яртыһы. Ни бары 22 кеше генә тере әйләнеп ҡайта; уларҙың фамилиялары ауылыбыҙҙың обелискында мәңгеләштерелгән. Күптәр һуғыштың тәүге айҙарында уҡ һәләк була, ҡайһылары хәбәрһеҙ юғала. Бөтә ир-егеттәр һуғышҡа киткәс, ауылда уларҙың өлкән йәштәге атаәсәләре, ҡатындары, һеңле-апалары, балалары ғына тороп ҡала. Элек ирҙәрҙең иңендә булған ауыр эш уларға күсә. Улар иртә таңдан алып, ҡараңғы төнгә ҡәҙәр бил бөгөргә мәжбүр булғандар. Икмәк өсөн көрәш - еңеүҙең иң төп шарты икәнен ауыл халҡы яҡшы аңлаған. Ҡатын-ҡыҙҙарға айырыуса ауыр булған: ҡайһы ваҡыт хәленән килмәгән ирҙәр эшен дә башҡарырға тура килгән. Әммә, улар бер ҙә зарланмаған, тыуған ил өсөн, еңеү өсөн тырышҡандар, бер-береһенә терәк, таяныс булғандар. Ҡатындар кистәрен, эштән һуң, ҡәһәр һуғыш тураһындағы һөйләшеүҙәр артында йыйылып, һалдаттарға бейәләй-ойоҡбаштар бәйләгәндәр. Бөтәһе лә һуғыштың тиҙерәк тамамланыуын, үҙҙәренең яҡындары тиҙерәк имен-һау әйләнеп ҡайтыуын теләгән... Бөйөк Еңеү штыктар, автоматтар менән генә яуланмаған, ә ураҡ менән дә ҡойолған тиһәң, хаҡ булыр. Сөнки, ир-егеттәр фронтта дошман менән һуғышҡан саҡта, ауылда кесеһенән алып олоһона тиклем “Бөтәһе лә фронт өсөн, бөтәһе лә еңеү өсөн” тигән девиз аҫтында, алһыҙ-ялһыҙ тир түккән... Әбделнәсирҙең уртаһында Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан ауылдаштарым иҫтәлегенә обелиск тора, унда яуҙан тере әйләнеп ҡайтҡан 22 яугирҙың исем-шәрифе яҙылған. Күптәр һаман да үҙҙәренең хәбәрһеҙ юғалған яҡындарын таба алмай. Улар тураһындағы мәғлүмәттәрҙең бик аҙ, йәки бөтөнләй булмауы эҙләү эштәрен тотҡарлай. Бөйөк Еңеүҙең 75 йыллығында ла ауыл халҡы актив ҡатнашты:бөтә Рәсәй “Үлемһеҙ полк” акцияһына дәррәү ҡушылдыҡ. Ҙур ғорурлыҡ менән үҙҙәренең яҡындарының фотоһүрәте менән китеп барған ауылдаштарымды күреү – минең өсөн ҙур ҡыуаныс булды. Беҙҙең ғаиләнән дә яу яланында ятып ҡалған һалдат бар. Ул минең ҡартатайым – Әбделнәсиров Әхмәтҡужа Сөләймән улы. Ҡартатайым хәбәрһеҙ юғалған. Ҡыҙғанысҡа күрә, уның фотоһы ла, уның тураһында бер ниндәй мәғлүмәт тә һаҡланмаған. Шулай ҙа, беҙ өмөтөбөҙҙө өҙмәйбеҙ, илдең төрлө архивтарына һоратыуҙар ебәреп торабыҙ, яҡын кешебеҙҙең ҡайҙа ерләнгәнен табырбыҙ тип ышанабыҙ. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан һәр Һалдаттың һәм ветерандың яу юлы минең өсөн дә, ауылдаштарым өсөн дә мөһим һәм кәрәкле. Шуға күрә, уларҙың бер-нисәүһенә айырым туҡталып үткем килә. Аслаев Абрар Әғзәм улы 1924 йылда Әбделнәсир ауылында тыуған. 1942 йылда 18 йәшлек Абрар үҙенең тиҫтерҙәре менән фронтҡа алына. 153-сө уҡсылар дивизияһына ебәрәләр. Яуҙарҙың береһендә ул яралана. Госпиталдә әҙерәк дауаланғас, уны 563-сө дивизияға күсә. Абрар Әғзәм улы Брянск, Смоленск ҡалаларын алғанда һәм башҡа бик күп яуҙарҙа ҡатнаша. 1944 йылда ҡаты йәрәхәтләнә: аяҡһыҙ ҡала. Оҙаҡ дауаланғандан һуң, тыуған ауылына әйләнеп ҡайта. Ныҡыш, сабыр, түҙемле булыуы арҡаһында, тормош ҡуйған ауырлыҡтарға бирешеп ҡалмай. Күп йылдар ауылда иҫәп-хисапсы булып эшләй, аҙаҡтан бухгалтер вазифаһын башҡара. Абрар Әғзәм улы I дәрәжә Ватан һуғышы ордены менән бүләкләнә. Ул күптән инде гүр эйәһе, ә бына балалары иҫән-һау. Улар хаҡлы ялдалар, күптән инде олатай-өләсәй булып бөткәндәр. Икенсе ауылдашым –Аманбаев Хөрмәтулла Ғизәт улы. Ул 1925 йылда Әбделнәсир ауылында донъяға килгән. Башланғыс мәктәпте ауылда тамамлағас, артабан Үрге Смаҡ ауылының ете йыллыҡ мәктәбендә уҡыуын дауам итә. Һуғыш башланғас, ваҡытынан алда, мәктәпте тамамлау тураһында таныҡлыҡ ала. Ә ул ваҡытта Әбделнәсир ауылының иҫәп-хисапсыһы фронтҡа алынған булған. Урынына ҡуйырға башҡа кеше булмағас, мәктәп директоры Хөрмәтуллаға был вазифаны тәҡдим итә. Ҡыҫҡа ваҡыт эсендә Хөрмәтулла иҫәп-хисапсы һөнәрен үҙләштерә: Юлдыбай ауылында ике айлыҡ курс үтеп, колхозда эш башлай.1943 йылда ул армияға алына. Беренсе хәрби әҙерлекте ул Тоцк хәрби лагерендә ала, артабан Тбилиси ҡалаһында радиотелеграфистар курсын үтә. 1944 йылдың 8 ғинуарында Хөрмәтулла 3-сө Украин фронтының 316-сы уҡсылар дивизияһына радист итеп ебәрелә. Һуғышта саҡта Мостай Кәрим менән осрашыуы хаҡында һөйләгәйне ул, беҙҙең мәктәпкә осрашыуға килгән саҡта. Фронтта хәрби фотокорреспондент менән осраша, уның да Башҡортостандан икәнен белгәс, ҡосаҡлашып алалар, һөйләшеп китәләр, хатта иҫтәлеккә фотоға ла төшәләр. Был яҡташ егет –Башҡортостандың буласаҡ шағиры Мостай Кәрим була. Аманбаев Хөрмәтулла Ғизәт улы Сиваш йылғаһын аша сыҡҡанда, Балатон алышында, Венгрияны азат итеүҙә ҡатнаша, еңеүҙе ул Австрияла ҡаршы ала. Ул ҡурҡыу белмәҫ, ҡыйыу һалдат булған. Был турала уның күп һанлы наградалары һөйләй: Ҡыҙыл Йондоҙ ордены, II дәрәжә Ватан һуғышы ордены, “Батырлыҡ өсөн”, “Будапешты алған өсөн”, “Берлинды алған өсөн”, “Германияны еңгән өсөн” һәм башҡа күп миҙалдар менән бүләкләнгән. Бөтә илдәге кеүек, минең ауылымдың да аҫыл ирҙәре үҙҙәрен бөйөк Еңеү өсөн ҡорбан иткән. Беҙ ата-бабаларыбыҙҙың батырлыҡтарынан үрнәк алырға, улар менән ғорурланырға һәм, әлбиттә, бер ваҡытта ла онотмаҫҡа тейешбеҙ. ХХ БЫУАТТЫҢ ИКЕНСЕ ЯРТЫҺЫНАН АЛЫП БӨГӨНГӨ КӨНГӘ ТИКЛЕМГЕ ӘБДЕЛНӘСИР АУЫЛЫ Һуғыш тамамланғас, кеше тыныс тормош тергеҙеү менән мәшғүл була. Әлбиттә, ауыл халҡына еңел булмай,бик күп энергия,туҙемлек,талапсанлыҡ, ихтыяр көсө талап ителә. Ауыл тарихы колхоздарҙың үҫеше менән тығыҙ бәйләнгән. 1954 йылдан алып районда сиҙәм күтәреү йылдары башланған. Меңәрләгән-меңәрләгән сиҙәм ере эшкәртелгән. Әбделнәсир ауылы тирәләй өс совхоз барлыҡҡа килә: “Хәйбулла”, “Маҡан”, “Матрай”. Беҙҙең ауыл тәүгеһенә ҡарай. Яңы ер эшкәртелгәс, ем культураларын да күпләп үҫтерәләр, малсылыҡ продукттарын етештереү ҙә арта. Бөтә ауыл кешеләре йә баҫыуҙа, йә ауылда эшләй. Таңдан алып кискә ҡәҙәр тир түгә улар. 1970- 1980 йылда Әбделнәсир ауылы ер эшкәртеү һәм малсылыҡ өлкәһендә бик юғары күрһәткестәргә өлгәшә. Дәүләткә 30 мең центнер ашлыҡ 8 мең литр һөт, 1 мең центнер ит тапшырыла. 1981 йылда ауылда яңы клуб асыла, 1989 йылда – магазин. Юлдар һалына, мәктәп төҙөлә, балалар баҡсаһы, фельдшер пункты асыла. 90-сы йылдарҙағы үҙгәртеп ҡороу осоро ауылым яҙмышында ла сағылмай ҡалмай. 2000 йылдың яҙында Әбделнәсир ауыл хужалығы кооперативы барлыҡҡа килә, аҙаҡ ул коллектив-фермер хужалығына үҙгәртелә һәм күп тә үтмәй банкрот тип табыла. Шулай итеп, ауыл үҙенә үҙе тапшырыла. Әҙме-күпме бюджет организациялары эшләп килә. Яйлап-яйлап яҡшы эш хаҡы түләнгән эш урындары юҡҡа сыға. Ауылда тик пенсионерҙар ғына ҡалған, ә йәштәр ауылда ҡайтырға ашыҡмай. Кемдер ҙур ҡалаларҙа, кемдер район үҙәгендә йәшәргә ҡала, ә кемдер себер юлын тапарға мәжбүр. Минең ата-әсәйем дә, мин мәктәпте тамамлағас, район үҙәгенә күсергә йыйына. Был уйҙан миңә бик моңһоу булып китә. Әммә, бөгөнгө ауырлыҡтарға ҡарамай, ауылым йәшәй, ә уның халҡы ауыл тергеҙелеүенә ысын күңелдән ышана. Ер йөҙөндәге һәр кеше үҙенең тыуған илен яратырға, иҫләргә, кәрәк булһа, яҡларға ла тейеш. Р. Ниғмәти әйтмешләй, Ватан тыуған ауылдан, тыуған йорттан башлана. Шуға күрә лә, үҙеңдең тамырыңды, ата-бабаларыңды, тыуған яғыңдың мәҙәниәтен һәм тарихын белеү зарур. Был эшемдә Әбделнәсир ауылынан сыҡҡан кешеләр хағында ла яҙып үткем килә. Улар ошо бәләкәй генә ауылда тыуып үҫкәндәр, мәктәпте тамамлап, белем алып, арҙаҡлы кешеләр булып киткәндәр һәм республикамдың үҫешенә лайыҡлы өлөш индергәндәр. Ауыл халҡы улар менән сикһеҙ ғорурлана. Бына улар: Әҙеһәмов Абдулла Камалетдин улы - партия һәм дәүләт эшмәкәре, 1918-1923 йылдарҙа БАССР хөкүмәт ағзаһы; Аманбаев Хөрмәтулла Ғизәт улы – Ҡыҙыл Йондоҙ Ордены кавалеры, II дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалеры, “СССР-ҙың маҡтаулы радисты” маҡтаулы исеме кавалеры; Аслаев Абрар Әғзәм улы – “Почет билдәһе” Ордены кавалеры, “Сиҙәм һәм ҡалдау ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн” миҙалы кавалеры, I дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалеры, 1959-1963 йылдарҙа Хәйбулла районы Сиҙәм ауыл советы председателе; Аслаев Әнүәр Абрар улы - “Халыҡ ижады ынйылары” республика фестиваленең лауреаты, 2003-2007 йылдарҙа Хәйбулла районы Сиҙәм ауыл советы председателе; Аслаева Гөлсирә Сәлих ҡыҙы – “РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы” почет билдәһе кавалеры; Иҫәнбаев Ишбулды Солтанғәле улы - “Почет билдәһе” Ордены кавалеры; Сәйетов Уйылдан Ғилман улы - “Башҡорт энциклопедияһы” ғилми нәшриәте директоры,Башҡортостан республикаһының Рәсәй Фәндәр академияһы Президиумы ағзаһы, Башҡортостан Республиканың атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре; Фәйзуллин Айытбай Абдулхаҡ улы –Башҡортостан Республикаһының Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле солисы, “БАССР-ҙың атҡаҙанған артисы” маҡтаулы исем кавалеры, “БАССРҙың халыҡ артисы” маҡтаулы исем кавалеры; Фәйзуллин Хәйбулла Сәйфулла улы - «БАССР-ҙың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре» маҡтаулы исеме кавалеры; Сиражитдинов Юлай Дидар улы – “Башҡортостан республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы” маҡтаулы исеме кавалеры, бөгөнгө көндә Хәйбулла районы хакимиәтенең Мәғариф идаралығы етәксеһе Аманбаев Рәис Зиннур улы – ЭЭМ полиция подполковнигы Әбделнәсиров Фәрит Хажмөхәмәт улы – ЭЭМ ЮХХДИ майоры. Бына улар, ауылымдың аҫыл улдары һәм ҡыҙҙары. АУЫЛЫМДЫҢ УНИКАЛЬ УРЫНДАРЫ Беҙҙең Әбделнәсир ауылы бик матур, үҙенсәлекле урында урынлашҡан. Хәйбулла ере сал ҡылғанлы далалары менән дан тотһа ла, ауылым тирәһендә урман да, тауҙар ҙа, икһеҙ-сикһеҙ баҫыуҙар ҙа бар. Уларҙың атамаларына туҡталып үткем килә: Дөйә ялаған таш Урындағы аҡһаҡалдар һөйләүе буйынса, был таш бик боронғо. Элек, ауыл халҡы хужалыҡта дөйәләр тотҡан ваҡыттан алып һаҡланған ул. Кешеләр уны юл йөрөү өсөн уңайлы, сыҙамлы, әрһеҙ булғанға ғына тотмаған икән. Дөйәнең һөтөн дә эскәндәр, итенән аш та бешереп ашағандар. Был таштарҙа тоҙ бар икән, ә тоҙ хайуандарҙың организмына бик кәрәкле матдә. Дөйәләр тоҙло ташты ялағандар, тора - бара ташта тәрән тишектәр барлыҡҡа килгән. Ташты дөйә ялаған тип атай башлағандар. Елбаш тауы Был тауҙың бейеклег диңгеҙ кимәленән 585 метр. Уйлап ҡараһаң, бейек тә түгел һымаҡ, әммә уның түбәһенә күтәрелһәң, яҡын тирәләге 7 ауылды күрергә мөмкин. Елбаш Урал тауҙарына ҡараған Ирәндек тауының бер тармағы булып тора. Уның башы текә түгел, тигеҙ, йоморо тиһәң дә була. Көньяҡ битләүе аҙлап түбәнәйә барып, ҡылҡыулыҡҡа күсә, һәм артабан бөтөнләй тигеҙ ергә әйләнә. Уның түбәһендә, ҡасан күтәрелһәң дә, һәр ваҡыт көслө ел. Шуға күрә уны Елбаш тип атағандар ҙа инде. Елбаштың битләүенда тау сейәһе, селек, гөльемеш үҫә, итәгендә ҡылған ,төрлө үләндәр бар. Йәй көндәре беҙ унда рәхәтләнеп еләк-емеш йыябыҙ. Күпйәшәр ҡарағай Әбделнәсир һәм күрше Иҫәнгилде ауылы уртаһында, бер бейек булмаған тау битендә ҡарағай ағасы үҫеп ултыра. Был мөһабәт, яңғыҙ ағас әллә ҡайҙан уҡ күҙгә салынып тора. Был уникаль ағас тураһында тәүге тапҡыр район гәзитендә телгә алына. 2013 йылдың 3 октбрендә донъя күргән “Хәйбулла хәбәрҙәре” гәзитенең №113-сө һанында былай тиелгән: “...Әбделнәсир һәм Иҫәнгилде ауылдары уртаһында үҫкән меңйәшәр ҡарағай тағы ла бер тәбиғәт ҡомартҡыһы булып тора. Уның олононоң ҡалынлығы метр ярымға тиклем барып етә. Ҡарағай, ике ҡалҡыулыҡ уртаһында, һөҙәк урында үҫә. Күрәһең, ошо ағасты күп йылдар әсе ел-дауылдарҙан һаҡлаған. Бындай урын дымлылыҡты ла яҡшы тота. Артабан, районыбыҙҙың тәбиғәтте өйрәнеүселәр йәмғиәтенең председателе Шәһит Баймырҙин, был великанҡарағайға урындағы “тәбиғәт ҡомартҡыһы” тигән статус биреү өсөн документтар әҙерләнеүе хаҡында хәбәр иткән. Әлбиттә, бик ышанғы килә был һүҙҙәргә. Әгәр ҙә кешеләр был ағасҡа һаҡсыл ҡараһа, ул 500 йылға тиклем йәшәй ала. Ғөмүмән алғанда, дала ерендә ҡарағай ағасы һирәк осрай. Ауыл тирәһендә ҡайын сауҡалығы, бәләкәй уҫаҡ урмандары бар. Улар янында йөҙйәшәр ҡарағайҙың үҫеүе, ысынлап та, мөғжизә. Ҡаҙаҡ артышы Әбделнәсир ауылынан өс саҡрым тирәһе алыҫлыҡта, Дауыт һаҙы тигән урын бар. Унда Мунса исемле бәләкәй генә йылға ағып ята. Шул йылғаның уң яҡ ярында, боҙлоҡ дәүеренә тиклемге осорға ҡараған реликт, ҡаҙаҡ артышы үҫә. Реликт - үткән дәүерҙәрҙән һаҡланып ҡалған биологик төр. Тимәк, был үҫемлек тә, үткән дәүерҙән беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған тигән һүҙ. Ҡаҙаҡ артышы Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына индерелгән. “Ҡаҙаҡ артышы(можжевельник казацкий) – кипарис һымаҡтар ғаиләһенә ҡарай. Түшәлеп үҫкән мәңге йәшел ҡыуаҡлыҡ, бейеклеге 1-2 метрға етә. Япраҡтары тәңкә һымаҡ, ҡапма-ҡаршы урынлашҡандар, йомро, үрендегә һыйынып торалар... Башҡортостанда Ейәнсура, Күгәрсен һ.б. райондарҙа осратырға мөмкин. Башҡорт дәүләт ҡурсаулығының Прибельский филиалында һаҡлана.” Ҡыҙыл китаптағы һүрәтләмә Дауыт һаҙында үҫкән артышҡа тулыһынса тап килә. Был урынға килеп, ҡайын ағастары араһына инһәң, ниндәй йыл миҙгеле булыуына ҡарамаҫтан, артыштан йәп-йәшел “балаҫ” түшәлгән. Танауға шунда уҡ ылыҫлы еҫтәр килеп бәрелә. Әбделнәсир ауылының аҡһаҡалы Сафиуллин Б.З. былай, ти: “Мин был урынға ат менән һыйыр эҙләгәндә килеп юлыҡтым”, ти ул. Артыштың емештәрен кеше аҙыҡ итеп ҡулланмай, ҡайһы ваҡыт халыҡ медицинаһында осратырға мөмкин. Күп сығанаҡтарҙа ҡаҙаҡ артышы ағыулы үҫемлек тип әйтелә. Медицинала, ғәҙәттә, ыуыныу өсөн ҡулланыла. Ашағанда, бик һаҡ, һәм әҙ күләмдә генә мөмкин. Иң төп файҙалы матдә булып ауыр составлы эфир майҙары тора. Башҡорт халыҡ медицинаһында артышты алама еҫтәрҙе бөтөрөү һәм ен-зәхмәттәрҙе ҡыуыу өсөн ҡулланғандар. Өйгә, йәки һарайға артыш ботаҡтарын элеп ҡуйһаң, мал-тыуарҙы, кешеләрҙе ауырыуҙар урап үтә тип ышанғандар. Шулай уҡ, артыштың емештәренән һәм ботаҡтарынан ревматик ауырыуҙарҙы дауалау өсөн ванналар эшләгәндәр. Бындай ҡыҙыҡлы рецептты мин Мамлеев Н.Ш. “Ветеринар практикаһында Башҡортостандың дарыу үләндәре” китабында осраттым. 1792 йылда Петербург ҡалаһында донъя күргән “Ҡош-ҡорт ҡураһы” тигән китапта түбәндәге юлдар бар: “Аҙна һайын кетәктәрҙә ҡаты еҫле үләндәрҙе, иң яҡшы артышты, төтәтеп алырға кәрәк. Сөнки башҡа бер ни ҙә, уның еҫе кеүек, алама һауаны һәм биҙгәкте юҡҡа сығара алмай, беттәрҙе бөтөрә алмай.” Тимәк, ысынлап та артышты ҡулланыу киң таралған. Ауылыбыҙ эргәһендә, мәңәр йылдар аша үтеп, беҙҙең көндәргә тикле килеп еткән реликт бар икән, - беҙ уны һаҡларға тейешбеҙ.| СЫҒАНАҠТАР 1. Аслаев Ю. Хәтирәләре; 2. Аслаев С.Г. хәтирәләре; 3. Әбделнәсиров Х.Х. хәтирәләре; 4. Әбделнәсиров Э.Г өйрәнелгән материалдары. Интернет – сығанаҡтар: Айзиля Абдулнасырова әҙерләне}} [[Категория:Хәйбулла районы Әбделнасир ауылы]] [[Категория:Хәйбулла районы топонимикаһы]] gl96msqb2wc4bzoikrd2her1ugu5qfa 14 5254 23868 2020-12-06T15:51:30Z ZUFAr 381 "[[Категория:Хәйбулла районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23868 wikitext text/x-wiki [[Категория:Хәйбулла районы]] r5svt6x37g0eb284cpe0dqynzni9xqd 0 5255 23870 23869 2020-12-06T15:58:10Z ZUFAr 381 23870 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|07|47|N|58|10|58|E|}} <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районы Өмөтбай ауылының ете мөғжизәһе| Баймаҡ районы Өмөтбай ауылы "Әүлиә " ағинәйҙәр ҡоро , ҡатын- ҡыҙҙар ойошмаһы Өмөтбай ауылының ете мөғжизәһен өйрәнә. Ауылыбыҙҙың ер-һыу атамаларын, уларҙың легендаларын йыябыҙ. Атамаларҙа - халҡыбыҙ тарихы, еребеҙгә һалынған мөһөр! Ер - һыу атамаларында теге йәки был урындың , тауҙың, төбәктең, йылғаның һ.б.кешеләр иғтибар биреп еткермәгән серҙәре әллә күпме.Тарихты белеү өсөн ер - һыу атамаларының барыһында боронғоларында, һуңғы осорҙа барлыҡҡа килгәндәрен дә бик ентекләп йыйыу, өйрәнеү һәм уларҙы бик һаҡларға кәрәк. Теләгән бер кеше үҙе белгәнде яҙа ала. Фотолар, йырҙар һ.б. бик урынлы булыр.Ысынлап та ер - һыу атамалары Тыуған илгә, ергә һәм үҙ телеңә һөйөү тәрбиәләй, ҡыҙыҡһыныу уята, беҙҙең тәбиғәткә ыңғай ҡарашыбыҙҙы үҫтерә. Ауылыбыҙҙың ете мөғжизәһен белеү , ер - һыу атамаларын, легендаларын, тарихын белеү балаларыбыҙға һәм киләсәк быуынға файҙалы материал буласаҡ. Беҙгә ярҙамлашыусы БР атҡаҙанған уҡытыусыһы, тыуған яҡты өйрәнеүсе Мәжитов Айҙар Рәис улына ҙур рәхмәт. ҺАҠМАР йылғаһы. Һыу йәшәү сығанағы йәки Һаҡмар гидронимы варианттары. Һаҡмар һыуы аға ҡибла табан Урал тауы буйлап көн битләп Кешелек тарихында тәүге дәүләттәр, ҡала, ауыл ҡайҙа ғына барлыҡҡа килмәһен, улар һыу (йылға-күл) янында барлыҡҡа килгән, Мысыр дәүләте -Нил, Тигр һәм Ефрат, Һинд һәм Ганг буйҙарында боронғо дәүләттәр, йә булмаһа Бөйөк Болғар иленеӊ Ҡама йылғаһы буйында барлыҡҡа килеүе ошо тарихи фаразға асыҡ миҫал. Башҡорт иленеӊ дә барлыҡҡа килеүе һәм төрлө ырыуҙарҙыӊ берҙәм халыҡ булып ойошоуы ла йылға-күлдәргә бәйле. Һүҙемде, илебеҙҙеӊ Урал аръяғы төбәгенеӊ йөҙөк ҡашы булған Һаҡмар йылғаһынан башлағым килә. Ысынлап та йырҙарҙа данланған гүзәл Һаҡмар йылғаһын республикабыҙҙа белмәгән кеше юҡтыр. Шулай ҙа йылғаның атамаһы тураһында тәғәйен генә аңлатма юҡ. Атаманың бер вариантында, башҡорт казактарының Һаҡмар йылғаһы буйлап һаҡ (сик һаҡлау) хеҙмәте үтәгән ваҡытта бер-береһенә “Һаҡ бар !”мы тип шартлы тауыш биреүҙән килеп сыҡҡан тип фараз бар, Дон казактарыныӊ шартлы тауыш “Нечай!” тип һөрәнлә� Әйткәндәй, беҙҙеӊ төбәктә аҡҡан Сырҙан йылғаһын, казак олотайҙар генерал Перовскийҙыӊ Урта Азия походынан һуӊ, Һыръдарья (Сырдаръя) йылғаһы хөрмәтенә ҡушыуҙарын атап үткем килә. Ошоларҙан сығып һаҡмар атамаһын ѳлѳштәргә бүлеп тикшерһәк, һаҡ (һаҡсы), ар-(ир) аңлатмаһы килеп сыға. Мәҡәләмдеӊ төп мәғәнәһенән ситкә китеп, башҡорттарҙың ут күршеләре булған болғар халҡын миҫалға килтерәм. Миҫал, Татарстандыӊ Нурлат ҡалаһында йәшәгән бер туған Яҡуп бажам менән әӊгәмәнән һуӊ тыуҙы. Яҡуп бажа үҙен бер ваҡытта ла татар тип түгел ә болғар тип таныта. IХ- ХIII б. Ҡаманыӊ Волгаға ҡушылған урынында ҡеүәтле Болғар дәүләте булыуын һәр кем беләлер. Ысынлап та монгол яуыны тиклем Болғар, Сеүәр, Биләр ҡаларыныӊ таш түшәлгән урамдары, ҡала мунсалары, фонтандар бәреп торған майҙандары булыуы илселәрҙе, сауҙагәрҙәрҙе йәлеп итеп торған, шулай булмаһа ғәрәп миссионеры Әхмәт ибн Фаҙлан, 922 йылда мосолман диненәәйҙәп Болғар ҡалаһына ки лер инеме? Урындағы болғар халыҡтыӊ төп шөғөлө- йылға сауҙаһы булған, халыҡтыӊ атамаһы:болға- (һыу)ар-(ир) һыу кешеләре, йәғни һыу буйлап сауҙа итеүсе кеше (сауҙагәр) атамаһын аӊлата. Хәҙерҙә бит болға, болғансыҡ тип һыуға ҡарата сағыштырыу ҡулланабыҙ. Волга борондан Болға тип аталған. Сауҙагәр- сыуҙа (һыуҙа) һатыу итеүсе ар- ир атамаһын булдырған. Сауҙа итеү өсөн иҫәп-хисап белем талап ителгән, был йәһәттән болғарҙар мәҙәниәте беренсел урында торған. Бына ни ѳсѳн башҡорт әкиәттәре геройы булып –батырҙар (һаҡлар), ә болғар-татар әкиәттәрендә шайтан-шүрәлене лә тѳп башына ултыртыусы хәйләкәр, сатраш уйыны оҫтаһы Әминбәк кеүек аҡыллы герой (болғар) образдарын күрергә була. Һаҡмар атамаһыныӊ киләһе вариантында, йылғаның үтә лә текә ярҙары,кисеүҙәр аҙ булыуы сәбәпле һаҡ атларға, һаҡ барырға киҁәтеүҙән килеп сыҡҡан тигән фараз бар. Батшалар заманынан башлап башҡорт ерҙәрендә заводтар төҙөлөп ҡара төтөн бөркә башлау менән, ҙур йылғалар менән рәттән кесерәк йылғаларҙа һал ағыҙыу хеҙмәтен үтәгән, ауылдыӊ ҡарттары элегерәк Өмөтбайҙа йылға ике мәртәбә таша, тәүгеһе ҡар ирегәс, икенсеһе Урал һыуы төшкәс тейерҙәр ине. “Урал һыуы” тип ауылды� “Урал һыуы” тип ауылдыӊ янындағы, сиктәш бөрйән ҡараурмандарыӊ ҡар һыуын күҙ уӊында тотҡандарҙыр инде, хәҙерҙә бит “урманда ике тапҡыр ямғыр яуа” тигән әйтем бар. Билал ауылынан Мөбәрәк ҡайным йәш егет сағында. һал ағыҙыу эшендә булғандарын һөйләүен ҡыҙыҡһынып тыӊлай торған инем, ҡыш буйы ағас ҡырҡып, һыу баҫар туғайҙарға тартып һал итеп бәйләйҙәр, ағас бәйләүҙеӊдә үҙ тәртибе- бер ағас ысҡынып китһәлә башҡаларына зыян итмәй икән. Яҙ етеп һыу ҡайтҡас (һыу ҡайта, һыу китә тип тере йәнгә һынап йылға менән һөйләшеү бородан килә), болон-туғайҙар һыу менән тулып һалдарҙы ҡуҙғата. Ололар һал ҡыуғынсыларын билдәләй, ҡығынсылар һал өҫтөнә бесән тейәлгән арбаһы менән аттарҙы мендерәләр, аҙыҡ-түлек. йоҡлар өсөн лапаҫтар эшләп ырымбур тарафтарына хәүефле юлға сығалар…Ни өсөн бесәнле арба?- тип һораусылар булыр, кире ҡайтҡанда аттарҙы ашатырға, арбаға кәрәк яраҡ, аҙыҡ-түлекте, эш ҡоралдарын алып ҡайтыу өсөн. Бәлки ҡыуғынсыларҙыӊ “һаҡ бар! ” тип һөрәнләүҙәре йылға атамаһын тыуҙырғандыр… Ә шәхсән эҙләнеү-тикшереүгә килгәндә йылғаның атамаһы быуаттар тѳпкѳлѳнән –алмисаҡтан киләлер тип уйлайым. Был турала Урал батыр ҡобайыры миҫалында күрергә була. Урал батыр ҡобайырындағы: Яйыҡ, Нѳгѳш,Һаҡмарҙар, Яңы йылға эҙләгән, Иҙел һымаҡ былар ҙа, Алмашлап, бер-береһен, Булат менән сапҡан ти,- Уларҙан да ѳс йылға Шылтырашып аҡҡан, ти Һуҙҙәренән сығып, Һаҡмар батыр ағаларына эйәреп ҡаяташҡа үҙенеӊ ҡоралы- һуҡмар (суҡмар) менән һуҡҡандан һуң һыу бәреп сығып йылға булып ағып китә.Суҡмар һүҙе тора-бара Һаҡмар атамаһына әүерелгән типфараз итһәк дѳрѳҫ булыр тип уйлайым, сѳнки суҡмар боронғо замандарҙа киң таралған ҡорал булған. Әлбиттә, Урал батырҙыӊ оло улы Яйыҡ батыр атаһының ҡылысын мираҫҡа алһа, ә кесе туғандары суҡмар менән ҡоралланған булғандыр. Мифология донъяһында киӊ таралған халыҡ легендаларында ла тере һыу эҙләү һәм табыу кеүек эпизодтартар йыш осрай. Һаҡмар йылғаһының инеше бәләкәй генә шишмәнән башлана, әбйәлилдәр ошо инешкә торба һалып ҡуйған, һыуы сылтырлап ҡына ағып ята. Уҡыусыларым менән инештән услап һыу уртлаған саҡта, баласаҡтан таныш т| - һаҡмар һыуы тәмен тойҙом. Һаҡмар буйында тыуып үҫкән һәр кемгә танһыҡ был тәмде онотмаһындар ѳсѳн бигерәк тә балалар хәтерендә ҡалдырыр ѳсѳн, бѳгѳнгѳ кѳндәрҙә лә Һаҡмар буйы ауылы халҡы, яҙғы һары һыу тѳшкәнсе мәкенән сәйгә алып ҡайтыуы быуындар күсәгилешлегенә асыҡ миҫал. Кеше генә түгел, был төбәктә оя ҡороп бала баҫҡан аҡҡоштарҙа Һаҡмар боҙон тәмләп ҡалырға иртә яҙҙа ашҡынып ҡайта… Шулай итеп, Урал батыр ҡобайырына таянып, Һаҡмар йылғаһы башҡорт этнонимын формалашыуында мѳһим роль уйнаған тәбиғәт бүләге тип ҡабул итеп ҡәҙерләү һәр кемдеӊ бурысы.| Айҙар Мәжитов. Анузя Мажитова әҙерләне }} [[Категория:Баймаҡ районы Өмөтбай ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] mo5s2i0l7s2po5es0t6ab4tx1a3fr9h 0 5256 23875 23874 2020-12-06T16:08:30Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23875 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|10|N|57|32|07|E|}} <div class="text"> {{poemx|| Башҡарҙы: Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернатының 8-се класс уҡыусыһы Хисаметдинов Ирхан Илфат улы Етәксеһе: Тимербулатова Римма ҡыҙы ҡыҙы, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Бөрйән районының Нәби һәм Яңы Монасип ауылдарында халыҡтың ауыҙ-тел ижады I. Ер-һыу (топонимик) атамалар тарихы: Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаев әйткәнсә, …Еркәйемдең тарих һөйләмәгән Юҡ һуҡмағы, һыуы, юҡ тауы... тигәндәй, тыуған төбәгемдә ер-һыу атамалары иҫ киткес күп. Уларҙың байтағы төрлө эҙләнеү эштәрендә сағылыш тапҡан. Мин был юлы икенсе төрлөрәк варианттарҙы һәм һирәк осрағандарҙы һайлап алырға тырыштым. “Ҡайын туғай” яланы. Ағиҙел йылғаһының һул яғында, Нәби ауылының төньяк-көнбайыш яғында ҡуйы ҡайынлык булған. Был ҡайынлыҡ Иҙел ярына тиклем барып еткән. Ауыл ҙурая барған, халыҡ яйлап ҡайындарҙы утынға ҡырҡҡан. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа инде унда бөтөнләй ағас ҡалмаған. Шулай булһа ла кешеләр был яланды “Ҡайын туғай” тип йөрөткәндәр. Хәҙер был урында өйҙәр ултыра, ә Ағиҙел буйы сәсеүлек ялан булып ҡалған.(1) Аңлатма. Бындағы урамдың рәсми исеме булһа ла, оҙаҡ йылдар ер-һыу атамаһының һаҡланып ҡалыуы, халҡыбыҙҙың аманатҡа тоғро ҡалыуын күрһәтә. “Йәүгәзе йылғаһы”. Ағиҙелдең һул яҡ бәләкәй йылға ҡоя. Ошо йылға буйында Байназар ауылы кешеләре йәйләгән. Бына ошо урынға Байназарҙан Яугазы исемле кеше килеп ултырған. Өйө йылға эргәһендәге битләүҙә була. Һул яҡта ҡуйы ҡарағай урманы, ә уң яҡта йылға аҡҡан. Йылғаның исеме булмай, һуңынан ошо тәүге күсеп ултырған кеше хөрмәтенә йылғаны Яугазы тип атағандар.(2) Аңлатма: ваҡыт үтеү менән ул исем үҙгәргән һәм бөгөнгө көндә ул Йәүгәзе йылғаһы тип атала. Был топонимды ошо ерҙә “элек яу булған” тип аңлатҡан варианттар ҙа бар. “Ҡужан шишмәһе”. Кәмә сығышындағы йырын буйлап бәләкәй генә шишмә сыға. Элек тау бите урманлыҡ булған. Шул тирәлә бер кеше йүкә һыҙырып йөрөр булған. Уны Ҡужан тип йөрөткәндәр. Шуға шишмәне Ҡужан шишмәһе тип йөрөткәндәр. (3) Нәби ауылынан көньяк-көнбайыш һәм көнбайышта бер һыҙаттараҡ урынлашҡан ер-һыу исемдәренең тарихы түбәндәгесә: “Оло соңғор”, “Бәләкәй соңғор” ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡор эсе булған өсөн шундай атама алған. Яҙғы һыуҙар шунан аға. Ҡасандыр ағасҡа бай урын булған был ерҙәр. Туғайлығында ер еләге, ҡайын еләге, ағас араһында күп ҡурай еләге өлгөрә. (3) Ауылдан көньяк-көнбайышта ҙур тау бар. Оло юлға сығыу өсөн был тауҙы урап сығырға кәрәк. 1740 йылдарҙа Филатов тигән кеше төҙөлөш эше буйынса ауылға килгән. Ул тауҙы урап йөрөмәй, ә аты менән тура менеп йөрөй. Шуға күрә уның хөрмәтенә тауҙы Филатов тауы тип йөрөтә башлайҙар. Телдән күсә-күсә был исем “Клатуй” тип йөрөтөлә башлай. (4) Аңлатма: Филатовтың килеп ҡайтыуына бәйле тарихи хикәйәләрҙең төрлө варианттары бар. Тауға менгәс, һул яҡта “Ҡалын ҡарағай” баҫыуы башлана. Был урында элек ҡарағай сәселгән кеүек үҫкән. Аҙаҡ ҡарағайҙарҙы ҡырҡып сәсеүлек әҙерләгәндәр. Йыл да был яланға иген сәсәләр. (2) “Һыйыр башмағы” яланы. Бер һыйыр башмағы сығып китеп үлгән урын. Атамаһы шунан ҡалған. (1) “Көтөүсе яланы”. Баҫыуҙың дауамы. Сабынлыҡ итеп көтөүсегә бирелгәне өсөн шундай исем ҡушкандар. (4) “Ҡырын ер” атамаһы. Был урын ҡырын булғаны өсөн аталған. (2) “Янтыҡ” исеме янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған. (4) “Елдәрҡа” тауы оло юлды аша сығып күтәрелгән тау. Бейек булғаны өсөн шундай исем бирелгән. “Елле”- ҙур, бейек тигән төшөнсә. (4) Аңлатма: был тауҙа ике маяк булған. Был маяктан Белорет ҡалаһы ла күренеп торған, һуңынан ике маяк та янған. Маяҡ тауы тимәгәндәр, тимәк “Елдәрҡа” элегерәк ҡушылған. “Күперҙе йылғаһы”. Был урындан оло юл үткән. Аттар сығып йөрөрлөк итеп йылға аша күпер төҙөгәндәр. Аҡтар, ҡыҙылдар ошо күпер аша сығып йөрөгән. (2) Ауылдың төньяғы Билтер тауы менән сикләнгән. “Билтер” һүҙе аяҡтың йөҙлөк тәңгәленән аҫҡы нәҙегерәк өлөшө тигәнде аңлата. Билтер, бәлки “Билән” һүҙенән алынғандыр. Билән - ике тау араһындағы тәпәшерәк ер, нәҙек билле тигәнде аңлата. (4) Билтер тауын төшкәс Ағиҙел аръяғында Имес тауы урынлашҡан. Бында 1954 йылдарҙа ҡайҙандыр эшкә килгән халыҡ төйәкләнгән. Ләкин урындағы халыҡ сабынлык, көтөүлек ерҙәре аҙ булыу сәбәпле, иместәрҙе был ерҙән ҡыуып ебәргәндәр. Улар әлеге Мораҙым еренә барып урынлашкандар. Хәҙер Имес туғайында-Ҡурғашлы ауылы. (4) Ауылдың көнбайышында Йәүгәзе йылғаһы буйында “Исәкәй тауы” урынлашкан. Исәкәйҙең төньяк битләүе Ҡабырый тип атала. Йәйгеһен бында турғай еләге бик уңа. Унда кисеү бар. Уны Ҡарабулат кисеүе тип йөрөтәләр. Кисеүҙән йылғаның һул яҡ ярына сыҡһаң, ат юлы китә. Юл Тирмән үҙәгенән Cyhaҡҡa алып бара. Cyhaҡ “суҡ уҫаҡ” һүҙенән алынған, ул уҫаҡлы тау булған. Хәҙер бында иген сәсәләр. Суһаҡҡа яҡын ғына Бүрәнә сборы тигән ер бар. Унда һал ағыҙыусылар ҡырҡылған ағасты әҙерләп, өйөп ҡуйыр булғандар. Суһаҡ аръяғындағы ялансыҡ-сабынлыҡ Таңбикә тип атала (3) Аңлатма: тарихын таба алманым Ыхмайыл ерҙәре – ул ыҫмала һүҙенәндер, сөнки ауылға яҡыныраҡ урманда ҡарағай һирәк, йәки бөтөнләй юҡ. Ә Ыхмайылдың тирә-яғында ыҫмала биреүсе ҡарағай ғына үҫә. (2) “Бей кисеүе”. Был исем менән аталған кисеү Байназар ауылынан түбәндәрәк. Борон бөрйән һәм ҡыпсаҡ ырыуҙары бер-береһе менән гел генә һуғыш алып барғандар. Бер алыш ваҡытында ҡыпсаҡ батыры Күҫәк бей бөрйән ырыуы башлығы Ҡараҡоломбәтте ҡулға ала, уның ырыуҙаштарын тар-мар итә һәм үҙен хур итәм тип, ҡара һыйырға ултыртып ошо кисеү аша үткәрә. Ошо ваҡиғанан уның исеме “Бей кисеүе” булып ҡала. (2) Аңлатма: әйтеп үтергә кәрәк, был ваҡиғаға бәйле топонимдар ҙа иҫ киткес күп төрлө, эпос та бар. *Һәр ижади үрнәктән һуң ҡуйылған йәйәләр эсендәге цифрҙар мәғлүмәт биреүсенең исемлектәге тәртип һанын күрһәтә. Мәғлүмәт биреүселәр тураһында белешмә: 1. Ҡотлоғәлләмова Файза, 1940 йылда Тимер ауылында тыуған. Хәҙер мәрхүмә. 2. Зәйтүнә Йосоп ҡыҙы Хисаметдинова, 1936 йылда Яңы Монасип ауылында тыуған. Хәҙер мәрхүмә. 3. Туҡтамышева Һәҙиә, 1927 йыл Байназар ауылында тыуған. Хәҙер мәрхүмә. 4. Ибәтуллина Фәриҙә Мөхәмәтшәриф ҡыҙы, 1929 йыл Нәби ауылында тыуған. |Римма Тимербулатова }} [[Категория:Бөрйән районы Нәби ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы Яңы Монасип ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] j1vsoh758u3r4mnpv63fsjnoh33vr5a 0 5257 23878 23877 2020-12-06T16:12:09Z ZUFAr 381 added [[Category:Баймаҡ районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23878 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Хәсән ауылы топонимдары| Баймаҡ районы Хәсән ауылы 1816 йылда нигеҙләнгән. Был ауылдың билдәле кешеләре лә күп: шуларҙың береһе Мирсаяф Бейешев. Шулай уҡ Зәйнәб Биишеваның да тамырҙары ошо ауылда. Был ауыл Йомаш йылғаһы буйында ултыра. Тағы ла Бишбармаҡ шишмәһе бар. Был шишмә 1845 йылдан бирле бар, тинеләр ауыл кешеләре. Шулай уҡ данлыҡлы Бәхет шишмәһе бар: яҡын-тирәнең яңы өйләнешкән парҙары ошонда килеп, тормош юлын башлай. Һуғыш ваҡытында кварц сығарылған өсөн эргәләге тауҙы Кварц тауы тиҙәр. Сибай менән Хәсән араһындағы айырым торған тау Һутник тауы. Оҫҡондо тауы бар. Был ерҙә оҫҡон йыуаһы булған инде. Эргәләге тау Рәш(Әрәш), Йомаш тауы ла бар. Йомаш тауының аҫтын Йомаш буйы тиҙәр. Тағы ла Эре таш, Уртатау, Һарыҡ тауы бар. Әминә ҡойоһо. Йосоп, Йомаш шишмәләре. Өңташ—бәләкәй генә мәмерйә,Әбеҙлаған һаҙы,Биксәнтәй һаҙы. Йосоп ҡойоһо зыярат яғында ,Ҡуянлы йырын Оҫҡондо янындағы Межалы тауҙа. Ҡолдәүләт тигән тау ҙа бар. Хәсәндә шулай уҡ Теләүһаҙ шишмәһе аға. Һаҙаҡъянған тауы, Ҡуян сағыл тауы, Ҡортбаҫҡан тауы. Был тауҙар Хәсән менән Иҫке Сибай араһында урынлашҡанлыҡтан, уларҙы Иҫке Сибайҙар ҙа үҙенеке һанай.|Ляля Рафикова }} [[Категория:Баймаҡ районы Хәсән ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] rdnlpc7qwawhr4qq8ct7w6md7p60v2c 14 5258 23879 2020-12-06T16:12:34Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23879 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5259 23882 23881 2020-12-06T16:15:26Z ZUFAr 381 added [[Category:Мәләүез районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23882 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|18|38|N|55|58|35|E|}} <div class="text"> {{poemx|Мәләүез районы Үрге Юлдаш ауылының ер-һыу атамалары| Ер-һыу атамалары, быуындан - быуынға күсеп, риүәйәттәр булып беҙгә килеп еткән. Был риүәйәттәрҙе мин хаҡлы ялдағы уҡытыусы Баязитов Рауил Хажиғәли улынан яҙып алдым. Ауылымдан көньяҡ – көнбайышта, 2 км-ға яҡын алыҫлыҡта, Аҙнабай батыр (хәҙер Байыш) ҡыуаҡлығы урынлашҡан. Октябрь революцияһына тиклем крәҫтиәндәрҙең тормошо бик ауыр булған. Ғаиләһен аҫырар өсөн крәҫтиәндәр ерҙәрен һатҡандар, арендаға биргәндәр, байҙарҙан бурысҡа аҡса алғандар. Бурысын түләй алмаған крәҫтиән йәй буйы бай баҫыуында эшләргә мәжбүр булған. Ошондай ауыр тормошҡа түҙмәй йәш, көслө, ҡыйыу егет Аҙнабай байҙарға ҡаршы көрәшә; малдарын ситкә ҡыуа, йорт ҡураларын, иген кәбәндәрен яндыра, старостаға ла, старшинаға ла буйһонмай. Уны тотоп, зинданға ябырға тип жандармдар килгәс. ҡаса. Бер үҙе түгел, иптәштәре лә була. Ауылдан көньяҡ-көнбайышта, 2-3 км алыҫлыҡтағы туғайҙа, ҡасып йәшәй. Шул урынды Аҙнабай (хәҙер ҡыҫҡартып Байыш) ҡыуаҡлығы тип йөрөтәләр. Ҡараһарыҡ туғайының тарихы ҡыҙыҡлы. Был ҡамышлы, батҡаҡлы туғай Сереккүлдең төньяҡ ситендә урынлашҡан. Майҙаны 19 гектар. Ҡамыш араһынан, борола-борола 5-6 һарыҡ сығып килгән. Уны күреп, бесәнселәр, аждаһа йыланы сығып килә икән тип, ҡурҡып ҡасҡандар. Шул урынды Ҡараһарыҡ туғайы тиҙәр. Иҫәнтимер ҡыуаҡлығы ауылыбыҙҙың көнбайышында, 1 км алыҫлыҡта, урынлашҡан. Әле унда бригада сабынлығы. Тимер исемле бер кеше, бесән сабырға китеп, 2-3 көн буйы ҡайтмағас, уны эҙләп барғандар. Суҡтал буйында бесән сабып йөрөгәнен күреп “Тимер иҫән! Иҫән Тимер!””- тип ҡысҡырып ебәргәндәр. Был туғайҙың исеме шунан тороп ҡалған да инде. Хәҙер, үкенескә күрә, ҡыуаҡлыҡтары юҡ инде. Ауылым түбәндәрәк ултырғас, яҙғыһын көнбайыштағы бөтә ялан-ҡырҙарҙа ятҡан ҡарҙар иреп, ҙур йылға булып, ауылыма табан ағып төшә. Барса ( бөтә) ҡар һыуҙары ҡушылғанға, был йылғаны Барса тип атағандар. Яҙғыһын был һыу икегә айырылып, бер өлөшө ауылымдың көньяғына, икенсеһе – төньяғына, Салауат ҡалаһына табан аға. Көньяҡҡа аҡҡаны Ағиҙел йылғаһына барып ҡоя. Барса тамағын Тоба тип атайҙар Бында ҡарабалыҡ, табанбалыҡ, шамбы үрсей.|Фанзия Ханнанова}} [[Категория:Мәләүез районы Үрге Юлдаш ауылы]] [[Категория:Мәләүез районы топонимикаһы]] 5xf4454csaqohyxl3jpb1pxlodbcwlb 14 5260 23884 2020-12-06T16:16:08Z ZUFAr 381 "[[Категория:Мәләүез районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23884 wikitext text/x-wiki [[Категория:Мәләүез районы]] 7fawfgfkrbltb0crj8anj7prytgjkhx 0 5261 23888 23887 2020-12-06T16:22:12Z ZUFAr 381 added [[Category:Әбйәлил районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23888 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Дарыулы йылғаһы хаҡында легендалар| Әбйәлил районы Ишбулды урта мәктәбенең 9 класс уҡыусыһы Ғүмәрова Лилиәнең фәнни конференцияла ҡатнашҡанда яҙған Дарыулы йылғаһының килеп сығыуы тураһындағы легендаларын тәҡдим итәм. ( 1 вариант ) Беҙҙең олатайҙар Хәлил ауылы тураһында шулай һөйләй торғайнылар. Бөрйән яғынан бер ҡарт үҙенең ауырыу ҡыҙын терелтеү өсөн табип эҙләп был яҡҡа килеп сыҡҡан. Оҙаҡ юл йөрөп арыған ҡарт халыҡ Ташлы йылға тип атаған йылға буйында туҡтаған. Сарсап ауырыған ҡыҙына йылғанан алып һыу эсергән. Көмөш кеүек таҙа, һалҡын һыуҙы эскәс,ҡыҙҙың хәле еңеләйеп, тын алышы иркенәйеп киткән. Быны күргән ҡарт өс көн буйы ошо йылға буйында ятып, ҡыҙына һыу эсергән, ҡыҙы төҙәлгән, ауырыу һыпырып алғандай бөткән. Быға бик ҡыуанған ҡарт шифалы был йылғаны Дарыулы тип атаған. Үҙе ошо матур урында йорт һалған, ауылды нигеҙләгән, ә ҡарттың исеме Хәлил исемле булған. ( Өләсәйем Әхмәтшина Сәлимә Хәбиб ҡыҙынан яҙып алынды.) ( 2 вариант ) Был легенда иһә ирек яулап йөрөгән батырҙар хаҡында. Ошо ерҙәрҙә уларҙың бик күп ҡаны түгелгән икәнлеге асыҡ күренә. Өс партизан булған. Ошо ерҙә улар бик ҡаты яраланып үҙ иптәштәренән ятып ҡалғандар. Һарғылт ҡылғандар уларҙың тәндәренән һарҡып аҡҡан ҡанға буялған. Шул ваҡыт өс батырҙың береһе аңға килеп, һыуға дуҫтарын һөйрәп илткән. Уларҙың яраларын йыуып, һыу эсергән. Шул саҡ улар терелеп киткәндәр. Шифалары булған был шишмәне, Дарыулы тип улар атаған.(Әхмәтҡужина Фәридә Әбүталип ҡыҙынан яҙып алынған.) ( 3 вариант ) Шаҙығай ауылы аръяғында, урман араһындағы һикәлтәле таштар араһынан сылтырап ҡына бер шишмә башлана. Был шишмә киңәйә килә ҙур булмаған йылғаға әүерелә. Уның һыуы шундай саф, һалҡын һәм таҙа. Йылғаны Дарыулы тип атайҙар. Был йылғаның исеме тураһында бер легенда йөрөй. Үткән быуаттың баштарында булған был хәл. Ошо тирәнән юлаусы губернатор үтеп барған. Ул бик ауырыған булған, юлда әлһерәгән, йонсоған һәм туҡтап ял алырға тип шишмә янына килгән. Губернатор атынан төшкән һәм шишмәнән һыу эскән. Арыған кешегә һыу бик тәмле тойолған, дарыу һымаҡ күренгән. Ошонан һуң йылғаны Дарыулы тип йөрөтә башлағандар.| Хәйбуллин Әҡсән Мәғүс улынан яҙып алынған. Гузалия Шугурова}} [[Категория:Әбйәлил районы Хәлил ауылы]] [[Категория:Әбйәлил районы топонимикаһы]] 9ilsnhey8u3dh862jbiobjtk3meekd0 14 5262 23889 2020-12-06T16:22:35Z ZUFAr 381 "[[Категория:Әбйәлил районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23889 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әбйәлил районы]] ppgmx1nily56d6zxoc5t4ryx8lwlk3c 0 5263 23892 23891 2020-12-06T16:24:39Z ZUFAr 381 added [[Category:Баймаҡ районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23892 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Баймаҡ районы Иҫән ауылы топонимдары| Башҡортостандағы иң матур, иң ҙур күлдәрҙең береһе - Талҡаҫ ошо ауылда урынлашҡан. Йәйгеһен бында төрлө яҡтарҙан туристар ағыла башлай. Улар бындағы ер- һыу атамаларын үҙҙәренсә, йәғни урыҫса әйтә башлай. тиҙҙән бында башҡорт телендәге топоним да ҡалмаҫ әле. Минең тәҡдимем: Талҡаҫҡа ял итергә килеүселәр өсөн буклеттар, баннерҙар эшләргә. Топонимик карта менән. Ярай, Талҡаҫ тип әйтеүе еңел, юғиһә, уны ла үҙгәртеп алыр инеләр. Бында шул туристар ҡушҡан атамалар күп: Лысая гора, Танкташ, Верблюжья, Крокодиловая гора))) Дауам итергә була. Талҡаҫ Ирәндек тауының итәгендә ята. Дөйөм атамаһы Ирәндек һырты булған был тауҙа бик матур урман- тауҙар бар. Исемдәре лә матур: Эйәрташ, Аҡташ, Шалтыран- был тауҙар күлдең көнсығышында ята. Көнбайышында Ҡангилде, Моратша, Исмәғил, Ҡасҡын тауҙары. Эргәлә генә Шөгөр йылғаһы. Тау артында Сереккүл. Ирәндек һырты буйлап Ҡәнифә юлы һуҙыла. Шул юлдағы тау-таш исемдәрен дә яҙып ҡуйырға кәрәктер. Мин сала-сарпы ишеткәнемде теркәйем. Белеүселәр өҫтәр, бәлки, кемдер яҙып ебәргәндәр. Иҫән менән Иҫәнбәт араһында Ҡараташ тауы(Ҡараташ аҫты суҡ муйыл), тағы ла Тағанташ, Ҡоҙғонташ,Йәнгүҙәй, Күсем ташы. Ирәндектең биръяғында Яманташта Ғәҙелша шарлауығы.|Ляля Рафикова }} [[Категория:Баймаҡ районы Иҫән ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] dfppkqmytylmnizgf1b32erzqb20meh 14 5264 23893 2020-12-06T16:25:04Z ZUFAr 381 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23893 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5265 23896 23895 2020-12-06T16:29:17Z ZUFAr 381 added [[Category:Белорет районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23896 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Ағзам шишмәһе| Берештамаҡ ауылы матур тәбиғәтле. Бейек-бейек ҡаялы тауҙар, матур ылыҫлы урмандар уратып алған. Ауылды икегә бүлеп саф һыулы, матур Ағзам шишмәһе ағып ята. Был шишмәһенең легендаһы бик ҡыҙғаныс, фажиғале ваҡиға менән бәйле: 1921-1922 йылдар тирәһе булғандыр. Ағзам тигән бер малай йәшәгән. Атаһы граждандар һуғышында, әсәһе аслыҡтан һәләк булалар. Тик бәләкәй улдары, Ағзам ғына, тере етем ҡалып, өйҙән-өйгә йөрөп тамаҡ туйҙырып йән аҫырай башлай. Ярлы-ябаға һуңғы телем икмәген бүлешә. Уға барыһы ун бер йәштәр тирәһе булғандыр. Үкһеҙ етем булһа ла, һыр бирмәҫ, шаян малай була. Сөм ҡара сәсле, йәшкелт күҙле. Донъялар иркенлектә, муллыҡта булһа, кем белә, бәлки, Ағзам ауылдың иң һылыу ҡыҙына өйләнеп, бынамын тигән ул һәм ҡыҙҙар үҫтереп, гөлдәй итеп донъя көтөп йәшәр ине. Көндәрҙең береһендә ул ауылдағы бер байҙың тәҙрәһенән инеп, икмәк менән май урлай. Өйҙән тиҙерәк сығып китһә, бәлки ундай хәл булмаҫ та ине, ләкин, ул ас булғас, тәүҙә ашап алырға була. Аҙмы-күпме ашағандыр, ҡапыл ишек асылып китә һәм йорт хужаһы килеп инә. Ағзам тәҙрәнән ырғырға ла өлгөрмәй, уны елкәһенән тотоп ала. Ҡурҡыуҙан малай күҙҙәрен асып, аҙап ҡала. Асыуынан ҡабарынған бай уны типкесләп урамға алып сыға. Ҡатынына күрше-күләнде йыйырға ҡуша. - Ни булды икән, - тип йүгереп килгән күршеләре танауынан ҡан ағып, илап торған малайҙы күреп, үҙҙәре лә теге бай алдында ҡаушап ҡала. Утынлыҡтан көрәк алып сығып, бай ҡурҡышынан ҡалтыранған Ағзамға тоттора. - Әйҙәгеҙ, нишләп тораһығыҙ, атлағыҙ! - тип бойора халыҡҡа. Шунан бай Ағзамды Түш исемле тау яғына алып китә, бәләкәй шишмә янына килеп туҡтай. Кәбер ҙурлығында ер үлсәй ҙә, Ағзамға шул урынды ҡаҙырға ҡуша. Баштан бер кемдә бер нимә лә аңламай тора. Алдарында кеше ҡиәфәтенә кергән йыртҡыс кеүек бай баҫып тора - ярһыуҙан күҙҙәренә ҡан һауған. Танауынан аҡҡан ҡан күҙ йәштәре менән бергә буталып Ағзамдың битен ҡаплаған. Ул буҫығып илай-илай хәлһеҙләнгән аяҡтары менән көрәккә баҫып ер ҡаҙа. Ә теге йыртҡыс ике ҡулын бөйөрөнә таянып, күкрәген киреп баҫып тора. Эштең бик яман икәнен һиҙеп, кешеләр ҡасырга булалар, тик әлеге бай: "Нимә, ҡасырға булдығыҙмы? Ҡарап тороғоҙ, икенсе тапҡыр минең өйгә урлашырға төшөү түгел, йорт эргәһенән үткәндә, унда кем йәшәгәнен онотмаҫһығыҙ", - тип асыулы ҡысҡыра. …Ағзам ҡаҙҙы ла ҡаҙҙы. Малай хәлһеҙләнгәс, бай көрәкте ололарға бирергә маташа, ләкин улары, артҡа сигенеп, көрәккә ҡул тейҙермәй. Ахырҙа, бай, асыуынан шартларҙай булып, ерҙе аҡтарып-аҡтарып үҙе ҡаҙа башлай. Күп тә үтмәй, ҡаҙыуынан ҡапыл туҡтай ҙа меҫкен Ағзамды көрәк менән бәреп төшөрә. Куршеләр ҡурҡыуҙан ҡысҡырып илап ебәрәләр, ә бай шул арала теге соҡорга яңы ҡаҙылған тупраҡты ашығып ырғыта башлай. Тиҙҙән Ағзамдың бәләкәсәйеп ҡалған кәүҙәһе балсыҡ аҫтында күмелеп калда. Ағзамдың ғүмере ана шулай өҙөлә. Бай, бәләкәй ҡәбер өҫтөнә баҫып, балсыҡты тығыҙлай ҙа, әйләнеп артына сартлата төкөрөп, көрәген алып, оло аҙымдар менән бер ни булмағандай китеп бара. Күршеләр инде әллә үтә курҡыуҙан, әллә ошо ҡот осҡос фажигәне күреүҙән таш кеүек өнһөҙ ҡалалар. Иҫенә килгән күршеләр, йүгереп өйҙәренән көрәк килтереп, ҡәберҙе ҡаҙып, Ағзамды алғанда, ул үлгән була. Ул арала, ауылдың башҡа кешеләре лә килеп етә. Ошондай хәлде күреп торған оло ағайҙар теге яуыз бәндәне өҙгөсләп ташлау түгел, хатта ауыҙ асып бер һүҙ ҙә әйтмә алмайҙар. Улар үҙҙәре лә ярым ас, бер телем икмәк өсөн күпме кәмһетелеүҙәр аша уға барасағын беләләр ине. Ауылдың оло кешеләре малайга ясин уҡып, әлеге соҡорға уны һаҡлыҡ менән генә төшөрөп ерләгәс, баштарын эйеп, өйҙәренә таралышалар. Ә шул ҡәберҙең өҫтөнән шишмә ағып сыҡҡан. Халыҡ араһында был шишмәнең һыуы шифалы тигән фекер йөрөй. Хәҙер ҙә күп йорттарҙа ҡоҙоҡ булыуға ҡарамаҫтан, ауыл халҡы шишмәгә һыуға йөрөй. Шишмә Ағҙәмдең ғүмере кеүек ҡыҫҡа ғына, биш-алты метр самаһы аға ла, тау йылғаһына ҡушыла.|Хөсәйенова Наҙгөл Нияз ҡыҙы Nazgul Khusainova}} [[Категория:Белорет районы Берештамаҡ ауылы]] [[Категория:Белорет районы топонимикаһы]] 64b5whtjw64i90sgvrh8vcbbbcfuzse 14 5266 23897 2020-12-06T16:29:40Z ZUFAr 381 "[[Категория:Белорет районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23897 wikitext text/x-wiki [[Категория:Белорет районы]] 5uhvwqutl0kxolq99gqjcmfcxw3w9yz 0 5267 23901 23900 2020-12-06T16:37:03Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23901 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|06|00|N|57|26|00|E|}} <div class="text"> {{poemx|Бөрйән районы Яңы Собханғол ауылы ер- һыу атамалары| Яңы Собханғол ауылын ауылға нигеҙ һалған кеше исеме менән халыҡ телендә Янһары тип йөрөтәләр. Бында минен класташым йәшәй. Ауылдың тауҙарын фотоға төшөрөп һала ватсаптағы "Класташтар" төркөмөнә "Бөгөн Бәйе тауына барҙым әле, - тей. Икенсе көндө Әфәнде тауынан видео төшөрөп һала. Мин ҡыҙыҡһынып исемдәренең килеп сығышын һорайым. Ғәҙәти түгел был тауҙарҙың исеме, нимәгә лә бәйләй һәм һүҙҙәрҙең айышына төшөнә алмағайным. Ошо төркөмдә топонимия конкурсы башланғас, мин был ауылдың ер- һыу атамаларының тарихын өйрәнергә бер сәбәп булды. Легенда буйынса, ауылға нигеҙ һалған Янһары ҡарт улдары менән Ағиҙел йылғаһы буйында йәшәгән. Өйҙәр байтаҡ күбәйеп киткән. Ваҡыт үтеү менән Янһары ҡарт был урындан икенсе урынға күсергә була.Беренсенән, йыш ҡына ауылды һыу баҫҡан. Икенсенән,Иҙелдән Белорет урыҫтары ҡыуғын ҡыуған, һал ағыҙған. Хатта заводта ҡойған суйынды ла Стәрле яҡтарына Иҙелдән һал менән ағыҙғандар . Урыҫтарҙың йыш ҡына ауылға зыяны тейгән, халыҡтың нәмәһенә, малдарына тейгәндәр.Ҡарт күсеп ултырыр өсөн икенсе ер эҙләп,һыбай сығып китә һәм хәҙерге ауыл ултырған ерҙә бер бейек кенә тау итәгенә килеп сыға. Атынан төшә, ныҡ ҡына олоғайған ҡарт, хәл алырға тип ергә ятҡан. Шул саҡта, көнө бөтөп барғанын аңлаған микән, бәйет әйткән: Бәйет тауы бигерәк бейек Күктәргә тора тейеп. (ҡыҙғанысҡа ҡаршы аҙағын иҫләй алманылар) Аталары оҙаҡ ҡына ҡайтмағас, улдары эҙләп килеп, уны ошо тау итәгендә ятҡан килеш табалар. Ҡарт "Мин ятҡан тау - Бәйет, итәге- мәйет булыр,"- тигән дә йән биргән имеш. Йәғни, мине тау итәгенә ерләгеҙ, -тип уландарына әйткән. Аталары һүҙен тотоп, уландары уны ошо Бәйет тауы итәгенә ерләйҙәр, шул ерҙә ауылдың зыяраты барлыҡҡа килә. Янһары ҡарттың Әфәнде исемле улы икенсе бер тауҙың итәгенә йорт һалып, шунда күсеп йәшәй башлай. Тау уның исеме менән йөрөтөлә башлаған. Янһары ауылына йөҙө менән ҡарап ятҡан, әллә ней бейек булмаған бер тау бар, шуға уны Йөҙөкәй тигәндәр.| Буранбаев Рафаэл ағайҙан, 1952 йылғы, яҙып алдым. Бала сағында 1906 йылғы атаһы Дәүләтҡол Ҡарағоловтан ишеткән. 1декабрь 2020 йыл. Насима Сагитова әҙерләне }} [[Категория:Бөрйән районы Яңы Собханғол ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] sl7wxcvhvzfj4i1eiry71gwhctcn0qh 14 5268 23902 2020-12-06T16:37:30Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23902 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 0 5269 23913 23912 2020-12-07T15:03:34Z Guram52 494 23913 wikitext text/x-wiki '''Машина-Таш''' [[File:Машина-Таш. Камень на горе д. Науруз Учалинского района. Башкортостан.jpg|thumb|Башҡортостан. Наурыҙ ауылы. Машина-Таш]] Беренсе ҡарауға ябай таш кеүек. Юҡ! Был беҙ бала саҡта уйнарға яратҡан Машина-Таш! Алғы яғына ултырып "руль" борор өсөн болаш-талаш була торғайны... Учалы районы Наурыҙ ауылының көньяҡ-көнбайыш яғындағы Ишегалды тау битендә урынлашҡан. ''Закир Гарипов'' [https://vk.com/id597657253?w=wall597657253_1093%2Fall] [[Категория:Учалы районы Наурыҙ ауылы]] [[Категория:Учалы районы топонимикаһы]] 7rduchmzt6iqed3nn5mzbwaqalf0xx9 0 5270 23915 23914 2020-12-07T17:16:07Z Лилиә 497 /* Әҙәбиәт */ 23915 wikitext text/x-wiki '''Жаныбар''' — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Хәйбулла районы]]ндағы тау. Жаныбар тауы [[Һаҡмар]] йылғаһы буйында урынлашҡан. [[Йәнтеш]] ауылынан 2-3 км алыҫлыҡта тора. Легенда буйынса яҡындағы ауылдарҙың береһенән ҡыҙҙар был тауға еләккә барғандар. Һыбайлы ҡаҙаҡтар килеп сыҡҡан. Улар бик йыш башҡорт ҡыҙҙарын урлап алып китер булған. Ҡыҙҙар уларҙы күреү менән ҡаса башлаған. Ҡыҙҙарҙың береһе юғалып ҡалғанмы, йә ныҡ ҡурҡҡанмы икән, ни өсөндөр тауҙың текә яғына йүгергән. Ә унда юл юҡ. Аҫта Һаҡмар йылғаһы, ләкин ул һай. Ташлы яры ла киң. Ҡыҙ сит яҡтарға, яттарға китеүгә ҡарағанда үлемде артыҡ күргәнме, иҫән ҡалырына өмөт иткәнме, бейек тауҙан аҫҡа һикергән. Ҡыҙ йылғаның ярына барып төшкән. Ҡаҙаҡтарҙың береһе уның иҫәнме, һәләк булғанмы икәнен белергә ҡая башынан аҫҡа йүгергән. Ул ҡыҙ эргәһенә төшөп еткәс, өҫтә, тау башында, ҡалған ҡаҙаҡ: «Жаны бар?» — тип һораған. Йәнәһе, йәне бармы? Шул хәлдән һуң был тауҙы Жаныбар тип атай башлайҙар. [[Категория:Башҡортостан тауҙары]] [[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы]] {{hydro-stub}} s4qo77zj5fpazxqa3v1t8zxsbg16wf3 14 5272 23925 2020-12-08T17:19:38Z ZUFAr 381 "[[Категория:Хәйбулла районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23925 wikitext text/x-wiki [[Категория:Хәйбулла районы]] r5svt6x37g0eb284cpe0dqynzni9xqd 0 5273 23933 2020-12-08T18:02:55Z ZUFAr 381 "{{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Йәнгүҙәй тарихы| Йәнгүҙәй тауынан Талҡаҫ..." исемле яңы бит булдырылған 23933 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Йәнгүҙәй тарихы| Йәнгүҙәй тауынан Талҡаҫ күле, Иҫән ауылы күренеп тора.Тауҙың итәгендә ғәҙеллек өсөн көрәшкән башҡорт батыры,уның кәләше Йәнгүҙәй ерләнгән. Тарихы бик ҙур hәм ҡыҙғаныс. Ирәндектең Йәнгүҙәй түбәһе төньяҡтараҡ, Иҫәнбәт ауылы эргәһендә, үркәсләнеп ҡалҡып тора. Ул Темәс ауылы, Һаҡмар йылғаһы буйынан да, Әбйәлил яҡтарынан да күгәреп күренә. Ә башына менеп ҡараһаң, Талҡаҫ күле ус төбөндәге кеүек кенә. Йәнгүҙәй исеменең килеп сығыуын төрлөсә аңлаталар. Берәүҙәр уны гүзәл, йәмле булып күренгәнгә “Йәнгүзәл” тип йөрөткән, ә һуңынан ул Йәнгүҙәй булып киткән, ти. Икенселәр иһә, Йәнгүҙәй исеме “йән күҙләй” тигән һүҙҙән алынған тип тә аңлата, сөнки һунарсылар был бейек түбәнән тирә-яҡты, шулай уҡ ҡырағай йәнлектәрҙе лә күҙәткән. Ә бына “Йәнгүҙәй” йырының легендаһы 250 йыл элек хәҙерге Баймаҡ районы ерҙәрендә булған тарихи ваҡиғаларға барып тоташа. 1755 йылдың яҙында Петербургтан Башҡортостанға Брагин тигән ҡаты бәғерле кеше етәкселегендә тау-тикшеренеү партияһы килә. Ул батша һалдаттары һағы аҫтында Башҡортостандың көньяҡ-көнсығышына Бөрйән ырыуы башҡорттары араһына ла килеп сыға. Брагин үҙе туҡталған башҡорт ауылдарында башҡорт батырҙары, тимерселәре, ҡорал эшләүселәре, ҡурайсылары тураһында мәғлүмәт йыйған. Темәс ауылы эргәһендәге Таш ауылында (Ташауыл) оҙаҡ ҡына туҡталып тора, сөнки Брагин был ауылда башҡорт батыры һәм тимерсе Әмин йәшәгәнлеген алдан уҡ белгән була. Ул Әмин батырҙан һорау алған, уның тимерҙән нимәләр эшләүе менән ҡыҙыҡһынған. Шул уҡ ваҡытта ауыл эргәһендәге тауҙан ниндәйҙер таштар сығартҡан һәм уларҙы тикшергән. Брагин үҙе булған ауылдарҙа ғәскәре менән халыҡты ҡурҡытып тотҡан, башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарын мәсхәрәләгән. Хатта эш шуға барып еткән: ул кейәүгә сығырға әҙерләнгән ҡыҙҙарҙы иң тәүҙә өс төнгә үҙенә биреүҙе талап иткән. Уның баш-баштаҡлығы башҡорт халҡының асыуын ҡабартҡан. Төрлө ауылдарҙан башҡорт батырҙары, Йәнгүҙәйгә йыйылып, Брагинды үлтерергә һөйләшә. Ә Брагин был ваҡытта Талҡаҫ күле буйында лагерь ҡороп ятҡан. Батырҙар һаҡлыҡ менән, һиҙҙермәйенсә генә, Талҡаҫ күлен уратып алған ҡарағас урманына килеп, унан үс алыу өсөн уңайлы ваҡытты көтә башлай. Бер көн Брагин үҙенең һөйәркәһе менән кәмәлә күл уртаһындағы утрауға табан йөҙгән. Уның менән бергә йөрөгән кешеләр ҙә күл буйына төшкән, хатта Брагинды оҙатып йөрөгән һалдаттар ҙа, мылтыҡтарын бер урынға һөйәп, күлдә һыу инә башлай. Ә башҡорт батырҙары ошо мәлде оҫта файҙаланып, тиҙ генә лагерҙы баҫып ала. Брагиндың кешеләрен бөтөнләй тиерлек ҡырып бөтөргәндәр. Батырҙарҙың араһынан Исмаҡай исемлеһе Брагиндың кәмәһенә уҡ атҡан. Уҡ кәмәгә барып ҡаҙалғас, Брагин: — Исмаҡай, мине үлтермә! Батшаның ҡойроғо оҙон, һине лә тоторҙар! — тип ҡысҡырған. Шул ваҡыт Әмин батыр менән Сураш батыр атып ебәрә. Уларҙың уҡтары Брагинға һәм уның һөйәркәһенә тейә. Кәмә түңкәрелә, икеһе лә күл төбөнә китә. Башҡорт ихтилалына әҙерлек алып барған Батырша, Талҡаҫ күлендәге ваҡиғаны ишеткәс, ихтилалды башлауҙы тиҙләтә. Шулай итеп, Талҡаҫ күле янындағы ваҡиға Батырша ихтилалына юл аса. Ул көҙгөһөн генә башланырға тейеш була. Ихтилал баҫтырыла башлағас, Әмин, Сураш һәм Исмаҡай батырҙар ҡаҙаҡ далаларына ҡасырға мәжбүр була. Унда китер алдынан батырҙар тағы ла Йәнгүҙәйгә йыйылған. Уларҙы халыҡ ҙур хөрмәт менән оҙатырға сыҡҡан. Шунда Сураш батыр үҙе сығарған йырҙы йырлаған. Ул йыр хәҙер “Йәнгүҙәй” тип атала. Ирәндеккәй тауҙың, эй, башында Үркәсләнеп ята Йәнгүҙәй. Шунда ғына тыуҙым, шунда үҫтем, Йәнгүҙәйҙе күрмәй йән түҙмәй. Ирәндеккәй тауын, эй, буйланым, Йәнгүҙәйҙә ҡурай уйнаным. Тыуған ерҙе ташлап китә алмай Йырланым да, шунда иланым. Йәнгүҙәйҙә ҡалған ҡурайымдың Ике башҡайҙары еҙ генә. Үҙ башыңды үҙең һаҡламаһаң, Сит илдәргә китеү тиҙ генә.|"Башҡортостан"гәзитенән. Информатор:Вагида Кужагильдина}} [[Категория:Баймаҡ районы Иҫән ауылы]] [[Категория:Баймаҡ районы топонимикаһы]] 0ibwgjb0ij0tdnofuvgbblyj0yqqdp2 0 5274 23940 23939 2020-12-08T19:16:15Z ZUFAr 381 added [[Category:Ғафури районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23940 wikitext text/x-wiki {{coord-simple|53|14|23|N|58|29|44|E|}} <div class="text"> {{poemx|Башҡортостандың географик үҙәге| Ғафури районы Ерек ауылының төньяҡ - көнсығыш өлөшөндә "Арҡа" тип аталған баҫыу бар. Шул баҫыуҙың уртаһында сәйер таштар ята. Ауыл халҡы уларҙы элек - электән "Йәй ташы" тип атаған. Шуныһы аптырата :яҡын - тирәлә башҡа бер таш та юҡ. Уларҙың береһен -" атаһы", икенсеһен - "инәһе" тип тә йөрөтәләр. Уларҙы изге таштар тип һанайҙар. Изгелектәре шунда :уларҙы йыуып - таҙартып тәрбиәләһәң , ямғырлы йылда ҡойоп яуған ямғырҙар туҡтай , ә ҡоролоҡ йылында - ҡойма ямғырҙар башлана.|Айгуль Иждигатова}} [[Категория:Ғафури районы Ерек ауылы]] [[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]] 17vkhn0ok88nymicml7txklxgzls7gw 14 5275 23945 2020-12-08T19:26:22Z ZUFAr 381 "[[Категория:Әбйәлил районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23945 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әбйәлил районы]] ppgmx1nily56d6zxoc5t4ryx8lwlk3c 14 5276 23970 23968 2020-12-08T19:56:13Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23970 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фёдоровка районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] 67yhl8iptmo00hhv3pb8ts2eghisug4 0 5277 23977 23976 2020-12-13T09:25:50Z Һәҙиә 403 23977 wikitext text/x-wiki ===Зәйнуллина Һәҙиә Сәғит ҡыҙы=== Минең әсәйем – Байназарова-Зәйнуллина Һәҙиә Сәғит ҡыҙы 1926 йылдың 20 июлендә Байназар ауылында донъяға килгән. Ыуыҙ ғына үҫмер сағы дәһшәтле һуғыш йылдарына тура килгәнгә, дөйөм эш ҡаҙанында башҡалар менән бергә ҡайнап, ил өҫтөнә төшкәнде күндәм күтәрешеп, беләк көсө менән Еңеүгә өлөшөн индерә ул. - Колхозда үгеҙ менән ерен дә һөрөлдө, Бешәке фермаһында һарығын да көтөлдө инде. Васька ҡарт ферма мөдире ине, - тип хәтер йомғағын һүтә ине әсәйем һау сағында. Таһира апай, Ғөбәйҙә Маликова, Нәсиха апай Әлиғолова, Рәхилә Назарова менән ағас та ҡырҡалар. Аралбай яғында юл һалыуҙа ла ҡатнаша әсәйем. Колхозда иген урыу, молотилка менән иген һуҡтырыу эшендә лә һынатмай – гел алдынғылыҡта йөрөй. Үҙән, Бетерә буйында бүрәнә ағыҙыу өсөн киңлеген 1 метр, тәрәнлеген ҡырсынға еткәнсе итеп боҙ ҙа уялар. Ошо ауыр мәлдәрҙә әсәйемә 17 йәш тирәһе була, ул оло апайҙар менән бергә ҡара эштең ниндәйен дә айырмай эшләй. 1943 йылда, һуғыш осоронда, әсәйем бесәнселәрҙең звено етәксеһе була. Исламғолова Шәрифә инәй менән Бешәке фермаһында колхоз йылҡыһын да көтә. Көлтә бәйләү ҙә төшә әсәйем иңенә. Һәр кеше башына ул осор 25 сутый ер бүлеп бирәләр, шуны урып, көлтә итеп бәйләп дәүләткә тапшыралар. Күркәтауҙа ағас ҡырҡыуҙа ла ҡатнаша әсәйем. Уның атҡарған эштәрен һанап бөтөрлөк түгел.Фиҙакәр хеҙмәтен баһалай хөкүмәт – тыл һалдатының түшен Бөйөк Еңеүҙең 30, 40, 50, 60 йыллығына сыҡҡан юбилей миҙалдары биҙәй... Атайым Зәйнуллин Әхмәт Рәхмәт улы менән бына тигән ғаилә ҡороп, 4 ул, 2 ҡыҙ тәрбиәләп үҫтерәләр. Ауылда кеше араһында гелән абруйҙары, яҡшаттары булды. Беҙҙе гел яҡшылыҡҡа, миһырбанлы, кешелекле булырға өндәнеләр. 65 йылдан ашыу бергә ғүмер итеп, бер-береһен аяп-ҡурсып, беҙгә, балаларына, һәр яҡлап терәк-таяныс булып, аҡыллы кәңәштәре менән тура юлға юҫыҡландырып ултырҙылар ҡәҙерлеләребеҙ. Эйе, үҙеңдең ғәзиздәрең хаҡында үткән заманда һөйләп ултырыу ҡыҙғаныс. Тик тормош ҡанундары шулай, аяуһыҙ – йәшәмәк бар, үлмәк бар. Йәндәре йәннәттә генә булһын инде атайым-әсәйемдең – ошо ғына теләк... Зәйнуллина Зөбәржәт, “Таң” гәзитенән, 2016 йыл, 6 май. [[Category:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Category:Иҫтәлектәр]] [[Category:Бөйөк Еңеүгә 75 йыл]] 6nzzez0yvmzh9xedjvevoocnmqzsn3j 0 5278 23978 2020-12-14T13:36:15Z ZUFAr 381 "{{poemx|Родина ауылы шишмәләре (Ғафури районы)| Ғафури районы Родина -Ватан ауылы..." исемле яңы бит булдырылған 23978 wikitext text/x-wiki {{poemx|Родина ауылы шишмәләре (Ғафури районы)| Ғафури районы Родина -Ватан ауылында һәм ауылы тирәһендә ете шишмә бар. Уларҙың бишәүһе ауыл эсендә тау аҫтынан ағып сығалар.Икәүһе ауылдың эргәһендә ситтәрәк. Мин башҡорт телен белгән балаларҙан Йәншишмә исемле төркөм ойошторған инем.Йәншишмә төркөмө балалары менән беҙ Ҡамышлы күле, Бирешле йылғаһы, Селтер шишмәгә исемдәрен яҙып беркеттек. Шишмәләрҙең исемдәре юҡ ине, үҙебеҙҙең урам - Баҡса урамы башындағы шишмәгә Селтер шишмә тип мин исем ҡуштым. Трактовая урамы башындағы шишмәгә Дуҫлыҡ шишмәһе тип әхирәтем Фәнүзә менән исем уйлап таптыҡ, ә Совет урамы башындағы шишмәне Фәнүзә Бәхет шишмәһе тип атаны.Һәр шишмәгә лә исемдәре яҙылған таҡталар элдек. Ауыл эсендә Ҡамышлы күле янында ғына бер шишмә бар, уға исем бирелмәгән һәм яҙып та ҡуйылмаған әлегә. Шишмәләрҙең барыһының да һыуҙары һалҡын, таҙа, селтерәп ағып яталар., аҡҡан юлдарында ваҡ ҡына таштар бар. Минең Селтер шишмә тураһында шиғырҙарым байтаҡ.Сөнки был шишмә ике йыл буйы күмелеп аҡмай ятҡандан һуң, беҙ ирем Әнүәр Ҡотлогилдин менән икәүләп барып уны күмгән тупраҡтарҙы алып ташлап таҙарттыҡ һәм беҙҙең шишмәбеҙ бәләкәй генә юлаҡ булыр селтерәп ағып китте. Шул саҡта мин уға Селтер шишмә тигән исемде ҡуштым. Хәҙер ул үҙенә юл алды, апарыу киңәйеп сылтырап ағып ята.Беҙ көн һайын сәйҙе ошо шишмәнең һыуынан ҡайнатабыҙ, һыуы сәйгә бик тәмле.Беҙҙең Селтер шишмәбеҙҙән ауылға яңы төшкән килендәр ҙә килеп һыу ала. СЕЛТЕР ШИШМӘ ТАҠМАҒЫ Һыуһаһаң һыуҙар бирермен Килсе беҙҙең шишмәгә, Селтер шишмә һыуҙарының Тәмле һыуын эсмәгә! Селтер шишмәнең һыуҙары Бигерәк һалҡын икән, Ете тиҫтә ваҡлаһаҡ та Йөрәктә ялҡын икән! Тау аҫтында ереклектә Аға Селтер шишмәбеҙ, Үҙебеҙҙең шишмә барҙа Башҡа һыуҙар эсмәбеҙ! Селтер шишмәнең төбөндә Ваҡ таштары күренә, Һиңә булған һөйөүҙәрем Һүҙҙәр булып һибелә. Селтер- селтер шишмәкәйем, Көмөштәй силәккәйем, Шишмә һыуын һибәйемме, Яналыр йөрәккәйем. Фәүзиә Ҡотлогилдина -АЛТЫНБИКӘ 13.09.2019 СЕЛТЕР ШИШМӘ /йыр/ Селтер шишмәмдең һыуҙарын Алдым ҡуш устарыма, Шифа һыуын тәмләтергә Килтерҙем дуҫтарыма. Ҡуш: Селтер шишмәмдең һыуҙарын Эс әле устарымдан, Раббыҡайым, айырмасы, Йән һөйгән дуҫтарымдан. Шишмәләрҙән һыу алғанда Устарымдан ҡойола, Һеҙҙең менән үткән көндәр Йәннәт кеүек тойола. Ҡуш: Селтер шишмәмдең һыуҙарын Эс әле устарымдан, Раббыҡайым, айырмасы, Йән һөйгән дуҫтарымдан. Ҡушымта тағы бер тапҡыр йырлана. Фәүзиә Ҡотлогилдина –АЛТЫНБИКӘ 3.12.2016 СЕЛТЕР ШИШМӘ Яуыз кешеләр саф шишмә һыуын Яҫы таштар һалып быуғандар, Селтер -селтер ағыр шишмә һыуын Тупраҡ менән күмеп ҡуйғандар. Раббыҡайым, бирҙең ярҙамыңды Мең шөкөрҙәр итәм мин шуға, Һөйгән йәрем менәе көрәк алып Килдек шул шишмәгә ярҙамға. Ҡотҡарырға тип! Таҙартырға! Асырға тип шишмә юлдарын. Селтер-селтер итеп үҙ көйөнә Йырлаһын тип моңло йырҙарын. Юлын ҡаплап торған ташын алып Шишмәбеҙҙең юлын таҙарттыҡ, Селтер шишмә йәһәт юлын тотто Илап торған талға ҡаратып. Инеш буйындағы үҫкән талы Моңло йырын тыңлай алмаған, Аңланым мин хәҙер шишмәкәйҙе Һағынғанға тал бит илаған! *Селтер шишмә * тиеп исем ҡуштым Таҙартылған ошо шишмәгә, Яҙһын ине әле бик күп йылдар Ошо шишмә һыуын эсәргә. Селтер-селтер йырлап аға шишмә Инеш башы ғына юлдары, Көгөшөмә, унан Ағиҙелгә Барып ҡоя көмөш һыуҙары.| Фәүзиә Ҡотлогилдина -АЛТЫНБИКӘ 7.12.2013}} [[Категория:Ғафури районы Родина ауылы]][[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]] cv4hijsj96wvaak8sddkk2xq8ge01oe 14 5279 23980 2020-12-14T13:36:58Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ғафури районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23980 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ғафури районы]] 9hmegj0mzuvsi78q5io1fxjz6ha4mrd 14 5280 23981 2020-12-14T13:37:40Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ғафури районы]]" исемле яңы бит булдырылған 23981 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ғафури районы]] 9hmegj0mzuvsi78q5io1fxjz6ha4mrd 0 5281 23983 2020-12-14T13:41:24Z ZUFAr 381 "{{poemx|Ҡамышлы күл| Ғафури районы Родина-Ватан ауылында ауылына кергән саҡта Кө..." исемле яңы бит булдырылған 23983 wikitext text/x-wiki {{poemx|Ҡамышлы күл| Ғафури районы Родина-Ватан ауылында ауылына кергән саҡта Көгөш йылғаһының күперен уҙғас, уң яҡта бик матур күл бар. Ҡамышлы күл тип атала ул. Был исемде һәр ваҡыт күл янында балыҡ тотоп ултырыусы балыҡсылар биргән. Күлдең һыуы буйрағыраҡ, таҙа түгел, унда кешеләр һыу кермәйҙәр. Минең был күлдә тотолған Алтын балыҡ хаҡында әкиәтем дә бар. Ҡамышлы күл беҙҙең ауылыбыҙға шундай матурлыҡ бирә! Беҙ ошондай гүзәллек араһында йәшәүебеҙ менән бәхетлебеҙ! Ҡамышлы күлдә табан балыҡтары бар, йәй буйына уның яр буйынан балыҡсылар өҙөлмәй.ҡамыштар араһында бер аяғында ғына баҫып торған селәнде лә, унда оя ҡорған ҡыр үрҙәктәрен дә күрергә мөмкин. Ә ҡайһы берҙә беҙ Ҡамышлы күлгә төшкән аҡҡоштарҙың унда йөҙөп йөрөгәнен күргәнебеҙ бар. Яҙ көндәре Ҡамышлы күл буйындағы баҡалар тауышы үҙе бер оркестр тип торорлоҡ, бөтөн ауылға ишетелеп тора ул! Ауыл ешеләренең үрҙәктәре һәм ҡаҙҙары барып төшһә, күл өҫтө ап-аҡ була .Бына шундай матур күлебеҙ бар беҙҙең! Фәүзиә Ҡотлогилдина -АЛТЫНБИКӘ.11.2020 АЛТЫН БАЛЫҠ Бер бабай килгән ти күлгә емдәр алып, Ултырған ти яр буйында ҡармаҡ һалып, Ултыра торғас ҡалҡыуыс төпкә батҡан, Баҡһаң, ҡармаҡҡа бер балыҡ килеп ҡапҡан.. Ул балыҡ ябай түгел ти, ә Алтындан! Тәңкәләре нурҙар һибеп балҡып торған! Күлдән тартып сығарғас бабай ҡармағын, Алтын балыҡ һамаҡлай икән һамағын.. *Бешереп ашама мине, Изге бабай...* Түңәрәк күҙҙәре менән ялбарып ҡарай, *Ниҙәр кәрәк, шул эштәрҙе башҡарырмын, Тылсымлы ярҙамсың булып яныңда ҡалырмын.. Ҡамышлы күл һыуы буйраҡ, асыҡ түгел, Бәләкәй булғанлығын да тартмай күңел, Алып сыҡсы мине аҡҡан саф йылғаға, Йөҙөп сығар өсөн оло бер даръяға.. Ебәр мине тыуған яҡта саф һыуыңа, Йәшәрмен мин томбойоҡло шул йылғала, Ҡояш нурында тәңкәләр йылтыратып, Йөҙөрмөн йылғала нурҙарым уйнатып.. Яр буйына килгән сағыңды көтәрмен, Ни теләйһең, шул теләгеңде үтәрмен.* Шулай тигән телгә килеп Алтын балыҡ, Өмөтләнеп, бабай тыңлар тип шатланып... Торһа ла һаман да ептә ҡармаҡланып.. Яуап көткән ул бабайҙан тынып ҡалып. Бабай һиҫкәнеп киткән ти был тауыштан, *Ысын һөйләштеме балыҡ? Әллә буштан? Күпме ғүмер йәшәһәм дә ер йөҙөндә, Ишетмәнем балыҡтарҙың бер һүҙен дә..* Ипләп кенә ҡармағынан ысҡындырған, Наҙлы ғына тәңкәләрен һыйпап алған, Алып ҡайтыр өсөн уны йылғаһына Семәрле силәккә һыуға һалып ҡуйған. Силәк , ҡармаҡтарын бик тиҙ йыйнап алып, Ашыҡҡан ҡарт үҙҙәренең йылғаһына.(Көгөшкә.).. *Иркенләп йөҙ, Алтын балыҡ, был йылғала! Ярҙамдарын бирһен һиңә, Раббым Алла, Башҡа балыҡтар һикереп уйнаһа ла, Алтын балыҡ юҡ ине әле беҙҙең һыуҙа.. Әле һинән бер ни ҙә мин һорамайым, Ялтыра, уйна, Алтынҡай, йөрәк майым! Ғүмер үтәр, ҡартлығымда мин уйлармын, Бер саҡ ҡармаҡҡа Алтын балыҡ ҡаптырғайным.* Шул һүҙҙәрҙе әйтеп йылғаға ебәргән, Изге ҡарт шулай балыҡҡа фәтихә биргән, *Әйткәнеңде тыңланым, Алтынҡай! *тигән.. Алтын балыҡ быға шул тиклем һөйөнгән, Изге ҡартҡа ҡат-ҡат итеп рәхмәт өйгән. Алтын балыҡ шулай итеп ҡотолған , ти, Томбойоҡло саф йылғала ул ҡалған, ти, Бабай үҙе бер ни ҙә һорамаһа ла, Ҡулынан килгән ярҙамды булдырған, ти. Әле балыҡ йөҙә тиҙәр шул йылғала,(Көгөштә) Бабай ҙа бик йыш була тиҙәр һөҙәк ярҙа, Алтын балыҡ һикерә тәңкәләр ялтыратып, Ғәжәйеп моңдар менән уларҙы сылтыратып.. Алтын балыҡ әкиәте булды тамам, Һөйөнөп йөҙә балыҡ саф йылғала һаман, Был әкиәт килмәгәндер боронғонан, Яҙылды ул әле генә, хәҙерге заман...| Фәүзиә Ҡотлогилдина – АЛТЫНБИКӘ}} [[Категория:Ғафури районы Родина ауылы]][[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]] lliibtefrbkh33iaz2fd3jps3goga0e 0 5282 23986 23985 2020-12-14T13:44:16Z ZUFAr 381 23986 wikitext text/x-wiki {{poemx|Айыутауы| Ғафури районы Родина -Ватан ауылында халыҡта Айыутауы тип йөрөтөлгән яланлы, урманлы һөҙәк тау бар.Уры:тар уны Медвежья гора тиҙәр. Был тау битләүендә йыл да район һабантуйҙары үтә, сөнки Родина -Ватан ауылы райондың урталығына тура килә. Айыутауында селектәр үҫә Ауыл халҡы һепертке итер өсөн ошонда барып селек йыя. Селектән башҡа еләктәр ҙә бик күп була, урман ситтәрендә ҡурай еләктәре, балан һәм алморон ҡыуаҡтары үҫәләр.Ә яланында ниндәй генә шифалы үләндәре юҡ! Барыһы ла үҫә! Ғафури тәбиғәте байлығы менән айырылып тора.Айыутауы хаҡында минең әйтешем бар. АЙЫУТАУҘА НИҘӘР БАР? (Әйтеш) -Айыутауҙа ниҙәр бар? Бармы унда айыуҙар? -Айыутауҙа айыу юҡ, Айыутауҙа селек бар. -Айыутауҙың битләүендә Бешкәнме һуң еләктәр? -Еләктәре көйөп бөткән, Үҫә бары селектәр. -Айыутауға барҙыңмы, Унда селек йыйҙыңмы? -Олатай менән барҙыҡ, Күп итеп селек йыйҙыҡ. -Ниңә улай күп һындырҙың? Ул селекте нишләтәң? - Һепертке итеп бәйләйем, Ишегалдын һеперәм. - Һабантуйҙар була тиҙәр Айыутау битләүендә, - Эйе! Район һабантуйы Гөрләп тора июндә. - Ә быйыл Айыутауына Һабантуйға барҙыңмы? - Юҡ барманым..Тажлы вирус Тартып алды байрамды. -Ҡайғырмайыҡ, булыр әле Айыутауҙа байрамдар! - Әлегә һин Айыутауға Селек һындырырға бар! -Эй, Айыутау, Айыутау, Һөҙәк кенә матур тау, Ватан ауылы тауына Әйтешем булһын маҡтау. Фәүзиә Ҡотлогилдина –АЛТЫНБИКӘ. 13.07.2020 Халыҡта нишләп Айыутауы тип аталған ? тигән һорауға былай тип һөйләйҙәр. Элегерәк бер бабай ейәне менән селекһындырырға барған икән. Күп кенә итеп селек һындырып алғандар, бер ваҡыт ҡараһалар урман ситенән балаһын эйәрткән инә айыу килеп сыҡҡан! Бабай менән ейәне бик ҡурҡҡандар ҙа тиҙерәк шундағы бер уй-соҡорға төшөп йәшенеп ятҡандар, үҙҙәре айыуҙы күҙәткәндәр.Бала айыу тәгәрәп уйнап та алған, инәһе уның эргәһенә китмәй икән, балаһын һаҡлай ти. Шулай бер аҙ урман ситендә йөрөгәс, улар кире урманға кереп киткәндәр.Бабай менән ейәне айыуҙың киткәнен күрһәләр ҙә бер аҙ йәшенгән урындарынан сыҡмай ултырғандар.Унан тынысланғас, ҡурҡыуҙары уҙғас, һындырған селектәрен күтәреп ауылға ҡайтып киткәндәр ҙә селек үҫкән тауҙа балалы айыу күргәндәрен кешеләргә һөйләгәндәр.Шунан бирле ауыл кешеләре селекле тауҙы Айыутау -Медвежья гора тип атап йөрөтә башлағандар. Эйе, ысынлап та әлеге ваҡыттарҙа ла был тауҙа урман ситендә айыу күреүселәр бар.| Фәүзиә Ҡотлогилдина - Алтынбикә 30.11.2020}} [[Категория:Ғафури районы Родина ауылы]][[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]] m280hjf0yz9wikjkx2equql6si8vuhw 0 5283 23994 23993 2020-12-26T12:28:59Z ZUFAr 381 added [[Category:Ғафури районы Родина ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23994 wikitext text/x-wiki {{poemx| Родина ауылын мәктәбенә 50 йыл.(1970 -2020)| Балаларға белем алыр өсөн башланғыс мәктәп асыла.7-се һанлы совхоздағы(эдек Родина ауылы шулай атала)башланғыс мәктәп тәүҙә бәләкәй генә өйҙә урынлашһа, унан уны баракка күсерәләр. башланғыс кластарҙы тамалаусылар 5-се класҡа уҡырға күршеләге 2 саҡрым алыҫлыҡтағы Дубровка 8 йыллыҡ мәктәбенә йөрөйҙәр.Һәм бына 1970 йылда инде Родина исемен йөрөткән ауылда 8 йыллыҡ мәктәп асыла, ул ныҡлы итеп таштан төҙөлә. Родинала мәктәп асылғас Дубровка ауылындағы 8 йыллыҡ мәктәп ябыла һәм күрше тирә-яҡ Цапаловка, Дубровка, Красный пахарь ауылдарынан Победа колхозының автобусы уҡыусыларҙы Родинаға йөрөтә башлай.Хатта Игенйылға ауылынан да өс уҡыусы йөрөй (күрәһең русса өйрәнгеләре килгәндер).Был ваҡыттарҙа уҡыусылар һаны хатта 200-гә барып етә, параллель кластар ҙа булалар.Беҙҙең күршебеҙ Соколова Надежда Александровна - хаҡлы ялдағы уҡытыусы. Улар тормош иптәше Соколов Константин Александрович менән мәктәптең асылған ваҡытынан уҡ эшләйҙәр. Быға тиклем улар Дубровка ауылында уҡытһалар, Родинала мәктәп асылғас, өй һатып алып күсеп киләләр. Уның һөйләүе буйынса мәктәптең тәүге директоры Ҡаһарманов Хәлит Ғиниәт улы була, унан һуң Воронеж институтынан юллама менән Федяинов И.Г.килә.Уның менән бергә килгән Антипин А.И.математиканан уҡыта.Башланғыс класс уҡытыусылары булып Рогачева Лидия Ипатьевна, Рогачева Таисия Ивановна, Смоленцева Александра Георгиевна, Аюпова Фәүзиә Мәжит ҡыҙы эшләйҙәр.Рус теленән Соколова Н.А һәм Шабалина А.Н.уҡытһалар, математиканан Пименева М.С,тарихтан һәм хеҙмәттән Соколов К.А.химиянан Домрачев Б.В,инглиз теленән Беспалова В.П. физкультуранан һәм географиянан Аюпов Г.Х.белем бирә.Федяиновтан һуң мәктәп директоры булып Пирогов Е.М., Унан һуң Хабибуллин Р.Х эшләй . Ул ваҡыттарҙа мәктәп гөрләп тора.Тора -бара Родина мәктәбен урта мәктәпкә әйләндерәләр. Уҡыусылар һәм уҡытыусылар районда барған төрлө сараларҙа ҡатнашалар. Уҡыусылар Татар Саскүле уҡыусылары менән көс һынашалар, ярышалар.Үҙешмәкәр сәнғәт түңәрәге район үҙәгенә йыш сығыш яһарға бара, смотрҙарҙа ҡатнаша,уҡыусылар турист юлламалары менән Өфөгә, Мәскәүгә иҫтәлекле урындарҙы күрергә йөрөйҙәр.Шулай уҡ өлкән класс уҡыусылары Ҡазан, Ульяновск ҡалаларына ла сәйәхәткә баралар. Мәктәп Родина совхозына мал сөгөлдөрө үҫтереп йыйып алырға ярҙам итә һәм эш хаҡы аҡсаһына бер төркөм уҡыусылар уҡытыусылар оҙатыуында Украинаға Киев ҡалаһына экскурсияға баралар.Яйлап уҡытыусылар коллективе лә йәшәрә.Эшкә Пименеваның ҡыҙы Шапошникова Н.А.,Валиев А.А ҡатыны Людмила Васильевна менән, Вечерина Л.В. эшкә киләләр. Хаҡлы ялға сыҡҡансы Әғләм Әкрәм улы мәктәпте етәкләй.Унан һуң директор булып Басариев В..һәм Кинйәбаев Р.Н.эшләнеләр. Йәштәрҙән Максютова Ф.В. Валиева З.Ф,Нафикова Г.К.Ишмөхәмәтова Р.М.уҡыусыларҙың яратҡан уҡыусылары булалар.Башланғыс кластарҙы уҡытырға Якупова Г.З,Иванова Е.И. киләләр. Эйе, ул саҡтарҙа мәктәп гөрләп торҙо! Мин Родина совхозына 1975 йылда килен булып төштөм, ул саҡта мәктәп төҙөлөүгә бары биш йыл ғына уҙған булған икән.Минең ике ҡыҙым да Родина мәктәбендә белем алдылар,ул саҡта Родина мәктәбе урта мәктәп ине.Киске мәктәп тә эшләне ул йылдарҙа, 8 класс белемлеләр киске мәктәпкә йөрөп урта белемгә эйә булдылар. Яйлап уҡыусылар һаны әҙәйә башланы, сөнки ҡайһы бер ата-әсәләр балаларын ни сәбәптәндер Красноусол мәктәбенә йөрөтә башланылар.Балалар һаны кәмей башлағас мәктәп тәүҙә 9 йыллыҡ булып, унан тулы булмаған мәктәп булып эшләгәндән һуң 2018 йылда оптимизация тоҙағына эләгеп башланғыс мәктәп итеп ҡалдырылды.Уҡыусы балаларҙы 2-се һәм 1-се мәктәптәрҙең автобустары көн дә район үҙәгенә ташый. Хәҙерге ваҡытта Родина мәктәбе Красноусол 2-се һанлы мәктәбенең Родина башланғыс мәктәбе филиалы булып эшләһә лә статусы элеккесә ҡалған. Шулай булғас,ауыл халҡы мәктәптең ҡабатлап үҙ хоҡуғы менән эшләп китеүенә өмөтөн өҙмәй . Мәктәптә оптимизация алдынан ғына капиталь ремонт үткәрелеп, пластик тәҙрәләр ҡуйылып, балаларҙы ашатырға ашхана ла төкәтелеп эшләнгән ине. Мәктәп китапханаһы ла матур хәлдә. Артыҡ күренекле шәхестәр сыҡмаһа ла 50 йыл буйына Родина мәктәбе үҙ ҡанаты аҫтынанбик күп уҡыусылар осорҙо. Улар юғары һәм махсус урта уҡыу йорттарын тамамлап халыҡ тармағының төрлө өлкәләрендә тырыш хеҙмәт итәләр.Район үҙәгендәге танылған сауҙа эшҡыуарҙары - бер туған Хайруллин Дамир һәм Марс та Родина мәктәбе уҡыусылары. Чечен боларышында хәрби хәрәкәттә һәләк булған Мостафин Ринатҡа иҫтәлекле таҡта асылып мәктәптә эленеп тора. Әлеге ваҡытта мәктәптә башланғыс кластарҙа 17 уҡыусы белем ала, ике уҡытыусы Якупоа Гөлшат һәм Габдиева Аксәскә уларға белем бирә.2-се һанлы мәктәп директоры Басыров Марат Рәил улы- Родина мәктәбендә лә етәксе. Шулай уҡ йыйыштырыусылар, ашнаҡсы һәм ҡарауылсылар бар.Бына ошондай хәлдә ҡаршыланы үҙенең 50 йәшен беҙҙең мәктәбебеҘ,өҫтәүенә пандемия ... Тик беҙ мәктәбебеҙҙе Оло шатлығынан мәхрүм ҡалдырманыҡ, уның 50 йәшен *Родина хәбәрҙәре* төркөмөндә Онлайн үткәрҙек. Бик күп уҡыусылар үҙҙәренең ҡотлауҙарын яҙҙылар, йылы һүҙҙәрен әйттеләр, мәктәп йылдарының иҫтәлектәре менән уртаҡлаштылар, видеоклиптәр ҙә эшләп һалдылар.Байрам аҙағында улар класташтар йышыраҡ осрашырға, күмәкләшеп йыйылған саҡта мәктәпте лә күреп, үҙҙәре уҡыған кластарға кереп сығырға һөйләштеләр. Мәктәп 50 йәшемде иҫкә төшөрөүсө лә булманы тип үпкәләмәҫ тип уйлайым. Мәҡәләм аҙағында ауылыбыҙ мәктәбен барлыҡ сығарылыш уҡыусылары исеменән 50 йәшлек Юбилейе менән ҡотлайым! Уҡыусыларға яҡшы билдәләренә уҡыуҙарын , уҡытыусыларға уларға түҙемле белем биреүҙәрен теләйем!Ә мәктәбебеҙгә балалар һаны артып оло ҡыуаныс кисереүен теләйем!| Фәүзиә Ҡотлогилдина -АЛТЫНБИКӘ. 29.11.2020}} [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] [[Категория:Ғафури районы Родина ауылы]] srfm1jzneq0164so4y02d764xp6z37z 0 5284 23997 23995 2020-12-26T12:32:03Z ZUFAr 381 added [[Category:Ғафури районы Родина ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 23997 wikitext text/x-wiki {{poemx|Родина - Ватан ауылы тарихы| Был урынға ике дуҫ Павлов Григорий һәм Мезенцев (Сергей һәм Григорийҙең атаһы)килеп йәшәй башлағандар.Улар бында күрше Табын ауылынан кулак тиеп Себергә һөрөлөүҙән ҡасып килгәндәр. Улар хеҙмәтсе тотмаһалар ҙа егәрле кешеләр булғас үҙ көстәре менән хәлле йәшәгәндәр, йорт-ҡаралтылары бөтөн, матур булған.Йорттарын һалдырып алғандар, матур ҡапҡаларын Красноусолдағы быяла заводына алып барып ҡуйғандар.Бында ҡасып килгәс улар үҙ ғаиләләре менән йәшәр өсөн бәләкәс кенә өйҙәр һалғандар, балалары күмәк булған.Ғаиләләрен ҡарар өсөн курорт яғында тоҙло һыуҙан тоҙ ҡайнатып алып һатҡандар. Мунсаны ерҙе соҡоп землянка итеп эшләгәндәр, шунда йыуынғандар.Унан өсөнсө кеше булып Новошенов күсеп килгән, уларҙың өс улдары тыуғандар.Павлов ҡартаталарының бүләсәрҙәре Оля һәм Лена һөйләүе буйынса Павлов та, Мезенцев тә аҡтар яғында ла, ҡыҙылдар яғында ла булмағандар.(Были не красными, не белыми).Был ваҡытта Красноусолдағы быяла заводы эшселәрен һәм поселокта йәшәүселәрҙе туйҙырыу өсөн ярҙамсы хужалыҡ төҙөргә кәрәк була.Красноусолда партияның район комитете был турала 1928 йылда приказ яҙа һәм ул эште тормошҡа ашырыу өсөн Нурғәле Кәрим улы Сәлимйәновты тәғәйеләй. Был ойошма ЗаРаКо(заводское рабочее кооперативное общество )тип атала.Был йәмғиәт ойошмаһына ике дуҫ төйәк иткән урынды һайлайҙар.Барактар төҙөй башлайҙар, Табын ауылынан кулак тип табылып Себергә ебәрелгәндәрҙең өйҙәрен күсереп килтереп һалалар, кооперативкә эшселәр йыялар.Шулай иттереп тәүҙә ЗаРаКо, аҙаҡ 7се номерле совхоз, унан Родина совхозы, ә хәҙер инде русса Родина, башҡортса Ватан тип аталған ауылдың официаль нигеҙ һалыныу йылы тип 1928 йыл һанала. Кооператив эшселәре иген һәм бәрәңге үҫтереү менән шөғөлләнә. Һуңғараҡ эре мал һәм тауыҡ фермалары асып ебәрәләр. Өйҙәрҙе күпләп һала башлайҙар,тирә-яҡтан бында эш барын ишетеп йәштәр аағыла.Өйләнешеп балалар тыуалар.Эшселәр барактарҙа йәшәйҙәр. (был ерҙә дауамы буласаҡ) 2015 йылдан башлап Родина ауылын унда йәшәүсе башҡорттар башҡортса Ватан ауылы тип йөрөтә башлайҙар. 2018 йылда үткән ауылдың 90 йәшлек Юбилейен билдәләгәндә башҡорт телендә лә ауылдың исеме яҙып ҡуйыла.Минең һүҙҙәремә яҙылған рус тендә лә, башҡорт телендә лә ауылға арналған йырҙарым бар.|}} {{poemx|РОДНАЯ РОДИНА /Песня/ Слова Фаузии Кутлугильдиной Музыка Фанузы Латыповой| Зовет нас родная Родина Из сует городов.. Собрались в деревне сегодня Земляки всех годов. Пр: Родная, любимая. Родина моя, Люблю тебя всем сердцем Деревенька моя! Цветут на полях душистые Полевые цветы, Журчат под горой хрустальные Родники так чисты. Течет серебристой лентою Усолка соль-река, В озерах плавают гуси, Заметишь рыбака. Разлетелись мы как птицы В разные края, Ты в моем сердце навеки Деревенька моя! Пр: Родная, любимая. Родина моя, Люблю тебя всем сердцем Деревенька моя!| Фаузия Кутлугильдина- АЛТЫНБИКЭ 16.11.2014 }} {{poemx|ВАТАН /йыр/ Фәүзиә Ҡотлогилдина һүҙҙәре, Рәмил Ғимрани көйө . Башҡара Фәнзил Галин| Саҡырам һеҙҙе ,дуҫтарым, Килегеҙ аттар егеп, Ҡаршы сығып көтөп алыр Дуҫтарыбыҙ бар тиеп. Ҡуш:Саҡырам дуҫтар, ҡунаҡҡа Килегеҙсе йүгереп, Аралар алыҫ тимәгеҙ, Ҡайтырһығыҙ бер күреп. Саҡырам һеҙҙе саҡырам Һый тулы табыныма, Тереһыулы йәншишмәләр Урғылған Ватаныма. Килегеҙ, дуҫтар, килегеҙ, Көтәм һеҙҙе һағынып, Осоғоҙ беҙҙең яҡтарға Ҡанаттарың ҡағынып.| Фәүзиә Ҡотлогилдина АЛТЫНБИКӘ}} [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] [[Категория:Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы ]] [[Категория:Ғафури районы Родина ауылы]] rcc82qh87wi3dsidwo36kzcqzvbcez7 0 5285 24003 24002 2020-12-26T12:36:11Z ZUFAr 381 added [[Category:Ғафури районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24003 wikitext text/x-wiki {{poemx|Ташбүкәндең ер-һыу атамалары| Хәмит өйө - ''Үрге Ташбүкәндән'' Иҫәкәй яғына табан юл буйында уң яҡта урынлашҡан ялан, унда бесән сабалар, еләк , туғайында балан йыялар. Оло юл буйлап бер аҙ барғас ''Ҡаран'' йылғаһына еткәс саҡрым самаһы өҫкә менгәс Ҡаран яланы.Ҡаран яланының еләге лә, бесәне лә бик шәп була. Ялан уртаһында өс ҡайыүҫеп ултыра, шул тиклем матур ялан! Иҫәкәй яғына таба Ҡаран кисеүен сыҡһаҡ һул яҡта өҫтә Алтынсура яланы.Алтынсура яланының 6 аҡланы бар. Иҫәкәй яғына тағы ла арыраҡ китһәк, ''Оло ялан'' йәйрәп ята. Юл ошо яландың уртаһынан уҙа. Оло яланда элек ''Үтәк'' ауылдары, йәғни Егән колхозы иген сәсә ине, колхоздар бөткәс , хәҙер сәселмәй ята. Оло ялан уртаһынан һулға боролоп үргә менһәк, Ҡарауылтауына барып сығабыҙ.''Ҡарауыл тауы''ның башында сейәләр үҫә. Оло яланды уҙғас Иҫәкәй юлында Тоҙаҡтау аша үтәбеҙ. ''Тоҙаҡтау'' - бик бейек булмаған ҡалҡыулыҡ. Ололар әйтеүенсә аҡтар һәм ҡыҙылдар ваҡытында Ҡарауылтауында аҡтар килгәнен ҡарауыллап ятҡандар һәм Тоҙаҡтауында тоҙаҡ ҡорғандар икән. Тоҙаҡтауға менмәйенсә тураға киткән саҡта, ''Бағраш'' ауылына барып сығаһың(хәҙер ул ауыл юҡ).Унда бер матур бәләкәс кенә Бағраш йылғаһы ағып ята. Унан ары Иҫәкәй яғына таба ''Йылансыҡ'' тип аталған ялан.Был яланды элек Әрмет колхозы сәскән. Үрге Ташбүкәндең Ҡашҡат йылғаһын аша сығып тураға менһәк яланға - Рәкәй түбәһенә барып сығабыҙ.Унда ҡайын еләге бик күп үҫә ине, ер еләге лә түшәлеп ятты. Унда ла Егән колхозы сабынлыҡтарға теймәй генә ялан ерен һөрөп иген сәсә ине. Рәкәй түбәһенә менһәк уның ике ҡабырғаһында уң яғында ла, һул яғында ла Әбәш сабынлыҡтары йәйелгән. Әбәш яланында 1960 йылдар тирәһендә землемерҙәр палаткаларҙа яттылар, нимә эҙләгәндәрҙер , белмәйем. Рәкәй түбәһе урманға барып терәлә.Әгәр урман юлы менән китһәк Күсәр түбәһенә барып сығабыҙ.Был юлдан Һарғай ауылына ла барып сығып була. ''Ҡашҡат'' йылғаһын аша сығып һулға боролоп Ҡашҡат тирәһенән үткән ҡыя юл буйлап Ҡашҡат кисеүен кискәс һул яҡта Ғилманкил исемле ҙур сабынлыҡ ялан бар.Элек уны Басир Әхмәдиев бабай сапты. Ғилманкил яланы эргәһендәге Ҡашҡат кисеүен кисеп юл менән тураға китһәк әҙерәк үр менгәс Бәләкәй Әсе яланы.Был сабынлыҡта ла еләк бик уңа ине. Бәләкәй Әсенән тураға ат юлы менән барһаҡ Ҡашҡатты тағы ла бер кискәс Ғәлекәй яланына сығабыҙ. Ул яланында ылыҫлы ағастар ултыртылғайны күп итеп, хәҙер улар урман булғандарҙыр инде. Ул ағастарҙы еҙнәм Әхтәм Вәлитов ултыртҡан.Элек яланға ҡарағай ултыртыусыларға араларын бесән итеп сабырға лесниктәр рөхсәт биргәндәр. Һулға боролоп урман аша сыҡҡас Оло Әсе яланына барып сығабыҙ.Был ҙур яланда бесән саба торған инеләр.Әгәр юлды дауам итһәк Бәгрәзе тауына менәбеҙ.Бәгрәзе тауы итәгендә Шыуған исемле ер бар. Ололар әйтеүенсә Бәгрәҙе һыртынан үҫеп ултырған ағастары менәнбергә ер шыуған. Хәҙер инде арба юлы бөтөп йәйәүләп Бәгрәзе тауына менгәс һыртында ҡырсынташ түшәлгән юл бар.Был юл менән Иҫәкәй, Һарғай ауылдарына барыпсығып була.''Бәгрәзе'' тауын төшһәк, ''Оҙонуй'' яланына барып сығабыҙ.Беҙ әтейем менән Оҙонуйҙа бесән сабып ятҡаныбыҙ бар.Бесән сабып кәбән ҡойҙоҡ , әүен ултырттыҡ. Бер ҡуян да атып алдыҡ.Ҡырпаҡ ҡар төшкәс ул бесәнде ат менән ташып алдыҡ. Ә хәҙер Үрге Ташбүкән ауылының Ҡурғашлы яғына барған яҡтағы ерҙәренә барып сығайыҡ. Ауыл осонан уң яҡта Ишәмәт сабынлығы бар. Был ялан уны сапҡан кешенең исеме менән аталған.Унда йылғаһыҙ ерҙә ваҡ ҡына ҡомлоҡ бар, йәйге эҫеләрҙә кешеләр шифа алыр өсөн шунда барып ҡомға күмелеп ята торғайнылар. Үрге Ташбукән ауылының осона сыҡҡас Ҡурғашлы яғына киткәндә Илсеғол түбәһе бар, ҙур яланында еләк уңа, күк һәм һары мәтрүшкәләр үҫә.Илсеғол түбәһендә ҡарағай ултыртылған.Уларҙы лесник Миннеғәфүр ағай Әхмәдиев ултырттырған.Ҡурғашлы яғына киткән юл менән әҙерәк барһаҡ Һалабаш күленә барып сығабыҙ, унда элек ҡап һуҡҡан ваҡытта йүкә ағасынан һалабаш һалып йүкәһен алып ҡап һуҡҡандар.Ошондай уҡ Һалабаш һала торған күл Оло йылға буйында үрҙәрәк Оло йылғаны быуып та эшләнгән ине. Ҡаптан тоҡтар теккәндәр. Юл менән ары китһәк Оло йылғаға барып сығабыҙ, уны кисеп сыҡҡас Кордон яланына барып сығабыҙ.Сик йылға ауылына киткән юл буйлап барһаҡ Түңәрәк яланға барып сығабыҙ. Үрге Ташбүкән яғы осонан Әрмет йылғаһы яғына ҡарап китһәк, уңға киткән юл була.Унан уҫаҡ ағастары үҫкән ерҙә матур ялан бар, был яланда һары умырзаялар үҫә (Алтынбаштар). Әрмет йылғаһы буйлап аҫҡа таба китһәк бер кисеү бар.Ул кисеүҙән сыҡһаҡ Ҡышлауға барып сығабыҙ.Унда ҡарағайҙар ултыртылған, был Ҡышлау аша әҙерәк түбән төшһәк Әрмет аръяғында 2-се Ҡышлауға килеп сығабыҙ, уна ла ҡараағайҙар ултыртылған.Бында ла кисеү бар. Ошо тирәлә Әрмет һыуында эре бүкән кеүек таштар бик күп.Фараз буйынса ауылға нигеҙ һалынғас бер ҙур Таш бүкәнгә ултырып ауылға ниндәй исем ҡушырға тип уйлашҡандар ҙа үҙҙәре ултырған Таш бүкән исемен биргәндәр, был һөйләшеүҙә Юрматы ырыуының Аҙнай ауылы кешеләре, Әхмәр яҡтары ҡатнашҡан тиҙәр, Түбәнге Ташбүкәндә Юрматы ырыуҙары кешеләре йәшәй), ә Үрге Ташбүкән ауылы кешеләре Гәрәй ҡыпсаҡтарға ҡарайҙар).|Ғафури районы Ташбүкән ауылы.Әнүәр Ҡотлогилдиндең һөйләүе буйынса}} [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] [[Категория:Ғафури районы Ташбүкән ауылы]] [[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]] 4ncfybeh0u2e81sauygjm16kbga03v8 14 5286 24004 2020-12-26T12:36:44Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ғафури районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24004 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ғафури районы]] 9hmegj0mzuvsi78q5io1fxjz6ha4mrd 0 5287 24009 24008 2020-12-26T12:39:46Z ZUFAr 381 added [[Category:Ғафури районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24009 wikitext text/x-wiki {{poemx| Бирешле йылғаһы| Бирешле йылғаһы Ҡотлоғужа ауылы яғынан беҙҙең ауылға ҡарай ағып килә. Ул яҙ көнө шарлап аға ла, йәй көнө бик бәләкәй генә булып ҡала, ҡоро йәйҙәрҙә бөтөнләй юғала.Бирешле йылғаһы Көгөшкә барып ҡоя.Уның төбөндә таштар юҡ, һыуы таҙа түгел. Родина мәктәбенә барған саҡта Бирешле аша һалынған күперҙән үтәбеҙ, беҙ ошо ерҙә уның исемен дә яҙып ҡуйҙыҡ Йәншишмә балалары менән.|}} [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] [[Категория:Ғафури районы Родина ауылы]] [[Категория:Ғафури районы топонимикаһы]] 9cf7ob85wqndj3gxw62vble3d1iuxoe 0 5288 24013 24012 2020-12-31T07:13:16Z ZUFAr 381 added [[Category:Ишембай районы топонимикаһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24013 wikitext text/x-wiki {{poemx|Хәтерләү| Элек-электән Иҫәкәй, Һарғай ауылы йәштәре яҙ етеү менән 1 май, йәиһә 9 май байрамдарында *Ыласын ташы* ҡаяһына күтәрелгәндәр.Уларға Ибрай һәм Ташбүкән ауылы йәштәре лә ҡушылғандар. Бейек ҡаяға күтәрелеп тирә-яҡты күҙләгәндәр, йыуаға төшкәндәр.Тик йыуа йыйғанда бик һаҡ йөрөргә кәрәк, осоп китеү ҡурҡынысы бар. Аҙаҡ Ыласын ташынан төшөп матур аҡланда төрлө уйындар уйнағандар, өйҙән алып барған ризыҡтар менән һыйланғандар, ризыҡтың ҡалғанын ҡоштарға тип һалып киткәндәр.Минең әтейем һөйләгән ине(Алтынбаев Әбделғәлим)үҫмер саҡтарында улар ҙа Ыласын ташына барғандар, уның Шәфҡәт исемле дуҫ малайы ла барған. Бер ваҡыт Шәфҡәт күренмәҫ булды ти, ҡысыҡыра, яуап бирмәй икән.Оҙаҡ эҙләгәндән һуң ауылға ҡайтып әйткәндәр.Унан оло кешеләр менән килеп ҡая аҫтынан үле кәүҙәһен тапҡандар.Әтейем шунан һуң ҡая киртләстәренә йыуаға төшмәнем ти. ;Иҫәкәй урамдары атамалары Беҙҙең өйөбөҙ Иҫәкәйҙә Рәүҙәк йылғаһының буйында ғына ине.Ауылымдағы урамдарҙы ауыл халҡы Һаҙ урамы, Әйетҡол , Түбән яҡ, Ос, Юғарғы ос һәм Ҡаратояҡ урамдары тип йөрөттө. Беҙҙең йорт Һаҙ урамында тыҡрыҡ башланған ерҙә генә ине.Беҙгә яҡын ғына ерҙә һаҙлыҡ бар ине, шуға ла был урам Һаҙ урамы тиеп йөрөтөлгәндер. Яңы йорт һалған кешеләр шул һаҙлыҡтан мүк йолҡоп алып, киптереп, бүрәнә араларына йылылыҡ өсөн һалалар ине.Ос яғы тип Һарғай ауылы яғына яҡын яҡты әйттеләр, ә Осҡа тиклемге аралыҡ Юғарғы Ос тип йөрөтөлә ине. Ташбүкән ауылы яғына табан киткән урам Әйетҡол , уның Рәүҙәккә тиклем дауамы Түбән яҡ тип әйтелде.ә Ҡаратояҡ урамы Ибрай яғына табан теҙелгән урам ине.. Иҫәкәй ауылы менән Ибрай ауылын араларында ағып ятҡан Рәүҙәк йылғаһы ғына айырып тора. Иҫәкәй һәм Ибрай ауылдары араһындағы матур яланды Арал тип йөрөттөләр. Рәүҙәк йылғаһы буйына өс ауыл ултырған.Һарғай, Иҫәкәй, Ибрай ауылдары. ;Ауылым шишмәләре 1.Ахирйылған (Аҡ һыйыр үлгән) Иҫәкәй ауылы эсендә һәм тирәһендә өс шишмә бар. Әйетҡол һәм Түбән яҡ урамдары буйлап яҙ көнө шарлап Ахирйылған исемле шишмә аға, яҙ көнө уның һыуы күп булһа ла, йәй көнө бик әҙ була, йәиһә бөтөнләй ҡороп та ҡуя. Уның башы Ташбүкән ауылы яғына табан киткән яланда башлана, тәрән генә йырын буйлап ағып килә. Уның ошондай ҡыҙыҡ ҡына исемен ололар Аҡ һыйыр үлгән тигәндән алынған тиеп әйтәләр ине.Күрәһең элекке ваҡыттарҙа ауыл кешеһенең аҡ һыйыры батып үлгәндер тип фаразларға ҡала. 2. Әситҡан ҡойоһо Әситҡан (Әсе йотҡан) ҡойоһо ауылдың Юғарғы Ос урамы тамам булып Ос яғы башланған ерҙә ер а:тынан бик матур ҡойо булып ҡалҡып ята.Һыуы шундай һалҡын, таҙа! Элек-электән был ҡойо һыуынан айран эшләгәндәр. Элек һыуытҡыстар юҡ саҡта был һыуҙы алып ҡайтып әсемәһен өсөн эсенә һөт ҡуйғандар һауыт менән, ҡаймаҡты ла һыу эсенә һауыт менән ҡуйғандар.Әситҡан туғай араларынан Һаҙ урамы яғына ағып төшөп Рәүҙәккә ҡушыла. Хәҙерге ваҡытта Әситҡан ҡойоһо ҡараулы, ауылдаштар уны кәртәләп алғандар, буяғандар кәртәһен. Бик матур! 3 Һалҡын шишмә. Һалҡын шишмә ауылдың Ос яғында Ташбүкән ауылы яғынан үрҙән ағып килгән, уртаса ғына шишмә. Һыуы һалҡын! Шуға ла уға Һалҡын шишмә тип исем биргәндәр. Һалҡын шишмә аша Ос урамы тамам булғас күпер ҙә һалынған ине. Ул да туғайлыҡтар аша ағып төшөп Рәүҙәк йылғаһына ҡушыла. ;Ер атамалары Һаҙ урамы яғында Һаҙлыҡ тип аталған ер булды, унда күрән үләндәре үҫә ине бүкән һымаҡ өйөлөшөп үҫәләр ине улар.Ирһеҙ ҡатындар күрәнде бесән итеп тә сабалар ине.Рәүҙәк аръяғын Һыу аръяғы тип йөрөттөк.Һыуҙы кисеп сығып аръяғындағы матур сиҙәмлектә уйнай инек,йәйге эҫе ваҡыттарҙа кер йыуа торған инек һыу буйына алып барып. Беҙ уйнағансы ағастарға элгән керҙәребеҙ кибеп тә сыға ине. Һарғай яғына Һаҙ урамынан барған юлда Көлзавод тауы бар ине.Ул шау көлдән өйөлгән бәләкәс кенә тау инеул. .Беҙ шуның өҫтөнә менеп уйнай инек. Бында элек бер урыҫтың сынаяҡ заводы булған, сынаяҡ эшләгәндәр, ә аҙаҡ уны яндырғандар, шунан ҡалған был Көлтзаоды тауы тип һөйләйҙәр ине.Ысынлап та беҙ уйнаған саҡта ул тауҙа бик матур сынаяҡ ярсыҡтары табып ала торған инек. Маҡар яғына табан сыҡһаҡ, унда тағы ла бер һаҙлы урындв Салсыҡ тип йөрөттөләр.Салсыҡта бик матур һары умырзаялар үҫә ине.Беҙ умырзая тип әйтһәк тә ул һары роза сәскәһенә оҡшап торған умырзаяларҙы ҡайһы яҡта Алтынбаштар тип йөрөтәләр икән. Ул һары умырзаялар Салсыҡта әле лә үҫәләр. ;Селтербей тауы Иҫәкәй ауылы Селтербей тауы итәгендә ултыра. Ул бик матур бейек булмаған, ағасһыҙ, йәшел үләндәр үҫкән ҙур булмаған тау. Итәгендә еләк бешә, ауыл халҡы, бала -сағалары унда еләк йыялар.Бесәнендә сабып алалар.Элек ҡыш көндәре беҙ бәләкәй ваҡытта Селтербейҙән саңғы менән шыуып төшә инек.Бала-саға йыйылышып ат санаһын һөйрәп мендерәбеҙ ҙә шуға тейәлеп тау осабыҙ! Бар ине күңелле ваҡыттар!|Фәүзиә Ҡотлогилдина –АЛТЫНБИКӘ 16 .10.2020}} [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] [[Категория:Проект:Тарихи Башҡортостан топонимияһы ]] [[Категория:Ишембай районы Иҫәкәй ауылы]] [[Категория:Ишембай районы топонимикаһы]] hmseeg4uqiewxryalfpkpbayhzcydic 14 5289 24014 2020-12-31T07:14:14Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ишембай районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24014 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ишембай районы]] fdhs9jrilbky1v6516r445jarx2so75 14 5290 24017 24015 2021-01-01T09:49:56Z ZUFAr 381 added [[Category:Ер-һыу атамалары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24017 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ишембай районы]] [[Категория:Ер-һыу атамалары]] e3zyga2mi0cjknz86o4d7zfwqkpug97 14 5291 24016 2020-12-31T07:15:51Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 24016 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 5292 24030 24029 2021-01-06T01:24:32Z ZUFAr 381 24030 wikitext text/x-wiki {{Текст тураһында | ИСЕМ = Алпамыша эҙенән | АВТОР =Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылының хаҡлы ялдағы тарих уҡытыусыһы Дәүләтбирҙин Заһир Сәлихйән улы | АВТОРҺЫҘ = | АВТОРҘАР = | АВТОР1 = | ОРИГИНАЛ ТЕЛЕ = башҡортса | ОРИГИНАЛДА ИСЕМ= | ТӘРЖЕМӘСЕ = | ЙӨКМӘТКЕҺЕ = | ИЖАД ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = 2006 | НӘШЕР ИТЕЛЕҮ ВАҠЫТЫ = 2006 | СЫҒАНАҠ = “Киске Өфө” гәзитенең 2006 йылдың 30-31-32-се һандары | ТӘҮҘӘРӘК = | ҺУҢЫРАҠ = }} {{poemx| Бөрйән районы риүәйәттәре| {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Алпамыша|Алпамыша]], [[w:Албаҫты|Албаҫты]], [[w:Шүрәле|Шүрәле]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} :Алпамыша эҙенән Абсолют хәҡиҡәт юҡ, әгәр булһа, алға үҫеш тә булмаҫ ине. Ниндәй тармаҡты өйрәнеүгә ҡарамаҫтан, бер фәнгә лә һуңғы нөктә ҡуйылмаған. Яңы асыштар менән бергә яңы һорауҙар тыуа. Үкенескә ҡаршы, цивилизация ҡорбанына әйләнгән тәбиғәттең дә әлегә беҙҙең аңға һыймаған, өйрәнелмәгән аҡ таптары күп. Матди байлыҡ артынан ҡыуып, кеше уға баһалап бөткөһөҙ зыян килтерә. Был үҙ сиратында кешелек алдында бер-береһе менән бәйле яңы глобаль проблемалар тыуҙыра. Уларҙы хәл итеү өсөн кешегә үҙ асылына ҡайтып, тәбиғәткә ҡарашын үҙгәртергә кәрәк. ;Ата-баба урман яратҡан Йәшәү сығанағы ғына түгел, бай рухи аҙыҡ та биргән тәбиғәтте ата-бабаларыбыҙ аңлы оло зат итеп күргән, яратҡан, һаҡлаған. XVIII быуатта булып үткән ҡанлы ихтилалдарҙың да төп сәбәптәренең береһе – “саҡырылмаған ҡунаҡтарҙың” рөхсәтһеҙ урман ҡырҡып, завод, ҡәлғәләр төҙөүҙәренә юл ҡуймау икәнлеге барыбыҙға ла мәғлүм. - Һәр ағастың йәне, эйәһе бар. Ҡарағай – ирҙәр ағасы, уҫаҡ менән ҡайын – ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы. Ағасты күп ҡырҡырға ярамай, ҡоһоро төшә, донъяға ауырлыҡ килә. Урманды һатырға күп ҡырҡалар хәҙер. Аңһыҙ үлем күбәйҙе.Эскелек менән кеше күп үлә. Улар бер-береһе менән бәйле, кеше аңламай бит шуны. Борон ағасты “йоҡлаған сағында”, йәғни ҡыш көнө генә ҡырҡҡандар. Унда ла башта ағасҡа ҡарап, “хәжәтемә, кәрәгемә генә ҡырҡам” тип, ғәфү үтенгәндәр. Утынға ла тик ҡороған, үлгән ағасты ғына йыйып алдылар,- тип һөйләй ине мәрхүмә Ғазина Хөмәйрә инәй. - 1940 йылдан 1941 йылға ҡаршы ҡар күп яуып, ҡарағай ботаҡтарын һындырҙы. Ололар, ирҙәргә ауырлыҡ килә, һуғыш башланыр инде, тип хәүефләнде,-тип хәтерләй әсәйем Асия Зекрия ҡыҙы. Шуныһы ҡыҙыҡ, ҡытай халыҡ дине даосизмда ла ҡарағай ағасы – ныҡлыҡ, тау – оҙон ғүмер символы. Билдәле, беҙҙең башҡорт ауыҙ-тел ижадында ла Урал тауҙары – Сал Урал, Ҡарт Урал, тип тергә алына. Тағы ла үткән тарихтан, америка индеецтары ҡәбилә башлыҡтарының АҠШ президентына хатынан ошо юлдар иғтибарға лайыҡ: “… Беҙ һеҙгә еребеҙҙе һатабыҙ, әгәр һеҙ ергә беҙ ҡараған кеүек ҡараһағыҙ, сөнки ер – беҙҙең тәнебеҙ, һыу-йылғалар – ҡаныбыҙ. Әгәр һатмаһаҡ, һеҙ барыбер тартып аласаҡһығыҙ”. 1966 йылда АҠШ-та ФБР хеҙмәткәре, “Детектор лжи” белгесе Клив Бакстер үҙенең приборы ярҙамында үҫемлектәрҙә лә, кеше йәки башҡа хайуандарағы кеүек, һиҙеү органдары барлығын, уларҙың да ҡыуана, хәүефләнә, ҡайғыра, ҡурҡа белеүҙәрен, ул ғына ла түгел, кешенең уйын да һиҙеүҙәрен аса. Ләкин фән ағалары, үҫемлектәрҙә кешеләрҙәге кеүек ҡатмарлы нервылар системаһының юҡлығына һылтанып, Бакстерҙың революцион асышын ҡабул итмәй. Күңел күҙе күрмәһә, маңлай күҙе күрмәй, ти халыҡ мәҡәле. Бөгөнгө быуын кешеһенең тәбиғәткә ҡараған күңел күҙен, өсөнсө күҙен, йәки тнтуитив тойғо һиҙемләүен томан баҫҡан. Оло быуын кешеләрендә һаҡланып ҡалған мифологик аң – халыҡ аҡылы, философияһы – оло хазина. Бөгөн ер, ағас сауҙа-байығыу объектына әйләнгәндә был аңды йәш быуынға еткереү, уның күңел күҙен асыу бик мөһим. Төрлө фән тармаҡтарында көндөн-көн шаҡҡатырғыс асыштар яһап, алыҫ йыһандарға юл һалған кеше, парадокс булараҡ, үҙенең ҡайҙан, ҡасан, ни өсөн был донъяға килеүен дә белеп етмәй. Һуңғы археологик асыштар күрһәтеүенсә, үҙебеҙҙең боронғо ата-бабаларыбыҙ тип һанаған неандерталецтарҙың бынан 20- 40 мең йылдар элек тә хәҙерге хомо сапиенс, аңлы кешеләр менән күрше көн итеүҙәре асыҡланды. “Тимәк, ер йөҙөндә хакимлыҡ итеү өсөн көрәштә кеше яңғыҙ булмаған”,- тигән фекерен әйтә А. Поздняков “Аргументы и факты” гәзитенең быйылғы 4-се һанында сыҡҡан “Дарвин нимәне белмәгән” исемле мәҡәләһендә. Әлегә тиклем мистика өлкәһенә ҡарап, тотолмаған “ҡар кешеһе”, “алпамыша” феномендарын өйрәнеү кешелектең килеп сығыу тарихына аныҡлыҡ индерер ине. Тик башта уларҙың барлығын иҫбатларға кәрәк. ;Изге китаптар нимә һөйләй Библияла ғәҙәттән тыш көскә эйә булған алпамышалар рефаимдар, тип телгә алына:”Алла улдары рефаимдар кеше ҡыҙҙарының матур икәнлеген күреп, үҙҙәренә ҡатынлыҡҡа алдылар. Ошо никахтан рефаим –алпамышалар нәҫеле барлыҡҡа килде. Туфан һыуы ҡалҡҡас, улар үлделәр, әммә йәндәре ер йөҙөндә йөрөй.” Беҙҙең эраға тиклем VIII быуатта йәшәгән Исаия бәйғәмбәр (Иса йәки Ғайса бәйғәмбәр менән бутарға ярамай) китабының 26-сы бүлегендә, Хоҙайға мөрәжәғәтендә түбәндәгеләрҙе яҙа: “Үлектәр терелмәй, рефаимдар аяҡҡа баҫмай. Сөнки һин уларҙы күрҙең һәм ҡырҙың, улар тураһында хәтерҙе лә юҡ иттең”. Һуңғы рефаимдар Муса, Дауыт бәйғәмбәрҙәр ваҡытында ла осрай. Ҡөрьәндең Һуд, Шағирҙар, Ҡомдар, Ай, Ҡиәмәт көнө сүрәләрендә Ғәрәбстан ярымутрауының көньяғында йәшәгән ҡеүәтле ад ҡәүеме кешеләренең яҙмышы бәйән ителә. Поттарға табынып, төрлө гөнаһтарға, енси бәйһеҙлек, аҙғынлыҡҡа бирелгәнад халҡын Һуд бәйғәмбәр иманға килергә, Алланы танырға саҡыра. Мәгәр үҙ көстәренә ышанған тәкәббер алпамышалар уның һүҙен ҡолаҡҡа элмәй. Оҙаҡ көттөрмәй, Хоҙай уларға башта ҡоролоҡ, аҙаҡтан көслө ҡом бураны ебәрә. Адиттар ете төн, һигеҙ көн буйы барған һалҡын ел, ҡом бураны аҫтында һәләк була. Уларҙың ҡасандыр сәскә атҡан иле сүллеккә әүерелә. Был әфәттән Һуд һәм уға эйәргән алпамышаларҙың бәләкәй төркөмө генә ҡотолоп ҡала. Боронғо Һинд Ведаларында ла аллалар тоҡомонан булған, кеше ҡиәфәтендәге великан-адитьялар, дайттар, данавалар хаҡында бәйән ителә. Улар аҡыллы, хәйләкәр, ҡиәфәттәрен үҙгәртә, төрлө хайуандарға әүерелә алалар, күҙгә күренмәү һәләтенә эйәләр. Был ҡәүемдәрҙә фән, сәнғәт, сәнәғәт алға киткән була. Күп һанлы, төрлө типтағы ҡояш, ер, ай, һыу энергияһы ярҙамында һәм башҡа яғыулыҡтар файҙаланып осоусы “виман”, “агнихотр” тип аталған аппараттар төҙөйҙәр. Хәрәкәт итеүсе “уй тиҙлегенә” еткән ошо аппараттарында улар һыу аҫтында ла йөҙәләр, ер шары атмосфераһында һәм хатта икенсе галактикаға осалар. Үрҙә әйтелгән ҡәүемдәр үҙ-ара һуғыш барышында бөтә нәмәне иреткән, яҙмаларҙа һүрәтләнеүе буйынса, ядро ҡоралын ныҡ хәтерләткән ҡорал ярҙамында бер-береһен ҡырып бөтөргән. ;“Урман эйәһе”н кем күргән Әгәр мин бер үҙем күрһәм, миңә бер кем дә ышанмай, “Юрий, һинең менән белая горячка булғандыр”, тип көлөрҙәр ине. Беренсенән, мин эсмәйем, икенсенән, минән башҡа тағы ла унлап кеше бар ине. Улар шаһит,-тип һүҙ башланы Иҫке Собханғол ауылында йәшәүсе пенсионер Евстигнеев Юрий Серафимович саф башҡорт телендә. 1972 йылдың декабрендә Белорет базаһынан районға машинаға он тейәп ҡайтып киләбеҙ. Төн уртаһы яҡынлашҡайны. Аралбай ауылын үткәс, бәләкәй ағас күпер алдында беҙҙең колонна туҡтап ҡалды. Алда, юлды быуып, фаралар яҡтыһында ап-аҡ булып ғәжәп ҙур кеше тора. Буйы өс метр самаһы барҙыр, күберәк булмаһа. Аҡ сал сәстәре, ялбырап, яурынына, ҡуйы һаҡалы күкрәгенә төшкән, ялан аяҡ, өҫтөнә аҡ халат кеүек нимәлер кейгән, бик мөһабәт, матур кәүҙәле бабай ине. Үҙе тауыш-фәлән сығармай. Яңғыҙ булһам, ҡотом осоп үлер инем. Шулай бер аҙ тора биргәс, бер егет машинаһы менән аҡһаҡал эргәһенән яйлап үтеп китергә самаланы. Алпамыша машинаны ҡул ҡыры менән уйынсыҡ кеүек кенә күпер ситенә шылдырып ҡуйҙы. Икенсе машинаны ла еңел генә артҡа этәреп ебәрҙе. Ә машинаның тәгәрмәстәре алға өйөрөлә ине. Ҡайҙан унда шул тиклем көс? Бына мөғжизә! Ҡеүәтле “Урал”, ЗИЛ машиналарын уйынсыҡ саналар кеүек этәреп алып йөрөй. Шулай беҙҙе ярты сәғәт самаһы күперҙән үткәрмәй торҙо ул. - Ул берәй йөнтәҫ маймыл-фәләнгә оҡшамағанмы? - Юҡ. Был ысын кеше. Бик ҙур кеше. Минең менән Собханғолдан Вәлитов Факил, Ғәбитов Риф, Коннов Степан, Медведев Павел, Мөфтәхетдинов Фауарис, тағы ла икенсе райондарҙан килгән егеттәр бар ине. Уларҙың күптәре хәҙер юҡ инде. Урман сәнәғәт хужалығында, урман ҡырҡыуҙа эшләгән кеше оҙаҡ йәшәмәй. Мин ваҡытында икенсе эшкә күсеп өлгөрҙөм. - Алпамышанан нисек ҡотолдоғоҙ? - Бергә йыйылып һөйләшеп, уға ҡаршы сығырға булдыҡ. Юлда таң аттырып булмай бит инде. Ҡайтып етергә кәрәк, етмәһә, һыуыҡ ҡына. Егеттәр балта көрәктәр менән ҡоралланып, аҡһаҡалдың алдына сыҡты. Беҙ уның биле тирәһенән булғанбыҙҙыр. Теге һаман ҡуҙғалмай тора бирә. Мин паяльный лампаны ҡабыҙып, утын ныҡ ҡына асып ебәрҙем. Лампанан бөркөп торған утты күргәс кенә Алпамыша юҡ булды. Былай алышҡанда, әлбиттә, ул беҙҙе тапар ине, уттан ғына ҡурҡты, буғай. Беҙҙең дә ҡурҡыу шул тиклем көслө булғандыр, беребеҙҙең машина прицебының тәгәрмәсе ысҡынған булған. Уны ла алып тормай, ҡайтыуға ҡарай һыҙҙыҡ. Артҡа ла ҡарамай ҡыуабыҙ ғына. - Юрий ағай, Алпамышаның барлығына ышанмаған кешеләр ҙә бар бит. - Шул ышанмаған кеше беҙҙең менән булһа, ыштанын бысратып ҡайтыр ине, әлбиттә. Икенсе көнөнә тәгәрмәс артынан барҙыҡ. Ҡарҙа Алпамышаның эҙҙәре ҡалғайны. Эҙҙәр ҙур, табаны 40 см тирәһе барҙыр. Ул ваҡытта уның артынан барып, тикшереп йөрөгән кеше булманы. Бөтәһенең дә башында нисек тә булһа план үтәү. Башҡа хәсрәт юҡ. Берәү килеп һорашып, “ҡар кешеһе” тип мәҡәлә яҙып сығарҙы, шикелле. Үрҙә телгә алынған Аралбай күперенән 15 саҡырым самаһы алыҫлыҡта Алпамыша Иҫке Монасип ауылында йәшәүсе Хөсәйенова Ғилмисафа инәйгә лә осрай. - 1942 йылдың йәйендә Ҡуян кәлтәгәүендә “Партизан” колхозының малын көтәбеҙ, - тип һөйләгәйне Ғилмисафа инәй. – Минең менән бергә Исрафил һәм Мөжәүер исемле ҡәйнештәрем дә бар, улар әле бәләкәй малайҙар ине. Бер саҡ 20-30 метр самаһы алыҫлыҡта ағас араһынан Ҡайынйорт яғына төшөп барғанбик ҙур яланғас кешене күреп ҡалдым. Буйы өй бейеклегеләй барҙыр. Ул кешене бына һине нисек күрәм, шулай асыҡ күрҙем. Башын минең яҡҡа ҡарап бороп үтте, күҙҙәре ҙур, ҡарашы ауыр. Елкә, беләк мускулдары бүртеп тора. Тиреһе кеше тиреһе төҫөндә, тик саҡ ҡына ҡуңырыраҡ. Ул йылғаға төшөп китте. Шул ыңғайы йөрәк, башым ауырта, ҡоҫтора башланы. Малайҙар шаярып килеп , Алпамышаны күрмәй ҡалды. Минең атларға хәлем ҡалманы. Ҡәйнештәрем һөйрәп тигәндәй алып ҡайтты. Һатыбалов Мөхәррәм бабай ферма мөдире ине. “Еңгәбеҙ үлеп бара”,- тип, малайҙар илай. Мөхәррәм бабай өшкөрөп, сүрәләр уҡып, Ҡөрьән менән туҡмап, кеше итеп ебәрҙе. Улым Хәйҙәр бер нисә айлыҡ ҡына ине, мин тамам һауыҡҡансы, уны имеҙергә ҡушманылар. Мөхәррәм бабай: “Иҫкәртергә онотҡанмын, Алпамыша кешегә элек-электән осрай. Кешенең йәнен һурып ала ул. Ярай эргәңдә малайҙар булған, һиңә лә ҡағылыр ине”,- ти. Күпме йылдар үтһә лә, иҫкә төшһә, йөрәгем ҡалтырай башлай. “… Алпамышаға ҡарау менән сабый үлә, йөклө ҡатындың балаһы төшә”,- тип яҙа 922 йылда башҡорт ере аша Болғар батшалығына сәфәр ҡылған Әхмәт ибн Фаҙлан үҙенең юлъяҙмаһында. ;Ғәрәп сәйәхәтселәре яҙмаларынан XII быуат башында башҡорт һәм болғар ерҙәре аша үткән икенсе ғәрәп сәйәхәтсеһе Әбү Хәмит Әл-Ғарнати башҡорт илендә ад ҡәбиләһе кешеләренең күп ҡәберлектәрен күреүен телгә ала. Артабан ул Болғарҙа ад ҡәбиләһе кешеһен, йәки Атлант-алпамышаны күреүен яҙа: “… Мин уның биленән генә инем. Ул салынған йылҡының һөйәктәрен көсәнмәйенсә һындыра, тиреһен бик тиҙ һыҙырып ала, тарамыштарын өҙә. Мин ул тиҙлектә йылҡыны балта менән дә турай алмаҫ инем. Һуғышта ҙур имәндән эшләнгән суҡмар менән алыша. Был суҡмарҙы ҡәҙимге ир кеше күтәрә алмай, ә ул һыңар ҡулында таяҡ кеүек йөрөтә. Кеше уны күрһә - ҡаса. Шуға ҡарамаҫтан, ул кешелекле, ғәҙел, тоғро һәм тыныс ине”. - Алпамышалар борон беҙҙең яҡта күп йәшәгән,- тип һөйләй торғайны бабайҙар, - тип иҫләй Нәби ауылында йәшәүсе пенсионер Һатыбалов Бәхтиәр ағай. – Ҡайынйорт йылғаһы ярында Алпамыша ҡәбере лә бар. Элек бесәнгә барғанда бабайҙар туҡтап, ҡәбер янында аят уҡып китә торғайны. - Бәхтиәр ағайҙан ҡәберҙе алып барып күрһәтеүен һораным. Ҡәбер тигәнебеҙ өҫтөнә ағас үҫеп бөткән тәбиғи уба булып сыҡты.Уба тирәләй ябай алюмин сыбыҡ ярҙамында биополе эҙләп сыҡтым – бер нәмә лә юҡ. Ләкин убаға күтәрелгәс, ҡулымдағы сыбыҡ сама менән 3,5 метр аралыҡта уртала ерҙән биоэнергия сығыуын күрһәтте. Кеше ҡалдыҡтары, нисә йыл ятыуына ҡарамаҫтан, биоэнергияһын юғалтмай. Тимәк ҡәбер буш түгел. Тирә яҡта ҡуйы шырлыҡ-урман. Хәс тә джунглиҙағы кеүек. Йәй көнө 5-10 метрҙан үлән, ағас япраҡтары аша бер нәмә лә күрерлек түгел. Кеше лә йөрөмәй, иң яҡын ауылға 20 саҡырым самаһы булалыр. Алпамыша ҡәберлектәренең Учалы, Әлшәй, Асҡын райондарында ла барлығы билдәле. 1954 йылдың йәйендә Алпамыша-ҡатын Янһары ауылы Манапов Салауат ағай мәрхүмгә Нәби-Кәлтәгәү юлында тап була. 1962 йылда Яңы Монасип ауылы ситендә төндә уҡытыусы Йәғәфәрова Шәмсинур апайға осрай. “Шунан һуң кис урамға сығырға ҡурҡтым”, - тип һөйләй Шәмсинур апай. 1970 йылдарҙа, йәй көнө, Йылайыр районы ситендә Бастан тигән ерҙә Евстигнеев Юрий ағай Алпамыша менән осрашыуын һөйләгәйне. - “Урал” машинаһы менән бесән алып ҡайтырға барҙыҡ. Бесәнде тейәй ҙә башланыҡ, ҡайҙандыр Алпамыша килеп сыҡты. Дүрт кеше инек, ҡурҡыштан, кабинаға инеп бикләндек. Алпамыша алдан килеп, машинаны ике ҡулы менән ҡосаҡлап, дер һелкетә башланы. Ҡулдары иҫ китмәле ҙур. Бер иптәштең ҡушкөбәк мылтығы бар. “Атайым мин уны”,- ти. “Уйлама ла, үҙеңде лә, беҙҙе лә һәләк итерһең”, - тим уға. – Атып ҡына үлтереп буламы ни шул тиклем дә ҙур кешене. Машинаны уйынсыҡ кеүек кенә һелкетә. Артҡа сигенеп, тегенән ҡасып ҡотолдоҡ. Бесәнде икенгсе көнөнә алып ҡайттыҡ. Башҡаса ул беҙгә күренмәне. 2003 йылдың авгусында райондың “Таң” гәзите биттәрендә “Ҡар кешеһе бармы беҙҙә?” исеме аҫтында шағирә Таңһылыу Баһауетдинованың мәҡәләһе көн күргәйне. “Район үҙәгендә йәшәүсе Әҡсән ағай Байморатов һөйләне. Ул ошо ваҡиғаның бер шаһиты. - 2001 йылда булды был. Балалар менән Бастан тигшән ерҙә бесән эшләп ята инек. Ул ер Йылайыр районы биләмәһе сигендә. Көн кискә ауышҡайны. Фәнис улыбыҙ бер йөк бесән тейәп, ауылға ҡайтып китте. Ҡыҙҙарыбыҙ Фәнүзә менән Миңзәлә бакуйҙарҙы йыйып йөрөй, кейәүҙәр күбәләп бара. Мин арттан күбәләрҙе рәтләп киләм. Шул ваҡыт урман эсендә ағасҡа доңғолдатҡансы һуҡтылар, хаттааяҡ аҫтындағы ер һелкенеп киткәндәй булды. Ҡыҙҙар, ҡурҡышып, йүгереп килде. Айыуҙыр ул, тигән булыптынысландырҙым уларҙы. Тимер будкала йоҡлап йөрөй инек. Төндә шунда килеп һуғып китте. Быйыл йәй ҙә ул “дуҫ” үҙенең барлығын белдереп алды. Шул Бастин яғындағы Һорлат тигән ергә бесәнгә барғайныҡ. Йоҡларға ҡалдыҡ. Салғыларҙы сүкештереп ҡуяйым, тип, иртәнге сәғәт алтынан тороп сыҡһам, йәнә урман эсендә ағасҡа килтереп һуҡтылар. Шунан икенсе яҡҡараҡ, тау яғына барып, кемдер яман итеп ҡысҡырҙы, - тип һөйләй Әҡсән ағай. - Айыу булманымы икән? – тип ҡыҙыҡһынам. - Урманда йөрөгәс, беләм, был айыу тауышы ла, бүтән берәй беҙгә таныш яныуар тауышы ла түгел. Айыу ғәҙәттә, йә һайыҫҡан булып шыҡырыҡлай, йә эт булып өрә. Улар, ғәҙәттә, талашҡанда ғына үкерә. Был ҡот осҡос көслө тауыш ине, ныҡ ҡалын тауыш. Хатта урман бер килке яңғырап торҙо. Будкала йоҡлап ятҡан кейәүҙәр ҙә ишеткән. 2001 йылда Берлектән дә берәү, Мәсемдә һунарсылар ҡар өҫтөндә яман ҙур эҙ күреп ҡайтҡан, тип һөйләй торғайны. Минең уйымса, “Ҡар кешеһе” бар ул беҙҙең урмандарҙа. Әҡсән ағайҙың улы Фәнис тә ошо фекерҙә. Уның дәлилдәре тағы ла нығыраҡ ышандыра: Фәнис менән еҙнәһе Бастанға бесән тейәргә баралар. Шунда улар теге ғифриттың эҙенә юлыға. - Эҙе асыҡ ярылып ята ине. Айыуҙыҡы түгел, уныҡын күргән бар. Эҙ бик ҙур (Фәнис эҙҙең яҡынса ҙурлығын күрһәтте). Шуныһы ҡыҙыҡ – алты бармаҡ эҙе асыҡ күренә. Айыуҙың бармаҡтары бишәү була, тырнаҡ эҙе ҡала. Ә бында тырнаҡ эҙе юҡ. Ә аҙымы,ике эҙҙең араһы була инде, 2 метр тирәһе,- тип һөйләй ул. - Баяғы “бәлки” күңелдә тимәккә әйләнмәксе. Тимәк, беҙҙең урмандарҙа ла билдәһеҙ йән эйәһе. Беҙҙең ата-бабалар уны “Ҡар кешеһе” тип түгел, “урман эйәһе” тип йөрөткән…” Мәҡәләне уҡып сыҡҡас, Байморатов Әҡсән ағайҙың үҙен күреп, теге серле йән эйәһе тураһында ғына һүҙ ҡуҙғаттым. - Тауышы Аллам һаҡлаһын инде,- тине Әҡсән ағай. – Көслө ир кеше тауышы. Айыу, болан тауышынан күпкә көслөрәк. Бик тиҙ хәрәкәт итә. Бер яҡта ерҙе һелкеткәнсе ағасҡа һуҡҡас, күп тә үтмәй, икенсе юл яғына сығыа, яман итеп ҡысҡырып ебәрә. Бер нисә секунд эсендә ул араны үтеү мөмкин түгел. Урманда осраһа, уның күҙенә ҡарарға ярамай. Ауырыу булып ҡалыуың бар. Болан, айыу кеүек йәнлектәр осраһа, баҫтырып ыҙаламай, күҙ ҡарашы менән арбап туҡтатып, тотоп ашай. Көслө гипноз һәләтенә эйә, тиҙәр,- ти Әҡсән ағай. Ҡотан ауылында йәшәүсе Постубаев Хәмит ағай түбәндәгеләрҙе һөйләгәйне. “Бер нисә йыл элек Шүлгән ауылы эргәһендә урманда ялан аяҡлы бик ҙур кеше эҙҙәренә юлыҡтым. Аҙымы ғына ике метр булалыр. Улар икәү булған, береһен һунарсылар атҡан, тип ишеткәйнем Икенсеһе һаман парын эҙләй булһа кәрәк”. Брәтәк ауылы егеттәре балыҡҡа барғанда йылға буйындағы ҡомда бик ҙур кеше эҙҙәре күрә. Урманда тауышы ла ишетелә. “Тауышы шул тиклем көслө, мейегә үтеп тора”,- ти егеттә. Иҫке Монасип ауылынан Ҡотлобаев Йәмил Ишбулды улының һөйләгәндәренән: “Нөгөш буйына трактор менән бесән алырға барҙыҡ. Иптәштәр санаға бесән тейәгәнсе, сәй ҡайната торайым, тип, һыу алырға йылға буйына төштөм. Боҙ уя башлағайным, ҡаршылағы урманда берәү ҡысҡырып ебәрҙе. Көслө ҡатын-ҡыҙ тауышы. Нисектер тамаҡ төбөнән ҡалтыранып сыҡҡан кеүек матур тауыш.Әллә ҡайҙарға яңғырай. Ябай кеше улай көслө ҡысҡыра алмай. Яҡын арала ауыл-фәлән юҡ, тыныс урын. Кемдең йөрөүе мөмкиндер инде? Ул тауышты йәй көнө улым менән дә ишеткәйнек”. Бындай миҫалдарҙы дауам итергә була ;Алпамышалар ҡайҙан килеп сыҡҡан Ер өҫтөндә ҡасандыр атлант-алпамышалар ҡәүеме, йәғни расаһы йәшәүе бер кемгә лә яңылыҡ түгел. Уларҙы күп халыҡтарҙың миф-легендаларында осратырға мөмкин. Ә легенда, әкиәттәр - халыҡ хәтере, Платон һүҙе менән әйткәндә, “хәҡиҡәт һаҡлаусы ҡумта”. Улар индуизмдың нигеҙен тәшкил иткән Ригведа гимндарында, иртә ислам әҙәбиәтендә лә осрай. Ҡол-Ғәлиҙең үлемһеҙ “Ҡисса и Йософ”ында Йософ бәйғәмбәрҙе бала сағында ағалары туфан һыуы ҡалҡҡанға тиклем йәшәгән ад ҡәбиләһе кешеләре ҡаҙып ҡалдырған ҙур ҡоҙоҡҡа төшөрөп ҡалдыра. Ғәрәп сәйәхәтселәре яҙмаларында ла улар ад ҡәбиләһе йәки ҡәүеме (расаһы) кешеләре тип иҫкә алына. Әйткәндәй, бөгөн дә күп ғалимдар, шул иҫәптән Э. Мулдашев та, төрлө мәғлүмәт-сығанаҡтарға таянып, атлант алпамышаларҙы туфан һыуы сыҡҡанға тиклемге йәшәгән гигант кешеләр расаһы тип иҫәпләй. Атланттар төҙөп ҡалдырған мегалит ҡоролмалар үҙенең мөһабәтлеге менән кешелекте хайран ҡалдыра. Англиялағы Стоунхендж, Грецияла һаҡланған 125 тонналыҡ таштарҙан һалынған Тиринф ҡәлғәһе, Ливандағы Баальбек стенаһы, Непалдағы Изге Кайлас пирамида-тауы тирәһендәге серле гигант ҡая, таш конструкциялар, пирамидалар һәм башҡалар. Ҡыҫҡаһы, ер йөҙөндә ҡасандыр ҡеүәтле атланттар цивилизацияһы булыуына һис бер шик юҡ. Бөгөн нефть цивилизацияһы ахырына яҡынлашҡанда яңы арзан энергия сығанағы табыуҙа атланттар цивилизацияһы белеме бик урынлы булыр ине. Ғалимдар араһында алпамышаларҙың ҡайҙан килеп сығып, ни өсөн юҡҡа сығыуҙары хаҡында күп фараздар йәшәп килә. Әммә бөгөн береһе лә иҫбатланмаған, инҡар ҙа ителмәгән. АҠШ-тың Вашингтон, Теннеси штаттарында осраған гигант йөнтәҫ гуманоид сасквач йәки (биг фут) ҙур аяҡлы, шулай уҡ ер шарының теге йәки был мөйөшөндә мөғжизә менән һаҡланып ҡалған башҡа кешегә оҡшаш реликтив заттарҙы “ҡар кешеһе” исеме аҫтында Альп атланттары менән бутап, бер ҡалыпҡа һалыусылар ҙа бар. Уларҙың барыһын бер зат итеп ҡарау һис мөмкин түгел. ;Бөрйән тарафтарында Уҙған йыл йәй ер-һыу атамалары буйынса мәғлүмәт йыйғанда, Иҫке Монасип ауылынан пенсионер Мәжит ағай Бикметов Тимер менән Иҫке Монасип ауылдары араһында Мәйгәште йылғаһына төшкән Шүрәлдеуй исемле тәрән уйһыулыҡ барлығын әйткәйне. Боронғоларҙың әйтеүе буйынса, был уйҙың үрендә ҡасандыр урман кешеләре- шүрәлеләр йәшәгән мәмерйәләр ҙә булырға тейеш. – 1938 йылдың ноябрь айында бер төркөм малайҙар, яңы боҙҙа шыуып, Ағиҙел буйлап түбәнгә төштөк. Йылға буйындағы тау итәгендә, яңы яуған ҡырпаҡ ҡарҙа өс-дүрт йәшлек бәләкәй баланың ялан аяҡ эҙҙәренә тап булдыҡ. Тауға күтәрелеп, урман эсенә инеп киткән эҙҙәр артынан бара бирҙек тә, ҡурҡып, кире боролдоҡ. {{Бөрйән районы порталы}} ;Албаҫты, шүрәле, бәрей йәки урман кешеләре Һуғыштан алда бер төркөм малайҙар Сибәкәй яланынан еләктән ҡайтып киләбеҙ. Бер ҡалҡыулыҡ аҫтына еткәс, тегеләй-былай сабып йөрөгән Еҙтырнаҡ исемле этебеҙ, ҡойроғон ҡыҫып, беҙҙең аяҡ аҫтында урала башланы. Ҡалҡыулыҡты менгәс, эргәләге шырлыҡта, сауҡалар араһында кемдер оҙон итеп һуҙып ҡысҡырып ебәрҙе. Кинолағы Тарзан ҡысҡырған кеүегерәк, тик тауышы нәҙегерәк һыҙғырыуға оҡшаш, - тип һөйләне Мәжит ағай. Бер нисә йыл элек “Комсомольская правда” гәзите Поляр Уралда геологтарҙың ҡая башында “һыҙғырып” торған ҡар кешеһен күреүен яҙып сыҡҡайны. Элегерәк Белорет районынан бер бабайҙың “урман кешеләре һыҙғырып һөйләшә” тип һөйләгәне иҫтә ҡалған. Түбәндәге тарихты һөйләгән кеше ни сәбәп менәндер үҙенең исемен атамауҙы үтенде. - 1984 йылдың йәйендә Мәйгәште тамағында балыҡ тотоп, эңер төшөүгә ҡайтырға сыҡтым. Тауға күтәрелгәс, һуҡмаҡ ситендә, 15-20 метр самаһы алыҫлыҡта ағас араһынан тәнен йөн ҡаплаған яланғас кешенең ҡарап тороуын күреп ҡалдым. Шул урындан ауылға табан бөтә көскә йүгерҙем, ҡайтып еткәнсе туҡтаманым. - Ул кеше ҙур инеме? - Беҙҙең кеүек урта буйлы, тик ҡурҡыныс йөнтәҫ ине. Аҙаҡ ҡурҡыуҙан бер ай буйы урманға сыҡмаҫ булдым. Урманда түгел, ә ҡаҙаҡ далаларында ла көтөүселәр, ант итеп, “албаҫты” күреүҙәрен һөйләйҙәр. Тимер ауылы кешеләрен район эсендә, ҡайһы саҡ шаяртып, “бәрей” йә “бире заттары” тип тә ебәрәләр. Уның легендаһы барыбыҙға ла мәғлүм. Төрмән исемле Тимер ауылы һунарсыһы урманда бәрей менән алышып, уны яралай. Аҙаҡ эҙенән эйәреп барып, мәмерйәлә бәрейҙе үлтерә. Ҡыҙын үҙенә кәләш итеп алып ҡайта. Бәрей ҡыҙы ауыл тормошона өйрәнеп, йәшәп китә. Тимер ауылында әле лә биреләр араһы бар. Шәжәрә буйынса олатайҙары Төрмән бабай. Халыҡтың ауыҙ-тел ижадында бире йәки бәрей төрлө сүрәткә инә алған мифик зат булараҡ та билдәле. Был осраҡта һүҙ урман йә ҡар кешеһе хаҡында барыуы ихтимал. Ағиҙел буйында үрҙә телгә алынған Шүрәлдеуйҙан бик йыраҡ түгел Бәрей мәмерйәһе лә бар. Ҡар кешеһенең ябай кеше менән тоҡом бирә алыуы ла билдәле. XIX быуатта Дағстандың хәҙерге Очамчирерайоны Тхин ауылында ла ҡулға эйәләштерелгән Зана исемле “ҡар ҡатыны” йәшәй. Был хаҡта “XX быуат серҙәре” гәзитенең 2005 йылдың 15-се һанында Ирина Петрованың мәҡәләһендә яҙылып сыҡҡайны. “Күп йылдар кешеләр араһында йәшәп, Зана бер һүҙ ҙә өйрәнә алмай. Тик бәйләнешһеҙ өндәр генә сығара . Үҙенә кейҙерелгән күлмәкте йыртҡылап ташлай. Биленә бәйләнгән сепрәккә генә риза була. Бик көслө һәм сыҙамлы. Йүгергәндә атты еткермәй. Йәйен-ҡышын үҙенең исемен йөрөткән шишмәлә йыуына. Дөйөм алғанда, Зана тулы мәғәнәһендә кеше була алмай. Ләкин… кеше әсәһе була! Зана бер нисә тапҡыр ауырға ҡала һәм бала таба. Яңы тыуған балаларын һалҡын шишмә һыуында йыуындыра. Метис балалар һалҡын ваннаны күтәрә алмай, үләләр. Аҙаҡ ауыл кешеләре Зананан тыуған балаларын тартып алып, үҙҙәре ҡарай. Уның ике улы, ике ҡыҙы аҡыл һәм физик яҡтан бер аҙ сәйерерәк була, әммә хеҙмәткә, йәмғиәт тормошона яраҡлы кеше булып һанала. Дағстанда ҡар ҡатыны тоҡомдары әле лә йәшәй”. ;Ғалимдар ниңә өйрәнмәй Үкенескә ҡаршы, Алпамыша, ҡар кешеләре феноменын Рәсәйҙә әлегә етди өйрәнгән фән тармағы юҡ. 1958 йылдың ғинуарында СССР Фәндәр академияһында, тарих һәм философия фәндәре докторы Б. Поршнев инициативаһы менән, ҡар кешеһен өйрәнеү буйынса комиссия төҙөлә. Шул уҡ йылда Фәндәр академияһы ҡар кешеһен табыу маҡсатында Памир тауҙарына фән эшмәкәрҙәренән торған экспедиция ойоштора. Баштан уҡ ғалимдар араһында экспедицияның маршрутын билдәләү һәм ойоштороу эштәре буйынса фекер айырымлыҡтары тыуа. Поршнев экспедицияла ҡатнашыуҙан баш тарта. Экспедиция көтөлгән һөҙөмтә бирмәй. Фәндәр академияһында ҡар кешеһен өйрәнеү онотолоп ҡала. Цивилизация ҡаҙаныштары тарафынан иркәләтелгән кешегә үрҙә телгә алынған ҡәрҙәштәребеҙҙең барлығына ла ышаныуы ҡыйын, әлбиттә. Ә инде уларҙың йәшәү рәүешен белмәгәнлектән, һәр кемдә урынлы һорау тыуырға мөмкин: ҡаты Урал ҡышын, нимә менән туҡланып, ҡайҙа үткәрәләр? Ни өсөн ҡарҙа эҙҙәре күренмәй? Нишләп быға тиклем береһе лә тотолмаған? Ҡыш көнө улар күсенеү территорияларын сикләп, кеше кеше йөрөмәгән төбәктә бикләнеүҙәре ихтимал. Ҡайҙа йәшәүҙәренә килгәндә, Урал тауҙары ҡыуыштарға бай. Мәмерйә эсендә йәйен дә, ҡышын да даими +4 градус самаһы температура, туңып үлергә мөмкинлек юҡ. Аҙыҡ мәсьәләһенә килгәндә, күп тереклектәр ҡышҡа аҙыҡ запасы туплай, ҡар кешеһенең дә аҙыҡ туплауы ихтимал. “Аргументы и факты” гәзите Африкала һалҡын төшкән саҡта ҡайһы бер йәнлектәр, һөйрәлеүселәр кеүек, тән температураһы түбәнәйеп, йоҡо хәлендә ҡалыуға һәләтле пигмей ҡәбиләһе хаҡында яҙғайны. Шуныһы ҡыҙыҡ, был ҡәбиләнең тотемы миллион йылдар элек үлеп юҡҡа сыҡҡан тиранозавр һыны. Донъя мөғжизәләргә бай. Тәбиғәт Алпамыша, ҡар кешеләренә лә был һәләтте биреүе ихтимал. Ә был саҡта аҙыҡ мәсьәләһе юҡҡа сыға. Һиндостанда, Ҡытайҙа, Непалда мәмерйәләрҙә сомати, йәғни , үҙаллы консервация йәки оҙайлы медитация хәлендә меңдәрсә, бәлки, миллион йылдарға ҡатып ҡалған тере альп-атланттарҙың, шулай уҡ беҙҙең цивилизацияның ябай кешеләренең ултырыуы билдәле. Бындай йәшерен сомати мәмерйәләр Себерҙә лә бар, тип иҫәпләйҙәр. Себер яҡын ғына, тимәк Уралда ла булыуы мөмкин. Юлда машина менән көс һынашып йөрөгән атланттың да ваҡытлыса сомати хәленән сығып йөрөүе ихтимал. Быныһы инде икенсе һөйләшеү. Ни өсөн быға тиклем тотолмай йәшәп килеүҙәренә килгәндә, А. Македонскийҙың һинд аҡыл эйәләре менән әңгәмәһе иҫкә төшә. - Ер йөҙөндә иң хәйләкәр хайуан нимә? - Быға тиклем кеше ҡулына эләкмәгәне, - тип яуап бирә аҡһаҡалдар. Был хәйләкәр йән эйәһе интеллект яғынан башҡа кейектән юғары булған ҡар кешеһе булыуы мөмкин. Тибет монахтары, йети кеше мейеһенең эшмәкәрлеген туҡтатыуға һәләтле, тип иҫәпләй. Бынан егерме йыл элек бер һунарсы егет урманда, бәләкәй мунсалай ғына һунарсы өйөндә йоҡларға ҡалыуын һөйләгәйне. Йоҡларға ятҡас та тыштан стена аша кемдеңдер көслө тәьҫир иткәнен тойҙом. Аяҡ-ҡулдар ҡатып ҡалды, ҡыбырлатып булмай, аң томалана башланы. Кемдер бик ҙур көс менән ишеккә килтереп һуҡты. Өй һелкенеп ҡуйҙы. Шунда ғына тертләп, ҡыбырлап киттем. Мылтыҡты ишеккә тоҫҡап, “Йә, инһәң ин!”, - тип ҡысҡырып ебәрҙем. Ул ғәләмәт инмәне лә, башҡа бимазалап та йөрөмәне. Йоҡо осто, төн буйы мылтыҡты ҡулдан ысҡындырмай, ултырып сыҡтым. Был ғифриттың “урман эйәһе” - Алпамыша ла булыуы мөмкин. Криптозоологтар күҙәтеүҙәр һөҙөмтәһендә ҡар кешеһенең ҡурҡыныс тыуған саҡта күҙҙән юғалыу һәләтенә эйә икәнлектәрен аса. Тибетта, Памирҙа ҡар кешеләрен эҙәрлекләгәндә улар көтмәгәндә күҙҙән юғала, юҡҡа сыға.Профессор Б. Поршнев иҫәпләүенсә, ҡар кешеһе юғалмай, ә суггестив хәленә керә, йәғни башҡаларҙың аңына йоғонто яһау һөҙөмтәһендә күренмәй. Әйткәндәй, күҙгә күренмәү һәләтенә доға ярҙамында ҡайһы бер көслө дин әһелдәре лә эйә. Боронғо халыҡта албаҫты-шүрәлене йәки ҡар кешеһен ен-пәрей (бәрей, бире) менән бутауыуларҙың ошо күҙҙән юғалыу һәләтенән дә булыуы мөмкин. Ҡар кешеһенең ҡайҙан килеп сығыуҙарына килгәндә, улар мәҡәлә башында телгә алынған неандерталецтар булыуы ихтимал. Ҡасандыр ҡырағайлашҡан кеше-маугли төркөмө булыуы ла мөмкин. Кемдәр булыуына ҡарамаҫтан, уларҙың бөтөнләйгә юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында икәнлектәре асыҡ. Шунлыҡтан, был феноменды өйрәнеү үтә ныҡ һаҡлыҡ, түҙемлек һәм энтузиазм талап итә.| Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылының хаҡлы ялдағы тарих уҡытыусыһы Дәүләтбирҙин Заһир Сәлихйән улы}} [[Категория:Бөрйән районы]] [[Категория:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы]] dv20q2avi56dzrfuhavdiwtf7m90jww 0 5293 24770 24036 2023-02-10T04:10:35Z Таңһылыу 421 24770 wikitext text/x-wiki {{poemx|Айыу кеше затынанмы| Йәмле май айының бер конө. Ауылда тормош ҡайнай, берәүҙәр баҡсала ҡаҙына, икенселәр йорт-ҡура нығыта. Төшкә табан Тәпәнәк тауынан урамдың үрге осона, аҙашып, йәш ярым самаһындағы, ҙур булмаған муйнаҡ айыу килеп тошә. Башта, бер аҙ тирә-яҡҡа ҡарап, үҙе өсөн ғәҙәти булмаған күренеште күҙәтеп тора. Сиҙәмдә уйнап йөрөгән бәләкәй балалар, ҡыуанышып, көтөлмәгән ҡунаҡ янына йүгереп киләләр. Айыу балаһы урам буйлап түбәнгә ҡарап саба һәм ауыл уртаһына етәрәк, боролоп, тауға менеп китә. Күп тә үтмәй, ағастар араһына инеп, күҙҙән дә юғала. Уның артынан күҙәтеп ҡалған балаларҙың: “һоро ғына, матур ғына, түнәрәк кенә...” — тип ҡыуанышып ҡысҡырышҡан тауыштары ишетелә. Бүренең ауылға төшөп, кәзә-һарыҡ алып китеүе ғәҙәти хәл. Ә аҡыллы, хәйләкәр тайыш табандың кеше араһына килеп инеүе һирәк осрай. Ун йылдар самаһы элек, ноябрь айҙарында, тәүге ҡар яуып, һыуыҡтар төшкәс, иртә таң менән ҙур ғына айыу ауыл урамы буйлап түбәнге остан үрге осҡа үткән ине. - Иртәнге һауынға фермаға китеп барам, арттан дөпөлдәгән тауыш ишетелде. Һыбайлы килгән кеүек тойолдо, - тип һөйләй Баймырҙина Флүрә. — Артыма әйләнеп ҡараһам, урам буйлап ҡот осҡос ҙур айыу йүгереп килә, ҡурҡыштан, бағана төбөндә йәшенеп ултырып ҡалдым. Аҙаҡ ҡарҙа ҡалған эҙҙәренән, айыуҙың бүреләр эҙәрлекләүенән ҡасып, ауылға килеп ингәне асыҡланды. Бүреләр, ауылға инергә баҙнат итмәй, ауыл осонда тороп ҡала. Ҡурҡыныс янағанда ҡыр хайуандарының ярҙамға кешегә һыйыныуы билдәле. 1985 йылда Кейекбай ауылында була был хәл. һунарсылар эҙәрлекләүенән ҡасып, урман ҡараусы Хәлитов Зарифтын ҡураһына болан килеп инә. ” Кемгә килергә белгән бит әле”, - тип көлөшә ауыл кешеләре. Бер нисә көн ҡунак булғандан һуң, тынысланған болан кире үҙ йортона — урманға юллана. ”1970 йылдар баштары, йәй ваҡыты ине, - тип иҫләй Ҡыпсаҡ ауылынан Ишдәүләт Йәғәфәров. — Кискә ҡарай, беҙ, бер төркөм йәштәр, клуб асылғанын көтөп, һикәлтәлә гармун уйнап ултырабыҙ. Бер заман өҫкө урам буйлап ҙур ғына айыу төшоп килмәһенме. Клуб тапҡырына еткәс, айыу туҡтап, беҙгә ҡарап, артына ултырҙы. Гармун тауышы тынғас, тороп ауылдың икенсе осона китте”. Ул йылдарҙа Бәләкәй Ҡыпсаҡ ауылына айыу йыш килгеләгән. Шул йылдарҙа Килдеғол ауылы эргәһендәге Оҙонсал утарында йәшәүсе Фазлетдинова Зәкирә инәйҙең ҡураһына ҙур ғына айыу килеп инә. Инәйҙең һарыҡтары һарайҙа бикле була. Айыу һарай башына менеп, түбәлеккә һалынған һайғауҙарҙы аҡтара башлай. Зәкирә инәй юғалып ҡалмай, һарай башын аҡтарып маташҡан айыуҙы ҙур ғына таяҡ менән туҡмап, урманға ҡасыра. Элегерәк етем ҡалған айыу балаларын кешеләр алып ҡайтып көтөп, ҙурайғас, йә баҙарға алып барып һатҡандар, йә кире урманға ебәргәндәр. Тимер ауылында йәшәгән беҙҙең Библиамин олатайҙың да ҡулға эйәләштерелгән айыуы булған, тип һөйләй атайым Сәлих Хафиз улы. Ҡаянан ҡолап төшөп йәрәхәтләнгән бәләкәй айыу балаһын ойөнә алып ҡайтып, дауалап аяҡҡа баҫтыра. Ҙурайғас, айыу, нишләптер, хужаһын тырнағы менән сапсый. Олатай уны Темәс баҙарына алып барып, бер урыҫ байына һатып ебәрә. Беҙҙен яҡтарҙа айыу тураһында һүҙ сыҡһа, ҡайһы саҡ, кеше затынан бит ул, тигән һүҙҙәрҙе ишетергә тура килә. "Айыу кешенән килеп сыҡҡан. Ҡасандыр ауылда бик уҫал, һаран кеше йәшәгән. Күршеләре менән һыйышып, килешә атмағас, урманға барын төпләнгән. Аҙаҡ ҡырағайлашып, айыуға әйләнгән, тип һойләй торғандар ине борон”. - тип иҫләй ине Кейекбай ауылынан Хөсникамал инәй Тукбаева. "Аргументы и факты” гәзитенең 2009 йылда сыҡҡан 42-се һанында "Маймылға ҡарағанда айыуҙар беҙгә күпкә яҡыныраҡ” исемле мәҡәләлә ғалим падеоантрополог Александр Белов түбәндәгеләрҙе яҙа: "Мин эт менән айыуҙың кеше тоҡомонан икәнен дәлилдәр менән иҫбат итергә әҙермен. Айыуҙың табаны кеше табанына оҡшаш, маймыл табанынан күпкә камилыраҡ. Күренеүенсә, ниндәйҙер деградацияға бирелгән кеше заты, дүрт аяҡланып, айыуға әйләнгән”. Әлбиттә, бөтә гипотезаларҙы ла ысын хәҡиҡәт итеп ҡабул итеп булмай, шулай ҙа уйланырға урын бар. Ер йөҙөндә кешенән ҡала ин аҡыллы биш хайуан: дельфин, маймыл, фил, эт һәм айыу. Айыу үҙенең психикаһы буйынса ла кешегә яҡын. Ул ҡулға тиҙ өйрәнә. Бихисап күп трюктар эшләргә һәләтле. Велосипедта, мотоциклда йөрөй, конькиҙа шыуа, хатта хоккей ҙа уйнай. Шулай ҙа унын ҡоро ерҙәге иң көслө ҡурҡыныс йыртҡыс икәнен лә оноторға ярамай.|Иҫке Монасип ауылынан Заһир Дәүләтбирҙиндың район “Таң” гәзитендә баҫылған мәҡәләһе}} [[Категория:Башҡортостан]] [[Категория:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы]] Категория:Бөрйән районы Иҫке Монасип ауылы l0v27d7n1a061uon1gzt9gbqre3z3g2 0 5294 24037 2021-01-11T16:44:34Z Һәҙиә 403 "''' Ҡарат''' — башҡорт халыҡ йыры == Риүәйәте == '''Халыҡ араһында таралған легенд..." исемле яңы бит булдырылған 24037 wikitext text/x-wiki ''' Ҡарат''' — башҡорт халыҡ йыры == Риүәйәте == '''Халыҡ араһында таралған легендаларҙың береһе.''' Бураҡаев И. Д., Бураҡаева М. С., Юлмөхәмәтов М. Б. авторлығында VI класс өсөн төҙөлгән «Тормош һабаҡтары» дәреслеге буйынса килтерелгән риүәйәт (Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): — Өфө: Китап, 2009. — 192 бит). Бураҡаев И. Д., Бураҡаева М. С., Юлмөхәмәтов М. Б. авторлығында VI класс өсөн төҙөлгән «Тормош һабаҡтары» дәреслеге. «Ырымбур ҡалаһынан бер генерал-майор биш башҡорт уҡсыһын саҡырған. Генерал быларҙың мәргәнлектәрен һынамаҡсы булған икән. Атып, сәпкә тейҙерергә ҡушҡан. Сәп итеп урман эргәһендәге ҡайынды һайлаған. Башҡорттар ҡайында билдәләнгән ергә атҡан. Быларҙың мәргәнлегенә ышанғас, майор: — Һеҙҙең уҡтарығыҙ егерме биш кешене үтәнән-үтә ата ала. Шуның өсөн башҡорттар араһында уҡ башы эшләй торған тимерселәр булмаҫҡа тейеш, — тигән. Үҙенең фарманын башҡорт ауылдарына таратҡан. Ошонан һуң башҡорттар уҡ баштарын бик йәшереп кенә эшләй башлаған. Ырымбур яғында Яманһары тигән ауылдан туғыҙ тимерсе йылға буйындағы әҙәм аяғы баҫмаған урында утыҙ меңдән ашыу уҡ башы яһай. Хәҙер ул йылғаны '''Туғыҙтимер''' тип атайҙар. Шул уҡ ваҡытта Ғәбделнасир менән Ишмәкәй тигән ике кеше йәшерен йыйын йыя. Улар генералдың фарманына ҡаршы баш күтәрмәксе була. Был турала Түбәнге Троицкиҙан генерал Килмәков ишетеп ҡала, Ырымбур генералы алдында ярамһаҡланып, ялыу хаты ебәрә. Бер аҙҙан полицейскийҙар килеп, был серҙе аса. 120 башҡортто ҡулға алып, Мәләүезгә килтерәләр. Ер аҫтындағы төрмәгә ябып та ҡуялар. Ғәбделнасир менән Ишмәкәй: «Беҙҙең арҡала ғәйепһеҙҙәр ҙә ҡулға алынды. Уларҙы ҡотҡарыр кәрәк ине», — тип һөйләшкән. Ғәбделнасир, рөхсәт алып, Ырымбурға китә. Барһа, иғлан күреп ҡала: «Әгәр башҡорттар беҙҙең атаманға оҡшарлыҡ йүгерек ат тапһа, ҡулға алынғандарҙы ҡотҡарабыҙ», — тип яҙылған була унда. Ғәбделнасир был хаҡта Ишмәкәйгә әйтә. Ишмәкәй: — Дуҫтар хаҡына Ҡаратты йәлләмәйем инде, — тигән. Атаманга Ҡаратты алып баралар. Тегенеһе эс тырнап көлә, ти: — Әйҙә инде, ярыштырып ҡарағыҙ. Минең ике йүгерегем бар. Әгәр түңәрәк майҙанды ун өс тапҡыр уратып, алға сыға алһа, дуҫтарығыҙҙы ҡотҡарабыҙ. Ярыш башланған. Сабыштың дүртенсе түңәрәгенә сыҡҡас, Ҡарат артта тороп ҡала. Атаман яҡлылар ҡысҡырыша-ҡыуана башлаған. Башҡорттар ҙа ҡарап ултырған был сабышты. Араларында сәсән дә бар икән. Алға ынтыл, һай, ҡара атым, Елберләтеп ялбыр ял осон. Аяма ла йәнең, һай, Ҡаратым, Иөҙ егерме башҡорт ҡаны өсөн. Алдан ғына саба, алды бирмәй, Начальник та майор аттары. Күҙҙәрен дә тегәп Ҡара атҡа, Әжәл көтә башҡорт ҡарттары. Аяғыңды, Ҡарат, ер тотамы? Әйҙә, ынтыл, бирмә алдарҙы. Иөҙ егерме башҡорт күҙ йәш түгә Ағыҙма, тип, беҙҙең ҡандарҙы. Һуңғы түңәрәкте әйләнгән саҡта, Ҡарат ҡапыл алға ынтыла һәм генерал аттарын артта ҡалдыра. Баштары иҫән ҡалған башҡорттар ҡыуаныстарынан Ҡаратты ҡосаҡлап илайҙар. Ғәйрәт теләй башҡорт Ҡаратҡа, Ҡан-йәш түгә йәше-ҡарттары. Ҡанатлы ҡош кеүек Ҡарат саба, Артта ҡала майор аттары. Әйтер һүҙҙәремде әйтә алманым, Күҙҙәремә йәштәр тулғанға. Һырттарыңдан һыйпап үҫтергәндәр Йүгерерҙәй һының булғанға. Ҡараттың уҙып китеү шатлығы шул тиклем оло була, Ишмәкәй дуҫтарының ҡотолоу шатлығынан ни эшләргә белмәй. Тик атаман атты алырға килгәс, ҡапыл бөтә шатлыҡ һыпырып алғандай юҡ була. „Ысынлап та, Ҡарат бит хәҙер уныҡы!“ тигән бошонҡо уй зиһенен ярып үтә уның. Бер атына ҡарай, бер дуҫтарына. Дуҫтары, үҙҙәрен ғәйепле тойғандай, баштарын түбән эйә. „Был тиклем ҙур ҡыуаныс өҫтөнә ҡара һором һирпмәйем әле“, — тип уйлай ҙа Ишмәкәй, ҡиәфәтенә, йөҙөнә көрлөк сығарып, атының артынан һөйөп: „Мин һине барыбер ҡотҡарам!“ — тип шыбырлай ҙа теҙгенде атаманға тоттора. Ғәбделнасир менән икәүһе, һүҙ ҡуйышып, бер ҡара төндө атты барып урлайҙар ҙа Әбйәлил яҡтарына оҙаталар. Аттың юғалыу ын белгәс тә, атаман Ишмәкәйгә кеше ебәрә. Тентейҙәр, тирә-яҡ ауылдарҙан эҙләп сығалар, хәйлә менән бәйге ойошторалар… Әммә Ҡарат эҙһеҙ ғәйеп була. Ул ваҡиға онотолоп, донъя әҙерәк һил булғас, Ишмәкәйҙең Ҡаратта һыбай йөрөгәнен күрәләр. Ә йөҙ егерме башҡорттоң яҙмышы хәл ителеп, аттарҙы сабыштырған яланды хәҙер '''Ҡарат яланы''' тип йөрөтәләр.» '''Буранғолов Мөхәммәтша Абдрахман улы яҙып алған вариант буйынса ҠАРА АТ тарихы''' Буранғолов М.Б 83 Сәсән аманаты: — Халыҡ ижады һәм ижадсылар тураһында, туй йолалары, боронғо йырҙар һәм легендалар, ҡобайырҙар. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 352 бит)| «Юрматы ауылында Әмәкәс тигән һунарсы булған, ти. Был һунарсы бик мәргән, бөтә тирә-яҡ ырыуҙа дан алған, ти. Уның бер ҡара аты була. Ул ат бөтә Иҙел, һәләүек, Ашҡаҙар, Үҙән, Нәгеҙ, Юшатыр буйҙарында йәшәгән ырыуҙар араһында дан алған йүгерек булған, ти. Берҙән-бер көн был Әмәкәс һунарсылар менән бергә ауға сыҡҡанда ил аралап сыҡҡан батша ғәскәренә осрағандар. Ғәскәрҙе күргәс, былар ҡурҡышып киткәндәр, ти. Ғәскәр башлығы егеттәрҙең уҡ-һаҙаҡтарын ҡарап бик ҡыҙыҡһынған да, быларҙың һәнәрен күреү өсөн бергә ауға тотонғандар, ти. Быларҙың алдына ике аҡ кейек килеп сыҡҡан, ти. Береһен күмәкләшеп, ҡамап, төрлө яҡтан атҡалап яралағандар. Икенсеһе ҡасып, ҡая башына менгән дә, ҡалған аҡ кейекте көткән һымаҡ ҡырлап, уранғылап йөрөй икән, ти. Әмәкәс ҡара атына менә һалып, кейек артынан сапҡан, ти. Уның артынан иптәштәре, батша ғәскәрҙәре лә сабып ҡараһалар ҙа, текә ҡаяны артыла алмай, күҙ яҙып ҡалғандар, ти. Былар ҡая битендә ҡарап торғандар. Әмәкәс кейекте шыр урманға индермәй уратып ҡая һыртына таба әйләндерел алып килеп үткәндә, былар, ҡош үткән шикелле гөж иткән тауыш ишетеп, ҡая өҫтөнә ҡарағандар, ти. Ул арала ҡара аттың баҫып китеүенә сатнаған ҡая ташы ватығы тау һелкетеп килгәнде күреп, саҡ ҡасып ҡотолғандар, ти. Әмәкәс кейекте һаҙаҡ менән атып йығар-лыҡ яҡынлаһа ла, тереләй тотоу өсөн ҡамап туғайға алып төшкән, ти. Кейек сабып барып Иҙел ятыуына төшөп аша йөҙөп сығыра ынтылғанда, Әмәкәс төшөп урталыҡҡа ла еткермәй ҡороҡ һалып аҡ кейекте һыу уртаһында ноҡталап алған, ти. Кейекте кире алып сығып, ат ҡойроғона һалып, иптәштәре янына алып ҡайтҡан, ти. Быны күреп, батша ғәскәрҙәре таң ҡалған, ти. Батша ғәскәре башлыҡтары Әмәкәстең атын алышып һорағандар, Әмәкәс бирмәгән, дошман күҙе төштө, тирле ат күҙһенер тип, аҡ сәкмәне менән ябып ҡуйған, ти. Яҡшылыҡ менән һорап бирмәгәс, арала һуғыш киткән, ти. Батырҙарҙың күбеһе ҡырылған. Әмәкәсте атып йыҡҡандар, ул аттан ҡолап, шунда үлеп ҡалған, ти. Ғәскәр, атты ҡыуып, ауылына барған, ат тоттормаған, ~далала ҡасып йөрөгән. Халыҡты туҡмап тоторға ҡуша башлағандар, ти. Халыҡ быға түҙмәгән, бөтә ырыу атҡа менгән. Ҡара атты бирмәйбеҙ, ҡанға-ҡан, бысаҡҡа-бысаҡ, тип яу аскандар, ти. Арала ҙур һуғыш булған, батша ғәскәрҙәрен ҡыуғандар, ти. Был хәбәр губернаторға барып еткән. Ҡара аттың даны бөтә түрәләр араһына таралған, ти. Берҙән-бер көндө Өфөнән бик күп ғәскәр менән бер генерал килгән дә: „һеҙ бола ҡуптараһығыҙ икән, ерегеҙҙе межаларға килдем, артыҡ ерегеҙҙе мишәрҙәргә, типтәрҙәргә, рус крәҫтиәндәренә киҫеп бирәм“, тип ғауға һалған, ти. Болала етәксе булған 120 башҡорт батырып тотоп бығаулап алған, ти. Халыҡ бик ҡурҡышҡан, үҙҙәренең старшиналары үтә бүләктәр биреп эште көйләрг;) уйлағандар, ти. Күп малдар түгеп һыйлағандар, алда йөрөү өсөн батша яҡлы тархандарҙы яллағандар, аҙаҡ сиктә килгән янарал халыҡҡа: „Бына минең ике йүгерек атым бар. Был аттар батшалар бәйгеһендә лә уҙып йөрөнөләр. Шул аттарҙы уҙырлыҡ ат табып бирһәгеҙ, ерҙәрегеҙҙе лә, батырҙарығыҙҙы ла ҡотҡарып ҡалдырам“, — тип әйткән, ти. Халыҡ ат-хат еткән ерҙән йүгерек аттар саптырып, ҡара атты ла мендереп, губернатор аттары менән сабырға ебәрергә булғандар, ти. Аттарҙы турыға ебәреп саптырһа, шомлоҡ булыр тип, түрәләр туғайҙа урап сабыу өсөн һыҙыҡ һыҙғандар, ти. Аттар саба башлағас та губернатор аттары ал бирмәй йөрөгәс», халыҡ бик ҡурҡҡан, ти. Ҡара аттан бүтән башҡорт аттары ике әйләнгәс тә, эйәрә алмағас, һыҙыҡтан сығарылып ташланған, ти. Өс ат саба башлаған. Ҡара ат өсөнсө йөрөгәс, халыҡ йәнен ус төбөнә тотоп ҡан ҡалтырап: «Ай, ҡара ат, малҡай!., аяғыңды ер тота микән ни?.. Алдындан ҡаяла уйнаған аҡ кейек тә ҡотола алмай торғайны, тырыш, малҡай!., һиңә 7—8 ырыу күҙ текәп ҡарап тора бит!..» тип әйтеп, ул үткәндә, кәпәс менән бәреп ҡала инеләр, ти. Сәсән йырсылар ҡара атҡа ҡарап: Аяма ла йәйең, һай, ҡара атым, Йөҙ егерме батыр ҡаны өсөн. Алдан ғына саба, алын бирмәй, Янарал да майор аттары, Күҙҙәрен дә текәп ҡара атҡа, Әжәл көтә башҡорт ҡарттары. Аяғыңды, ҡара ат, ер тотамы, Әйҙә ынтыл, бирмә алдарҙы. Йөҙ егерме башҡорт ҡан-йәш түгә, Ағыҙма тип беҙҙең ҡандарҙы, — тип йырлап, ҡара атҡа көс биреп, һөрән һалып ҡалған халыҡты күргәс, ҡара ат бахыр күҙҙәренә ҡан һауҙырып, ауыҙлыҡты тешләп, ҡолағын ҡайсылап, атҡан уҡ төҫлө алға ынтылып сабып киткән, губернатор, янарал аттарын тыны менән тартып алған һымаҡ ҡыуып еткән, ти. Халыҡ, шатланып, тәкбир ҡысҡырған, ҡара ат йырып алға сығып та киткән, ти. Йырсы сәсәндәр, шатланып: Ғәйрәт теләй башҡорт ҡара атҡа, Ҡан-йәш түгеп йәш һәм ҡарттары. Ҡанатлы ҡошмо ни, ҡара ат саба, Артта ҡала майор аттары. Әйтер һүҙебеҙҙе әйтә алмайбыҙ, Күңелебеҙгә шатлыҡ тулғанға, һырттарынан һыйпап беҙ һөйәбеҙ, Ҡара ат уҙып алда килгәнгә. Шулай итеп ҡара атты бүләк итеп, йөҙ егерме батырҙы ҡотҡарып, ҡара атты бер ҡуналҡа ергә саҡлы оҙатып ергә ятып илап ҡалғандар, ти. Ҡыш үткән, яҙ булып, боҙ китә башлаған. Бөтә туғайҙарҙы ҡаплап Иҙел, Үҙән, һәләүек, Иөгөш ағып ятҡанда, таң ҡыйылып килгән миҙгелдә йоҡола ятҡан батырҙарға ер йыртып сығырап кешнәгән ат тауышы ишетелгән, ти. Халыҡ, әллә көтөүҙе бүре-маҙар баҫып, айғырҙар һыҡырай микән, тип һиҫкәнеп киткән. Батырҙар йыйылып тыңлай башлағандар, ти. Ат кешенләү тауышы ҡабатланған, халыҡ ҡара ат кешенләүе булырға кәрәк, тип тауыш килгән ырайға табан барғандар, ти. Барһалар, Әмәкәс ҡәбере янында сапсынып ҡара аттың торғанын күргәндәр, ти. Халыҡ: — Ҡара атҡай!.. Әмәкәс батырың ҡайта алмаҫлыҡ донъяға китте бит! Ярар, йөҙ егерме батырҙы үлемдән, илде ҡанға батыуҙан ҡотҡарҙың. Илде тартып, илде һа-гынып ҡайтҡанһың икән, хәҙер беҙҙә һине ырыу йүгереге итеп тоторбоҙ, ил батырына бүләк итеп бирербеҙ. Ҡабат дошманға ҡол итмәбеҙ, — тип ҡара атты көтөүҙәренә ебәргәндәр, ти…" == Йырҙың тексы == {{Врезка | Выравнивание = right | Ширина = 280px | Заголовок = | Содержание = == Йырҙың тексы == Ынтыл ғына ынтыл, әй, ҡара атым, Елбер генә елбер ял осон. Аяма ла йәнең, әй, ҡара атым, Йөҙ ;егерме башҡорт ҡайы осон. Аяғыңды әллә ер тоттомо, Ни булды икән беҙҙең ҡара атҡа? Күҙҙәренә ҡарап зар илаша Йөҙ егерме башҡорт ҡара атҡа. Алдан ғына килә, алдан елә Начальник тә майор аттары. Күҙҙәренә текәп ҡарап тора Йөҙ егерме башҡорт ҡарттары.}} Ҡара ат. 1963 йылда БДУ студенттәры тарафынан Маҡар районында (хәҙерге Ишембай районы) яҙып алынған вариант. «Башҡорт легендалары» (Өфө, 1969) китабынан алып бирелде. Салауат яуы баҫтырылғандан һуң, ҡайһылыр ауыл халҡы, батша ғәскәренә тотҡон ҡалған йөҙ егерме башҡортто ҡотҡарып ҡалыу өсөн, ниндәйҙер түрәгә тирә-юндә даны таралған ҡара атты биргән ти. Йырҙа бына шул турала һуҙ бара. (Башҡорт халыҡ ижады. Йырҙар. Беренсе китап. Башҡортостан китап нәшриәте, 1974 йыл). == Нотаһы == == Әҙәбиәт == * Мөхәммәтша Буранғолов. Сәсән аманаты. Башҡортостан китап нәшриәте, 1995 йыл, 350 бит. ISBN 5-295-01397-9 (1-се китап) ISBN 5-295-01396-0 * Нәҙершина Фәнүзә Айытбай ҡыҙы. Башҡорт халыҡ йырҙары йыр риүәйәттәре.(өс телдә: башҡорт, урыҫ, инглиз)Өфө «Китап» 1997 йыл.288 бит. ISBN 5-295-02094-0 * Башҡорт халыҡ ижады. Йырҙар. * Б 83 Башҡорт мәҙәниәте (Тормош һабаҡтары): VI класс өсөн дәреслек. 4-се баҫма. — Өфө: Китап, 2009. — 192 бит. ISBN 978-5-295-04615-5, УДК 30(075) = 512.141 ББК 60я71(2 Рос = Баш) == Һылтанмалар == * [http://soyuzkuraistovrb.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=923:2012-05-05-14-04-48- Кара ат] == Иҫкәртмәләр == [[Категория:Башҡорт халыҡ йырҙары]] phunifvdce81lqi1kf1obvr6c8hgbd6 0 5295 24042 24039 2021-01-17T07:23:02Z ZUFAr 381 24042 wikitext text/x-wiki {{poemx|| Шәрипова Шәмсикамал Хөбөтдин ҡыҙы 1921 йылдың 1 февралендә Тимер ауылында һунарсы Яманғолов Хөбөтдин һәм Мәғәфүрә ғаиләһендә беренсе бала булып донъяға килә. Аҙаҡтан Исмәғзәм, Зәлифә, Шәмсиямал тыуа. Әсәйем Шәмсикамалға 9 йәш, ә иң бәләкәйҙәре Шәмсиямал 40 көнлөк кенә сағында, 26 йәшлек әсәйҙәре Мәғәфүрә өҙлөк булып үлеп китә. Әсәйҙән ҡалғас, сәңгелдәктәге сабый ҙа оҙаҡ йәшәмәй. Атаһы икенсегә Мәрғиә исемле ҡатынға өйләнә. Мәрғиә бик аҡыллы, яҡшы ҡатын була. Үҙәренең уртаҡ балалары Ғәле һәм Мансур исемле малайҙары менән бергә үгәй балаларҙы ла ҡаҡмай-һуҡмай тәрбиәләп үҫтерә ул. Туғандарында йәшәп, Байназар мәктәбендә уҡый. Әсәһе Мәғәфүрә Байназарҙыҡы була, шуға ла атаһы Шәмсикамалды Мәғәфүрәнең бер туған ағаһы Маликов Рамаҙандарға фатирға урынлаштыра. Яңы Монасип ауылында мәктәп төҙөлгәс шунда күсеп белем ала. Мәктәпкә күк кенә күҙле, оҙон буйлы һылыу ғына яңы уҡытыусы килгән тигәнде ишеткәс, ҡыҙҙар менән йүгерешеп уны ҡарарға сығалар. Йәш кенә был уҡытыусы уның буласаҡ тормош иптәше икәнен ҡыҙ белмәй әле. 1937 йылда әсәйем колхозда эш башлай. 1938 йылда әсәйемде район советы депутаты итеп һайлайҙар һәм ошо уҡ йылда Шәрипов Ғылмитдин Ғәйнетдин улына кейәүгә сыға. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас эшкә яраҡлы ирҙәр фронтҡа китеп бөтә, әсәйем Иҫке Монасип ауылында колхозда бригадир булып эшләй, район советы депутаты итеп һайлана. Бригадир булған сағында тәүәккәл, сая, уҫал булырға тура килә уға. 1944 йылдың аҙағында уны, район советы депутаты булараҡ, Байназар ауыл советына сельсовет председателе итеп ебәрәләр. Ул ваҡытта уның улы Иреккә өс кенә йәш була. Шәрипова Шәмсикамал ауылдар буйлап йөрөп халыҡтың тормошо-йәшәйеше менән таныша, ныҡ ауыр хәлдә йәшәгәндәргә ярҙам ойоштора. Ғәҙел етәксе була ул. Бөйөк Еңеү килгәс, кире Иҫке Монасипҡа ҡайта. Тик август айҙарында Байназарға кире күсеп килергә тура килә, сөнки ирен Байназар ете йыллыҡ мәктәбенә директор итеп ҡуялар. Бында төрлө эштәрҙә эшләргә тура килә уға. Пекарняла икмәк бешерә, склад мөдире булып эшләй, мәктәптә йыйыштырыусы ла була. 46 йәшендә генә тол ҡалған ҡатын 8 балаһына терәк-таяныс булып, балаларына белем алырға һәм оло тормош юлына баҫырға ярҙам итә. Балалары бәләкәй саҡта, һуғыштан һуңғы ауыр йылдарҙа ире һуғыштан алып ҡайтҡан “Зингер” машинаһында кешеләргә матур-матур күлдәктәр, пинжәктәр тегеп кейҙерә. Оҫтаға яҡын-тирә ауылдарҙан да килеп, кейем тектереүселәр бихисап була. 2007 йылдың сентябрендә Шәрипова Шәмсикамал ҡаты ауырыуҙан вафат була.|Ҡыҙы Рая Зәйнуллина-Шәрипова иҫтәлектәренән}} [[Category:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Category:Иҫтәлектәр]] [[Category:Бөйөк Еңеүгә 75 йыл]] s8c23un6qte8zseb2deg8uvhhglqo38 0 5296 24071 24057 2021-03-01T17:36:58Z ZUFAr 381 ZUFAr [[Статистика: төшөнсәгә аңлатма]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Статистика: йөкмәтке/Статистика төшөнсәһе]] 24057 wikitext text/x-wiki '''Статистика: төшөнсәгә аңлатма''' * Статистика ― ижтимағи ғилем. Тормоштағы социаль-иҡтисади күренештәрҙе һан күрһәткестәре аша өйрәнеүсе фән; * Статистика ― ғәмәли эшмәкәрлек. Тормоштағы социаль социаль-иҡтисади күренештәрҙе фәнни нигеҙҙә һан күрһәткестәрен даими теркәп барыусы эшмәкәрлек; * Статистика ― һан күрһәткестәре. Тормоштағы социаль социаль-иҡтисади күренештәрҙе фәнни нигеҙҙә һан күрһәткестәрен даими теркәп барыусы эшмәкәрлектең һөҙөмтәһе. Статистика, фән булараҡ төрлө айырым йүнәлештәге фәндәрҙе берләштереүсе дөйөм ижтимағи ғилем. Статистиканың дөйөм теорияһы, иҡтисади статистика, социаль статистика, төбәк статистикаһы, демография һәм башҡа күп төрлө статистика фәндәрен берләштерә. Статистика, ғәмәли эшмәкәрлек булараҡ даими күҙәтеүҙәр алып бара һәм һан күрһәткестәрен теркәй. Йәмғиәт мәнфәғәте ҡәнәғәтләндереүсе эшмәкәрлекте дәүләт үҙ ҡурсаулығана алған. Статистика, һан күрәһәткестәре булараҡ төрлө бәлешмә мәғлүмәт сығанаҡтарында, йыйынтыҡтарҙа нәшер ителә. Киң мәғлүмәт саралары аша йәмғиәткә етекерелә. [[Категория:Статистика фәне]] e8k2y90jzzb31xkhabu9dw02vo63qd6 14 5297 24058 2021-02-25T14:19:07Z Рөстәм Нурыев 284 "[[Категория:Статистика]] [[Категория:Фәндәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24058 wikitext text/x-wiki [[Категория:Статистика]] [[Категория:Фәндәр]] tmx5wm847ggw8q0f8skw6m0rcby71bq 0 5298 24070 24069 2021-03-01T17:36:44Z ZUFAr 381 24070 wikitext text/x-wiki Инеш һүҙ ;1-се бүлек. Статистика фәненең теоретик нигеҙҙәре * 1.1. [[Статистика: йөкмәтке/Статистика төшөнсәһе|Статистика төшөнсәһе]] * 1.2. һәм предметы * 1.3. Статистика методологияһы * 1.4. Статистика фәненең төҙөлөшө * 1.5. Статистик күҙәтеү * 1.6. Статистика йәҙүәле * 1.7. Статистика графигы ;2-се бүлек Статистика һандары * 3.1. Абсолют һандар * 3.2. Сағыштырма һандар * 3.3. Дәрәжәле уртаҡ һандар * 3.4. Структурлы уртаҡ һандар ;Тәҡдим ителгән китаптар {{Статистика: Тәҡдим ителгән китаптар}} [[Категория:Статистика фәне]] ex386eyizksm6dniicxydmxlb02ieg1 10 5299 24063 2021-02-25T17:36:16Z Рөстәм Нурыев 284 "* [https://techlibrary.ru/b/2m1m1j1s1f1f1c1a_2q.2q.,_3m1i1b1a1z1f1c_2u.2u._2w1b2a1a2g_1t1f1p1r1j2g_1s1t1a1t1j1s1t1j1l1j._2004.pdf И.И.Ели..." исемле яңы бит булдырылған 24063 wikitext text/x-wiki * [https://techlibrary.ru/b/2m1m1j1s1f1f1c1a_2q.2q.,_3m1i1b1a1z1f1c_2u.2u._2w1b2a1a2g_1t1f1p1r1j2g_1s1t1a1t1j1s1t1j1l1j._2004.pdf И.И.Елисеева, М.М.Юзбашев.ОБЩАЯ ТЕОРИЯ СТАТИСТИКИ. ПЯТОЕ ИЗДАНИЕ, ПЕРЕРАБОТАННОЕ И ДОПОЛНЕННОЕ ― Москва "Финансы и статистика", 2004.] * [https://amgpgu.ru/upload/iblock/293/obshchaya_teoriya_statistiki_chast_1_ershova_2012.pdf Т. Б. Ершова. ОБЩАЯ ТЕОРИЯ СТАТИСТИКИ. Учебное пособие в 2-х частях. Часть 1. Описательная статистика. - Комсомольск-на-Амуре, 2012.] [[Категория:Статистика фәне]] 8zgvurh52wcit385qp7g1ncfdlniif8 0 5300 24068 24067 2021-03-01T13:58:06Z Рәшиҙә Ғизәтуллина 431 /* Рәсми танылған дауалаусы минералдар */ 24068 wikitext text/x-wiki '''Таш дауаһы''' ==Инеш һүҙ== Тау-таш араһында йәшәгән бөрйән халҡы ташҡа шул тиклем күнеккән, көндәлек тормошта, көнкүрештә уның барлығына хатта иғтибар ҙа итмәй. Ситтән килгәндәр, ҡаяташтарыбыҙҙҙы беренсе тапҡыр күреп, һоҡланһа һәм аптыраһа, беҙ уларҙың аптырағанына аптырайбыҙ кеүек. Боронғораҡ өйҙәрҙең йоҡа тигеҙ таштарҙы ҡатлап балсыҡ менән нығытҡан нигеҙеме, шажлап торған йомроҡас мунса таштары тиһеңме, ишек алдарына түшәлгән өҫтәлдәй тигеҙ тәбиғи ялпаҡтарымы, түңәрәк тирмән ташымы...һанай китһәң, ниндәйе генә юҡ уларҙың! Бала саҡта уйнап үҫкән “бишташ”, “ҡырҡташ”тарҙың төҫтәре, шымалығы әле лә иҫтә. Малайҙарҙың, нисә кәләш алырын юрап, ҡоймаҡ таштарҙы һыу өҫтөнән кәйелткәненә ҡыҙҙар ҙа, ситтән генә ҡарап тормай, ҡушылып китә инек. Ярыш сәме ҡайнап тора инде был уйындарҙа! Еңеү-еңелеү – барыһы ла үҙеңдең булмышыңдан, тырышлығыңдан, эргәлә ҡарауылсы ололар юҡ! Өшөп-күгәренгәнсе, йәйҙең йәй буйына һыу ингәндә, ҡояшта ҡыҙған йәйпәк таштар өҫтөндә күпме аунағанбыҙҙыр? Шул сәбәпле, донъябыҙҙы онотоп китеп, ваҡытында эҙләп алып, бикләргә өлгөрмәгән быҙауҙар көтөүҙән ҡайтҡан һыйырға ҡушылһа, сыбыҡ та аҙ эләкмәгәндер беҙгә. “Иҫһеҙ булып” һыу инеүҙәр дәүерендә ҡолаҡҡа нисә тапҡыр һыу инде икән? Хәҙергеләр кеүек, бәлә һалып өйгә ҡайтыу, ата-әсәйгә ошаҡлап йәлләтеү башҡа ла инеп сыҡмай әле ул.Врачҡа күренеү тигән нәмәне белмәйбеҙ ҙә! Матур ғына аҡһылдарын эҙләй һалып алып, ике ташты ташҡа сәңкетеп һуғабыҙ ҡолаҡ төбөндә. Өҫтәүенә һамаҡлап та өлгөрөр кәрәк: “Аҡ таш, ҡара таш,ҡолағымды яра таш!” Башты һыу ингән ҡолаҡ яғына иңкәйтәһең, әммә кәүҙә туры, шул яғындағы һыңар аяҡта тороп, һикерәндәйһең... Күпме сослоҡ, таһыллыҡ, сабырлыҡ талап ителә бер башыңа! Уның ҡарауы, бераҙҙан ҡолаҡтан йылы булып һыу ағып китә лә, ҡотолдоң бер бәләнән! Әкиәт һөйләүсе ололарҙың: ”Борон-борон заманда йәшәгән ти әбей менән бабай. Уларҙың өйө булған ти таштан... һөйләйемме баштан?” –тип һемәйтеүҙәрен дә иҫләгән быуын әле беҙ. Кешенең тәү торлағы таш мәмерйәләрҙә булыуы тураһында мәғлүмәт һаҡланған бит ошо ябай ғына һүҙ бутҡаһында! Бар донъяға билдәле булған Шүлгәнташыбыҙҙың да исеме тыйыулы булғандыр тим, сөнки ул урындағы халыҡ телендә Ташөй тип йөрөтөлә ине. Ысынлап та, тарихта эш һәм һунар ҡоралдары ла таштан яһалған дәүер булыуы һәм уның шартлы рәүештә таш быуат тип аталыуы һәр кемгә мәғлүм. Таштар – Ер шарын йәшәү урыны иткән кешелектең иң боронғо юлдашы, тигән фекерҙе яҡларға була. Ер йөҙөндәге барса халыҡтар ҙа таштың миллионлаған йылдар самаһы планетаның хәтерен һәм Йыһан кәрен туплаған мөғжизә икәненә ышана. Башҡорт халҡында ла таштар тураһында ярайһы уҡ мәғлүмәт тупланған. Беҙҙең заманға тиклем таш әйберҙәр генә түгел, хатта ташҡа бәйле ғөрөф-ғәҙәттәр, уйын төрҙәре, дауалау алымдары быуындан-быуынға күсеп килеп етеүе ошоға дәлил. ==Нимә ул «литoтepaпия»?== Традицион булмаған дауалау алымдарынан һаналған таш менән дауалау «литoтepaпия» тип атала икән һәм был термин боронғо грек телендә λίθος (лиҫос)–таш +θεραπεία(ҫерапия) –дауалау һүҙбәйләнешен аңлата. Минералдан таралған нурланыш һәм тулҡынланыш кешенең төрлө ағзаларына тәьҫир итеү көсө менән бәйле был алым Көнсығыш, Азия илдәрендә киң таралған. Халыҡ табиптары таштарҙың энергетик балансты көйләүен, йәғни таш менән кешенең үҙ-ара мөнәсәбәттә була алыуын күҙ уңында тота. Рәсми медицина ла литотерапияның организм өсөн тышҡы файҙаһын, йәғни эҫе таш менән йылытыу ҡан тамырҙарының киңәйеүенә һәм нервыларҙың тынысландырыуына булышлыҡ итеүен таный. Һыуыҡ таштар ярҙамында, киреһенсә, тәндең билдәле бер өлөшө һыуытыла, һуңынан шул урындағы ҡан әйләнешен көсәйтеп, уны кислород менән туйындырып, токсин һәм шлактарҙы сығаралар. ==Дауалаусы таштарҙы төркөмләү== Кристалдар энергетикаһы буйынса төркөмдәргә бүленә. Бының өсөн шарт булып уларҙың ҡайҙа һәм нисек барлыҡҡа килеүе иҫәпкә алына : вулкан урғылыуҙанмы, диңгеҙ төбөндәме, әллә ултырған тау тоҡомдарымы? '''Ошо тaлаптан сығып, минepaлoгик-энepгeтик шкaлa төҙөлгән''': 1.Энepгeтик яҡтан иң көслө минepaлдар тип aлмaз, aлekcaндpит,зөбәржәт ( изympyд), pyбин, caпфиp һанала. Был бишәүҙән һуң ошо төркөмгө akвaмapин, aмeтиcт, гpaнaт, ceлeнит, тypмaлин, хpизoлит та өҫтәлә. 2. Агaт, мaлaхит, poдoхpoзит, алһыу kвapц, cepдoлиk, хaлцeдoн энергетик яҡтан уртаса кимәлдәге таштар рәтендә йөрөй. 3. Уларҙан ҡала oпaл һәм oбcидиaн да исемлеккә индерелгән. Органик рәүештә барлыҡҡа килгән гәүһәр (янтapь), мәрйен (кopaлл), ынйы (жemчyг), гaгaт, шyнгит айырым төркөм итеп ҡабул ителгән. ==Рәсми танылған дауалаусы минералдар== Литoтepaпияны шapлaтaнлыҡ тип һанаған рәсми медицина ҡайһы бер тәбиғи минералдарҙың opгaнизмға ыңғай тәьҫирен таный: һүҙ тоҙ тураһында. '''Ашарға яраҡлы таш тоҙоның, ысынлап та, дауалаусы сифаттары барыбыҙға ла билдәле''': -тоҙ тәбиғи aнтиceптик һәм кoнcepвaнт; - тоҙ эретелгән һыу йоғошло ауырыуҙар көсәйгәән осорҙа ауыҙ ҡыуышлығын,тамаҡ, танау эсен сайҡатыу өсөн ҡулланыла; -һыҙлаған урынға ҡыҙҙырылған тоҙ тултырылған тоҡсай баҫыла; - ҡаты тоҙ эретмәһендә һыуға аяҡ һәм ҡулдарҙы тығып ултырып, кире энергиянан һәм тырнаҡтарҙағы йоғошло бәшмәк ауырыуынан арынырға була; -тоҙло вaннa – нервы ҡуҙғыуын, арыуҙы баҫыусы peлaкcaнт, тирене таҙартыусы һәм йомшартыусы сара; - ҡоро тоҙ менән тирене ышҡып, уны ҡартайған һәм үле күҙәнәктәрҙән таҙарталар. Ошо урында cпeлeoтepaпия тигән атама аҫтында литoтepaпияның үҙаллы тармағын да иҫкә алырға була. Ер аҫтындағы тоҙ ҡатламын сығарыуҙан бушап ҡалған ҡыуышлыҡтарҙа махсус төҙөлгән мәмерйәлә үҙемә лә булырға тура килде.Ундағы тәбиғи рәүештә йодҡа бай һәм һәр төрлө микробтарҙан азат һауаны һулап, астма һәм тын алышына бәйле башҡа сирҙәр дауалана. ==Таш менән дауалау алымдары== Таш үҙенең энергияһын кеше менән уртаҡлашырға һәләтле тигән инаныуҙан сығып, уларҙы төрлөсә ҡулланып була: 1.Аmyлeт, тaлиcmaн, бетеү һәм төрлө биҙәүестәр рәүешендә ҡулланылған аҫылташтар уның хужаһын күҙ тейеүҙән, ҡарғыш алыуҙан, ғөмүмән, ҡара көстәрҙән һаҡлай тигән ҡараш беҙҙең халыҡта төплө урын алған. Ҡашмауыбыҙҙы һәм башҡа төрлө баш һәм өҫ кейемдәрен алайыҡмы; муйынға таға торған һәм түште ҡаплаған алмиҙеү, хәситә һ.б.атайыҡмы; беләҙек, йөҙөк, билбау булһынмы –барыһы ла ошо талапҡа тап килгән. Шуға күрә улар борондан, быуындан-быуынға күсә килгән матди һәм рухи байлығыбыҙ беҙҙең! 2.Таштың көсөн һыуға биреү.Бында бигерәк тә өшкөртөлгән тоҙ менән дауалау бик киң таралған алым. Һыуҙы көсәйтеүсе иң шәп минepaл – саҡматаш һанала.Уны кис көнө стакандағы һыуға һалып ҡуйып, иртән шул һыуҙы эсеп ҡуялар. 3.Таштың онтағын ҡулланыу (пopoшок). Ҡырҡылған яраға, иҙелгән сей тирегә, утҡа бешкән урынға әсеүташты ваҡлап, шуның онтағын һибеү беҙ баласаҡта ла киң таралған күренеш ине әле. 4.Һыҙлаған ергә йылытылған таш ҡуйыу. ==Һыҙлаған ергә йылытылған таш ҡуйыу== Ошо алым тураһында айырым яҙып үткем килә. Сөнки үҙем уның файҙаһын күп күрҙем. Белеүегеҙсә, ҡалаларҙа май айында үҙәк йылытыу системаһы һүндерелгәндә, йә сентябрь айында әле ул тоҡандырылмаған мәлдәрҙә, көн торошо үҙгәреп китеп, һыуыҡтар була ҡалһа, фатирҙарҙа бик һалҡын була. Быуын һыҙлауҙарына дусар булғандар һәм оло йәштәгеләргә был осорҙо үткәреү бик ҡыйынға төшә. Бер мәл шулай, Мәскәүҙә тибет медицинаһына уҡып йөрөгән улым шылтыратып хәлемде һорағанда, шул турала әйтеп һалдым. Ул миңә тиҙ арала аҡ төҫтәге ҡул усындай ялпаҡ йылға таштары эҙләп табырға һәм уларҙы сәғәткә яҡын һыуҙа ҡайнатып, төнгөлөккә йоҡларға ятҡанда, шуларҙың өҫтөнә бер-нисә ҡат сепрәк аша ятырға кәңәш бирҙе. Ялпаҡ аҡ таштарҙы табыуы бик анһат түгеллеген шунда белдем инде! Шулай ҙа Бөрйән йылғаларынан Стәрлетамаҡтағы фатирыма йыйып алып ҡайтҡан аҡһылыраҡ төҫкә яҡын 6-7 таштың файҙаһын күрҙем мин яҙлы-көҙлө. Нимәһе ҡыҙыҡ: түшәккә ятҡас, тән үҙенән –үҙе кәрәк урындарға шылдырып ала ул эҫекәй таштарҙы, шуның йылыһына баҫылып йоҡлап та кителә. Иртән уянғанда, таштар һаман йылы килеш була. Кис ятҡанда таштар мине йылытһа, иртәнгә улар минең йылыма йылы килеш булалар микән ни, тип аптырай ҙа инем үҙем, әммә улар менән яҙлы-көҙлө аяҡ-быуындар һыҙлауҙан ҡотолғаныма шөкөр итәм. Ауылда йылы өйҙә йәшәһәм дә, хәҙер ҙә был һабаҡты ҡулланам, йылғанан йыйған таштарым һәр саҡ өйҙә һаҡта яталар. Был таштар бөтөн, шыма, матур булырға тейеш. Ошо шәхсән тәжрибәмдән сығып, ғүмер баҡый тау-таш араһында йәшәп ятҡан бөрйәндәрҙә таш менән дауалау серҙәренең, алымдарының остоғо булһа ла һаҡланғандыр тигән өмөттән, ағинәйҙәр менән онлайн-әңгәмә ойоштороп алдыҡ: ==Айһылыу Ғарифуллина:== Өләсәйемдең аҡ бер төймә һымаҡ нәмәһе бар ине. Ысын һиҙәп, ти ине. Алты йәшем тулмаҫ борон мин, ҡаралды башында ятып, ботомдо өҫкә күтәреп, стенаға терәп, тызынып ятып, ектәге мүк араһындағы ҡарағай сәнскәге күҙгә ҡаҙалды. Шуны ололарға әйтмәй йөрөп, күҙемә аҡ һалды.Өләсәй бысаҡ аҫтына һалмайһығыҙ баланы, тип, үҙенсә тәрбиәләне.Аҡһыл-зәңгәрһыуыраҡ төҫтә таш булдымы, төймәме (усҡа һыймалы, оҙонсай) шуны бысаҡ менән ҡырып, минең күҙгә һала ине. Ул шулай кеше дауаланы. ==Фәнүзә Ишбаева был турала ентекләберәк һөйләне:== Беҙҙҙең, үткән быуаттың 40-70-се йылдарының яланаяҡлы, “ағасаяҡ,, бала-сағаларының, аяҡ-табандары, тиктормаҫ ҡулдары һыҙырылып-яраланып, сиҡандап ҡына бара торғайны. Күпме ауыртһа ла, һыҙлаһа ла,танау мыршылдатып, күҙ сепелдәтеп, ата-әсәйҙәргә әллә ни биҙунданманыҡ. КҮКҺЕЛ төҫтәге аҡбур һымағыраҡ был ташты өләсәйем йә әсәйем хәҙерге бер литрлыҡ банка ҙурлыҡ килелә төйөп, он-онтаҡ итеп алалар ине. Беҙ ни белгәс, беләк тешләп тормайбыҙ: белгәнде эшләйбеҙ. Мөйөш кәштәлә ултырған бормасанан, унда бөтөп китһә, келәттә теҙелешеп китеп, элеүле торған янсыҡ ҙурлыҡ тоҡсайҙарҙың тышынан ондоҡайын һәрмәп, табып, яраға һибеп алаһың. Ике-өстө һипһәң, яраңды ла онотаһың. Өләсәм әйтмештәй, тән ямауы үҙендә – ямала һуҙмаҡай-һуҙмай ғына. Ятыр алдынан яраны, һыҙырылған-сыйылған ерҙәрҙе шул онтаҡ иҙелгән һыу менән йыуып-сайып һалырҙар ине. Тиҙ кипһен-ҡатһын тип, яраны ураманылар ҙа. Ауыҙ эсе, тел-урт иҙелһә, әсеүташты имеп, йә тел аҫтына һалып йөрөгәндәр. Онтағын һыуға болғап, шуның менән ауыҙҙы сайҡатҡандар. Оло юлдан Яуымбайҙы үтеп, Дүртсүмәлеһен менгәс, Әсеү яланы башлана. Уңдан төптә, үрҙәрәк, ҡасандыр Мәһәҙейҙәрҙең йәйләгән ере башлана, Мәһәҙей Әсеүе атамаһы менән йөрөй. Йылға яндап һуҙылған тау әсеүташҡа бай булған. Ярға яҡыныраҡ ерҙәрҙә, яуындан һуң да таш иҙелеп, ҡойо-батҡаҡҡа әйләнеп, әсеп-күпсеп ятҡан. Ана шул батҡаҡ м-н сей яраны, ҡутыр-фәләнде дауалағандар. Хәҙергесә әйтһәк, дезинфекциялай торған антисептик булған инде. Әәәә, тағы бер нәмә иҫкә төштө: бәғзе берәүҙе теше һыҙлап ыҙалата бит. Беҙ ҙә мәхрүм булманыҡ ул һыҙлауҙан. Иҙел ташы булдымы, махсус берәй ташмы, беҙ мунса ташы тинек, бармаҡ башы ҙурлыҡ биш-алты бөртөгөн ҡыҙҙыра ла, һауытҡа һалып, өҫтөнә һыу ҡойоп, бөркәндереп, боҫона ауыҙҙы асып ултыраһың. Ҡорто төшә, ти торғайны өләсәйем. Мунсаның ташына эҫе һалып, боҫона арҡа терәп тороуҙың ни тиклем шифалы икәнен күүптәр аңламай әле. Шул боҫта миндекте тота биреп, сабынып та ебәрһәң...Мунса— ул беҙҙең дауахана, ти торғайны атайым да. Мунса мейесенә Иҙел һыуы йыуған таштарҙы һалалар. Мәһәҙей ауылына килен булып төшөп, таштай батып, күркәм ғүмер юлы үткән 1901 йылғы Ғарифуллина Мәрзиә өләсәйем, 1930 йылғы әсәйем Ғарифуллина Нәбирә Шәһивәли ҡыҙынан бик фәһемле һабаҡтар —кәрәкле ғилем алғанмын икән дә... ==Иҫке Собханғолдан Дилбәр Ғәлиева:== Минең өләсәй Исмәғилова Хәбирә Фәтих ҡыҙы дауалаған таш менән. Үҙем бәләкәй саҡта, иҫләйем уның өйөндә ҡыҙылса менән ауырыған балаларҙы, өҫтәренә ҡыҙыл сепрәк ҡаплап, теҙеп һалып ҡуйҙылар.Өләсәйем уларҙы, матур ғына һандығында һаҡлап тотҡан ташы менән һыпырып, өшкөрә. Мине лә, тегеләр менән бер юлы үткәрһен ауырыуҙы, тип бергә һалып ҡуйһаларҙ а, мин ауырымағанмын. Ғаиләбеҙ ҙур. 11 бала. Интернатта ятып уҡыусылар бөтәһе лә свинка менән ауырып ҡайтҡан бер мәл. Ул юлы ла өләсәй, апайымдарҙы ултыртып ташы менән йөрөтөп өшкөргән, һәм теге свинка нисек сыҡҡан, шулай юҡ булған. Ангинаны ла шулай дауалаған. Ике өләсәйҙәрҙең дә һәләттәре булған дауалай торған. Беҙ генә бер нәмә эшкинмәйбеҙ... Әйе, ул йылдарҙа дин, халыҡ ысулдары менән дауалау ысулдары тыйылған мәлдә үҫкәнгә күрә, өләсәйҙәребеҙҙҙең тормош тәжрибәһенә, халыҡ хәтеренә битараф итеп тәрбиәләнгән быуын балалары инек шул беҙ. Баласаҡтары Һарғаяла үткән Дилбәр Ғәлиеваның бер туған апайҙары Фәриҙә Ҡолдәүләтова һәм Вәсилә Бадамшиналар иҫләүенсә, таштың артабанғы яҙмышы билдәһеҙ. Өләсәйҙәре әхирәт донъяһына күскән саҡта, әсәйҙәренең бер туған һеңлеһе, Әбйәлил районы Гусевка ауылында йәшәүсе Гөлсирә апайҙары һандығы-ние менән ҡуша алып ҡайтып киткән. Ул апайҙары үҙе лә мәрхүмә булғанда, был яҡтағы туғандарына уны ерләшергә барыу мөмкинселеге булмаған. ==Артабан һүҙ тотҡаһы Яңы Монасип ауылы ағинәйе Нәсимә Сәғитоваға күсте:== Тишек ташты бәләкәйерәк һауыттарға ризыҡ кәмемәһен, тип бәйләп ҡуйғандарын беләм.Ҡәйнәмдеке була торғайны. Ҡәйнәм Сәғитова Ғәйниямал Ишбулды ҡыҙы 1915 йылғы, 1996 йылда үлеп ҡалды. Мин килен булып килгәндә, уның ике ағас һауыты – күнәсектәре, сәсенә таҡҡан үрместәре бар ине. Ҙурыраҡ күнәсегенә нимә һалып йөрөткәндер, ә бына бәләкәйерәгенә тоҙ һалып тотоноп йөрөй ине. Ул күнәсектәрҙең ике яҡ ситенән бау таға торған тишектәре була торғайны, моғайын күргәнегеҙ булғандыр. Шул тишектәрҙен береһендә таш бәйле торғанын күргәс, мин унан һорай ҡалдым. Шунда әйтте инде, һауыттан ризыҡ өҙөлмәһен өсөн, тип. Йәш саҡта ней ундай- бындайға ихтибар итмәнек бит инде. Ҡыбырлап, шундай нәмәләрҙе йыя, ҡыҙыҡһына башлағайным, ололар ҙа китеп бөттөләр. Ошондай тишекле таш, йәки таш булмаһа таптарҙың тишеге аша, һыйырҙың имсәгенән ҡан һауылһа, һауғандар. Моғайын, доғаһы ла булғандыр. Имләү була инде был ысул. Ул тишек ташты кеше Иҙел, башҡа йылға буйҙарынан үҙе тапҡанын бәйләп ҡуйырға тейеш. Яланда табылғанда бара микән, уныһын белмәйем. Ҡот, ырыҫ, бәрәкәт килтерә торған тип ышанғандарҙыр инде...Миңә тап булғаны юҡ бындай таш”. ==Брәтәк ауылы ағинәйе Фәнүзә Ғөбәйҙуллина ла мәғлүмәтле булып сыҡты был турала:== “Инәйҙәр һөйләй торған ине. Тишек таш аша хәмерҙе ағыҙып эсерһәң, эскән кеше эсеүен ташлай, тип. Уның ниндәйҙер доғаһы ла бар шикелле. Мин бәләкәй саҡта ишеткәнемде генә яҙам. Мин дә, ул тишек ташты эҙләп- эҙләп, таба алманым инде”. ==Ҡотан ауылында 1957 йылғы Фәрзәнә Ғәлинала табылды ул “тишек таштар”:== “Мин уларҙы эҙләмәйем дә. Үҙҙәре тап булалар улар миңә,” – тип таштарын бер өйөр итеп килтереп күрһәтте ул.Фотолағы таштар уныҡы. Хәтирәләре менән дә ихлас уртаҡлашты ул: “Аҫалы балаҫтар һуғыу оҫтаһы булған әсәйем Кәримәнең бер генә шыма “тишек ташы” булды. Уны ул өйҙөң ҡото, тип ишек башында һаҡланы. Яңғыҙы ике ҡыҙ баланы тәрбиәләгән әсәйем, сөскөрөп-бышҡырып ауырыша башлаһаҡ та, бер генә дауа ҡулланды. Иҙел буйынан йыйып алған йоморо аҡташтарын биҙрә төбөнә һала һалып, биҙрәне ут өҫтөндәге өсаяҡҡа ҡуя ла, таштар ҡыҙыу менән, эргәһенә беҙҙе юрған менән бөркәндереп ултырта.Эҫе таштарға һибелгән мәтрүшкәле һыуҙан хасил булған хуш еҫле быуҙы һулайбыҙ. Тәүҙә ҡырҙаныраҡ, таштар һыуына башлаһа, биҙрәгә яҡыныраҡ күсәбеҙ.Тирләп-бешеп сыҡһаҡ, башыбыҙға яулыҡ урап, йылы юрған менән баҫырып йоҡларға һала ине. Иртән тороуға һау-сәләмәтбеҙ!” ==Ҡотан ауылының ағинәйҙәр ҡоро етәксеһе Хәмдиә Ситдиҡова үҙе лә хәтер яңыртты:== ”Атайыбыҙ йәшләй үлеп, алты бала менән ҡалған әсәйем ферма эшенән бушаманы. Резинка итектәр менән йөрөп һыуыҡ үткәргән аяҡтарын, эҫе йәйгә сыҡҡас, Иҙел буйына барып эре генә ҡырсынлы ҡом өҫтөнә ултырып дауалар ине. Бераҙҙан аяҡтарын ҡомға күмеп, доғалар уҡып: “Һыҙлауҙарым, ҡомташ булып ҡойолоп ҡына ҡалһағыҙсы!“ – тип теләктәр теләй-теләй, аяҡтарын һыуға тыҡмай, ҡомон ҡул менән генә һыпырып, ойоҡтарын кейеп ҡайтыр ине. Әйткәндәй, өйҙә лә ул бер ваҡытта ла яланғас аяҡ йөрөмәне...Иманлылыҡтың, әҙәплелектең бер сағылышы булған бит инде уларҙың был ҡылығы.” ==Ошо уҡ ауылда йәшәүсе 1954 йылғы Байрамғәлина Рәшиҙә Сабир ҡыҙының һөйләгәндәре лә фәһемле мәғлүмәтле булыр гәзит уҡыусыларға:== “Мәҡсүт ауылында бер инәй Ағиҙел буйында эҫе йәй көндәрендә таш менән арҡа, бил, быуындар һыҙлауын дауалай торғайны. Ул бер тигеҙ генә йәйпәк таштарҙы йыйып алып, уларҙы ҡояшта ҡыҙҙырып, һыҙлаған урындарға һамаҡлап теҙеп кенә һала ине. Был һамаҡлау, хәҙер уйлауымса, доға булған. Ҡайһы бер һүҙҙәре хәтерҙә һаҡланған. Ул һүҙҙәр Фатиха сүрәһендә бар. Инәй һыҙланыуҙы эҫе таш менән ҡыуған, доғалар менән өшкөргән. Әсәйемдең биле ауырта торғайны, ул бер нисә тапҡыр ошо дауаны ҡулланғас, аяҡҡа баҫып киткәнен иҫләйем. Иҙел буйында дауаланғанда, таштарҙы ул күлмәге аша ғына һалдырыр ине. Хәҙергеләр кеүек, бар ғәм алдында ҡатын-ҡыҙ ғәүрәтен күрһәтеү ғәҙәте булманы улар заманында. Ҡотан ауылында Камила исемле белемле генә инәй йәшәне. Быуын ултыртыу, һынған урынды сыра ярып өйсөкләп бәйләү, яман шешектәрҙе утта ҡыҙҙырған бысағы менән ярыу һәм башка бик күп дауалау ысулдарын белә ине. Бәүеле тотмаған малайҙарҙы таш менән дауаланы. Ете юл юл сатында өсаяҡҡа таба ултыртып ут яға торғайны.Табала таштарҙы ҡыҙҙырып, шуның өҫтөнә шажлатып кесе ярау иттерә ине.Табанан сыҡҡан парҙы өшкөрөп балаға табан өрә торғайны. Был дауалау ысулы ете тапҡыр ҡабатлана. Ололар:” Камила инәйҙең дауаһы килеште, малайым арыуланды”, – тип ҡыуана инеләр.” Бына шулай итеп, һүҙ артына һүҙ эйәреп, хәтер һандыҡтарын асып, таш менән дауалау төрҙәрен арыуыҡ асыҡланыҡ ағинәйҙәр менән. Ошо темаға әңгәмәләшә торғас, атайымдың әсәһе Брәтәк ауылының кендек инәһе Маһибәҙәр ҡартинәйемдең (1880-1978й.й.) бала сағымда ике тапҡыр ҡайраҡташ ҡулланып, тимерәүҙән өшкөрөүенең килешеп китеүе иҫкә төштө бит әле. Үҙенә бер төрлө таш яныуғысты һыулай биреп, балта-бысаҡ кеүек ҡорамалды үткерләгәндә, уның өҫтө бераҙ иҙелепме, күперекләнепме китә ине. Бына шул шыйыҡлыҡты һөртөп, өшкөрөп дауалағайны ул мине. “Ҡайраҡ, ҡайраҡ, кит йыраҡ, кит йыраҡ!” – шешектәрҙе, бүһерҙе имләү йолаһы ла булған икән шул башҡорт ырымдарында. Ташы ниндәй булғандыр уның, әммә районда Кейекбай Мәсеменә артылғанда, Ҡайраҡлы яланы барлығын үҙем беләм. Был атаманың килеп сығышы турааһында айырым ҡыҙыҡһынырға кәрәк булыр. ==Иҫке Собханғолдан Зәкиә Йәмилха ҡыҙы Суфиянова ла был теманан ситтә ҡалманы== Баласаҡта йәйге миҙгелгә күсеү менән, көҙгә тиклем яланаяҡ йөрөй инек бит беҙ. Аяҡты ватыҡ быялаға яралау, йә булмаһа, тимер-фәләнгә баҫып ҡырҡылыу, ҡаҙалыу кеүек ҡаза бик һирәк осраған заман булған бит әле ул саҡтар.Йылға эсендәме, яр буйындамы – яланаяҡ таш тапау үҙе ниндәй файҙа булған беҙҙең сәләмәтлек өсөн! Аяҡ табанындағы барса нөктәләр тәнебеҙҙәге һәр ағза өсөн яуаплы икәненә хәҙер барыбыҙ ҙа мәғлүмәтле. Шуны иҫләп,10 см тирәһе тәрәнлектәге йәшниккә эреле-ваҡлы йылға таштары тултырып йәй көнө ишек алдына, ҡышҡа өйгә индереп ултыртып ҡуйһаҡ– яланаяҡ шулар өҫтөндә тапанып тороуҙы ғәҙәт итеп алһаҡ ине, тигән тәҡдим индереүҙе кәрәкле тип таптыҡ. Был кәңәшебеҙ ҙә күптәргә килешер тигән ышаныста ҡалабыҙ. Шулай итеп, онотола төшкән теманы ҡуҙғатып, арыу ғына мәғлүмәт йыйып, бергә туплап, ойоштороп ҡуйғас, һүҙҙе йомғаҡлап, фекерҙе төйнәп ҡуяйыҡ. Боронғо һәм ерле халыҡ беҙ. Аллаһ Тәғәләгә үҙебеҙгә инселәгән тыуған еребеҙҙә йәшәйбеҙ, шунда берекккәнбеҙ. Шуға ла матди байлығыбыҙ ҙа, рухи ҡиммәттәребеҙ ҙә үҙебеҙҙеке. Йолалар, риүәйәттәр, көндәлек тормошта ҡулланылған ғөрөф-ғәҙәттәр аша килеп еткән бит улар бөгөнгәсә. Асылмаған биттәре күп әле ул таш дауаһы мөғжизәһенең. [[Category:Халыҡ медицинаһы]] qfkl9tjfmrn691xfsbqsb41ehtgurd0 3 5303 24120 24079 2021-06-16T00:42:14Z 24.21.78.216 Перенаправление изменено с [[en:User talk:InternetArchiveBot]] на [[meta:User talk:InternetArchiveBot]] 24120 wikitext text/x-wiki #REDIRECT[[meta:User talk:InternetArchiveBot]] ihe6s1lbzqd8gasxnoewu85gshqim7x 2 5304 24080 2021-05-01T16:35:37Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by ZI Jony]]) 24080 javascript text/javascript mw.loader.load('//meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/mobile-global.js&action=raw&ctype=text/javascript'); 1ud4suvkeq8qtlm36a2g10cfg17vxfa 0 5305 24119 24113 2021-06-07T13:49:02Z ZUFAr 381 added [[Category:Топонимика]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24119 wikitext text/x-wiki {{poemx||Сәләм һиңә, Викидәреслегем! Ҡабул итсе мине үҙ итеп, Һағынып та киттем әле һине, Быны әйтәм һиңә сер итеп...|}} Ғафури районы Сәсәндәр мәктәбе, йәғни мин мәктәптең етәксеһе Фәүзиә Ҡотлогилдина -Алтынбикә 1 февралдән марттың 15--нә тиклем интернеттә ижад бәйгеһе үткәрҙем.бына ошондай шартнамә ҡуйып: == Ҡышҡы йәйғор - 2021 == Балаларҙың ижади һәләтен асыу, һәм үҫтереү, илһөйәрлек һәм туған телгә һөйөү тәрбиәләү маҡсатында Башҡорт тарихы йылына арнап районыбыҙҙың Сәсәндәр мәктәбе Ғафури районы Башҡорттары ҡоролтайы менән берлектә район уҡыусылары өсөн Интернет ижади бәйге иғлан итә. Уҡыусыларҙың ижад емештәрен Сәсән тауышы төркөмөнә ебәрергә кәрәк. Ҡышҡы йәйғор - 2021 ижад бәйгеһендә 5 номинацияла урындар билдәләнәсәк. # ТАНЫШТЫРЫУ. (Ҡайҙан, ҡайһы ырыу балаһы, ораның, ҡошоң, тамғаң, ниндәй һыу эсәһең, тауың, ниҙәр яратаһың, ҡыҫҡаһы үҙең менән таныштырыу - шиғри телдә) # ӘКИӘТТӘР - (Әкиәт ижадын проза телендә лә, шиғри телдә лә мөмкин) #.ҠОБАЙЫР йәиһә ЙЫР ( Шиғри телдә) # ЕР - ҺЫУ, АУЫЛ АТАМАЛАРЫНА АРНАЛҒАН ИЖАД ( Топономик инша ) # ЙӘШ ХӘБӘРСЕ (Район һәм республика гәзит -журналдарына мәҡәләләр яҙып өйрәнеү) Номинациялар буйынса ижади эштәрҙе ҡабул итеү 1 февралдән 15 мартҡа тиклем СӘСӘН ТАУЫШЫ төркөмөндә барасаҡ. Ҡабул итеү тамам булғас, абруйлы жюри еңеүселәрҙе билдәләйәсәк. Еңеүселәрҙе номинациялар буйынса бүләктәр көтә! Ҡатнашыусылар ҙа буш ҡалмаясаҡ.Теләгән кешеләр бер нисә номинацияла ҡатнаша ала. Балаларҙың ижадын СӘСӘН ТАУЫШЫ төркөмөнә килтереп еткереү өсөн балалар үҙҙәре генә булдыра алмаһа уларға башҡорт теле уҡытыусыларының йәиһә әсәй, өләсәйҙәренең ярҙам итеүҙәрен һорала. Ниндәй мәктәптән нисәнсе синыфтан икәнегеҙҙе , исем -фамилияғыҙҙы күрһәтергә онотмағыҙ. <small>Ғафури районы Сәсәндәр мәктәбе етәксеһе Фәүзиә Ҡотлогилдина -Алтынбикә</small> == Ижади эштәр == Беләһегеҙме , бәйгенең шул тиклем шәп үткәнен! 71 ижад эше ҡабул ителде уҡыусыларҙан. Баһалама комиссияһы тикшереп урындар ҙа билдәләнек, финанс табаһы ғына ҡалды бүләктәр алырға. Әле эҙләйем. Балалар шундай һәләтлеләр, ижад эштәре һоҡланырлыҡ! Биш номинация ла гөрләп торҙо һәр көн һайын! Хәҙер һеҙҙең иғтибарға балалар ижадының тарихҡа, топонимикаға ҡағылғандарын тәҡдим итмәксемен.Үҙем ижадсы сәсәниә булғас, балаларҙы ла ижад юлынан алып киттем мин. Ҡышҡы йәйғор бәйгеһен Ғафуриҙә инде өсөнсө йыл үткәрәм. <small>Фәүзиә Ҡотлогилдина -Алтынбикә 29.03.2021</small> * [[/Төлкәҫ|Төлкәҫ]] * [[/Йылғаҡайым Бирешле|Йылғаҡыйым Бирешле]] * [[/Ватаным|Ватаным]] * [[/Мәжик|Мәжик]] * [[/Ҡуштау|Ҡуштау]] * [[/Йыһангир соҡоро|Йыһангир соҡоро]] * [[/Йәйге каникулым|Йәйге каникулым]] * [[/Төбәгемдең сихри урындары - Мәндем йылғаһы|Төбәгемдең сихри урындары - Мәндем йылғаһы]] * [[/Ауылым яландары|Ауылым яландары]] * [[/Фронтовик ҡарт олатайҙарым|Фронтовик ҡарт олатайҙарым]] * [[/Баш һыуы|Баш һыуы]] * [[/Ҡурғашлы ауылы тарихы|Ҡурғашлы ауылы тарихы]] * [[/Минең олатайым|Минең олатайым]] * [[/Көгөш|Көгөш]] [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] [[Категория:Топонимика]] gimvngiccdtogoszn2dzlepy3hfnudz 0 5306 24083 2021-05-14T13:55:51Z ZUFAr 381 "{{poemx| '''Төлкәҫ'''| Беҙҙең баҡсабыҙ артынан Бер кескәй йылға аға, Исеме лә шундай..." исемле яңы бит булдырылған 24083 wikitext text/x-wiki {{poemx| '''Төлкәҫ'''| Беҙҙең баҡсабыҙ артынан Бер кескәй йылға аға, Исеме лә шундай матур, Төлкәҫ тиеп атала. Ул аға болондар буйлап Дәртле йырҙарын йырлап, Яр буйы туғайҙарында Ҡоштары тора һайрап. Йәй көнө Төлкәҫ һыуында Ап-аҡ ҡаҙҙар йөҙәләр, Ҡыр үрҙәктәре, селәндәр Был йылғаны һөйәләр. Төлкәҫ һыуында йәшәйҙәр Сабаҡтар, ҡоморойҙар, Яр буйында ҡармаҡ һала Шаян үҫмер малайҙар. Йәйҙең эҫе көндәрендә Ҡыҙҙар балаҫ йыуалар, Төлкәҫтең көйөнә ҡушып Моңло йырҙар һуҙалар. Красноусол ауылында Ул Көгөшкә ҡушыла, Беҙҙең бәләкәй Төлкәҫ тә Ҙур диңгеҙгә юл ала. |Линара Иҙрисова.9 кл. Йәншишмә төркөмө. Етәксеһе Ҡотлогилдина Фәүзиә}} *<small>Төлкәҫ — Ғафури районындағы бәләкәй йылға, Көгөшкә ҡушыла.</small> [[Категория:Ҡышҡы йәйғор]] hy7xg43u913rvuhd0w6k6t82c8cgsng 0 5307 24086 24085 2021-05-14T14:02:31Z ZUFAr 381 24086 wikitext text/x-wiki {{poemx|'''Йылғаҡайым Бирешле'''| Ауылыбыҙҙың ситенэн Ағып ята Бирешле Тирә - ягы матур урман Саҡырып тора һәр кемде. Яззар еткэс шалтырап аға , Һантуғастар һайрайҙар, Ҡуйынында шишмәһе бар Селтер тиеп атайҙар . Озон, ауыр юлдар ярып, Ауылыбыҙға йәм биреп , Килеп кергэн ул йыраҡтан Тәбиғәт һөйөндөрөп. Ауыл халҡы ла яратып Яз һайын йыйылышып Сүп -сарҙан таҙартып ала Йылғаны ҡыуандырып. Бирешле быға ҡыуанып Рәхмәттәрен белдерә, Селтерәгән тауыш менән Һәр кемде һөйөндөрә. Йырлай, йырлай матур йырын Хушлашҡандай моңланып Көгөшкә ҡушылып китә Иҫтәлеген ҡалдырып. |Эльвина Йәрмөхәмәтова 9кл. Йәншишмә төркөмө Етәксеһе. Ҡотлогилдина Фәүзиә}} * <small>Бирешле йылғаһы Көгөштөң ҡушылдығы.</small> [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] dt0cwue6q2ffa2dcfzrs4zo5ufyyx56 0 5308 24087 2021-05-14T14:09:07Z ZUFAr 381 "{{poemx|'''Ватаным''' | Һәр ауылдың үҙ йәме бар Үҙ халҡына ҡәҙерле, Мин дә ауылымды м..." исемле яңы бит булдырылған 24087 wikitext text/x-wiki {{poemx|'''Ватаным''' | Һәр ауылдың үҙ йәме бар Үҙ халҡына ҡәҙерле, Мин дә ауылымды маҡтап Әйтәйем үҙ һүҙемде. Исеме лә бик матур бит Ватаным тип өндәшәм, Төрлө халыҡ йәшәһә лә Үҙ телемдә һөйләшәм. Һәр телде лә хөрмәт итеп Ситкә ҡуймай береһен дә Дуҫтарса йәшәйбеҙ бында Бөтәбеҙ бер төркөмдә. Берҙәмлектә, татыулыҡта Үтә һәр бер көнөбөҙ, Һәр халыҡтың да байрамын Беҙ бергә үткәрәбеҙ. Мэзэниэт усағыбыз Гөрләп тора һәр көндө, Башҡорт, татар, рус, башҡаһы Йырлап йәшәй, бик йәмле. Ағинәйҙәр ойошмаһы Яҡшылыҡҡа өйрәтә, Ауылыбыҙ һүнмәһен тип Һәр ваҡытта иҫкәртә. Мәктәп усағы һүнмәһен, Йәштәр ҡалһын ауылда, Үҙ ауылының ҡәҙерен Белһендәр тип барыһы ла. Шул матурлыҡты юғалтмай Сәскә атып тағын да, Мэнге яшэ, Ватаным, дип Теләйем тагын, тагын да!! |Эльвина Йәрмөхәмәтова 9 кл. Йәншишмә төркөмө, Етәксеһе Ҡотлогилдина Фәүзиә}} * <small>Ватан — Родина ауылының башҡортса исеме, ул исемде Родинала йәшәгән башҡорттар , үҙебеҙ ҡуштыҡ. Хәҙер 5 йылдан артыҡ Ватан тип ауыҙ тултырып әйтәбеҙ башҡортса сараларҙа.</small> [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] kncuwr8ij8si74dtgocaso6u0lkoc7k 0 5309 24109 24088 2021-05-14T15:24:43Z ZUFAr 381 added [[Category:Ғафури районы Толпар ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24109 wikitext text/x-wiki {{poemx|'''Мәжик (Мәжит) тауы'''| Был тауҙың тарихы тураһында, миңә, ауылыбыҙҙың аҡһаҡалы, Сөләймәнов Зөлфәр бабай һөйләне. Мәжик тауы менән минең тыуған ауылымды Еҙем йылғаһы ғына айырып тора. 1906-1910 йылдар тирәһендә Толпар ауылында Мырҙаҡайҙан(Сәйетбабанан) килеп Сәйфуллин Әбйәлил тигән кеше муллалыҡ иткән. Әбйәлил мулла Үтәш мәҙрәсәһендә уҡыған булған. Уның менән бергә, был мәҙрәсәлә, башҡорт халыҡ шағиры Мәжит Ғафури ҙа белем алған. Нисәнсе йылдар икән билдәһеҙ, Мәжит Ғафури Иҙел башы яғына үтеп барышлай Толпарҙағы дуҫы, һабаҡташы Сәйфуллин Әбйәлилгә туҡталып китә. Әбйәлил дуҫын күргәс бик шатланған. Улар Еҙем йылғаһы аша сығып, тауға үрмәләгәндәр. Был тау башынан ауылымдың тәбиғәте матур булып күренә. Әбйәлил менән Мәжит Ғафури тау итәгендә ултырып, оҙаҡ ҡына хәбәрләшкәндәр. Ошонан һуң Әбйәлил мулла менән Мәжит Ғафури һөйләшеп ултырған тауҙы Мәжит тауы тип йөрөтә башлайҙар. Әлеге көндә ниндәй сәбәптәндер, был тауҙы Мәжик тауы тип атайҙар. Минең уйлауымса, был тауҙың тарихын белмәүҙән киләлер. |Шәйәхмәтов Ансар. 4 б класы КБГИ Толпар ауылынан. Етәксеһе Альбина Ҡолманова}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] [[Категория:Ғафури районы Толпар ауылы]] 726r7338rmo7xjk791hrxlm2465nyds 0 5310 24091 2021-05-14T14:36:29Z ZUFAr 381 "{{poemx|'''Ҡуштау'''| [[Файл:Kushtau.jpg|мини|слева]] Йәйге ял ваҡытында мин ғаиләм менән Ҡу..." исемле яңы бит булдырылған 24091 wikitext text/x-wiki {{poemx|'''Ҡуштау'''| [[Файл:Kushtau.jpg|мини|слева]] Йәйге ял ваҡытында мин ғаиләм менән Ҡуштау тауына барҙым. Ул тау йыраҡтан матур булып күренеп тора ине. Тауға яҡынайған һайын уның матурлығына нығыраҡ һоҡландым. Тауҙың итәгенән алып түбәһенә тиклем төрлө-төрлө ағастар үҫә, ә ағастарҙа матур итеп ҡоштар һайрай. Яҡында ғына нимәнеңдер ҡысҡырғаны ишетелде. Мин айыу үкерә икән тип, ҡурҡып киттем. Ә ауыл кешеләре: “Бында айыуҙар юҡ. Мышы шулай ҡысҡырҙы”, -тип мине йыуаттылар. Ҡуштауҙы күрергә тип төрлө ҡалаларҙан килгән кешеләр менән бергәләп һөйләшә-һөйләшә тау башына үрләнек. Бына өс йөҙ метр бейеклегендәге тауҙың осона менеп еттек.Унан беҙгә иҫ киткес панорама асылды: Ҡуштауҙың бер яғы буйлап Ағиҙел йылғаһы ағып ята, яҡындағына Стәрлетамаҡ, Ишембай ҡалалары күренеп тора. Тирә-яҡ йәшеллеккә сумған. Баш осонда зәңгәр күк, алтын ҡояш нурҙары. Тик күңелемде был матурлыҡты бысыратып ятҡан «Башҡорт сода компанияһы” ның яһалма күлдәре борсоно. Мин әле бала ғына кеше. Минең теләгем шул: тәбиғәтебеҙҙе ҡайғыртыу өсөн түрәләребеҙгә яҡшы зиһен, аҡыл бир ! |Калимуллина Диана. 3 б класс КБГИ Етәксеһе Ғәлләмова Айгөл}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] 4biih6vu8p2iaozb2hmz0ju66klte13 0 5311 24092 2021-05-14T14:38:59Z ZUFAr 381 "{{poemx|Йыһангир соҡоро| Мәндем ауылы кеше исеменән алынған. Был ауыл ер-һыу атама..." исемле яңы бит булдырылған 24092 wikitext text/x-wiki {{poemx|Йыһангир соҡоро| Мәндем ауылы кеше исеменән алынған. Был ауыл ер-һыу атамаларына бик бай. Элек ауылда халыҡ бик күпләп йәшәгән. Кешеләр бик күпләп мал – тыуар, ҡош-ҡорттар аҫрағандар. Бесән әҙерләү өсөн төп транспорт ат булған. Кешеләр бесәнде ун-ун биш саҡырым йыраҡлыҡҡа йөрөп эшләгәндәр.Арыҫлайорт тигән бесәнлек тә шулай алыҫта урынлашҡан. Олатайымдың һөйләп ҡалдырыуы буйынса: шулай бер көн Йыһангир исемле бабай арбаға бесән тейәп ҡайтып килгән. Ул соҡор- саҡырлы юлда батып оҙаҡ ҡына сыға алмай торған. Ошонан һуң был урынды Йыһангир соҡоро тип йөрөтә башлағандар. Ошо уҡ юлда Гөлли соҡоро, Аллабирҙе соҡоро ла бар. |}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] muwe7pxmd43x6s56m2rf5wr0ag090nb 0 5312 24094 24093 2021-05-14T14:40:58Z ZUFAr 381 24094 wikitext text/x-wiki {{poemx|Йәйге каникулым| Мин йәйге каникулда күп ерҙәрҙә булдым. Асылыкүлдә, Яҡтыкүлдә, Еҙем, Мәндем йылғаларында рәхәтләнеп һыу индем. Мин булған ерҙәр бик матур. Күп ваҡытымды Мәндем ауылында үткәрҙем. Унда өләсәйемә ҡунаҡҡа барҙым. Ҡустым Баязит менән уйнаным, тауға еләккә, мәтрүшкә йыйырға йөрөнөм. Кис һайын әсәйемә еләк-емешкә һыу һибештем, сүптәрен утаным.Буш ваҡытта инде малай-ҡыҙҙар менән тышта уйнаныҡ. Ғаиләбеҙ менән рәхәтләнеп Мәндем йылғаһында һыу индек. Миңә йәй бик ныҡ оҡшаны. Мин тағын икенсе йылда ла яңы ерҙәрҙе күрергә барырбыҙ тип уйлайым. |Ғәлимова Азалия. 3 б кл. КБГИ Етәксеһе Ғәлләмова Айгөл}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] qd7ihujpbs6rsdm6wfsmpm6hpwzi4ze 0 5313 24095 2021-05-14T14:46:25Z ZUFAr 381 "{{poemx|Төбәгемдең сихри урындары| Кешегә иң ғәзизе – тыуған әсә, иң ҡәҙерлеһе –..." исемле яңы бит булдырылған 24095 wikitext text/x-wiki {{poemx|Төбәгемдең сихри урындары| Кешегә иң ғәзизе – тыуған әсә, иң ҡәҙерлеһе – тыуған тупраҡ, иң татлыһы – тәү эскән һыуың, иң йылыһы – һине йылытҡан өй усағы, иң күркәме – тыуған өйөң, иң йәмлеһе – туған тәбиғәтең. Тыуған ил тыуып- үҫкән ерҙән башлана. Ысынлап та, тыуған еремде, уның тәбиғәтен бер ниндәй һүҙҙәр менән асып бөтөрөп булмай. Был матурлыҡты күреп тә бөтөрөрлөк түгел. Минең тыуған яғым – Ғафури районының Сәйетбаба ауылы. Мин быны бөтә ғорурлығым менән әйтәм. Тыуған яғым иҫкиткес матур, бай тәбиғәтле, төрлө һәм йомарт. Бында бейек тауҙар, серле урмандар, мул һыулы йылға-күлдәр, киң яландар бар. Урмандарына инһәң, һине зифа буйлы аҡ ҡайындар, ҡупшы кулдәкле шыршылар ҡаршы ала. Болондарында йөҙөп йөрөрлөк, төрлө-төрлө сәскәләр үҫә. Зәңгәр күккә, йылы аяҙ көнгә, урмандың төрлө биҙәктәренә һоҡланып туя алмайһың . Ер аҫтында хазиналар ята. Ә борғаланып- борғаланып аҡҡан Мәндем йылғаһы, һалҡын шишмәләре генә ни тора! Минең тыуған ауылым бик матур ерҙә урынлашҡан. . Ата-бабаларыбыҙ бик белеп килеп төпләнгән был ерҙәргә. Мәғрур тауҙар теҙмәһе ел-дауылдан, бурандарҙан һаҡлаһа, көмөш һыулы шишмәләре тәнгә шифа, йәнгә дауа! Сәй эсергә шифалы үләндәре бихисап, үрелеп ҡабам тиһәң еләк-емеше, бөрлөгәне тулышып бешә. Үҙҙәрендә күпме тарих һаҡлаған Битерле, Түрешле, Асанай, Бүләк яландары, Сейәлетүбә, Аҡбейек, Йәнекәй тауҙары, селтерәп аҡҡан Гөлйәмилә, Гөлбәзирә,Бикәнәй,Ғәйшә,Таш башы,Әтәс ҡойолары үҙҙәре генә ни тора!!! Тыуған тәбиғәтебеҙгә тәрән һөйөү һаҡлаған атайым Бужан, Аҡбейек тауҙарына, Битерле, Түрешле яландарына, Мәндем, Өйә йылғаларына бағышлап иҫ киткес сихри көйҙәр ижад итте. Ижад итмәҫлекме һуң!? Сөнки, бындағы һәр бер үлән, һәр бер ағас талғын ғына бәүелгәндә ниндәйҙер көй көйләгәндәй. Минең бөгөнгө бәйән итәсәк яҙмам ошо тирәлә барлыҡҡа килеп үҙендә күпме иҫ киткес мөғжизәгә,сихри көскә эйә булған әкиәти атамалар тураһында.Йәй етеү менән беҙ, атайым менән урман-ҡырҙарға сәйәхәткә сығырға яратабыҙ.Ошо сәйәхәттән мин үҙемә бик күп кәрәкле мәғлүмәттәр туплай барам.Былтырғы йәй Бужан тауҙарына барырға тура килде.Юл буйы атайым ошо яҡҡа бәйле төрлө легендалар һөйләп барҙы,шулар менән уртаҡлашып китәйем. Ҡаранйылға ауылын сығып,уң яҡҡа киткән юлда “Кәзә ташы” тип аталған тау бар.Был тау әллә ни ҙур ҙа түгел,һүҙем тау тураһында түгел,ә шуның аҫтынан килеп сыҡҡан шишмә хаҡында булыр.Был шишмә Ҡаранйылға йылғаһының башынан башлана.Уның исеме лә ҡыҙыҡ ҡына “Ҡайнауыҡ”тип атала.Ер аҫтынан урғылып-урғылып биш ҡойо сығып ята.Бына ошо ҡойолар ҡайнап килеп сыҡҡан кеүек,шуның өсөн дә уға ошондай исем ҡушҡандарҙа инде.Был ҡойоларҙы ныҡлабыраҡ ҡараһаң, ҡулдың биш бармағына оҡшап тора ул.Бына ошо шишмәләр сихри көскә эйә лә инде.Был шишмәләр Ҡаранйылға йылғаһына ҡушыла.Аҡса һалып теләктәр теләһәң,ҡабул була, тиҙәр.Ысынлап та шулайҙыр ул,беҙҙә аҡса төшөрөп,юлыбыҙҙың уң булыуын теләп,ҡуҙғалдыҡ.Бер ниндәй ауырлыҡһыҙ,нисә саҡрымдарға һуҙылған Бужан тауҙарын көнөндә урап та ҡайттыҡ.Биология уҡытыусыһы Гөлшат Шәһит ҡыҙы Мусина ошо ҡойолар тураһында түбәндәгеләрҙе һөйләне; “беҙ бәләкәй саҡтарҙа, бынан күп йылдар элек,Ҡаранйылға ауылына Сириянан бер мулла килә.Һәм уны ауыл халҡы ошо шишмәгә алып бара.Мулла шунда уҡ аптырап ҡала,үҙендә нимәлер һиҙгәндәй була. Бындай мөғжизәне беренсе күреүем тип аптырап ҡала был мулла.Рәхәтләнеп,шишмәләрҙең ҡушылған ерендә һыу ҡойоноп сыға һәм үҙендә ниндәйҙер еңеллек тоя,үҙен яңы тыуған сабый кеүек хис итә.Уның менән бергә булған халыҡта уның артынса төшөп һыуҙа рәхәтләнеп ҡойоналар,Улар ҙа үҙҙәрендә еңеллек тоя;аяҡ-ҡулдары һыҙламай башлай,нимә теләйҙәр шул ҡабул була.Халыҡ күп йылдар ошо урынға килеп теләктәр теләп,һыу ҡойонор булғандар. Икенсе яҙмам тағы ошо ауыл эргәһендә ятҡан '''“Әбей ташы”''' хаҡында булыр.Был ташта үҙендә ниндәйҙер мөғжизә һаҡлай. Йәй көнө ҡоролоҡ була ҡалһа,ауылдың олоһо ла, кесеһе лә ошо таш янына килер булған, сөнки ошо таш янына килеп,уны йыуып, теләктәр теләһәң,һәр ваҡыт ямғыр яуған, ашлыҡтар ишелеп уңған.Ул таш әле лә бар. Уның төҙөлөшө лә ҡыҙыҡ ҡына: ике ҡолағы ла бар, хатта сөйөп яулыҡ ябынған кеүек. Үкенескә күрә, йәй көнө фотоға төшөрөп алынмаған, әле уның эргәһенә барып булмай. Өсөнсөһө; Сәйетбаба ауылына килеп кергәс тә, бынан күп йылдар элек һул яҡта зыярат булған. Хәҙер ул зыярат юҡҡа сыҡҡан, мал-тыуар,кешеләр тапап сиҙәм ергә әйләндергәндәр. Тик ошонда бер ҡәберҙе халыҡ ҡәҙерләп һаҡлай,Уның тирә-яҡын тимер рәшәткә менән уратып алдылар,эргәһенән кеше лә өҙөлмәй.Был “Әбйәлил ишан”дың ҡәбере.Заманында бик уҡымышлы кеше була. Үҙенең доғалары, им-томдары менән күпме кешене аяҡҡа баҫтырған ул.Атлай алмағаны атлап киткән,күрмәгәне күреү һәләтенә эйә булған, ә инде түшәктә ятҡаны тороп ултырған тип һөйләйҙәр боронғо әбей-бабайҙар. Әле лә халыҡ уның эргәһенән китмәй,Әбйәлил ишан эргәһенә барһаң,үҙеңдә киләһе көнгә ышаныс уяна,йәшәүгә дәрт өҫтәлә,ауырыуҙар юҡҡа сыға, тиҙәр.Әлбиттә,мин дә уның эргәһенә барам,теләктәр ҙә теләйем.Ҡабул булалыр тим,сөнки мин үҙемә яңынан-яңы эш төрҙәре уйлап табып ҡына торам. Ҡасандыр ҡумыҙ, ҡурай, думбыра кеүек музыкаль инструменттар эшләһәм, бөгөн, иһә,үҙемдә яңы шөғөл таптым. Өй шарттарында бәшмәк үҫтерәм,ҡыш көнө рәхәтләнеп бәшмәк ашайбыҙ. Ауылымды уртаға бүлеп '''Өйә йылғаһы''' аға. Эргә-тирәләге ниндәй генә ауылды алма, һәр береһе ниндәйҙер йылға буйында урынлашҡан, шул иҫәптән минең Сәйетбабам да Мәндем йылғаһы янында урынлашҡан. Олатайым һөйләүенсә, элек Мәндем, Өйә йылғалары ҡолас етмәҫлек, көҙгөләй ялтырап ятҡан, ҡыйыуҙар ғына икенсе ярға йөҙөп сығыр булған. Ошо Өйә йылғаһының бер яғында “Шайтан соҡоро” тип аталған урын бар.Бына ошо урынды бик хәүефле урын тип белә ауыл халҡы.Элегерәк Өйә йылғаһының ошо тирәһенә һыу инергә килгән кешеләр араһында көндә бер кеше йылғаға батыр булған һәм ошо тирәлә йөрөгән малда зыянлар булған тип һөйләйҙәр. Ә хәҙер йылғаның һыуы кәмегәс,батыу осраҡтары юҡ,кеше лә хәҙер ул тирәгә барырға бик баҙнатсылыҡ итмәй. Шулай уҡ ҡайһы бер ҡойоларҙа бик үк сихри көскә эйә түгел.Ошо ҡойоларҙың береһе тураһында бик яҡшы булмаған хәбәрҙәр ишеткәнем бар. Ауылымды сығып,әҙерәк барғас та ер аҫтынан сөмбөрләп кенә '''“Ғәйшә ҡойоһо”''' сыға. Ни өсөн ” Ғәйшә ҡойоһо” һуң? Күрше ауылдан беҙҙең ауылға килен булып төшкән кәләш,үҙенең эргәһендә генә һыу сығып ятыуын теләп,көндә сығып, соҡор ҡаҙыған. Һәм бер ваҡыт соҡолған урындан сөмбөрләп кенә һыу сыға башлаған. Ғәйшә тигән ҡатын уның тирә-яғын таҙартып, ағастар ултыртҡан.Был тирәне үҙе үлгәнсе тәрбиәләп торған.Ул үлеп киткәс,халыҡ уның исемен ҡойоға ҡушҡан да инде. Йәй көндәре бесәндән ҡайтҡан кешеләр ошо ҡойо янында туҡтап,һыу эсеп,бит-ҡулдарын йыуыр булғандар.Туҡтаған һәр бер кеше ҡайтып та етә алмай,юлда уҡ ауырыр булған тип һөйләйҙәр. Ул ҡойоноң тирә-яҡын ауылдашыбыҙ Рифат бабай кәртәләп матурлап ҡуйҙы. Хәҙер унан кеше һыу эсеп бармай. Һәр төбәктең тәбиғәте лә дауа.Урманына сығып,ағастарға һөйәлеп серҙәреңде һөйләһәң,ауырыуҙар юҡҡа сыҡҡандай, йүкә ,мәтрүшкә,кәзә һаҡалы кеүек дарыу үләндәре менән сәй эсһәң, тын юлдары асылып киткәндәй тойола. Беҙ,ошо байлыҡты һаҡларға,легендаларҙы,сихри көскә эйә булған урындарҙы киләсәк быуынға өйрәтергә бурыслыбыҙ.Ҡасандыр атайыма ошо урындар хаҡында олатайым һөйләгән булһа,хәҙер ул миңә аңлата,ә мин киләсәктә үҙемдең балаларыма,ейәндәремә һөйләргә тейешмен.Бындай урындарҙа бер ваҡытта ла оноторға ярамай,хатта ниндәйҙер билдәләр ҙә ҡуйырға кәрәктер,тип уйлайым.| Байбулдин Юлдаш 9 кл, Сәйетбаба мәктәбе Етәксеһе: Иҙрисова Зилә}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] jjxopny2y4rrabdt3ax2d137ghl5ym5 0 5314 24104 24103 2021-05-14T15:09:10Z ZUFAr 381 24104 wikitext text/x-wiki {{poemx|'''Ауылым яландары'''| Мин ҡуйы урмандарға, киң болондарға, шифалы шишмәләргә, саф һыулы таҙа йылға-күлдәргә бай '''Ғафури районының Ҡурғашлы''' ауылында тыуғанмын. Ауылыбыҙ аша Ҡурғашлы йылғаһы аға, Олатау, Бәғрәҙе тауҙары һалҡын, әсе елдәрҙән һаҡлап тора. Ауылыбыҙ эргәһендәге һәр яландың исеме бар. Мәҫәлән, Боташ яланы. Ни өсөн Боташ тип атала икән ул? Тәү ҡарамаҡҡа ҡыҙыҡ исем. Ләкин тарихын белгән кешегә барыһы ла аңлашыла. Олатайым һөйләүе буйынса был яланды ярып аҡҡан Әселе йылғаһын быуып, яр буйына ҙур еҙ ҡаҙанлы мейес ултыртҡандар. Ялан тирәләй ҡарама урманы булған. Ҡарама ағасын яндырып, уның көлөн шул ҙур ҡаҙанға һалып ҡайнатҡандар. Көлдөң һелтеһен йыйып, фабрикаға оҙатҡандар. Был һелтенән һабын эшләгәндәр. Ошо һелтене урыҫтар поташ тип йөрөткән. Ауыл халҡы поташ һүҙен боташ һүҙенә әйләндереп әйтә башлаған. Яланды ла Боташ яланы тип атағандар. Был урында хәҙер мейестең соҡоро ғына тороп ҡалған. Соҡор эргәһендә әле лә кирбес онтаҡтары таралып ята. Икенсе ялан Йәшел ресторан яланы тип атала. Был ялан ауылыбыҙҙан ике километр алыҫлыҡта ята. Бында ике шишмә урғылып сыға. Икеһенең дә һыуы ныҡ тәмле һәм ныҡ һыуыҡ. Йәштәр шишмә эргәһен таҙартып алдылар. Эргәһенә өҫтәл менән эскәмйә эшләп ҡуйҙылар. Был урын ял итеү урынына әйләнде. Шуға яланға Йәшел ресторан яланы тип исем ҡушҡандар ҙа инде. Был мәғлүмәттәр өсөн олатайыма рәхмәтлемен. Ул миңә ауыл тураһында күп һөйләй. Мин ҡыҙыҡһынып, уға һорауҙар бирә-бирә тыңлайым. Ауылыңдың тарихын өйрәнеү бик ҡыҙыҡ икән. [[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡурғашлы (Ғафури районы)|Ҡурғашлы Википедияла]] |Юлиә Вәлиева 2 а кл .КБГИ Етәксеһе Иҙрисова Илира}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]][[Категория:Ғафури районы Ҡурғашлы ауылы]] bqr0659ixepnq4kqm0ecjcuccai3wxf 0 5315 24097 2021-05-14T14:52:11Z ZUFAr 381 "{{poemx|Фронтовик ҡарт олатайҙарым| Минең ике ҡарт олатайым да Бөйөк Ватан һуғыш..." исемле яңы бит булдырылған 24097 wikitext text/x-wiki {{poemx|Фронтовик ҡарт олатайҙарым| Минең ике ҡарт олатайым да Бөйөк Ватан һуғышында немец фашистәренә ҡаршы һуғышта ҡатнашҡан. Атайым яғынан ҡарт олатайым Иҙрисов Зиннур Әбүбәкер улы 1906 йылда Аҡташ ауылында тыуған. 1942 йылда оло йәштә булhа ла hуғышка алына. Уның ҡатыны Зәйнәп ике улы hәм ике ҡыҙы менән тороп ҡала. Минең олатайым Фәриткә hигеҙ йәш тулған була. Ҡарт олатайым бәләкәйҙән колхозда эшләп үҫә. 1944 йылда Зиннур уның hуғыш яланында хәбәрhеҙ юғалды тигән хат килә. Зәйнәб өләсәй уны ғүмере буйы ҡай тыр тип көтөп йәшәй. Әсайемдең олатаһы Ҡотлогилдин Мөхамәтғәли 1926 йылда Ташбүкән ауылында тыуған. Уны 18 йәше тулғас та 1944 йылда һуғышҡа алғандар. Һуғышта артеллирист булған, пушкаларҙан ауыр снарядтәр менән дошмандарға аткандар. Япондар көнсығышында һуғыш асҡас, карт олатайымды тыуған ил сиктәрен һаҡларға Даманскийгә ебәрәләр. Ҡарт олатайым Еңеү көнөн Алыҫ көнсығышта ҡаршы ала.Шатланалар, мылтыҡтан атып салюттар бирәләр.Тик уларҙы һугыш бөтһә лә өйҙәренә ҡайтармағандар. Ул тағы ла биш йыл ил сиген һаҡлай .Барлығы 7 йылға яҡын йөрөп 1950 йылдың көҙөндә генә тыуған ауылы Ташбүкәнгә ҡайта.Унда тормош ҡора, балалар үҫтерәләр, минең олатайым Әнүәр уның иң оло балаһы. Ике ҡарт олатайым да беҙҙе тыныс, рәхәт йәшәһен тип дошмандар менән көрәшә. Мин 9 Майҙа парадта ике фронтовик карт олатайымдың да портреттәрен тотоп йөрөйөм. Улар менән ғорурланам. |Иҙрисов Айҙар. 4 а кл.КБГИ Йәншишмә}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] ddbo5f1ymyqgtshzayqh0tckh871zsg 0 5316 24100 24099 2021-05-14T14:59:48Z ZUFAr 381 24100 wikitext text/x-wiki {{poemx|Баш һыуы| Беҙҙең '''Ҡотлоғужа''' ауылы үҙенең тәбиғәте менән күптәрҙе йәлеп итә. Балыҡҡа бай күлдәре, урман-яландағы йәнең теләгән еләк-емеше, бәшмәге, төрлө дарыу үләндәре- барыһы ла бар беҙҙә! Үле Иҙел буйын, Ҡышлау күлен яҡын -тирә ауылдар ғына түгел, Красноусол , хатта Стәрлетамаҡ, Өфө кешеләре лә бик яҡшы белә. Был ерҙәр йәй көнө улар өсөн ял итеү урынына әйләнә. Ҡуна ятып, хозур тәбиғәт ҡосағында ял итеүселәр бихисап. {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 200px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|30px]] [[w:Ҡотлоғужа|Ҡотлоғужа]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} Ауылыбыҙ ҙур булмаған тау буйында урынлашҡан. Тау итәгенән, ер аҫтынан юлдар һалып, шифалы һыулы шишмә ағып сыға.Ауыл халҡы был шишмәне Баш һыуы тип йөрөтә. Күпме йылдар ул кешеләрҙе йомшаҡ һыуы менән һөйөндөрә. Һыуҙың составын тикшереүселәр уныү файҙалы булыуында асыҡлаған.Бөйөрҙә таш булғанда, ҡайһы бер медиктар тап ошо һыуҙы эсергә кәңәш итәләр. Тик һыуҙы трубка (көпшә) ярҙамында, сикле күләмдә генә эсергә кәрәк. Был кәңәште тотоусы кешеләр бар, тип әйтергә була. Сөнки шишмәгә һыуға килеүсе кешеләр бик күп. Ҡыш көнө лә машиналар бер ҙә өҙөлмәй (ауыл хакимиәте шишмәгә юлды һәр ваҡыт таҙартып тора). Эйе, тәбиғәт бүләге, ерҙең шифалы һыуы бөтә кешегә лә етә... ...Селтер-селтер шишмә һыуы аға.Мәңге тынма, егәрле шишмәкәй! Сырхауҙарға дауа булып, кешеләргә ҡыуаныс, дәрт биреп, Ҡотлоғужаның ҡото булып йәшә Баш һыуы! |Игенйылға мәктәбенең 5-се класс уҡыусыһы Йәрмөхәмәтова Ралина. Етәксеһе- Мозафарова М.М}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]][[Категория:Ғафури районы Ҡотлоғужа ауылы]] ex99fpmnq6hf67gltv81pil3clrxhx8 0 5317 24102 24101 2021-05-14T15:07:50Z ZUFAr 381 24102 wikitext text/x-wiki {{poemx|Ҡурғашлы ауылы тарихы| [[Файл:Village Kurgashla (Gafuriysky District)2.jpg|мини|слева]] Ҡурғашлы ауылы Ғафури районында урынлашҡан. Ул минең атайымдың тыуған ауылы. Ни өсөн ауылыбыҙҙы “Ҡурғашлы” тип атағандар? Сөнки был ауылдан аҡҡан йылға ҡурғашҡа оҡшап ялтырап аҡҡан. 1935 йылдарҙа йылғаны һәм ауылды Ҡурғашлы , тип йөрөтә башлайҙар. Был йылдарҙа ауылда бик аҙ халыҡ йәшәгән була. 1940 йылда ауылда “Урман сәнәғәте хужалығы” асылғас төрлө яҡтан кешеләр эшкә ғаиләләре менән күсеп килгәндәр. Шулай итеп ауылыбыҙ ҙурая һәм үҫә. Ауылда ҡыҙыу эштәр барған. Халыҡ тырышып донъя көткән. Ә хәҙерге көндә “Урман сәнәғәте хужалығы” юҡ. Беҙҙең өсөн был үҙе бер тарих булып ҡына ҡалған. Ҡурғашлы ауылында әле лә кешеләр тырышып, матур итеп йәшәйҙәр. Мин ауылда егәрле, тырыш халыҡ йәшәүе менән ғорурланам! [[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Ҡурғашлы (Ғафури районы)|Ҡурғашлы Википедияла]] |Әбелғәтин Ильяс 3 бкл. КБГИ Етәксеһе Ғәлләмова Айгөл}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]][[Категория:Ғафури районы Ҡурғашлы ауылы]] 7sycvnjy8ec5wqpthzmhlule110vlm4 0 5318 24105 2021-05-14T15:12:56Z ZUFAr 381 "{{poemx|МИнең олатайым| Минең олатайым - Ҡотлогилдин Әнүәр Мөхәмәтғәли улы Ғафури..." исемле яңы бит булдырылған 24105 wikitext text/x-wiki {{poemx|МИнең олатайым| Минең олатайым - Ҡотлогилдин Әнүәр Мөхәмәтғәли улы Ғафури районы Ташбүкән ауылында 1951 йылда күп балалы ғаиләлә донъяға килгән. Олатвйым ғаиләлә оло бала була, шуның өсөн бәләкәйҙән төрлө эштәргә өйрәнеп үҫкән. Үҙ ауылында һигеҙ класс бөткәндән һуң ул бер аҙ урман эшендә эшләп ала. Уны 1971 йылдың май айында, муйылдар сәскә атҡан саҡта Совет армияһы сафына саҡыралвр. Олатайым Мәскәү өлкәһендә Дзержинский исемендәге дивизияла эске эштәр ғәскәрендә ике йыл хеҙмәт итә.Уларҙың хеҙмәт иткән урыны Риютово- 3 тигән хәрби ауылда була.Ул өлгөлө һалдат була, командирҙәренең әйткәндәрен теүәл үтәй, иптәштәренә лә ярҙамсыл була. Уның командирҙәре яҙып биргән Маҡтау грамоталары ла бар. Шулай уҡ ул хеҙмәт иткән ерендә үткәрелгән саңғы ярыштарында ла ҡатнашып еңеүселәр рәтендә булған значоктары ла бар.Саңғыла йөрөргә яратыуы үҫмер сағынан уҡ килгән олатайымдың, мәктәптә уҡыған сағында уҡ ул саңғыла оҫта йөрөгән, мәктәптән уҡытыусылары уны район үҙәгендә үткән саңғы ярыштарына алып килгән. Мәктәп исеменә еңеүҙәр яулағандар. Олатайым хеҙмәт иткән сағында ике тапҡыр 1971 йылдың 7 ноябрендә һәм 1972 йылдың 9 майында -Еңеү көнөндә Ҡыҙыл Майҙанда үткән хәрби парадта ҡатнаша. Ә хәрби парадтарға тик өлгөлө, алдынғыхеҙмәт иткән, буй-һыны менән дә тура килгән һалдаттарҙы ғына һайлап алғандар. Ейән-ейәнсәрҙәре өсөн олатайымдың парадта ҡатнашыуы ҙур ғорурлыҡ. Ул әле лә 9 майҙа үткән хәрби парадта телевизор янынан китмәй ҡарай, үҙе хеҙмәт иткән дивизия парадта үткән саҡта, Ана , мин хеҙмәт иткән Дзержинский дивизияһы үтә тип беҙгә лә күрһәтә. Әлеге көндә олатайым хаҡлы ялда. Ул өйҙә тик кенә ятмайынса йәй көндәре - баҡсала эшләй, ҡыш көнө саңғыла йөрөй. Каникулдарҙа беҙ олатайыма һәм өләсәйемә ҡунаҡҡа килеп йөрөйбөҙ.Улар менән бергә яланға сығабыҙ, еләк -емештәр, дарыу үләндәре йыябыҙ. Олатайыма һәм өләсәйемә оҙон ғүмер теләйем. |Линара Иҙрисова 9 кл. КБГИ. Йәншишмә төркөмө.Етәксеһе Ҡотлогилдина Ф.}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]][[Категория:Ғафури районы Ташбүкән ауылы]] gyzwmrm8d9xfedbmhajksgfuypyxkb4 0 5319 24115 24114 2021-05-17T18:14:42Z 62.133.162.107 24115 wikitext text/x-wiki {{poemx|Көгөш| Көгөш буйы туғайында Һайрай һандуғастары, Көгөш йырына ҡушылып Алыҫ китә моңдары. Баландар ҡыҙарып бешә Яр буйы туғайында, Аллы –гөллө сәскәләре Балҡып үҫә болонда. Йәнгә рәхәт, тәнгә ләззәт Йылғала һыу кереүе, Һыу сәсрәтеп Көгөшөмдә Балыҡ кеүек йөҙөүө. Балыҡсылар ҡармаҡ тотоп Ултыралар ярында, Алтын балыҡ та бар тиҙәр Беҙҙең Көгөш һыуында. Эй, Көгөшөм, үҙең көмөш, Һыуҙарың тоҙло имеш, Ун ике шифалы шишмә Көгөшкә тейгән өлөш! |Фәүзиә Ҡотлогилдина -Алтынбикә}} [[Категория:Ҡышҡы йәйғор - 2021]] t3j6gvpybk7vz8p6phwp0pq0ry65usc 14 5320 24110 2021-05-14T15:25:25Z ZUFAr 381 "[[Категория:Ғафури районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24110 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ғафури районы]] 9hmegj0mzuvsi78q5io1fxjz6ha4mrd 14 5321 24111 2021-05-14T15:28:26Z ZUFAr 381 "[[Категория:Бәйгеләр]][[Категория:Ғафури районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24111 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бәйгеләр]][[Категория:Ғафури районы]] k0vvnjow7br8dqbyznc2j2yvqjzk5hx 14 5322 24112 2021-05-14T15:28:55Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24112 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 5323 24128 24127 2021-08-30T18:39:57Z ZUFAr 381 24128 wikitext text/x-wiki ==150-се күҙәтеүем== Ҡыҙыҡ. Минең ҡарамаҡҡа, ауылдарҙың ике яҙылмаған ҡануны бар: 1.Ҡыҙҙары матур булған ауылдарҙың егеттәре уҫал була. Был — аксиома. 2.Бер үк ваҡытта бер ауылдың тик берешәр Зөһрәһе менән Таһиры була. Улар һөйөүҙәренә тоғро була алмаһа, Хоҙай был тойғоно башҡаларға күсерә, йәғни был ауылды мөхәббәт менән ошо рәүешле һынай. ==151-се күҙәтеүем== Хеҙмәттәшем, ҡәләмдәшем Салауат Әбүзәргә батырыбыҙ Салауат Юлаев премияһы бирелеүен шатланып ҡабул иттем. Уның ижады хаҡында бик күпте һөйләргә мөмкин булыр ине. "Ағиҙел"дең быйылғы 6-сы һанында филология фәндәре кандидаты Луиза Кирәева шағирҙың "Ғәмәл дәфтәре" тигән шиғыр китабына арналған "Йөрәгемә тама ваҡыт" тигән мәҡәләһендә әҙәби ғилем күҙлегенән баһа биреп, уның әҫәрҙәренең ябай уҡыусы күҙенә күренмәгән яҡтарын аса алған. Бик мәслихәт. Мин иһә, ябай уҡыусы булараҡ, уның шиғырҙарының тәьҫир көсөн лирика менән сатираны ҡуша алыуында күрәм. Рәми менән Бабич бергә йәшәй Салауаттың шиғырҙарында. Ҡәләмдәшемдең шатлығын уртаҡлашып, 4 юллыҡ ҡына шиғыр ҙа яҙып ҡуйҙым: Салауатлыҡ башҡортлоҡҡа тиңдер, Әммә һиндәйҙәр бит бик һирәк... Шиғриәт бит үҙе Салауатлыҡ, Салауатлыҡ — үҙе шиғриәт! ==152-се күҙәтеүем== Бөгөн "Юлдаш" радиоһы егеттәре игеҙәктәр хаҡында ҡыҙыҡлы әңгәмә ҡорҙо. Ғафури ҡыҙҙары, игеҙәктәр Гөлфирә һәм Гөлсирә Ҡалмурзиналар менән бер үк йылдарҙа институтта уҡыныҡ. Мин уларҙы әле булһын айырмайым: кемеһе менән осрашһам да, Гөлфирә йә Гөлсирә тип өндәшәм дә, һәр ваҡыт яңылышам. Уҡыған саҡта булған бер ҡыҙыҡлы хәл иҫкә төштө, уның серен әле булһын аңлап бөтә алмайым. Бер мәл уларға Черниковкала йәшәгән әхирәте ҡунаҡҡа килә. Гөлсирә генә өйҙә була. Ул әхирәтен ҡунаҡ иткәндән һуң, кис булғас, уға эйәреп Черниковкаға китә. Унда барғас, әхирәтенә ҡунаҡҡа килгән икенсе бер ҡыҙҙың йәшәгән еренә баралар, унан һуң тағы ла бер ҡыҙҙың торлағына юлланалар, ҡыҫҡаһы, кире ҡайтырға һуң булғас, шунда йоҡларға ҡалалар. Бындай тәфсиремдең сере шунда: һуңынан ятаҡҡа ҡайтҡан Гөлфирә хатта Черниковкаға игеҙәген эҙләп барған осраҡта ла, уның эҙенә төшөү мөмкин булмай. Был ваҡиғаның ғилләһе шунда: Гөлсирә иртәнсәк уянып китһә, янында Гөлфирә ятҡанын күрә. Гөлфирә иһә нисек итеп Гөлсирәне барып табыуын аңлата алманы. ==153-сө күҙәтеүем== Кисә ап-аҡ ҡар яуҙы. Ып-ысын! Ап-аҡ! Ысын аҡ. Сын аҡ. Снаҡ. Снек. Снег... ==154-се күҙәтеүем== '''Комсомолға ингәндә лә “Аллаһ” тинек...''' Бөгөн комсомолдың тыуған көнө. Сыңғыҙ һигеҙ йыллыҡ мәктәбендә комсомолға алындыҡ. Шундағы бер ҡыҙыҡ ваҡиға хәтергә мәңге уйылып ҡалған. Зөбәйҙә исемле класташыбыҙҙың сираты еткәс, ул мәктәптең комсомол комитеты алдына килеп баҫты. Унан Уставты таныуы, ундағы ҡайһы бер ҡағиҙәләр хаҡында, тағы ла бер-ике Политбюро ағзаларының исем-шәрифен һорағас, комскомитет рәйесе: – Аллаһҡа ышанаһыңмы? – тип һораны. –Юҡ, - булды Зөбәйҙәнең яуабы. –Маладис! Һине комсомолға инеүең менән ҡотлайбыҙ, бар, сираттағы класташыңды саҡыр, – тине рәйес. Зөбәйҙә рәхмәт әйтеп сығыу яғына юлланды ла, бер сите ҡалҡып торған иҙән таҡтаһына эләгеп, ҡолап китә яҙҙы ла “Аллаһ!” тип ысҡындырҙы. Үҙе ғәйепле төҫ менән комскомитет ағзаларына текәлеп ҡып-ҡыҙыл булды. Гөр килеп көлөштөк. Беҙҙе Аллаһтан дүндерергә тырышһалар ҙа, йөрәгебеҙҙә ине Ул! ==155-се күҙәтеүем== '''"Ни өсөн хәҙер мал кешегә ҡарағанда ҡәҙерлерәк һуң? Шул хаҡта фекер йөрөтөп ҡарайыҡ..."''' Миҫалға Башҡортостан Республикаһы башлығы вазифаһын башҡарыусы Радий Хәбиров эш башлаған саҡта уҡ иғтибарын йүнәлткән медицина өлкәһен ҡарайыҡ. Ниндәй генә ауылды алма, һәр береһендә элек колхозда мал врачы булып эшләгән ветеринарҙы табып була. Беҙҙең ауылда ғына ла улар өс ир-ат. Берәйһенең һыйыры, аты ауырып китһә, 10-15 минут эсендә улар малҡайҙар янына барып етә һәм тейешле ярҙам күрһәтә. Был йәһәттән малҡайҙар бәхетле. Шул уҡ ваҡытта оло йәштәрҙәге берәй кеше, хеҙмәт йә тыл ветераны ауырыһа, уларға профессиональ медицина ярҙамы күпме ваҡыттан һуң күрһәтелә икән? Ярай әле, был ауыл ҡараған биләмәнең тиҙ ярҙам машинаһы һәм уның бензины булһа, район дауаханаһында белгес, медикаменттар ятһа. Ундай осраҡта күптәр Өфөгә, баш ҡалаға күҙ төбәп килә лә, республика дауаханаларында көндәр, аҙналар буйы коридорҙа сират көтөп ултыра. Уларҙың күбеһе үҙенә тейешле кабинетҡа инә алмайынса ҡайтып китә йә үлеп ҡала. Был яңылыҡ түгел, республикабыҙ етәксеһе был хаҡта әйтте. Мине икенсе бер һорау борсой: республика бюджетының өстән бер өлөшөн тәшкил иткән миллиардтар кем тарафынан һәм ни өсөн тотонола һуң? Әлегә лә баяғы “мал факторы”. Совет осоронда “кеше факторы”на иғтибар ҙур ине. Пенсия йәшендәге оло йә инвалид кеше өсөн түләргә, быныһы өсөн бюджеттан сығымдар кәрәк. Ә мал иһә табыш килтерә, ул хатта ҡазаланған осраҡта ла салып өлгөрһәң файҙаһы күҙгә күренерлек, кеҫәгә инерлек. ==156-сы күҙәтеүем == '''Дүрт йәшемдә кейәүгә сыҡтым...''' Ә был хәл, ысынлап та, булған. Ул ҡыҙҙы күҙе төшкән Йәүҙәт атлы малайға, йолаһына тап килтереп, кейәү йортона оҙатҡандар. Ышанмаһағыҙ, аудиояҙманы үҙегеҙ тыңлап ҡарағыҙ. Һеҙҙең иғтибарға Әбйәлил районының Һәйетҡол ауылында йәшәүсе атаҡлы сәсән, 78 йәшлек Вәсилә Садиҡова һағынып һөйләй. [https://agidel.rbsmi.ru/articles/me-d-ber-k-te-em-khm-r-m-r-t-bay-/me-d-ber-k-te-em-156-sy-k-te-em-d-rt-y-shemd-key-g-sy-tym-/ Вәсилә Садиҡова һөйләй] == 157-се күҙәтеүем == '''Ыштанһыҙ һалдаттар...''' Йығылып ятып сәғәттәр буйына көлөрлөк, көлөп йығылып иларлыҡ был ваҡиға хаҡында миңә күренекле ауылдашым, дәүләт эшмәкәре, билдәле таусы-геолог Рәсих Әғзәм улы Хәмитов һөйләне. Ошо ҡыҫҡа ғына сюжеттан “Еңмеш” һымаҡ фильм төшөргәндә, бар донъя йығылып ятып көлөр, көлөүенән туҡтай алмай ҡолап китеп, илар ине. Ваҡиға Расих ағайҙың бала сағында була. Бер көндө колхоз бригадаһында әбйәшник (объездчик) булып эшләүсе Буранбаев Ғилман олатай ауылдың бер осонда һыбай килә ята. Буденныйҙыҡы һымаҡ мыйыҡтары ла бар үҙенең. Шул саҡ Расих ағайҙың күршеһе мәрәкәсел Үтәбаев Мөбәрәк олатай шул тирәлә уйнап йөрөүсе малайҙарға: -Ана, Ғилман ҡарт килә ята. Хәҙер генә урамға сығып теҙелеп баҫығыҙ ҙа, ыштанығыҙҙы төшөрөп, уға честь биреп ҡалығыҙ. Шулай итмәһәгеҙ, хәҙер малығыҙҙы алып барып бикләп ҡуя ла, әпсәгеҙҙән әрләнәһегеҙ. Һөтһөҙ, ойотҡанһыҙ тороп ҡаласаҡһығыҙ. Нимәгә аңшайып ҡаттығыҙ, тиҙерәк өлгөрә һалығыҙ, – тип йәүкәләй һала. Малайҙарҙың йөрәгенә ут ҡабыҙыу өсөн етә ҡала уның был иҫкәртеү һүҙҙәре. Ихатала уйнап йөрөүсе Шәфҡәт, Тәлғәт, Мөҙәрис, Расих, Ҡорбанғәли, Дамир атлы малайҙар урам буйына сығып теҙелеп баҫа һәм Мөбәрәк олатай әйткәнде бар тулылығында, хатта арттырыбыраҡ үтәй. Һе, һәр ҡайһыһы үҙенең һыйырын бикләнеүҙән һаҡлап ҡалырға, бының менән әсәһенән маҡталырға тырыша бит. Честь биреүҙең дә нимә икәнлеген бик яҡшы белә малайҙар. Клубта күрһәтелгән “Чапаев” кинаһында күргәндәре бар. * [https://agidel.rbsmi.ru/upload/iblock/8af/8afc51c98f9eaa730f232a48906525ec.JPG] 23.11.2018 == 158-се күҙәтеүем == '''Сәйет! Афарин! Мәрҙәс!''' Кисә Сәйет Билаловтың[https://agidel.rbsmi.ru/upload/resize_cache/iblock/a3a/563_376_1/a3a6818acb8f9aacba527ab0dffe574f.jpg] концертына барып, рәхәтләнеп ял итеп ҡайттым. Шуныһы мөһим: уны тыңлағанда битараф ҡалып булмай, йөрәк моңоноң сөңгөлөндә тарих ауазын да, мәңгелек һағышҡа сорналып үрһәләнгән күңелде лә тояһың. Өҫтәүенә, тик хәйбуллаларға ғына хас булған күркәм сифаты — башҡалар алдында уңайһыҙлана белеүе (был йәһәттән Сәйет бала сағында малайлыҡта йөрөгән уҡытыусыһы, моң остазы, дуҫым Камил Илембәтовҡа ныҡ оҡшаған!!!), башҡаларға ихтирамлы һәм иғтибарлы, кешелекле һәм кеселекле булыуы йырҙарының тәбиғи яңғырашын бар итә. Тәрән моңоң, шуның өҫтәүенә илаһи булмышың менән хайран иттең, Сәйет! Афарин! Мәрҙәс! Тик бер генә теләгем дә бар: беҙҙең ауылға концерт менән барһаң, Мөхәммәтйән Ҡаҙаҡбаев, Камил Илембәтов репертуарынан халыҡ йырҙарын да башҡар, йәме? Сөнки беҙҙең ауылда тик халыҡ йырын башҡарыу ғына йырлай белеүгә иҫәпләнә! 25.11.2018 [[Категория:Мең дә бер күҙәтеүем]] ael6t92jhz4i1ee14ivxbudmi6rzw0d 3 5324 24130 2021-09-05T18:26:13Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by Yahya]]) 24130 wikitext text/x-wiki <div style="font-size:130%;font-family:Roboto,Arial; border-top:5px solid lightblue; border-bottom:5px solid lightblue; padding:5px;margin-top:20px;">Hello! Please message me on [[m:User talk:Yahya|meta.wikimedia.org]] instead. I may not notice messages on this page.</div> c4ypm7wbt5rvjqqxzie5ujk3hmhcrrp 10 5325 24135 24134 2021-09-06T17:56:28Z ZUFAr 381 24135 wikitext text/x-wiki <table class="infobox {{{класс_тела|}}}" cellspacing="2" style="width: 270px; text-align: left; font-size: 85%; line-height: 130%; {{{стиль_тела|}}}"><!-- Название -->{{#if:{{{название|}}}|<caption class="{{{класс_названия|}}}" style="font-size: 120%; font-weight: bold; {{{стиль_названия|}}}">{{{название}}}</caption>}}<!-- Вверху -->{{#if:{{{вверху|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс_вверху|}}}" style="text-align:center; font-size: 120%; font-weight: bold; {{{стиль_вверху|}}}">{{{вверху}}}</td></tr>}}<!-- Вверху2 -->{{#if:{{{вверху2|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс_вверху2|}}}" style="text-align:center; font-style: oblique; {{{стиль_вверху2|}}}">{{{вверху2}}}</td></tr>}}<!-- Изображение -->{{#if:{{{изображение|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс_изображения|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_изображения|}}}"> {{{изображение}}} {{#if:{{{подпись|}}}|<br /> <span style="{{{стиль_подписи|}}}">{{{подпись}}}</span>}}</td></tr>}}<!-- Строка 1 -->{{#if:{{{заголовок1|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок1|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка1|}}}|{{#if:{{{текст1|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка1|}}}</th><td class="{{{класс1|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст1}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст1|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс1|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст1}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 2 -->{{#if:{{{заголовок2|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок2|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка2|}}}|{{#if:{{{текст2|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка2|}}}</th><td class="{{{класс2|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст2}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст2|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс2|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст2}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 3 -->{{#if:{{{заголовок3|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок3|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка3|}}}|{{#if:{{{текст3|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка3|}}}</th><td class="{{{класс3|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст3}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст3|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс3|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст3}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 4 -->{{#if:{{{заголовок4|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок4|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка4|}}}|{{#if:{{{текст4|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка4|}}}</th><td class="{{{класс4|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст4}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст4|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс4|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст4}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 5 -->{{#if:{{{заголовок5|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок5|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка5|}}}|{{#if:{{{текст5|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка5|}}}</th><td class="{{{класс5|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст5}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст5|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс5|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст5}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 6 -->{{#if:{{{заголовок6|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок6|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка6|}}}|{{#if:{{{текст6|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка6|}}}</th><td class="{{{класс6|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст6}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст6|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс6|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст6}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 7 -->{{#if:{{{заголовок7|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок7|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка7|}}}|{{#if:{{{текст7|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка7|}}}</th><td class="{{{класс7|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст7}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст7|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс7|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст7}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 8 -->{{#if:{{{заголовок8|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок8|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка8|}}}|{{#if:{{{текст8|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка8|}}}</th><td class="{{{класс8|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст8}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст8|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс8|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст8}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 9 -->{{#if:{{{заголовок9|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок9|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка9|}}}|{{#if:{{{текст9|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка9|}}}</th><td class="{{{класс9|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст9}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст9|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс9|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст9}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 10 -->{{#if:{{{заголовок10|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок10|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка10|}}}|{{#if:{{{текст10|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка10|}}}</th><td class="{{{класс10|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст10}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст10|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс10|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст10}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 11 -->{{#if:{{{заголовок11|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок11|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка11|}}}|{{#if:{{{текст11|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка11|}}}</th><td class="{{{класс11|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст11}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст11|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс11|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст11}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 12 -->{{#if:{{{заголовок12|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок12|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка12|}}}|{{#if:{{{текст12|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка12|}}}</th><td class="{{{класс12|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст12}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст12|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс12|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст12}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 13 -->{{#if:{{{заголовок13|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок13|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка13|}}}|{{#if:{{{текст13|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка13|}}}</th><td class="{{{класс13|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст13}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст13|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс13|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст13}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 14 -->{{#if:{{{заголовок14|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок14|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка14|}}}|{{#if:{{{текст14|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка14|}}}</th><td class="{{{класс14|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст14}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст14|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс14|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст14}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 15 -->{{#if:{{{заголовок15|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок15|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка15|}}}|{{#if:{{{текст15|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка15|}}}</th><td class="{{{класс15|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст15}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст15|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс15|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст15}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 16 -->{{#if:{{{заголовок16|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок16|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка16|}}}|{{#if:{{{текст16|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка16|}}}</th><td class="{{{класс16|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст16}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст16|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс16|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст16}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 17 -->{{#if:{{{заголовок17|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок17|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка17|}}}|{{#if:{{{текст17|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка17|}}}</th><td class="{{{класс17|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст17}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст17|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс17|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст17}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 18 -->{{#if:{{{заголовок18|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок18|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка18|}}}|{{#if:{{{текст18|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка18|}}}</th><td class="{{{класс18|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст18}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст18|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс18|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст18}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 19 -->{{#if:{{{заголовок19|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок19|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка19|}}}|{{#if:{{{текст19|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка19|}}}</th><td class="{{{класс19|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст19}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст19|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс19|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст19}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 20 -->{{#if:{{{заголовок20|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок20|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка20|}}}|{{#if:{{{текст20|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка20|}}}</th><td class="{{{класс20|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст20}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст20|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс20|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст20}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 21 -->{{#if:{{{заголовок21|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок21|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка21|}}}|{{#if:{{{текст21|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка21|}}}</th><td class="{{{класс21|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст21}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст21|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс21|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст21}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 22 -->{{#if:{{{заголовок22|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок22|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка22|}}}|{{#if:{{{текст22|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка22|}}}</th><td class="{{{класс22|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст22}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст22|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс22|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст22}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 23 -->{{#if:{{{заголовок23|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок23|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка23|}}}|{{#if:{{{текст23|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка23|}}}</th><td class="{{{класс23|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст23}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст23|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс23|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст23}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 24 -->{{#if:{{{заголовок24|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок24|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка24|}}}|{{#if:{{{текст24|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка24|}}}</th><td class="{{{класс24|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст24}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст24|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс24|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст24}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 25 -->{{#if:{{{заголовок25|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок25|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка25|}}}|{{#if:{{{текст25|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка25|}}}</th><td class="{{{класс25|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст25}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст25|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс25|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст25}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 26 -->{{#if:{{{заголовок26|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок26|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка26|}}}|{{#if:{{{текст26|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка26|}}}</th><td class="{{{класс26|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст26}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст26|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс26|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст26}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 27 -->{{#if:{{{заголовок27|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок27|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка27|}}}|{{#if:{{{текст27|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка27|}}}</th><td class="{{{класс27|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст27}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст27|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс27|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст27}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 28 -->{{#if:{{{заголовок28|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок28|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка28|}}}|{{#if:{{{текст28|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка28|}}}</th><td class="{{{класс28|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст28}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст28|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс28|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст28}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 29 -->{{#if:{{{заголовок29|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок29|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка29|}}}|{{#if:{{{текст29|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка29|}}}</th><td class="{{{класс29|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст29}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст29|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс29|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст29}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 30 -->{{#if:{{{заголовок30|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок30|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка30|}}}|{{#if:{{{текст30|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка30|}}}</th><td class="{{{класс30|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст30}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст30|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс30|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст30}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 31 -->{{#if:{{{заголовок31|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок31|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка31|}}}|{{#if:{{{текст31|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка31|}}}</th><td class="{{{класс31|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст31}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст31|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс31|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст31}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 32 -->{{#if:{{{заголовок32|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок32|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка32|}}}|{{#if:{{{текст32|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка32|}}}</th><td class="{{{класс32|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст32}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст32|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс32|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст32}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 33 -->{{#if:{{{заголовок33|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок33|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка33|}}}|{{#if:{{{текст33|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка33|}}}</th><td class="{{{класс33|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст33}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст33|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс33|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст33}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 34 -->{{#if:{{{заголовок34|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок34|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка34|}}}|{{#if:{{{текст34|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка34|}}}</th><td class="{{{класс34|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст34}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст34|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс34|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст34}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 35 -->{{#if:{{{заголовок35|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок35|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка35|}}}|{{#if:{{{текст35|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка35|}}}</th><td class="{{{класс35|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст35}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст35|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс35|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст35}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 36 -->{{#if:{{{заголовок36|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок36|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка36|}}}|{{#if:{{{текст36|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка36|}}}</th><td class="{{{класс36|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст36}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст36|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс36|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст36}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 37 -->{{#if:{{{заголовок37|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок37|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка37|}}}|{{#if:{{{текст37|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка37|}}}</th><td class="{{{класс37|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст37}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст37|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс37|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст37}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 38 -->{{#if:{{{заголовок38|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок38|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка38|}}}|{{#if:{{{текст38|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка38|}}}</th><td class="{{{класс38|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст38}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст38|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс38|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст38}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 39 -->{{#if:{{{заголовок39|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок39|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка39|}}}|{{#if:{{{текст39|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка39|}}}</th><td class="{{{класс39|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст39}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст39|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс39|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст39}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 40 -->{{#if:{{{заголовок40|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок40|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка40|}}}|{{#if:{{{текст40|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка40|}}}</th><td class="{{{класс40|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст40}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст40|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс40|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст40}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 41 -->{{#if:{{{заголовок41|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок41|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка41|}}}|{{#if:{{{текст41|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка41|}}}</th><td class="{{{класс41|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст41}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст41|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс41|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст41}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 42 -->{{#if:{{{заголовок42|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок42|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка42|}}}|{{#if:{{{текст42|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка42|}}}</th><td class="{{{класс42|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст42}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст42|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс42|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст42}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 43 -->{{#if:{{{заголовок43|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок43|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка43|}}}|{{#if:{{{текст43|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка43|}}}</th><td class="{{{класс43|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст43}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст43|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс43|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст43}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 44 -->{{#if:{{{заголовок44|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок44|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка44|}}}|{{#if:{{{текст44|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка44|}}}</th><td class="{{{класс44|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст44}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст44|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс44|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст44}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 45 -->{{#if:{{{заголовок45|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок45|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка45|}}}|{{#if:{{{текст45|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка45|}}}</th><td class="{{{класс45|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст45}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст45|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс45|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст45}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 46 -->{{#if:{{{заголовок46|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок46|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка46|}}}|{{#if:{{{текст46|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка46|}}}</th><td class="{{{класс46|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст46}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст46|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс46|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст46}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 47 -->{{#if:{{{заголовок47|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок47|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка47|}}}|{{#if:{{{текст47|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка47|}}}</th><td class="{{{класс47|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст47}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст47|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс47|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст47}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 48 -->{{#if:{{{заголовок48|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок48|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка48|}}}|{{#if:{{{текст48|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка48|}}}</th><td class="{{{класс48|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст48}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст48|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс48|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст48}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 49 -->{{#if:{{{заголовок49|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок49|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка49|}}}|{{#if:{{{текст49|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка49|}}}</th><td class="{{{класс49|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст49}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст49|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс49|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст49}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 50 -->{{#if:{{{заголовок50|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок50|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка50|}}}|{{#if:{{{текст50|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка50|}}}</th><td class="{{{класс50|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст50}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст50|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс50|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст50}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 51 -->{{#if:{{{заголовок51|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок51|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка51|}}}|{{#if:{{{текст51|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка51|}}}</th><td class="{{{класс51|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст51}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст51|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс51|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст51}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 52 -->{{#if:{{{заголовок52|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок52|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка52|}}}|{{#if:{{{текст52|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка52|}}}</th><td class="{{{класс52|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст52}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст52|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс52|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст52}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 53 -->{{#if:{{{заголовок53|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок53|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка53|}}}|{{#if:{{{текст53|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка53|}}}</th><td class="{{{класс53|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст53}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст53|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс53|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст53}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 54 -->{{#if:{{{заголовок54|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок54|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка54|}}}|{{#if:{{{текст54|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка54|}}}</th><td class="{{{класс54|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст54}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст54|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс54|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст54}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 55 -->{{#if:{{{заголовок55|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок55|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка55|}}}|{{#if:{{{текст55|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка55|}}}</th><td class="{{{класс55|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст55}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст55|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс55|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст55}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 56 -->{{#if:{{{заголовок56|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок56|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка56|}}}|{{#if:{{{текст56|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка56|}}}</th><td class="{{{класс56|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст56}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст56|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс56|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст56}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 57 -->{{#if:{{{заголовок57|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок57|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка57|}}}|{{#if:{{{текст57|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка57|}}}</th><td class="{{{класс57|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст57}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст57|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс57|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст57}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 58 -->{{#if:{{{заголовок58|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок58|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка58|}}}|{{#if:{{{текст58|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка58|}}}</th><td class="{{{класс58|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст58}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст58|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс58|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст58}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 59 -->{{#if:{{{заголовок59|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок59|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка59|}}}|{{#if:{{{текст59|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка59|}}}</th><td class="{{{класс59|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст59}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст59|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс59|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст59}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 60 -->{{#if:{{{заголовок60|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок60|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка60|}}}|{{#if:{{{текст60|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка60|}}}</th><td class="{{{класс60|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст60}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст60|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс60|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст60}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 61 -->{{#if:{{{заголовок61|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок61|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка61|}}}|{{#if:{{{текст61|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка61|}}}</th><td class="{{{класс61|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст61}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст61|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс61|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст61}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 62 -->{{#if:{{{заголовок62|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок62|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка62|}}}|{{#if:{{{текст62|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка62|}}}</th><td class="{{{класс62|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст62}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст62|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс62|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст62}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 63 -->{{#if:{{{заголовок63|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок63|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка63|}}}|{{#if:{{{текст63|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка63|}}}</th><td class="{{{класс63|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст63}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст63|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс63|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст63}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 64 -->{{#if:{{{заголовок64|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок64|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка64|}}}|{{#if:{{{текст64|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка64|}}}</th><td class="{{{класс64|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст64}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст64|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс64|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст64}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 65 -->{{#if:{{{заголовок65|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок65|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка65|}}}|{{#if:{{{текст65|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка65|}}}</th><td class="{{{класс65|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст65}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст65|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс65|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст65}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 66 -->{{#if:{{{заголовок66|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок66|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка66|}}}|{{#if:{{{текст66|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка66|}}}</th><td class="{{{класс66|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст66}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст66|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс66|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст66}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 67 -->{{#if:{{{заголовок67|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок67|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка67|}}}|{{#if:{{{текст67|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка67|}}}</th><td class="{{{класс67|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст67}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст67|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс67|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст67}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 68 -->{{#if:{{{заголовок68|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок68|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка68|}}}|{{#if:{{{текст68|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка68|}}}</th><td class="{{{класс68|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст68}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст68|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс68|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст68}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 69 -->{{#if:{{{заголовок69|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок69|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка69|}}}|{{#if:{{{текст69|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка69|}}}</th><td class="{{{класс69|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст69}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст69|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс69|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст69}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 70 -->{{#if:{{{заголовок70|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок70|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка70|}}}|{{#if:{{{текст70|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка70|}}}</th><td class="{{{класс70|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст70}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст70|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс70|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст70}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 71 -->{{#if:{{{заголовок71|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок71|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка71|}}}|{{#if:{{{текст71|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка71|}}}</th><td class="{{{класс71|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст71}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст71|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс71|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст71}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 72 -->{{#if:{{{заголовок72|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок72|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка72|}}}|{{#if:{{{текст72|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка72|}}}</th><td class="{{{класс72|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст72}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст72|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс72|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст72}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 73 -->{{#if:{{{заголовок73|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок73|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка73|}}}|{{#if:{{{текст73|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка73|}}}</th><td class="{{{класс73|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст73}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст73|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс73|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст73}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 74 -->{{#if:{{{заголовок74|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок74|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка74|}}}|{{#if:{{{текст74|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка74|}}}</th><td class="{{{класс74|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст74}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст74|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс74|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст74}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 75 -->{{#if:{{{заголовок75|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок75|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка75|}}}|{{#if:{{{текст75|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка75|}}}</th><td class="{{{класс75|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст75}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст75|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс75|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст75}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 76 -->{{#if:{{{заголовок76|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок76|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка76|}}}|{{#if:{{{текст76|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка76|}}}</th><td class="{{{класс76|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст76}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст76|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс76|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст76}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 77 -->{{#if:{{{заголовок77|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок77|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка77|}}}|{{#if:{{{текст77|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка77|}}}</th><td class="{{{класс77|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст77}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст77|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс77|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст77}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 78 -->{{#if:{{{заголовок78|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок78|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка78|}}}|{{#if:{{{текст78|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка78|}}}</th><td class="{{{класс78|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст78}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст78|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс78|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст78}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 79 -->{{#if:{{{заголовок79|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок79|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка79|}}}|{{#if:{{{текст79|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка79|}}}</th><td class="{{{класс79|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст79}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст79|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс79|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст79}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Строка 80 -->{{#if:{{{заголовок80|}}}|<tr><th colspan="2" style="text-align:center; {{{стиль_заголовков|}}}">{{{заголовок80|}}}</th></tr>| {{#if:{{{метка80|}}}|{{#if:{{{текст80|}}}|<tr><th style="{{{стиль_меток|}}}">{{{метка80|}}}</th><td class="{{{класс80|}}}" style="{{{стиль_текста|}}}"> {{{текст80}}} </td></tr>}}| {{#if:{{{текст80|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс80|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_текста|}}}"> {{{текст80}}} </td></tr>}} }} }}<!-- Внизу -->{{#if:{{{внизу|}}}|<tr><td colspan="2" class="{{{класс_внизу|}}}" style="text-align:center; {{{стиль_внизу|}}}">{{{внизу|}}}</td></tr>}}<!-- Tnavbar {{#if:{{{имя|}}}|<tr><td style="text-align:right;" colspan="2">{{Tnavbar|{{{имя}}}}}</td></tr>}} --> </table><noinclude>{{doc}}</noinclude> bqp3gvtf86vusu4tt2salkwt1js05rr 0 5326 24228 24227 2021-10-11T15:34:45Z Һәҙиә 403 /* Никах хөтбәһе */ 24228 wikitext text/x-wiki {{Өҙөмтә | Выравнивание = right | Ширина = 210px | Фон = #3FFF00 | Заголовок =<center>[[File:Wikipedia-logo-ba.png|35px]] [[w:Фиҡһ|Фиҡһ]] | Заголовок снизу = 1 | Содержание =<center> '''Википедияла''' }} '''"Фикһүл ислам"'''— Ислам динен тотҡандар өсөн иң кәрәкле бөтә ғәмәлдәр, доғалар, канундар тупланған, мосолман кешеһе өсөн иң кәрәкле китап. '''Фиҡһ''' (ғәр. فقه‎ [fɪqəh] — «аңлау», «белем») Ҡөрьән, Сөннәт, ижмәғ һәм ҡыясты өйрәнеүгә нигеҙләнгән мосолман хоҡуҡиәте. =='''Ғаҡаид ислам'''== '''Ислам'''— Аллаһы тәғәләнән килгән хаҡ дин буйынса ғәмәл ҡылыу булыр. Аллаһы Тәғәләнән Мөхәммәт ғәләйһиесәләмгә килгән дин-Ислам дине тип атала. Аллаһы Тә-ғәлә Мөхәммәт ғәләйһиесәләмгә Ислам динен бәндәләрҙе яҡшылыҡҡа өйрәтер өсөн ебәргән. Уның хөкөмдәре буйынса ғәмәл ҡылған кеше доньяла ла, әхирәттә лә даими рәхәттә һәм изге дәүләттә булыр. Ислам диненең хаҡлығына ышынған кеше мөьмин үә мосолман тип атала. =='''Ғәмәл'''== Ислам диме буйынса бәңдәләрҙең ғәмәлдәре һигеҙ төрлө: фарыҙ, үәжиб, сөннәт, мөстәхәб, мөхәб, харам, мәкрүһ, мөстәкрәһ. '''ФАРЫҘ''' - шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше сауаплы булыр, ҡылмаған кеше гонаһлы булыр. Уның фарыҙлығына ышанмаған кеше кафыр хөкөмөндә. '''Фарыҙ ғәмәлдәр''': Ислам диненең хаҡлығына ышаныу; һәр көн биш ваҡыт намаҙ уҡыу; Рамаҙан айында һәр көн ураҙа тотоу; һәр йылда малдың зәкәтен биреү; дәүләте етерлек кеше, ғүмерендә бер мәртәбә булһа ла, Мәккәй Мөкәррәмгә барып, Хаж ҡылыу. '''ҮӘЖИБ''' - шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше сауаплы булыр, ҡылмаған кеше гонаһлы булыр, уның үәжиблыгына ышанмаған кеше ҙур гонаһлы булыр. '''Үәжиб ғәмәлдәр''': витр намаҙын уҡыу; ғәйет намаҙҙарын уҡыу; фытыр саҙаҡаһы биреү; ҡорбан салыу. '''СӨННӘТ''' - шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше сауаплы булыр, ҡылмаған кеше гонаһлы булмаҫ. Мәгәр Мөхәммәт ғәләйһиссәламдең шәфҡатенә лайыҡ булмаҫ. '''Сөннәт ғәмәлдәр''': яҡшы ғәмәлдәрҙе “Бисмилләһ” менән башлау; Ҡөръән уҡыр алдынан «Әғүҙе» әйтеү; сөскөргәс «Әлхәмдүлиллаһ» тиеү; иманлы кешеләргә сәләм биреү. '''МӘСТӘХӘБ''' - шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше сауаплы булыр, ҡылмаған кеше гонаһлы ла булмаҫ; ҡыямәт көнөндә шелтәгә лә лайыҡ булмаҫ. '''Мөстәхәб ғәмәлдәр''': нәфел намаҙҙары уҡыу; нәфел ураҙалар тотоу; нәфел саҙаҡалар биреү; буш ваҡыттарҙа Ҡөръән уҡыу. '''МӨХАБ '''- шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше лә, ҡылмағаны ла сауаплы ла, гонаһлы ла булмаҫ. Мөхаб ғәмәлдәр: хәләл риҙыҡты туйғансы ашау үә эсеү; ултырыу; тороу; зарарһыҙ һүҙҙәр һөйләү. '''ХАРАМ''' - шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше ҙур гонаһлы булыр, уны хәләл тигән кеше кафыр булыр. '''Харам ғәмәлдәр''': Иән эйәһен үлтереү; кешене йә хайуанды йәберләү; ғәйбәт һопләү; уғрылыҡ ҡылыу; иҫерткес эсемлектәр эсеү. '''МӘКРҮЬ''' - шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше бераҙ гонаһлы булыр, уны хәләл тигән кеше оло гонаһлы кешеләрҙән һаналыр. '''Мәкрүһ ғәмәлдәр''': отош уйындары уйнау; әҙәпһеҙ йырҙар йырлау; кеше алдында әҙәпһеҙ ҡыланыу. '''МӨСТӘКРӘЬ''' - шул ғәмәлдер: уны ҡылған кеше гонаһлы булмаһа ла, әҙәпһеҙлек ҡылғанға һаналыр. '''Мөстәкрәһ ғәмәлдәр''': баҙарҙа йә урамда ашау; ауыҙҙы ҡапламайынса иҫнәү; тауышланып кикереү. =='''Бәлиғ үә ғаҡыл'''== Фарыҙ үәжиб, сөннәт һәм мөстәхәб ғәмәлдәрҙе ҡылыу, харам, мәкруһ үә мөстәкрәһ булған ғәмәлдәрҙән тыйылыу - бәлиг һәм ғаҡыллы кешеләрҙең бурысы. Бәлиғ-тимәк, сабыйлыҡтан сығып, үҫеп етеү. Ғаҡыл-тимәк аҡылы камил булыу. Сабый балалар бәлиғҡа хисапланмаҫ. Диуана кешеләр аҡыллыға һаналмаҫ. Шуға ҫүрә фарыҙ үә үәжиб булған ғәмәлдәрҙе ҡыла алмаһалар ҙа гонаһлы булмаҫтар. Ир балалар 12 йәштәре тулғандаң һуң, үҫеп етеүҙәре мәғлүм булғас, бәлиғ булыр. Ҡыҙ балалар 9 йәштәре тулғандан һуң, үҫеп етеүҙәре мәғлүм булғас, бәлиғ булырҙар. Әгәр үҫеп етеүҙәре мәғлүм булмаһа, ир балалар ҙа, ҡыҙ балалар ҙа 15 йәштәре булғас бәлигҡа хисапланыр. Бәлиғ һәм ғаҡыл булғандан һуң һәр бер кешегә, ғүмер буйы Шәриғәт бойорған ғәмәлдәр ҡылып, Шәриғәт тыйған эштәрҙән тыйылыу тейеш. =='''Ғибәҙәт'''== '''Аллаһы Тәғәлә бәндәләрҙе хормәтмәп, уларға бихисап ниғмәттәр бирғән''': бар булып донъяла йорөүебеҙ, бөтөн ағзаларыбыҙ, ашаған аштарыбыҙ,эскән һыуҙарыбыҙ, һулаған һауабыҙ, сәләмәт ғүмер итеүебеҙ - һәр ҡайһыһы Аллаһы тәғәләнең беҙгә биргән ниғмәттәре. Йәнебеҙ, тәнебеҙ үә малыбыҙ менән Аллаһы тәғәләнең ни ҡәҙәр ғибәҙәт ҡылһаҡ та, үҙебеҙгә биргән ниғмәттәренең шөкөрәнаһын әдә ҡылый бөтөрөү мөмкин түгел. Шуның өсөн дә, бәлиғ үә ғаҡыл булған һәр бер мөьмин бәндәгә фарыҙ һәм үәжиб булған ғәмәлдәрҙең һәр ҡайһыһын ҡылып, харам үә мәкрүһ булған ғәмәлдәрҙән тыйылып, ҡулынан килгән тиклем Аллаһы Тәғәләгә даими ғибәҙәт ҡылыу тейеш. Мөьмин үә мосолман кешегә фарыҙ булған ғибәҙәттәрҙең ололары бишәү: иман, намаҙ, ураҙа, зәкәт, хаж. '''Иман''' - Ислам диненең хаҡлығына һәм унда булған хөкөмдәргә ышаныу. '''Намаҙ''' - һәр көн биш ваҡыт ғибәҙәт тыйылып тороу. '''Ураҙа''' — Рамаҙан айында көндөҙ ашап-эсеүҙән тыйылып тороу. '''Зәкәт''' - йылына бер мәртәбә фәҡирҙәргә тейешле мал хаҡын биреү. '''Хаж''' - дәүләте еткән кешегә Мәккәи Мөкәррәмәгә барып Хаж ғәмәлдәрен үтәү. =='''Ҡәлимәи иман'''== Әмәнтү билләһи үә мәлә икәтиһи үә күтүбиһи үә рәсүлиһи үәл-йәүмил-әхири үәл-ҡадәри хайриһи үә шәрриһи тәғәлә үәд бәғси бәғдел- мәүти. '''Мәғәнәһе''': Инандым Аллаһы Тәғәләгә, үә йәнә Уның китаптарына, үә йәнә Уның бәйғәмбәрҙәренә, үә йәнә әхирәт көнөнә, үә йәнә тәҡдирҙең яҡшыһы ла, яманы ла Аллаһы Тәғәләнән булуына, үә йәнә үлгәндән һуң тағы терелеүгә. ==Аллаһы Тәғәлә== Аллаһы Тәғәләне белеү - һәр бәндәгә фарыҙ, ләкин Уның затын белергә беҙҙең аҡылыбыҙҙың ҡеүәте етмәй. Беҙгә Уны сифаттары буйынса ғына белеү мөмкин. Аллаһы тәғәләнең күркәм сифаттары бик күп. Уны мәшһүр сифаттары буйынса түбәндәгесә күҙ алдына килтереп була: Аллаһы Тәғәлә мәүжүд, әхәд, хәййүн, ғалим, сәмиғ, бәсыйр, мөтәкәллим, ҡадир, халиҡ, мохтар, рәззаҡ, рабби, ғаҙел, ғафур, мүжиб. '''Мәүжүд''' - Бар тигән һүҙ. Аллаһы Тәғәлә бар, барлығы һис бер затҡа мохтаж түгел. Үҙенән үҙе бар. Барлығының башы ла, ахыры ла юҡ, йәғни мәхлүҡәте кеүек әүәле юҡ булып, һуңынан бар булған түгел. Уның ахыры ла юҡ булған һымаҡ, бер заман юҡҡа сығасаҡ та түгел. Ул һәр саҡ буласаҡ. '''Әхәд '''- Бер тигәнде аңлата. Аллаһы Тәғәлә бер генә. Уның һис шәрике үә тиңдәше юҡтыр. '''Хәййүн''' - Терек тигән һүҙ. Аллаһы Тәғәлә теректер. Ләкин тереклеге беҙҙең кеүек тән Һәм йән кеүек түгел. '''Ғалим'''- Белеүсе тигән һүҙ. Аллаһы Тәғәлә һәр бер нәмәне беләлер. Булганыла, буласағы ла - һәр ҡайһыһы Аллаһы Тәғәләгә мәғлүм. Аллаһы Тәғәләгә мәғлүм булмаған нәмә юҡ. Әммә белеүе беҙҙең шикелле өйрәнеү- уйланыу менән түгел. '''Сәмиғ'''- Ишетеүсе тигәнде аңлата. Аллаһы тәғәлә һәр бер тауышты ишетә. Ишетеүе беҙҙең һымаҡ ҡолаҡ арҡылы түгелдер. '''Бәсыир''' - Күреүсе тигән һүҙ. Аллаһы гәгәләнең күрмәгән нәмәһе юҡтыр. Уның күреүе беҙҙең ише к үҙ аша түгел. '''Мотәкәллим '''- Һөйләүсе тигәнде аңлата. Аллаһы тәғәлә һөйләүселер. Ҡөръәндә яҙылған һүҙҙәр - бөтөнөһө лә Аллаһы тәғәләнең һүҙҙәре, һөйләүе - беҙҙең кеүек ауыҙ үә тел менән, тауыш һәм хәрефтәр менән түгел. '''Ҡадир''' - Көсө етеүсе тигән һүҙ. Аллаһы Тәғәләнең һәр нәмәгә көсө етәлер, ни теләһә, шуны булдыра. Көсө беҙҙең кеүек ағзалар үә ҡоралдар арҡылы түгел. '''Халиҡ''' - Булдырыусы тигән һүҙ. Ғамәлдәге һәр бер нәмәне бар ҡылыусы һәм булдырыусы - Аллаһы Тәғәлә. '''Мохтар''' - Ихтыярлы тигәнде аңлата. Аллаһы Тәғәлә һәр ҡылған эшен үҙ ихтияры менән теләп ҡыла. Ҡылһа ла, ҡылмаһа ла, һәр бер эшендә камил ихтыярлы.  '''Рәззәҡ'''- Туйҙырыусы тигән һүҙ. Һәр бер кешегә Һәм хайуанға ризык биреүсе - Аллаһы Тәғәләлер. Сөнки ер йөҙөндәге һәр бер йән эйәһе Аллаһы Тәғәләнең ҡөҙрәте менән үҫкән ризык үә ниғмәттәрҙе ашап-эсеп көн күреүҙә. '''Рабби '''- Тәрбиә ҡылыусы һәм хужа булыусы тимәк. Барса ғаләмгә рәхмәт ҡылып, тәрбиә ҡылыусы үә бөтөн ғаләмдең хужаһы - Аллаһы Тәғәлә генә. '''Ғәҙел''' - Тоғролоҡ ҡылыусы тигәнде аңлата. Аллаһы Тәғәлә һәр эшен үә һәр хөкөмөн тоғролоҡ һәм ғәҙеллек менән ҡыла. Һис бер кемгә йәбер үә золом ҡылмай. Әхирәттә изге бәндәләрҙе йәннәт ниғмәттәре менән хөрмәт ҡыласаҡ. Иманһыҙ үә гөнаһлы бәндәләрҙе йәһәннәм ғазабы менән ғазап ҡыласаҡ. '''Ғафур '''- Ғәфү ҡылыусы тигән һүҙ. Аллаһы Тәғәлә күп кешеләрҙең гөнаһтарын ғәфү итәсәк. Тәүбә ҡылғандарҙың гөнаһтарын ғәфү итеү ҙә, .ҡылмағандарҙыҡын ғәфү итеү ҙә - Аллаһы Тәғәләнең үҙ ихтыярында. '''Мүжиб '''- Доғаларҙы ҡабул итеүсе, Аллаһы тәғәлә ихлас ҡылынған мәғкүл доғаларҙы ҡабул итә: үҙенең рәхмәте менән ҡайһы бер кешеләрҙең һораған хәжәттәрен бирә. Аллаһы Тәғәлә бөтөн ғәйеп үә кәмселектәрҙән паҡ һәм мөнәззәһтер. Уның затында ла, сифатында ла, ҡылған эштәрендә лә һис бер кәмселек юҡ. Аллаһы Тәғәләнең мәхлүҡәткә һис бер йәһәттән оҡшашлығы юҡ. Уны бер нәмәгә лә оҡшатыу мөмкин түгел. Аллаһы Тәғәлә кәүҙәле зат түгелдер. Уның бер рәүеше лә, һүрәте лә юҡ. Һис бер урында үә һис бер билдәле тарафта түгелдер. Шулай булһа ла - барҙыр. Уның сифаттарының ҡиәфәттәре беҙгә мәғлүм түгел. Үә йәнә Аллаһы Тәғәләгә ашау, эсеү, арыу, йоҡлау кеүек эштәр ҙә юҡ. Аллаһы Тәғәлә һис бер заттан тыумаған һәм унан да һис бер зат тыумаған. == '''Фәрештәләр''' == Аллаһы Тәғәләнең фәрештәләре барҙыр. Уларҙың һәр ҡайһыһы Аллаһы тәғәләнең бик итәғәтле ҡолдары булып, даими рәүештә Аллаһы Тәғәләгә ғибәҙәт ҡылып һәм бойоролған хеҙмәттәрен әдә ҡылып тормаҡталыр.Үҙҙәре һис гонаһҡылмаҫтар. Уларҙа беҙҙең кеүек ашау, эсеү,йоҡлау һымаҡ эштәр юҡтыр, үә улар кәүҙәле түгелдәрҙер. Ғәҙәттә кеше күҙенә салынмаҫтар. Жабраил, Микаил, Ғазраил, Исрафил исемлеләре иң мәшһүрҙәренән һаналмыштыр. == '''Пәйғәмбәрҙәр''' == Бәндәләргә дин хөкөмдәрен өйрәтер өсөн Аллаһы Тәғәлә бик күп кешеләрҙе пәйғәмбәр ҡылған. Ул пәйғәмбәрҙәрҙең бөтөнөһө лә әҙәми заттарҙан. Улар йәштән үк зирәк, бик аҡыллы, бик тоғро һәм изге тәбиғатле  булыуҙары менән айырылып торған. Олоғайғас Аллаһы Тәғәлә уларҙы пәйғәмбәр итеп ебәрмештер. Йәғни Жәбраил исемле фәрештә арҡыры уларға үҙенең хөкөмдәрен ебәреп, шул хөкөмдәр буйынса бәндәләрҙе Хаҡ дингә һәм изге ғәмәлдәргә өндәргә бойорған. Шунан һуң ул пәйғәмбәрҙәр Аллаһы Тәғәләнең әмере буйынса кешеләрҙе Хаҡ дингә үә изге ғәмәлдәргә өндәгәндәр. Хәҙрәти Әҙәм заманынан бирле донъяға бик күп пәйғәмбәрҙәр килеп киткән: уларҙың хисабы беҙгә мәғлүм түгел. '''Ҡөръәндә ошо 25 бәйғәмбәрҙең исемдәре мәҙкүр''': Әҙәм, Иҙрис, Муса, һарун, Дауыт, Сөләймән, Юныс, Ильяс, Әльясәғ, Зөлкифел, Зәкәрия, Яхъя, Ғайса һәм Мөхәммәт ғәләйһис саләту үәссәләм. Тағы ла Ғөзәир, Лоҡман, Зөлҡәрнәй хәҙрәттәренең дә исемдәре Ҡөръәндә мәҙкүр. Ләкин уларҙың бәйғәмбәр булыуҙары хаҡында аныҡ мәғлүмәттәр юҡ. Йәнә Шис, Юшағ, Хызыр, Бишер, Даниял, Ышмыуил, Әшғия, Әрмия исемле бәйғәмбәрҙәр хадиҫтәрҙә бәйән ителә. Иң тәүге пәйғәмбәр Әҙәм ғәләйһиссәләм, иң һуңғыһы - Мөхәммәт ғәләйһиссәләм ахыры заман пәйғәмбәре. Унан һуң донъяға бүтән пәйғәмбәр киләсәк түгел. Уның дине, йәғни Ислам дине, ҡиямәт көнөнә ҡәҙәр һис үҙгәрәсәк түгел. Мөхәммәт ғәләйһиссәләм беҙҙең пәйғәмбәребеҙ. Беҙҙең Һәр ҡайһы-быҙ уның өммәтендә. == '''Китаптар''' == Аллаһы Тәғәлә дин үә шәриғәт хөкөмдәрен бәйән ҡылып, пәйғәмбәрҙәренә 104 ( йөҙ ҙә дүрт ) китап индергән: пәйғәмбәрҙәр шул китаптарҙағы хөкөмдәр менән ҡәүемдәрҙе иманға һәм изге ғәмәлдәргә өндәгәндәр. Ошо китаптарҙан Әҙәм ғәләйһиссәләмгә 30 ҡағыҙ, Шис ғәләйһиссәләмгә 50 ҡағыҙ, Идрис ғәләйһиссәләмгә 30 ҡағыҙ, Ибраһим ғәләйһиссәләмгә 10 ҡағыҙ килгән. Йәнә Муса ғәләйһиссәләмгә '''Таурат''' исемле китап, Дауыт гәләйһиссәләмгә '''Забур''' исемле китап, Ғайса гәләйһиссәләмгә '''Инжил''' исемле китап һәм бәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһиссәләмгә '''Ҡөръән''' исемле китап килгән. '''Китаптарҙың иң һуңғыһы - Ҡөръән'''. Ҡөръән әүәлге китаптарҙың ҡайһы, бер хөкөмдә-рен мәнсух ҡыла, йәғни ахыры заман халҡының тәбиғәтенә ярашлы рәүештә үҙгәртә. Ҡөръәндә әҙәм балаларының донъялары өсөн дә кәрәкле булған хөкөмдәр бар. == '''Тәҡдир''' == '''Тәҡдир''' - донъялағы барлыҡ күренеште алдан уҡ тәғәйенләп ҡуйыу ул. Киләсәктең һәм ҡылынасаҡ эштәрҙең барсаһы ла Аллаһы Тәғәләгә булмаҫ борон уҡ мәғлүм. Аллаһы Тәғәләгә уларҙы үҙенә мәғлүм булған рәүештә тәҡдир ҡылып ҡуйған. Донъяла - бар нәмә Аллаһы Тәғәләнең тәҡдире буйынса була. Йәнә һәр бер булған нәмә Аллаһы Тәғәләнең халиҡ ҡылыуы һәм булдырыуы менән барлыҡҡа килгән. Бәндәләр үҙҙәренең ҡылған фиғелдәрен үҙ ихтыярҙары менән кәсеп ҡылһалар ҙа, уларға ҡеүәт биреүсе Аллаһы Тәғәләлер. == '''Ахыры заман һәм ҡиәмәт''' == Донъя үҙе һәм донъялағы барлыҡ нәмә: кешеләр, хайуандар һәм башҡалар - бөтөнөһө фани, йәғни бөтәсәк. Бер заман ошо донъяла булған әҙәмҙәр, хайуандар үлеп йә һәләк булып бөтәсәк. Был ахыры заман була. Ахыры замандың ҡасан булыры Аллаһы Тәғәләнән башҡа һис кемгә мәғлүм түгел. Донъя мәхлүкәте харап үә һәләк булып бөткәндән һуң, Аллаһы Тәғәлә халыҡтарҙы өр-яңынан терелтер. Серегән  йә таралған тәндәрҙең бөтөнөһө йыйылып, ойошоп, тере ваҡыттағы хәлдәренә ҡайтасаҡ. Ҡәберҙәрҙең өҫтәре асылып, һәр кемдең йәне үҙ кәүҙәһен табып керәсәк. Шунан һуң кешеләр йоҡонан уянғандай терелеп, ҡәберҙәренән сығып, мәхшәр майҙа-нына йыйыласаҡ. Мәхшәрҙә Аллаһы Тәғәләнең фәрештәләре бәндәләрҙең донъяла ҡылған ғәмәлдәрен ғәҙеллек мизаны хисап үә тәфтиш итеп, ғәмәлдәренә күрә әжер һәм язаларын тәғәйенләйәсәк: иманһыҙ кешеләр һәр береһе йәһәннәмгә төшәсәк, иманлы кешеләрҙең гонаһһыҙҙары һәм гонаһтары ғәфү ителгәндәре йәннәткә керәсәк. Гонаһтары ғәфү ителмәгән мөьминдәр йәһәннәмгә төшөп, гонаһтарына ҡарап, ғазап ҡылынасаҡ. Ғазаптары тамам булғас, ахырҙа йәһәннәмдән сығып, улар ҙа йәннәткә керәсәк. Йәннәттә ҡалғандар ҙа, йәһәннәмдәгеләр ҙә, һис үлмәйенсә, мәңге тере буласаҡ. == '''Йәннәт үә йәһәннәм''' == '''Йәннәт''' - ожмах йорто, ул зиннәтле һарайҙар һам еметле баҡсалар менән тулылыр, һәр ерендә татлы һыулы йылғалар, шәрбәтле шишмәләр ағып торор. Унда әҙерләгән хөрмәт менән ниғмәттәрҙе бәйән ҡылып бөтөү һис мөмкин түгел. Унда ингән изге кешеләр донъялыҡта һис кемдең күҙе күрмәгән, ҡолағы ишетмәгән ниғмәттәр менән хөрмәт ителәсәк. Йәннәткә кергән кешеләр бер ваҡытта ла үләсәк түгелдәр. Уларҙың һәр береһе ҡайғы, хәсрәт, ауырыу, һыҙланыу, уңайһыҙлыҡ үә күңелһеҙлек кеүек хәлдәрҙән азат буласаҡ. Йәннәткә кергән кешеләр һәр саҡ Аллаһы тәғәләнең нуры аҫтында йәшәйәсәк. '''Йәһәннәм -''' тамуҡ йорто, унда кергән кешеләр ут менән йәки башҡа ғазаптар менән ғазап ҡылынасаҡ. Донъяла ваҡытта гонаһтан тыш сауаплы эштәрҙе лә күп ҡылған бәндәләр тамуҡта еңелерәк ғазаптарға дусар ителәсәк. Кешегә һәм хайуандарға йәбер үә золом иткән оло гонаһлы бәндәләр тамуҡта бик олуғ язаларға дусар ителер. == '''Мөхәммәт Салалалаһу ғәләйһис  саләтү  үәссәләм''' == Беҙҙең пәйғәмбәребеҙ  Мөхәммәт ғәләйһиссәләм. Ислам диненсң хөкөмдәрен Аллаһы Тәғәлә, Жабраил исемле фәрештә арҡыры, Мөхәммәт ғәләйһиссәләмгә индерҙе. Мөхәммәт ғәләйһиссәләм ул хөкөмдәрҙе үҙенең сәхәбәләренә, йәғни иң тәүге шәкерттәренә өйрәтте. Шул рәүешле Ислам диненең хөкөмдәре һис үҙгәртмәйенсә беҙҙең заманға ҡәҙәр килеп етте. Һәм шул рәүешле һис үҙгәртмәйенсә ҡиәмәт көнөнәсә барасаҡ. Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһиссәләм Ғәрәбстан тигән ерҙә Мәккә ҡалаһында донъяға килә (570-се тарих миләҙиҙә, 27-се апрелдә, тарих һижрәнән 53  йыл элек  12-се рабиғүл-әүүәлдә, дүшәмбе көнгә ҡаршы). Атаһы ғәрәп халҡының Ҡурайш исемле ҡабиләһенән Ғабдулла атлы, олатаһы Ғабделмоталип исемле, уның атаһы - Һашим атлы кешеләр. Әсәһе - Әминә исемле ҡатындыр. Бәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһиссәләм тыуғансы уҡ атаһы сәфәрҙә вафат була. Алты йәшенә еткәндә әсәһе Әминә лә вафат булғас етем ҡалып, олатаһы Ғабделмоталип тәрбиәһендә ҡала. Олатаһы ла вафат булғас, атаһының ағаһы Әбүталип тәрбиәһендә ҡалды. 25 йәшенә еткәс, Хәҙисә исемле бер бай ҡатынды алып, уға өйләнде. Ҡырҡ йәшенә еткәс, Аллаһы Тәғәлә Жабраил атлы фәрештә аша, уны бәйғәмбәр ҡылып, уға донъялағы кешеләрҙе мосолман булырға өндәргә бойорҙо. Мөхәммәт ғәләйһиссәләм Мәккә халыҡтарын мосолман булырға өндәй башлағас, бер-нисә йөҙ кеше иман килтереп, Ислам динен ҡабул иттеләр. Башҡалары һәр береһе дошман булып, Мөхәммәт гәләйһиссәләмгэ төрлө йәбер үә яфалар ҡылырға тырыштылар. Хатта бер-нисә тапҡыр үлтермәксе лә булдылар. Үә ләкин Аллаһы Тәғәлә Мөхәммәт ғәләйһиссәләмде дошмандарының яманлығынан һаҡланы. Мәккә ҡафырҙары уға артыҡ зарар үә зыян ҡыла алманылар. Ахырҙа Мәккәлә 13 йыл пәйғәмбәр булып торғандан һуң, Аллаһы Тәғәләнең рөхсәте буйынса Мәҙинә ҡалаһына күсте, сөнки ул заманда, Мәҙинә халҡы Ислам диненә мөхәббәт һаҡлап, бер-нисә мөхтәбәр кешеләре мосолман инеләр. Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт гәләйһиссәләм Мәҙинәгә күскәндән һуң, Ислам динен ҡеүәте артып китте. Мәҙинәгә яҡын ҡала һәм ауыл кешеләренең күбеһе төркөм-төркөм булып йыйылы-шып килеп, мосолман динен ҡабул итә башланылар. Мосолмандарға Мәккә халҡы тәүҙән үк дошман булдылар. Мосолмандарҙы ҡырып бөтөрөү уйы менән бер нисә мәртәбә Мәҙинә тарафына күп ғәскәр йыйып һуғышҡа килделәр. Аллаһы Тәғәләнең   ярҙамы менән һәр һуғышта мосолмандар еңеп, дошмандарҙы ҡыуҙылар. Ахырҙа Мәҙинәгә күскәндең 8-се йылында Мөхәммәт ғәләйһиссәләм ун ике мең самаһы ғәскәр туплап, Мәккә тарафына барҙы. Мәккә халҡы ҡаршы тора алмаясаҡтарын белеп, һөжүмгә түҙмәй өйҙәренә ҡасып, таралышты. 20-се Рамаҙанда мосолмандар солтанат менән Мәккәи Мөкәррәмә ҡалаһына инделәр. Ахырҙа Мәккә халҡы һәр ҡайһыһы үҙ ихтыяры менән мосолман булдылар, шул замандан бирле Мәккәи Мөкәррәмә ҡалаһы мосолман дәүләте ҡулында. Хаж ғәмәлдәре ҡылына  торған изге мөбәрәк ҡалалыр. Ҡиблабыҙ - мөбәрәк Ҡәғбә йорто ла шул ҡалала. Мәҙинәгә күскәндең 10 -сы йылында Мөхәммәт ғәләйһиссәләм туҡһан мең самаһы мосолман менән Мәккәгә барып, олуғ солтанат менән Хаж ҡылды. Шул йылдан һуң пәйғәмбәребеҙгә Мәккәи Мөкәррәмәне күреү насип булманы. Мәҙинәлә 10-йыл йәшәгәндән һуң, 63 йәшендә пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйһиссәләм донъянан китте. (Тарих миләдиҙең 633-се йылында 8-се июнендә, тарих һижрийәнең 11-се йылында 12-се рабиғел әүүәл дүшәмбе көн өйлә ваҡытында). Ҡәбер шәрифе Мәҙинәи М өнәүүәрә ҡалаһының уртаһындағы Раузаи Мөтәһһәра мәсете эсендә. Пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт гәләйһиссәләм бик ҡамил, олуғ бер шәхес булған. Ул тыуған кистә донъяла бер-нисә ғәжәйеп ваҡиғалар була, бала ваҡытында ла төрлө ғәжәйеп хәлдәре күренә. Пәйғәмбәр булғанға тиклем ҡырҡ йыл Мәккәлә ябай кешеләр кеүек ғүмер кисерә, ләкин һәр хосуста бик изге һәм яҡшы тәбиғәтле була. һәр кем ҡаршыһында иң һәйбәт холоҡло һәм ышаныслы кешеләрҙән һанала. Йәш ваҡытында уҡ ҡафырҙарҙың боҙоҡлоғон аңлай. Уларҙың поттарына (һындарына) һис табынмаған, үҙ ғүмерендә һис бер ғәйеп үә кәмселек эш ҡылмаған. Пәйғәмбәр булғандан һуң да Аллаһы тәғәлә уның өсөн моғжизәләрҙе, йәғни ғәҙәттә булмай торған ғәжәйеп эштәрҙе бик күп күрһәткән. Шул сәбәптән уның хаҡ бәйғәмбәр булғанына һис кемдең шик-шөбһәһе ҡалмаған. Тарихел-әмбийә китаптарында ул мөғжизәләрҙең күбеһе тасуир ителә. == '''Тәһәрәт һәм намаҙ''' == «Ожмахтың асҡысы намаҙ, намаҙҙың асҡысы - тәһәрәттер». «Дөрөҫ тәһәрәтләнеү имандың яртыһылыр, дөрөҫ тәһәрәт алыу - намаҙҙың асҡысылыр һәм тулыһынса тәнде таҙартыусылыр». (Хәдистәр). ===Тәһәрәт === «Ожмахтың асҡысы намаҙ, намаҙҙың асҡысы - тәһәрәттер». «Дөрөҫ тәһәрәтләнеү имандың яртыһылыр, дөрөҫ тәһәрәт алыу - намаҙҙың асҡысылыр һәм тулыһынса тәнде таҙартыусылыр». (Хәдистәр). === '''Истинжә''' === Бәҙрәфкә ингәндә тәүҙә һул аяҡ менән атлап инеү, сыҡҡанда уң аяҡ менән атлап сығыу тейештер. Бәҙрәфтә кесе һәм оло хәжәтен башҡарған  кеше һул ҡулы менән яҡшылап йыуып,  ҡоро сепрәк менән яҡшылап һөртөргә тейеш.         Истинжәне уң ҡул менән, бесән йәки ҡағыҙ кеүек әйберҙәр менән ҡылыу мәҡруһтыр, йәки гонаһтыр. === '''Тәһәрәт алыуҙың тәртибе''' === 1.Тәһәрәт алғанда ҡиблаға ҡаршы торорға. 2.Һыу сәсрәмәҫлек бейек урынға торорға. 3.Һыуҙы үҙең әҙерләргә. 4.Ниәт әйтергә:«Иләһи, ниәт ҡылдым тәһәрәт алмаҡҡа, йүнәлдем ҡибла тарафына, хәлисән лилләһи тәғәлә. Бисмилләһир- рахманир- рахим ». 5.Ҡулдарҙы өс мәртәбә беләҙеккә ҡәҙәрле йыуырға. 6.Унан һуң уң ус менән ауыҙға өс тапҡыр айырым-айырым һыу алып һәр осраҡта ла яҡшы итеп сайҡарға. 7.Уң ҡул менән өс мәртәбә танауға һыу алып, һул ҡул менән һемгерергә. 8.Маңлай сәстәренән алып эйәк аҫтарына тиклем битте һәм ҡолаҡтарҙы өс тапҡыр йыуырға. 9.Башта уң беләкте, һуңынан һул беләкте терһәктәре менән өс мәртәбә йыуырға. 10.Башҡа мәсих тартырға: башта сетәкәй бармаҡ менән ике ҡуллап сәс юлы буйлап елкә соҡорона тиклем төшәһең, унан һуң дүртенсе бармаҡ менән уң ҡолаҡ эсенә инеп, аҫтан өҫкә табан өс урынға мәсих ҡылаһың, баш бармаҡтарың менән ҡолаҡ артынан өскә ҡарата инеп, маңлай уртаһына ҡәҙәре ике яҡтан килеп тоташаһың. Ике ҡулдың һырты менән муйындан эйәк аҫтына ҡәҙәре мәсих ҡылаһың. Һәр саҡ ҡулдарҙы сайҡап яңанан сылатып алаһың. 11.Аяҡтарҙы йыуырға: башта уң аяҡты сәнәкәй барңаҡтан баш бармаҡҡа хәтле йыуаһың, һәм шулай уҡ шайтан ашығына ҡәҙәре йыуаһың. Артабан һул аяҡты баш бармаҡтан сәнәкәй бармаҡҡа тиклем, һуңынан шайтан ашыҡҡа тиклем йыуаһың. 12.Һәр бер ғәмәлде уңдан башларға. Тәһәрәт тамамланғас, аяҡта торған килеш, ҡиблаға ҡарап Кәлимәи Шәһәдәт уҡыла. Фарыҙҙары, сөннәттәре, әҙәбе еренә еткереп алынған тәһәрәт ошо рәүештә була. === '''Намаҙ''' === '''Намаҙ''' тимәк, Аллаһы тәғәләгә мәғлүм рәүештә күңел үә тән менән ғибәҙәт ҡылыу. '''Һәр бер иман килтергән бәндәгә биш ваҡыт намаҙ уҡыу фарыҙ булыр''': иртәнге намаҙ, өйлә, икенде, аҡшам, йәсиғ намаҙҙары. Биш ваҡыт намаҙҙарҙың һәм йоманың ваҡыты ингәс, аҙан әйтеү һәм фарыҙҙарҙы уҡыр алдынан ғына ҡамәт төшөрөү сөннәттер. === '''Аҙан әйтеү тәртибе''' === 1. Аллаһу әкбәр - 4 мәртәбә. 2. Әшһәдү әллә иләһә илләллаһ- 2 мәртәбә. 3. Әшһәдү әннә Мүхәммәдәр-расулуллаһ - 2 мәртәбә. 4. Хәййә ғәләс-саләәһ - 2 мәртәбә. 5.Хәййә ғәләл-фәләәх - 2 мәртәбә. 6.Аллаһү әкбәр - 2 мәртәбә. 7. Ләә иләәһә илләллаһ - 1 мәртәбә. Иртәнге намаҙҙың аҙанында «Хәййә ғәләл фәлләәх» тигәндән һуң «Әссаләту хайрум- минән нәүүүм» тип 2 тапҡыр әйтелә. '''Аҙан әйтеп бөткәс, аҙан доғаһы уҡыла:''' «Аллаһуммә раббә һәәҙиһид-дәғүәтит- тәәммәһа, үәссаләтил ҡааимәһ, әәти Мүхәммәдәнил үәссииләтә үәл фәдыләһ, үәддәрәжәтәл ғәәлийәтәр-рафиғәһ, үәбғәҫһү мәҡаамәм-мәхмүдәнил-ләҙи үәғәттәһү үәрзуҡэн шәфәғәтәһү йәүмәл ҡыйәәмәһ,  иннәкә ләә түхлифүл мииғәәдэ ». === '''Фарыҙ намаҙы алдынан ҡамәт төшөрөлә: ''' === t. Аллаһу әкбәр - 4 мәртәбә. 2. Әшһәдү әллә иләһә илләллаһ - 2 мәртәбә. 3. Әшһәдү әннә Мүхәммәдәр расулуллаһ - 2мәртәбә. 4. Хәййә ғәләс-саләәти, хәййә гәләс саләәһ - I мәртәбә. 5. Хәййә ғәләл-фәләхи,хәййә гәләл фәләәх- 1 мәртәбә. 6.Кадэ Ҡаамәтис-саләәти, ҡадэ ҡамәтис- саләәһ - 1 мәртәбә. 7. Аллаһү әкбәр - 2 мәртәбә. 8. Ләә иләәһә илләллаһ - 2 мәртәбә. == '''Намаҙҙы ниәтләү һәм  уҡыу тәртиптәре''' == '''Намаҙҙы уҡырға керешеү өсөн түбәндәгеләр шарт:''' 1. Намаҙ ваҡыты кереү. 2. Тәһәрәтле булыу. 3. Кейеме, уҡый торған урыны таҙа булыу. 4. Сәтер ғәүрәт ҡаплаулы булыу. Ирҙәр өсөн: тубыҡтан алып кендеккә тиклем күренмәҫкә тейеш. Ҡатындарға: биттәре, беләҙектән  алып ике ҡул осо һәм шайтан ашыҡтан башлап ике аяғының остары күренергә мөмкин. Ҡалған ерҙәре - ғәүрәт, улар күренмәҫкә тейеш. 5. Ҡиблаға ҡаршы йүнәлеү. 6. Намаҙҙы ниәтләү: «Әғүҙү билләһи минәш- шайтанир- ражим. Бисмилләәһир- рахмәәнир-рахиим. Иләһи, ниәт ҡылдым иртәнге намаҙымдың ике рәҡәғәт сөннәтен үтәмәккә, йөҙөмдө йүнәлдерҙем ҡибла тарафына. Халисан лилләһи тәғәлә». 7. Тәҡбир әйтеү Ирҙәр өсөн: ҡулдарҙың баш бармаҡтарын ҡолаҡ япраҡтарына тейҙереп «Аллаһу әкбәр» тип әйтеү һәм һуң ҡулды кендек тапҡырына ҡуйып, өҫтөнә уң ҡулды ҡаплау. Ҡатындар өсөн: «Аллаһу әкбәр» тигәндән һуң ҡулдарҙы иң баш тәңгәленә күтәреп, уларҙы күкрәккә ҡаплау. == '''Намаҙ уҡыу''' == 1'''. Һәр намаҙ Ҫәнә әйтеүҙән башлана.''' '''Ҫәнә:''' «Сүбэхәнә-кәл-лаһүммә үә бихәмдикә үә тәбракәс-мүкә үә тәғәлә жәддүкә үә ләә иләәһә ғойрүк». '''Мәғәнәһе''': Эй, Аллаһ, һинең паҡлығыңды үә маҡтаулылығыңды беләмен. Һинең исемең мобәрәктер, дәрәжәң олуғтыр. Һинән башка һис Тәңре юҡтыр. '''2. Сүрәи Фәтихә уҡыу:''' Фатихә: «Әғүҙү билләәһи минәш-шайтанир- ражим.  Бисмилләәһир-рахмәәнир- рахиим. Әр- рахмәәни-ррахиим. Әл-хәмдү лилләәһи раббил- ғәәләмиин. Мәәлики йәүми-ддин. Иййәкә нәғбүдү үә иййәкә нәстәғиин. Иһдинәә-ссыраталь мүстәҡиим. Сыираата- лләҙиинә әңғәмтә ғәләйһим ғайриль- мәғдууби, ғәләйһим үә ләә-ддааааллиин» Әмин. 4. Фатихә сүрәһенә ҡыҫҡа сүрә ҡушыу «Иннэәә әғтайнәәкәл-кәүҫәр. Фәссалли лирраббикә үәнхәр., Иннә. шәәниәкә һүүәл эбэтәр ». 5. Ҡыҫҡа сүрәнән һуң РӘҠУҒ, йәғни «Аллаһу әкбәр» әйтеп, ҡулдарҙы тубыҡҡа ҡуйып, билдән бөгөлөп тороу Рәҡуғтә өс мәртәбә «Субэхәнә раббиәл ғаҙим» тип рәҡуғ тәсбихен әйткәс, ТӘСМИҒ, «Самиғаллаһу лимән хәмидәһ» тигәнде әйтә-әйтә турайып баҫырға. Турайып баҫыуҙы ТӘХМИД «Раббәнә ләҡәл хәмде» менән тамамлап ҡуйырға. 6.Тәхмидтән һуң СӘЖДӘ, йәғни, йөгөнләгән килеш, ике ҡул менән алға таянып, маңлайҙы намаҙлыҡҡа тейҙереү. Сәждәлә саҡта өс мәртәбә сәждә тәсбихе «Субэхәәнә раббийәл әғлә» әйтелә. Сәждәнән һуң «Аллаһу әкбәр» әйтеп турайып ултыраһың, яңынан «Аллаһу әкбәр» әйтеп йәнә сәждәгә китәһең, «Аллаһу әкбәр» әйтеп сәждәнән торғас, икенсе рәҡәғәткә баҫаһың. 7. Икенсе рәҡәғәттә «Бисмилләәһир- рахмәәнир-рахиим» тип «Фатихә» сүрәһен уҡығас ҡыҫҡа сүрә ҡушыу: «Ҡүлһүәллааһу әхәдэ. Аллаһус-самәдэ. Ләм йәлидэ. Үә ләм йүүләдэ. Үә ләм йәкүл-ләһү күфүүән әхәдэ». 8.Ҡыҫҡа сүрәнән һуң беренсе рәҡәғәттәге тәртипсә рәҡүғ һәм сәждә ҡылырға. 9. Ҡугуд, йәғни һул аяҡ өҫтөнә ултырып, уң аяҡтың баш бармаҡтарын, текә торған хәлдә, кибла тарафына ҡаратып ҡуйыу. Ҡатындарға ҡәғдәлә ике аяҡтарын да уң тарафҡа сығарып, һул яҡ осалары менән ергә ултырырға. '''10. ҠӘҒДӘЛӘ''' «ӘТТӘХИЙӘТ» уҡыла: «Әттәхиййәтү лилләәһи үәссаләәүәәту үәттаибәт. Әссәләмү ғәләйкә әййүһәннәбиййү үә рахмәтуллаһи үә бәрәкәтүһ. Әссәләмү ғәләйнәә үә ғәләә ғибәәдилләәһис-саалихиин. Әшһәдү әлләә иләһә илләллаһу үә әшһәдү әннә Мүхәммәдән ғәбэдуһу үә расуулуһ ». '''11. Әттәхиәттән''' һуң «САЛАУАТ» уҡыла: «Аллаһуммә салли ғәләә Мүхәммәдиү, үә ғәләә әәли Мүхәммәдэ. Ҡәмәә салләйтә ғәләә Ибэрааһиимә үә ғәләә әәли ИбэраҺиимә иннәкә хәмиидум-мәжиидэ. Аллаһүммә бәәрик ғәләә Мүхәммәдиү, үә ғәләә әәли Мүхәммәдэ. Ҡәмәә бәәраҡтә ғәләә ИбэраҺиимә үә ғәләә әәли ИбэраҺиимә иннәкә хәмидум- мәжиидэ ». '''12. «Салауаттан»''' һуң «Раббәнә» доғаһы уҡыла: «Раббәнәәә әәтинәә фиддунйәә хәсәнәтәү-үә фил әәхирати хәсәнәтәү-үә ҡинәә ғәҙәәбәән -нәәр». '''13. СӘЛӘМ биреү'''. Башты уң яҡҡа бороп: «Әссәләәмү ғәләйкүм үә рахмәтуллаһ»,- тигәс, башты һул яҡҡа бороп, шул уҡ сәләмде биргәндән һуң ҡулдарҙы күтәреп өс мәртәбә «Әстәғфируллаһ»,- тигәс сәләм доғаһы уҡыла: Аллаһуммә әнтәссәләм үә минкәс -сәләм тәбәрәктә йәзүл жәләли үәл икрам». Ошоларҙы үтәп бөтөргәс беҙҙең иртәнге намаҙыбыҙҙың ике рәҡәғәт сөннәте үтәлгән була. Иртәнге намаҙҙың ике рәҡәғәт сөннәтен тамамлағас, ике рәҡәғәт фарыҙ намаҙы уҡыла. Фарыҙ намаҙының уҡыу тәртибе  сөннәт намаҙыныҡы кеүек үк. == '''Тәсбих тартыу тәртибе''' == Намаҙҙы уҡып бөтөп ике яҡҡа сәләм биргәс тәсбих әйтелә. «Субэхәнә-лаһи үәлхәмдү лилләәһи үә ләә иләәһә илләл-лааһу үәллааһу әкбәр». '''Мәғәнәһе:''' Аллаһы Тәғәлә кәмселектәрҙән паҡ булыусылыр. Барса маҡтаулылыҡ Аллаһы Тәғәләгә хастыр. Бер Аллаһы Тәғәләнән башка һис Тәңре юҡтыр. Аллаһы Тәғәлә һәр нәмәнән олораҡтыр. «Ләә хәүлә үә ләә ҡүүәтә илләә билләәһил- ғәлиййил-ғәҙыйм ». Мәғәнәһе: һис бер хәл үә ҡеүәт юҡтыр, мәгәр олуғ үә бәлән булыусы Аллаһы Тәғәлә менән генәлер.« Мә шәә, Аллаһү кәәнә үә мә ләм йәшә ләм йәкүн » '''Мәғәнәһе''': Аллаһы тәғәлә тәләгән нәмәләрҙең һәр ҡайһыһы булыр. Аллаһы Тәғәлә теләмәгән нәмәләр һис булмаҫ. 2.'''Тәсбих зикерҙәренән һуң «Аятел Көрси» уҡылыр''': «Әғүҙү билләәһи минәш шайтаанир- ражиим. Бисмилләәһи- ррахмәәни- ррахиим. Аллааһу ләәәә иләәһә һүүәл-хәййүл-ҡаййүүмү ләә тәьхуҙүһү синәтүү үә ләә нәүм ләһү мәә фи-ссәмәә-үәәти үә мәә фил-әрдыи мәң ҙәлләәҙии йәшфәғү ғиндәһү иллә биъиҙниһи йәғләмү мәә бәйнә әйдииһим үә мәә хальфәһүм үә ләә йүхиитуунә бишәйъим мин ғилмиһи иллә бимәә шәәәәъә күрсиййүһү-ссәмәәүәәти үәл-арда үә йәъүүдүһү хифҙуһүмәә үә һүүәл-ғәлиййүл ғәҙыйм».          ‘ '''3. Ошо зикерҙәр менән аяттар уҡылғандан һуң 33 мәртәбә''' «Сүбэханаллаһ», 33 мәртәбә «Әлхәмдүлилләһ», 33 мәртәбә «Аллаһу әкбәр» әйтелер. '''Унан һуң ҡулдарҙы күкрәк  кимәленә күтәреп Тәсбих доғаһы уҡылыр''': «Аллаһүммә тәҡәббәл миннә саләәтәнәә үә сийәәмәнәә үә ҡыйәәмәнәә үә ҡыйра, әәтәнәә үә руҡүүғәнәә үә сүжүүдәнәә үә ҡүғүүдәнәә үә тәсбихәәнәә үә тэһлииләнә үә тохашшүғәнәә үә тәдаруғәнәә. Аллаһүммә тәммим тәҡсиранәә үә тәҡаббәл тәмәәмәнәә үәс- тәжиб дүгәә, әнәә үәғфир әхйәә, әнәә үәрхәммәүтәәнәә йәә мәүләәнәә. Аллаһүммәх фәҙнәә йә фәййәдү мин жәмииғил-бәләәйә үәл әмрадъ. Аллаһүммә тәҡаббәл миннәә һәәҙиһис-саләәтә (әл-фәрда мәғәс  сүннәти) мәғә жәмиғи нуҡҫәәнәәтиһәә бифадликә үә кәрамикә үә ләә тәдриб биһәә үжүүһәнәә йәә илләәһәл-ғәәләмиинә үә йәә хайран насириин. Тәүәффәнәә мүслимиинә үә әлхикнәә бис-саалихиин. Үә сал-лаллааһу ғәләә Тәғәлә  хайри халҡиһии Мүхәммәдәи үә ғәләә әәлиһии үә әсхәәбиһии әжмәғиин». '''Мәғәнәһе''': Йә, Рабби, беҙҙең намаҙыбыҙҙы, ураҙабыҙҙы, ҡыямыбыҙҙы, рәҡүғебеҙҙе, ҡәғдәбеҙҙе, тәсбихебеҙҙе, тәһлилебеҙҙе, тәүҙиғебеҙҙе, ялбарыуыбыҙҙы ҡабул ҡыл. Йә, рабби, кәмселектәребеҙҙе бөтөр, тамам булған ғәмәлдәребеҙҙе ҡабул ҡыл үә йәнә доғабыҙҙы ла ҡабул ит. Әй, рәхмәт ҡылыусы Аллаһ, фаҙылың үә кәрәмең менән беҙҙән ошо намаҙыбыҙҙы һәр бер кәмселектәре менән ҡабул ит. Ул Намаҙ менән беҙҙең йөҙөбөҙгә орма. Әй, барса ғәмәлдең Хаҡ Мәғбүде, ярҙам ҡылыусыларҙың камилырағы, беҙҙе мосолман хәлебеҙҙә вафат ҡыл үә беҙҙе изге кешеләргә тоташтыр.Аллаһы Тәғәлә халыҡтарҙың яҡшырағына Мөхәммәд  ғәләйһиссәләмгә үә Уның барлыҡ Сәхәбәләренә барсаһына ла рәхмәт ҡылһа ине. == '''Намаҙ ваҡыттары''' == === '''Иртәнге намаҙ   ''' === '''''Ике    рәкәғәт Сөннәт''''' 1-се рәкәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәкәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Уҡып бөтөргәс бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. '''''Ике  рәкәғәт Фарыз''''' 1-се рәкәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәкәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Уҡып бөтөргәс бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. Унан һуң ихлас күңелдән «Доғаи хәбиб»-те уҡыһаң да була. === '''Өйлә намаҙы''' === '''''4 рәкәғәт СӨННӘТ.''''' 1-се рәкәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәкәғәттә Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Бынан һуң ярты Әттәхиййәт уҡыйбыҙ ҙа яңынан тороп баҫабыҙ! 3-се рәкәғәттә Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. 4-се рәкәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Унан һуң бөтөн Әттәхиййәт уҡыла, йәғни (Теләге булған кеше Ҡулһуаллаһ урынына башҡа сүрә йәки аяттармы ҡушып ебәрә ала. Мәҫәлән: Үәл, Ғасри,Иннәә әнзәлнәһә һәм башҡалар). '''''4 рәкәғәт Фарыз''''' 1-се рәкәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәкәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Бынан һуң ярты Әттәхиййәт уҡыйбыҙ ҙа яңынан тороп баҫабыҙ. 4-се рәкәғәттә: Әлхәм уҡыла. 5-се рәкәғәттә: Әлхәм уҡыла. Унан һуң бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. '''''2 рәкәғәт Сөннәт''''' 1-се рәкәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәкәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Уҡып бөтөргәс бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. Шуның менән өйлә намаҙы тамам.'''Икенде намаҙы''' === '''Икенде намаҙы''' === '''''4 рәкәғәт Фарыз''''' 1-се рәкәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәкәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Бынан һуң ярты Әттәхиййәт уҡыйбыҙ ҙа яңынан тороп баҫабыҙ. 3-се рәкәғәттә: Әлхәм уҡыла. 4-се рәкәғәттә: Әлхәм уҡыла. Унан һуң бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. === '''Ахшам намаҙы''' === '''''3 рәҡәғәт Фарыҙ''''' 1-се рәкэғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәҡәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Бынан һуң ярты Әттәхиййәт уҡыйбыҙ ҙа яңынан тороп баҫабыҙ. 3—се рәҡәғәттә: Әлхәм уҡыла. Унан һуң бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. '''''2 рәкәғәт Сөннәт''''' 1-се рәҡәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәҡәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Уҡып бөтөргәс бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. Шуның менән ахшам намаҙы тамам. === '''Йәсиғ  намаҙы''' === '''4 рәкәғәт Фарыз''' 1-се рәҡәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә .(Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәҡәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Бынан һуң ярты Әттәхиййәт уҡыйбыҙ ҙа яңынан тороп баҫабыҙ. 3-се рәҡәғәттә: Әлхәм уҡыла.            4-се рәҡәғәттә: Әлхәм уҡыла. Унан һуң бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. '''2 рәкәғәт Сөннәт''' 1-се рәҡәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (Фәтихә), Иннә әғтыйнә Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәҡәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Уҡып бөтөргәс бөтөн Әттәхиййәт уҡыла. Унан һуң ихлас күңелдән «Доғаи хәбиб»-те уҡыһаң да була. Шуның менән йәсиғ намаҙы тамам. === '''Витр  үәжиб  намаҙы''' === '''3 рәкәғәт''' 1-се рәкәғәттә: Сүбэхәнәкә, Әлхәм (фәтихә), Иннә әғтыйнә (Кәүҫәр сүрәһе) уҡыла. 2-се рәкәғәттә: Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡыла. Бынан һуң ярты Әттәхиййәт уҡыйбыҙ ҙа яңынан тороп баҫабыҙ. 3-се рәкәғәттә:      Әлхәм, Ҡулһуаллаһ уҡығандан һуң кендек тәңгәленә бағланған ҡулдарҙы төшөрөп, һуңынан яңынан күтәреп ҡолаҡ йомшағына тейҙерәбеҙ һәм «Аллаһу әкбәр» тип тәкбир әйткәс, «Ҡнут» доғаһы уҡыйбыҙ. '''«Кнут» доғаһы:''' « Бисмилләәһир-рахмәәнир- рахиим. Аллааһүммә иннәә нәстәғиинүкә үә нәстәғфирукә үә нәтуубу иләйкә үә ну мину бикә үәнәтәүәккәлү ғәләйкә үә нүҫнии ғәләйкәл хайра, нәшкүрүкә үә лә нәшфүрүкә үә нәхләғү үә нәтрүкү мәй-йәфжүрүк. Аллаһуммә иййәәкә нәғбүдү үә ләкә нусалли үә нәсжүдү үә иләйкә нәсғәә үә нәхфидү нәржүү рахмәтәкә үә нәхшәә ғәҙәәбәк. Иннә ғәҙәбәәкә бил куффәәри мулхиҡ” Намаҙ тамам булғандан һуң тәсбих әйтеп, Аятел Көрси уҡып тәсбих тартаһың. '''Намаҙҙан һуң берәр сүрә йәки аят уҡып әрүәхтәргә доға ҡылаһың, уларға багышлап:''' « Йә, раббым! Уҡыған сүрә һәм аяттарымды үҙеңдең ризалығың өсөн, пәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт Мостафа салләллаһу ғәләйһиссәләмдең рухи шәрифтәренә, атабыҙ Әҙәм ғәләйһиссәләм, инәбеҙ һауа Разиаллаһы Ғәнһәнең һәм башҡа пәйғәмбәрҙәрҙең, барса иҙгеләрҙең, барса сәхәбәләрҙең, остаздарыбыҙҙың, ата-әсәләребеҙҙең, әбей- бабайларыбыҙҙың, вафат булған ир һәм ҡыҙ туғандарыбыҙҙың, беҙҙән доға өмөт иткән барлыҡ әрүәхтәребеҙҙең рухтарына ирештерһәң ине»,-тип доға ҡылабыҙ. Биш ваҡыт намаҙҙың беренсе ике рәҡәғәте барлыҡ намаҙҙарҙа ла иртәнге ике рәҡәғәт сөннәт һымаҡ уҡыла. Әлхәм (Фәтихә) сүрәһе намаҙ эсендә һәр саҡ бисмилләһи әйтеп уҡыла. Башҡа сүрәләрҙә бисмилләһи әйтелмәй. == '''Ҡыҫҡа сүрәләр''' == === '''ӘЛ-ҒАСР сүрәһе''' === Бисмилләәһи- ррахмәәни- ррахиим. 1. Үәл-ғаср. 2. Иннәл-иңсәәнә ләфии хуср. З.Илләглләҙиинә әәмәнүү үә ғәмилү- ссаалихәәти үә тәүәәсау билхәҡҡи үә тәүәәсау биссабр. === '''ӘЛ-ФИЛ сүрәһе''' === Бисмилләәһи-ррахмәәни-ррахиим. 1.Ә Ләм тәра кәйфә фәғәлә раббүкә би’асхәәбил-фиил. 2. Ә ләм йәджғәл кәйдәһүм фии тадлиил 3.Үә әрсәлә ғәләйһим тайрән әбәәбиил 4.Тәрмииһим бихиджәәратим миң сиджжиил  5.Фәджәғәләһум кәғасфим мәькүүл === '''Ҡурәйш сүрәһе''' === '''Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим!''' 1.Лиьииләәфи ҡурәйш 2.Иләәфиһим рихләтә-шшитәьи үә-ссайф 3.Фәлйәғбүдүү раббә һәәҙәл-бәйт 4.Әлләҙии атғәмәһум миң джүүғиү-үә әәмәнәһум мин хауф === '''Әл-Мәғүн сүрәһе''' === Бисмил-ләһир-рахмәнир-рахим! 1.Ә раьәйтә-лләҙии йукәҙ-ҙибү биддиин 2.Фәҙәәликә-лләҙии йәдүғғүл-йәтиим 3.Үә ләә йәхудду ғәләә тәғәәмил-мискиин 4.Фәүәйлүл-лилмүсаллиин 5.Әлләҙиинә һүм ғәң саләәтиһим сәәһүүн 5.Әлләҙиинә һум йурааүүн 6.Үә йәмнәғүүнәл мәәғүүн === '''Әл-Кәфирун сүрәһе''' === Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим! 1.Ҡуль йәә әййүһәл кәәфирүүн 2.Ләә әғбүдү мәә тәғбүдүүн 3. Үә ләә әңтүм ғәәбидүүнә мәә әғбүд 4.Үә ләә әнәә ғәәбидүм-мәә ғәбәдтүм 5.Үә ләә әңтүм ғәбидүүнә мәә әғбүд 6.Ләкүм диинүкүм үә лийә диин === '''Ән-Наср сүрәһе''' === Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим! 1.Иҙәә джәәә нәсру-ллаһи үәл-фәтх. 2.Үә раьәйтә-ннәәсә йәдхулүүнә фии диини-лләһи әфуәджә 3. Фәсәббих бихәмди раббикә үәстәғфирһү иннәһу кәәнә тәүүәәбә === '''Әл-Мәсәд сүрәһе''' === Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим! 1. Тәббәт йәдәә әбии ләһәбиү-үә тәбб 2. Мә әғнәә ғәнһү мәәлүһү үә мәә кәсәб 3. Сәйасләә нәәрәң ҙәәтә ләһәб  4.Үәмрәьәтүһү хәммәәләтәл хәтаб 5. Фии жиидиһәә хәблүм-мим-мәсәд. === '''Әл-Фәләҡ сүрәһе''' === '''Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим!''' 1. Ҡуль әғүүҙү бираббил-фәләҡ. 2.Миң шәрри мәә халәҡ 3.Үә миң шәрри ғаасиҡин иҙәә үәҡаб  4.Үә миң шәррин-нәффәәҫәәти фил-ғүкәд  5. Үә миң шәрри хәәсидин иҙәә хәсәд. === '''Ән-Нәс сүрәһе''' === Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим 1.Ҡул әғүҙү бирабби-ннәәс.  2. Мәлики-ннәәс                3. Иләәhи-ннәәс 4. Миң шәррил-үәсүәәсил-ханнәәс 5.  Әлләҙии йүүәсүисү фии сүдүүри-ннәәс. 6. Минәл джиннәти үә-ннәәс. Жәбрәил ғәләйһиссәләм «Йә, Мөхәммэд, әйт өммәтеңә:«Кәр кем иһә ошо «Доғаи хәбиб»те иртә һәм йәстү намаҙҙарынан һуң ихлас күңелдән уҡыһа, йәки үҙе менән йөрөтһә, ул бәндәнең гонаһтары кисерелер, әхирәт көнөндә ул бәндә Аллаһы тәғәләнең ғазабына тартылмаҫ.» == '''«Доғаи хәбиб»''' == Бисми-лләһи-ррәхмани-ррәхим. Аллаһүммә бәәрик ғәләйнәә үәдфәғ ғәннәә бәләә икә раүүфү ләббәйкә-рхәм ләббәйкә  ӘШҮӘҒ ЛӘББӘЙКӘ  үә әннәллааһә йәбеғәҫү мән фил ҡубүүри үә салләллаһү ғәләә Мүхәммәдин  үә ғәлә әәлиһи үә әсхаабиһи әжмәғиин әттайинәт-тааһирин. Үә ғәләә мән табәғәһүм  биәхсәни иләә йәүмиддин. Аллааһү әкбәр  Аллааһү әкбәр, Аллааһү әкбәр. Ләә иләәһә илләллааһү, йәә Аллааһү,  йәә Аллааһү,  йәә Аллааһү йәә Рахмәәнүу, йәә Рахмәәнү, йәә Рахмәәнү,  йәә Рахиимү, йәә  Рахиимү, йәә Рахиимү, йәә Әхәдү, йәә Әхәдү, йәә Әхәдү, йәә Хәмидү, йәә Хәмидү, йәә Хәмидү . йәә Самәәдү, йәә Самәәдү, йәә Самәәдү, йәә Фәрдү, йәә Фәрдү, йәә Фәрдү. Ләә хәүлә үәләә ҡүүәтә илләә билләәһил ғәлийил ғаҙим. Йәә Ддааимү йәә Фәрдү, йәә Жәләәли үәл Икрам, үә салләллааһү ғәләә сайидинә Мүхәммәдин үә ғәлә әәлиһи үә әсхаабиһи үә әжмәғиин. Бирахмәтикә йә раахимиин. Әмин. == '''Хәҙистәр''' == 1.Фарыз намаҙҙарын имам үә мөҡтәди булып менән уҡыу-сөннәттер. 2.Йәмәғәт менән уҡылған намаҙҙа имам баш булыр. Мөҡтәди имамға ойоп, йәғни, эйәреп уҡыр. Намаҙҙың һәр бер ғәмәлен имам артынан ғына ҡылыр, һис бер ғәмәлде имамдан алда ҡылмаҫ. 3. Ҡыямда мөҡтәди ҫәнә генә уҡыр, «Әғүҙе», «Бисмилләһ» һәм сүрәләрҙе уҡымайынса, имам уҡығанды көтөп үә тыңлап тик торор. Рөкүғтән торғанда имам тәсбих әйтер, тәхмидте әйтмәҫ. Мөҡтәди тәхмид әйтер, тәсбих әйтмәҫ. Башҡа зикерҙәрҙе икеһе лә әйтер. 4. Имам тәҡбирҙәрҙе, тәсбихте һәм сәләмде ҡысҡырып әйтер, ә мөҡтәди эстән генә әйтер. «Сүрәи Фәтихә» ҡысҡырып уҡылған намаҙҙа, « Сүрәи Фәтихә » нан һуң мөҡтәди ҙә эстән «Амин» тиер. 5. Мөҡтәди яңғыҙ   булғанда имамдың артында бер ҡарыш самаһы ерҙә торор. Әгәр улар ике-өс кеше булһа-имамдың артында саф булып теҙелеп торорҙар, сафты тигеҙ тотоу һәм арала кеше һыйырлыҡ буш урын ҡалдырмай тороу сөннәттер. 6. Оло ир кеше сабый балаға үә ҡатын кешегә ойоп намаҙ уҡыу дөрөҫ түгел. Киреһенсә ойоп уҡыу иһә дөрөҫ була. 7. Бер имамға ирҙәр, сабыйҙар үә ҡатындар бергә ойоһалар, тәүге сафта ирҙәр, икенсе рәттә сабыйҙар, унан ҡатындар теҙелер. 8. Аранан береһе имам булып, сабыйҙар намаҙҙы йәмәғәт булын уҡыһа, был дөрөҫ булыр, ҡатындар шулай уҡыу дөрөҫ булмаҫ. 9. Ғөҙөрһеҙ кеше «сәхибә ғоҙор»гә ойоп уҡыу, икенде уҡыусыға өйләне ҡаҙа ҡылыусы ойоп уҡыу, нәфел намаҙын уҡыусыға фарыҙ намаҙын ойоп уҡыу дөрөҫ түгел. 10.Нәфел намаҙын өйлә йәки йәсих намаҙҙарын уҡыусыға ойоп уҡыу дөрөҫ; иртәнге, икенде үә ахшам намаҙҙарын уҡыусыға ойоп уҡыу мәҡруһтыр. 11.Бер нисә кеше бер намаҙҙы йәмәғәт менән уҡырға булһалар, арала ғилемлерәге имам булыр. Ғилемлектәре бер дәрәжәлә булһа, ҡыйрәте дөрөҫөрәге имам булыр, ҡыйрәттәре бер кимәлдә булһа, тәҡүәрәге имам булыр. Тәҡүәлектәре лә бер кимәлдә булһа, ҡартырағы имам булыр. Йәштәре лә тигеҙ булһа, холҡо яҡшырағы имам булыр. 12.Наҙан, зәғиф,  ике күҙе лә һуҡыр йәки һаҡау кешенең имам булыуы мәкруһтыр. 13.Имам иртәнге намаҙҙың һәр ике рәҡәғәтендә, аҡшам үә йәсиғ намаҙҙарында тәүге ике рәҡәғәттә сүрәләрҙе ҡысҡырып уҡыр, башҡа намаҙҙарҙа эстән уҡыр. 14.Яңғыҙ кеше һәр рәҡәғәттә сүрәләрҙе эстән уҡыр. Имам эстән уҡый торған рәҡәғәттәрҙе лә ҡысҡырып уҡыһа-дөрөҫ булыр. == '''Мөдрик үә мәсбуҡ''' == 1. Имам намаҙҙы уҡый башлағас, һуңлап килгән кешегә намаҙҙың ҡайһы ғәмәлендә булһа ла имамға ойоп, шул ғәмәлде ҡыла башлау үәжибтер. Хатта имам иң аҙаҡҡы ҡәғдәлә булһа ла, ойоп ҡалмаҡ сауаптыр. 2.Имам ҡыямда ҡысҡырып сүрә уҡыған саҡта килеп ойоған кеше ҫәнәне уҡымаҫ, эстән уҡыған саҡта килеп ойоған кеше ҫәнәне уҡыр. Ҡыямда башҡа ғәмәлдә ваҡытта ойоған кеше лә ҫәнә уҡымаҫ. 3.Имам бер рәҡәғәттең рәҡүғендә саҡта килеп ойоп, имам торғансы рәҡүғкә етешкән иҫәпләнер. Имам рәҡүғтән торғас, ҡыямда сәждәлә ваҡытта ойоған кеше ул рәҡәғәткә етешкәнгә иҫәпләнмәҫ. 4.Имамдың тәүге рәҡәғәтенә өлгөргән кеше '''«мөдрик»''' тип аталыр. Тәүге рәҡәғәтенә өлгөрмәгән кеше '''«мәсбуҡ»''' тип аталыр. 5.Мәсбуҡ һуңғы ҡағдЗлә «тәшәһһүд» уҡыр, «салауат» үә доға уҡымаҫ. Имам ике тарафҡа ла сәләм биргәнсе көтөп тик торор, имам сәләм биреп - бөтөргәс, ҡыямға тороп, «Ҫәнә», «Әғүҙе», «Бисмилләһ» үә сүрәләр уҡып, ҡылған рәҡәғәттәрен ^аҙа ҡылыр. б.Тәүге рәҡәғәткә өлгөрмәгән кеше, имамдан һуң, бер рәҡәғәт ҡаҙа кылыр. Ике рәҡәғәткә өлгөрмәгән кеше имамдан һуң ике рәҡәғәт ҡаҙа кылыр. Тәүге рәҡәғәтендә ҡағдәгә ултырмаҫ, һәр ике рәҡәғәттә «Фәтихә»нән мөхтәсәбтер: « Аллаһүммә иннии эс, әлүкә мин фәдликәл-ғәҙим». Мәғәнәһе: Йә, Рабби, тәхҡиҡ, мин һинән олуғ фазыл һәм Рәхмәтеңде һорайым. 4.Мәсеткә ингәс тә бер сөннәт намаҙ уҡымаһа, ике рәҡәғәт (тәхийәтүл мәсет) намаҙы уҡыу мөстәхәбтер. 5.Мәсет эсендә әҙәп үә тәүҙиғ менән ултырыу, зикер үә тәсбих, тәүбә үә истиғфәр, доға үә тәҙәррүғ менән шөғөлләнеү; Ҡөрьән йә китап уҡыу, йәки үәғәҙ һөйләп үә тыңлап тороу, йә ғилем өйрәнеп, йә өйрәтеп тороу мөстәхәбтер. 6.Һуған, һарымһаҡ, торма ашаған көйөнсә мәсеткә инеү үә мәсеттә донъя эштәре , ҡылып, йә донъя һүҙҙәре һөйләп, көлөшөп ултырыу мәкруһтыр. 7.Әгәр иртәнге намаҙ өсөн мәсеткә барып ингәндә имам фарыҙҙы уҡырға керешкән булһа, ике хөкөм бар: тиҙ генә ике рәҡәғәт сөннәтте уҡығанда фарыҙҙың һуңғы рәҡәғәтенә имамға ойоп ҡалырлыҡ булһа, тәүҙә мәсеттең икенсе бүлмәһенә йә шаршау артына барып ике рәҡәғәт сөннәтен  уҡыр һуңынан имамға мәсбуҡ булып ойор. Әгәр сөннәтен уҡығада фарыҙҙың һис бер рәҡәғәтенә өлгөрмәй ҡалырлыҡ булһа, сөннәтен уҡымаҫ, шундук имамға ойор. Ҡалған ике рәҡәғәт сөннәтен фарыҙҙы уҡығандан һуң ҡаҙа ҡылмаҫ. 8.Әгәр ҙэ иртәнге намаҙҙың сөннәтен уҡырға керешеп, ҡамәт уҡылып, имам фарыҙға керешкән булһа, тәүҙә тиҙ генә сөннәтен тамамлар, һуңынан имамға ойор. 9.Өйлә намаҙы өсөн мәсеткә ингәндә имам өйләнең фарыҙын уҡырға тотонған булһа, тиҙ генә имамға ойор. Дүрт рәҡәғәт сөннәтен уҡып шөгөлләнмәҫ. Фарыҙҙы тамам ҡылғандан һуң дүрт рәҡәғәт сөннәтен ҡаҙа ҡылыр, һуңынан ике рәҡәғәт сөннәтен уҡыр. 10.Мәсеткә инеп, өйләнең дүрт рәҡәғәт сөннәтен уҡырға керешкәс, ҡамәт төшөрөлөп, имам фарыҙҙы уҡырға керешһә, керешелгән намаҙҙың ике рәҡәғәт нәфел намаҙы итеп тамам ҡылыр ҙа, тиҙ генә имамға ойор. Фарыҙ тамам булғандан һуң дүрт рәҡәғәт сөннәтен, һуңынан ике рәҡәғәт сөннәтен уҡыр. 11.Әгәр ҙә дүрт рәҡәғәт сөннәттең өсөнсө рәҡәғәтен дә уҡый  башлаған булһа, уны тамалап ҡуйыу тиешле булыр. Тамам булғандан һуң имамға ойор. 12.Ҡатындарға намаҙҙы мәсеткә барып уҡыу мәкруһтыр. Мәгәр ҡарсыҡтарҙың иртә, ахшам үә йәсих намаҙҙарын мәсеттә уҡыуҙары мәкруһ булмай. == '''Намаҙҙың ҡазаһы''' == 1.Биш ваҡыт намаҙҙың һәр береһен үҙ ваҡытында  ҡылыу фарыҙҙыр. Ғөҙөрһөҙ, ваҡытында уҡымай ҡалдырыу һис дөрөҫ булмаҫ. 2.Әгәр ҙә бер намаҙ үҙ ваҡытында уҡылмай ҡалһа, уны икенсе ваҡытта ҡаҙа ҡылыу ваҡыты сыҡҡандан һуң үтәп ҡуйыу фарыҙ булыр. 3.Иртәнге намаҙ ҡояш сыҡҡансы уҡылмай ҡалып, өйлә ваҡыты еткәнсе ҡаҙа ҡылынһа, сөннәте лә, фарыҙы ла ҡаҙа ҡылыныр. Әгәр өйлә ваҡыты еткәс ҡаҙа ҡылынһа, фарыҙы ғына ҡаҙа ҡылыныр. 4.Ваҡытында уҡылмай ҡалһа, йәсиғ намаҙы менән бергә витр намаҙы ла ҡаҙа ҡылыныр. 5.Йома намаҙын  уҡый алмаған кеше, ул  көндө өйлә уҡыр.         6.Ғәйет үә тәрауих намаҙҙары үҙ ваҡытында уҡылмай ҡалһалар, һуңынан ҡаҙа ҡылынмай. 7.Әгәр намаҙ йәмәғәт менән ҡаҙа ҡылынһа, ҡысҡырып уҡый торған рәҡәғәттәрҙә имамға ҡыйратте ҡысҡырып уҡыу үәжиб булыр. Әгәр ҙә яңғыҙ ҡаҙа ҡылынһа, һәр рәҡәғәттә ҡыйратте эстән уҡыу үәжиб булыр. 8.Ҡаҙаға ҡалған намаҙҙарҙың тәртиптәре мәғлүм булғанда, тәртиптәре менән ҡаҙа ҡылыу тейеш. Мәҫәлән, бер көндөң биш ваҡыт намаҙы ла ҡаҙаға ҡалһа, иртә менән йәки онотоп ҡылмай ҡалдырһа, намаҙы дөрөҫ булмаҫ. Уға намаҙын өр- яңынан уҡыу кәрәк булыр. намаҙынан башлап, йәсиг үә витрға ҡәҙәрле тәртиптәре буйынса ҡаҙа ҡылыу тиеш. 9.Бер кешенең ғүмерендә дүрт-биш кенә намаҙы ҡаҙаға ҡалған булһа, ул кешегә ваҡыты кергән намаҙҙы уҡымайынса иң тәүҙэ ҡаҙаға ҡалған намаҙҙы уҡыу, ваҡыты кергән намаҙҙы ҡаҙанан һуң уҡыу фарыҙ булыр. 10.Әгәр үҙ ғүмерендә алты намаҙы ҡаҙаға ҡалған булһа, ул кешенең ихтиярында: Теләһә, ҡаҙа намаҙын тәүҙә уҡыр. 11.Намаҙҙы ҡаҙа ҡылыр алдынан аҙан үә ҡамәт уҡыу сөннәттер. Ләкин өс намаҙын бер ваҡытта ҡаҙалаһа, барыһына бер аҙан ярай. Әммә һәр береһе өсөн берәр ҡамәт кәрәк булыр. 12.Ҡаҙа ҡылынасаҡ намаҙға ошолай ниәт ҡылыныр: « Ниәт ҡылдым фәлән көндә, фәлән ваҡытта уҡылмай ҡалған фәлән намаҙҙың ике рәҡәғәт фарыҙын үтәмәккә, халисан лилләһи тәғәлә. Аллаһу әкбәр». 13.Үҙ ғүмерендә бик күп намаҙҙары ҡаҙаға ҡалған кеше, ҡартайғас шуларҙы ҡаҙа ҡылмаҡ булһа, ошолай ниәтләр:«Ниәт ҡылдым ваҡытында уҡылмай ҡалған иртәнге намаҙҙарымдың иң һуңғыһына ҡаҙа ҡылмаҡҡа, халисан лилләһи тәғәлә. Аллаһу әкбәр». Башҡа намаҙҙарға ла шул рәүешле. == '''Сәждәи  Сәһү''' == 1. Берәү намаҙының бер фарыҙын үҙ ихтыяры 2.Әгәр үҙ ихтыяры менән намаҙҙың бер үәжибын төшөрөп ҡалдырһа, намаҙы боҙолмаҫ, ләкин үҙе гонаһлы булыр. 3.Әгәр берәү намаҙҙың бер үәжибын онотоп йә яңылышып ҡалдырып китһә, ул кеше намаҙының аҙағында ошо рәүешле сәждәи сәһү ҡылыр: әгәр ул яңғыҙ булһа, һуңғы ҡағдәлә «тәшәһһүд»те уҡығандан һуң, «салауат» үә доға уҡымайынса, ике тарафҡа сәләм биреп, ике тапҡыр сәждә ҡылыр, һәр сәждәлә өсәр мәртәбә «тәсбих» әйтер. Унан һуң яңы ҡағдәгә ултырып, «тәшәһһүд» менән доға уҡып һәм сәләм биреп, намаҙын тамамлар. 4.Әгәрҙә ул имам булһа, артындағы мөҡтәдиҙәр тороп китмәһен өсөн сәждәи сәһүгә ҡәҙәр уң тарафына ғына сәләм биреп, унан һуң сәждәи сәһү ҡылыр. 5.Имам яңылышҡаны өсөн сәждәи сәһү ҡылһа, уға эйәреп мөҡтәдиҙәргә лә мәсбуҡҡа ла сәждәи сәһү ҡылыу үәжиб булыр. Әммә мөҡтәди яңылышыу сәбәпле һис кемгә, йәғни, имамға ла, мөҡтәдиҙең үҙенә лә сәждәи сәһү ҡылыу дөрөҫ булмаҫ. '''6.Әгәр ҙә берәү намаҙҙа яңылышып, түбәндәге 17 төрлө эш ҡылһа, шул кешегә  сәждәи сәһү ҡылыу үәжиб булыр:'''    1)намаҙҙың тәүге ике рәҡәғәтендә «сүрәи Фәтихә» урынына башҡа бер аят уҡыһа; 2)тәүге ике рәҡәғәттең береһендә «сүрәи Фәтихә»нән һуң сүрә уҡымай ҡалһа; 3) өс йә дүрт рәҡәғәтле намаҙҙа тәүге ҡағдәгә ултырмай калһа; 4) ҡағдәләрҙең береһендә «тәшәһһүд» уҡымаһа; 5) тәүге ҡағдәлә «тәшәһһүд»тән һуң «салауат»ты ла уҡыһа; 6) яңылыш тәүге ҡағдәлә сәләм бирһә; 7) ҡысҡырып уҡыла торған рәҡәғәттә имам ҡыйрәтте эстән уҡыһа; 8) эстән уҡыла торған рәҡәғәттә имам ҡыйрәтте ҡысҡырып уҡыһа; 9) витр намаҙында «кунут» доғаһы уҡылмай ҡалһа; 10) ҡыйрәт уҡыуҙан алда рөҡүғ ҡылынһа; 11) тәкбир әйтеп намаҙға керешкәндән һуң йәнә бер тәкбир әйтһә; 12) «сүрәи фәтихә»не ике мәртәбә уҡып ебәрһә; 13) рөҡүғты ике мәртәбә ҡылһа; 14) сәждәне өс мәртәбә ҡылһа; 15) һуңғы ҡағдәлә «тәшәһһүд»тән һуң ҡыямға торһа; 16) һуңғы ҡағдәлә һис ултырмайынса ҡыямға тороп китһә; 17) нисәнсе рәҡәғәттә икәнен уйлап тороп йә аят, йә «тәшәһһүд» кеүек бер зикерҙе тейешһеҙ урында уҡып, намаҙҙың бер ғәмәлен һуңлатһа. 7. Фарыҙҙың сүрә ҡушылмай торған һуңғы рәҡәғәттәрендә «сүрәи Фәтихә»гә сүрә ҡушыу сәбәпле, намаҙҙа сөннәт йә мөстәхәб. 8. Яңылышып бер намаҙ эсендә сәждәи  сәһү ҡылырлыҡ ике-өс эш ҡылынһа ла, сәждәи сәһү бер генә тапҡыр ҡылыныр. 9. Намаҙҙың һуңында сәждәи  сәһү онотоп ҡылмай ҡалдырылһа, намаҙға кәмселек килмәҫ— уның өсөн намаҙҙан һуң һис бер ғәмәл ҡылыу лазым булмаҫ. == '''Намаҙҙа яңылышыу''' == 1.Берәү дүрт рәҡәғәтле намаҙҙа яңылышып, тәүге ҡағдәлә ултырмайынса, ҡыямға тора башлап, яңылышҡанын иҫләһә, ике хөкөм бар:           1)әгәр тубыҡтары турайып етмәгән булһа, ҡағдәгә ҡайтанан ултырып, «тәшәһһүд» уҡыр,  аҙағынан сәждәи сәһү ҡылмаҫ; 2) әгәр тубыҡтары турайып, ҡыямға яҡынлаған булһа, ҡағдәгә ҡайтмайынса, ҡыямға торор ҙа артабанғы рәҡәғәтте уҡый башлар. Ҡалдырылған ҡағдә өсөн һуңынан сәждәи сәһү ҡылыр.        . '''2.Берәү дүрт рәҡәғәтле намаҙҙа һуңғы ҡағдәлә «тәшәһһүд»те уҡығандан һуң яңылыш бишенсе рәҡәғәтте уҡый башлаһа, йәнә ике хөкөм бар:'''       1) әгәр бишенсе рәҡәғәттең сәждәгә ҡылынғансы яңылышҡанын белһә, тиҙ генә ҡағдәгә ҡайтып, сәләм бирер дә сәждәи сәһү ҡылыр; 2) әгәр яңылышҡаны бишенсе рәҡәғәттең сәждәһе ҡылынғас беленһә, йәнә бер рәҡәғәт өҫтәп, намаҙын алты рәҡәғәт итер, һуңынан сәждәи сәһү ҡылып, намаҙын тамамлар. Артыҡ ике рәҡәғәте нәфел намаҙы булып ҡалыр. '''3. Берәү һуңғы ҡағдәгә ултырмайынса бишенсе рәҡәғәттең ҡыямына торһа, тағы ике хөкөм бар:'''   1) әгәр бишенсе рәҡәғәттең сәждәһен ҡылғансы яңылышҡаны иҫенә төшһә, тиҙ генә ҡағдәгә ултырып «тәшәһһүд» уҡыр, унан һуң сәләм биреп сәждәи сәһү ҡылыр; 2) әгәр яңылышҡаны бишенсе рәҡәғәттең сәждәһе ҡылынғас хәтеренә төшһә, намаҙы фарыҙ хөкөмөнән сығып, нәфелгәфанап, фарыҙҙы өр-яңынан башлап уҡыр. 4.Берәү намаҙ эсендә нисә рәҡәғәт уҡығанын онотоп, нисәнсе рәҡәғәттә икәнен хәтерләй алмаһа, намаҙын боҙоп (намаҙҙы боҙғанда ҡайһы ерҙә булһа ла ике яҡҡа сәләм биреп боҙалар) яңынан уҡыр. Әгәр ҙә яңылышыу ике-өс тапҡыр ҡабатланһа, намаҙын боҙмаҫ, күңеле нисә рәҡәғәт уҡығанына инанһа , шунса уҡығанға иҫәпләп, намаҙын тамамлар. Әгәр нисә рәҡәғәт уҡығанын һис кенә лә хәтерләй алмаһа, үҙен әҙерәк уҡығанға һанар. Тәүгә ике рәҡәғәттә яңылышһа, бер рәҡәғәт уҡығанға хисаплар, өсөнсөһө менән дүртснсеһе араһында яңылышһа, өсөнсө рәҡәғәткә хисап ҡылыр. 5. '''Берәү дүрт рәҡәғәтле намаҙға керешеп, ике рәҡәғәт уҡығас, тәүге  ҡағдәлә сәләм бирһә, ике хөкөм бар:''' 1) әгәр сәләм биргәндән һуң намаҙҙы боҙорлоҡ эш ҡылмаһа, ҡыямға тороп, ҡалған рәҡәғәттәрҙе уҡып намаҙын тамамлар ҙа, ахырҙа сәждәи сәһү ҡылыр; 2) әгәр намаҙын боҙорлоҡ бер эш ҡылһа, намаҙҙы яңынан башлап уҡыр. == '''Сәждәи тиләүәт''' == 1.Ҡөръән Кәримдә 14 тапҡыр сәждә аяты осрай. 2.Ошо сәждә аяттарын уҡыған кешегә лә, ишеткән кешегә лә сәждәи тиләүәт ҡылыу тейеш. '''Ҡиблаға ҡаршы тороп''': «Ниәт ҡылдым сәждәи тиләүәт ҡылмаҡҡа»,-тип ниәтләп, тәкбир әйткәс, сәждәгә китер. Өс мәртәбә сәждә тәсбихе әйтеп, тәкбир әйткәс, ҡағдәгә ултырыр. '''Унан һуң ошо доғаны уҡыр''':« Сәжәттү лир-рахмәәнү үә әмәнтү бир- рахмәәни-фәғфирли ҙүнүүби йә рахмәәнү сәмиғнәә үә әтағнәә ғуфраанәҡә раббәнәә үә иләйкәл-мәсыйр». '''Мәғәнәһе:''' Сәждә ҡылдым Аллаһы тәғәлә өсөн һәм иман килтерҙем. Ул Аллаһы Тәғәләгә. Шулай булғас инде минең гонаһтарымды ярлыҡа. Әй, Рәхмәт ҡылыусы Аллаһы! Әй, Раббыбыҙ, беҙ һинең ғафүеңде ишеттек һәм һиңә итәғәт ҡылдыҡ. Беҙ ахырҙа һинең хөкөмгә ҡайтасаҡбыҙ. 3.Сәждәи тиләүәт өсөн дә, намаҙҙағы кеүек, тәһәрәтле булыу, тәне, кейеме, намаҙлығы таҙа булыу, ғәүрәт ерҙәре ҡаплаулы булыу, Ҡиблаға ҡаршы булыу шарттыр. Сәждәи тиләүәттең үҙенең генә махсус ваҡыты юҡ —ҡайһы мәлдә уҡылһа ла ярай. 4.Сәждәи тиләүәттә ҡулдарҙы ҡолаҡ тәңгәленә күтәреү ҙә, ҡыям менән рәҡуғ та юҡ, сәждәһе лә бер генә тапҡыр. Намаҙ эсендә сәждә аяттарының береһен уҡыған кеше аят тамамланғас, намаҙын боҙмайынса, тәкбир әйтеп сәждәгә китер. Сәждә ҡылғас тәкбир әйтеп ҡыямға торор ҙа, сәждә аятынан һуңғы аяттарҙы уҡып, рөҡуғ ҡылыр. 5.Әгәр сәждә аятын уҡығас рөҡуғ ҡылһа, сәждәи тиләүәт ҡылыу үәжиб булмай, рөҡуғе сәждәи тиләүәт урынына тора. 6.Әгәр имам намаҙ эсендә сәждәи тиләүәт ҡылһа, уға эйәреп башҡаларға ла сәждә ҡылыу үәжиб булыр. 7.Берәү бер мәжлестә ике сәждә аятын уҡыһа йәки ишетһә, һәр аят өсөн берәр сәждәи тиләүәт ҡылыр. Әгәр бер сәждә аятын ике мәртәбә уҡыһа йә ишетһә, бер генә сәждәи тиләүәт ҡылыр. 8.Әгәр бер сәждә аятын ике мәжлестә уҡыһа йә ишетһә, ике тапҡыр сәждәи тиләүәт ҡылыр. 9.Кеше ишетерлек урында сәждә аятын ҡысҡырып уҡыу, сәждә аятының үҙен генә атап уҡыу һәм Ҡөръән уҡығанда сәждә аяттарын уҡымай ҡалдырып китеү - мәкруһ була. 10.Сабый бала, диуана кеше, хәйеҙле үә нифаслы ҡатын сәждә аятын ишетһә, уларға сәждәи тиләүәт ҡылыу мотлаҡ түгел. Мәгәр уларҙың уҡығанын ишеткән кешеләргә мотлаҡ булыр. 11.Берәү йөнөб йәки иҫерек ваҡытында сәждә аятын ишетһә, уға һуңынан сәждә ҡылыу үәжиб булыр. == '''Мөким үә  мосафир''' == 1.Өйҙә тороусы кешегә '''мөким''' тип әйтелер. Йөҙ саҡырым самаһы'ергә барыу ниәте менән юлға сыҡҡан кешегә '''мосафир''' тиерҙәр. 2.Сәфәргә сыҡҡан кеше ҡалаһының йә ауылының йорттары тәңгәленән уҙғаңдан башлап, йәшәгән еренә ҡайтып ингәнсе иәки икенсе ерҙә (ҡалала, ауылда) 15 көн йәшәүҙе ниәт ҡылғанға тиклем мосафир хәлендә булыр. 3.Әгәрҙә мосафир бер урында 15 көн йәшәү ниәт ҡылһа, шул сәғәттән ул мөҡим хөкөмөндә була, әгәр 15 көндө тултырмайынса тағы юлға сыҡһа, мосафир була. 4.Мосафирҙың бер ҡалала (ауылда) 15 көн йәшәү ниәте булмаһа ла, йомошо бетмәү йәки берәр хәбәр көтөү сәбәпле 15 көнгә ҡәҙәр әлеге урында йәшәһә, мосафир хөкөмөндә ҡалыр. 5.Ике ҡалала (ауылда) йорто булған кеше шул ҡалаларҙың (ауылдарҙың) ҡайһыһына барып инһә лә, мосафирлыҡтан сыға. Әгәр әлеге ҡалаларҙың (ауылдарҙың) араһы йөҙ саҡрым һәм унан да алыҫ булһа, бер өйөнән икенсеһенә барып еткәнгә ҡәҙәр мосафир булыр. 6'''.Мосафирҙың өс хөкөмө бар''': 1) уға өйлә, икенде, йәсиғ намаҙҙарының фарыҙҙарын икешәр рәҡәғәт итеп ҡыҫҡартып уҡыу үәжиб булыр; 2) ситектәренә өс көнгә хәтле мәсих ҡылыу дөрөҫ; 3) сәфәрҙә сағында Рамаҙан айы тура килһә, ураҙа тотмайынса ҡазаға ҡалдырыу дөрөс була. 7.Мосафир дүрт рәҡәғәтле сөннәттәрҙе һәм өс рәҡәғәтле ахшам үә витр намаҙҙарын ҡыҫҡартырға тейеш түгел. == '''Йома намаҙы''' == 1.Бәлиғ булған кешегә Йома көндө өйлә урынына Йома намаҙы уҡыу фарыҙ. '''2.Йоманың фарыҙ булуына 8 шарт бар:''' 1) ҙүкүрат, йәғни, ир кеше булыу; 2) бүлүғ, йәғни, бәлиғ булыу; 3)ғаҡыл, йәгни, аҡыллы булыу; 4) хуррийәт - азат кеше булыу; 5) иҡамәт -мөҡим кеше булыу; 6) сыйххәт - һау кеше булыу; 7) сәләмәт ғәйн - күҙе сәләмәт булыу; 8) сәләмәт рижл - аяҡтары һау булыу. 3.Ҡатындарға, сабыйҙарға, диуаналарға зиндандағы кешеләргә, мосафирҙарға, ауырыуҙарға, ике күҙе лә һуҡырҙарға, аҡһаҡтарға, Йома намаҙы фарыҙ түгел. Улар Йома намаҙы урынына өйлә намаҙы уҡыр. Ләкин мәсеткә барып Йома намаҙы уҡыһалар дөрөҫ булыр. '''4.Йома намаҙы уҡыр өсөн 6 шарт бар''': 1) Миср - ислам шәһәре тиерлек бер ҙур ауылда йә ҡалала булыу; 2) Имәм - падишаһ йә мөфти тарафынан рөхсәтле кеше имам булыу; 3) Йәмәғәт - имамдан башҡа аҡылы камил йәнә өс кеше булыу; 4) Изнүғәм - һәр кемгә инергә рөхсәт булған мәсеттә уҡылыу; 5) Уаҡту ҙуһр - өйлә ваҡытында уҡылыу; 6) Хутбәһ - Йоманың фарыҙынан алда имамдың Хөтбә уҡыуы. 5.Ошо шарттарҙың береһе генә лә табылмаһа. Йома намаҙы урынына өйлә намаҙы уҡылыр. 6.Йома намаҙы 10 рәҡәғәттән тора: 4 рәҡәғәт сөннәт, 2 рәҡәғәт фарыҙ, унан һуң йәнә 4 рәҡәғәт сөннәт. 7.Мәсеткә барып ингәс, тәүҙә ике рәҡәғәт «тәхийәтүл мәсет» намаҙы уҡылыр, йома намаҙының һуңғы 4 рәҡәғәт сөннәтенән аҙаҡ өйләнең 4 рәҡәғәте уҡылыр, унан һуң Йома ваҡытын хөрмәтләп ике рәҡәғәт ваҡыт сөннәте уҡылыр. 8.Йома намаҙының ике рәҡәғәт фарыҙын уҡығансы имам Хөтбә уҡыр. Ул Хөтбәләрҙә Аллаһы тәғәләгә хәмед әйтелә, «Кәлимәи Шәһәдәт», Мөхәммәт ғәләйһиссәләмгә һәм сәхәбәләргә мәдех әйтелә, әҙерәк вәғәз аяттары уҡыла, ғибрәтле вәғәз дә һөйләнелә. 9.Имам хөтбә уҡыр алдынан мөәзин: «Ускуту рахимә - кумуллаһу»,-тигәс аҙан әйтер. '''Мәғәнәһе''': Әй, йәмәғәт, тыңлағыҙ, Аллаһы тәғәлә һеҙгә рәхмәт ҡылһа ине». 10.Имам хөтбә уҡығанда һүҙ һөйләшеү, сит эштәр менән булашыу, шулай уҡ сөннәт һәм нәфел намаҙҙары уҡыу, зикер үә тәсбих әйтеү ярамаҫ. Хөтбәне тыңлап тороу үәжиб. 11.Хөтбә уҡығанда мәсеткә килеп ингән кеше «тәхийәтүл мәсет»те, Йоманың дүрт рәҡәғәт сөннәтен уҡып тормаҫ, Йоманың фарыҙын үтәп, дүртәр рәҡәғәт ике сөннәт намаҙы уҡып, фарыҙҙан алдағы сөннәткә ҡаза ҡылыр ҙа ҡуйыр. 12.Берәү мәсеткә инеп «тәхиүәтүл мәсет»те нәки дүрт рәҡәғәт сөннәтте уҡый башлағанда Имам хөтбәгә керешһә, намаҙ боҙолмайынса  тамам ҡылыныр. 13. Имам Йоманың фарыҙына сәләм биргәнгә тиклем ойоп өлгөргән кеше мәсбуҡ булып, рәҡәғәттәрҙең ҡалғанына имамдан һуң ҡаҙа ҡылыр. Сәләмгә тиклем ойоп өлгөрмәгән кеше өйлә намаҙын уҡыр. 14. Йома көн әһле Ислам ҡаршыһында доғалар һәм иҙге ғәмәлдәр ҡылына торған байрам. Шуға ла һәр бер мосолманға Йоманы ололап, гонаһ эштәрҙән тыйылырға, иҙге эштәр генә ҡылырға тырышырға, фәҡирҙәргә саҙаҡа бирергә, ата-әсә һәм зат ырыуҙың хәлен белешергә, зыяратҡа барып йәки өйҙә Ҡөръән уҡып, сауабын үлгәндәрҙең рухына бағышларға, зикер һәм доғалар әйтергә кәрәк. == '''Ғәйет намаҙҙары''' == 1.Ҡатындар, сабыйҙар, ауырыуҙарҙан тыш, Йома намаҙы фарыҙ булған кешеләргә ғәйет намаҙын уҡыу ҙа үәжиб. '''2.Ғәйет намаҙҙарын уҡыу өсөн 5 шарт булыу мотлаҡ''': Мисыр, изнүғәм, имам, йәмәғәт, ваҡыт. 3.Ғәйет намаҙҙарының ваҡыттары: ҡояш сығып, өс аршин күтәрелгәндән башлап, өйлә ваҡыты кергәнсе. 4.Берәй сәбәп менән ғәйдел-фытыр намаҙы беренсе Шәүүәлдә уҡылмай ҡалһа, икенсе Шәүүәлдә уҡылыр, өсөнсөһөнә ҡалһа, дөрөҫ булмаҫ. 5.Ғәйет намаҙы Ҡорбан унынсы Зөлхизәлә уҡылмай ҡалһа, уникеһенә ҡәҙәр кисектереп уҡыу дөрөҫ була. 6.Ғәйет намаҙҙарының һәр икеһе икешәр рәҡәғәт. Аҙан менән ҡамәттән башҡа ҡалғаны йәмәғәт менән уҡылыр. Намаҙ ваҡыты еткәнен мөәзин мәсет манараһынан «әс- салат» тейеп ҡысҡырып белгертә. '''7.Ғәйет намаҙҙарының уҡылыу тәртибе:''' ниәт ҡылып, тәкбир әйтелгәндән һуң имам да, мөктәдиҙәр ҙә сәнә уҡырҙар, унан һуң һәр береһе ҡулдарын өс мәртәбә ҡолаҡ йомшаҡтарына тейҙереп, өс мәртәбә тәкбир әйтерҙәр. Унан һуң имам ҡысҡырып сүрәләр уҡыр, икенсе рәҡәғәттең ҡыямында йәнә ҡысҡырып сүрәләр уҡыр. Сүрәләрҙән һуң рөҡүғкә китер алдынан тағы алдағы тәртип менән өс мәртәбә тәкбир әйтелер ҙә дүртенсе тәкбир менән рөҡүғкә кителер. Ҡалғаны - башҡа намаҙҙар кеүек. 8.Ғәйет намаҙына  һуңлаған кеше имам сәләм биргәнгә тиклем ойоп  өлгөрһә мәсбуҡҡа һаналып, ҡалған рәҡәғәттәрҙе имамдан һуң ҡаҙа ҡылыр. Әгәр имамдың сәләменә өлгөрмәһә, шул көйөнсә ҡалыр—ғәйет намаҙҙары ҡаҙа ҡылынмай. 9.Ғәйет намаҙҙарынан һуң имам ике тапҡыр Хөтбә уҡып, халыҡҡа вәғәз һөйләр, фытыр һәм Ҡорбан хөкөмнәрен өйрәтер, ғәйет көндәрҙә сөннәт һаналған эштәрҙе аңлатыр == '''Тәрәүих намаҙҙары''' == 1.Рамаҙан айының һәр көнөндә йәсих намаҙынан һуң витр намаҙынан алда тәрәүих намаҙы уҡылырға тейеш. 2.Тәрәүих намаҙы барлығы 20 рәҡәғәттән тора. Ул икешәр рәҡәғәт итеп унға бүлеп, йәки дүртәр рәҡәғәт итеп бишкә бүлеп уҡыла. Тәрәүих намаҙын ялғыҙ ҙа уҡырға була, ләкин йәмәғәт менән мәсеттә уҡыу сөннәт. 3.Тәрәүих намаҙы йәмәғәт менән уҡылған ерҙә витр намаҙы ла йәмәғәт менән уҡыла. Имам барлыҡ кыйрәттәрҙе лә ҡысҡырып уҡыр. 4.Тәрәүих намаҙының дүрт рәҡәғәтен уҡыған һайын, шул рәҡәғәттәрҙе уҡыған ваҡыт самаһы ял итеп тороу сөннәт. 5.Ял ваҡытында тәсбих әйтеп, тәһлил әйтеп, йә әйтелгәндәрҙе иғтибар менән тыңлап ултырыу тейеш. '''Ғәҙәттә тәнәфес ваҡыттарында ошо тәсбих әйтелә:''' «Сүбэхәәнә ҙил-мүлки үәл-мәләҡүүт. Сүбэхәәнә ҙил-ғиззәти үәл-ғәҙәмәти үәл- ҡудэрәти үәл-кибрийәә, и үәл-жәбәрүүт. Сүбэхәәнәл-мәликил-хәййил- ләҙи лә йәмүүт. Сүббүүхүн ҡүддүү-сүр-раббүл-мәләә, икәти үәр-руух. Ләә иләәһи илләллааһу нәстәғфирул-лааһ. Нәс, әлүкәл-жәннәтә үә нәғүүҙү бикә минән-наар». '''Мәғәнәһе''': Ерҙәге һәм күктәге мәхлүкәткә хужа булыусы Аллаһы тәғәләне тәнзиә ҡыламын. Ғиззәт, ҡөҙрәт үә бик ололоҡ эйәһе булыусы Аллаһы тәғәләне тәнзиә ҡыламын. Барлыҡ ғәләмдең падишаһы һәм мәңге тере Аллаһы тәғәләне тәнзиә ҡыламын. Ул Аллаһы тәғәлә кәмселектәрҙән аҙаттыр, барса фәрештәләрҙең үә Ябраил фәрештәнең Раббыһылыр. Бер Аллаһы тәғәләнән башҡа һис Тәңре юҡ. Беҙ ул, Аллаһы тәғәләнән гонаһтарыбыҙҙы ярлыҡауын көтәбеҙ. Әй, Аллаһы, беҙ һинән йәннәтте һорайбыҙ. Тамуғтан һиңә һыйынабыҙ. '''6. Тәрәүих намаҙҙары тамамланып, бишенсе тәсбих әйтелгәс, ошо доға уҡылыр:''' «Аллааһүммә салли ғәләә Мүхәммәдиү үә ғәләә әәли Мүхәммәдиү үә сәллим Аллааһүммә зәййиннәә бизиинәтилиимән. Үә шәррифнәә бишәраафәтил-һидәәйәти үәл-ғирфәән. Үә әкримнәә бисыйаами шәһри рамәдаан. Үәр- зүҡнәл -жәннәтә үәл-ғуфраан. Үә тәкәббәл миннәә тәрәәүиихәнәә йәә сүбэхәән. Үәс- тәжиб дуғааәнәә йәә хәннәән. Бифәдликә үә жүүдикә йәә мәннәән. Бирәхмәтикә йәә әрхәмәр-раахимиин». '''Мәғәнәһе:''' Йә, Рабби, Мөхәммәт ғәләйһиссәләмгә һәм уның ой йәмәғәттәренә Рәхмәт үә Сәләм ҡыл. Әй, Аллаһы, иман зиннәте менән зиннәтлә, үә йәнә ғилем үә тәүфиҡ менән шәрәфәтле ит. Үә Рамаҙан айының ураҙаһы менән хормәтле ит, беҙгә йәннәтте һәм ярлыҡауыңды насип ит. Әй, паҡ булыусы Аллаһы, беҙҙең тәрәүихтарыбыҙҙы ҡабул ит. Әй, Рәхмәт ҡылыусы үә һорамайынса биреүсе Аллаһы, фаҙылың һәм кәрәмең менән беҙҙең доғаларыбыҙҙы ҡабул ит. Әй, камил Рәхмәт ҡылыусы Аллаһы тәғәлә, һәр нәмә Рәхмәтең менән генә булалыр. 7.Тәрәүих намаҙының һәр рәҡәғәтендә «сүрәи Фәтихә»нән һуң бер ҡыҫҡа сүрә уҡылыр. «Ҡәләм Шәриф»тең башынан алып тәрәүих намаҙҙары араһына ҡуша-ҡуша Ҡөръәнде хәтем ҡылыу олуғ сөннәттән һанала. 8.Мәсеткә тәрәүих намаҙы уҡыла башлағас килгән кеше башта йәсиҡ намаҙының дүрт рәҡәғәтен яңғыҙ уҡып, һуңынан тәрәүихты  ниәтләп, имамға ойорға тейеш. 9.Һуңға ҡалған кеше тәрәүихтың ҡалған рәҡәғәттәрен имамдан һуң үҙе тамамлап ҡуйыр. Әгәр имам витрҙы уҡый башлағансы тәрәүихты тамамлаһа, имамға мәсбук булып ойор. Әгәр инде тәрәүихты тамамлағансы имам витрҙы уҡып бөтһә, витрҙы ла яңғыҙ уҡыр. == '''Нәфел намаҙҙары''' == 1.Икенде үә йәсих намаҙҙары алдынан дүртәр рәҡәғәт нәфел намаҙҙары уҡыу, йәнә йәсих һәм өйлә намаҙҙарынан һуң һуңғы икешәр рәҡәғәт сөннәттәрҙе дүртешәр итеп уҡыу-сөннәт дәрәжәһендәге күп сауаплы ғәмәл. 2.Намаҙ уҡыу мәкруһ булмаған ваҡытта икешәр, дүртәр, алтышар йә һигеҙәр рәҡәғәт нәфел намаҙҙары уҡыу мөстәхәбтер. 3.4,6,8 рәҡәғәтле нәфел намаҙҙарының һәр ҡағдәһендә салауат менән доға уҡыу тейеш. 4.Ниәт ҡылып керешелгән нәфел намаҙын уҡып бөтөрөү үәжиб, намаҙҙы боҙоу харам. Әгәр боҙола, һуңынан ҡаҙа ҡылыу тейеш. 5.Юлда, ат өҫтөндә барғанда нәфел намаҙы уҡый барыу дөрөҫ. Ул саҡта Ҡиблаға ҡаршы уҡыу шарт түгел-юлы ҡайһы тарафҡа барһа, шул яҡҡа табан уҡыу дөрөҫ була. '''6.Нәфел намаҙҙарының мәшһүрҙәре ошолар''': 1) Хәжәт намаҙы; 2) Истискә намаҙы; 3) Тәүбә намаҙы;4) Хәүеф намаҙы; 5)Көсөф намаҙы; 6)Хөсөф намаҙы; 7)Сәфәр намаҙы; 8) Шөкөр намаҙы; 9) Ишрәк намаҙы; 10) Ҙөхә намаҙы; 11) Әүүәбин намаҙы; 12) Тәһәжжүд намаҙы; 13) һәүел намаҙы; 14) Мәсет намаҙы; 15) Истихәрә намаҙы. '''7.Хәжәт намаҙы'''-Аллаһы тәғәләнән бер мораҙға ирештереүҙе һорап, доға ҡылыр алдынан уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. '''8.Истискә намаҙы'''-ҡоролоҡ йылында  Аллаһы тәғәләнән ямғыр һорап, доға ҡылыр өсөн уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. Был намаҙ ҡырҙа уҡылыр. '''Истискә намаҙынан һуң, ошоно уҡып, доға ҡылына:''' «Аллаһүммә әски ғибәәдәки үәрхәм бәһәәимәк. Аллааһүммә әмәртәнә бидуғаа, икә үә үәғәттәнәә би, ижәәбәтикә фәҡәдэ- дәғәүнәәкә кәмәә әмәртәнәә фә әжибэнәә кәмәә үәғәттәнәә. Аллааһүммә илләм тәрхәм лиәнфүсинәә ликәҫрәти ҙүнүбинәә фәрхәм сибэйәәнәнәә үә бәһәә, имәк». '''Мәғәнәһе:''' Йә, Рабби, ҡолдарыңды һуғар, хайуандарыңа Рәхмәт ҡыл. Йә, Рабби, беҙгә доға ҡылырға бойорҙоң һәм ҡабул итергә вәғәҙә бирҙең. Инде беҙ һиңә Үҙең «бойорғанса доға ҡылабыҙ, шулай булғас инде һин, вәғәҙәң буйынса беҙҙең доғабыҙҙы ҡабул ҡыл. Йә, Рабби, әгәр ҙә гонаһтарыбыҙ күп булыу сәбәпле үҙебеҙгә Рәхмәт ҡылмаһаң, гонаһһыҙ сабыйҙарыбыҙға үә хайуандарыңа Рәхмәт ҡыл.          9.Әгәр тәүге көн истискә намаҙын уҡып та, ямғыр яумаһа, йәнә ике көн шул рәүешле истискә ҡылырҙар. 10.Ҡырҙа истискә ҡылған саҡта ямғыр яуа башлаһа, баш киемдәрен сисеп, баштарын ямғыр аҫтында тоторҙар, Аллаһы тәғәләгә шөкөр ҡылырҙар. '''11.Тәүбә намаҙы'''-гонаһтар өсөн үкенеп, тәүбә ҡылыр өсөн уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. '''Уны уҡығандан һуң ошо истиғфәр ҡылыныр:''' «Әстәғфируллааһ. Әстәғфируллааһә. Әстәғфируллааһә тәғәәләә мин күлли ҙәмбин үә әҙнәбэтүһү ғәмдәү үә хата, ән сирраү үә минәҙ-ҙәмбил-ләҙии ләә әғләмү иннәкә әнтә ғәлләәмүл-ғүйүүбэ». '''Мәғәнәһе:''' Аллаһы тәғәләнән мине барлыҡ гонаһтарымдан ярлыҡауын теләйем, юрамал ҡылған гонаһтарымдан да, хаталыҡ менән ҡылған гонаһтарымдан да, йәшерен ҡылған гонаһтарымдан да үә йәнә Аллаһы тәғәләгә белеп ҡылған гонаһтарымдан да тәүбә ҡыламын, йәғни үкенескә ҡайтамын. Әй, Аллаһы, һин ғәйептәрҙе лә белеүсеһең. '''12.Хәүеф намаҙы'''-бер бәләнең йә афәттең булмауын теләп доға ҡылыр алдынан уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. Ғәрәсәт йә дауыл булғанда, күк күкрәп ямғыр яуғанда, ҡаты ямғыр йәки боҙ яуғанда, һыу ташҡанда, зилзилә булып, ер һелкенә башлағанда, ныҡ эҫе үә ҡаты һыуыҡтар булғанда ошо намаҙ уҡылыр. '''13.Көсөф намаҙы''' - ҡояш тотолғанда имам һәм йәмәғәт менән мәсеттә уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. Был намаҙҙың ҡыйрәтендә имам бик оҙон сүрәләр уҡыр(эстән), һәр кем ҡояштың нуры асылғансы Аллаһы тәғәләгә хәмед үә тәсбих әйтер. '''14.Хөсөф намаҙы''' - Ай тотолғанда өйҙә яңғыҙ уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. '''15.Сәфәр намаҙы''' - юлға сығар алдынан, сәфәрҙең уңышлы булыуын теләп доға уҡыр өсөн ҡылына торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. '''16.Шөкөр намаҙы''' - бер оло дәүләткә, ниғмәткә үә мәртәбәгә ирешкәс, йә бер маҡсат алдыңа килгәс, Аллаһы тәгәләгә шөкөр ҡылыу ниәте менән уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. '''17.Ишрәк намаҙы''' - ҡояш тыуып күтәрелә башлағас уҡыла торған йә 2, йә 4, йә 6, йә 8 рәҡәғәтле нәфел намаҙы. 18.'''Ҙөхә намаҙы''' - ҡояш тыуған ваҡыт менән өйлә ваҡытының ҡап уртаһында уҡыла торған йә 2, йә 4, йә 6, йә 8, йә 10, йә 12 рәҡәғәтле нәфел намаҙы.         ч 19'''.Әүүәбин намаҙы''' - ахшам намаҙын уҡып бөткәс уҡыла торған йә 2, йә 4, йә 6 рәҡәғәтле нәфел намаҙы. 20.'''Тәһәжжүд намаҙы''' - төндә йоҡонан уянып, таң атҡансы уҡыла торған йә 2, йә 4, йә 6, йә 8, йә 10 рәҡәғәтле нәфел намаҙы. '''21.һәүел намаҙы''' - бер мосолман кешенең вафатын ишеткән көндә ахшамдан һуң уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. Уның сауабы шул мәйеттең рухына бағышланыр. '''22.Мәсет намаҙы -''' йәғни «тәхиәтүл мәсет», мәсеткә инеү менән уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. Йомаға ингәндә, йәки мәсетте ҡарап сығыу өсөн ингәндә уҡылыр. '''23.Истихәрә намаҙы''' - бер оло эш башлар алдынан, уның хәйерле булуын теләп уҡыла торған ике рәҡәғәтле нәфел намаҙы. '''Уны уҡығандан һуң ошо доға уҡылыр''': «Аллааһүммә иннии әстәхиирүкә биғилмикә үә әстәҡдирүкә биҡүдэрәтикә үә әс, әлүкә мин фадликә фәиннәкә тәҡэдирү үә ләә әҡэдирү үә тәғләмү үә ләә әғләмү үә әнтә ғәлләмүл-ғүйүүб. Аллааһүммә ин күнтә тәғләмү әннә һәәҙәәл- әмрә хайрул лии фии диннии үә мәғәәшии үә ғәәкибәтә әмрии ,фәҡэдирһү лии үә йәссрһү лии ҫүммә бәәрик лии фии. Үә ин күнтә тәғләмү әннә һәәҙәәл-әмрә хайрул лии фии диинии үә мәғәәшии үәғәәҡыйбәтә әмрии фәсрифһү ғәннии үәссрифнии ғәнһү үәҡэдир лийәл-хайра әйнәмә күнтү. Иннәкә ғәләә күлли шәй, ин ҡаддиир». '''Мәғәнәһе:''' Йә, Рабби, тәхҡиҡ, мин һинән яҡшылыҡ эҫтәймен һәм ҡөҙрәт эҫтәймен үә һинең фаҙылыңды һораймын, тәхҡиҡ, һин һәр нәмәгә ҡадирһың, мин үҙем һис бер нәмәгә ҡадир түгелмен. Йәнә һин һәр нәмәне беләһең, мин белмәйем. Тәхҡиҡ, һин һәр бер ғәйепте лә белеүсе. Әй, Аллаһ, әгәр ҙә ошо эште минең динем, донъям үә әхирәтем өсөн хәйер тип белһәң, ул эште миңә насип үә миәссәр ҡыл, һәм ул эште минең өсөн мөбәрәк ҡыл. Әгәр ҙә был эште минең динем, донъям үә әхирәтем өсөн зарарлы һәм яман тип белһәң, ул эште минән, мине ул эштән дүндер. Йәнә миңә ҡайҙа булһам да хәйерле эштәрҙе насип ит. Тәхҡиҡ, һинең һәр нәмәгә көсөң етәлер. == '''УРАҘА, ЗӘКӘТ ҺӘМ ХАЖ''' == «Йәә әййүһәл-ләҙиинә әәмәнүү күтибә ғәләйкүмүс-сыяму кәмәә күтибә ғәләл- ләҙиинә миң ҡабликүм лә*әлләкүм тәттәҡүн ». Мәғәнәһе:    Әй, мөьмин бәндәләр, элекке замандағы мөьминдәргә фарыҙ ҡылынған кеүек, тәҡүәлегегеҙ артһын өсөн, Рамаҙанда ураҙа тотоу һеҙгә лә фарыҙ ҡылынды. '''(АЯТ-КӘРИМӘ)''' «Ликүлли шәй, ин зәкәәтүн үә зәкәәтүл- жәсәдис-сыйам». Мәғәнәһе: һәр нәмәнең бер зәкәте, йәғни паҡлаусыһы булалыр. Тәндең зәкәте - ураҙа. === '''(ХӘДИС- ШӘРИФ)''' === '''САУМ-УРАҘА''' 1.Рамаҙан айында һәр көн ураҙа тотоу, йәғни, таң яҡтылығы йәйелгәндән башлап, ҡояш батҡансы ашамай-эсмәй үә ир менән ҡатынға яҡынлыҡ ҡылмай тороу - бәлиғ һәм ғаҡыл булған һәр мөьмин өсөн фарыҙҙыр. '''2.Ураҙаның шарттары өсәү:''' 1) ниәт ҡылыу; 2) ашау-эсеүҙән тыйылыу; 3) яҡынлыҡтан тыйылыу. 3.Ураҙа булыуға сәхәр эскәндән һуң, таң атҡансы ниәт ҡылыу мөстәхәб. Шулай уҡ өйлә ваҡытына бер сәғәттән ашыу ҡалғас ниәтләһәң дә дөрөҫ булыр. 4.Ураҙаға бар күңел менән ниәт ҡылыу тейеш. Тел менән әйтмәйенсә, күңеленән генә иртәгә ураҙа тотасағын уйлаһа ла ураҙаһы дөрөҫ булыр. '''5.Ғәрәпсә ошоларҙы әйтеп, тел менән ниәт ҡылыу мөстәхәб: «'''Нәүәйтү ән әсуумә саумә шәһри рамадданә минәл-фәжри иләл- мәғриби хаалисан лилләәһи тәғәләә». '''Мәғәнәһе:''' Аллаһы тәғәлә өсөн, ихласым менән ниәт ҡылдым, Рамаҙан ураҙаһын тотмаҡҡа, таң ваҡытынан башлап ҡояш батҡансы. 6.Ҡояш байығас ураҙаны тамамлап, бер тәғәм, тоҙ йә һыу менән ифтәр ҡылыу, йәғни ауыҙҙы асыу сөннәт. Хөрмә, йөҙөм кеүек Емештәр менән ифтәр ҡылыу мөхтәсәбтер. '''7. Ифтәр ҡылғандан һуң ошо доға уҡыла:''' «Аллааһүммә ләкә сумту үә бикә әәмәнтү үә ғәләйкә тәүәккәлтү үә ғәләә ризҡикә әфтәртү фәғфирлии йәә ғаффаарү мә ҡаддәмтү үә мәә әххәртү». Мәғәнәһе: Әй, Аллаһы, ошо ураҙамды мин һинең өсөн генә тоттом үә мин һиңә генә иман килтерҙем, үә һиңә тәүәккәл ҡылдым, үә һинең ризығың менән ауыҙымды асам. Әй, гонаһтарҙы ғәфү итеүсе Аллаһы, инде минең элекке гонаһтарымды ла, хәҙерге гонаһтарымды ла ярлыҡа. '''8. Ураҙа булған кеше:''' 1) таң атҡансы төндә тороп, сәхәр эсер; 2) үҙ-үҙен гонаһ эштәрҙән тыйыуҙы ниәт ҡылыр; 3) Буш ваҡыттарында дини китаптар уҡыр; 4) ҡояш байығас, ахшамдан алда ифтәр ҡылыр. '''Ураҙа ваҡытында ошо ғәмәлдәр ҡылыу мәкруһтыр:''' 1)буш һүҙ һөйләү; 2)әҙәпһеҙ һүҙ һөйләү; 3)мунсала оҙаҡ ултырыу; 4)һыуға сумып ҡойоноу; 5)тәғәм йә һағыҙ сәйнәү; 6)тел менән берәй ризыҡты тәмләп ҡарау; 7)үбешеү; 8)бер ҙә ифтәр ҡылмайынса ике көн ураҙа тотоу; 9)ниндәй булһа ла берәй гонаһлы эш эшләү; 10)ауырыу көсәйгәнен белә тороп ураҙа тотоу. '''Ураҙа булған кешегә ошо эштәр ҡылыу тыйылмай:''' 1)һатып алынасаҡ ризыҡты татып ҡарау; 2) балаға тәғәм сәйнәп биреү; 3)күҙгә һөрмә тартыу; 4) мыйыҡ һәм иренде майлау; 5)тештәрҙе таҙартыу; 6) ҡан алдырыу; 7) һөлөк һалдырыу; 8)ҡомған менән ғөсөл ҡойоноу; 9) мунсала тирләп сығыу; 1 0)һабын менән йыуыныу.       '''9.Ураҙаны боҙа:''' 1) борсаҡ дәүмәле генә булһа ла бер тәғәм йәки дарыу йотоу; 2) бер генә тамсы булһа ла һыу йотоу; 3)яҡынлыҡ ҡылыу; 4) укол алыу. 10.Ураҙаны үҙ ихтияры менән боҙған кешегә бер көнгә бер көн иҫәбенән ҡаҙа ҡылыу һәм боҙған өсөн кәфәрәт ҡылыу тейеш. '''11.Ураҙа кәфәрәте шулай ҡылына:''' Әгәр донъяла ҡолдар бөтмәгән урын булһа, бер ҡолдо һатып алып азат итергә кәрәк. Әгәр ҡол табылмаһа, йәки һатып алырға байлығы етмәһә, бО көн өҙлөкһөҙ ураҙа тотоу тейешле. Әгәр ҙә зәғифлек сәбәпле уны үтәй алмаһа, 60 фәҡиргә туйғансы аш ашатыу тейеш. 12. Бер ураҙа кеше яңылыш бер аҙ аш йә һыу йотоп ебәрһә, тамағына ямғыр үә ҡар китһә йәки ҡоҫһа, йәки таң атҡас ифтәр ҡылһа - ураҙаһы боҙолор. Ундай кешегә Рамаҙандан йуң ҡаза ҡылыу тейеш, кәфәрәт лазым булмаҫ. 13.Ураҙаһы боҙолған кешегә ҡояш байығансы барыбер ашамай-эсмәй тороу тейешле. 14.Бер кешенең тамағына туҙан, тупраҡ, йөн йәки төтөн инһә, йәки төкөрөгөн, ҡаҡырығын, теш араһында ҡалған тәғәм киҫәген йотһа, йәки ураҙа икәнен онотоп ашап-эсһә йә енси яҡынлыҡ ҡылһа, ураҙаһы боҙолмаҫ. 15.Хәйезле йә нифаслы ҡатындарға ураҙа тотоу дөрөҫ түгел. Улар Рамаҙанда тотолмай ҡалған ураҙаларын, аҙаҡтан ҡаза ҡылырҙар. 16.Ураҙа тоторлоҡ рәте киткән бик зәғиф йәки үтә ҡарт кеше ураҙа тотмайынса, һәр көндөң ураҙаһы урынына бер фәҡиргә туйырлыҡ аш йәки туйырлыҡ аш алырға етерлек аҡса бирер. 17.Әгәрҙә Рамаҙан үткәс шул ҡартҡа хәл кереп китһә, ҡалған ураҙаларын ҡаза ҡылыр. 18.Йөклө һәм имеҙеүле ҡатындар үҙҙәренә үә балаларының һаулығына зарар килеүҙән ҡурҡһалар, йәңә ауырыу кешеләр сирҙәре көсәйеүҙән ҡурҡһалар, ураҙа тотмаһалар ҙа ярай. Улар ураҙаларын Рамаҙандан һуң ҡаза ҡылырҙар. 19.Рамаҙанда мосафир булған кешегә ^ә ураҙа тотмау дөрөҫ булыр. Сәфәренән ҡайтҡас ураҙаларын ҡаза ҡылыу лазым булыр. 20.Таң атҡас сәфәргә сыҡҡан кешегә, мосафир булдым тип ураҙаһын боҙоу дөрөҫ түгел. Әгәр ҙә боҙған хәлдә - ҡаза кылыу лазым булыр. 21.Ураҙаһы булмаған хәлдә лә көндөҙ әйенә ҡайтып еткән мосафирға ҡояш байығанса ураҙа һымаҡ ашамай-эсмәй тороу мөстәхәбтер. 22.Тотолмай ҡалған ураҙаларын һау сағында ҡаза кылып бөтөрмәгән кеше ауырыуға һабышһа, уға ҡазаға ҡалған ураҙалары өсөн фидиә биреү юлы менән вариҫтарына васыят әйтеү үәжиб булыр. 23.Әгәр васыят әйткән кеше вафат булһа, вариҫтарына ҡалған малдың өстән бер өлөшө тиклем фидиә биреү үәжиб. 24.Йәкшәмбе йә дүшәмбе көндәрендә, ғәшүрә, рәғәип, бәрәәт үә ғәрәфә көндәрендә, зөлхиҙә һәм мөхәррәм айҙарының тәүге аҙнаһы көндәрендә, шулай уҡ ай тулған ваҡытта өс көн ураҙа тотоу сауаплы һәм мөхтәсәб ғәмәлдәр. 25.Нәфел ураҙаһын боҙоу дөрөҫ түгел. Әгәр боҙолһа - ҡаза ҡылынырға тейеш. 26.Ҡунаҡ килеү йә ашҡа саҡырылыу сәбәпле нәфел ураҙаны өйләгә ҡәҙәр боҙоу дөрөҫ була. 27.Ике ғәйет көнөндә, үә өс тәшрик көнөндә, йәнә яңғыҙ Йома көнөндә генә, йә шәмбе көнөндә генә ураҙа тотоу дөрөҫ түгел. 28.Шәғбәндең 30-сы көнөндә, ахшамдан һуң, ай күренмәһә, 30 көнөндә ай күренеү хәбәрен көтөп өйлә ваҡыттарына ҡәҙәр ураҙа булып тороу мөстәхәбтер. 29.Әгәр ай күренеү хәбәре килһә, шул көйөнсә ниәтләп, ураҙа булыныр. Ай күренеү хәбәре килмәһә, ураҙаны боҙоу тейешле. 30.29-сы шәғбәндә ай күренмәгән булһа, 30- сы көнөн Рамаҙандан иҫәпләп ураҙа тотоу - мәкруһтыр. Ул көндө нәфел ниәте менән ураҙа тотоу дөрөҫ булыр. 31.Ҡояш байыған саҡта ай күренә торған тәңгәлдә болот йә туҙан булмаһа, Рамаҙан башы өсөн дә, шәүүәл башы өсөн дә айҙы күп кешенең күреүе шарт, ике-өс кешенең генә күреүе ҡабул ителмәҫ. 32.Әгәр ҙә ай күренә торған тәңгәлдә болот, тузан йәки йонсоу булһа, Рамаҙан башы өсөн бер тоғро кешенең айҙы күреүе ҡабул ителеп, иртәгәһенә ураҙаға керелер. 33.Шәүүәл башы өсөн ике тоғро ир кешенең йәки бер тоғро ир менән ике тоғро ҡатындың күреүе ҡабул ителер, иртәгәһенә ғәйдел- фытыр уҡылыр. 34.Бәлиғ үә ғаҡыл булып, олуғ гонаһтарҙан һаҡланмаған, алдашыу холҡо булмаған камил мосолман кеше тоғро, ғәҙел кешегә хисап ҡылыныр. === '''Иғтикәф''' === 1. Рамаҙандың һуңғы ун көнлөгөндә, кәмендә бер тәүлек ир кешеләр мәсеттә ғүмер кисереп, ҡатындарға өйҙәрендә, намаҙ уҡыған ерҙәрендә ултырып, иғтикәф ҡылыу сөннәттер. 2.Иғтикәф ҡылыусы ирҙәр мәсеттә ашан- эсерҙәр, шунда ҡунырҙар. Уларға бәдрәфкә барыу өсөн, тәһәрәт алыу, аш-һыу алып килеү өсөн генә мәсеттән сығыу дәрәҫ була. 3.Әгәр ғөҙөрһөҙ бер донъя артынан мәсеттән сығып, алты сәғәттән ашыу ваҡыт үтһә, иғтикәф боҙолор. 4.Иғтикәфтәге кешеләргә хатта ҡатындарҙың тәненә ҡул тейҙереү харам. Әгәр мәсеттән сыҡҡан саҡтарында енси яҡынлыҡ ҡылһалар - иғтикәф боҙолор. 5.Иғтикәфтәге кешеләр мәсеттә намаҙ уҡырҙар, ғилем өйренерҙәр йәки өйрәтерҙәр, зикер үә  тәсбих әйтерҙәр, китап ҡарап, дин мәсьәләләре хаҡында һөйләшерҙәр, Уларға мәсеттә донъя эштәре ҡылыу һәм донъяуи ҡүҙ һөйләшеү мәкруһтыр. == '''Зәкәт''' == «Иннәллааһә-фтәрада ғәләйһим (Әй әл- мүьминиинә) садаҡатән фии әмүәлиһим тәьхүҙү мин әғнийә, иһиим үә түраддү иләә фуҡараа, иһим». '''Мәғәнәһе:''' Тәхкик, Аллаһы тәғәлә мөьминдәргә малдарынан зәкәт садаҡаһы биреүҙе фарыҙ ҡылды. Ул зәкәт өлөшө мөьминдәрҙең байҙарынан алынып, йәмгеһенең ҡырҡтан бер өлөшө самаһы. Мәҫәлән, 20 мыҫҡал алтындан ярты мыҫҡалы зәкәткә бирелә. 140 мыҫҡал көмөштөң өс мыҫҡалы зәкәткә бирелер. Баҡыр аҡса һәм сауҙа малы көмөш баһаһы менән хисап ҡылыныр. 4.Әгәр берәүҙең алтыны үҙе генә нисбәткә тулмаһа, көмөш, баҡыр үә ҡағыҙ аҡсалар һәм сауҙа малдары менән бергә иҫәпләнеп хисап ҡылыныр. Әгәр йәмгеһенең баһаһы көмөш нисбәтенә тулһа, баһаларының ҡырҡтан бер өлөшө зәкәткә бирелергә тейеш. 5.Ҡырҡ һумлыҡ малдан зәкәткә бер һум, 100 һумлыҡтан 2 һум 50 тин, 1000 һумлыҡ малдан 25 һум бирелер. 6.Ҡырҡ баш һарыҡ һәм кәзәнән бер башы зәкәткә бирелер. Әгәр ҙә ҡырҡтан артыҡ булғанда, һәр 100 баштан бер башы бирелер. 7.30 һыйыр өсөн бер йешлек бер быҙау бирелә. 40 һыйыр өсөн ике йәшлек бер башмаҡ бирелер. Унан артҡандарының һәр береһе өсөн бер йәшлек быҙау хаҡының 30- дан бер өлөшө бирелер. Мәҫәлән, бер быҙауҙың хаҡы 6000 һум булһа, нисбәттән артҡан һәр һыйыр өсөн 200 һум зәкәт бирелер. 8.Егерме дүрт башҡа тулғансы һәр биш дөйә өсөн бер һарыҡ бирелер. Әгәр 25-кә тулһа, һәр 25 дөйә өсөн бер дөйә балаһы бирелер. 9. Аттарҙың һәр береһе өсөн хаҡының ҡырҡтан бер өлөшө бирелер. 10. Зәкәт өсөн тейешле булған мал урынынауларҙың хаҡтары ҡәҙәр аҡса биреү ҙә дөрөҫ булыр 11.Йыл башында нисбәт ҡәҙәре малға хужа булып, йыл аҙағында улар үрсеп китһә, ул кешегә малының йәмгеһенән зәкәт биреү фарыҙ, сөнки үрсегән мал өсөн йыл тулмаһа ла зәкәттәрен сығрыу тейешле. === '''ЗӘКӘТ БИРЕЛӘ ТОРҒАН КЕШЕЛӘР''' === 1. Зәкәтте ҡулында нисбәт ҡәҙәр малы булмаған намаҙҙарын ҡалдырмайса уҡыған фәҡир үә байғош кешеләргә бирелеү тейеш. 2. Йортонда малы ҡалып та, ҡулында малы булмаған мосафирға, йортонда нисбәт ҡәҙәре малы күренһә лә бурысы күп булған кеше бурысын түләп бөтөрөргә ярҙам булһын өсөн, зәкәт бирелә. 3.Зәкәт ғалимға, зәкәт йыйырға тәғәйенләнгән кешегә лә бирелер: унда йыйылған зәкәт аҡсаһы'малдың фәҡирҙәргә бирелә торған өлөшөнә ҡушылыр. Ғамил бай кеше булған хәлдә лә, уға хеҙмәт хаҡы итеп зәкәттән йыйылған малдан өлөш сығарыла. 4. Кеше зәкәтте үҙенең ата-әсәһенә, яҡын туғандарына, балаларына, балаларының балаларына, йәнә иренә, ҡатынына, ҡулында нисбәт ҡәҙәре малы булған бай кешегә, уның балаһына бирергә тейеш түгел. Әгәр бирелә ҡалһа, зәкәткә хисап ҡылынмаҫ, бүләк тә һәдиә хөкөмөндә булыр. 5.Зәкәтте үҙенең фәҡир ҡорҙаштарыңа, фәҡир шәкерттәгә, фәҡир тол ҡатындарға, кәсептән мәхрүм булған зәғифтәргә биреү артығыраҡ. Ҡулдарында нисбәт ҡәҙәре малҙары булып та, дин үә ғалим хеҙмәтендә булып кәсептән, вазифанан мәхрүм булған кешеләргә лә зәкәт биреү дөрөҫ. Сөнки улар ҡасан үҙ кәсептәренә тотоноп киткәнсе һәр береһе фәҡир хөкөмөндә. 6.Бер малды зәкәт итеп биргән ваҡытта хужа кеше уның зәкәттән булыуына ниәт ҡылып, йәнә алыусының ҡулына тапшырып, йолаһын үтәп биреү лазым. Зәкәт ниәте менән бирелмәгән йәки алыусының ҡулына тапшырылмаған - мал  зәкәттән хисап ҡылынмай. 7.Әгәр бер мал зәкәткә бирергә тип тәғәйенләнһә, биргән саҡта зәкәттән булыуына ниәт ҡылынмаһа ла зәкәткә хисап ҡылыныр. 8.Зәкәт суммаһын айырым йыйып, фәҡирҙәрҙең үҙ ҡулына тапшыра торған Хәйриәләр Йәмғиәтенә зәкәт биреү ҙә дөрөҫ. Ул саҡта Йәмғиәттең хазиналары (казначейы) зәкәт биреүсенең вәкиле хөкөмөндә булыр. == '''Ғөшөр''' == 1.Ямғыр һыуы менән үҫкән ашлыҡтан, йәшелсә-емештән, бесәндән һәм балдан бирелә торған зәкәт ғөшөр була. Уларҙан уңыш йыйылғандан һуң йылына бер мәртәбә ундан бер өлөш ҡәҙәрен фәҡирҙәргә биреү фарыҙ. 2.Ғөшөр мөлкәтенең нисбәте юҡ, ни ҡәҙәр йыйып алынһа, шул ҡәҙәренән ғөшөр бирелә. Игеү, урыу һәм уңышты тәрбиә ҡылыу хәрәждәре лә сығарылмаҫ. 3.Тейешле мөлкәттән ғөшөр фарыҙ булыу осөн хужаларҙың бәлиғ, ғаҡыл һәм бай булыуҙары ла шарт түгел. Сабый, диуана үә фәҡир кешеләрҙең уңыштарынан да ғөшөр өлөшө сығарылыу тейеш. 4.Утын, ҡамыш кеүек нәмәләрҙән ғөшөр сығарыу лазым булмаҫ. 5.Ямғырһыҙ, ҡоро ерҙәрҙә арыҡ һәм күнәктәр менән һуғарып үҫтергән ашлыҡтан тулы ғөшөр бирелмәҫ, ул уңыштың егерменән бер өлөшө миҡдарында бирелер. 6.Ғөшөр ҙә зәкәт бирелә торған фәҡир кешеләргә бирелер. == '''Фытыр''' == 1. Донъяһы етеш кешегә Рамаҙандан һуң, гәйдел- фытыр көнөндә үҙе һәм сабый балалары иҫеменән фытыр садаҡаһы биреү үәжиб булыр. 2.Ҡатыны һәм балалары.бәлиғ булып, етеш йәшәһәләр, фытыр уларҙың үҙҙәренән тейеш. Әгәр фәҡир булһалар, береһенән дә тейеш булмаҫ. 3.Әгәр берәү ҡатыны һәм өлкәнәйгән балалары өсөн дә фытыр саҙаҡаһын үҙе бирһә, әлбиттә, сауаплы булыр. 4.Ауырлыҡ менән донъя көткән кешеләр өсөн фытыр садаҡаһы биреү мотлаҡ түгел. Әгәр инде бирмәксе булһалар, үҙҙәренәндә фәҡирерәк кешеләргә биреү тейеш. 5.Фытыр саҙаҡаһы ғәйдел-фытыр көнөндә, иртәнсәк, ғәйет намаҙы уҡылғанға тиклем бирелһә, сауаплыраҡ, сөнки байрам итергә аҡсаһы булмаған кешене байрам алдынан ҡыуандырыу яҡшыраҡ. Рамаҙан айында биреп ҡуйыу ҙа дөрөҫ. 6.Фытыр саҙаҡаһы ла, зәкәт менән ғөшөр кеүек, фәҡир кешеләргә генә бирелер. 7.Фытыр саҙаҡаһы өсөн уртаса йәшәгәндәрҙең кеше башынан дүрт ҡаҙаҡ бойҙай йәки һигеҙ ҡаҙаҡ арпа биреү, байыраҡтарҙың кеше башынан дүрт ҡаҙаҡ хөрмә, йә һигеҙ ҡаҙаҡ йөҙөм биреү ҙә ярай. Уларҙың урынына хаҡтары ҡәҙәр аҡса биреү ҙә дөрөҫ булыр. == '''ФИДИӘ''' == 1. Ҡазаға ҡалдырылып та ҡаза ҡылынмаған ураҙалары булған кешегә, үҙенән ҡаласаҡ малынан шул ураҙалары өсөн фидиә бирергә тип вариҫтарына васыят әйтеү үәжиб. 2.Васыят әйткән кеше вафат булһа, уның ҡалған малының өстән бер өлөшө миҡдарында һәр бер ҡаза ҡылынмаған ураҙалары өсөн фидиә биреү мәрхүмдең вариҫтарына үәжиб. 3.Фидиәнең күләме һәр бер ураҙа көнө өсөн үә биш ваҡыт намаҙҙың һәр береһе өсөн үә витр намаҙы өсөн бер фытыр саҙаҡаһына тиң. 4.Үҙ ваҡытында тотолған йәки ҡаза ҡылынған ураҙа һәм уҡылған намаҙҙар, ҡаза ҡылынған намаҙҙар өсөн фидиә биреү лазым түгел, шулай ҙа биреүҙә зыян юҡ. Шуға күрә күп вариҫтар мәйеттең бәлиғ булғанына үлгәненә тиклем фарыҙ һаналған ураҙа һәм намаҙҙарына иҫәпләп, барыһы өсөн дә фидиә бирәләр. == '''Саҙаҡа''' == 1.Зәкәт, ғөшөр, фытыр, фидиә һәм кәффәрәт саҙаҡалары фәҡирҙәр хаҡы булған фарыҙ үә үәжиб саҙаҡалар. Уларҙы мөьмин булмаған һәм фәҡир булмаған кешегә биреү, йәки юл төҙөү, күпер эшләтеү, ҡоҙоҡ эшләтеү, мәсет үә мәҙрәсәләр һалдырыу кеүек бөтөн халыҡ өсөн булған дөйөм эштәргә тотоноу дөрөҫ булмаҫ. 2.Быларҙан башҡалары һәм дөйөм халыҡ файҙаһы өсөн тотонолған аҡсалар нәфел саҙаҡалары була. Уларҙы биреү ҙә ныҡ сауаплы мөстәхәб ғәмәлдәрҙән һанала. 3.Саҙаҡаны күп биреү гонаһтарҙың ғәфү ителеүенә, бәлә һәм афәттәрҙән имен ҡалырға ярҙам итә. 4.Фәҡирлек үә мохтажлыҡ арҡаһында саҙаҡа һораған кешегә ҡаты һүҙ әйтеү харам. Әҙ булһа ла бер нәмә биреү һәм яҡшы һүҙ менән йыуатыу сауапты арттыра. 5.Бер нисә көн йән аҫрарлыҡ риҙығы булған кешегә саҙаҡа һорау харам. Әммә кейем- һалым кеүек үҙендә булмағанды һорау харам түгел. 6.Мохтажлығы булмаған кешегә саҙаҡа биреп, уны теләнселеккә ғәҙәтләндереү - мәкруһ. '''7.Саҙаҡа бирелгәндән һуң, биргән кешегә хәйер теләп, ошо доға уҡыла:''' « Аллааһүммә- хфәҙ сәхибә һәҙиһис-садәҡати ғәниләәфәәти үәл-бәлиййәәти үәғфир ҙүйүүбәһүү үә әҡҡид иимәәнәһүү үә әкҫир әмүәә-ләһүү үә үәффиҡһүү ғәләә хайри мәҡәсидиһ» '''Мәғәнәһе:''' Әй, Аллаһы ошо саҙаҡа биреүсене афәт һәм бәләләрҙән һаҡла үә йәнә уның гонаһтарын ғәфү ит. Үә йәнә уның иманын ҡеүәтле ҡыл, үә йәнә уның малдарын арттыр, үә йәнә уны хәйерле маҡсаттарға ирештер. == '''Ҡорбан''' == 1.Topмошo етеш булған кешегә 10-сы зөлхизәлә ғәйдәл-Ҡорбан намаҙынан һуң үҙе өсөн бер ҡорбан салып, күршеләрен үә фәҡирҙәрҙе хөрмәт ҡылыу үәжибтер. 2.Ҡорбан 10-сы зөхизәлә боғаҙланмай ҡалһа, 11-се йәки 12-се зөлхизәлә боғаҙлаһаң да дөрөҫ булыр. Әммә 12-се ҙөлхизәлә ҡояш байымаҫ борон салып ҡалыу дөрөҫ булыр. 3.Ваҡытында ҡорбан сала алмай ҡалған кешегә уның хаҡын фәҡирҙәргә саҙаҡа итеп таратыу ҙа ярай. 4.Ҡорбанды кис йәки төндә салыу - мәкруһтыр. 5.Ҡорбан өсөн ҡуй-һарыҡ, кәзә,һыйыр,дөйә кеүек айыры тояҡлы мал ғына салыныр. Ат, тауыҡ, ҡаҙ ише хайуандар ҡорбанға ярамай. 6.Ҡуй-һарыҡ менән кәзәне тик бер кеше генә ҡорбан ҡыла ала, һыйыр менән дөйәне ете кеше бер булып ҡорбан сала ала. 7.Ҡорбан тиеләсәк һарыҡ менән кәзәнең бер йәше, һыйырҙың ике йәше, дөйәнең биш тулған булыуы кәрәк. 8.Өлкән һәм һимеҙ булһа ярты йәшлек һарыҡты ҡорбан ҡылырға була, ләкин был кәзәгә ҡағылмай. 9.Һыйыр йә дөйәне ете кеше бер булып ҡорбан ҡылһалар, уларҙың һәр береһе ҡорбан ғәмәлен ниәтләргә тейеш. 10.Әгәр араларынан береһе тик ит алыр өсөн генә ҡатнашһа, ҡалған алтауының да өлөшө ҡорбанға һаналмаҫ. 11.Күмәкләп салған ҡорбанға йәш балаларҙы индереп ете кешегә тултырһаң да дөрөҫ булыр, әммә мәйет өлөшөн һау кешеләрҙең ҡорбанына ҡатыштырыу ярамай. 12.Сауабын бер мәйеткә бағышлау ниәте менән шул мәрхүм өсөн бер ҡорбан боғаҙлау дөрөҫ була. 13.Күмәкләп салған ҡорбандың итен итен киҫәкләп түгел, үлсәп бүлешеү тейештер. 14.Бай кешегә ҡорбан итен өс өлөшкә бүлеп, өлөшөн фәҡирҙәргә өләшеү, Өлөшө менән ҡунаҡтарын хөрмәт итеү, өсөнсө өлөш менән туғандарын, күрше- күләнен һыйлау мөстәхәбтер. 15.Урта хәлле кешегә туған-тумасаларын ғына ҡунаҡ итеү ҙә дөрөҫтөр. 16.Ҡорбандың тиреһен йәки уның хаҡын бер фәҡиргә саҙаҡа урынына биреү мөстәхәбтер. Уны һатып, аҡсаһын үҙ кәрәк - ярағыңа тотоноу дөрөҫ түгел. Әгәр һатмайынса, күн йәки тун итһә, дөрөҫ булыр. 17.Ир кеше ҡорбанлыҡ малды үҙе салһа ла, икенсе бер мосолмандан бысаҡлатһа ла ярай. '''18.Бысаҡлар алдынан ҡорбандың эйәһе йәки боғаҙлаусы кеше малға ҡарап ошо доғаны әйтер:'''   «Аллааһүммә       иннә саләәтии үә нүсүкии үә мәхйәәйә үә мәмәәтии лилләәһи раббил-ғәәләминә ләә шәриикә ләһ. Аллааһүммә тәҡәббәл һәәҙиһил-удхиййәтә (мин фүләәниибни фүләән) йәки (мин фүләәнәтәә бинти фүләән)». Мәғәнәһе: Әй, Аллаһы, тәхҡиҡ, минең намаҙым үә ғибәҙәттәрем үә йәшәүем үә үлеүем барса ғәләмдең хужаһы булыусы Аллаһы тәғәлә өсөн үә уның ҡөҙрәтендәлер. Ул Аллаһы тәғәләнең һис шәрике юҡтыр. Әй, Аллаһ, ошо ҡорбанды фәлән улынан йәки фәләнә фәлән ҡыҙынан ҡабул ҡыл. 19.Ҡорбан салдырасаҡ кешегә, хажиҙарға оҡшау өсөн, зөлхиҙә айы кергәндән һуң сәсен алдырмайынса һәм тырнаҡтарын ҡырҡмайынса тороу мөстәхәбтер. 20.Ҡорбанлыҡ өсөн аҡ йә күк төҫтәге бөтөн ағзалары теүәл булған, сәләмәт, ҙур мөгөҙлө һимеҙ мал хәйерлерәк. 21.Ҡоторған йәки ҡорсаңғы, тыумыштан мөгөҙһөҙ һәм бестерелгән мал да ҡорбанлыҡҡа ярай. 22.Үә ныҡ ябыҡ, йөрөй алмаҫ дәрәжә лә сатан мал, ҡолағының, мөгөҙөнөң йә ҡойроғоноң өстән бер өлөшө юҡҡа сыҡҡан, бер күҙе һуҡыр үә ҡойроҡһоҙ мал ҡорбанлыҡ өсөн ярамай. == '''Хаж''' == «Бүниәл ислаамү ғәләә хамсин: шәһәәдәту әл-ләә иләәһә илләллааһу үә әннә Мүхәммәдәр-расүүлүл-лаһи үә иҡҡамиссаләәти үә иитәәәииз-зәкәәти үә сауми рамадаанәи үә хажжил-бәйти мәни- стәтәәғә иләйһи сәбииләә». '''Мәғәнәһе''': Ислам дине биш төрлө ғибәҙәттән төҙөлмөш. Аллаһы тәғәләнең берлегенә үә Мөхәммәт ғәләйһиссәләм Уның бәйғәмбәре булыуына күңелдән ышанып геуаһлыҡ биреү, намаҙ уҡыу. малдан зәкәт биреү, Рамаҙанда ураҙа тотоу һәм юл хәреждәренә көсө еткән кешегә Ҡәғбәтулланы зыярат ҡылып, Хаж ҡылыу. 1.Хаж үҙе сәләмәт булып Мәккәй Мөкәррәмәгә барып ҡайтырлыҡ юл сығымдарына һәм үҙе ҡайтҡансы өйөндә ҡалған яҡындарының мәнфәғәттәренә етерлек малы булғҙн бай кешегә генә фарыҙҙыр. . 2.Ире йә яҡын туғаны бергә барасаҡ булһа, бай һәм сәләмәт ҡатындарға ла хаж кылыу фарыҙ. 3.Ауырыу, һуҡыр үә фәҡир кешеләргә Хаж фарыҙ түгел. Әммә бындайҙар Мәккәй Мөкәррәмәгә икенсе бер сәбәп менән барһалар йәки Мәккә яҡын булыу сәбәпле Хаж ҡылырға мөмкинселектәре булһа, уларға ла Хаж фарыҙ булыр. Хаж сәфәренә юлланыу өсөн юлдың уғрыларҙан һәм йогошло ауырыуҙарҙан имен булыуы шарттыр. Әгәр юл тынысһыҙ булһа ул хәүефһеҙләнгәнсе Хаж сәфәрен кисектереп тороу хәйерлерәк. Шарттар яҡшырғандан һуң Хажды кисектереү дөрөҫ булмаҫ. '''4.Хаждың фарыҙҙары өсәү:''' 1) Ихрам, йәғни, Мәккәй Мөкәррәмәгә барып кергәнсе «Миҡат»тип атала торған урындарҙың береһендә Хаж: ниәте менән ихрам ҡылыу. 2)Үәҡыф, йәғни, ғәрәфә көн өйләнән һуң Ғәрәфәт тауында хәзир булыу. 3) Тәүәф, йәғни ғәдел-Ҡорбан көнөндә йә булмаһа уның 2-се йә 3-сө көнөндә Ҡәғбәтулланы мәғлүм рәүештә 7 мәртәбә әйләнеп сығыу. '''5.Хаждың үәжибтәре бишәү:''' 1) Ҡорбан ғәйете көнөндә иртәнге намаҙдан һуң «Мөздәлифә» исемле урында хәзир булыу. 2)Сафа һәм Мәрүә тауҙары араһында йөрөп, 7 мәртәбә сәғи ҡылыу. 3) Таш атыла торған урындарҙа масус көндәрҙә 7-шәр таш атыу. 4)Мәккәи Мөкәррәмәнән китер алдынан юлға сығыу ниәте менән Ҡәғбәтулланы йәнә тәүәф ҡылыу. 5)Ҡорбан ғәйете көнөндә, фарыҙ тәүәфте ҡылғандан һуң, сәсте алдырыу йәки ҡыҫҡартыу. == '''Хаж ғәмәлдәре''' == 1. Хажиҙәр Мәккәй Мөкәррәмәгә китеп барышлай «Миҡат» тип аталған ерҙәрҙең береһенә туҡтап, мыйыктарын ҡыҫҡартыр, тырнаҡтарын ҡырҡыр, артыҡ төктәрен йолҡор, ғәҙәттә кейә торған кейемдәрен сисеп, ғөсөл ҡойоноп, ихрам (изар исемле бер киң алъяпҡыс менән ридә исемле киң йәймәнән ғибрәт) кейер. Изар кендек тәңғәленән билгә урала, ридә яурынға һәм арҡаға һалына кейер. 2.'''Унан һуң ике рәҡәғәт нәфел намаҙы уҡып''': «Аллааһүммә иннии үриидүл-хәжжә фәйәссирһү лии үә тәҡәббәлһү миннии»,-тип Хажға ниәт ҡылыныр. '''Мәғәнәһе:''' Йә,Рабби,тәхҡиҡ, мин Хаж ҡылыуҙы ниәт ҡыламын, инде һин уны минән ҡабул ҡыл. 3.'''Ниәт ҡылғандан һуң ҡысҡырып ошо талбийәне уҡырҙар:''' '''«'''Ләббәйкәл-лааһүммә ләббәйк, ләббәйкә ләә шәриикә ләкә ләббәйк, иннәл-әмдә үән-ниғмәтә ләкә үәл-мүлк, ләә шәриикә ләк». '''Мәғәнәһе:''' Йә, Рабби, һинең ғибәҙәтеңде камил итәғәт менән ҡыламын, һинең һис шәрикең юҡтыр. Тәхҡиҡ, барса маҡтау үә барса ниғмәт һиңә хастыр. Үә хужалыҡ та һиңә хастыр, һинең һис шәрикең юҡтыр.    4.Ниәт ҡылып, ошо тәлбийәне уҡығандан һуң, хажиҙәр «мөхрим», йәғни, «ихрамлы» тип аталырҙар. 5. Хажиҙәргә ихрамлы ваҡыттарында әҙәпһеҙ һүҙҙәр һөйләү, яҡынлыҡ үә ҡатындарҙың тәненә ҡул тейҙереү, кеше менән низағлашыу, кейек хайуандарҙы үлтереү, энә менән тегелгән кейем кейеү, баштарына сәллә, бүрек йә фәс кейеү, аяҡтарынка ситек, итек, кәүеш һәм йөҙлөклө мынаят кейеү, баштарына һәм йөҙҙәрен бер нәмә менән ҡаплау, хуш исле май һөртөү, сәстәрен үә башҡа төктәрен киҫеү һәм тарау, тырнаҡтарын кисеү, һаҡал-мыйыҡтарын майлау, баштарын һабынлап йыуыу дөрөҫ булмаҫ. 6.Әгәр ошо эштәрҙең береһен генә ҡылһалар, уларға йә ҡорбан салыу йә саҙаҡа биреү лазым булыр. 7.Хажиҙәр шулай Ҡорбан ғәйете көндәрендә ихрамдары тамам булғансы яланаяҡ, яланбаш аҡ ихрам кейемдәренә уранып дәрүиш хәлендә йөрөрҙәр. 8.Ихрамлы кешеләргә өйгә инеү, ашау-эсеү, йоҡлау, ғибәҙәт ҡылыу, тәһәрәт алыу, ғөсөл ҡойоноу, мунсаЛа йыуыныу, билдәренә аҡсалы билбау быуыу, сәтер йә ҡояшлыҡ (зонт) менән күләгәләнеү, аяҡтарына ҡыҫҡа йөҙлөклө күн йә ағас мынаят кейеү тыйылмаҫ. '''9.Ҡатын хажжәләрҙең 6 ғәмәлдә хилафтары булыр:''' 1) улар ихрам кеймәйенсә, үҙҙәренең кейемдәрендә йөрөрҙәр; 2) энә менән тегелгән кейемдә лә йөрөй алалар; 3) баштарын асыҡ йөрөтмәҫтәр; 4) талибәне ҡысҡырып уҡымаҫтар; 5) ихрам ваҡыты бөткәндә сәстәрен ҡыҫҡартмаҫтар; 6) хәйез сәбәбенән ғөҙөрлө булһалар, фарыҙ тәүәфен ҡазаға ҡалдырырҙар. 10.Мәккәй Мөкәррәмәгә барып еткәс тә хажиҙәр иң тәүҙә туп-тура «Ҡәғбәи Мөғәззәмә» мәсетенә йүнәлерҙәр. Ҡәғбәне күргәс тә тәкбирә тәһлил әйтеп, маҡсаттарын һорап доғалар ҡылырҙар. 11.Мәсеткә инеп, Ҡәғбә диуарындағы «Хәжәре Әсүәд» исемле мөбәрәк ташты күргәс намаҙҙағы һымаҡ ҡулдарын ҡолаҡ тәңгәленә күтәреп йәнә тәҡбир үә тәһлил әйтерҙәр. Мөмкин булһа ул ташты үберҙәр. 12.Унан һуң Ҡәғбәне ете тапҡыр әйләнеп сығып, сөннәт булған тәүәфте ҡылырҙар. «Мәҡам Ибраһим» тигән ерҙә Ҡәғбәгә ҡарап ике рәҡәғәт намаҙ  уҡырҙар, аҙаҡ шул мәсеттең эсендәге Зәмзәм ҡойоһо эргәһенә барып, һыуын эсеп, йөҙҙәренә һәм баштарына һиберҙәр. 13.Мәсеттән сыҡҡас, Сафа һәм Мәрүә исемле ике кескәй тау араһында йөрөп, сәғи ҡылырҙар.  14.Унан һуң теләгән ҡәҙәр тәүәф һәм сәғи ҡылып 8-се зөлхизәгә тиклем Мәккәлә йәшәрҙәр. 15.8-се зөлхиҙәлә хажиҙәр күмәкләшеп иртә таң менән Мәккәнән сығып, Мина исемлә ауыл янындағы мәсет тирәһенә барырҙар. 16.Унда бер кис ҡунғас, 9-сы зөлхиҙәлә иртә намаҙҙы уҡығас, Ғәрәфәт тауына китерҙәр, өйлә ваҡыты кергәс йәмәғәт булып өйләне, уның артынса икенде намаҙын уҡырҙар. 17.Унан һуң ғөсөл ҡойоноп, Ғәрәфәттә үәҡыф ҡылырҙар, йәғни, Ҡиблаға ҡарап зикер әйтеп,, теләктәрен теләп, ҡабул булуын һорап доғалар ҡылырҙар. 18.Ҡояш байығас, ахшамды уҡымайынса «Мөҙдәлифә» исемле ергә китерҙәр. Иәсих ваҡыты кергәс, йәмәғәт булып тәүҙә ахшамды, уның артынса йәсих намаҙын уҡырҙар. 19.Кисте «Мөҙдәлифә»лә үткәреп, иртәнге намаҙҙы уҡығандан һуң, унда йәнә үәҡыф ҡылырҙар. Бында улар тауҙар араһында 49-ар ваҡ таш йыйып алырҙар. 20.Унан hyң тағы Минаға барып, унда махсус урында ете мәртәбә, тәкбир әйтә-әйтә, имра таштарын ташларҙар. Аҙағынан, ите исраф ҡылынырлыҡ булмаһа,  Минала ҡорбан салып, саҙаҡа ҡылырҙар. 21.Шунан аҙаҡ ирҙәр сәстәрен йә алдырырҙар йә ҡыҫҡартырҙар. 22.10-сы, 11-се, 12-се зөлхиҙәлә Мәккәй Мөкәррәмәгә ҡайтып, фарыҙ булған тәүәфте үтәп, ихрамдарын тамамларҙар. 23. Ихрамҙары тамам булғас та, уларға ихрамлы саҡтарындағы -харам эштәренең гонаһһыҙҙарын ҡылыу дөрөҫ булыр. 24.Мосафир булған хажиҙарға ғәйет намаҙы уҡыу үәжиб түгел, шуның өсөн уларҙың күбеһе ул намаҙҙы уҡый алмаҫ. Әгәр ваҡыттары етһә Мәккәлә йә Минала уҡырҙар. 25.Хажиҙар илдәренә ҡайтып китәр алдынан Ҡәғбә мәсетенә барып, йәнә тәүәф ҡылырҙар, Ҡәғбә ишегенең тупһаһын үберҙәр, Ҡәғбәнең «Мөлтәзәм» исемле урынына һәм уның шаршауына йөҙҙәрен тейҙерерҙәр, Зәмзәм һыуын эсеп, «Ҡәғбәи Мөғәззәмә»нән үә изге ерҙәрҙән айырыласаҡтарын уйлап, илай-илай донъя һәм әхирәт теләктәрен теләп, күп доға ҡылырҙар, Мәсеттән сыҡҡанда йөҙҙәре менән Ҡәғбәгә ҡарап, арт менән сигенеп сығырҙар. 26.Хажиҙарға шулай уҡ Мәдинәи Мөнәүүәрәгә барып, бәйғәмбәребеҙ Мөхәммәт ғәләйҺиссәләмдән ҡәбер шәрифе булған Раузаи Мотаһһәрәне зыярат ҡылыу бик оло мөстәхәбтер. 27.Зәмзәм һыуын Ҡиблаға ҡаршы тороп, өс йотом эсеү тейеш. '''Уны эскәндән һуң ошо доға уҡылыр''':      «Аллааһүммә иннии әс, әлүкә риҙҡау үәәсиғән үә ғилмән нәәфиғәү үә шифаа, ән мин күлли да, ин». '''Мәғәнәһе:''' Йә,Рабби, тәхҡиҡ, мин һинән һорайым: киң ризыҡты үә файҙалы ғилемлекте үә һәр бер ауырыуҙан шифаны. == '''Мәйет тәрбиәләү тәртибе''' == Үләргә ятҡан кешенең хәлен белешергә барғанда, ауырыуҙың кәйефенә ҡарап, янында күп ултырырға ярамай. Ныҡ ауырыу кешегә: «Иман кәлимәһе килтер»,-тип ныҡашырға ярамай, ә үҙеңә сирле кеше ишетерлек итеп Шәһәдәт кәлимәһен әйтергә кәрәк (Ләә илләһә илләллааһу). Әжәле яҡынлашҡан кешене уң ҡабырғаһына ятҡырырға кәрәк. Ауырыу янында Йәсин шәрифте һәм башҡа доғаларҙы ҡысҡырып уҡырға кәрәк. Кеше был донъянан үткәс аяҡтарын ҡиблаға бороп, аяҡ-ҡулдарын турайтып куйыу тейеш. Күҙҙәрен йомдороп, ауыҙын ябып, ул асылмаһын ^с§н берәй яулыҡ менән эйәгенән уратып бәйләйҙәр. Күкрәге ҡабармаһын өсөн түшенә ҡайсы кеүек берәй тимер әйбер ҡуялар. === '''Кәфен киҫеү тәртибе''' === Кәфен кискәндә тәһәрәтле булыу шарт. Кәфен ирҙәргә өс ҡат, ҡатындарға биш ҡат иҫәбенән үлсәнә. Беренсе һәм икексә ҡаты мәйеттең башы яғынан да, аяҡ яғынан да 30 см артып торордай итеп үлсәнә. Әхирәт күлдәген әҙерләгәндә, бер ҡат материалды мәйеттең муйынынан алып йөҙлөгөн ҡапларлыҡ итеп үлсәп алып, яңынан шуның ҡәҙәр алаһың, бөкләгән ерҙән баш һыйырлыҡ итеп киҫәһең. Бөркәнсек (яулыҡ) башынан кендегенә ҡәҙәр үлсәнә. Хирҡа (билбау) мәйеттең кәүҙәһенә урап үлсәһәң ике ҡат, өҫтөнә ҡуйып үлсәһәң 4 мәртәбә иҫәбенән алына. Хирҡаның киңлеге - ярты иң. === '''Йыуыу тәртибе''' === Мәйетте йыуғанда, һул ҡул менән аҫтын таҙартыу һәм истинжә ҡалдырыу өсөн, һул яғынан торалар. Йыуа торған һыуҙың температураһы ҡан йылылығындай булырға тейеш. Мәйет йыуғанда һыу йөрөтөү өйҙөң уңайына ҡарап (ишек торошона ҡарап) була. Эске тәһәрәтен алдырыу өсөн өс кисәк һәм ауыҙы, моронон таҙартыу өсөн алты кисәк сепрәк әҙерләгәндән һуң, мәйетте күлдәге йәки сепрәге менән ҡоласаға күтәреп һалалар. Күлдәген аҫтан өскә ҡарай, еңен беләҙектән юғарыға табан киҫеп алалар. Күлдәкте киҫмәйенсә систереп алһаң да ярай. Ғәүрәт ерен ҡаплап ҡуялар. Башта әҙерләп ҡуйылған өс киҫәк сепрәк менән эске тәһәрә-тен алдыралар. Шунан һуң тәнен йомшартыу өсөн марляны һабынлап, һылатып сығалар. Сәсен һүтеп, башын яҡшылап һабынлап йыуалар, һабын күбеген бөтөрөү өсөн алғы яғын ҡайтанан йыуалар. Бынан һуң һул ҡабырғаһына ятҡырып, уң яҡ өлөшөн һәм арҡаларын һабынлап йыуалар Ҡоласайы йыуып мәйетте кире һалалар ҙа уң яғына әйләндереп, һул яҡ өлөшөн һәм арҡаларын йыуып, яңынан ҡоласаны таҙартып мәйетте һалалар. Эске тәһәрәтен алдырыр алдынан, кәүҙәһен ҡалҡытып эсенә баҫа-баҫа нәжәсен сығарып бөтөрәләр. Ахырҙа камил тәһәрәт алдырталар: Тәүҙә уң ҡулын, шунан һул ҡулын йыуалар. Әҙерләнгән өс кисәк сепрәк менән өс мәртәбә ауыҙын йыуалар. Өс сепрәк менән моронон йыуалар. Өс мәртәбә йөҙөн йыуалар. Өс мәртәбә уң беләген, унан һуң һул беләген йыуалар, унан һуң уң аяҡты һәм һул аяҡты йыуалар.  Тере кеше нисек мәсих ҡыла, мәйеткә лә шул тәртиптә мәсих ҡылалар. === '''Мәйетте ғөсөлләндереү''' === '''Ғөсөл ҡойондорғанда:''' «Илаһи ниәт ҡылдым әхирәт ғөсөлөн ҡойондормаҡҡа, тәндәрен таҙаламаҡҡа. Әшһәдү әл лә илләһә илләллааһу үә әшһәдү әннә Мөхәммәдән ғәбдүһү үә рәсүлүһ»-тип әйтелә. Мәйеттең башын бер аҙ күтәргән хәлдә башына һыу ҡойоп, шул тәңгәлдән ҡоласаны йыуып ебәрәләр. Уң яҡ елкәһенән ботона, шунан һул яҡ елкәһенән ботона ҡәҙәр һыу ҡоялар. Һул яғына ятҡырып кәүҙәнең уң өлөшөн, арҡаларын ғөсөлләндергәс, ҡоласаны йыуып ебәрәләр. Уң яғына әйләндереп һул яғын ғөсөлләндереү шул уҡ тәртиптә. Ике аяғының да бармаҡ араларын, аяҡтың үҙен ғөсөлләндерәләр. Сәстәрен ике яҡҡа һуҙып һалалар. Әгәр нәжесе сығып бөтмәү шиге булһа, мамыҡты марляға төрөп, шунан бөкө (пробка) ҡуялар. Нәжесе ҡабаттан сыҡҡан хәлдә башҡаса ғөсөл Ҡойондоролмай, тик шул урынын ғына таҙарталар ҙа мамыҡ менән бөкөләп ҡуялар. Боттарын ҡуша бәйләп ҡуйып, тәнен яҡшылап ҡоротҡас, • йыуңу тамам була. Мәйетте кәфен өҫтөнә күтәреп һалыу уңайлы булһын өсөн, биленән берәй тауар уратып алып, күтәреп һалғанда өсөнсө кеше шул сепрәктән ҡалҡытыша. === '''Мәйетте төрөү''' === Башта таҙа урынға берәр юрған йәки одеял түшәп, уға тап төшмәһен өсөн өҫөтөнә полиэтилен (йә клеенка)йәйәләр. Гүргә төшөрөү өсөн 2,5-3 метр оҙонлоҡтағы өс таҫтамалды төрөлгән килеш ҡуялар. Хирҡаны (билбау) бил тәңгәленә ҡуялар. Кәфендең ике ҡатын йәйгәс, өҫтөнә яулыҡ ҡуялар, улар өҫтөнә әхирәт күлдәген ҡуялар. Унан һуң сәсен күкрәк өҫтөнә йәйеп, мәйетте әҙер кәфен өҫтөнә һалалар, әхирәт күлдәгенең уйылған тишегенән мәйеттең башын сығарып кәүҙәһе өҫтөнә ҡаплайҙар. Ауыҙы асылмаһын өсөн эйәгенән башына ҡәҙәр сепрәк менән бәйләп ҡуйып, яулыҡ бөркәндерәбеҙ. Беренсе ҡат кәфендең тәүҙә һул яғын, шунан һуң уң яғын ябалар. Артабан хирҡаны ябып, аяғы осондағы кәфенде бәйләйҙәр. Таҫтамалдарҙы мәйеттең өҫтөнә ҡуйып, юрғаны менән ҡуша төрәләр, алып барғанда таралмаһын өсөн,аяҡ яғын бәйләргә кәрәк.. Мәйетте өйҙән аяғы менән алып сығалар. Алып барғанда башы алда була. Мәйетте мөмкин ҡәҙәрле ашыҡтырыу хәйерле, сөнки бынан һуң ул инде гүр кешеһе, уны үҙ урынына ашыҡтырыу яҡшы. === '''Йыназа''' === Йыуып кәфенләнгән мәйеттең башы Мәғрибкә (көнбайыш) ҡаратылып ергә ҡуялар. Шунан һуң имам мәйеттең күкрәге тәңгәленә, йәмәғәт саф-саф булып уның артына теҙелгәс, йыназа намаҙы уҡыла. Намаҙ уҡыусы берәү генә булған хәлдә лә мәйеттең күкрәге тапҡырында булыу тейеш. Йыназа намаҙының шарттары башҡа намаҙҙарҙың шарттары кеүек үк, ләкин йыназа намаҙының билдәле генә ваҡыты юҡ. Йыназа намаҙы өсөн мәйеттең йыуылған һәм кәфенләнгән булыуы шарттыр. Йыназа намаҙының ҡыйраты, рәҡүғе һәм сәждәһе, ҡағдәһе юҡ, ул тәҡбир, ике сәләм менән тамам ҡылына. === '''Йыназа намаҙы ошо рәүешле уҡыла:''' === 1.'''Ниәт ҡылыу:«'''Иләһи, ниәт ҡылдым йыназа намаҙы уҡымаҡҡа, Аллаһы тәғәләгә ҫәнә өсөн, Бәйғәмбәребеҙгә салауат өсөн, был мәйеткә доға үә сауап өсөн. Хәлисан лилләһи тәғәлә. Аллаһу әкбәр». 2.Ҫәнә доғаһы уҡыла (Субхэнәкә). 3.Ҡулдарҙы күтәрмәйенсә генә бер тәкбир әйткәс (Аллаһу әкбәр) салауат уҡылыр. («Әттәхиәт»тең икенсе яртыһы). Имам булған кеше текбирҙәрҙе ҡысҡырып әйтер. 4.Өсөнсө тәкбирҙәрҙән һуң йыназа доғаһы уҡыла. ====== Йыназа доғаһы ====== «Аллааһүммә-ғфир лихәййинәә үә мәййитинәә үә шәәһидиннәә үә ғәә, ибинә үә сағииринәә үә кәбииринәә үә ҙәкәринәә үә үнҫәәнәә.Аллааһүммә мән әхйәйтәһүү миннәә фә әйиһии ғәләл-исләәми, үә мән тәүәффәйтәһүү миннә фәтәүәффәһүү ғәләл-иимән. Аллааһүммә ин кәәнә һәәҙәл- мәй, йитү мүхсинән фәзид фии ихсәәниһии үә ин кәәнә мүсии, ән фәтәжәүүәзғәнһ». '''Мәғәнәһе:''' Йә, Рабби, беҙҙең тереләребеҙҙе лә, үлеләребеҙҙе лә, хәҙергебеҙҙе лә, ғәйептәребеҙҙе лә, бәләкәйҙәребеҙҙе лә, ололарыбыҙҙы ла, туғандарбыҙҙы ла, ҡатындаорыбыҙҙы ла ярлыҡа. Йә, Рабби, тереләребеҙҙе Ислам динге аҫтында йәшәт, үлгәндәребеҙҙе иман менән вафат ҡыл. Әй, Аллаһы, әгәр ошо мәйет изге кеше булған хәлдә, изгелеген арттыр, әгәр гонаһлы кеше булһа, гонаһтарын ғафу ҡыл. '''Әгәр мәйет сабый йәки диуана булһа, өсөнсө тәкбирҙән һуң ошо доға уҡылыр''': « Аллааһүммә-жжэғәл һәҙәл- мәййитә ләнәә фәратан үә ҙүхрәү-үәжғәлһүү ләнәә шәәфиғәү-үә мүшәффәғәә». '''Мәғәнәһе''': Йә, Рабби, был мәйетте беҙҙең өсөн шәфәғәтле үә шәфәғәтен мәҡбүл ҡыл. 5. Дүртенсе тәкбирҙән һуң, ике тарафҡа сәләм биреп намаҙ тамамлана. '''6. Йыназа намаҙы тамам булғандан һуң ошо доға уҡыла:''' «Рабби-ғфир ләнәә үә лиһәәҙәл- мәййити үәфсәх ләһһү фии ҡабэриһ. Аллааһүммә зид әжрәһүү үә ләә тудилләнәә бәғдәһ». '''Мәғәнәһе:''' Әй, Раббым, беҙҙең гонаһтарыбыҙҙы ла, был мәйеттең гонаһтарын да ярлыҡа үә йәнә уға ҡәберендә киңлек ҡыл. Йә, Рабби, был мәйеттең әжерен арттыр үә унан һуң беҙҙе аҙҙырма. == '''Балаға исем ҡушыу''' == '''Бала тыуыуҙы ишеткәс, түбәндәге доға уҡыла:'''            «Аллааһүммә-жғәлһү бәрран үә әмбитһү фил-исләәми набәәтән хәсәнән үәжғәлһү мәсғүүдән фид-дүн йә үәл- әәхираһ». '''Мәғәнәһе:''' Йә, Рабби, ошо баланы изге бала ит, үә йәнә уны донъя һәм әхирәттә бәхетле-сәғәҙәтле ҡыл. Бала аяҡтары менән ҡыблаға юнәлтеп өҫтәлгә йомшаҡ урынға һалына. Балаға исем ҡушҡанда тәүҙә аҙан әйтеп, аҙан доғаһын уҡырға. Унан һуң намаҙ ҡәғдәһендә «Әттәхиәт»тән һуң уҡыла торған «Салауат» доғаһын уҡығандан һуң баланың уң ҡолағына исемең фәлән фәлән улы (фәлән фәлән ҡыҙы) булыр тип өс мәртәбә әйтелә. Унан һуң ҡамәт төшөрөп «Салауат»ты уҡығандан һуң баланың һул<.яҡ ҡолағына: исемең фәлән улы фәлән йәки фәлән ҡыҙы фәлән булыр тип өс мәртәбә әйтеп, аят уҡып (Аятөл-Көрси) иҙге теләктәр теләп доға ҡылына. == '''НИҠАХ''' == '''Никах уҡыр алдынан иң тәүҙә түбәндәге шарттарҙың үтәлеүе мотлаҡ (мөҫтәхәб):''' 1) никахты мәсеттең имам-хатибы, йәки уның рөхсәтенән мәсеттең мүәзине уҡый; 2)Ҡыҙ яғынан никах уҡыған урында атаһы булыу, атаһы булмаһа-олатаһы, йәки Ағаһы, йәки еҙнәһе, йәки атай-әсәһенең ир туғандарының берһе булыу; 3) Егет яғынан да был талаптар үтәлергә тейеш; 4) никахҡа инеүселәрҙең исемдәре мосолман исеме булырға тейеш. Улай булмаһа, уларға яңынан мосолман исеме ҡушыла; 5) ир һәм мосолман кешеләренән ике-өс шаһит булырға тейеш; 6) ҡыҙ ҙа, егет тә иман килтерергә тейештәр «Ләә иләһә иллә-лаһу Мухәммәдү Расулуллаһ»; 7) Егет ҡыҙға биргән, йәки бирәсәк мәһәренең хаҡын иғлан итергә тейеш. Әгәр ҡыҙ мәһәр хаҡына риза булмаһа егеттән уны арттырыуын талап итергә тейеш; 8) имам ир менән ҡатындың ислам шәриғәте буйынса йәшәү рәүеше тураһында вәғаз уҡый (һөйләй); 9) имам ижап ҡабул итә, шаһиттар алдында: «Фәлән ҡыҙы фәләнә, фәлән улы фәләнгә хәләл ефетлеккә риза булып барҙыңмы»-тип һорала. Унан һуң егеттән һорала: «Фәлән улы фәлән, фәлән ҡыҙы фәләнәне хәләл ефетлеккә риза булып алдыңмы». Унан һуң ата-әсәЛәрҙең ризалығы һорала. Ошоноң менән ижап ҡабул итеү тамам була. Шунан аҙаҡ ниҡах хөтбәһе уҡылып, доға ҡылына. === '''Никах хөтбәһе''' === «Әлхәмдүлилләәһииәҙии мүйәссирилүмүүри үә мүҡәддир-ишшүһүри үә мүғәййирил әзминәти үәд-дүһүр. Әлләҙи нәәжәә Мүүсәә мәғәһү ғәләттүр. Үә әнҙәләт-тәүратә үәл Инжиилә үә фүркәәнә үәз-зәбүр. Үә әхәлләнникахә мәкруунән бишшүһүүди үәл мүһүүр. Ҡәмә ҡааләллаһү сүбэхәнәәһү үә тәғәәләә фии сүүрәтиннүр:        Бисмиллаһи- ррахани-ррахим үә әнкихүл әййәәмә минкүм үәссаалихинә мин ғибәәдикүм үә иимәәәә, икүл. Ин йәкүүнүү фуҡараааа, ә йүғниһимуллаһү мин фәдлиһ. Ләҡәд жәәәә, әл әхбәәрү ғәнин нәбиййи саллаллаһу ғәләйһи үәссәләм. Әнниҡахү сүннәти фәмәр рағибә ғән сүннәти фә ләйси миннии. Әннәәкихү раағибү үәл мәнкүхәтү мәрғбәтү үәл мәһрү ғәләә мәә тәрадыйә. Тәнәәкәхү тәүәәләдүү тәкәәҫәру фи иннии үбәәһии ьикү мүл үмәмә йәүмәл ҡыйәмәһ. Әсбәталлаһү фии сүдүрил  сәәнибәйни хәббәтәл мәхәббәһ. Әсбәталлаһү фии судурил жәәнибәйни хәббәтәлмәхәббәһ. Әсбәталлаһү фии судурил жәәнибәйни хәббәтәл мәхәббәһ. Үә әҡүлү ҡаули һәәҙәә үә әстәғфируллааһәл ғәффәәрали үә ләкүм үә ли сәәәә, ирил жәмәғәәтил мүслиминә әжмәғин. һәәҙәә хүкмүм мин әхкәәмил хәкиминә үә раббил ғәләминә үә сүннәтүм мин сүнәнил әнбийәи үәл мүрсәлин». '''Мәғәнәһе:''' Замана үә дәүерҙәрҙе алмаштырып тороусы, айҙарҙы тәҡдир ҡылыусы, эштәрҙе еңел ҡылыусыы Аллаһыға маҡтау һәм шөкөрҙәребеҙ булһын. Ул шундайын Аллаһы ки, Муса ғәләйһиссәләм уның менән Тур тауында мөнәжәт ҡылышты һәм ул Аллаһы Тәүрат, Инжил, Зәбур, һәм Ҡөрьәнде индереүселер һәм ниҡахты хәләл ҡылды, мәһәр һәм шаһиттарҙы беҙҙең менән, бәйләп '''Аллаһы Тәғәлә «Нур» сүрәһендә әйтте:''' «Бисмиллаһи-ррахмани-ррахим Һеҙ үҙ ҡул аҫтығыҙҙа булған ҡолдарҙы һәм кәниҙәктәрҙе никахландырығыҙ. Гәрсә улар фәҡир булһалар ҙа ошо никах сәбәпле Аллаһы уларҙы олуғ ниғмәттәр менән ниғмәтләндерер». '''Тәхҡиҡ бәйғәмбәребеҙҙән хәбәр булды:''' «Никах минең сөннәтемдер. Сөннәтемдән баш тартыусы минең өммәтемдән түгел. Өйләнешегеҙ, балалар тыуҙырығыҙ, мин ҡыямәт көнөндә һеҙҙең  күплегегеҙ менән башҡа өммәттәр алдында маҡтанырмын. «Әҫбәталлааһү фии судурил  жәәнибәйни хәббәтәл мәхәббәһ». '''Мәғәнәһе:'''Аллаһы тәғәлә ошо ике парҙың күкрәктәренә әлфәт мөхәббәт беркетһә ине. == '''Ашап-эсеп бөткәндән һуң ошо доға уҡыла''' == «Әл-хәмдү лил-ләһил-ләҙи әтғәмәнә үә- сәҡанә үә жәғәләнә минәл-мүслимин». '''Мәғәнәһе:''' Әлхәмдүлиллаһ, Аллаһы тәғәлә мине туйҙырҙы һәм эсерҙе үә йәнә мосолмандарҙан ҡылды. == '''Берәү менән күрешкәндә уҡылыр''' == «Аллааһүммә-жмәғ бәйнәнәә бил-хайри үәс- сәләәми үә әллиф бәйнәнәә би-әхсәнил- ҡаләәм». Мәғәнәһе: Йә, Рабби, беҙҙе иҙгелек үә сәләмәтлектә күрештер үә күркәм һүҙҙәр менән өлфәт ҡылдыр. == '''Бер ергә йә бер мәжлескә ултырғас уҡылыр доға'''  == «Аллааһүммә әнзилнии мүнзәләм- мүбәәракәү үә әнтә хайрүл-мүнзилиин». '''Мәғәнәһе:''' Йә, Рабби, мине мөбәрәк еогә индер, һин хәйерле индереүсеһең. '''Бер зарар йә зыян килгәндә уҡылыр доға:''' «Ғасәә раббүнәә әй йүбдиләнәә хайрам- минһәә иннәә иләә раббинәә раағибүүн». '''Мәғәнәһе:''' Шәт Раббыбыҙ Аллаһы тәғәлә беҙҙең хәләбеҙҙе яҡшы ғына аштырыр. Тәхҡиҡ, бер Раббыбыҙға рәғбәт үә ихлас ҡылыусыларбыҙ. == '''Ҡайғы килгәндә уҡылыр доға''' == «Аллааһүммә иннии ғәбдүкә үәбнү ғәбдикә радйитү хүкмәкә үә ҡадааәк әс әлүкә ән түҙһибә ғаннии ғаммии үә хәзәнии үә ән [[Категория:Ислам дине]] l4wwmmco0971ihhqwp4rguol5jkgivh 14 5327 24147 2021-09-30T13:53:22Z ZUFAr 381 "[[Категория:Дин]]" исемле яңы бит булдырылған 24147 wikitext text/x-wiki [[Категория:Дин]] 6y51ltoeh3nkhmuteltc1g3mj0450mj 14 5328 24148 2021-09-30T13:54:55Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24148 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 5329 25064 24243 2023-10-11T07:56:18Z Akkashka 410 /* Инеш */ 25064 wikitext text/x-wiki '''Йәрмөхәмәт Хажиев''' - 1739-1740 йылдарҙағы Ҡараһаҡал етәкселегендәге баш күтәреүселәр ихтилалын етәкселәренең береһе. == Инеш == Тыуған ауылымдың исеме – Иҫке Мөхәмәт. Республикаға, илгә биргәндәренән теҙеп һөйләрлек әллә ни данлыҡлы кешеләр ҙә сыҡмаған кеүек. Яҙыусы Булат Рафиҡовтың “Ҡараһаҡал” романындағы“...1740 йылдың ғинуарында Тырнаҡлы улусының Мөхәммәт ауылында Юрматы ырыуы башҡорто Миңлеғол Юлаевты (“Ҡараһаҡал”) старшина Йәрмөхәмәттең өйө алдында Башҡорт Иленең Ханы итеп аҡ кейеҙҙә күтәреү”ҙәре ҙур ҡыҙыҡһыныу уятты. Эштең проблемаһы: Кем булған, кемдәргә ҡәрҙәш булған һуң ул Йәрмөхәмәт старшина? Әллә яҙыусы уйлап сығарған художестволы образ ғынамы? Ҡараһаҡалды хан итеү ни өсөн кәрәк булған? Эштең актуаллеге 1735-1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдарының эҙемтәһе генә лә – ҡот осҡос! Бөгөнгө күҙлектән ҡарағанда ла, ҡанға, көлгә батырылған тыуған еремдең ул саҡтағы хәле - тǝрǝн кисерештәргә сумырлыҡ. Шул йылдарҙың тере һүҙе - “Тәфтиләү” йырының көйө. Халҡыбыҙ хәтерендә мәңгелеккә уйылған “...Ташҡайҙарға соҡоп яҙҙым ҡарғыш,ейәндәрем уҡыр бер саҡта” һүҙҙәре лә нәҡ шул осорҙа ижад ителгәнлеге мине эҙләнеүҙәргә этәрә. Был тема актуаллеген мәңге юғалтмаясаҡ! Тикшеренеү обьекты: Минең туған башҡорт халҡымдың 1739-1740 йылдарҙағы баш күтәреүе Тикшереү предметы: Шул ихтилалда ҡатнашып,тарихта эҙ ҡалдырған, исеме башкиҫәрҙәр яҙған рапорттарҙа теркәлгән яҡташтарым, ауылдашым Йәрмөхәмәт старшина, хан итеп күтәрелгән Ҡараһаҡал. === Эштең маҡсаты === 1. 1739-1740 йылдарҙа башҡорттарҙың Ҡараһаҡал етәкселегендә баш күтәреү фактына нигеҙләнергә; 2. ауылдашыбыҙ Йәрмөхәмәттең дә ихтилалда ҡатнашыуын иҫбатларға; 3. уның шәжәрәһен эшләргә, шул осорҙо сәхнәлә күрһәтергә; ==== Бурыстар ==== 1.Башҡорттарҙы баш күтәреүгә мәжбүр иткән сәбәптәрҙе, 1739-1740 йылдарҙағы ихтилалда ҡатнашҡан яҡташтарҙың исемен асыҡларға; 2.Ошо темаға арналған фǝнни, документаль һǝм нǝфис ǝҙǝбиǝтте, халыҡ ижадын барларға; 3.1735-1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдарының - башҡорттарҙың баш күтәреүҙәренең эҙемтәләрен күрһәтергә, әһәмиәтен билдǝлǝргә. 4.Йәрмөхәмәт старшинаның, Ҡараһаҡалдың эшмәкәрлеген, тормошон ѳйрǝнергǝ, шәжәрә дауамын эҙлǝргә. ===== Фараз ===== Моғайын да, Йәрмөхәмәт старшина халҡын, илен, ерен ныҡ яратҡандыр. Шуға ла,ихтилалда ҡатнашып, ауылыбыҙҙа хан хәтле хан күтәртеүҙе үҙ өҫтөнә алғандыр... == Төп өлөш == === Тырнаҡлылар === Уралда Тырнаҡлылар Әй йылғаһы ярҙарына ултырған.Боронғо шәжәрәлә яҙылғанса,уларҙың ырыу башлығы Иштәк хан булған.Унан һигеҙ улҡалған:Бикәтун(Бикәтин),Дыуан,Күбәләк,Һарт,Тамъян,Түбәләҫ,Үҫәргән, Тырнаҡлы. ”Иштәк” этнонимы боронғо фин-уғыр тамырҙарына ҡәрҙәшлек хаҡында һөйләһә,ҡаҙаҡ,ҡарағалпаҡ,ҡырғыҙҙарҙа “башҡорт” атамаһы булып йөрөй. Тырнаҡ – тамға рәүешендә лә йәшәгән тигән фараздар ҙа бар.Хәҙер Тырнаҡлылар Ҡыйғы районының - ете (Яуын,Иҫке Мөхәмәт,Йүкәлекүл,Сағир,Ибрай,Ураҡ,Яңы Мөхәмәт), Салауат районының дүрт (Торналы, Лағыр,Шәрәк,Әнйәк) ауылында йәшәйҙәр. 1725—1726 йылдарҙа Көнгөр бургомистры Юхнев төҙөгән исемлектә Тырнаҡлы олоҫо теркәлмәгән. 1737 йылда П.И.Рычков төҙөгәнсә,Тырнаҡлы түбәһе Әйле волосына ҡараған.Бөтәһе 113 кенә йорт теркәлгән. 1735-1737 йылғы хәрби хәрәкәттәр картаһында Тырнаҡлы волосы Әй йылғаһы буйлап Һатҡы,Усть-Ҡатау заводтарынан төньяҡтараҡ күрһәтелгән. 1795 йылда Тырнаҡлы ырыуына туғыҙ ауыл ҡарай: Шәрәк, Яуын, Лағыр, Мөхәмәт, Ибрай, Йүкәлекүл, Сағыр, Әйтеш, Елгилде. 1833 йылғы 8-се ревизия кенәгәләрендә 497 кешеһе менән унда ни бары бер ауыл теркәлгән:Лағыр(Үәскәй, Иҫке Йорт)-4-се көнбайыш башҡорт кантонының 3-сө түбәһе. Тырнаҡлылар Троицк өйәҙенә лә беркетелгән булған: Ибрай(Соңҡа, Сөӊкә), Әнйәк(1795, Тишек ҡаҙан),Сағир (Сутыш; 1740); Иҫке Мөхәмәт (Сыуашкин, Торнаморон -1740), Тирәк (1816), Йүкәлекүл(1760 - Йүкәле), Яуын (Жауын, Сыуаш- 1740). Ә хәрби мөнәсәбәттә улар 8-се кантондың 9-сы түбәһенә теркәлгәндәр,кешеләрҙең дөйөм һаны - 2454; XIXбыуаттың аҙаҡтарындаЗлатоуст өйәҙе Тырнаҡлы волосында 2886 кеше йәшәгән. Ҡараһаҡал етәкселегендәге 1739-1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалының әҙәбиәттә сағылышы. Башҡорт халҡының тарихи үткәнен өйрәнәйем тиһәң,сәстәр үрә торорлоҡ документтарға юлығаһың да, “нисек беҙҙең башҡорттар,башҡортлоғобоҙ ер йөҙөндә тороп ҡала алған?” тигән тетрәткес һорауға килеп терәләһең. Халҡыбыҙҙың үҙ азатлығы өсөн бат¬шалыҡҡа ҡаршы бик йыш баш күтәреүҙәре,һәр ихтилалдың ҡот осҡос язалар менән баҫтырылыуы,батша генералдарының үҙ “эшмәкәрлек”тәре хаҡында яҙғандары – барыһы ла элек-электән башҡорт тарихсыларын,яҙыусыларын,шағирҙарын ғына түгел, хатта бүтән милләттәрҙең дә алдынғы ҡарашлы кешеләрен ҡыҙыҡһындырған.“Иван IV-нән һуңғы дәүер эсендә, үҙҙәренең хоҡуҡтарын даулап, башҡорттар һымаҡ ихтилалға күп күтәрелгән халыҡ Рәсәйҙә бер ҡайҙа ла, бер ҡасан да булмаған” тип яҙған академик М. К. Любавский. Ихтилалдарҙың етәкселәре,батырҙары халҡыбыҙҙың ауыҙ-тел ижады аша ла хәтерҙәргә уйылған. Мөхәмәтша Буранғолов яҙып алған “Ҡараһаҡал” эпосында халыҡ араһында Ҡараһаҡал батыр тип танылған ысын шәхес,заманы өсөн уҡымышлы кеше үҙе тураһында: “Юҡ уйымда хан булыу, Йә булмаһа берәй хандың, Яу менән илен алыу! Мин - Уралдың балаһы, Мин тыуғанмын ҡан менән. Ҡойонғанмын ҡан менән. Ҡан күреп мин күҙ астым, Ил талаусы залимдарға Йәш булһам да яу астым!”- тип әйтә, имеш. Ҡурай моңо менән беҙҙең көндәргә килеп еткән башҡорт халыҡ маршы ла “Ҡараһаҡал” тип юҡҡа аталмағандыр. Ә бына Булат Рафиҡовтың “Ҡараһаҡал” исемле тарихи романында башҡорт халҡының 1735-1740 йылдарҙа Ҡараһаҡал — Миңлеғол Юлаев етәкселегендәге милли-азатлыҡ хәрәкәте ысынбарлыҡ күҙлегенән сағылдырыла. Унда Алдар батыр, Василий Никитыч Татищев, Бәпәнәй, Уразлин, Стрижевский, Әбелхайыр хан образдары әҫәрҙең ысын тарихи факттарға нигеҙләнеүе тураһында һөйләй. Яҙыусы Ғайса Хөсәйенов үҙенең “Батырҙар ҡиссаһы”нда: “Сәсән,шағир-импровизатор; үзбәк,ғәрәп,фарсы,ҡаҙаҡ,ҡалмыҡ телдәрен һыу кеүек эскән бөйөк илгиҙәр; илсе-дипломат” тип атай уны. Батша генералдарының, уларҙың ярҙамсыларының яҙмаларында Ҡараһаҡал -“аҡыллы, мауыҡтырғыс һәм дәлилле итеп һөйләүсе, дөрөҫ йәшәүсе, динле,үҙен Джунғар ханының юғалып ғәйеп булған улы Солтангәрәй тип хәйләләп таныштырған тел оҫтаһы, ә ысынында иһә Юрматы олоҫо башҡорто” (И.П.Рычков); “32 йәшлек хажи,башында һәр ваҡыт аҡ салма йөрөтә, Юрматы олоҫонда ҡатыны,ике балаһы,туғандары бар, ысын исеме – Миңлеғол,оҫта һыбайлы һәм уҡсы; Ҡөрьәнде яттан белеүсе, бер нисә ҡабат хаж ҡылған башҡорт” (В.Н.Витебский); ”яҡшы фекерләүсе, ҡыйыу, динле, Ҡөрьәнде һәм ғәрәп телен яҡшы белгән башҡорт”(XIX быуатта йәшәгән Р. Г. Игнатьев) Ҡараһаҡал шәхесе хаҡында ҡыҙыҡһынған, фәнни эштәр яҙған тарихсыларҙан Ирек Аҡманов, Марат Ҡолшәрипов, Әхмәтзәки Вәлиди Туған,С.У.Таймаҫов,Әнүәр Әсфәндияров һәм башҡалар, фольклор, архив материалдарына таянып, халҡыбыҙ өсөн баһалап бөткөһөҙ изге эш башҡарғандар. == Ихтилалға күтәрелеү сәбәптәре == 1552 йылдың октябрендә Иван IV Ҡазанды емерә.Мәсеттәрен яндыра.Көсләп суҡындырыуҙар башлана.Ҡаса алғандарҙың ҡайһылары башҡорт ерҙәренә килеп һыйына. ...Төрлө ханлыҡтарҙың үҙ-ара ыҙғыштарынан биҙрәгән башҡорттарға уйламаған ерҙән ҡояш сыҡҡандай була: Иван батша башҡорттарға илселәрен ебәрә,дуҫлыҡ,иңгә-иң терәп йәшәүҙе тәҡдим итә.Был хәлдәр 1554-1557 йылдарҙа була. Килешеүҙә башҡорттарҙың ергә аҫабалыҡ хоҡуғын, динен, йолаларын һаҡларға вәғәҙә бирә.1597 йылда Иван батша(“Аҡ батша”) үлеп китә.1613 йылда уның заты,Рюриковичтар династияһы, власть башынан китеүе була — Романовтар династияһы тәхеткә килә. Шунан башлап башҡорттарҙың Аҡ батша менән төҙөлгән килешеүҙәре юҡҡа сыға бара: хоҡуҡтар сикләнә , ерҙәр талана,тартып алына.Монастырҙар төҙөлә,мәжбүри суҡындырыуҙар башлана. Башҡортостанға башҡа халыҡтар күсереп ултыртыла,заводтар, ҡәлғәләр төҙөй башлайҙар. Һөҙөмтәлә XVII—XVIII быуаттар буйы башҡорт халҡы ихтилалдарға күтәрелә. 1734 йылдың көҙөндә Өфөгә, батшабикә Анна Иоанновнанан шәхсән рөхсәт алып,3500 һалдат,150 белгес менән генерал Кирилов килеп төшә.Башҡорт ерҙәрендә, Ур йылғаһы менән Яйыҡ ҡушылған ерҙә, ҡәлғә төҙөп,Ҡаҙаҡтар иленә,Урта Азияға сығыр өсөн туҡталҡа эшләргә уйлайҙар.Кириловтың хыялы: башҡорттар йәшәгән ерҙәрҙе тулыһынса геофизик яҡтан өйрәнеү, тәбиғәт байлыҡтарын үҙләштереү, ҡәлғәләр менән уратып алыу. Уларҙың юҡҡа йөрөмәүен аңлаған башҡорттар ошо экспедицияға һөжүм итә.Ҡораллы,көслө ғәскәрҙәр бирешмәй: 1735 йылдың авгусында Ырымбур ҡәлғәһенең нығытмалары һалына ла башлай. Ләкин башҡорттарҙың көрәше тынмай. 1736 йылдың 19 февраль көндө Танып буйындағы Һөйәнтуҙ ауылы кешеләре(йәмғеһе меңдән ашыу), штыктар менән сәнселеп,ҡылыстар менән тураҡланып үлтерелә,105 кеше тереләй яндырыла.Был хаҡта И.П.Рычков 1759 йылда яҙып ҡалдыра. Ул Тәфтиләүҙең бухгалтеры булған шул саҡта.Вәхшилекте үҙ күҙҙәре менән күргән. Һөйәнтуҙ ваҡиғаһы шул йылда 24марттан 20 майға тиклем арала 200 тапҡыр ҡабатлана. Кириловтың командаһы тарафынан. 1736 йылдың 20 майындағы донесениеһында үҙенең яуызлыҡтарына маҡтанып яҙған башкиҫәр. Яндырылған башҡорт ауылдарының урынын,ерҙәрен башҡа милләттәргә бүләк итәләр. Шуның менән милләттәр араһында ыҙғыш,ризаһыҙлыҡ сәсәләр. == Ҡараһаҡал етәкселегендәге 1739-1740 йылдарҙағы ихтилал == Ихтилалдар 1735,1736,1737,1738 йылдарҙа әленән-әле ҡуҙғалып та,ҡанһыҙҙарса баҫтырылып та тора.Дүрт йыл эсендә 696 ауылы яндырылып,13000 кешеһен язалауҙарҙа юғалтҡан башҡорттарҙы генерал Леонтей Соймонов бүтән баш күтәрә алмаҫтар тип уйлап, батшабикәне тынысландыра.Уныһы, йән башына һалым һалыу өсөн,халыҡ иҫәбен алырға бойороҡ бирә.Бер яҙып сыҡҡанды,икенсе ҡабат яҙып,ҡат-ҡат тикшерергә ҡуша хатта. В.Н.Татищев шул ваҡытта “эшмәкәрлек”тәре хаҡында доклад менән Санкт-Петербургҡа ҡайтырға тейеш була.Башҡалала ул Кабинетҡа башҡорттарға ҡағылған яңы проект тәҡдим итә: башҡорттарҙың яусыллыҡтарын Рәсәй дәүләте мәнфәғәттәрендә ҡулланып,уларҙы хәрби хәрәкәттәрҙә,һуғыштарҙа тулыһынса файҙаланыу,шулай итеп ихтилалдарынан ҡотолоу. 1739 йылда Л.Я.Соймонов етәкселегендә башҡорттарҙың иҫәбен алыу башлана.Шул ыңғай, быға тиклем булған ихтилалда ҡатнашҡан кешеләрҙең аттарын тартып ала башлайҙар. Штраф аттарын йыйыу тип аталған ул. Таланған,ҡыйралған,үс менән янған башҡорттар иҫәп алыусыларҙы асыҡтан-асыҡ ҡыуғандар. Ҡараһаҡал был күтәрелеште үҙ ҡулына ала. Күп телдәрҙә иркен аралашыусы кеше булараҡ, башҡорттарға Жунғария һәм ҡаҙаҡтарҙан үҙе яҡлы кешеләрҙе ярҙамға саҡырып килтерәсәге хаҡында әйтә, өҫтәүенә Төрөк солтанынан да ҙур ярҙам киләсәге тураһында вәғәҙә ала. Башҡорттар быға ышана, һәм 1740 йылда яңынан ҙур башҡорт ихтилалы башлана. Ҡараһаҡалдың был болаһы еңеүгә өлгәшһә, Әстрхан һәм Ҡаҙан ханлығын тергеҙеүгә өмөт ителә. Кем һуң ул Ҡараһаҡал? Карателдәр ғәскәре етәксеһе Урусов, 300-гә яҡын башҡорт әсиренән һорау алып, Ҡараһаҡал, ысынында иһә, — Нуғай даруғаһы Юрматы ырыуы башҡорто, тигән һығымтаға килә. Ҡараһаҡалды Хан итеп таныу уйына килгән һәм шуны ғәмәлгә ашырған Әләнйейәнғол старшина, батша ғәскәрҙәре ҡулына эләккәс, бик ҡаты язалау аҫтында Ҡараһаҡалдың кем булыуын һөйләп бирергә мәжбүр була. Уның һүҙҙәренсә, Ҡараһаҡал — Нуғай юлы Юрматы олоҫо башҡорто Миңлеғол Юлаев. Атаһы Ныязғол, Һәләүек буйында өйө, ғаиләһе бар. Унда әсәһе Емеш, ҡатыны Ҡышбикә, ҡыҙы Рәхимбикә, туғандары Ситембәт менән Бикбулат йәшәй (был кешеләр, аҙаҡ тотолоп, язалап үлтерелә) Башҡа мәғлүмәттәр буйынса,ул - Күсем нәҫеленә ҡараған Себер ханы. Хажи. Ысын исеме – Миңлеғол Юлаев.Эйәгендәге миңе буйынса Джунгар ханының ғәйеп булған улы Солтангәрәйгә оҡшатыусылар ҙа булған.Шунлыҡтан уны Солтангәрәй исеме менән хан итергә Әйле баш күтәреүселәре етәксеһе, старшина Әләнйейәнғол Ҡотлоғужин тәҡдим иткән дә инде.Рус дәүләтенән бойондороҡһоҙ итеп, уға тиң дәүләт итергә теләйҙәр улар башҡорт илен. Ҡараһаҡал 1740 йылдың ғинуарынан алып Себер даруғаһы халҡын баш күтәреүселәр ғәскәренә йыя башлай.Февралдә Иҫке Мөхәмәттә старшина Йәрмөхәмәт Хажиҙың өйө алдында башҡорт старшиналары: Әләнйейәнғол Ҡотлоғужин(Әйле олоҫо), улы менән Миңлейәр Ҡарабаев (Дыуан олоҫо), Исламғол Юлдашев(Ҡаратаулы олоҫо),Сәйетҡол батыр(Ҡыуаҡан олоҫо) уны Башҡорт Иленең Ханы итеп аҡ кейеҙҙә күтәрәләр.Күрше Үәскәйҙә (Әй йылғаһы аша) батша хәҙрәттәренә тоғро төрлө олоҫтарҙың башҡорт старшиналары:Шиғанай Бурһыҡаев(Шайтан-Көҙөй),Көҙәш мулла Рахманғолов(Ҡуҫа-Көҙәй),Рәҙмәт Сираев(Һарт) Ҡараһаҡалды,уның 28 көрәштәшен тотоп бирергә тип йыйналғандар. Әләнйейәнғол һәм Ҡараһаҡал етәкселегендәге ҙур булмаған отряд,Әй аша сығып,уларҙы сигенергә мәжбүр итә.1740 йылдың 21 февралендә Ҡараһаҡалдың,Тырнаҡлы олоҫондағы Бикмәй Теләүбирҙиндең өйөндә булып,мишәр Мансурҙың кешеләрен ҡырырға тигән ҡарар сығарыуы билдәле. Күрәһең, улар батша ғәскәрҙәре яҡлы булып ишетелгәндәрҙер.Мишәрҙәрҙе абруйлы Муса Сәйетовтың яҡлашыуы ғына ҡотҡара. Мартта - шул уҡ даруғала Йәрмөхәмәт Хажиев, Мәндәр Ҡарабаев һәм Әләнйейәнғол Ҡотлоғужин менән берлектә хөкүмәткә тоғро старшиналар отрядтарына һәмЛ.Я. Соймонов етәкселегендәге хөкүмәт ғәскәрҙәренә ҡаршы, апрелдә - Солтан Арыҫланбәков һәм Теләүкәй Олотимеров менән берлектә Нуғай даруғаһында, майҙан башлап Үрге Яйыҡ ҡәлғәһе(Верхнеурал)янында һуғыша. 23 майҙа Яйыҡ йылғаһы (Урал) янында Ҡараһаҡал отряды Я.С.Павлуцкий һәм Языков етәкселегендәге хөкүмәт ғәскәрҙәре менән алышта еңелә, 3 июндәТубыл йылғаһы янында Павлуцкий ғәскәрҙәре менән һуғышта тар-мар ителә. Ҡараһаҡал яралана һәм уны ҡаҙаҡ далаларына алып китәләр. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, артабанғы яҙмышы билдәһеҙ. Халыҡ Ҡараһаҡалды иҫән ҡалған икән тип ышанырға теләй һәм,йәнәһе,ул яуҙаштары менән Урта ҡаҙаҡ йөҙөндә йәшеренә. Буйға оҙон,үзбәксә,фарсыса,ҡалмыҡса,ҡаҙаҡса бик иркен аралашҡан булғанға, Оло Ҡаҙаҡ йөҙө ханы һәм Шуна исемле жунгар принцы тип иғлан ителә,имеш. == Ихтилалда яҡташтарымдың ҡатнашыуы == XVII-XVIII быуаттарҙа Тырнаҡлылар ихтилалдарҙа бик әүҙем ҡатнаша. Йәрмөхәмәт Боҫҡанажаев, Мандар Мишәров, Байбулат Итҡосоҡов, Йәрмөхәмәт, йөҙбашы Тәтелсә Теләүбирҙин,Жауын Сыуашев, Муса Сәйетов, ә Әйле олоҫонан Сураш һәм Ҡыҙрас Килдешовтар,Заһит Миндеғужин, аталы-уллы Ҡайбаҡ һәм Япаш Ҡарабаевтар, Һөйәрғол Шурғынов,Йосоп Алыҡаев,Йосоп Тәүәтов,Йәнсура Йәнтимеров,Һартҡол Бикжанов,Ҡарабаш Үтәйәнов исемле яҡташтарыбыҙҙың исем-шәрифтәре һорау алыусыларҙың протоколдарында теркәлгән. 1738-1739 йылғы ихтилалды баҫтырғанда Сенат контораһына яҙған хатында Башҡорт Эштәре буйынса Хөкүмәт Комиссияһы етәксеһе,генерал-майор Л.Я.Соймонов 1738 йылдың 10 майынан 28 сентябренә тиклемге үҙенең баш күтәреүселәрҙе язалау(каратель) һөҙөмтәләрен күрһәткәндә,батша ғәскәрҙәренә Себер даруғаһынан Мандар,Төлкөсура, Сураш һәм тағы 1102 кешенең “ғәфү үтенеп килеүҙәре” хаҡында яҙа. Башҡорттар араһында батша ғәскәрҙәренә ярҙам итеп,үҙ башҡортон ҡырыусылар ҙа була,бигерәк тә старшиналар араһында. Старшина итеп күҙе яҙыу таныған,хәлле генә йәшәгән,батша хөкүмәте алып барған хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашҡандарҙы тәғәйенләгәндәр.Улар халыҡтан яһаҡты түләүҙе, хәрби хеҙмәткә егеттәрҙе ебәреүҙе,ерҙәрҙе,урмандарҙы һатыуҙа тамғалар ҡуйыуҙы һәм башҡа шундай эштәрҙе ойоштороп, хакимдарҙың яҡшы ғына ялсыһы ла булыу хеҙмәтен үтәгән. Мәҫәлән, 1739 йылдың мартында мишәр старшинаһы Йәнеш Абдуллин Өфө провинциаль канцелярияһына Үәскәй ауылының (Иҫке Мөхәмәткә Әй ашаһында ғына,хәҙерге Салауат районы,Лағыр ауылы) Асы Үәскәй өйөндә 100-ҙән ашыу кеше йыйылып, халыҡ иҫәбен алыусыларға ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтеү тураһында килешеүҙәре,араларында старшиналар ҙа булыуы хаҡында ошаҡлай. Старшина Йәрмөхәмәт Хажиев(? –03.06.1740) Пәйғәмбәребеҙ Әбү-әл-Ҡасим Мөхәммәт (570–632й.й..) Ҡөрьәнде тәфсирләгәндә: ”Ҡиәмәт көнөндә һеҙҙе исемдәрегеҙ менән саҡырасаҡтар, яҡшы исемдәр һайлағыҙ!”-тигән. ”Йәр” – фарсы теленән ингән, ”яҡын кеше,яратҡан кеше,яҡын дуҫ,иптәш” тигән мәғәнәлә йөрөй. Мосолмандар араһында киң таралған “Йәрмөхәмәт” – “аллабыҙ илсеһе Мөхәммәттең юлдашы, дуҫы”. Йәрмөхәмәт Хажиев - 1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдары етәкселәренең береһе. Себер даруғаһы Тырнаҡлы олоҫо башҡорто. Шул уҡ олоҫтоң старшинаһы. 1739 йылдың көҙөндә Ҡараһаҡал, Мәндәр Ҡарабаев һәм ӘләнйейәнғолҠотлоғужин менән берлектә яңы ихтилал ойоштороуға тотона. 1740 йылдың ғинуарынан алып Себер даруғаһында Л.Я.Соймонов етәкселегендәге хөкүмәт ғәскәрҙәренә һәм хөкүмәткә тоғро старшиналар отрядтарына ҡаршы алыштарҙа ҡатнаша. Тубыл йылғаһы буйында Я.С.Павлуцкий етәкселегендәге хөкүмәт ғәскәрҙәренә ҡаршы алышта һәләк була” –бына ошондай мәғлүмәткә юлыҡтыҡ ауылдашыбыҙ хаҡында.Тимәк,ул да –хаж ҡылған кеше?Юҡҡа ғына протоколдарҙа “Хаджаев” тип теркәлмәгән дә инде! Старшина ла булған! Халыҡ араһында абруйы, зиһене, хәрби тәжрибәһе, яуҙа сыныҡҡанлығы булмаһа,старшина итерҙәр инеме? Ҡараһаҡал менән ҡулға-ҡул тотоношоп,бер һүҙҙән булып,старшина булған килеш, яуға уны нимә этәргән? Хан тиклем хан күтәреп, асыҡтан-асыҡ көрәшкә сыҡҡанда, ул, еңелгән осраҡта,ғаиләһе,туған-тыумасаһы,ауылы менән нимә булырын,уларҙы ҡырып һалырҙарын, яндырырҙарын, алпауыттарға ҡоллоҡҡа һатырҙарын аңлағандыр бит инде! Үкенескә ҡаршы, 1 апрелдә Әләнйейәнғол батша ғәскәрҙәренең ҡулына эләгә. Уны ныҡ язалап һорау алалар. == Ихтилалдың уңышһыҙлыҡҡа юлығыу сәбәптәре == Ихтилалдарға халыҡ хис менән күтәрелә.Алдан әҙерлек булмағанлыҡтан,күп осраҡта яҡшы ҡоралланғандар тарафынан аяуһыҙ баҫтырыла. Ни өсөн башҡорттарҙың ҡоралланыуы йүнһеҙ булған һуң? Батша хөкүмәтенең 1675 йылдың 14 мартынан яһаҡ түләүсе халыҡтарға (ҡалмыҡтарға,башҡорттарға һәм башҡа урыҫ булмағандарға) тимерлектәр тотоу, ҡылыстар,тимерҙән баш,өҫ кейемдәре эшләү,һатып алыу тыйыла.1702 йылдың 4 мартындағы указ менән тағы ла был тыйыуҙар киңәйтелә, ә 1736 йылдың 11 февраленән урыҫ ауылдарынан,ҡалаларҙан тимерселәрҙе сығармаҫҡа, салғы,һабан,ат кәрәк-яраҡтарын тик ҡалаларҙа ғына яһарға,уҡ-һаҙаҡтарҙы,көкөрттө һәм башҡа шундай һуғыш әйберҙәрен урыҫ булмағандар менән алыш-биреш,һатыу-алыу итмәҫкә,күҙәтеүҙе көсәйтергә, тип, указ бөтөнләйгә нығытыла. Әбей батша указы буйынса, башҡорттар йәшәгән ауылдарҙа берәй генә осраҡ теркәлһә лә,ауылдар тотошлайы менән яндырылырға,кешеләре тереләй язаланырға тейеш була. Ҡараһаҡал бик аҡыллы, һалҡын ҡанлы, һуғышҡа оҫта башлыҡ булһа ла, беренсенән, баш күтәреүселәрҙең юғары ҡатламы(старшиналар,байҙар,тархандар) менән ярлы-ябаға,байғоштар араһында ихтилалдың маҡсаттары төрлө була, икенсенән, башҡорттар араһында һөнәрселек яҡшылап үҫешмәгәнлектән, уларҙың ҡоралдары - бик аҙ, уҡ-һаҙаҡ та йәшертен генә етештерелгән. Ә батша ғәскәрҙәрендә –туптар,мылтыҡтар һ.б.. == 1735-1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдарының эҙемтәһе == Батшаның башкиҫәр генералдары һәр ваҡыт үҙ “эшмәкәрлек”тәренең һөҙөмтәһен яҙып,башҡалаға ебәреп,маҡтау алып торғандар.Леонтей Соймоновтың 1740 йылдың 13 июнендә яҙған, 23 апрелдән 10 июнгәсә ҡыйратҡан “эш”тәрен уҡыһаң, П.И.Рычковтың “Башҡорттарҙы язалау таблицаһы”н ҡараһаң,1735-1740 йылдар эсендә 28491(!) кешенең башына еткәнлектәрен “ташҡайҙарға соҡоп яҙырлыҡ ҡарғыш” та аҡлай алмаҫ! Рәсми хисаптарға ҡарағанда ла 1739-1740 йылғы ихтилалды баҫтырғанда һәм баҫтырғас, барлығы 696 башҡорт ауылы таланып, яндырыла, 16634 башҡорт үлтерелеп, 4 меңе төрлө ерҙәргә урыҫ араларына каторгаға ебәрелә, 9200 ҡатын-ҡыҙ һәм балалар эске Рәсәйҙәге урыҫ баярҙарына таратыла; башҡорттарҙан 20 меңләп йылҡы-һыйыр тартып алына һәм байтаҡ аҡса штраф итеп түләтелә. Был хисаптар – һаналып, бары рәсми ҡағыҙҙарға теркәлгәндәре генә, талау һәм үлтереүҙәр байтаҡҡа артыҡ булған, әлбиттә. Быларҙан тыш, боласылар меңәрләп-меңәрләп Себергә оҙатыла, түрә, купец һәм урыҫ крәҫтиәндәренә ҡол ителеп һатыла.Һәр ихтилал батшаларҙы борсоуға һалған,ғәскәрҙәре лә ҡырылған,әммә башҡорттарҙы улар бер ваҡытта ла тотошлайы менән крепостнойҙар итә алмаған. П. И. Рычков 1740 йылдың көҙөндә Ырымбурҙа һәм Һаҡмар ҡаласығында В. А. Урусов ойошторған экзекуцияларҙы бына нисек тасуирлаған: "… 11 кеше, шул иҫәптән телгә алынған Ҡараһаҡалдың 7 есаулы — ҡабырғаларынан, 85 кеше муйынынан аҫып, 21 кешенең, башы киҫелеп, ҡолғаға эленеп ҡуйылды, шул иҫәптән, Ҡараһаҡалды уйлап сығарыусы, башҡорттарҙы иң баш болартыусы Аллайейәнғолдоң (исемен Аландзи Айгул тип боҙоп яҙған) башын үле кәүҙәһенән киҫеп алдылар, сөнки ул, ҡарауыл аҫтында Ырымбурға килтерелгәндә, ун көн дауамында һыу эсеүҙән, ашауҙан баш тартып, үҙен-үҙе үлемгә дусар иткәйне. Һәм ҡалған яуыздарҙы 17 сентябрҙә, генерал-лейтенант Һаҡмарға килгәс, экзекуцияланылар: 120 кешенең башын киҫтеләр, 50 кешене аҫтылар һәм 301 кешене, танау-ҡолаҡтарын ҡырҡып, язаланылар … баш күтәреүселәрҙән тыш, уларҙың ҡатындары, ул-ҡыҙҙары, балалары — барыһы 8380 кеше Рәсәй эсендә таратылып бирелде Карателдәрҙән ҡасып, тыуған илен ташлап, ҡаҙаҡтарға һәм ҡалмыҡтарға киткән башҡорттарҙы һанап бөтөрлөк түгел. Уларҙың күбеһе әсирлеккә эләкте һәм урындағы феодалдарҙың ҡолона әйләндерелде. Әсирлеккә эләккәндәрҙең күпселеге, шулай уҡ уларҙың ҡатындары һәм балалары, суҡындырылды һәм «теләгән рус кешеләренә» (охочим) бирелде, баш бирмәгәндәрҙе — язаланылар. Мәҫәлән, 1738 йылдың апрелендә Екатеринбургта яңы суҡындырылған Туйгилде Жүләков, «суҡындырылғандан һуң да, Мөхәммәт ҡанунынан сыҡмаған өсөн», балаларының күҙ алдында яндырылып үлтерелгән. 1739 йылдың апрелендә, өс тапҡыр тыуған иленә ҡайтыу теләге менән ҡасып киткән, суҡындырылған башҡорт ҡатыны Киҫәнбикә Байрасова яндырылған. П. И. Рычков язаланғандарҙың һанын дөйөмләштергән — 28491 кеше. Ҡорбандар тураһында был мәғлүмәт тулы булмаһа ла, ихтилалды баҫтырыу ни тиклем дәрәжәлә аяуһыҙ, ҡанһыҙ булғанлығын күрһәткән == Йомғаҡлау == Халҡыбыҙҙың үткǝнен ѳйрǝнеү һǝр ваҡытта ла актуаль тема булып тора һǝм торасаҡ.Ә бына ауылыңдың, ауылдаштарыңдың күргән-кисергәндәрен өйрәнеү,тотош ил,республика күләмендә уның эҙе,исеме барлығын иҫбатларға тырышыу бигерәк тә заманса килеп сыҡты.Ни өсөн тигәндә,эҙләнеү эшемдәге хәл-ваҡиғаларға ошо көндәрҙә 280 йыл була. Йәрмөхәмәт старшина халҡын, илен,ерен ныҡ яратҡандыр .Шуға ла, ихтилалда ҡатнашып, ауылыбыҙҙа хан хәтле хан күтәртеүҙе үҙ өҫтөнә алғандыр,тип, эшемдең башында уҡ фараз иткәйнем. Эҙләнә торғас,ысынлап та уйлағанымдың дөрөҫлөгөнә инандым: уның бит үлгән көнө лә,һәләк булған ере лә билдәле.Тимәк,батша генералдарына ул яҡшы уҡ билдәле булған!Уға һунар иткәндәр! Шулай булмаһа,был тиклем теүәллек ҡайҙан? Башҡорт яугирҙары араһында ул мәғлүмәтте 1740 йылдарҙа кем яҙып ҡуйһын да,ҡайҙа һаҡланһын инде? 1735-1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдары тураһында мǝғлүмǝттǝрҙең, тарихи китаптарҙың күп булыуы ҡыуандырҙы.Башҡорт халҡын ҡырып,язалап,уларҙың ҡандарында,күҙ йәштәрендә ләззәтләнгән батшалар,батшаларҙың генералдары,ҡаршылашырға хоҡуҡһыҙ һалдаттары, үҙҙәре лә белмәй,беҙгә тарихи дөрөҫлөктө яҙып ҡалдырған бит! Тарихсыларыбыҙ беҙгә олатайҙарыбыҙҙың кисергәндәрен, үҙ зиһендәре,күңелдәре аша кисереп,элекке яҙмаларҙы өйрәнеп,сағыштырып, әҙерләп бирҙе.Тик уҡы,өйрән генә! Тикшеренеү эшен башҡарған саҡта интернет селтәрендǝ бик күп мәғлүмәттәргә юлыҡтым, китаптар уҡыным,ихтилалдың сǝбǝптǝрен, барышын ѳйрǝндем, яҡташтарымдың исемдәрен,азатлыҡ,ирек өсөн көрәшен күрһǝтергǝ тырыштым. Яҡташтарымдың бик аҙының ғына исемдǝрен ошонда таба алғаныма ǝсендем,лǝкин күп яҙыусыларҙың ғилми-тикшеренеү эштǝре менǝн танышыуым миндǝ халҡым ѳсѳн ғорурланыу тойғоһо уятты. Ҡуйылған маҡсаттарыма ирешкǝн ваҡытта алдан билдǝлǝгǝн фаразымды иҫбатлап, минең яҡташтарымдың, батшаларҙы дер һелкетеп,халҡыбыҙҙың аҫабалығын һәр ихтилал һайын иҫбатлауҙарына, башҡорттар йәшәгән ерҙә бер ваҡытта ла крепостнойлыҡ булмаясағын әленән-әле иҫтәренә төшөрөп тороуҙарына һоҡландым. Ауылдаштарыма, класташтарыма һѳйлǝнем. == Сығанаҡтар == * Әхмәт-Гәрәй Йәнғәлин. Һуңғы башҡорт ханы йәкиАҡай-Ҡараһаҡал яуына яңы ҡараш (аҙағы). Ағиҙел журналы, 2009 йыл, 10-сы һан. * Һуңғы башҡорт ханы йәки Аҡай-Ҡараһаҡал яуына яңы ҡараш (башы). Ағиҙел журналы, 2009 йыл, 9-сы һан. * Булат Рафиков. Ҡараһаҡал. Роман.- Өфө, 1989. * Ғайса Хөсәйенов. Батырҙар ҡиссаһы. Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1986 й., 295 бит * Ғайса Хөсәйенов. Батырша. Тарихи роман * Ҡараһаҡал библиографик һүҙлектә online * Ҡыҫҡаса башҡорт энциклопедияһы БСЭ Ҡараһаҡал яуында * “Ҡараһаҡал” ҡобайыры Башҡорт халыҡ ижады VIII том. Өфө – 2006. * Таймасов С.У. К вопросу о происхождении Карасакала //Вестник Академии наук Республики Башкортостан. 2004. Т.9. №4. * Хрестоматия по истории Башкортостана.Научный рук.-ль И.Г.Акманов.Уфа «Китап»1996. * Айле.Тырнаклы.Тубаляс.История башкирских родов.Том25.Часть I.Уфа -2017. '''“Башҡортостан ынйылары” республика балалар конкурсының муниципаль этабына эҙләнеү-тикшеренеү эше.'''<br> '''Башҡарҙы: Х класс уҡыусыһы Сәлимйән Яруллин.'''<br> '''Етәксеһе: Сәриә Сәлим ҡыҙы Яруллина.'''<br> '''Иҫке Мөхәмәт - 2020.''' [[Категория:1735-1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдары]] jzus92ukpdxkq6tbzbv4mrii8nsr8r9 0 5330 24236 2021-12-01T09:14:40Z З. ӘЙЛЕ 393 З. ӘЙЛЕ [[Ауылдашыбыҙ страшина Йәрмөхәмәт Хажиев]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Ауылдашыбыҙ старшина Йәрмөхәмәт Хажиев]] 24236 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ауылдашыбыҙ старшина Йәрмөхәмәт Хажиев]] grmdi4ayjrmfxu9dyu3uq6ef6x2s0zj 14 5331 24244 2021-12-30T12:22:37Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡортостан тарихы]]" исемле яңы бит булдырылған 24244 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан тарихы]] 15rcc8te62ez8a60j213e4zvmnv30ef 3 5332 24257 2022-01-04T18:10:20Z MediaWiki message delivery 370 /* How we will see unregistered users */ яңы бүлек 24257 wikitext text/x-wiki == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 23:10, 4 ғинуар 2022 (+05) <!-- Сообщение отправил Участник:Johan (WMF)@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(1)&oldid=22532492 --> m0zg6g6tl0nujscv0maojr35og6989u 2 5333 24281 24259 2022-02-21T00:17:45Z EmausBot 582 Бот: [[Ҡатнашыусы:Brubaker610]] күсерелгән маҡсатлы биттең йүнәлтеүен төҙәтеү 24281 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡатнашыусы:Brubaker610]] qt1pompbnj1qhvl2wbjp3wu5gcmpft3 10 5334 24261 2022-02-01T15:17:01Z ZUFAr 381 ".ts-Универсальная_карточка { width: 23em; } .ts-Универсальная_карточка-above { background: #eaecf0; font-weight: bold; font-size: 120%; text-align: center; } .ts-Универсальная_карточка-original, .ts-Универсальная_карточка-image { text-align: center; } .ts-Универсальная_карточка-label { width: 9em; background: #eaecf0; text-a..." исемле яңы бит булдырылған 24261 sanitized-css text/css .ts-Универсальная_карточка { width: 23em; } .ts-Универсальная_карточка-above { background: #eaecf0; font-weight: bold; font-size: 120%; text-align: center; } .ts-Универсальная_карточка-original, .ts-Универсальная_карточка-image { text-align: center; } .ts-Универсальная_карточка-label { width: 9em; background: #eaecf0; text-align: left; padding-left: .4em; padding-right: .4em } .ts-Универсальная_карточка-split { vertical-align: middle; text-align: center; } .ts-Универсальная_карточка-below { background: #eaecf0; text-align: center; } .ts-Универсальная_карточка-error { background: #fee7e6; border-color: #b32424; text-align: center; } 88x4enzngeab5ddqxg7vg82jqb3bljg 10 5335 24262 2022-02-01T15:19:26Z ZUFAr 381 "<templatestyles src="Универсальная карточка/styles.css" /> {{#invoke:Universal infocard|render}}<noinclude> {{doc}} </noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 24262 wikitext text/x-wiki <templatestyles src="Универсальная карточка/styles.css" /> {{#invoke:Universal infocard|render}}<noinclude> {{doc}} </noinclude> eboyiiuj6n5c8dvfhp9rg18ludppc3h 10 5336 24264 2022-02-01T15:49:30Z ZUFAr 381 "{{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|{{сначала имя|{{PAGENAME}}}}}}<noinclude> {{doc}} </noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 24264 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{1|}}}|{{{1}}}|{{сначала имя|{{PAGENAME}}}}}}<noinclude> {{doc}} </noinclude> mr4a22kkp6ig2fa3focbp02x6qjtdab 10 5337 24265 2022-02-01T15:52:33Z ZUFAr 381 "<!-- -->{{#ifexpr: {{str find|{{До символа|{{{1}}}|(}}|,}} = -1 <!-- -->|{{До символа|{{{1}}}|(}}<!-- -->|{{trim|{{После символа|{{До символа|{{{1}}}|(}}|,}}}} {{До символа|{{До символа|{{{1}}}|(}}|,}}<!-- -->}}<!-- --><noinclude>{{doc}}</noinclude>" исемле яңы бит булдырылған 24265 wikitext text/x-wiki <!-- -->{{#ifexpr: {{str find|{{До символа|{{{1}}}|(}}|,}} = -1 <!-- -->|{{До символа|{{{1}}}|(}}<!-- -->|{{trim|{{После символа|{{До символа|{{{1}}}|(}}|,}}}} {{До символа|{{До символа|{{{1}}}|(}}|,}}<!-- -->}}<!-- --><noinclude>{{doc}}</noinclude> 9ad08ce1cys21jd3rcoa2kbgl1vdrfm 828 5338 24266 2022-02-01T15:53:22Z ZUFAr 381 "--[[ В это модуле собраны функции, связанные с работой с датами. ]] local monthg = {'ғинуар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь', 'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'} local monthg2 = {'ғинуарҙа','февралдә','мартта','апрелдә','майҙа','июндә', 'июл..." исемле яңы бит булдырылған 24266 Scribunto text/plain --[[ В это модуле собраны функции, связанные с работой с датами. ]] local monthg = {'ғинуар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь', 'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'} local monthg2 = {'ғинуарҙа','февралдә','мартта','апрелдә','майҙа','июндә', 'июлдә','августа','сентябрҙә','октябрҙә','ноябрҙә','декабрҙә'} local monthd = {31, 28, 31, 30, 31, 30, 31, 31, 30, 31, 30, 31} local function DecodeDate(d)-- Ч, М, Г, СЧ, СМ, СГ, хвост --дата: "%-?%d+"=год, "%d+%.%d+"=число месяца, "%d+%.%d+%.%-?%d+"=ЧМГ, -- потом в скобках м.б. переопределено для старого стиля начиная с числа local nd=d:match("^[%d.-]*"); local od=d:match("^[%d.-]*%s*%(%s*([%d.-]*)%s*%)"); local tail = d:match("^[%d.-]+%s*%(%s*[%d.-]+%s*%)%s*(%S.*)") or d:match("^[%d.-]+%s*([^%s%d].*)"); if nd:match('^%-?%d+$' ) then return nil, nil, tonumber(nd), nil, nil, od and tonumber(od:match("%-?%d+$")),tail else local j,m,y=nd:match("^(%d+)%.(%d+)%.?(%-?%d*)"); if j then if od then local oj, om, oy = od:match("^(%d+)%.?(%d*)%.?(%-?%d*)"); return j and tonumber(j), m and tonumber(m), y>'' and tonumber(y) or nil, oj and tonumber(oj), om>'' and tonumber(om) or nil, oy>'' and tonumber(oy) or nil, tail end return j and tonumber(j), m and tonumber(m), y>'' and tonumber(y) or nil, nil, nil, nil, tail else return nil end end end local function Diffy(d1,m1,y1,d0,m0,y0)--аналог Персона/Дата/Прошло лет return y1-y0 - ( y1*y0<=0 and 1 or 0 ) - ( (m1<m0 or m1==m0 and d1<d0) and 1 or 0 ) end local function Year0(y,t)-- аналог Год0 if y>0 then return table.concat{ '[[', tostring(y), ' йыл|', t and tostring(y)..'&nbsp;'..t or tostring(y), ']]' } else return table.concat{ '[[Б. э. т. ', tostring(-y), ' йыл|', t and tostring(-y)..'&nbsp;'..t or tostring(-y), '&nbsp;б.&nbsp;э.&nbsp;т.]]' } end end local function FormDate(j,m,y,oj,om,oy,mo)-- ~ Персона/Дата/Logic 4 if j then if not m then return "''формат неверен''" end if y then return string.format( '<span style="white-space:nowrap;">%s<span style="display:none">(<span class="%s">%04i-%02i-%02i</span>)</span></span>', table.concat( oj and ( om and ( oy and {-- ДД ММММ ГГГГ ([[ДД ММММ]] [[ГГГГ]]) oj,'&nbsp;',monthg[om],'&nbsp;',oy, '</span> <span style="white-space:nowrap;">([[', j, ' ', monthg[m],']] ',Year0(y),')' } or {-- ДД ММММ ([[ДД ММММ]]) [[ГГГГ]] oj,'&nbsp;',monthg[om],' ([[',j,'&nbsp;',monthg[m],']]) ',Year0(y) } ) or {-- [[ДД ММММ|ДД (ДД) ММММ]] [[ГГГГ]] '[[',j,' ',monthg[m],'|',oj,'&nbsp;(',j,')&nbsp;',monthg[m],']] ',Year0(y) } ) or {'[[',j,'&nbsp;',monthg[m],']]&nbsp;',Year0(y)} ),--/table.concat ({['Рождения']='bday',['Смерти']='dday'})[mo] or '', y,m,j )--/string.format else return '<span style="white-space:nowrap;">' .. table.concat( oj and ( om and {-- ДД ММММ ([[ДД ММММ]]) oj,'&nbsp;',monthg[om],' ([[',j,'&nbsp;',monthg[m],']])</span>' } or {-- [[ДД ММММ|ДД (ДД) ММММ]] '[[',j,' ',monthg[m],'|',oj,'&nbsp;(',j,')&nbsp;',monthg[m],']]</span>' } ) or {'[[',j,'&nbsp;',monthg[m],']]</span>'} ) end else return y and string.format( '<span style="white-space:nowrap;">%s<span style="display:none;">(<span class="bday">%04i</span>)</span></span>', Year0(y,'год'),y) or "''формат неверен''" end end local function GetDate(D)--dd.mm.-?yyyy или -?yyyy-mm-dd в три переменных d,m,y local d,m,y = d:match('^%s*(%d%d?)[/.]([01]?%d)[/.](%-?%d+)') if not d then y,m,d = D:match('^%s*(%-?%d+)[-\\]0*(1?%d)[-\\]0*(%d+)') end return tonumber(d),tonumber(m),tonumber(y) end local function Cmp(a,b)--Сравнивает две даты, результат соответственно -1, 0 или 1 local d1,m1,y1 = GetDate(a) local d2,m2,y2 = GetDate(b) return d1 and d2 and (--nil, если формат не опознан y1==y2 and ( m1==m2 and ( d1==d2 and 0 or d1<d2 and -1 or 1 ) or m1<m2 and -1 or 1 ) or y1<y2 and -1 or 1 ) end local function Yyyymmdd(r)--Переводит русскую дату в YYYY,MM,DD local d,m,y,M=mw.ustring.match(r, "^%s*(%d%d?)%s+([а-яА-Я]+)%s+(%d+)") if not m then return nil end m=mw.ustring.lower(m) for i=1,12 do if m==monthg[i] then M=i;break end end--тупо перебор if not M then return nil end return tonumber(y),M,tonumber(d) end local p = {} p = { ifdate=function(f)-- Для шаблона "Если дата", имитирует старое поведение -- Аргументы передаются шаблону return f:getParent().args[ mw.ustring.match(frame.args[1],"^[ %d.%-−%()]*$") and 2 or 3 ] end; DecodeDate=DecodeDate;Diffy=Diffy;Year0=Year0;GetDate=GetDate;Cmp=Cmp; Yyymmdd=Yyymmdd; diffy=function(f)-- принимает параметры #invoke в виде двух строк-дат local d1,m1,y1=DecodeDate(f.args[1]); local d0,m0,y0=DecodeDate(f.args[2]) return Diffy(d1,m1,y1,d0,m0,y0) end; monthg=function(f) return monthg[ f.args[1] or f:getParent().args[1] ] end;--realmonth persdate=function(f)-- Для шаблона Персона/Дата;{{#invoke:dates|persdate|nocat={{NAMESPACE}}}} local frame=f:getParent(); local catpref,mo,d,d2={['Рождения']='тыуғандар',['Смерти']='вафат булғандар'}, frame.args[1],frame.args[2],frame.args[3] local cat, j,m,y,oj,om,oy,tail, j2,m2,y2, age = '' if d then j,m,y,oj,om,oy,tail=DecodeDate(d:gsub('−','-')); if not (j or y) then return (frame.args.nocat and d or d..'[[Категория:Википедия:Карточкала даталары ҡулдан викилаштырған мәҡәләләр]]') end end; if d2 then j2,m2,y2 = DecodeDate(d2:gsub('−','-')); end; return table.concat{ FormDate(j,m,y,oj,om,oy,mo), ( (frame.args['nopersoncat'] or '')~='' or (f.args['nocat'] or '')~='' ) and '' or table.concat{ '[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]', j and string.format('[[К:%s %i %s]]',catpref[mo],j,monthg[m]) or '', y and string.format('[[К:%s в %s]]',catpref[mo],y,Year0(y,'году')) or '' },--/table.concat внутр. (function(F)--возраст if not F then return '' end; local n=F(); return n and string.format(" (%i %s)%s", n, mw.getLanguage('ru'):plural(n,'йәш','йәш','йәш'), n>150 and '[[Категория:Википедия:Ағымдағы оло йәштәге шәхестәр тураһында мәҡәләләр]]' or '' ) or '' end)( ({ ['Рождения']=function() local now=os.date('*t'); if (not d2 or d2=='') and j and m and y then return Diffy(now.day,now.month,now.year,j,m,y) end end, ['Смерти']=function() return j and m and y and j2 and m2 and y2 and Diffy(j,m,y,j2,m2,y2); end, })[mo] ),--конец вызова функции возраста tail or '', cat }--/table.concat внеш. end; formdate=function(f) -- Формирует дату по 3--6 параметрам #invoke или шаблона --не использовать с пустыми аргументами if (f.args[1] or '')~='' and (f.args[2] or '')~='' or (f.args[3] or '')~='' then return FormDate(f.args[1],f.args[2],f.args[3],f.args[4],f.args[5],f.args[6],f.args['m']) else local tf=f:getParent(); return FormDate(tf.args[1],tf.args[2],tf.args[3],tf.args[4],tf.args[5],tf.args[6],tf.args['m']) end end; cmp=function(f)--Сравнивает две даты, результат соответственно -1, 0 или 1 return Cmp(f.args[1],f.args[2]) end; G2J=function(f)--перевод григорианских дат в юлианские, возврат DD.MM.YYYY --Не знает про 15 октября 1582 года, не работает до нашей эры и после ???99 года --Если есть второй аргумент, преобразует только ДО этой даты включительно --Если есть третий аргумент, результат форматирует под Персона/Дата local d,m,y=GetDate(f.args[1]) if f.args[2] and Cmp(f.args[1],f.args[2])==1 then return string.format("%i.%i.%i",d,m,y) end local shift=math.floor(y/100)-math.floor(y/400)-2 if d-shift>0 then return f.args[3] and string.format("%i.%i.%i (%i)",d,m,y,d-shift) or string.format("%i.%i.%i",d-shift,m,y) else if m==1 then return f.args[3] and string.format("%i.1.%i (%i.12.%i)",d,y,31+d-shift,y-1) or string.format("%i.12.%i",31+d-shift,y-1) elseif m==3 then return f.args[3] and string.format("%i.3.%i (%i.2)", d,y, (y%4==0 and 29 or 28)+d-shift-(y%100==0 and y%400~=0 and 1 or 0) ) or string.format("%i.2.%i", (y%4==0 and 29 or 28)+d-shift-(y%100==0 and y%400~=0 and 1 or 0) ,y) else return f.args[3] and string.format( "%i.%i.%i (%i.%i)", d,m,y, monthd[m-1]+d-shift,m-1 ) or string.format("%i.%i.%i",monthd[m-1]+d-shift,m-1,y) end end end; yyyymmdd = function(f)--Переводит русскую дату в YYYY-MM-DD local y,m,d=Yyyymmdd(f.args[1]) return string.format('%4i-%02i-%02i',y,m,d) end } function table.val_to_str ( v ) if "string" == type( v ) then v = string.gsub( v, "\n", "\\n" ) if string.match( string.gsub(v,"[^'\"]",""), '^"+$' ) then return "'" .. v .. "'" end return '"' .. string.gsub(v,'"', '\\"' ) .. '"' else return "table" == type( v ) and table.tostring( v ) or tostring( v ) end end function table.key_to_str ( k ) if "string" == type( k ) and string.match( k, "^[_%a][_%a%d]*$" ) then return k else return "[" .. table.val_to_str( k ) .. "]" end end function table.tostring( tbl ) local result, done = {}, {} for k, v in ipairs( tbl ) do table.insert( result, table.val_to_str( v ) ) done[ k ] = true end for k, v in pairs( tbl ) do if not done[ k ] then table.insert( result, table.key_to_str( k ) .. "=" .. table.val_to_str( v ) ) end end return "{" .. table.concat( result, "," ) .. "}" end function parseISO8601Date(str) local pattern = "(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T" local Y, M, D = mw.ustring.match( str, pattern ) return tonumber(Y), tonumber(M), tonumber(D) end function parseISO8601Time(str) local pattern = "T(%d+):(%d+):(%d+)%Z" local H, M, S = mw.ustring.match( str, pattern) return tonumber(H), tonumber(M), tonumber(S) end function parseISO8601Offset(str) if str:sub(-1)=="Z" then return 0,0 end -- ends with Z, Zulu time -- matches ±hh:mm, ±hhmm or ±hh; else returns nils local pattern = "([-+])(%d%d):?(%d?%d?)$" local sign, oh, om = mw.ustring.match( str, pattern) sign, oh, om = sign or "+", oh or "00", om or "00" return tonumber(sign .. oh), tonumber(sign .. om) end function p.parseISO8601(str) if 'table'==type(str) then if str.args and str.args[1] then str = '' .. str.args[1] else return 'unknown argument type: ' .. type( str ) .. ': ' .. table.tostring( str ) end end local Y,M,D = parseISO8601Date(str) local h,m,s = parseISO8601Time(str) local oh,om = parseISO8601Offset(str) return tonumber(os.time({year=Y, month=M, day=D, hour=(h+oh), min=(m+om), sec=s})) end local g2uBoundary1 = p.parseISO8601('1582-10-15T00:00:00Z') local g2uBoundary2 = p.parseISO8601('1700-03-12T00:00:00Z') local g2uBoundary3 = p.parseISO8601('1800-03-13T00:00:00Z') local g2uBoundary4 = p.parseISO8601('1900-03-14T00:00:00Z') local g2uBoundary5 = p.parseISO8601('1918-01-26T00:00:00Z') -- декрет Ленина -- Передаваемое время обязано быть по Григорианскому календарю (новому стилю) function p.formatWiki( time, infocardClass, categoryNamePrefix ) if 'table'==type( time ) then if time.args and time.args[1] then time = tonumber( time.args[1] ) else return 'unknown argument type: ' .. type( time ) .. ': ' .. table.tostring( time ) end end local t = os.date("*t", time) if time < g2uBoundary1 then -- выводим просто юлианский календарь. Задавать тут григорианский некорректно return p.formatWikiImpl( t, t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end -- Специальные даты if t.year == 1700 and t.month == 3 and t.day == 11 then return p.formatWikiImpl( {year=1700, month=2, day=29}, t, infocardClass, categoryNamePrefix) end if t.year == 1800 and t.month == 3 and t.day == 12 then return p.formatWikiImpl( {year=1800, month=2, day=29}, t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end if t.year == 1900 and t.month == 3 and t.day == 13 then return p.formatWikiImpl( {year=1900, month=2, day=29}, t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end if g2uBoundary1 <= time and time < g2uBoundary2 then return p.formatWikiImpl( os.date("*t", time - 10 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end if g2uBoundary2 <= time and time < g2uBoundary3 then return p.formatWikiImpl( os.date("*t", time - 11 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end if g2uBoundary3 <= time and time < g2uBoundary4 then return p.formatWikiImpl( os.date("*t", time - 12 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end if g2uBoundary4 <= time and time < g2uBoundary5 then return p.formatWikiImpl( os.date("*t", time - 13 * 24 * 60 * 60), t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end --только Григорианский календарь return p.formatWikiImpl( t, t, infocardClass, categoryNamePrefix ) end function ternary ( cond , T , F ) if cond then return T else return F end end local nominativeMonthes = {'ғинуар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь', 'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'} local genitivusMonthes = {'ғинуар', 'февраль', 'март', 'апрель', 'май', 'июнь', 'июль', 'август', 'сентябрь', 'октябрь', 'ноябрь', 'декабрь'} local genitivusMonthes2 = {'ғинуарҙа','февралдә','мартта','апрелдә','майҙа','июндә', 'июлдә','августа','сентябрҙә','октябрҙә','ноябрҙә','декабрҙә'} function nominativeYear( year ) if ( year >= 0 ) then return '[[' .. year .. ' йыл|' .. year .. ']]' else return '[[Б. э. т. ' .. ( 0 - year ) .. ' йыл|б. э. т. ' .. ( 0 - year ) .. ']]' end end function inYear( year ) if ( year >= 0 ) then return '' .. year .. ' йылда' else return 'Б. э. т. ' .. ( 0 - year) .. ' йылда' end end function p.formatWikiImpl( t1, t2, infocardClass, categoryNamePrefix ) local nd = t2.day; local nm = t2.month; local ny = t2.year; local od = ternary ( t1.day ~= t2.day , t1.day, nil ); local om = ternary ( t1.month ~= t2.month , t1.month, nil ); local oy = ternary ( t1.year ~= t2.year , t1.year, nil ); local template = (nd ~= nil and "1" or "") .. (nm ~= nil and "2" or "") .. (ny ~= nil and "3" or "") .. (od ~= nil and "4" or "") .. (om ~= nil and "5" or "") .. (oy ~= nil and "6" or "") local datePart = '<span style="white-space:nowrap;">' if (template == "12") then datePart = datePart .. string.format( "[[%d %s]]", nd, genitivusMonthes[nm] ) elseif (template == "23") then datePart = datePart .. string.format( "[[%s]] %s", nominativeMonthes[nm], nominativeYear( ny ) ) elseif (template == "3") then datePart = datePart .. nominativeYear( ny ) elseif (template == "123") then datePart = datePart .. string.format( "[[%d %s]] %s", nd, genitivusMonthes[nm], nominativeYear( ny ) ) elseif (template == "124") then datePart = datePart .. string.format( "[[%d %s|%d (%d) %s]]", nd, genitivusMonthes[nm], od, nd, genitivusMonthes[nm] ) elseif (template == "1234") then datePart = datePart .. string.format( "[[%d %s|%d (%d) %s]] %s", nd, genitivusMonthes[nm], od, nd, genitivusMonthes[nm], nominativeYear( ny ) ) elseif (template == "1245") then datePart = datePart .. string.format( "%d %s ([[%d %s]])", od, genitivusMonthes[om], nd, genitivusMonthes[nm] ) elseif (template == "12345") then datePart = datePart .. string.format( "%d %s ([[%d %s]]) %s", od, genitivusMonthes[om], nd, genitivusMonthes[nm], nominativeYear( ny ) ) elseif (template == "123456") then datePart = datePart .. string.format( '%d %s %d</span> <span style="white-space:nowrap;">([[%d %s]] %s)', od, genitivusMonthes[om], oy, nd, genitivusMonthes[nm], nominativeYear( ny ) ) else datePart = datePart .. 'формат неверен' end datePart = datePart .. '</span>' local infocardTemplate = (nd ~= nil and "1" or "") .. (nm ~= nil and "2" or "") .. (ny ~= nil and "3" or "") if infocardClass then if (infocardTemplate == "123") then datePart = datePart .. '<span style="display:none">(<span class="' .. infocardClass .. '">{{padleft:' .. ny .. '|4|0}}-{{padleft:' .. nm .. '|2|0}}-{{padleft:' .. nd .. '|2|0}}</span>)</span>' elseif (infocardTemplate == "23") then datePart = datePart .. '<span style="display:none">(<span class="' .. infocardClass .. '">{{padleft:' .. ny .. '|4|0}}-{{padleft:' .. nm .. '|2|0}}</span>)</span>' elseif (infocardTemplate == "3") then datePart = datePart .. '<span style="display:none;">(<span class="' .. infocardClass .. '">{{padleft:' .. ny .. '|4|0}}</span>)</span>' end end if categoryNamePrefix then if ( nd ~= nil and nm ~= nil) then datePart = datePart .. '[[Категория:' .. nd .. ' ' .. genitivusMonthes2[nm] .. ' ' .. categoryNamePrefix .. ']]' end if ( ny ~= nil) then datePart = datePart .. '[[Категория:' .. inYear( ny ) .. ' ' .. categoryNamePrefix .. ']]' end end return datePart end return p dc2inybqvgr54zgjiekcvt8br7pfzvx 828 5339 24267 2022-02-01T15:56:08Z ZUFAr 381 "local p = {}; local u = require('Module:Sources-utils') local i18nDefaultLanguage = 'ru'; local i18nEtAlDefault = ' et al.'; local i18nEtAl = { ru = ' и др.', } local i18nEditors = { fr = '', de = 'Hrsg.: ', es = '', en = '', it = '', ru = 'под ред. ', } local i18nVolume = { de = 'Vol.', fr = 'Vol.', es = 'Vol.', en = 'Vol.', it = 'Vol.', ru = 'Т.', } local i18nIssue = { en = 'Iss.', ru = 'вып.', } loc..." исемле яңы бит булдырылған 24267 Scribunto text/plain local p = {}; local u = require('Module:Sources-utils') local i18nDefaultLanguage = 'ru'; local i18nEtAlDefault = ' et al.'; local i18nEtAl = { ru = ' и др.', } local i18nEditors = { fr = '', de = 'Hrsg.: ', es = '', en = '', it = '', ru = 'под ред. ', } local i18nVolume = { de = 'Vol.', fr = 'Vol.', es = 'Vol.', en = 'Vol.', it = 'Vol.', ru = 'Т.', } local i18nIssue = { en = 'Iss.', ru = 'вып.', } local i18nPages = { fr = 'P.', de = 'S.', es = 'P.', en = 'P.', it = 'P.', ru = 'С.', } local i18nNumberOfPages = { en = 'p.', ru = 'с.', } local i18nTirage = { en = 'ed. size: %d', ru = '%d экз.', } local monthg = {'января', 'февраля', 'марта', 'апреля', 'мая', 'июня', 'июля', 'августа', "сентября", "октября", "ноября", "декабря"}; local PREFIX_CITEREF = "CITEREF_"; local options_commas = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return src end, nolinks = false, preferids = false }; local options_commas_short = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return src end, nolinks = false, preferids = false, short = true }; local options_commas_nolinks = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return src end, nolinks = true, preferids = false }; local options_commas_it = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return "''" .. src .. "''" end, nolinks = false, preferids = false }; local options_commas_it_short = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return "''" .. src .. "''" end, nolinks = false, preferids = false, short = true }; local options_commas_it_nolinks = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = function( src ) return "''" .. src .. "''" end, nolinks = true , preferids = false }; local options_citetypes = { separator = ' ', conjunction = ' ', format = function( src ) return 'citetype_' .. src end, nolinks = true , preferids = true }; local options_commas_authors = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = personNameToAuthorName, nolinks = false, preferids = false }; local options_commas_responsible = { separator = ', ', conjunction = ', ', format = personNameToResponsibleName, nolinks = false, preferids = false }; local options_arxiv = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( id ) return '[http://arxiv.org/abs/' .. id .. ' arXiv:' .. id .. ']' end, nolinks = true, preferids = false }; local options_doi = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( doi ) return '[http://dx.doi.org/' .. doi .. ' doi:' .. doi .. ']' end, nolinks = true, preferids = false }; local options_issn = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( issn ) return '[https://www.worldcat.org/issn/' .. issn .. ' ' .. issn .. ']' end, nolinks = true, preferids = false }; local options_pmid = { separator = '; ', conjunction = '; ', format = function( pmid ) return '[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=' .. pmid .. ' PMID:' .. pmid .. ']' end, nolinks = true, preferids = false }; function renderSource( context, src ) options_commas_authors.format = personNameToAuthorName; options_commas_responsible.format = personNameToResponsibleName; context.lang = getLangCode( getSingle( src.lang ) ) or i18nDefaultLanguage; preprocessPlaces( src, context.lang ); src.title = src.title or getSingle( src.url ) or '\'\'(unspecified title)\'\'' if ( src.sourceId and not src.url ) then local entity = getEntity( context, src.sourceId ); if ( entity.sitelinks and entity.sitelinks[ context.lang .. 'wikisource'] ) then src.url = ':' .. context.lang .. ':s:' .. entity.sitelinks[ context.lang .. 'wikisource' ].title; end end if ( not src.year and src.dateOfPublication ) then local date = getSingle( src.dateOfPublication ); src.year = mw.ustring.sub( date, 2, 5 ); end if ( not src.year and src.dateOfCreation ) then local date = getSingle( src.dateOfCreation ); src.year = mw.ustring.sub( date, 2, 5 ); end local result; if ( src.author ) then result = getPeopleAsWikitext( context, src.author, options_commas_authors ); end if ( not isEmpty( result )) then result = '<i class="wef_low_priority_links">' .. result .. '</i> '; else result = ''; end if ( src.part ) then if ( src.url ) then result = result .. wrapInUrl( src.url, toString( context, src.part, options_commas_nolinks ) ); else result = result .. toString( context, src.part, options_commas ); end result = result .. ' // ' .. toString( context, src.title, options_commas ); else -- title only if ( src.url ) then result = result .. wrapInUrl( src.url, toString( context, src.title, options_commas_nolinks ) ); else result = result .. toString( context, src.title, options_commas ); end end if ( src.subtitle ) then result = result .. ": " .. toString( context, src.subtitle, options_commas ); end if ( src.originaltitle ) then result = result .. ' = ' .. toString( context, src.originaltitle, options_commas ); end if ( src.publication ) then if ( type( src.publication.title or '') ~= 'string' ) then error('type of src.publication.title is not string but ' .. type( src.publication.title ) ) end; result = result .. ' // ' .. toString( context, src.publication, options_commas_it_short ); if ( src.publication.subtitle ) then result = result .. ': ' .. toString( context, src.publication.subtitle, options_commas_it_short ); end end result = result .. '<span class="wef_low_priority_links">'; if ( src.editor ) then local prefix = i18nEditors[ context.lang ] or i18nEditors[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ' / ' .. prefix .. getPeopleAsWikitext( context, src.editor, options_commas_responsible ); end if ( src.edition ) then result = result .. ' — ' .. toString( context, src.edition, options_commas ); end if ( src.place or src.publisher or src.year ) then result = result .. ' — '; if ( src.place ) then result = result .. toString( context, src.place, options_commas_short ); if ( src.publisher or src.year ) then result = result .. ': '; end end if ( src.publisher ) then result = result .. toString( context, src.publisher, options_commas_short ); if ( src.year ) then result = result .. ', '; end end if ( src.year ) then result = result .. toString( context, src.year, options_commas ); end result = result .. '.'; end if ( src.volume or src.issue ) then result = result .. ' — '; if ( src.volume ) then local letter = i18nVolume[ context.lang ] or i18nVolume[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.volume, options_commas ); if ( src.issue ) then local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ', ' .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.issue, options_commas ) .. '.'; else result = result .. '.'; end else local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.issue, options_commas ) .. '.'; end end if ( src.pages ) then local letter = i18nPages[ context.lang ] or i18nPages[ i18nDefaultLanguage ]; local strPages = toString( context, src.pages, options_commas ); strPages = mw.ustring.gsub( strPages, '[-—]', '–' ); result = result .. ' — ' .. letter .. '&nbsp;' .. strPages .. '.'; end if ( src.numberOfPages ) then local letter = i18nNumberOfPages[ context.lang ] or i18nNumberOfPages[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ' — ' .. toString( context, src.numberOfPages, options_commas ) .. '&nbsp;' .. letter; end if ( src.bookSeries ) then result = result .. ' — (' .. toString( context, src.bookSeries, options_commas ) if ( src.bookSeriesVolume or src.bookSeriesIssue ) then result = result .. '; '; if ( src.bookSeriesVolume ) then local letter = i18nVolume[ context.lang ] or i18nVolume[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.bookSeriesVolume, options_commas ); if ( src.bookSeriesIssue ) then local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ', ' .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.bookSeriesIssue, options_commas ); else result = result; end else local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.bookSeriesIssue, options_commas ); end end result = result .. ')'; end if ( src.tirage ) then local tirageTemplate = i18nTirage[ context.lang ] or i18nTirage[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ' — ' .. toString( context, src.tirage, { separator = '; ', conjunction = ';', format = function( data ) return mw.ustring.format(tirageTemplate, data) end } ); end if ( src.isbn ) then result = result .. ' — ISBN ' .. toString( context, src.isbn, options_commas ); end if ( src.issn ) then result = result .. ' — ISSN ' .. toString( context, src.issn, options_issn ); end if ( src.doi ) then result = result .. ' — ' .. toString( context, src.doi, options_doi ); end if ( src.pmid ) then result = result .. ' — ' .. toString( context, src.pmid, options_pmid ); end if ( src.arxiv ) then result = result .. ' — ' .. toString( context, src.arxiv, options_arxiv ); end if ( src.sourceId ) then if ( src.type and src.sourceId ) then -- wrap into span to target from JS result = '<span class="wikidata_cite ' .. toString( context, src.type, options_citetypes ) .. '" data-entity-id="' .. getSingle( src.sourceId ) .. '">' .. result .. '</span>' else result = '<span class="wikidata_cite citetype_unknown" data-entity-id="' .. getSingle( src.sourceId ) .. '">' .. result .. '</span>' end end if ( src.accessdate ) then local date = getSingle( src.accessdate ); local pattern = "(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T"; local y, m, d = mw.ustring.match( date , pattern ); y,m,d = tonumber(y),tonumber(m),tonumber(d); result = result .. " <small>Проверено " .. tostring(d) .. " " .. monthg[m] .. " " .. tostring(y) .. ".</small>"; end result = result .. '</span>'; -- append invisible links to all elements used by source for tracking purposes local result = result .. '<div style="display:none">'; for key, entity in pairs( context.cache ) do result = result .. 'https://wikidata.org' .. mw.uri.localUrl('Track:' .. key).path; end result = result ..'</div>' return {text = result, code = src.code}; end function renderShortReference( src ) context = { cache = {}, lang = getSingle( src.lang ) or i18nDefaultLanguage; }; src.title = src.title or '\'\'(unspecified title)\'\'' local result = '[[#' .. PREFIX_CITEREF .. src.code .. '|'; if ( src.author ) then result = result .. toString( context, src.author, options_authors_nolinks ); else result = result .. toString( context, src.title, options_commas_it_nolinks ); end result = result .. ']]' if ( src.year ) then result = result .. ', ' .. toString( context, src.year, options_commas ); end if ( src.volume ) then local letter = i18nVolume[ context.lang ] or i18nVolume[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ' — ' .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.volume, options_commas ) .. '.'; end if ( src.issue ) then local letter = i18nIssue[ context.lang ] or i18nIssue[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ' — ' .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.issue, options_commas ) .. '.'; end if ( src.pages ) then local letter = i18nPages[ context.lang ] or i18nPages[ i18nDefaultLanguage ]; result = result .. ' — ' .. letter .. '&nbsp;' .. toString( context, src.pages, options_commas ) .. '.'; end end function getPeopleAsWikitext( context, value, options ) if ( type( value ) == 'string' ) then return options.format( value ); elseif ( type( value ) == 'table' ) then if ( value.id ) then -- this is link if ( options.preferids ) then return value.id; else if ( options.nolinks ) then return getPersonNameAsLabel( context, value.id, value.label, options ); else return getPersonNameAsWikitext( context, value.id, value.label, options ); end end end local resultList = {}; for i, tableValue in pairs( value ) do local nextWikitext = getPeopleAsWikitext( context, tableValue, options ); if ( not isEmpty( nextWikitext ) ) then table.insert( resultList, nextWikitext ); if ( #resultList == 4 ) then -- even 4 is too much, but we preserve 4th to mark that "it's more than 3" break; end end end local resultWikitext = ''; for i, wikitext in pairs( resultList ) do if ( i == 4 ) then resultWikitext = resultWikitext .. ( i18nEtAl[ context.lang ] or i18nEtAlDefault ); break; end if ( i ~= 1 ) then resultWikitext = resultWikitext .. ', '; end resultWikitext = resultWikitext .. wikitext; end return resultWikitext; end return options.format( '(unknown type)' ); end function getPersonNameAsWikitext( context, entityId, customLabel, options ) local personName = getPersonNameAsLabel( context, entityId, customLabel, options); if ( personName == nil ) then return nil; end local link = getElementLink( context, entityId, nil ); return wrapInUrl( link, personName ); end function getPersonNameAsLabel( context, entityId, providedLabel, options ) -- would custom label provided we don't need to check entity at all if ( not isEmpty( providedLabel ) ) then mw.log( 'Custom label provided for ' .. entityId ); return options.format( providedLabel ); end local entity = getEntity( context, entityId ); if ( not entity ) then return '\'\'(entity ' .. entityId .. ' is missing)\'\'' end; local personName = nil; -- support only labels so far if ( entity.labels[ context.lang ] ) then personName = entity.labels[ context.lang ].value; mw.log('Got person name of ' .. entityId .. ' from label: «' .. personName .. '»' ) end if ( not isInstanceOf( entity, 'Q5' ) ) then mw.log( 'Entity ' .. entityId .. ' is not a person' ); return personName; end if ( isEmpty( personName ) ) then return '\'\'(not translated to ' .. context.lang .. ')\'\''; else return options.format( personName ); end end function personNameToAuthorName( fullName ) if ( not fullName ) then return fullName; end local f, i, o = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$' ); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Fa, I. O.» match' ); return f .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.'; end local f1, f2, i = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s*$' ); if ( f1 ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Fa Fa, I» match' ); return f1 .. '&nbsp;' .. f2 .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.'; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. i .. '.&nbsp;' .. o .. '.'; end local i1, i2, i3, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. i1 .. '.&nbsp;' .. i2 .. '.&nbsp;' .. i3 .. '.'; end -- Joel J. P. C. Rodrigues local i1, i2, i3, i4, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)[%a\-]+%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. i1 .. '.&nbsp;' .. i2 .. '.&nbsp;' .. i3 .. '.&nbsp;' .. i4 .. '.'; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a)\.%s(%a[%a\-]*)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im O. Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. o .. '.'; end local i1, i2, i3, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]*)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im I. I. Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i1, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. i2 .. '.&nbsp;' .. i3 .. '.'; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.'; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]+)%s(%a[%a\-]+)%s+оглы%s+(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot оглы Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.'; end local i1, i2, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]+)%s(%a[%a\-]+)%s+de%s+(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «I1 I2 de Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i1, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i2, 1, 1 ) .. '.'; end local i, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-\']+)%s(%a[%a\-\']+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToAuthorName: «' .. fullName .. '»: have «Im Fa» match' ); return f .. '&nbsp;' .. mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.'; end mw.log( 'Unmatched any pattern: «' .. fullName .. '»' ); return fullName; end function personNameToResponsibleName( fullName ) if ( not fullName ) then return fullName; end local f, i, o = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$' ); if ( f ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Fa, I. O.» match' ); return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. f; end local f1, f2, i = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)\,%s(%a[%a\-]*)%s*$' ); if ( f1 ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Fa Fa, I» match' ); return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '&nbsp;' .. f1 .. '&nbsp;' .. f2; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'v: «' .. fullName .. '»: have «I. O. Fa» match' ); return i .. '.&nbsp;' .. o .. '.&nbsp;' .. f; end local i1, i2, i3, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' ); return i1 .. '.&nbsp;' .. i2 .. '.&nbsp;' .. i3 .. '.&nbsp;' .. f; end -- Joel J. P. C. Rodrigues local i1, i2, i3, i4, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a)[%a\-]+%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a)\.%s(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «I. O. ?. Fa» match' ); return i1 .. '.&nbsp;' .. i2 .. '.&nbsp;' .. i3 .. '.&nbsp;' .. i4 .. '.&nbsp;' .. f; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a)\.%s(%a[%a\-]*)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im O. Fa» match' ); return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. o .. '.&nbsp;' .. f; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s(%a[%a\-]*)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot Fa» match' ); return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. f; end local i, o, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-]+)%s(%a[%a\-]+)%s+оглы%s+(%a[%a\-]+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im Ot оглы Fa» match' ); return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. mw.ustring.sub( o, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. f; end local i, f = mw.ustring.match( fullName, '^%s*(%a[%a\-\']+)%s(%a[%a\-\']+)%s*$'); if ( f ) then mw.log( 'personNameToResponsibleName: «' .. fullName .. '»: have «Im Fa» match' ); return mw.ustring.sub( i, 1, 1 ) .. '.&nbsp;' .. f; end mw.log( 'Unmatched any pattern: «' .. fullName .. '»' ); return fullName; end function p.renderSource( frame ) p.currentFrame = frame; local arg = frame.args[1]; local refAnchor = frame.args['ref']; local refAnchorYear = frame.args['ref-year']; local args = {}; args.part = frame.args['part']; args.parturl = frame.args['parturl']; args.pages = frame.args['pages']; args.refAnchor = frame.args['ref']; args.refAnchorYear = frame.args['ref-year']; args.url = frame.args['url']; return p.renderSourceImpl( mw.text.trim( arg ), args ); end function p.renderSourceImpl( entityId, args ) args = args or {}; local snaks = {}; snaks.P248 = { toWikibaseEntityIdSnak( 'P248', entityId ) }; snaks.P805 = { toWikibaseEntityIdSnak( 'P805', entityId ) }; copyArgsToSnaks( args, snaks ); local rendered = renderReferenceImpl( mw.wikibase.getEntity(), { snaks = snaks }, args.refAnchor, args.refAnchorYear ); if ( rendered ) then return rendered.text end; end function p.renderReference( frame, currentEntity, reference ) p.currentFrame = frame; -- template call if ( frame and not currentEntity and not reference ) then local args = frame.args; if ( #frame.args == 0 ) then args = frame:getParent().args; end local snaks = {}; if ( args[1] ) then snaks.P248 = { toWikibaseEntityIdSnak( "P248", args[1] ) }; snaks.P805 = { toWikibaseEntityIdSnak( "P805", args[1] ) }; end copyArgsToSnaks( args, snaks ); currentEntity = mw.wikibase.getEntity(); reference = { snaks = snaks }; end local rendered = renderReferenceImpl( currentEntity, reference ); if ( not rendered ) then return ''; end local result; local code = rendered.code or rendered.text; -- Про выбор алгоритма хеширования см. [[Модуль:Hash]]. Знак подчёркивания в начале позволяет -- исключить ошибку, когда имя сноски — чисто числовое значение, каковыми иногда бывают хеши. result = frame:extensionTag( 'ref', rendered.text, { name = '_' .. mw.hash.hashValue('fnv164', code) } ) .. '[[Category:Википедия:Статьи с источниками из Викиданных]]'; return result; end function renderReferenceImpl( currentEntity, reference, refAnchor, refAnchorYear ) if ( not reference.snaks ) then return nil; end -- контекст, содержит также кеш элементов local context = { cache = {}, } -- данные в простом формате, согласованном с модулями формирования библиографического описания local data = {}; -- забрать данные из reference populateDataFromClaims( context, nil, reference.snaks, data ) -- update ref name with ref-specific properties if ( data.code ) then if ( data.part ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.part ) end if ( data.pages ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.pages ) end if ( data.volume ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.volume ) end if ( data.issue ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.issue ) end if ( data.url ) then data.code = data.code .. '-' .. getSingle( data.url ) end end expandSpecials( context, currentEntity, reference, data ); local sourceEntity = nil; if ( data.sourceId ) then sourceEntity = getEntity( context, data.sourceId ); if ( sourceEntity ) then populateSourceDataImpl( context, sourceEntity, data ); end end if ( data.publication ) then expandPublication( context, sourceEntity, data ); end expandBookSeries( context, data ); if ( next( data ) == nil ) then return nil; end local rendered; if ( p.short ) then rendered = renderShortReference( data ); if ( mw.ustring.len( rendered.text ) == 0 ) then return nil; end else rendered = renderSource( context, data ); if ( mw.ustring.len( rendered.text ) == 0 ) then return nil; end if ( refAnchor ) then local anchorValue = 'CITEREF' .. refAnchor .. ( coalesce( refAnchorYear, data.year ) or '' ); rendered.text = '<span class="citation" id="' .. mw.uri.anchorEncode( anchorValue ) .. '">' .. rendered.text .. '</span>'; end end return rendered; end return p; 2z4twrteomcqhzhmc3rer1ypglnoaj4 828 5340 24268 2022-02-01T16:00:31Z ZUFAr 381 "-- settings, may differ from project to project local fileDefaultSize = '267x400px'; local outputReferences = true; -- sources that shall be omitted if any preffered sources exists local deprecatedSources = { Q36578 = true, -- Gemeinsame Normdatei Q63056 = true, -- Find a Grave Q15222191 = true, -- BNF }; local preferredSources = { Q5375741 = true, -- Encyclopædia Britannica Online Q17378135 = true, -- Great Soviet Encyclopedia (1..." исемле яңы бит булдырылған 24268 Scribunto text/plain -- settings, may differ from project to project local fileDefaultSize = '267x400px'; local outputReferences = true; -- sources that shall be omitted if any preffered sources exists local deprecatedSources = { Q36578 = true, -- Gemeinsame Normdatei Q63056 = true, -- Find a Grave Q15222191 = true, -- BNF }; local preferredSources = { Q5375741 = true, -- Encyclopædia Britannica Online Q17378135 = true, -- Great Soviet Encyclopedia (1969—1978) }; -- Ссылки на используемые модули, которые потребуются в 99% случаев загрузки страниц (чтобы иметь на виду при переименовании) local moduleSources = require( 'Module:Sources' ) local WDS = require( 'Module:WikidataSelectors' ); -- Константы local contentLanguageCode = mw.getContentLanguage():getCode(); local p = {}; local config = nil; local formatDatavalue, formatEntityId, formatRefs, formatSnak, formatStatement, formatStatementDefault, formatProperty, getSourcingCircumstances, getPropertyDatatype, getPropertyParams, throwError, toBoolean; local function copyTo( obj, target, skipEmpty ) for k, v in pairs( obj ) do if skipEmpty ~= true or ( v ~= nil and v ~= '' ) then target[k] = v; end end return target; end local function min( prev, next ) if ( prev == nil ) then return next; elseif ( prev > next ) then return next; else return prev; end end local function max( prev, next ) if ( prev == nil ) then return next; elseif ( prev < next ) then return next; else return prev; end end local function getConfig( section, code ) if config == nil then config = require( 'Module:Wikidata/config' ); end; if not config then config = {}; end if not section then return config; end if not code then return config[ section ] or {}; end if not config[ section ] then return nil; end return config[ section ][ code ]; end local function getCategoryByCode( code ) local value = getConfig( 'categories', code ); if not value or value == '' then return ''; end return '[[Category:' .. value .. ']]'; end local function splitISO8601(str) if 'table' == type(str) then if str.args and str.args[1] then str = '' .. str.args[1] else return 'unknown argument type: ' .. type( str ) .. ': ' .. table.tostring( str ) end end local Y, M, D = (function(str) local pattern = "(%-?%d+)%-(%d+)%-(%d+)T" local Y, M, D = mw.ustring.match( str, pattern ) return tonumber(Y), tonumber(M), tonumber(D) end) (str); local h, m, s = (function(str) local pattern = "T(%d+):(%d+):(%d+)%Z"; local H, M, S = mw.ustring.match( str, pattern); return tonumber(H), tonumber(M), tonumber(S); end) (str); local oh,om = ( function(str) if str:sub(-1)=="Z" then return 0,0 end; -- ends with Z, Zulu time -- matches ±hh:mm, ±hhmm or ±hh; else returns nils local pattern = "([-+])(%d%d):?(%d?%d?)$"; local sign, oh, om = mw.ustring.match( str, pattern); sign, oh, om = sign or "+", oh or "00", om or "00"; return tonumber(sign .. oh), tonumber(sign .. om); end )(str) return {year=Y, month=M, day=D, hour=(h+oh), min=(m+om), sec=s}; end local function parseTimeBoundaries( time, precision ) local s = splitISO8601( time ); if (not s) then return nil; end if ( precision >= 0 and precision <= 8 ) then local powers = { 1000000000 , 100000000, 10000000, 1000000, 100000, 10000, 1000, 100, 10 } local power = powers[ precision + 1 ]; local left = s.year - ( s.year % power ); return { tonumber(os.time( {year=left, month=1, day=1, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000, tonumber(os.time( {year=left + power - 1, month=12, day=31, hour=29, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 }; end if ( precision == 9 ) then return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=1, day=1, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000, tonumber(os.time( {year=s.year, month=12, day=31, hour=23, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 }; end if ( precision == 10 ) then local lastDays = {31, 28.25, 31, 30, 31, 30, 31, 31, 30, 31, 30, 31}; local lastDay = lastDays[s.month]; return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=1, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000, tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=lastDay, hour=23, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 }; end if ( precision == 11 ) then return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=0, min=0, sec=0} )) * 1000, tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=23, min=59, sec=58} )) * 1000 + 1999 }; end if ( precision == 12 ) then return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=0, sec=0} )) * 1000, tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=59, sec=58} )) * 1000 + 19991999 }; end if ( precision == 13 ) then return { tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=s.min, sec=0} )) * 1000, tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=s.min, sec=58} )) * 1000 + 1999 }; end if ( precision == 14 ) then local t = tonumber(os.time( {year=s.year, month=s.month, day=s.day, hour=s.hour, min=s.min, sec=0} ) ); return { t * 1000, t * 1000 + 999 }; end error('Unsupported precision: ' .. precision ); end --[[ Преобразует строку в булевое значение Принимает: строковое значение (может отсутствовать) Возвращает: булевое значение true или false, если получается распознать значение, или defaultValue во всех остальных случаях ]] local function toBoolean( valueToParse, defaultValue ) if ( valueToParse ~= nil ) then if valueToParse == false or valueToParse == '' or valueToParse == 'false' or valueToParse == '0' then return false end return true end return defaultValue; end --[[ Функция для получения сущности (еntity) для текущей страницы Подробнее о сущностях см. d:Wikidata:Glossary/ru Принимает: строковый индентификатор (типа P18, Q42) Возвращает: объект таблицу, элементы которой индексируются с нуля ]] local function getEntityFromId( id ) local entity; local wbStatus; if id then wbStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntityObject, id ) else wbStatus, entity = pcall( mw.wikibase.getEntityObject ); end return entity; end --[[ Внутрення функция для формирования сообщения об ошибке Принимает: ключ элемента в таблице config.errors (например entity-not-found) Возвращает: строку сообщения ]] local function throwError( key ) error( getConfig( 'errors', key ) ); end --[[ Функция для получения идентификатора сущностей Принимает: объект таблицу сущности Возвращает: строковый индентификатор (типа P18, Q42) ]] local function getEntityIdFromValue( value ) local prefix = '' if value['entity-type'] == 'item' then prefix = 'Q' elseif value['entity-type'] == 'property' then prefix = 'P' else throwError( 'unknown-entity-type' ) end return prefix .. value['numeric-id'] end -- проверка на наличие специилизированной функции в опциях local function getUserFunction( options, prefix, defaultFunction ) -- проверка на указание специализированных обработчиков в параметрах, -- переданных при вызове if options[ prefix .. '-module' ] or options[ prefix .. '-function' ] then -- проверка на пустые строки в параметрах или их отсутствие if not options[ prefix .. '-module' ] or not options[ prefix .. '-function' ] then throwError( 'unknown-' .. prefix .. '-module' ); end -- динамическая загруза модуля с обработчиком указанным в параметре local formatter = require( 'Module:' .. options[ prefix .. '-module' ] ); if formatter == nil then throwError( prefix .. '-module-not-found' ) end local fun = formatter[ options[ prefix .. '-function' ] ] if fun == nil then throwError( prefix .. '-function-not-found' ) end return fun; end return defaultFunction; end -- Выбирает свойства по property id, дополнительно фильтруя их по рангу local function selectClaims( context, options, propertySelector ) if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end; if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end; if ( not options.entity ) then error( 'options.entity is missing' ); end; if ( not propertySelector ) then error( 'propertySelector not specified' ); end; result = WDS.filter( options.entity.claims, propertySelector ); if ( not result or #result == 0 ) then return nil; end if options.limit and options.limit ~= '' and options.limit ~= '-' then local limit = tonumber( options.limit, 10 ); while #result > limit do table.remove( result ); end end return result; end --[[ Функция для получения значения свойства элемента в заданный момент времени. Принимает: контекст, элемент, временные границы, таблица ID свойства Возвращает: таблицу соответствующих значений свойства ]] local function getPropertyInBoundaries( context, entityId, boundaries, propertyIds, selectors ) if (type(entityId) ~= 'string') then error('type of entityId argument expected string, but was ' .. type(entityId)); end local results = {}; if not propertyIds or #propertyIds == 0 then return results; end for _, propertyId in ipairs( propertyIds ) do local selector = selectors[_]; local propertyClaims = mw.wikibase.getAllStatements( entityId, propertyId ); local fakeAllClaims = {}; fakeAllClaims[propertyId] = propertyClaims; local filteredClaims = WDS.filter( fakeAllClaims, selector .. '[rank:preferred, rank:normal]' ); if filteredClaims then for _, claim in pairs( filteredClaims ) do if not boundaries then table.insert( results, claim.mainsnak ); else local startBoundaries = p.getTimeBoundariesFromQualifier( context.frame, context, claim, 'P580' ); local endBoundaries = p.getTimeBoundariesFromQualifier( context.frame, context, claim, 'P582' ); if ( (startBoundaries == nil or ( startBoundaries[2] <= boundaries[1])) and (endBoundaries == nil or ( endBoundaries[1] >= boundaries[2]))) then table.insert( results, claim.mainsnak ); end end end end if #results > 0 then break; end end return results; end --[[ TODO ]] function p.getTimeBoundariesFromQualifier( frame, context, statement, qualifierId ) -- only support exact date so far, but need improvment local left = nil; local right = nil; if ( statement.qualifiers and statement.qualifiers[qualifierId] ) then for _, qualifier in pairs( statement.qualifiers[qualifierId] ) do local boundaries = context.parseTimeBoundariesFromSnak( qualifier ); if ( not boundaries ) then return nil; end left = min( left, boundaries[1] ); right = max( right, boundaries[2] ); end end if ( not left or not right ) then return nil; end return { left, right }; end --[[ TODO ]] function p.getTimeBoundariesFromQualifiers( frame, context, statement, qualifierIds ) if not qualifierIds then qualifierIds = { 'P582', 'P580', 'P585' }; end for _, qualifierId in ipairs( qualifierIds ) do local result = p.getTimeBoundariesFromQualifier( frame, context, statement, qualifierId ); if result then return result; end end return nil; end local CONTENT_LANGUAGE_CODE = mw.language.getContentLanguage():getCode(); local getLabelWithLang_DEFAULT_PROPERTIES = { "P1813", "P1448", "P1705" }; local getLabelWithLang_DEFAULT_SELECTORS = { 'P1813[language:' .. CONTENT_LANGUAGE_CODE .. ']', 'P1448[language:' .. CONTENT_LANGUAGE_CODE .. ']', 'P1705[language:' .. CONTENT_LANGUAGE_CODE .. ']' }; --[[ Функция для получения метки элемента в заданный момент времени. Принимает: контекст, элемент, временные границы Возвращает: текстовую метку элемента, язык метки ]] function getLabelWithLang( context, options, entityId, boundaries, propertyIds, selectors ) if (type(entityId) ~= 'string') then error('type of entityId argument expected string, but was ' .. type(entityId)); end if not entityId then return nil; end local langCode = CONTENT_LANGUAGE_CODE; -- name from label local label = nil; if ( options.text and options.text ~= '' ) then label = options.text; else if not propertyIds then propertyIds = getLabelWithLang_DEFAULT_PROPERTIES; selectors = getLabelWithLang_DEFAULT_SELECTORS; end -- name from properties local results = getPropertyInBoundaries( context, entityId, boundaries, propertyIds, selectors ); for _, result in pairs( results ) do if result.datavalue and result.datavalue.value then if result.datavalue.type == 'monolingualtext' and result.datavalue.value.text then label = result.datavalue.value.text; langCode = result.datavalue.value.language; break; elseif result.datavalue.type == 'string' then label = result.datavalue.value; break; end end end if (not label) then label, langCode = mw.wikibase.getLabelWithLang( entityId ); if not langCode then return nil; end end end return label, langCode; end --[[ Функция для оформления утверждений (statement) Подробнее о утверждениях см. d:Wikidata:Glossary/ru Принимает: таблицу параметров Возвращает: строку оформленного текста, предназначенного для отображения в статье ]] local function formatProperty( options ) -- Получение сущности по идентификатору local entity = getEntityFromId( options.entityId ) if not entity then return -- throwError( 'entity-not-found' ) end -- проверка на присутсвие у сущности заявлений (claim) -- подробнее о заявлениях см. d:Викиданные:Глоссарий if (entity.claims == nil) then return '' --TODO error? end -- improve options options.frame = g_frame; options.entity = entity; options.extends = function( self, newOptions ) return copyTo( newOptions, copyTo( self, {} ) ) end if ( options.i18n ) then options.i18n = copyTo( options.i18n, copyTo( getConfig( 'i18n' ), {} ) ); else options.i18n = getConfig( 'i18n' ); end -- create context local context = { entity = options.entity, formatSnak = formatSnak, formatPropertyDefault = formatPropertyDefault, formatStatementDefault = formatStatementDefault } context.cloneOptions = function( options ) local entity = options.entity; options.entity = nil; newOptions = mw.clone( options ); options.entity = entity; newOptions.entity = entity; newOptions.frame = options.frame; -- На склонированном фрейме frame:expandTemplate() return newOptions; end; context.formatProperty = function( options ) local func = getUserFunction( options, 'property', context.formatPropertyDefault ); return func( context, options ) end; context.formatStatement = function( options, statement ) return formatStatement( context, options, statement ) end; context.formatSnak = function( options, snak, circumstances ) return formatSnak( context, options, snak, circumstances ) end; context.formatRefs = function( options, statement ) return formatRefs( context, options, statement ) end; context.parseTimeFromSnak = function( snak ) if ( snak and snak.datavalue and snak.datavalue.value and snak.datavalue.value.time ) then return tonumber(os.time( splitISO8601( tostring( snak.datavalue.value.time ) ) ) ) * 1000; end return nil; end context.parseTimeBoundariesFromSnak = function( snak ) if ( snak and snak.datavalue and snak.datavalue.value and snak.datavalue.value.time and snak.datavalue.value.precision ) then return parseTimeBoundaries( snak.datavalue.value.time, snak.datavalue.value.precision ); end return nil; end context.getSourcingCircumstances = function( statement ) return getSourcingCircumstances( statement ) end; context.selectClaims = function( options, propertyId ) return selectClaims( context, options, propertyId ) end; return context.formatProperty( options ); end function formatPropertyDefault( context, options ) if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end; if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end; if ( not options.entity ) then error( 'options.entity missing' ); end; local claims; if options.property then -- TODO: Почему тут может не быть property? claims = context.selectClaims( options, options.property ); end if claims == nil then return '' --TODO error? end -- Обход всех заявлений утверждения и с накоплением оформленых предпочтительных -- заявлений в таблице local formattedClaims = {} for i, claim in ipairs(claims) do local formattedStatement = context.formatStatement( options, claim ) -- здесь может вернуться либо оформленный текст заявления, либо строка ошибки, либо nil if ( formattedStatement and formattedStatement ~= '' ) then formattedStatement = '<span class="wikidata-claim" data-wikidata-property-id="' .. string.upper( options.property ) .. '" data-wikidata-claim-id="' .. claim.id .. '">' .. formattedStatement .. '</span>' table.insert( formattedClaims, formattedStatement ) end end -- создание текстовой строки со списком оформленых заявлений из таблицы local out = mw.text.listToText( formattedClaims, options.separator, options.conjunction ) if out ~= '' then if options.before then out = options.before .. out end if options.after then out = out .. options.after end end return out end --[[ Функция для оформления одного утверждения (statement) Принимает: объект-таблицу утверждение и таблицу параметров Возвращает: строку оформленного текста с заявлением (claim) ]] function formatStatement( context, options, statement ) if ( not statement ) then error( 'statement is not specified or nil' ); end if not statement.type or statement.type ~= 'statement' then throwError( 'unknown-claim-type' ) end local functionToCall = getUserFunction( options, 'claim', context.formatStatementDefault ); return functionToCall( context, options, statement ); end function getSourcingCircumstances( statement ) if (not statement) then error('statement is not specified') end; local circumstances = {}; if ( statement.qualifiers and statement.qualifiers.P1480 ) then for i, qualifier in pairs( statement.qualifiers.P1480 ) do if ( qualifier and qualifier.datavalue and qualifier.datavalue.type == 'wikibase-entityid' and qualifier.datavalue.value and qualifier.datavalue.value['entity-type'] == 'item' ) then local circumstance = qualifier.datavalue.value.id; if ( 'Q5727902' == circumstance ) then circumstances.circa = true; end if ( 'Q18122778' == circumstance ) then circumstances.presumably = true; end end end end return circumstances; end --[[ Функция для оформления одного утверждения (statement) Принимает: объект-таблицу утверждение, таблицу параметров, объект-функцию оформления внутренних структур утверждения (snak) и объект-функцию оформления ссылки на источники (reference) Возвращает: строку оформленного текста с заявлением (claim) ]] function formatStatementDefault( context, options, statement ) if (not context) then error('context is not specified') end; if (not options) then error('options is not specified') end; if (not statement) then error('statement is not specified') end; local circumstances = context.getSourcingCircumstances( statement ); options.qualifiers = statement.qualifiers; local result = context.formatSnak( options, statement.mainsnak, circumstances ); if ( options.qualifier and statement.qualifiers and statement.qualifiers[ options.qualifier ] ) then qualConfig = getPropertyParams( options.qualifier, nil, {}) if options.i18n then qualConfig.i18n = options.i18n end local qualifierValues = {}; for _, qualifierSnak in pairs( statement.qualifiers[ options.qualifier ] ) do local snakValue = context.formatSnak( qualConfig, qualifierSnak ); if snakValue and snakValue ~= '' then table.insert( qualifierValues, snakValue ); end end if ( #qualifierValues ) then if qualConfig.invisible then result = result .. table.concat( qualifierValues, ', ' ); else result = result .. ' (' .. table.concat( qualifierValues, ', ' ) .. ')'; end end end if ( result and result ~= '' and options.references ) then result = result .. context.formatRefs( options, statement ); end return result; end --[[ Функция для оформления части утверждения (snak) Подробнее о snak см. d:Викиданные:Глоссарий Принимает: таблицу snak объекта (main snak или же snak от квалификатора) и таблицу опций Возвращает: строку оформленного викитекста ]] function formatSnak( context, options, snak, circumstances ) circumstances = circumstances or {}; local hash = ''; local mainSnakClass = ''; if ( snak.hash ) then hash = ' data-wikidata-hash="' .. snak.hash .. '"'; else mainSnakClass = ' wikidata-main-snak'; end local before = '<span class="wikidata-snak ' .. mainSnakClass .. '"' .. hash .. '>' local after = '</span>' if snak.snaktype == 'somevalue' then if ( options['somevalue'] and options['somevalue'] ~= '' ) then result = options['somevalue']; else result = options.i18n['somevalue']; end elseif snak.snaktype == 'novalue' then if ( options['novalue'] and options['novalue'] ~= '' ) then result = options['novalue']; else result = options.i18n['novalue']; end elseif snak.snaktype == 'value' then result = formatDatavalue( context, options, snak.datavalue, snak.datatype ); if ( circumstances.presumably ) then result = options.i18n.presumably .. result; end if ( circumstances.circa ) then result = options.i18n.circa .. result; end else throwError( 'unknown-snak-type' ); end if ( not result or result == '' ) then return nil; end return before .. result .. after; end --[[ Функция для оформления объектов-значений с географическими координатами Принимает: объект-значение и таблицу параметров, Возвращает: строку оформленного текста ]] function formatGlobeCoordinate( value, options ) -- проверка на требование в параметрах вызова на возврат сырого значения if options['subvalue'] == 'latitude' then -- широты return value['latitude'] elseif options['subvalue'] == 'longitude' then -- долготы return value['longitude'] elseif options['nocoord'] and options['nocoord'] ~= '' then -- если передан параметр nocoord, то не выводить координаты -- обычно это делается при использовании нескольких карточек на странице return '' else -- в противном случае формируются параметры для вызова шаблона {{coord}} -- нужно дописать в документации шаблона, что он отсюда вызывается, и что -- любое изменние его парамеров должно быть согласовано с кодом тут coord_mod = require( "Module:Coordinates" ); local globe = options.globe or '' if globe == '' and value['globe'] then globes = require( 'Module:Wikidata/Globes' ) globe = globes[value['globe']] or '' end local display = 'inline' if options.display and options.display ~= '' then display = options.display elseif ( options.property:upper() == 'P625' ) then display = 'title' end g_frame.args = {tostring(value['latitude']), tostring(value['longitude']), globe = globe, type = options.type and options.type or '', display = display } return coord_mod.coord(g_frame) end end --[[ Функция для оформления объектов-значений с файлами с Викисклада Принимает: объект-значение и таблицу параметров, Возвращает: строку оформленного текста ]] function formatCommonsMedia( value, options ) local image = value; local caption = ''; if options[ 'caption' ] and options[ 'caption' ] ~= '' then caption = options[ 'caption' ]; elseif options[ 'description' ] and options[ 'description' ] ~= '' then caption = options[ 'description' ]; end if caption ~= '' then caption = '<span data-wikidata-qualifier-id="P2096" style="display:block">' .. caption .. '</span>'; end if not string.find( value, '[%[%]%{%}]' ) and not string.find( value, 'imagemap' ) then -- если в value не содержится викикод или imagemap, то викифицируем имя файла -- ищем слово imagemap в строке, потому что вставляется плейсхолдер: [[PHAB:T28213]] image = '[[File:' .. value .. '|frameless'; if options[ 'border' ] and options[ 'border' ] ~= '' then image = image .. '|border'; end local size = options[ 'size' ]; if size and size ~= '' then if not string.match( size, 'px$' ) and not string.match( size, 'пкс$' ) -- TODO: использовать перевод для языка вики then size = size .. 'px' end else size = fileDefaultSize; end image = image .. '|' .. size; if options[ 'alt' ] and options[ 'alt' ] ~= '' then image = image .. '|' .. options[ 'alt' ]; end image = image .. ']]'; if caption ~= '' then image = image .. '<br>' .. caption; end if options[ 'local_caption' ] and options[ 'local_caption' ] ~= '' then image = image .. getCategoryByCode( 'media-contains-local-caption' ) end else image = image .. caption .. getCategoryByCode( 'media-contains-markup' ); end if options.entity and options.fixdouble then local page = mw.title.getCurrentTitle() local txt = page:getContent() if txt:match(':' .. value) and mw.title.getCurrentTitle():inNamespace(0) then image = image .. getCategoryByCode( 'media-contains-local-double' ) end end return image end --[[ Fonction for render math formulas @param string Value. @param table Parameters. @return string Formatted string. ]] function formatMath( value, options ) return options.frame:extensionTag{ name = 'math', content = value }; end --[[ Функция для оформления внешних идентификаторов Принимает: объект-значение и таблицу параметров, Возвращает: строку оформленного текста ]] local function formatExternalId( value, options ) local formatter = options.formatter; if not formatter or formatter == '' then local wbStatus, propertyEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, options.property:upper() ) if wbStatus == true and propertyEntity then local isGoodFormat = false; local statements = propertyEntity:getBestStatements( 'P1793' ); for _, statement in pairs( statements ) do if statement.mainsnak.snaktype == 'value' then local pattern = mw.ustring.gsub( statement.mainsnak.datavalue.value, '\\', '%' ); pattern = mw.ustring.gsub( pattern, '{%d+,?%d*}', '+' ); if ( string.find( pattern, '|' ) or string.find( pattern, '%)%?' ) or mw.ustring.match( value, '^' .. pattern .. '$' ) ~= nil ) then isGoodFormat = true; break; end end end if ( isGoodFormat == true ) then statements = propertyEntity:getBestStatements( 'P1630' ); for _, statement in pairs( statements ) do if statement.mainsnak.snaktype == 'value' then formatter = statement.mainsnak.datavalue.value; break end end end end end if formatter and formatter ~= '' then local link = mw.ustring.gsub( mw.ustring.gsub( formatter, '$1', value ), '.', { [' '] = '%20', ['+'] = '%2b' } ) local title = options.title if not title or title == '' then title = '$1' end title = mw.ustring.gsub( title, '$1', value ) return '[' .. link .. ' ' .. title .. ']' end return value end --[[ Функция для оформления числовых значений Принимает: объект-значение и таблицу параметров, Возвращает: строку оформленного текста ]] local function formatQuantity( value, options ) -- диапазон значений local amount = string.gsub( value['amount'], '^%+', '' ); local lang = mw.language.getContentLanguage(); local langCode = lang:getCode(); local function formatNum( number, sigfig ) sigfig = sigfig or 12 -- округление до 12 знаков после запятой, на 13-м возникает ошибка в точности local mult = 10^sigfig; number = math.floor( number * mult + 0.5 ) / mult; return string.gsub( lang:formatNum( number ), '^-', '−' ); end local out = formatNum( tonumber( amount ) ); if value.upperBound then local diff = tonumber( value.upperBound ) - tonumber( amount ) if diff > 0 then -- временная провека, пока у большинства значений не будет убрано ±0 out = out .. ' ± ' .. formatNum( diff ) end end if options.unit and options.unit ~= '' then if options.unit ~= '-' then out = out .. ' ' .. options.unit end elseif value.unit and string.match( value.unit, 'http://www.wikidata.org/entity/' ) then local unitEntityId = string.gsub( value.unit, 'http://www.wikidata.org/entity/', '' ); if unitEntityId ~= 'undefined' then local wbStatus, unitEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, unitEntityId ); if wbStatus == true and unitEntity then if unitEntity.claims.P2370 and unitEntity.claims.P2370[1].mainsnak.snaktype == 'value' and not value.upperBound and options.siConversion then conversionToSIunit = string.gsub( unitEntity.claims.P2370[1].mainsnak.datavalue.value.amount, '^%+', '' ); if math.floor( math.log10( conversionToSIunit )) ~= math.log10( conversionToSIunit ) then -- Если не степени десятки (переводить сантиметры в метры не надо!) outValue = tonumber( amount ) * conversionToSIunit if ( outValue > 0 ) then -- Пробуем понять до какого знака округлять local integer, dot, decimals, expstr = amount:match( '^(%d*)(%.?)(%d*)(.*)' ) local prec if dot == '' then prec = -integer:match('0*$'):len() else prec = #decimals end local adjust = math.log10( math.abs( conversionToSIunit )) + math.log10( 2 ) local minprec = 1 - math.floor( math.log10( outValue ) + 2e-14 ); out = formatNum( outValue, math.max( math.floor( prec + adjust ), minprec )); else out = formatNum( outValue, 0 ) end unitEntityId = string.gsub( unitEntity.claims.P2370[1].mainsnak.datavalue.value.unit, 'http://www.wikidata.org/entity/', '' ); wbStatus, unitEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, unitEntityId ); end end local writingSystemElementId = 'Q8209'; local langElementId = 'Q7737'; local label = getLabelWithLang( context, options, unitEntity.id, nil, { "P5061", "P558", "P558" }, { 'P5061[language:' .. langCode .. ']', 'P558[P282:' .. writingSystemElementId .. ', P407:' .. langElementId .. ']', 'P558[!P282][!P407]' } ); out = out .. ' ' .. label; end end end return out; end local DATATYPE_CACHE = {} --[[ Get property datatype by ID. @param string Property ID, e.g. 'P123'. @return string Property datatype, e.g. 'commonsMedia', 'time' or 'url'. ]] local function getPropertyDatatype( propertyId ) if not propertyId or not string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then return nil; end local cached = DATATYPE_CACHE[propertyId]; if (cached ~= nil) then return cached; end local wbStatus, propertyEntity = pcall( mw.wikibase.getEntity, propertyId ); if wbStatus ~= true or not propertyEntity then return nil; end mw.log("Loaded datatype " .. propertyEntity.datatype .. " of " .. propertyId .. ' from wikidata, consider passing datatype argument to formatProperty call or to Wikidata/config' ) DATATYPE_CACHE[propertyId] = propertyEntity.datatype; return propertyEntity.datatype; end local function formatLangRefs( options ) local langRefs = '' if ( options.qualifiers and options.qualifiers.P407 ) then for i, qualifier in pairs( options.qualifiers.P407 ) do if ( qualifier and qualifier.datavalue and qualifier.datavalue.type == 'wikibase-entityid' ) then local langRefEntity = getEntityFromId( qualifier.datavalue.value.id ) if ( langRefEntity and langRefEntity.claims ) then local langRefCodeClaims = WDS.filter( langRefEntity.claims, 'P218' ) if langRefCodeClaims then for _, claim in pairs( langRefCodeClaims ) do if ( claim.mainsnak and claim.mainsnak and claim.mainsnak.datavalue and claim.mainsnak.datavalue.type == 'string' ) then local langRefCode = claim.mainsnak.datavalue.value langRefs = langRefs .. '&#8203;' .. options.frame:expandTemplate{ title = 'ref-' ..langRefCode } end end end end end end end return langRefs end local function getDefaultValueFunction( datavalue, datatype ) -- вызов обработчиков по умолчанию для известных типов значений if datavalue.type == 'wikibase-entityid' then -- Entity ID return function( context, options, value ) return formatEntityId( context, options, getEntityIdFromValue( value ) ) end; elseif datavalue.type == 'string' then -- String if datatype and datatype == 'commonsMedia' then -- Media return function( context, options, value ) if options.caption and options.caption ~= '' then options.local_caption = options.caption; elseif options.description and options.description ~= '' then options.local_caption = options.description; end options.caption = '' options.description = '' if options.qualifiers and options.qualifiers.P2096 then for i, qualifier in pairs( options.qualifiers.P2096 ) do if ( qualifier and qualifier.datavalue and qualifier.datavalue.type == 'monolingualtext' and qualifier.datavalue.value and qualifier.datavalue.value.language == contentLanguageCode ) then options.caption = qualifier.datavalue.value.text options.description = qualifier.datavalue.value.text break end end end if options['appendTimestamp'] and options.qualifiers and options.qualifiers.P585 and options.qualifiers.P585[1] then local moment = formatDatavalue (context, options, options.qualifiers.P585[1].datavalue, 'time') if not options.caption or options.caption == '' then options.caption = moment options.description = moment else options.caption = options.caption .. ', ' .. moment options.description = options.description .. ', ' .. moment end end return formatCommonsMedia( value, options ) end; elseif datatype and datatype == 'external-id' then -- External ID return function( context, options, value ) return formatExternalId( value, options ) end elseif datatype and datatype == 'math' then -- Math formula return function( context, options, value ) return formatMath( value, options ) end elseif datatype and datatype == 'url' then -- URL return function( context, options, value ) local moduleUrl = require( 'Module:URL' ) local langRefs = formatLangRefs( options ) if not options.length or options.length == '' then options.length = math.max( 18, 25 - #langRefs ) end return moduleUrl.formatUrlSingle( context, options, value ) .. langRefs end end return function( context, options, value ) return value end; elseif datavalue.type == 'monolingualtext' then -- моноязычный текст (строка с указанием языка) return function( context, options, value ) if ( options.monolingualLangTemplate == 'lang' ) then if ( value.language == contentLanguageCode ) then return value.text; end return options.frame:expandTemplate{ title = 'lang-' .. value.language, args = { value.text } }; elseif ( options.monolingualLangTemplate == 'ref' ) then return '<span class="lang" lang="' .. value.language .. '">' .. value.text .. '</span>' .. options.frame:expandTemplate{ title = 'ref-' .. value.language }; else return '<span class="lang" lang="' .. value.language .. '">' .. value.text .. '</span>'; end end; elseif datavalue.type == 'globecoordinate' then -- географические координаты return function( context, options, value ) return formatGlobeCoordinate( value, options ) end; elseif datavalue.type == 'quantity' then return function( context, options, value ) return formatQuantity( value, options ) end; elseif datavalue.type == 'time' then return function( context, options, value ) local moduleDate = require( 'Module:Wikidata/date' ) return moduleDate.formatDate( context, options, value ); end; else -- во всех стальных случаях возвращаем ошибку throwError( 'unknown-datavalue-type' ) end end --[[ Функция для оформления значений (value) Подробнее о значениях см. d:Wikidata:Glossary/ru Принимает: объект-значение и таблицу параметров, Возвращает: строку оформленного текста ]] function formatDatavalue( context, options, datavalue, datatype ) if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end; if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end; if ( not datavalue ) then error( 'datavalue not specified' ); end; if ( not datavalue.value ) then error( 'datavalue.value is missng' ); end; -- проверка на указание специализированных обработчиков в параметрах, -- переданных при вызове context.formatValueDefault = getDefaultValueFunction( datavalue, datatype ); local functionToCall = getUserFunction( options, 'value', context.formatValueDefault ); return functionToCall( context, options, datavalue.value ); end local DEFAULT_BOUNDARIES = { os.time() * 1000, os.time() * 1000}; --[[ Функция для оформления идентификатора сущности Принимает: строку индентификатора (типа Q42) и таблицу параметров, Возвращает: строку оформленного текста ]] function formatEntityId( context, options, entityId ) -- получение локализованного названия local boundaries = nil if options.qualifiers then boundaries = p.getTimeBoundariesFromQualifiers( frame, context, { qualifiers = options.qualifiers } ) end if not boundaries then boundaries = DEFAULT_BOUNDARIES; end local label, labelLanguageCode = getLabelWithLang( context, options, entityId, boundaries ) -- определение соответствующей показываемому элементу категории local category = p.extractCategory( context, options, { id = entityId } ) -- получение ссылки по идентификатору local link = mw.wikibase.sitelink( entityId ) if link then -- ссылка на категорию, а не добавление страницы в неё if mw.ustring.match( link, '^' .. mw.site.namespaces[ 14 ].name .. ':' ) then link = ':' .. link end if label and not options.rawArticle then local a = link == label and ('[[' .. link .. ']]') or '[[' .. link .. '|' .. label .. ']]'; if ( contentLanguageCode ~= labelLanguageCode ) then return a .. getCategoryByCode( 'links-to-entities-with-missing-local-language-label' ) .. category; else return a .. category; end else return '[[' .. link .. ']]' .. category; end end if label then -- красная ссылка -- TODO: разобраться, почему не всегда есть options.frame local title = mw.title.new( label ); if title and not title.exists and options.frame then local templateText = "{{Универсальная карточка|" .. entityId .. "}}%0A'''" .. label .. "''' — %0A%0A== Примечания ==%0A{{примечания}}%0A"; local templateText = templateText .. "[[Категория:Википедия:Связать с элементом Викиданных|" .. entityId .. "]]"; local preloadUrl = tostring( mw.uri.canonicalUrl( label, 'action=edit&preload=Ш:Preload/Викиданные&preloadparams[]=' .. templateText )); local redLink = options.frame:expandTemplate{ title='цветная ссылка', args = { '#ba0000', preloadUrl, label }}; return '<span class="plainlinks">' .. redLink .. '</span>^{[[:d:' .. entityId .. '|[d]]]}' .. category; end -- TODO: перенести до проверки на существование статьи local sup = ''; if ( not options.format or options.format ~= 'text' ) and entityId ~= 'Q6581072' and entityId ~= 'Q6581097' -- TODO: переписать на format=text then sup = '<sup class="plainlinks noprint">[//www.wikidata.org/wiki/' .. entityId .. '?uselang=' .. contentLanguageCode .. ' [d&#x5d;]</sup>' end -- одноимённая статья уже существует - выводится текст и ссылка на ВД return '<span class="iw" data-title="' .. label .. '">' .. label .. sup .. '</span>' .. category end -- сообщение об отсутвии локализованного названия -- not good, but better than nothing return '[[:d:' .. entityId .. '|' .. entityId .. ']]<span style="border-bottom: 1px dotted; cursor: help; white-space: nowrap" title="В Викиданных нет русской подписи к элементу. Вы можете помочь, указав русский вариант подписи.">?</span>' .. getCategoryByCode( 'links-to-entities-with-missing-label' ) .. category; end --[[ Функция для формирования категории на основе wikidata/config ]] function p.extractCategory( context, options, value ) if ( not options.category ) then return ''; end local propertyId = string.gsub( options.category, '([^Pp0-9].*)$', ''); local wbStatus, claims = pcall( mw.wikibase.getAllStatements, value.id, propertyId ); if ( wbStatus ~= true or not claims ) then return ''; end allClaims = {} allClaims[ propertyId ] = claims claims = WDS.filter( allClaims, options.category ) if not claims then return ''; end for _, claim in pairs( claims ) do if ( claim and claim.mainsnak and claim.mainsnak.datavalue and claim.mainsnak.datavalue.type == 'wikibase-entityid' ) then local catEntityId = claim.mainsnak.datavalue.value.id; local wbStatus, catSiteLink = pcall( mw.wikibase.getSitelink, catEntityId ); if ( wbStatus == true and catSiteLink ) then return '[[' .. catSiteLink .. ']]'; end end end return ''; end --[[ Функция для оформления утверждений (statement) Подробнее о утверждениях см. d:Wikidata:Glossary/ru Принимает: таблицу параметров Возвращает: строку оформленного текста, предназначенного для отображения в статье ]] -- устаревшее имя, не использовать function p.formatStatements( frame ) return p.formatProperty( frame ); end --[[ Получение параметров, которые обычно используются для вывода свойства. ]] function getPropertyParams( propertyId, datatype, params ) local config = getConfig(); -- Различные уровни настройки параметров, по убыванию приоритета local propertyParams = {}; -- 1. Параметры, указанные явно при вызове if params then for key, value in pairs( params ) do if value ~= '' then propertyParams[ key ] = value; end end end -- 2. Настройки конкретного параметра if config[ 'properties' ] and config[ 'properties' ][ propertyId ] then for key, value in pairs( config[ 'properties' ][ propertyId ] ) do if propertyParams[ key ] == nil then propertyParams[ key ] = value; end end end -- 3. Указанный пресет настроек if propertyParams[ 'preset' ] and config[ 'presets' ] and config[ 'presets' ][ propertyParams[ 'preset' ] ] then for key, value in pairs( config[ 'presets' ][ propertyParams[ 'preset' ] ] ) do if propertyParams[ key ] == nil then propertyParams[ key ] = value; end end end local datatype = datatype or params.datatype or propertyParams.datatype or getPropertyDatatype( propertyId ); if propertyParams.datatype == nil then propertyParams.datatype = datatype; end -- 4. Настройки для типа данных if datatype and config[ 'datatypes' ] and config[ 'datatypes' ][ datatype ] then for key, value in pairs( config[ 'datatypes' ][ datatype ] ) do if propertyParams[ key ] == nil then propertyParams[ key ] = value; end end end -- 5. Общие настройки для всех свойств if config[ 'global' ] then for key, value in pairs( config[ 'global' ] ) do if propertyParams[ key ] == nil then propertyParams[ key ] = value; end end end return propertyParams; end function p.formatProperty( frame ) local args = frame.args -- проверка на отсутствие обязательного параметра property if not args.property then throwError( 'property-param-not-provided' ) end local override; local propertyId = mw.language.getContentLanguage():ucfirst( string.gsub( args.property, '([^Pp0-9].*)$', function(w) if string.sub( w, 1, 1 ) == '~' then override = w; end return ''; end ) ) args = getPropertyParams( propertyId, nil, args ); if (override) then args[override:match('[,~]([^=]*)=')] = override:match('=(.*)') args['property'] = propertyId end local datatype = args.datatype; -- проброс всех параметров из шаблона {wikidata} и параметра from откуда угодно p_frame = frame while p_frame do if p_frame:getTitle() == mw.site.namespaces[10].name .. ':Wikidata' then copyTo( p_frame.args, args, true ); end if p_frame.args and p_frame.args.from and p_frame.args.from ~= '' then args.entityId = p_frame.args.from; end p_frame = p_frame:getParent(); end args.plain = toBoolean( args.plain, false ); args.nocat = toBoolean( args.nocat, false ); args.references = toBoolean( args.references, true ); -- если значение передано в параметрах вызова то выводим только его if args.value and args.value ~= '' then -- специальное значение для скрытия Викиданных if args.value == '-' then return '' end local value = args.value -- опция, запрещающая оформление значения, поэтому никак не трогаем if args.plain then return value end -- обработчики по типу значения local wrapperExtraArgs = '' if args['value-module'] and args['value-function'] and not string.find( value, '[%[%]%{%}]' ) then local func = getUserFunction( args, 'value' ); value = func( {}, args, value ); elseif datatype == 'commonsMedia' then value = formatCommonsMedia( value, args ); elseif datatype == 'external-id' and not string.find( value, '[%[%]%{%}]' ) then wrapperExtraArgs = wrapperExtraArgs .. ' data-wikidata-external-id="' .. mw.text.encode( value ).. '"'; value = formatExternalId( value, args ); elseif datatype == 'math' then value = formatMath( value, args ); elseif datatype == 'url' then local moduleUrl = require( 'Module:URL' ); if not args.length or args.length == '' then args.length = 25 end value = moduleUrl.formatUrlSingle( nil, args, value ); end -- оборачиваем в тег для JS-функций if string.match( propertyId, '^P%d+$' ) then value = mw.text.trim( value ) -- временная штрафная категория для исправления табличных вставок if ( propertyId ~= 'P166' and string.match( value, '<t[dr][ >]' ) and not string.match( value, '<table >]' ) and not string.match( value, '^%{%|' ) ) then value = value .. getCategoryByCode( 'value-contains-table' ) else -- значений с блочными тегами остаются блоком, текст встраиваем в строку if ( string.match( value, '\n' ) or string.match( value, '<t[dhr][ >]' ) or string.match( value, '<div[ >]' ) ) then value = '<div class="no-wikidata"' .. wrapperExtraArgs .. ' data-wikidata-property-id="' .. propertyId .. '">\n' .. value .. '</div>' else value = '<span class="no-wikidata"' .. wrapperExtraArgs .. ' data-wikidata-property-id="' .. propertyId .. '">' .. value .. '</span>' end end end -- добавляем категорию-маркер if not args.nocat then local pageTitle = mw.title.getCurrentTitle(); if pageTitle.namespace == 0 then value = value .. getCategoryByCode( 'local-value-present' ); end end return value end if ( args.plain ) then -- вызова стандартного обработчика без оформления, если передана опция plain local callArgs = { propertyId }; if args.entityId then callArgs.from = args.entityId; end return frame:callParserFunction( '#property', callArgs ); end g_frame = frame -- после проверки всех аргументов -- вызов функции оформления для свойства (набора утверждений) return formatProperty( args ) end --[[ Функция оформления ссылок на источники (reference) Подробнее о ссылках на источники см. d:Wikidata:Glossary/ru Экспортируется в качестве зарезервированной точки для вызова из функций-расширения вида claim-module/claim-function через context Вызов из других модулей напрямую осуществляться не должен (используйте frame:expandTemplate вместе с одним из специлизированных шаблонов вывода значения свойства). Принимает: объект-таблицу утверждение Возвращает: строку оформленных ссылок для отображения в статье ]] function formatRefs( context, options, statement ) if ( not context ) then error( 'context not specified' ); end; if ( not options ) then error( 'options not specified' ); end; if ( not options.entity ) then error( 'options.entity missing' ); end; if ( not statement ) then error( 'statement not specified' ); end; if ( not outputReferences ) then return ''; end local references = {}; if ( statement.references ) then local allReferences = statement.references; local hasPreferred = false; local displayCount = 0; for _, reference in pairs( statement.references ) do if ( reference.snaks and reference.snaks.P248 and reference.snaks.P248[1] and reference.snaks.P248[1].datavalue and reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id ) then local entityId = reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id; if ( preferredSources[entityId] ) then hasPreferred = true; end end end for _, reference in pairs( statement.references ) do local display = true; if ( hasPreferred ) then if ( reference.snaks and reference.snaks.P248 and reference.snaks.P248[1] and reference.snaks.P248[1].datavalue and reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id ) then local entityId = reference.snaks.P248[1].datavalue.value.id; if ( deprecatedSources[entityId] ) then display = false; end end end if ( display == true ) then if ( displayCount > 2 ) then if ( options.entity and options.property ) then table.remove( references ); local moreReferences = '^{[[d:' .. options.entity.id .. '#' .. string.upper( options.property ) .. '|[…]]]}'; table.insert( references, moreReferences ); end break; end; local refText = moduleSources.renderReference( g_frame, options.entity, reference ); if ( refText ~= '' ) then table.insert( references, refText ); displayCount = displayCount + 1; end end end end return table.concat( references ); end return p 6951p4wjsndumdgv947pxow8ra540u7 0 5341 24792 24297 2023-02-17T14:52:18Z Aidar254 420 /* Әпҡәҙир ҡарағайы */ 24792 wikitext text/x-wiki == Ғәҙелгәрәй ауылы == Хәҙерге Ғәҙелгәрәй ауылы урынлашҡан ерҙә Ҡотан, Мәҡсүт ауылдарының мал көтөү өсөн йәйләү, утарҙары булған. Шул осорҙа Ырымбурҙан килгән бер хужа һәр бер хужалыҡҡа 12 сажымдан ер үлсәп биргән. Ауыл булһын өсөн урам, өй ултырған ерҙәрҙе планлаштырған. Янғын-фәлән хәүефһеҙлегенән сығып, өйҙәрҙе аралыҡлы итеп, үтер өсөн тыҡрыҡ та ҡалдыртҡан. Шулай итеп, йәйләүҙәрҙә ауылдар ҡалҡып сыҡҡан. Ғәҙелгәрәй ҡарт иң беренселәрҙән күсеп килеп ултырған. Уға яҡын туған-тыумасалары ҡушылған. Ауылдан туғыҙ саҡрым алыҫлыҡта Шүлгән йылғаһы буйында урынлашҡан Иҫке ыҙманан 25 өй күсерелгән. Ул ер хәҙер Иҫке ыҙма тип йөрөтөлә. Ғәҙелгәрәйҙә 93 өй булып, 1921 йылдағы йотлоҡтан һуң 33 хужалыҡ ҡына тороп ҡала. Беренсе донъя, Граждандар һуғышы осоронан һуң ауыл бөтөнләй бәләкәсәйеп ҡалған. Темәс яғынан Таулыҡай, Этҡол ауылдарынан да килеп, хәҙерге Иҫке Аҡбулат ултырған урынды биләп, ауыл булып ултырғандар. Ғәҙелгәрәй (Шүлгән) ауылы үткән быуат башынан билдәле. Ғәҙелгәрәй ауылы 23-сө йортто тәшкил иткән һәм Ырымбур өйәҙенең 9-сы башҡорт кантонына ҡараған. Уны Әҙелғужа тип тә атағандар. 1834 йылда – 213, 1859 йылда 330 кеше йәшәгән, ә беренсе совет иҫәбе 447 кешене күрһәткән. == Тауҙар, ҡаялар == === Аҡҡашҡа тауы === (1-се вариант). Аҡҡашҡа тауы Мәҡсүт ауылы эргәһенән башланып, Ғәҙелгәрәй ауылының үрге осона үтеп, Ҡамшаҡлы тигән ергә етеп туҡтала. Ошо оло Аҡҡашҡа тауының уң яғынан ағып сыҡҡан йылға башын Шүлгән йылғаһы башы, ә оло яланын Шүлгән башы яланы тип атайҙар. Йылға, көнбайыштан төнъяҡҡа ҡарай Ғәҙелгәрәй ауылының түбәнге осонан үтеп, Сумған тигән соҡорға ҡоя. Унан Ташөй ауыҙының уң яғынан сығып, Ағиҙелгә ҡушыла. Шүлгән башы яланында колхоз осоронда бер өйҙә ҡуна ятып эшләп йөрөгәндәр. Колхоздың келәте лә булған. Бесән сабып кәбән дә ҡойғандар. Теге өйҙә төнгөлөккә йоҡларға ҡалған кешеләргә, ендәр өй баштарында шарт та шорт килеп, стеналарын һуғып, ҡуныусыларға ирек бирмәҫ булған, тип һөйләйҙәр. === Аҡҡашҡа тауы === (2 вариант). Беҙҙең ayылдың урамынан өҫкә күтәрелһәң, Аҡҡашҡа тауы башлана. Был тay бейек кенә. Аҡҡашҡа тауынан эскәрәк үтһәң, аҙашырға була. Һыбайлы кеше генә, атты үҙ яйына ҡуйып, аты ярҙамында тауҙан урман аша сыға ала. Борон-борон заманда йәшәгән, ти, бер бай. Был байҙың Аҡҡашҡа исемле аты ла булған. Берҙән-бер көндө был бай атын һыу эсерергә сығарып ебәргән. Аты һыуға киткәндән һуң, бик оҙаҡ ҡайтмаған. Бай атын көтөп арығас, артынан ҡapapғa китә. Ул шишмә эргәһенә килеп еткәс, атының шишмә эргәһендәге һаҙлыҡта ятҡанын күрә. Ул атын ҡотҡарыр өсөн шәберәк атларға тырыша. Барып етеүгә һуң була. Ат батып үлерлек булғас, бик ямғырлы яҙ айы булғандыр инде. Шунан был һаҙлыҡ эргәһендәге тayғa Аҡҡашҡа исеме бирелә. Ташмаяҡ, Оло Майған. Шүлгән күперен сыҡҡас, уң яҡта Оло Майған тауы бар. Элек оҙон ғына бер ташты тауға ҡаҙап ҡуйып, шуны Ташмаяҡ тип йөрөткәндәр. Аҙаҡ таш йығылған, юл төҙөгәндә юҡҡа сыҡҡан. Майған тауы. Элек бында бесән сапҡандар. Кәбән ҡойғанда, аҫтына батман менән май ултыртып ҡалдыра торған булғандар. Сөнки май һаҡлар өсөн баҙ-фәлән булмаған. Майған тауының исеме шунан тороп ҡалған. Шулай уҡ майҙы Антон яғындағы кәбәндәр аҫтына ла ултыртып ҡалдырған булғандар. === Боланатҡан === Боланатҡан ауылдан Шүлгән башына киткән юлда төшкән иң тәүге тay. Моғайын, элек был ерҙә ауылдың ниндәйҙер кешеһе болан атҡанға, был ер Боланатҡан, тип атала башлағандыр. === Тирмән тауы === Тирмән тауы – Ташөй урынлашҡан ҡаятау, ул Ағиҙел буйлап түбәнгә һуҙыла. Шүлгән йылғаһын аша сығып, 200 м ара киткәс, тура юл тay аша үргә артыла һәм Ғәҙелгәрәй ауылына алып бара. Был юлдан элек арба менән дә төшкәндәр. Ошо ер Тирмән тауы тип йөрөтөлә. === Ҡолағантaш === Яңы Аҡбулат ауылынан Иҙел үре яғында ятҡан ялан Ҡолағанташ яланы тип атала. Ҡасандыр тay битләүенән бик ҙур таш яланға тәгәрәп төшә һәм әлеге көндә лә ул шул урында ята. Уның ҡолап төшөүенә яҡынса 100-120 йыл самаһы бар. Сөнки таштың ҡолап төшкән яғында 1980 йылдарҙа 80 йәштәр тирәһендәге ҡайын үҫеп ултыра ине. Хәҙерге көндә ул ҡайын серегән, тик төпһәһе генә ултырып ҡалған. === Ыласын ҡаяһы === Ыласын ҡаяһы Ағиҙел йылғаһының һул яҡ ярында, Аҡбулат ауылы ҡаршыһында, урынлашҡан. Элек был ҡаяны ыласындар төйәк иткәндәр. Улар кеше менә алмаҫлыҡ, йыртҡыс хайуандар теймәҫлек урындарҙа оялаған. Был ҡая эзбизташтан тора. Ул бик бейек һәм текә. Уны әле лә ыласындар төйәк итә. Шуғa бәйле Ыласын ҡаяһы тип атала. Этаҫҡан тауы. Ҡасандыр бер кеше ошо ерҙә үҙенең этен аҫып китә. Шунан бирле был тауҙы Этаҫҡан тауы тиҙәр. === Атайсал тауы === 1-се вариант Күсәк бей үҫеп еткәс, атаһы өсөн бөрйәндәрҙән үс ала башлай. Ул Бөрйән бейе Ҡарағөлөмбәтте ҡулға төшөрә, ныҡ язалай. Үҙ ырыуы яғына алып ҡайтырға сыға. Ҡарағөлөмбәт тыуған ерҙәренән айырылғыһы килмәй. Артабанғы ҡаты язалауҙарҙан һәм мәсхәрләүҙәрҙән бер юлы ҡотолорға теләп, дошманынан үлем һорай. Үҙен кесегә ҡуйып: "Атай, ошо ерҙә мине сал да ҡуй!", – тип үтенгән. Ошо һүҙҙәрҙе әйткән тауҙы Атайсал тауы тип йөрөтәләр. Tаy башындағы ҙур яланды Атайсал яланы тип атайҙар. === Атайсал тауы === 2-се вариант Аталлы-уллы ике кеше тауҙан егелгән aт менән төшөп киләләр икән, ә тay бик текә. Күрәһең, матау (тышау) һалмағандарҙыр, aттың йөктө тoтoрғa көсө етмәй, һөрөнөп ҡолап китә. Арттан эткән йөк ҡамыт менән атты һыҡҡан. Ат үлеп бара, ти. Малай: "Атай, сал! Үлеп бара бит!", – тип ҡысҡырған. Атайсал шунан ҡалған, тиҙәр. == Йылғалар, шишмәләр, кисеүҙәр, шарлауыҡтар, ҡойо һәм күпер атамалары == === Шүлгән йылғаһы === 1-се вариант Шүлгән йылғаһы Ғәҙелгәрәй ауылынан 7 саҡрым төнъяҡта башлана һәм ауылдан көньяҡ-көнсығышта шаулап ер аҫтына инеп юғала. 6 саҡрымдан ҡеүәтле шишмә булып Шүлгән-Таш мәмерйәһе ауыҙында урғылып cығa. Ошонда диаметры 3 м булған бәләкәй генә күл хасил итә. Мәмерйә ауыҙынан 200 м гөрләп aғып Шүлгән Ағиҙелгә ҡоя. Шүлгән йылғаһына уң яҡтан Күсәй йылғаһы, ауыл эргәһендә Һарыла йылғаһы ҡушыла. Яр буйҙарында муйылдар ишелеп уңа. Бынан тыш балан, гөлйемеш ҡыуаҡлыҡтары, ҡырағай ҡapaғaт та үҫә. Ә ағастарында өҙөлөп-өҙөләп һайраған ҡоштар тауышынан бар тирә-яҡ илаһи моңға күмелә. Шүлгән йылғаһы буйҙары бик күп тарихи урындapғa бай. Мәҫәлән, данлы Йылҡысыҡҡан күле, донъяға билдәле Шүлгән-Таш мәмерйәһе. Йылғаны кисеп сығыуы бик ауыр һәм унда бер-нисә генә кисеү бар. Уның аша Шүлгән күпере бар. Ул элек өҫтәрәк булған һәм уны яңыраҡ аҫҡараҡ эшләнеләр. Шүлгән йылғаһы кешеләргә һаман да хеҙмәт итә, күңелдәргә ял, йәм биреп aғa ла aғa... === Шүлгән йылғаһы === 2-се вариант “Урал батыр” эпосынан Шүлгән батша исеменән алынған. === Шүлгән йылғаһы === 3-сө вариант Ауылда бик уҫал бер ҡарт йәшәгән. Унан бөтәһе лә ҡурҡҡандар. Бышылдашып ҡына һөйләшкәндәр. Хатта исемен әйтергә лә ҡурҡып "Шул" тип йөрөткәндәр. Бер ваҡыт был уҫал, яуыз бай үлеп киткән. Ауыл халҡы ғәҙәт буйынса һаман да бышылдашып ҡына бер-береһе менән “Шул үлгән”, тип һөйләшкәндәр, ошонан Шүлгән килеп сыҡҡан. Шүлгән йылғаһы Ғәҙелгәрәй ауылынан 1,5 саҡрым алыҫлыкта, төнъяҡ-көнсығышта, ер аҫтына инеп юғала. Ошо урынды Сумған тип атап йөрөтәләр. Шүлгән йылғаһы артабанғы юлын ер аҫтынан дауам итә. Меңәрләгән йыл дауамында ул эзбизташты эретеп үҙенә юл һалған һәм Шүлгән-Таш мәмерйәһен барлыҡҡа килтергән. Һарыла йылғаһы (1 вариант). Болондарҙан ҡаҙып һарыналар<br> Килтереп һалдым йылғаға йыумаға.<br> Һарыналарҙы йыуып, ҡарап ултырам<br> Һарыналар ятҡан ҡулымда<br> Күренә һарыһы ла.<br> Күптән инде исем тапмай инем<br> Йылға, исемең булыр Һарыла, — тип, ауылыбыҙға башлап нигеҙ ҡороп йәшәгән Ғәҙелгәрәй олатай йырлап ебәрә. Шул ваҡыттарҙан алып Аҡҡашҡа тауы аҫтынан ағып ятҡан йылғаны Һарыла тип йөрөтә башлайҙар. === Һарыла === 2-се вариант Аҡҡашҡа тауы аҫтынан сығып ятҡан саф шишмә – ауылдың төп эскән һыуы. Шишмә башына улаҡ һалғандар һәм һыуҙы шунан алалар. Мал-тыуар һыуҙы бысратмаһын өсөн кәртәләп тә ҡуйғандар. Бер ваҡыт ошо шишмә башында кешенең һары ала аты батҡан. Ул ваҡытта был урындар һаҙмат була. Шул һары-ала аттың исемен йылғаға Һарыла тип ҡушалар. === Һарыла === 3-сө вариант Киндер туҡыманы буяр өсөн шишмә буйлап буяу ташы эҙләгәндәр. Кәрәкле һары ташты табалар. Ул матур ғына була һәм уға һоҡланып: “Иллә матур һары ла таш икән!" – тип ҡысҡырып ебәрәләр. Тик таш берәү генә була, бүтән таба алмайҙар. === Һарыла === 4-се вариант Яҙ еткәс, балсыҡ иҙелеп, йылға һары төҫкә инә. Шуға ла уға “Һарыла” исемен бирәләр. === Буйлау === Ғәҙелгәрәйҙән 10 саҡрым көньяк-көнбайышта Аҡҡашҡа битләүенән Буйлау йылғаһы башлана һәм көньяҡҡа ҡарай аға. Икенсе исеме – Ҡыҙылъяр. Буйлау йылғаһы Бөрйән, Үҫәргән ырыуҙарының сиге булып иҫәпләнгән. Ҡарағөләмбәт Бабсаҡты үлтергәс, ерләргә Бөрйән ырыуынан тупраҡ бирмәгәс, Буйлауҙың уң яҡ ярынан ҡыҙыл мәтеле балсыҡты aт, дөйәләр менән ташып ерләгәндәр. Буйлау башы мәҡсүттәрҙең йәйләү урыны була. === Вашаш === Вашаш йылғаһы Ғәҙелгәрәй эргәһендәге Аҡҡашҡа һыртынан көнбайышта, 2 саҡрым алыҫлыҡта, башлана һәм көньяҡҡа ҡарап аға. Башы өс ҡушылдыҡтан тора: Оло Айыры, Урта Айыры һәм Ҡыр Айыры, ә йылға Мәҡсүт ауылы эргәһендә Ағиҙелгә ҡоя. === Баҙраш === Был йылға Аҡҡашҡа һыртынан башлана һәм төньяҡ-көнбайышҡа ҡарай ағып, Нөгөш йылғаһына ҡоя. Ҡушылдыҡтары: Ҡуштуҡмаҡ, Байталһуйған, Уйтекә йылғалары. Элек йылға яры буйында '''Баҙраш һәм Дауыт утарҙары''' була. Шулай уҡ ауылдан көнсығышҡа ҡарай, яҡынса дүрт саҡрым алыҫлыҡта, Сауҡайорт атамалы аҡландар теҙмәһе бар. Хәҙерге көндәрҙә был ерҙәрҙә кешеләр малдарына бесән әҙерләй. Әйткәндәй, был урындар мал көтөү өсөн бик уңайлы. Эргәлә генә ике шишмә аға. Фаразлауҙар буйынса, бында элек сауҡалыҡ булған. Тик хәҙер ул ҙурайып урманға әйләнгән. Моғайын да, шул сауҡалыҡҡа бәйле был урынды Сауҡайорт тип атағандарҙыр. Ә "йорт" тип боронғо башҡорттарҙа йәйләү урынын йөрәткәндәр. === Ярыу йылғаһы === Күжә йылғаһының һул ҡушылдығы, ҡалын урмандар, тау үҙәне буйлап ағып, үҙенә юл ярып төшә. Шуның өсөн йылға Ярыу тип, ә Күжәгә ҡойған урыны Ярыу тамағы тип атала. === Антон шишмәһе === Сүбәк күперенән ауылға ингән саҡта, һул яҡта бейек булмаған тигеҙ ҡалҡыулыҡ ята. Был ҡалҡыулыҡта мал көтөп Антон тигән ҡарт йәшәгән. Элек сабынлыҡ булған, ә хәҙер ауылдың бер өлөшөн биләгән ерҙе Антон ере тиҙәр, ҡалҡыулыҡтың арт яғында сығып ятҡан шишмәне Антон шишмәһе тип йөрөтәләр. === Сумған === Шүлгән күперенән 600-700 м түбәнерәк төшһәң, йылға упҡын яһап, ер аҫтына сума. Ере шомло. Бигерәк тә яҙғы ташҡын һыуының шарлап упҡынға осоуын ҡарап тороу ныҡ тәьҫир итә. Ҡайһы берҙә һыу упҡынға һыймай аша китә һәм Йылҡысыҡҡан күленә ҡоя. === Олокүл === Сумғандан көньяҡҡа ҡарай 200 м ер китһәң, ике күл бар. Береһе – Оло күл, икенсеһе – Бәләкәй күл. Бәләкәй күл үҫемлектәр менән ҡапланып бөтөп, һаҙлыҡҡа әйләнгән. Оло күлде халыҡ әле лә файҙалана: элек-электән был күлгә кустарлыҡ менән шөғөлләнгән кешеләр йүкә ағасының ҡабығын ҡуптарып алып серетергә hыуға батырғандар. Ошо эш һалабаш һалыу тип атала. Тейешле ваҡыт ятҡас, һалабашын, таҫмаланып ятҡан йүкәһен һыҙыралар. Һалабаштан төрлө әйберҙәр: ҡап, септә, арҡан, сбруй, һ.б. эшләгәндәр. === Бәләкәй күл === Күлде талдар һәм муйыл ағастары уратып алған. Белмәгән кеше күлдең барлығын да күрмәй. Ҡомалаҡ менән сырмалған, үтеп сыға алмаҫлыҡ талдарҙы йырып, ҡапыл күлгә барып сыҡһаң, үҙеңде әкиәт донъяһына сумғандай хис итәһең. === Йылҡысыҡҡан күле === Шүлгән тауы яланға сығып бөткән генә ерҙә, Ташөйгә барған юлдың уң яғында, aғacтap менән уратып алынған ҙур ғына күл ята. Исеме – Йылҡысыҡҡан. 79 йәшлек Хәйбулла бабай уның легендаһын түбәндәгесә һөйләне. “Үҫәргән ырыуы кешеһе беҙҙең яҡҡа һунaрғa килә һәм бик күп итеп мал алып ҡайта. Ҡайтҡас, тапҡан малының сығышын һөйләй: “Бер күлгә тaп булдым. Күл тирәләй ҡаранып йөрөгәндә, бер эт килеп сыҡты. Эт тауышына хужаһы ла килеп сығып: "Егет, ни эҙләп йөрөйһөң?", – тип һораны. "Ошо яҡтapғa кейек тoтopғa килеп сыҡтым әле", – тип яуап бирҙем. "Һин, егет, ҡош-ҡортҡа зыян яһама, ҡайтып кит, бының өсөн мин һиңә мал бирәм. Тик артыңа ҡарама, эште боҙорһоң", – тине”. Был кеше күлдең эйәһе булып сыға, ул егеткә бер ебәк бау бирә лә артҡа ҡарамай сабырға ҡуша. Бер ваҡыт бейә артынан өйөр-өйөр мал сыға башлай, тирә-яҡ шау-шыу менән тула. Егет түҙмәй артына әйләнеп ҡарай. Малдың сығып бөтмәгәне күлгә кире сума. Ҡоро ергә сыҡҡандары егет артынан эйәрә. Ул шулай маллы була.” === Фатима күле === Был күл тирәһендә элек Фатима исемле тол ҡатын бесән сапҡан. Сабынлығына һәм ундағы күленә исеме берегеп ҡалған. Икенсе берәүҙәр был күлгә Фатима исемле кеше батып үлгән, тип тә һөйләйҙәр. Ләкин был дөрөҫ түгел. === Ығышма күле === Бер йылды күл ҡороп, төбөнә ҡайын, тал үҫә. Аҙаҡ күл һыу менән тула, ә үҫкән ағастары ере менән ҡуша күпсеп сығып, йөҙөп йөрөй башлай. Ел ыңғайына яй ғына, ығышып ҡына күсеп йөрөй. Шуға Ығышма тигән исем бирәләр. Аҙаҡ күсеп йөрөгән ағаслы утрауҙы ярға бәйләп ҡуйып беркетәләр. Ҡаты ҡоролоҡ килгән йылдарҙа күл ҡорой. 1921 һәм 1975 ҡоролоҡ йылдарында күлдең ҡороғаны билдәле. === Нафиҡ кисеүе === Шүлгән йылғаһы бик бормалы һәм текә ярлы. Уны теләгән ерҙән үтеп булмай. Унда бер-нисә кисеү бар, мәҫәлән, Ташкисеү, Нафиҡ кисеүе, Яркисеү. Шүлгән йылғаһының ярҙары текә булыу һөҙөмтәһендә, унан кешеләр арба менән үтә алмағандар. Шүлгән ауылындағы Нафиҡ тигән кеше Шүлгән йылғаһының эргә-тирәһен ағастан таҙартып, унда кисеү эшләгән, һәм был кисеүҙе оҙаҡламай Нафиҡ кисеүе, тип йөрөтә башлағандар. Әлеге көндә лә Нафиҡ кисеүе бар һәм унан aт менән йөрөйҙәр. === Ташкисеү === Шүлгән буйындағы дүрт кисеү ҙә ныҡ ҡойоло һәм бата. Тик ошо кисеү булған урында ғына йылға төбө ташлы. Oшоға бәйле был кисеү Ташкисеү тип атала. === Һибәт ҡойоһо === Һибәт ҡойоһо Сауҡайорт яланынан төньяҡтараҡ урынлашҡан шишмә һәм эргәһендә ҙур булмаған яландың атамаһы. Сауҡайорт элек йәйләү урыны була, унда мал эсерлек бәләкәй генә йылға аға. Тик йәй уртаһында ағымы көсһөҙләнә һәм һыуы йылына. Беҙҙең яҡта ҡойо тип һаҙлыҡлы, батҡаҡлы урынды әйтәләр. Һибәт исемле кеше ошо ҡойоло урынды ҡаҙып, ер өҫтөнә сыға алмай ятҡан шишмәне сығара. Йылға 50-60 м тирәһе ағып барғас, ер аҫтына һеңә. Шишмәнең һыуы һалҡын, таҙа. Хәҙер бесәнселәр, мал-тыуар өсөн шишмә һыуы бик ҡулай. === Үлебар йылғаһы === Был йылға Иҫке Аҡбулат (элекке ферма) эргәһендә Ямашлы йылғаһына ҡоя. Ике йылға ҡушылған ерҙә Бабсаҡ бейҙең ҡәбере (ҡорғaн) урынлашҡан. Үлгән кешенең ҡәбере булған өсөн йылғаға Үлебар тип ҡушҡандар. === Шүлгән тамағы === Шүлгән йылғаһы Сумғанда ер аҫтына инеп юғала һәм юлын ер аҫтынан дayам итә. Бөтә донъяға билдәле Шүлгән-Таш мәмерйәһе алдынан урғылып сыға һәм 200 м ара үткәс, Ағиҙел йылғаһына ҡоя. Йылға ҡыш көндәрендә лә туңмай. Шуның өсөн йылғаның йырҙаһын үҙгәртеп, унда һыу тирмәне төҙөйҙәр. Ғәҙелгәрәйҙән Шүлгән-Таш мәмерйәһенә тypaғa барған юл хәҙерге көндә лә Тирмән юлы, ә Ағиҙел йылғаһы буйына төшкән текә тay битләүен Тирмәнтау тип йөрөтәләр. Тирмәнсе булып Ырғыҙлы ауылынан түҙә урыҫ кешеһе, ә ул үлгәндән һуң, Ҡотандан Ғәлин Ғәле эшләй. Улар тирмәнде Ҡотанға күсереп алып ҡайтмаҡ булалар, тирмән ташын кәшмәккә тейәйҙәр. Ләкин кәшмәк түңкәрелеп, таш Ағиҙел төбөнә китә һәм уны һыу төбөнән ала алмайҙар. === Ҡушйылға башы === Ғәҙелгәрәй ауылынан 4 саҡрым төньяҡта Ҡушйылға башы яланы урынлашҡан. Был урын революцияға тиклем Ғәҙелгәрәй һәм Ҡотан ауылы кешеләренең йәйләү урыны була. Исеме үк әйтеп тора: ошо яландың урта өлөшөндә ике йылға килеп ҡушыла һәм уның һөҙөмтәһендә Ҡушйылға тип атала. Ҡушйылға Күжә йылғаһына барып ҡоя. Ҡойған урыны Ҡушйылға тамағы тип атала. Был урынға июль аҙаҡтарында йәйләү күсеп килер булған. Ҡотандар йылға тамағында, ә ғәҙелгәрәйҙәр Күжә буйында Ҡараяр эргәһендә туҡталғандар. Берәйһе вафат булып ҡалһа, ауылға алып ҡайтмағандар, йәйләү урынында ерләгәндәр. Шул осорҙоң тарихи шаһиты булып Ҡараяр эргәһендәге ҡәбер урындарының соҡорҙары һаҡлана. Ҡушйылға башында бөгөнгө көндә “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығының умартасылығы бар. === Сүбәк күпере === Оло Майған менән Кесе Майған уя менән айырыла. Ауылға ингән генә ерҙә Кесе Майған итәге аҫтында Һарыла аша Сүбәк күпере ята. Элек күперҙе ағастан төҙөгәндәр. Өҫтөнә һалған aғac араһы бик эре булып мал тояғы төшкән. Шyғa күрә кешеләр ярыҡ араһына сүбәк тултырғандар. Сүбәк күпере тигән исем шунан ҡалған. === Хәйбулла йылғаһы === Ғәҙелгәрәй ауылы зыяратының уң яҡ уяһы буйлап ағып ятҡан йылғаны Сәғитов Хәйбулла бороп ауылға төшөрә, шуға Хәйбулла йылғаһы тип атайҙар. === Тәтегәс ҡаран яланы, шишмәһе һәм шарлауығы === Тәтегәс – башҡорт халҡы араһында киң билдәле шәхестәрҙең береһе. Ауылдан көньяҡта урынлашҡан Шүлгән мәмерйәһе өҫтөндәге ҙур яландар теҙмәһен Тәтегәс ҡараны тип атап йөрөтәләр. Борон заманда Ағиҙелдең яр буйында Тәтегәс ауылы ла булған. Был яланда, әйтеүҙәре буйынса, Тәтегәс бейҙең йәйләүе булған. Ялан уртаһында ғына һалҡын һыулы шишмә урғылып сыға. Мал көтөү өсөн бик уңайлы. Яланды борон-борондан Тәтегәс яланы, тип атайҙар, ә шишмәһен Тәтегәс ҡаран, тип йөрөтәләр. Ҡаран йылғаһы көньяҡҡа ҡарай аға һәм Шүлгән-Таш мәмерйәһе эргәһендә тарлауыҡ буйлап ағып, шунда Тәтегәс ҡаран шарлауығын барлыҡҡа килтерә. == Яландар, туғайҙар, сабынлыҡтар, йәйләүҙәр == === Балатуғай (Балатуҡай) === Ырғыҙлы ауылы яғына барғанда Күлйорт тауын менеп еткәс, оҙон ғына тay төшөргә тура килә. Уны төшөп етткәс, ҙур булмаған ялан ята. Яландың уртаһынан ҙур булмаған шишмә аға, күп тә бармай ул карст бушлығына инеп юғала. Ошо шишмә буйында ҙур булмаған туғайы ла бар, йәғни бала туғай. Һуңғараҡ шишмәһен Бала туғай шишмәһе, тауын Бала туғай тауы тип атайҙар. Ваҡыт үтеү менән, Бала туғай Балатуҡайға әйләнә. === Тумарлыҡ === Был сабынлыҡта уйһыу урында яҙғылыҡ һыу йыйылған һәм унда сәсле дүңгәләк үҫкән. Уның башы тумырылған aғacҡa oҡшaп ултырған. Шунан һуң был ерҙе Тумарлыҡ яланы, тип атай башлағандар. === Ҡыяс туғайы === Элекке замандараҡ беҙҙең ауылда Ҡыяс исемле кеше булған. Ул әлеге Постубаева Таңһылыу һәм Сәғитов Миҙхәт ағайҙарҙың өйҙәре араһында йәшәгән. Ул ауылда иң оҫта солоҡ башын осороусы, тип һаналған. Солоҡ башын осорғандан һуң, һыңар аяғына баҫып, ағас башында берҙе әйләнеп сыҡҡан. Ундай солоҡсолар бик һирәк булған. Уның баҡсаһында оҙон ҡолға торған. Ул шунда менеп үҙенең таһыллығын арттырған. Ҡайһы берҙә баш түбән килеп төшкән. Әлеге Ҡыяс туғайында ул бесән сапҡан. === Ғилман туғайы === Майғанды үтеп, Шүлгән йылғаһы буйына төшһәң, ике туғай бер-береһенә тоташып тора. Был урында Сәғитов Ғилман бабай бесән сапҡан һәм кәбән һалғанда үлеп ҡалған. === Саҡай сабыны === Ҡотан юлынан барған саҡта ҡырын биттәге ҙур ғына ялан. Был ерҙәр Саҡай тигән кешенең сабыны булған. Элегерәк мал йөрөтәләр ине, 1986 йылда был ерҙә “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығының контораһы һәм хеҙмәткәрҙәре өсөн өйҙәр төҙөлә. Бөгөнгө көндә был сабын Ҡурсаулыҡ урамы тип йөрөтөлә. === Яғылбай === Был ерҙә Яғылбай исемле кеше бесән сапҡан булған. === Ҡуштуҡмаҡ === Ғәҙелгәрәйҙән төньяк-көнбайышта, бер саҡрым самаһы алыҫлыҡта, Ҡуштуҡмаҡ яланы бар. Был мәҡсүттәрҙең йәйләү урыны була. Ошо тирәлә солоҡтар күп була һәм йыл һайын ҡорт ҡунып торған солоҡ ағасына өҫтәп тағы ла бер умарта юналар. Икеһен дә айыуҙан һаҡлау өсөн туҡмаҡтар эләләр. Шуға бәйле был ялан Ҡуштуҡмаҡ тип атала. === Райман мороно === Шүлгән йылғаһының һул яҡ ярында, Тумарлыҡ сабынлығының ҡаршыһында, бик матур киң ялан бар. Был яланды Райман исеме менән йөрөткәндәр, сөнки элек был ерҙә Райман исемле кеше бесән сапҡан. Әлеге ваҡытта уны Райман мороно тип атайҙар. === Ҡолоҡ === Ҡолоҡ – Ғәҙелгәрәйҙән 5 саҡрым алыҫлыҡта төньяҡта урынлашҡан ялан һәм урман исеме. Ҡотандар Ғәҙелгәрәйгә күсеп килгәндә, улар араһында Ҡолоҡ Изгин да була. Халыҡ һанын алыу мәғлүмәттәре буйынса, 1816 йылда уға 41 йәш була һәм 1824 йылда вафат булыуы теркәлгән. Уның исеме менән аталып йөрөтөлгән сабынлыҡ ҡасандыр уныҡы булған. Хәҙерге көндә был урынды Хафизов Айрат сабынлыҡ итеп файҙалана. Сабынлыҡ эргәһендә һалҡын һыулы шишмәһе лә бар. === Аптал үлгән === Этаҫҡан тауын төшөү менән уң яҡта ялан ята. Уны һәм эргәһендәге сабынлыҡтарҙы Аптал үлгән тип йөрөтәләр. Килеп сығыу тарихын белмәйҙәр. === Бикйән сатлығы. === Аптал үлгән яланы бөтөп, Ташөйгә киткән юл сатлығында ҙур ғына ялан ята. Уны Бикйән сатлығы тип йөрөтәләр. Был тирәлә ауылдың байы Бикйән ҡарттың сабынлыҡтары булған. Ғөмүмән, бик күп ер-һыу атамалары сабынлыҡтар менән бәйле. Кем сапһа, ергә шуның исемен биргәндәр. === Насрый сабыны === Ауылдан көньяҡта Күлйорт тауының уң яғында урынлашҡан. Элекке ваҡытта унда Насретдин Сәғитов бесән сапҡан. Һуңынан Насретдин исемен ҡыҫҡартып Насырый сабыны, тип атап йөрөтә башлағандар. Насретдин Сәғитов – үрәтник Мөхәмәтшәрифтең малайы булған. === Ҡартүлгән === Транса йорттан үрҙәрәк, Күжә йылғаһының яр буйында, Ҡартүлгән яланы бар. Был урында революцияға тиклем 17 йорттан торған ауыл булған. Был ауыл кешеләрен Дьяков исемле урыҫ кешеһе яллап, aғac ҡырҡтырған һәм Күжәнән ағыҙҙырған. Ауыл 1924 йылдар тирәһендә тарҡалып бөткән, кешеләре Ғәҙелгәрәйгә күсеп килгән. Хәҙерге көндә был ялан “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы биләмәһендә ята. === Ҡамшаҡлы === Ғәҙелгәрәй ауылынан төньяҡҡа ҡарай ун бер саҡрым алыҫлыҡта Ҡамшаҡлы яланы урынлашҡан. Ялан һаҙматлыраҡ, ер өҫтөндә мүкләнгән урындары ла күп кенә. Шуғa күрә бында ҡамышҡа oҡшаш үләндәр өҫтөнлөк итә һәм шуға ла был урын Ҡамшаҡлы тип, ә ялан эргәһенән аҡҡан йылға Ҡамшаҡлы йылғаһы, тип атала. Ҡамшаҡлы йылғаһының Күжәгә ҡойған урыны Ҡамшаҡлы тамағы, тип йөрөтөлә. === Сыбайялан === Бына нисәмә йылдар инде Һыбай ҡашҡамы, әллә Сыбай ҡашҡамы, тигән бәхәс алып баралар. Минең уйлауымса, һуңғы варианты дөрөҫ булырға тейеш. Ғәҙелгәрәй ауылынан төньяҡ-көнбайыш йүнәлешендә, дүрт саҡрым алыҫлыҡта, Сыбай ялан тигән ер бар. Башҡорттарҙа "сыбай" һүҙе менән маңлайынан эйәк аҫтына тиклем аҡ ҡашҡаһы булған атты атағандар. Ошо яланды сыбай ҡашҡа төйәк иткән булған. Ошоға бәйле уны Сыбай ялан, тип атағандар. Шулай уҡ Сыба ялан, үлән сырмалып, сыбалып (диалект), төрлөсә үҫкәндән шундай исем алған, тигән фараз бар. Һәм тағы ла бер вариантты күҙ уңынан ысҡындырырға ярамай: формаһы буйынса был ялан сыбай aт ҡашҡаһын хәтерләтә. Бәлки, уның исеме ошонан аталғандыр ҙа. === Ҡыҙүлгән яланы === Уя эсенән сылтырап килеп сығып, үҙәндең бейек үләне араһынан, сысҡан эҙәрләгән бесәй кеүек, шым ғына ағып Ҡыҙүлгән йылғаһы Күжәгә ҡушыла. Уя буйлап өҫкә күтәрелһәң, Ҡыҙүлгән яланы йәйрәп ята. Унда совхоз өсөн бесән саптылар. Ялан ситендә шәм кеүек төҙ, оҙон ҡарағайҙар үҫә ине. Хәҙер ҡиммәтле ағастар юҡ, алып бөткәндәр. Граждандар һуғышы осоронда беҙҙең тирәнән дә аҡтар менән ҡыҙылдар һуғышып үткән. Ауылдарҙы талағандар, халҡын язалағандар, ҡатын-ҡыҙҙы көсләгәндәр. Шулай бер ваҡыт, һуғыш яҡынайғас, ауыл халҡы ошо тирәләге бер мәмерйәгә еткән ҡыҙҙарын йәшергән. Беҙҙә эреле-ваҡлы мәмерйәләр, таш ҡыуыштары, ер уйылған соҡорҙар аҙым һайын. Ауыр заманалар булғас, сәбәбе лә булғандыр, ҡыҙҙарҙың береһе үлгән. Ошо тирәлә ерләнгән. Шул ваҡиғалар шаңдауы булып исеме генә ҡалған. === Ҡартүлгән ер === Әүәлерәк был яландың атамаһын оло быуын кешеләре Ҡарт үлгән ер, тип һөйләйҙәр ине. Аҙаҡ ҡыҫҡарып Ҡартүлгән булып киткән. Ошо тирәлә яҙғы ташҡында һыуға батыпмы, әллә башҡа төр сәбәп менәнме, бер ҡарт үлгән һәм был ер Ҡартүлгән, тип йөрөтөлә башлаған. == Йәйләүҙәр == Сабынлыҡтар күп был яҡтарҙа. Ҡышын мал аҫырау өсөн утар төҙөлә. Аҙаҡ ун-ун ике өйлө ауылға әүерелә. Ауыл булырлыҡ шул: иҫ киткес хозур тәбиғәтле урын. Ҡуйы әрәмәлек эсендә Күжә аға, эргәһенән юл үтә. Юлсыға үтеп китергә урын бирәйем, тигән кеүек, ҡаршы тау, ҙур бөгөл яһап, артҡа сигенә, елле генә туғай яһай. Йылға аръяғында һалдат кеүек баҫҡан төҙ ҡарағайҙар күккә олғашып баҫып тора. Бирге яҡта бөҙрә сәсле зифа ҡайындар, хәтфә кеүек ялан ситендә, тыйнаҡ ҡыҙҙар һымаҡ оялып, ситтән генә үткенселәргә ҡарап ҡала. === Күлйорт, Туңйорт һәм Cayҡaйopт === Ғәҙелгәрәй ауылынан көньяҡҡа ҡарай ике йәйләү урыны булған. Уларҙың береһен – Күлйорт, икенсеһен – Туңйорт, тип йөрөткәндәр. Ҡайҙан ул ерҙәр бындай атама алғандарҙыр, берәү ҙә белмәй. Бары тик фараздар ғына бар. Башҡорттарҙың төп шөғөлө малсылыҡ булған. Шул сәбәпле улар ер ҡарҙан әрселә башлау менән, малдарын йәйләүгә ҡыуғандар. Беренсе йәйләү урыны булып Күлйорт торған. Өлкән быуын кешеләренең һүҙҙәренә ҡолаҡ һалғанда, шул йәйләү урынында күл булған. Тик оҙайлы йылдар дауамында уның һыуы, карст процестарына бәйле, ер аҫты бушлыҡтарына китеп бөткән. Күл урынында соҡор ғына тороп ҡалған. Шулай булыуына ҡарамаҫтан, был ер үҙенең матур атамаһын – ''Күлйорт'' исемен юғалтмаған. Икенсе йәйләү урыны – ''Туңйорт''. Ул ер ауылдан ни бары ике саҡрым алыҫлыҡта ғына ята. Был урынға көҙгә табаныраҡ күсеп килгәндәр һәм шунда аҡҡан шишмә туңғансы көн иткәндәр. Ошоғa бәйләп тә инде йәйләү урынын Туңйорт тип атағандар. === Трансайорт === Ҡушйылға тамағынан өҫтәрәк урынлашҡан ялан Трансайорт тип атала. Йәйләү ваҡытында бурама аласыҡ эшләп, башын транса менән япҡандар. Шуға бәйле был урын ошо исем менән аталған. === Баҙ мороно === Башҡорттар малсылыҡтан тыш, арҡан ишеү, батман яһау һәм дегет ҡайнатыу менән дә шөғөлләнгәндәр. Дегет ҡайнатыу өсөн баҙ ҡаҙғандар һәм һыҙырылған ҡайын туҙын кәлепләп һалып яндырғандар. Заманында ошо ерҙә баҙ ҡаҙып, дегет ҡайнатыуҙан һуң “Баҙ мороно” тигән исем берегеп ҡалған. == Мәмерйәләр == === Шүлгән мәмерйәһе === Ул өс ҡатлы ер аҫты ҡыуышлығынан тора, уларҙың дөйөм оҙонлоғо 3 саҡрымдан ашыу. Һәр ерҙә, хатта аяҡ аҫтарында ла, таш майы ята. Бейек түшәм ярыҡтарынан һыу ағып тора, улар йыйылған урында сталактиттар барлыҡҡа килгән. Кальций йыйылмаһы менән ҡапланған стеналарҙа ҡырағай ат, мамонт һүрәттәре төшөрөлгән. Улар палеолит (таш быуат) осорона ҡарай. === Таш мәмерйә === Ғәҙелгәрәй ауылы эргәһендә бик күп мәмерйәләр бар. Уларҙың һәр береһенең үҙенә бәйле атамаһы һәм легендаһы бар. Ауыл эргәһендәге иң ҙур мәмерйә – Шүлгән-Таш мәмерйәһе. Уны элек халыҡ Ташөй тип йөрөткән, ә бәләкәйҙәрен мәмерйә тигәндәр. Шуларҙың береһе – Таш мәмерйә. Ул ауылдан көнсығышта 3 саҡрым алыҫлыҡта ята. Уның өс яғындағы яландарҙы Таш мәмерйә һырты, ә үҙәк эсендәге яландарҙы Таш мәмерйә буйы, тип атайҙар. === Ташөй === Йылҡысыҡҡан күленән һуң юл буйлап китһәң, Һорнай тауына етәһең. Ошо текә генә тауҙы менеп түбән төшһәң, Ағиҙел буйына килеп сығаһың. Иҙел буйлап 2 саҡрым түбән төшһәң, яр буйы ҡуйы урман, әрәмәлек менән ҡапланған, ә артында текә ҡаялы һырт һуҙылған ергә барып сығаһың. Ошо һырт ҡап ypтaғa бүленгән ерҙә Ташөй урынлашҡан. Уны белмәгән кеше таба алырлыҡ түгел: шул тиклем ҙур мәмерйә барлығын башҡа ла килтермәйһең. Текә ике ҡая араһының һул яғынан Ташөйҙөң ауыҙынан Шүлгән йылғаһы ағып сыға. Был йылға байтаҡ саҡрымдар ер аҫтынан аға. Элекке замандарҙа ерле халыҡ дошмандан ошонда йәшенеп йәшәгән, һәм уларҙы берәү ҙә таба алмаған. Юҡҡа ғына халыҡ уны Ташөй, тип атамай бит. === Аҡбулат мәмерйәһе === Ағиҙел йылғаһының эзбиз ташлы ярҙарында бәләкәй мәмерйәләр бик күп. Яңы Аҡбулат ауылының көнсығыш өлөшөндәге тay битләүендә бер мәмерйә бар. Ул – Аҡбулат мәмерйәһе. Был мәмерйәнең эсе әкиәттәгеләй матур һәм кеше һоҡландырғыс булғас, уны "Әкиәт" мәмерйәһе, тип тә йөрөтәләр. == Бабсаҡ бей ҡорғаны == Бөрйән ырыуы башлығы – Ҡарағөлөмбәт бей, ә ҡыпсаҡтарҙыҡы Бабсаҡ бей булған. Бөтөн ырыуҙар башлығы булып Мәсем хан торған. Бер ваҡыт Мәсем хандың малдарын арыҫлан күпләп ҡыра икән. Йыртҡысты үлтерер өсөн хан батырҙар саҡыра. Тирә-яҡтан батырҙар йыйыла һәм януарҙы эҙләп сығып китәләр. Ҡарағөлөмбәт арыҫланды тaп итә һәм үлтерә. Ике ҡолағын да киҫеп ала ла Мәсем ханға китә. Бабсаҡ бей ҙә йөрөй торғас, үлгән арыҫланды таба, үҙенә үлтерергә тура килмәгән өсөн бик намыҫлана һәм башын ҡырҡып ала. Икеһе лә ханға килә. Береһендә – ҡолаҡ, икенсеһендә – баш. Арыҫланды кем беренсе үлтергән, тигән бәхәс тыуа. Ике аралағы бәхәсте сисеү өсөн бер ырыуҙың батырын Аҡбулат зыяраты урынлашҡан тay башына, икенсеһен Ямашлы йылғаһы аръяғындағы тауҙың битләүенә баҫтыралар. Улар бер-береһенә ҡаршы бер тапҡыр уҡ атырға тейеш булалар: кем хаҡ – шул тере ҡала. Батырҙар бер үк ваҡытта бер-береһенә тоҫҡап атып та ебәрәләр. Ҡарағөлөмбәт Бабсаҡ бейҙе үлтергәнсе ата: бик мәргән уҡсы була ул. Бабсаҡтыҡы теймәй. Боронғо йола буйынса һәләк булған кеше ҡаны ҡойолған ерҙә ерләнергә тейеш була. Ләкин бөрйәндәр, эше харам, һүҙе хаҡ булмаған ҡыпсаҡ бейен күмергә ер бирмәйҙәр. Бабсаҡтың ырыуҙаштары аттар, дөйәләр (ул ваҡытта башҡорттар дөйә лә көткәндәр) менән үҙ яғынан ер ташып, ҙур ҡорған өйәләр. Ул ҡорған әле лә бар. Совет власы осоронда археологтар ҡорғанды ҡаҙалар. Хатта үҙҙәре лә ҡаҙмай, кеше яллап ҡаҙҙырталар. Ләкин кеше һөйәгенән башҡа бер нәмә лә тапмайҙар. Бей һынлы бей булғас, уны ҡәҙерләп, йола буйынса бөтөн әйберҙәрен, байлыҡтарын һалып күмгәндәрҙер. Ләкин ҡорған урта быуаттарҙа уҡ таланған була. Археологтар белемле кешеләр булһалар ҙа, хаслыҡ ҡылалар: ҡәберҙе аҡтарыу етмәгән, хатта кире күмеп тә китмәйҙәр. Ҡорған уртағa бүленгән көйө ҡала. Тапҡан һөйәктәргә анализ яһап, был кешенең 18 йәштәр тирәһендәге иp затынан булыуын билдәләйҙәр. Боронғо йола буйынсалыр инде, Бабсаҡты үлтергәс, уның ҡатынын Ҡарағөлөмбәт ала. Ҡатын ғоманлы була. Улы тыуып, үҫеп, иp еткәс атаһы ҡонон ҡайтара башлай. Үс алыу ваҡиғалары “Башҡорт халыҡ ижадында” тасуирланған. Тик, бөтөн ырыуҙы ҡырып бөтөрөп, бер йән ҡалып, шунан үрсеп киткән ырыуға берйән – бөрйән исеме бирелгән, тигән һүҙ хәҡиҡәткә тап килмәй. Бурджан – бөрйән тигән халыҡ тураһында ғалимдар байтаҡ мәғлүмәттәр асты, улар матбуғатта баҫылдылар. Ике ырыу араһында ҡон ҡайтарыу оҙаҡ быуындар дауам итә. Бабсаҡ бей өсөн үс алып йөрөүсе улы Күсәк бейҙе лә һағалап үлтерәләр. Үсләшеү оҙаҡ дауам итеп, халыҡты бик йонсота. Шуға күрә ике ырыуҙың да старшиналары, йорт башлыҡтары йыйылып, 1784 йылда тыныслыҡ солохо төҙөйҙәр. '''(Йомағужин Миннәхмәт Ғылмитдин улы һәм Айсығолов Рауил Тимерйән улы йыйған материалдарҙан)''' == Ағастарҙа – кеше яҙмышы == Был юлдарҙы яҙырҙан алда бик күп уйланып йөрөргә мәжбүр булдым. Күп тигәнем, 5-6 йыл самаһы булалыр. Ошо осор эсендә урамдағы өй алдарында һәм ауыл эргәһендә исемдәре һаҡланып ҡалған ағастар һәм ер-һыу атамаларының килеп сығышы менән ҡыҙыҡһынып, күп кенә ауылдаштар менән аралашып, уларҙың тарихын һәм мәғәнәһен асыҡларға тырыштым. Түбәндә бәйән ителәсәк яҙма ауыл эсендә һәм эргәһендә үҫеп ултырған ағастар тураһында булыр. Беҙгә улар бала саҡтан таныш, шуғамы, уларға әллә ни иғтибар ҙа итмәгәнбеҙ икән. Ләкин төптәнерәк уйлап, фәлсәфәүи фекер йөрөтһәң, кеше ғүмере лә ағастарҙыҡына оҡшаш кеүек. Ҡайһы берҙәре һин дә мин, ел-дауылдарға бирешмәй үҫеүен дауам итә; ҡайһыларын йәшен атҡан, әммә бирешмәгән; ҡайһылары ҡороған, ләкин һаман аумай ултыра бирә; ярты билдән һынған йә тамырынан ҡутарылып гөрһөлдәп ергә ауған, йә кеше йығып киткән ағастар ҙа бар. Беҙҙең ауыл ҡатнаш урман менән киң япраҡлы урман зонаһы алмашынған ерҙә урынлашҡан. Ауылдан көнсығышта ҡатнаш урман өҫтөнлөк алһа, Аҡҡашҡа тауының көнсығыш битләүенән көнбайышҡа табан киң япраҡлы урман зонаһы башлана. Ауыл тирәләй 15 төргә яҡын ағас үҫһә лә, ауылдаштар ни өсөн ҡарағай һәм шыршыға өҫтөнлөк биргәндәрҙер, әйтеүе ҡыйын. Халыҡ хәтере – мәңгелек, кеше хәтере – самалыраҡ. Кеше күп нәмәләрҙе оноторға, иҫендә тотмаҫҡа мөмкин. Ләкин халыҡ бергә йыйылып, иҫләгән ваҡиғаларын бергә төйнәһә, халыҡ хәтере барлыҡҡа килә. Түбәндәге яҙмалар шул халыҡ хәтеренә нигеҙләнеп тасиурлана. === Дәүләткирәй ҡарағайы === Шүлгән урамында Рәмзиә Әхмәтованың баҡсаһында йөҙ йәштән үткән ҡарағай ултыра. Ҡарамаҡҡа ябай ағас инде, ләкин ауылдың күргән-кисергәндәрен, унда йәшәгән кешеләрҙең барыһын да хәтерләй; ауылда барған тормошто шым ғына күҙәтә һәм йылдар балдағына төйнәй бара һымаҡ. Электән был ҡарағайҙы Дәүләткирәй ҡарағайы тип йөрөттөләр, әммә һуңғы ваҡытта был исем онотолоп бара. Ниҙәр күреп, нимәләр кисерҙе икән был ағасты ултыртыусы Дәүләткирәй олатай?.. Хәлиуллин Дәүләткирәй Бәҙретдин улы – ауылға нигеҙ һалыусы Ғәҙелгәрәй Тимербаевтың бишенсе быуыны, 1893 йылда хәлле крәҫтиән ғаиләһендә тыуа. Бала саҡ, йәшлек осоро ошо ауылда үтә. 1914 йылда Беренсе Бөтә донъя һуғышы башланғас, 21 йәшендә батша армияһына алына. Бер йыл һуғышта йөрөгәс, 1915 йылда немецтарға әсирлеккә эләгә. Һорау алырға саҡырғанда фуражкаһы ишек башына эләгеп башынан төшә һәм эсенән кейеп йөрөгән түбәтәйе менән комиссия алдына килеп баҫа. Уның мосолман кешеһе икәнлеген белеп, немец баронына ат ҡараусы итеп бирәләр. Ат йәнле, ҡара эшкә әрһеҙ Дәүләткирәйҙе немецтар йылы ҡабул итәләр: яҡшы ашаталар, кейендерәләр. Һуңғараҡ немкаға өйләндерергә лә тырышып ҡарайҙар. Өс йыл әсирлектә йөрөү дәүерендә немец телендә һөйләшергә өйрәнә, уларҙың мәҙәниәтен һеңдерә. 1918 йылда Германиянан тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайта. Граждандар һуғышы, 1921 йылғы аслыҡ осоронда юлбаҫарҙарға ҡаршы отрядта һуғыша. 1923 йылда Ҡотан ауылы ҡыҙы Менәүәрә өләсәйгә өйләнә. Ауылда колхоздар ойошторола башлағас, ҡустыһы Сәлимгәрәй менән тәүгеләрҙән булып колхозға инәләр. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, уны хеҙмәткә алалар. Өфөлә комиссия үткәс, Стәрлегә трудармияға оҙаталар. Заводта эшләп йөрөгәнендә уны Министрҙар Советында эшләп йөрөүсе Уразбаев күреп ҡала. Уразбаев заманында Бөрйәндә леспромхоз директоры булып эшләй һәм үтешләй Дәүләткирәй олатайҙарға фатирға төшөп йөрөгән була. “Һин – урман кешеһе, тимер-томор араһында йөрөгәнсе, районыңа ҡайт, унда ла эш етерлек”, – тип районға ҡайтара. Дәүләткирәй олатай Һөйөш менән Ырғыҙлы араһында Ҡорҡырауыҡ тигән урында ағас ҡырҡыуҙа йөрөй. Һуғыштан һуң ауылда барлығы 12 ғаилә ҡала. Ситкә киткән ауылдаштарҙы ҡайтырға димләп, күптәренә ярҙам итеп, ауылды тергеҙеүгә тос өлөш индерә Дәүләткирәй ҡарт. Антон битләүенә баҙ ҡаҙып, дегет ҡайнатыу эшенә тотоналар. Дегет өсөн ағас мискәләрҙе үҙе эшләй. Эш араһында ауыл халҡына күнәсек, тырыз, батман, тырма һәм башҡа көнкүреш кәрәк-яраҡтары ла эшләп бирә. Урманға барғанда балтаһы һәр саҡ билендә була. Юлдағы йығылған ағастарҙы таҙартыу, юлаусыларға ҡамасаулаған сыбыҡ-сатырҙы киҫеү, йылғалар, шишмәләр аша баҫма, күперҙәр һалыуҙы күңел ҡушыуы буйынса башҡара. Ауылдағы Һарыла шишмәһенә улаҡтар эшләп һалыу, уны яңыртыу, һыу алышын тәртиптә тотоуҙы ла үҙенең бурысы һанап, күңел биреп эшләй. Беҙ бала саҡта Һарыла йылғаһында ике улаҡ булды. Аҫтағы улаҡта кер сайҡанылар, эсәк йыуҙылар, мал эсерҙеләр. Өҫтәге улаҡҡа тик эсер өсөн генә һыуға йөрөнөләр. Быларҙың барыһын да Дәүләткирәй олатай контролдә тотто, ябайлаштырып әйткәндә, халыҡты немец мәҙәниәтенә өйрәтте. 1950 йылдарҙа Баййегетов Хәйбулла бабай менән парник ҡороп сана эшләүҙе юлға һалдылар. Ул парник 1990 йылдарға тиклем хеҙмәт итте. Беҙ иҫ белгәндә олатайға 65 йәш ине. Пенсия йәшендә булһа ла, почта ташыны. Уның өсөн махсус ике тәгәрмәсле, рессорлы арба эшләп алғайны. Эшләгән арба-саналары еңел, ҡулланыуға уңайлы булды. Балаларҙы яратты, кеҫәһендә һәр саҡ ирис кәнфите булыр ине. Ауыл халҡына ла һәр саҡ ғәҙел булды. Көҙ еткәс, ауылдағы ҡатын-ҡыҙҙарҙы эйәртеп Аҡҡашҡа тауына баланға алып барып ҡайтыуы, фашистар концлагерын үтеп, иҫән-һау ауылға ҡайтҡан Ишморатов Әпҡәҙир бабай менән ултыртҡан ҡарағайы төбөндә икәүләп мәрәкәләшеп немецса һөйләшеп ултырыуҙары бала саҡтың яҡты хәтирәләре булып иҫтә ҡалған. Дәүләткирәй олатай 1967 йылдың ноябрендә 74 йәшендә донъя ҡуйҙы. Уның баҡыйлыҡҡа күсеүенә лә ярты быуат ваҡыт үтте. Ошо осорҙа ауыл яҡынса өс тапҡырға ҙурайҙы, халыҡ һаны ла, малдар һаны ла артты. Тәбиғәткә баҫым йылдың-йылы көсәйә, йылғалар, урмандар, яландар көнкүреш ҡалдыҡтары менән бысрана. Дәүләткирәй ҡарағайының йылдар балдағына ҡоротоусылар түгел, ҡотҡарыусылар, һаҡлаусылар булып яҙылһаҡ ине... === Ялалетдин ҡарағайҙары === Ауылдың халыҡ телендә “Махнедаем” тип йөрөтөлгән, рәсми рәүештә Таулы тип теркәлгән урамының түбәһендә – Ғәлина Миңнурый еңгәйҙең баҡсаһында – 3 төп ҡарағай үҫеп ултыра. Заманында бер төп шыршыһы ла бар ине, уныһы ҡороған. Ололар һөйләүе буйынса, был урын Сафин Ялалетдиндың ултырышы булған. Ҡарағай һәм шыршы ағастарын да ул ултыртҡандыр. Сафин Ялал Ғәҙелгәрәй ауылында Сафа Тимербулат улының ғаиләһендә икенсе бала булып донъяға килә. Заманына күрә уҡымышлы була. Ырымбурҙа сик хеҙмәтен үтәй. Отпускыға ҡайтҡан ваҡытта донъя нығыта, Хәжәр исемле ҡыҙға өйләнеп донъя ҡора. Уларҙың ғаиләһендә өс ир бала: Ғәбделбарый 1918 йылда, Мөхәмәтзәки 1921 йылда, Абдулхай 1924 йылда тыуа. Ғаилә хәлле генә йәшәй. Ялал ҡарт балаларын уҡытырға тырыша. Ауылдарҙа колхозлашыу осоро башланғас, колхозға инә. Тәүге репрессиялар тулҡынынан һуң 1937 йылда икенсеһе башлана. Ошо йылда Рәсәй Юғары Советына һайлауҙар үткәрелә. Кандидаттар итеп Исакова, Гинзбург, Ежовтар билдәләнә, һәм ауылға агитаторҙар килеп уларҙы һайларға өгөтләй. Ғәҙелгәрәй ауылында ла ошондай йыйылыш үткәрелә. Йыйылыш барышында агитатор кандидаттарҙың фамилияларын онотмаҫҡа, һайлау көнөндә тик уларға тауыш бирергә өндәгәс, теле тик тормаған Ялал ҡарт: “Ярай, онотһаҡ, эсәк йыуа (Исакова) тигәнен һайларбыҙ”, – тип ысҡындыра. Уның эргәһендә торған Сәғитов Хәйбулла ла уның һүҙен йөпләп: “Гинзбург – халыҡ дошманы”, – тип бер-ике һүҙ ҡыҫтыра. “Кандидаттың фамилияһынан көлөп мыҫҡыл иттеләр, халыҡ дошманы тип атанылар”, – тип уларҙы эҙәрлекләү башлана. Ялал ҡартҡа өйөндә мылтыҡ йәшереп тота, тип нахаҡ яла яғалар һәм ҡоралды таптыра башлайҙар. Эштең ҡайһы яҡҡа йүнәлеш алғанын һиҙемләгән ҡарт: “Мылтыҡ өйҙә юҡ, урманда йәшерелгән”, – ти. Милиционерҙарҙы эйәртеп, Ташкеләт яғына сығып, Шүлгән башынан әйләнеп ҡайталар, ҡоралды тапмайҙар. Ҡайтҡас: “Миндә мылтыҡ булманы ла, юҡ та. Мылтыҡ эҙләү һылтауы менән мин ер-һыуым менән хушлаштым. Алып китһәгеҙ ҙә ризамын”, – ти. Ошо китеүҙән Сафин Ялал да, Сәғитов Хәйбулла ла ғәйеп булалар. 1955 йылдар тирәһендә улдарына һәм ҡатынына уның үлеме тураһында хәбәр итәләр. Һуңғараҡ билдәле булыуынса, ул Мәләүез һәм Салауат ҡалалары төҙөүҙә ҡатнашҡан, шунда вафат булған. Өс улы ла Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнаша. Барый Украинала 1942 йылда һәләк була. Мөхәмәтзәки һәм Абдулхай һуғыштан иҫән-һау ҡайтып районда йәшәйҙәр һәм эшләйҙәр. Яҙмыш ҡушыуымы, әллә бүтән сәбәптәнме, уларҙың һуңғы төйәктәре ауылда түгел. Ҡатыны Хәжәр еңгәй, Мөхәмәтзәки Иҫке Собханғолда, Абдулхай Брәтәк ауылында ерләнгән. Ялалетдин ҡарт ултыртҡан ҡарағайҙар уның ҡарағайҙай өс улын, үҙен һәм ҡатынын хәтерләтеп, һаман да үҫеүҙәрен дауам итәләр. “Ауылдаштар! Бергә йыйылғанда беҙҙе лә онотмағыҙ, иҫләгеҙ,” – тип әкрен генә шыбырлайҙар төҫлө… == Шәкир ҡарағайы == Ауыл зыяратын үтеп, Ҡотан яғына киткән юлдың һул яғында солоҡло ҡарағай ултыра торғайны. Туҡһанынсы йылдар аҙағында был солоҡ ағасы тамырынан ҡубарылып ҡоланы. Беҙ бала саҡта уны “Шәкир ҡарағайы” тип йөрөттөләр. Еләк йыйһаҡ: “Шәкир ҡарағайы эргәһендә йыйҙыҡ”, һыйыр ҡыуһаҡ “Шәкир ҡарағайын үткәрҙек”, – тип телгә ала инек. Сәғитов Шәкир Уйылдан улы Ғәҙелгәрәй ауылында тыуа. Хәлле генә йәшәй: мал тота, солоҡсолоҡ менән шөғөлләнә. Грамоталы була, Өфөлә уҡып ҡайтып, банкта бухгалтер булып эшләй. Уның яҙмышы тураһында 2002 йылда “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” байрамына килгән һеңлеһе Хафизова Хәҙисә инәй бәйән итте. “1931 йыл. Ҡушйылға тамағында йәйләүҙә ятабыҙ. Колхоз балалар өсөн детсад ойошторҙо, уның мөдире Хәлиуллин Дәүләткирәй ағай булды. Әсмә менән Фәтиханы детсадҡа алманылар, йәнәһе лә, заведующий үҙенең туғандарын йыйырға тейеш түгел, тинеләр. Шәкир ағайымдың ҡатыны Ҡанифа еңгәмдең һәм уның ҡустыһы Мөжәүир ағайымдың колхозға кереп эшләп йөрөгән саҡтары ине. Июлдең бер көнөндә Мөжәүир ағай менән Хәйрулла ағасҡа тағылған әүһелдәйҙә эйергә киттеләр. Күп тә тормай ауылдан ике милиционер килде һәм Мөжәүир ағайымды саҡырырға ҡушты. Ағайым килгәс тә уны ҡулға алдылар һәм алып киттеләр. Ҡанифа еңгә менән биш ҡыҙ: Фатима, Фатиха, Әсмә, Хөснә һәм мин – икенсе көнө ауылға ҡайттыҡ. Ауылға ҡайтҡас, өйгә индереп, йорт-йыһаздарҙы бүлделәр. Арыу әйберҙәрҙе бер яҡҡа, насарыраҡтарын икенсе яҡҡа өйҙөләр. Яҡшы әйберҙәрҙе колхоз файҙаһына тип алып сығып киттеләр. Өй, ике һыйыр, ат колхоз милкенә әйләнде. Был ваҡытта Шәкир ағайым Бөрйәндә Госбанкта бухгалтер булып эшләй ине, уны Бөрйәндә ҡулға алғандар. Аҙаҡ ишеттек: ауылдан өс ғаиләне кулак яһап, Себергә һөргөнгә ҡыуырға тигән фарман булған. Шулай итеп беҙҙең ғаилә: Сәғитов Шәкир Уйылдан улы, ҡатыны Ҡанифа, ҡыҙҙары Әсмә, Хөснә һәм уның тәрбиәһендә булған ҡустыһы Мөжәүир, һеңлеләре Хәҙисә (мин), Фатима, Фатиха; Бикйәнов Шаһисолтан ҡатыны менән, Бикйәнов Шәүһәли ҡатыны Кәримә, улы Зәки менән (ҡыҙы Мәстүхәне ҡалдырҙылар) һөргөнгә ебәрелде. Беҙҙе ауылдан арба егеп Сафин Шәрәфулла, Сәғитов Ғилман бабайҙар Иҫке Собханғолға алып барҙылар. Икенсе ауылдарҙан да байтаҡ ҡына кешеләр йыйылды. Ошо уҡ бабайҙар тотҡондарҙы Әбйәлил Асҡарына тиклем ат менән алып барҙы. Унда сәнскеле тимерсыбыҡ менән уратылған территорияға индерҙеләр. Бында беҙ Тарыуал, Әтек һәм башҡа ауылдарҙан килтерелгән кешеләрҙе тап иттек. Шәкир һәм Мөжәүир ағайымдарҙы беҙҙән алда алып килгәндәр ине. Ҡулға алынғандан һуң беҙҙең ғаилә ағзалары Асҡарҙа тәүгә осраштыҡ. Иртәгәһенә тракторға тейәп, Мәғнит ҡалаһына алып киттеләр. Барғас, товарный вагондарға тейәнеләр, һәр ғаиләгә ярты тоҡ сухари, һыу бирҙеләр. Прокопҡа етмәҫ элгәре Киселевская станцияһында төшөрҙөләр ҙә аттар менән бер урыҫ ауылына алып килеп, бер-нисә ғаиләне бер өйгә урынлаштырҙылар. Оло өс кешене совхозға эшкә ебәрҙеләр. Декабрь айында райондан һәм Әбйәлилдән килгән халыҡты Прокопҡа күсерҙеләр. Тәүге эш землянка эшләп инеү булды. Эшкә әрһеҙ Шәкир һәм Мөжәүир ағайҙарым иң тәүгеләрҙән булып землянка төҙөп инделәр. Эшләп өлгөрә алмай өшөп үлеүселәр бик күп булды. Ошо ҡышта беҙҙең иң бәләкәй һеңлебеҙ Хөснә лә үлеп ҡалды. Яҙыу-һыҙыуға оҫта, русса һәйбәт һөйләшкән Шәкир ағайымды 1932 йылдың мартында комендатураға секретарь итеп алдылар, һуңынан магазинда һатыусы булып эшләне. 1933 йылда землянкала йәшәүселәр 27 барак төҙөнөләр һәм шунда күсеп сыҡтылар. 1933 йылда Шәкир ағайымды “Калинин” шахтаһына счетовод итеп эшкә күсерҙеләр, Мөжәүир ағай тайгаға ағас ҡырҡырға китте. 1934-1935 йылдарҙа икеһен дә шахтаға эшкә ебәрҙеләр. Шәкир ағайым бында ла һынатманы, горный мастер булып эшләне. Мөжәүир ағайым күмер сығарыуҙа алдынғылыҡты бирмәне һәм, алдынғы шахтер булараҡ, 1935 йылда ике этажлы йорттан квартира алды. 1937 йылда Шәкир ағайыма яҡшы эшләгәне өсөн паспорт бирелде һәм февраль айында Бөрйәнгә отпускыға ҡайта. Ауылда туғандар менән күрешеп, уларға үҙенең тотҡонлоҡта түгел, иректә йөрөгәнлеге тураһында һөйләй. Быны ишеткән Сәғитов Ғилман бабай уны күсеп ҡайтырға саҡыра. Шәкир ағайым Иҫке Собханғолға бара, яңынан банкка эшкә урынлаша һәм ғаиләһенә ҡайтырға сығырға ҡушып телеграмма һуға. Мөжәүир ағайым был ваҡытта өйләнеп, үҙаллы тормош көтә ине. Шәкир ағайымдың ҡушыуы буйынса, Мөжәүир ағайымдың ғаиләһе менән мин һәм Фатиха Прокопта ҡалдыҡ, ә Ҡанифа еңгәм Фатима, Әсмә, Себерҙә тыуған Әхәтен алып, Бөрйәнгә ҡайтырға сыға. Улар 1937 йылдың 3 майында юлға сыҡҡайнылар, күп михнәттәр сигеп ике ай үткәс кенә Бөрйәнгә ҡайтып етә алдылар. Себерҙә ағайымдың ике балаһы: Шүлгәндә тыуған Хөснә, Себерҙә тыуған Кузбасс исемле улы үлде һәм шунда ҡалдылар. Мин Бөрйәнгә 1939 йылда ҡайттым. НКВД-ға барып иҫәпкә торҙом, һуңынан Әтектән справка алдым һәм паспорт алыуға өлгәштем. Райземотделға учетчик булып эшкә индем. 1940 йыл отпуск алып, Прокопҡа туғандарым эргәһенә киттем. Отпуск мәлендә ауырып китеп Прокопта тороп ҡалдым. Һуңынан кейәүгә сыҡтым, иптәшем менән дүрт бала үҫтерҙек. 1977 йылда ғаиләм менән Учалы районы Миндәк ҡасабаһына күсеп ҡайттыҡ, 1985 йылдан Учалы ҡалаһында йәшәйем. Мөжәүир ағайым ғаиләһе менән 1950 йылдар башында Миндәккә ҡайтты һәм хаҡлы ялға сыҡҡансы шахтала эшләне. Тырыш хеҙмәте өсөн “Хеҙмәт Ҡыҙыл байраҡ” ордены менән бүләкләнде. Шулай итеп мал, ҡорт көсө менән йәшәгән Сәғитовтар араһында шахтерҙар династияһы барлыҡҡа килде”, – тип һөйләне Хәҙисә инәй. Кейекбайҙа леспромхоз асылғас Шәкир олатай шунда эшкә төшә. Себер һалҡындары, шахта эше һаулығын ныҡ ҡаҡшата. 1942 йылда Кейекбайҙа вафат була. Һуғыш осоро, ир-ат юҡ кимәлдә, ҡар ҡалын булыу сәбәпле зыяратҡа юл яра алмайҙар. Шуға Үрге Ыҙма яланының тауға үрләгән ерҙәге ҡарағай төбөндә ерләйҙәр. Үҫеп ултырған солоғо ла, үҙенең ҡәбере лә юл эргәһенә тура килә. Киңәйтеп юл эшләгәндә тамырына зыян килеп солоғо ҡолап юҡҡа сыҡһа, ҡәбере лә тупраҡты ситкә һөрөү һөҙөмтәһендә күмелеп ҡала. Кеше яҙмышы ағас яҙмышы менән оҡшаш түгел тимә инде… === Әпҡәҙир ҡарағайы === Күптәр Боланатҡан тауының битләүендә яңғыҙ солоҡло ҡарағай ултырыуына иғтибар иткәне барҙыр. Ул ҡарағайҙы беҙ иҫ белгәндә үк Әпҡәҙир ҡарағайы тип йөрөтәләр ине. Ҡарағай әле ҡоромаған, йәшел килеш ултырыуын дауам итә, ләкин солоғо ябырға эшкинмәй. Солоҡ умартаһына үҙәгенән сереп һыу төшкән, йәшен атып, бер ни тиклем янған, ауыр ҡарҙы күтәрә алмай йыуан бер-нисә ботағы һынып төшкән. Хужаһының был донъялыҡты ташлап китеүенә утыҙ йылдан артыҡ ғүмер үтһә лә, солоҡло ҡарағайҙың ғүмере дауам итә. Документтарында күрһәтелгән мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Ишморатов Әпҡәҙир Вәхит улы 1913 йылдың 5 декабрендә Ғәҙелгәрәйҙә тыуған. Улы Ишморатов Яҡуп уның тураһында икенсерәк мәғлүмәт бирҙе: “Атайым мәрхүм булып ҡалғас, мосолман йолаһы буйынса өсөн уҡытҡанда Сәғитова Хәтирә өләсәй: “1909 йылда Шүлгәнгә килен булып төшкәндә Әпҡәҙир имгәкләп йөрөй ине. Ул бер нисек тә 1913 йылғы түгел”, – тип һөйләгәйне. Архив документтарынан алынған мәғлүмәттәрҙә 1910 йылғы тип теркәлгән”. Шулай итеп Әпҡәҙир бабайҙың тыуған йылы тураһында өс мәғлүмәт бар. Беҙгә уның ҡасан, нисәнсе йылда тыуыуы түгел, уның күргәндәре, кисергәндәре мөһимерәк. Әпҡәҙир бабай йәш сағында ул осор балалары нимә кисерә, барыһын да үткәрә: 1921 йылғы аслыҡ, ликбезға йөрөп уҡып-яҙырға өйрәнеү, яңы ойошторолған колхозда эшләү. 1935 йылда Мәҡсүт ауылының данлыҡлы муллаһы Хәбир ҡарттың ҡыҙы Һөймәҫбикәгә өйләнә һәм һуғышҡа тиклем өс улы тыуа: 1936 йылғы Кәбир, 1938 йылғы Миңлебай, 1941 йылғы Билал. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, 1941 йылдың 1 декабрендә армия сафына алына. 1275-се уҡсы полк составында хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнаша. 1942 йылдың 16 авгусында ҡаты контузия ала һәм фашистарға әсирлеккә эләгә. 1942 йылдың авгусынан 1943 йылдың апреленә тиклем Брянскиҙа хәрби әсирҙәр лагерында тотола. 1943 йылдың апрелендә әсирҙәрҙе Минскиға күсерәләр һәм унда август айына тиклем тоталар. 1943 йылдың 8 авгусында Германияға фашистик концентрацион лагерға оҙатыла. Һәр бер көнө тамуҡҡа тиң лагерҙа бер йыл да һигеҙ ай булып, меңләгән михнәттәр күреп тере ҡала. Уларҙың лагерын 1945 йылдың май айында Америка ғәскәрҙәре азат итә. Ләкин азат итеү – һин ирекле булыу тигәнде аңлатмай әле ул йылдарҙа. Америка ғәскәрҙәре хәрби әсирҙәрҙе совет ғәскәрҙәренә тапшыра. Махсус бүлек һәр әсирҙең ил алдында “күрһәткән хыянатын” билдәләп, СССР территорияһына оҙата. Һаумы, Тыуған ил! Һаумы, Пермь өлкәһе! Тик уларҙы немең овчаркалары тотҡан НКВД һалдаттары, сәнскеле тимерсыбыҡ менән уратылған зоналар һәм барактар ҡаршы ала. Тәүлегенә ун алты сәғәтлек эш көнө менән 1945 йылдың майынан 1947 йылдың апреленә тиклем кирбес заводында эшләп, үҙенең ил алдындағы “хыянатын” аҡлап, тыуған яҡтарына әйләнеп ҡайта. Әпҡәҙир бабайҙы буш өй ҡаршы ала. Ҡатыны Һөймәҫбикә 1942 йылда Ырғыҙлыла тимерлектә эшләгән атаһына сепарат йүнәттерергә бара. Ауылдан Мәнәүрә өләсәй, Һөймәҫбикә инәй һәм йәш ҡыҙ Сабира өсәүләп юлға сығалар. Ҡотан кисеүен кисеп сығып, эштәрен эш итеп ҡайтырға юлланалар. Иҙел уртаһына еткәс, өҫтәп асылған быуа һыуы йылға кимәлен ҡапыл күтәреп ебәрә. Мәнәүрә өләсәй йөҙөп сыға ала, ә Сабира менән Һөймәҫбикә инәй һыуға батып үлә. Әпҡәҙир бабайҙың Дәүләтбикә апаһы фажиғәнән һуң әсәләре Хөсникамалды һәм Миңлебайҙы Мәҡсүткә алып ҡайта, ә Билалды Аҡбулаттан Мәхмүзә һәм Мәғәфүрә инәйҙәр тәрбиәгә ала. Һуғыштан алда тыуған тәүге улы Кәбир үлеп ҡалған була. Әпҡәҙир бабай Мәҡсүткә апаһына килә һәм унда бер ни тиклем йәшәй. Һуңғараҡ балдыҙы Салиха инәйгә өйләнә һәм кире Шүлгәнгә йәшәргә ҡайта. 1948 йылда тыуған малайына яңынан Кәбир тип исем ҡушалар. Унан һуң Фатима, Кәрим, Хәнифә, Яҡуп, Йосоп, Әхмәт, Әнисә, Сәлим, Хәкимйән донъяға киләләр. Фатима менән Хәнифә йәшләй генә сирләп вафат булалар. 1949 йылдарҙа Ямашлы йылғаһы буйында ағас ҡырҡҡан ваҡытта Әпҡәҙир бабай ағастан баҫылып ҡазалана. Һуғышта алған контузия, ағастан баҫылыу уны ишетеү һәләтенән мәхрүм итә. Шулай булыуға ҡарамаҫтан колхозда эшләүен дауам итә. 1959 йылда ауыл көтөүен көткәндә Сафин Рәсүл ағай менән йылынырға тип ҡоро имәнгә ут төртәләр. Йылыла иҙрәп, йоҡомһорабыраҡ киттеме икән, әллә ишетмәү бәләһеме, Рәсүл ағайҙың ҡысҡырып: “Ҡас, ағас ҡолай!”, – тигән һүҙҙәрен ишетмәй һәм икенсегә ағастан баҫыла. Был баҫылыуҙан аяғы ныҡ ҡазалана: бабай таяҡҡа таянып йөрөй башлай. Уға икенсе группа инвалиды бирәләр һәм ҙур ғаилә бабайҙың 25 һум аҡсаһына ҡарап ҡала. Ҡалған ғүмерендә Әпҡәҙир бабай тик мал көсө менән генә йәшәне, тиһәк тә хата булмаҫ. Бер-бер артлы үҫеп килгән ете малай һәм бер ҡыҙҙы ашатыуы, кейендереүе, интернатта ятып уҡыған һәр бер балаһына айына ун ике һумды түләп барыуы, ай-һай, еңелдән булмағандыр… Әпҡәҙир бабайҙың ишек алды, мал тотҡан ҡураһы, ялан кәртәләре һәр ваҡыт таҙа булды. Һарыҡ тиҙәктәренә тиклем һепертеп алып ҡуя торғайны. Концлагерҙарҙа йөрөп күңеле ҡайтыпмы, әллә үҙенең булмышы шулай булдымы – малайҙарына ҡатыраҡ булды. Билалы Силәбенән алып ҡайтып биргән еҙ таяғы, үҙенә генә хас тауыш сығарып, йыш булмаһа ла осоштора ине. Күңеле ҡатыраҡ булһа ла, бабайҙың ҡулы йомшаҡ булды. Һуғымды унан ғына салдырҙылар. Һуғым ашы ашап, тамаҡтарҙы бер аҙ “сылатып” алғас, ҡайһы берҙә концлагерь тормошон һөйләп алыр ине. “Аслығына ла, ауыр эшенә лә, төрлөсә кәмһетелеүҙәргә сыҙап була ул. Мунса индермәүҙәре үҙәккә ныҡ үтте”, – тип һөйләгәне әле лә хәтерҙә. Шуғалырмы, мунса инергә бик яратты, кәмендә ике-өс сәғәт мунсанан сыҡмай ултырыр ине. Әпҡәҙир бабай менән Салиха инәйҙең балалары бер-бер артлы үҫә торҙолар, профессия алдылар, әрме хеҙмәтен үтәп, башлы-күҙле булып, һәр береһе үҙ донъяһын көтә торҙолар. Өлгөргәндәренә туйҙар үткәреп, донъялар төҙөшөп Салиха инәй алдараҡ, ә Әпҡәҙир бабай 1987 йылда баҡыйлыҡҡа күсте. Әпҡәҙир ҡарағайы Шүлгән, Ямашлы башына, Ҡамшаҡлыға, Күжәгә юл төшөп китеүселәрҙе оҙатып, ҡайтыусыларҙы ҡаршы алып ултырыуын һаман да дауам итә... ('''Миннәхмәт Йомағужин материалдары''') [[Категория:Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылы топонимикаһы]] cvz8fqnvydycy7jp8sqxnqd5dewpc44 0 5342 24974 24846 2023-04-25T10:48:21Z Вәхит 747 24974 wikitext text/x-wiki Мәктәп тарихы Балаһыҙ ауылдың киләсәге юҡ. Тороп ҡалған ҡарт-ҡоролар мәрхүм булғас, ауыл үҙенән-үҙе юҡҡа сыға. Мәктәп бар икән – ауыл йәшәй, юҡ икән – юҡҡа сыға. Быға асыҡ миҫал булып Яңы Аҡбулат һәм Үрге Нөгөш ауылдары тора. Заманында ете йыллыҡ мәктәбе, кешеләренә эшләр эше, колхозы булған Яңы Аҡбулат ауылы бөттө. Шул уҡ ҙурлыҡтағы Үрге Нөгөш (Ямаш) әлеге көндә лә һаҡланып ҡалған икән, бында тик мәктәптең ябылмауы менән генә аңлатып булалыр. Беҙҙең Ғәҙелгәрәй ауылында ла халыҡ элек-электән аң-белемгә ынтылған. Революцияға тиклемге осорҙа ауылда мәктәп булмаһа ла, халыҡ йыйылышып балаларын уҡытыу мәсьәләһен хәл итергә тырышҡан. 1991 йылда Байегетов Хәйбулла бабайҙан һәм Маликова Йәнбикә инәйҙән яҙып алынған мәғлүмәттәргә ҡараһаҡ, түбәндәгеләр асыҡлана. Әлеге көндә йәшәгән Солтанбаева Һәҙиә апайҙың иҫке өйө урынында мәҙрәсә була. Балаларын уҡытырға теләгән ата-әсәләр кәңәшләшеп, ситтән уҡытыусы яллаған. Уны аҙыҡ-түлек, утын менән тәьмин итеүҙе, эш хаҡын түләүҙе ата-әсәләр үҙ өҫтөнә алған. Йәнбикә инәйҙең хәтирәләренә ҡарағанда, ауылда мәктәп асылғанға тиклем, мәҙрәсәлә ауыл мәзине Йомағужин Ғәйнетдин олатайҙың уҡытыуы билдәле. Ул осорҙа ҡыҙҙар, малайҙар айырым уҡыйҙар. Октябрь революцияһы еңгәс, совет власының иң мөһим проблемаларының береһе булып грамотаһыҙлыҡты бөтөрөү тора. Беҙҙең район ауылдарында беренсе совет мәктәптәре 1924 йылда Иҫке Монасип, Байғаҙы, Байназар, Әтек ауылдарында асыла. 1925 йылда уларҙың һаны һигеҙгә етә. Өҫтәлеп Ғәлиәкбәр, Ғәҙелгәрәй, Тимер, Иҫке Собханғол ауылдарында асыла. Ғәҙелгәрәйҙә '''Исмәғил Ғафаров''' – асылған мәктәптең иң тәүге уҡытыусыһы (“Бөрйән районы тарихы”, 1918-1985 й. М. Хәсәнов, 16 бит). Мәктәп асылған йылда бина булмау сәбәпле, уҡытыу Сәғитов Насретдин ҡарттың өйөндә ойошторола. Был йортта хәҙерге көндә Тимербаева Светлана Солтангәрәй ҡыҙы йәшәй. Икенсе йыл мәктәп өсөн Хәлиуллин Дәүләтгәрәй үҙ өйөн бирә. Был йорт хәҙерге көндә Әхмәтова Рәмзиә баҡсаһында ултыра. Өсөнсө йылына мәктәп Бикйәнов Шәһисолтандың өс бүлмәле өйөнә күсә. Өй хужаларын аш-һыу әҙерләү бүлмәһенә йәшәргә сығарып, ҡалған бүлмәләрҙән уҡытыу кластары әҙерләйҙәр. Был йорт 1962 йылға тиклем, яңы башланғыс мәктәп зданиеһын төҙөгәнсе, мәктәп булып тора. 1974 йылда был зданиены һүтеп, нигеҙен яңыртып, яңынан күтәрәләр һәм башын тимер менән ябалар. Ошонан һуң ул медпункт функцияһын үтәй башлай. 1978 йылдан ауылда етенсе класс асылғас, кире мәктәп булып китә һәм 2001 йылға тиклем хеҙмәт итә. Ауылда типовой мәктәп асылғас, был йортҡа капиталь ремонт үткәрелде һәм 2002 йылдан ауылдың мәсете итеп үҙгәртелде. Ул бөгөн дә иман нуры сәсеүен дауам итә. Был здание хәҙерге көндә Ғәҙелгәрәйҙәге иң боронғо йорт иҫәпләнә һәм XIX быуат аҙағының архитектура ҡомартҡыһы булып тора. Мәктәп асылғандан алып 1950 йылға тиклем тотороҡло ғына эшләгән уҡытыусылар бик һирәк була. Уҡытҡан уҡытыусылар бер-ике йылдан артыҡ эшләмәйҙәр. Өфөнән килеп уҡыта башлаған Исмәғил Ғафаровтан һуң '''Йәһүҙин Ағзам Мөхәмәт улы''' уҡыта. Ул Темәс педучилещеһы тамамлай һәм Килдеғол ауылынан сыҡҡан иң тәүге уҡытыусы була. 1930-1934 йылға тиклем Иҫке Собханғолдан '''Вәлитова Маһруй'''ҙың, Әбделмәмбәттән '''Мөхәмәтҡолов Шәриф'''тең уҡытыуы билдәле. 1934-1935 йылдарҙа Яңы Монасип ауылынан '''Төлкөбаев Сәғит''', 1936-1937 йылдарҙа '''Сафин Ғәбделбарый Ялал улы''' уҡыта. Ул 1918 йылда Ғәҙелгәрәй ауылында тыуған. Башланыс кластарҙы ауылда, һуңынан Әтек мәктәбен тамамлай. Ырымбурҙа Ҡарауанһарайҙа уҡытыусылар мәктәбендә уҡып, “Ауыл уҡытыусыһы” тигән диплом ала. Һуңынан Ғәлиәкбәрҙә, Ҡолғана ауылдарында уҡыта. 1941 йылда һуғышҡа китә һәм 1942 йылда һәләк булып ҡала. 1939 уҡыу йылында Ғәҙелгәрәй ауылынан '''Маликов Мөжәүир''' балаларға белем биреү эшенә тотона. Ләкин уға оҙаҡ эшләргә мөмкинселек булмай, колхоз председателе итеп һайлап ҡуялар. 1940-1942 йылдарҙа Белорет районы Уҫманғәле ауылынан '''Ямашева Мәҙинә''' уҡыта. Ул Ғәҙелгәрәй ауылы егете Сәғитов Зәйнулла Ғилман улына кейәүгә сыға. Тормош иптәше һуғышта һәләк булғас, Ҡотан мәктәбенә уҡытырға китә һәм оҙаҡ йылдар ошо мәктәптә эшләй. 1942 йылда Яңы Собханғолдан (Янһары) '''Хоҙайбирҙина Сафура''' килә. Аслыҡ, яланғаслыҡ һҙөмтәһендә уҡыусыларҙың һаны бик ныҡ кәмей. Бер уҡыусы ҡыҙ баланың кейемдәре теткеләнеп бөтөп, оялышынан мәктәпкә йөрөмәй башлағас, географик картаны һыуға һалып марляһын айырып алып, ҡыҙҙың күлдәген ямаштырып бирә. Ләкин социалистик милеккә зыян килтергәнен белеп ҡалып, милициялар килеп ҡулға алып китәләр. Уның эшен Иҫке Собханғолдан '''Әбдрәхимова Шәмсинур Фәттәх ҡыҙы''' дауам итә. 1943 йылда Иҫке Собханғол ете йыллыҡ мәктәбен тамамлаған Ишдәүләт ауылы ҡыҙы Ишбаева Шәмсиә уҡыта башлай. Бер йыл уҡытҡас, уны икенсе мәктәпкә ебәрәләр, уның урынына Әтектән '''Ямғурсина Йәнифә''' килеп эш башлай. Был осорҙа уҡыусылар һаны бик ныҡ кәмей. Уҡытыусылар ҙа йыл һайын, йәки йылына икешәр-өсәрләп алмашынып торалар. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа (1946 йылда) Белорет районы Уҫманғәле ауылы кешеһе Ильяс Юнысовтың уҡытыуы билдәле. 1947 йылда Ишдәүләттән Күлбаева Фатима уҡыта. Уны, бер йыл уҡытҡас, Кейекбайға күсерәләр. 1948 йылда, Ғәҙелгәрәйҙә тыуып үҫеп, Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан Б'''айшеғорова Зөлхизә''' уҡыта башлай. Был йылда беренсе класҡа '''Билалова (Солтанбаева) Һәҙиә''', '''Сафин Самат''', '''Әхмәтйәнов Фәрит''', '''Сафин Әхтәм''', '''Солтанбаева Сәмиға''', '''Байегетова Шәһәрбоҫтан''' һәм '''Сәғитов Хәләф'''тәр уҡырға киләләр. 1949 йылда Ғәлиәкбәр ауылынан '''Ғәлиев Заһретдин''' уҡыта. 1950-1953 йылдарҙа '''Маһира Сыңғыҙова, Маһира Айытова, Фәүзиә Бикбулатова һәм Фәүҡинур Этҡарина'''лар балаларға белем һәм тәрбиә бирәләр. 1954 йылда '''Фәттәхова Рәхимә Фәсхетдин ҡыҙы''' уҡытырға килә һәм Сәғитов Сәйфулла менән ғаилә ҡоралар. Ул пенсия йәшенә еткәнсе Ғәҙелгәрәйҙә эшләй һәм 1983 йылда хаҡлы ялға китә. 1950 йылдың аҙағында, ауылда балалар һаны артыу сәбәпле, ике уҡытыусы кәрәк була, һәм '''Ғөбәйева Мәсҡүҙә''' уҡыта башлай. Алтмышынсы йылдар башында яңы мәктәп зданиеһы төҙөү кәрәклеге тыуғас, өс бүлмәле мәктәп бурап күтәрелә. 1962 йылда уҡыуҙар яңы мәктәптә башланып китә. Ғөбәйева Мәсҡүҙә кейәүгә сығып, Кейекбайға эшкә күскәс, уның урынына яңынан '''Байшеғорова Зөлхизә''' килә һәм 1970 йылға тиклем эшләй. 1970 йылда Сибай педучилищеһын тамамлаған '''Солтанова (Моратова) Зифа Рамазан ҡыҙы''' эшкә килә һәм башланғыс мәктәптең директоры функцияһын да башҡара. Был осорҙа мәғариф системаһында үҙгәрештәр башлана, ауылда башланғыс (1-3) кластар ғына тороп ҡала. Ауылдағы балаларҙың күбеһе дүртенсе класҡа Ырғыҙлыға, ә ҡалғандары Иҫке Собханғолға китеп уҡырға мәжбүр булалар. Күмәк балалы ғаиләләрҙән бер юлы 3-4 бала интернатта ятып уҡыйҙар. Интернатта ятып уҡыу өсөн бер балаға айына 12 һум түләргә кәрәк була. Ул осорҙағы уртаса эш хаҡы 60-70 һум булғанын иҫәпкә алғанда, был ата-әсәләр өсөн ҙур һынау була. Ырғыҙлыға һәм Иҫке Собханғолға йөрөп уҡыусыларҙың һаны алтмыштан артып китә. Ата-әсәләр, ауыл советы депутаттары һәм сельсовет председателе Сәғитов Әхәт Шәкир улы район һәм республика етәкселегенә һигеҙ йыллыҡ мәктәп асыу мәсьәләһе менән мөрәжәғәт итәләр. Ауыл халҡының мөрәжәғәте иғтибарһыҙ ҡалғанын күргән ата-әсәләр балаларын дүртенсе класҡа ебәрмәй бер ай тоталар. Ләкин тейешле һөҙөмтәгә ирешә алмағас, балаларҙы дүртенсе класҡа ебәрәләр. Ата-әсәләрҙең был ҡаршы тороуҙары барыбер ыңғай һөҙөмтә бирә һәм 1976/1977 уҡыу йылында дүртенсе класс, 1977/1978 йылда – 5 класс, 1978/1979 йылда – 6 класс, 1979/1980 йылда – 7, 8 кластар асыла һәм мәктәп һигеҙ йыллыҡ статусын ала. 1976 йылда ауылда дүртенсе класс асылғас, уҡытырға Иҫке Монасип ауылы ҡыҙы '''Хәлитова (Хәмиҙуллина) Гөлсирә Әхәт ҡыҙы''' килә. Ул 1977/1978 уҡыу йылы тамамланғас, үҙ ауылына уҡытырға ҡайта. 1977/1978 уҡыу йылында ауылда киске мәктәп асыла һәм урта белем алыу мөмкинлеге тыуа. Киске мәктәпкә '''Мәйсәрә Йомағолова''', '''Зилә Шәмиғолова''', '''Сәғирә һәм Светлана Юлсуриналар''' уҡытырға киләләр. 1978/1979 уҡыу йылында алтынсы класс асылғас, өҫтәлеп уҡытыусылар талап ителә. Алты йыллыҡ мәктәптең директоры итеп '''Бикмөхәмәтов Рафаэль Дәүләтгәрәй улы''' тәғәйенләнә. Ошо уҡыу йылында эшкә '''Кинйәбаев Тәлғәт Талха улы, Сәғитова Минзәлә Ғаззали ҡыҙы һәм Әхмәтшина Аида Марс ҡыҙы''' киләләр. Оҙайтылған көн группаһында '''Хәмиҙуллин Ғайнулла Хәйбулла улы''' эш башлай. 1979/1980 уҡыу йылында Ғәҙелгәрәй мәктәбе һигеҙ йыллыҡ мәктәп итеп үҙгәртелә. Мәктәпте кадрҙар менән тәьмин итеү проблемаһы тыуа. 1979 йылда Мәҡсүт башланғыс мәктәбе уҡытыусылары Рауил Тимерйән улы һәм Зәйтүнә Мөхәмәтйән ҡыҙы Айсығоловтар, Ырғыҙлы урта мәктәбенән Уразбай Йәғәфәр улы һәм Фәүриә Мөхтәр ҡыҙы Айытбаевтар Ғәҙелгәрәйгә күсеп киләләр һәм эшкә урынлашалар. Уҡытыуға класс бүлмәләре етмәү сәбәпле, ауылдан ике саҡрым алыҫлыҡта ултырған ҡортсолоҡ йортон яңынан күтәреп, бер класс бүлмәһе эшләнә. Бикмөхәмәтов Рафаэль Дәүләтгәрәй улы икенсе мәктәпкә күсеү сәбәпле, һигеҙ йыллыҡ мәктәптең директоры итеп '''Айсығолов Рауил Тимерйән улы''' тәғәйенләнә. Быға тиклем Ырғыҙлыла, Иҫке Собханғолда уҡыған балалар һигеҙенсе класҡа ауылға ҡайтарыла. Шулай уҡ ошо уҡыу йылында Сибай педучилещеһын тамамлаған '''Мәжитов Хәлил''' эш башлай. Ул, беренсе сиректе тамамлағас, армия сафына алына. Уның урынына '''Йомағужин Миннәхмәт Ғылмитдин улы''' эшкә урынлаша һәм уҡыта башлай. 1980/1981 уҡыу йылында '''Маликов Рәил Фаруҡ улы''' һәм '''Хәсәнова Ғәлиә Хөснитдин ҡыҙы''', Башҡорт дәүләт педагогия институтын тамамлаған Мәндәғол ауылы ҡыҙы '''Ғүмәрова (Байегетова) Мәрйенбикә Дәүләтғәле ҡыҙы''' математика уҡытыусыһы булып эш башлайҙар. Учалы районынан '''Ҡадырова Эльза Мазһар ҡыҙы''' эшкә килә һәм мәктәп директоры итеп тәғәйенләнә. Улар тормош иптәше '''Ҡадыров Илдус Ғаяз улы''' менән 1982 йылға тиклем эшләйҙәр. Ошо йылдың яҙында Кинйәбаев Тәлғәт Талха улын район комсомол комитетына эшкә алалар. 1982 йылда Стәрлетамаҡ педагогия институтын тамамлаған '''Ҡаһарманов Фәтих Вәхит улы''' математика һәм физика, '''Хәлфетдинов Арслан Һаҙый улы''' химия һәм биология, '''Тимербаева Мәйсәрә Ибраһим ҡыҙы''' рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып эш башлайҙар. 1982/1983 уҡыу йылында мәктәп директоры итеп Бикмөхәмәтов Рафаэль Дәүләтғәле улы тәғәйенләнә, тормош иптәше '''Бикмөхәмәтова Фәйрүзә Абрахим ҡыҙы''' рус теленән уҡыта. Улар, бер йыл эшләгәс, күсеп китәләр, һәм мәктәп тағы директорһыҙ тороп ҡала. 1983 йылдың беренсе сентябренән мәктәп директоры итеп Йомағужин Миңлеәхмәт Ғылмитдин улын тәғәйенләйҙәр. Киткән уҡытыусылар урынына институт бөткән С'''афина Рәйсә Әхмәт ҡыҙы (рус теленән), Сәфәрғәлина (Йомағужина) Шәһиҙә Мөхәмәт ҡыҙы (башланғыс класс), Айытбаева Сәриә Мырҙағәле ҡыҙы (башланғыс класс)''' менән бер рәттән унынсы класты бөткән '''Сәғитов Садиҡ Сабит улы''' физик культура уҡытыусыһы булып эшкә киләләр. 1984 йылда '''Күсәпова Фәрзәнә Басир ҡыҙы, Халиҡова Гөлдәр Мазһар ҡыҙы, Муллағолов Рөстәм Хәкимйән улы''' педагогик эшмәкәрлектәрен башлайҙар. 1985 йылда '''Байназарова Резеда Ишмөхәмәт ҡыҙы''', '''Мостафина (Ишмөхәмәтова) Фирҙәүес Сәмиғулла ҡыҙы''', 1986 йылда '''Сәғитова (Иманғолова) Фәимә Мөжәүир ҡыҙы, Салауатова Рәмилә Фәхретдин ҡыҙы, Хәлитова Сәмәрә Әхәт ҡыҙы''' эшкә килә. Һигеҙ йыллыҡ мәктәп асылғас, уҡытыусылар өсөн квартиралар төҙөү мәсьәһен хәл итергә кәрәк була. Сөнки квартираһы булған уҡытыусы ошо ауылда төпләнеп ҡала һәм тегендә-бында эш эҙләп йөрөүҙе туҡтата. Был йәһәттән Ғәҙелгәрәй мәктәбенә ауыл советы председателе булып эшләгән Сафин Самат Әхмәтйән улының ярҙамы баһалап бөткөһөҙ була. Уның ярҙамы менән 1980 йылдан 1990 йылға тиклем уҡытыусылар өсөн биш мәктәп квартираһы төҙөлә һәм күп уҡытыусылар төпләнеп ауылда ҡалалар. Самат Әхмәтйән улы мәктәп мастерскойына инструменттар-станоктарҙы посылторг аша үҙе яҙҙырып ала. Физкультура дәрестәре өсөн саңғылар, таяҡтар, ботинкалар ҙа ошо юл менән алына. 1985 йылда, район директорҙарын көнләштерерлек итеп, мәктәп директорына көймәле мотоцикл алып бирә. Шулай уҡ уның юллауы буйынса 1990 йылдар башында ДТ-75 тракторы алына. Һуңынан бик күп ауыл советы председателдәре эшләй, ләкин уның һымаҡ мәктәп өсөн янып эшләгән рәйестәрҙе мәктәп коллективына осратырға насип булмай. 1985 йылда Аҡбулат фермаһында Аҡбулат башланғыс мәктәбе асыла. Унда уҡытыусы булып Ишморатова Флүзә Йомағужа ҡыҙы эшкә төшә. 1987 йылда яңы мәктәп төҙөү проблемаһы күтәрелә һәм буласаҡ мәктәптең урыны билдәләнә, проект төҙөлә башлай. 1986-1988 йылдарҙа мәктәптә тотороҡло коллектив туплана. 1988-1993 йылдарҙа мәктәптә '''Йәһүҙина (Юлсурина) Фәрзәнә Йомағужа ҡыҙы, Солтанбаева Флүрә Сабирйән ҡыҙы, Тимербаева Светлана Солтангәрәй ҡыҙы, Йәһүҙин Ришат Ғәззәле улы, Йомағужина Наилә Сахау ҡыҙы, Марат Әүбәкер улы һәм Гөлсирә Фәрит ҡыҙы Тимербаевтар, Айсығолов Салауат Рауил улы''' эшләйҙәр. 1988 йылдың сентябренән мәктәп директоры итеп Ҡаһарманов Фәтих Вәхит улы, уҡытыу-тәрбиә эше буйынса директор урынбаҫары итеп Йомағужин Миннәхмәт Ғылмитдин улы тәғәйенләнә. 1989 йылда биология уҡытыусыһы '''Салауатова Рәмилә Фәхретдин ҡыҙы'''ның эш тәжрибәһен өйрәнеү һәм пропагандалау маҡсатында республика кимәлендәге экологик семинар үткәрелә. 1991 йылдың сентябренән Ғәҙелгәрәй һигеҙ йыллыҡ мәктәбе урта мәктәпкә әйләнә. Ошо йылда эшкә '''Сәғитова Гөлнәзирә Әхтәметдин ҡыҙы һәм Сафина (Ишмөхәмәтова) Әҡлимә Сәғит ҡыҙы''' эшкә киләләр. Уҡытыу өсөн зданиелар етешмәгәс, буш торған өйҙәрҙән класс бүлмәләре эшләнә. Был йылдарҙа уҡытыусыларға ысын мәғәнәһендә йүгереп йөрөп эшләргә тура килә, сөнки мәктәп бүлмәләре ауылдың өс урынында урынлаша. Шарттар булмаһа ла, уҡытыусылар күңел биреп эшләйҙәр. Урта мәктәптең тәүге сығарылышы 1992 йылдың майында була. Ун беренсе синыфты барлығы алты уҡыусы – Айытбаев Рөстәм, Ғәлина Зилә, Маликов Уйылдан, Сафина Гөләйшә, Сафина Вәсилә, Салауатов Айнур, шуларҙың икәүһе – Айытбаев Рөстәм һәм Салауатов Айнур мәктәпте көмөш миҙалға тамамлайҙар. 1993 йылдың 21 ғинуарында “Шүлгән-Таш”совхозы директоры Йомағужин Рафиҡ Ғылмитдин улы мәктәпте төҙөтөүгә заказчик булып Күгәрсен РАПСО-һы етәксеһе Федоров менән килешеү төҙөйҙәр. Ауылға яңы мәктәп төҙөргә төҙөлөш материалдары һәм техникалар килә башлай. Ләкин был осорҙа СССР-ҙың тарҡалып, системаның юҡҡа сығыуы оҙаҡ йылдарға мәктәпте төҙөү эшен туҡтата. 1994 йылда мәктәптең элекке уҡыусыһы '''Билалова (Айытбаева) Наилә Уразбай ҡыҙы''' институтты тамамлап математика һәм информатиканан уҡытырға ҡайта. 1997 йылдың авгусынан Йомағужин Миннәхмәт Ғылмитдин улы урта мәктәптең директоры, уҡытыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫар итеп Баййегетова Мәрйенбикә Дәүләтғәле ҡыҙы тәғәйенләнә. Был йылдарҙа Алтыншин Ринат, Сафин Ғәфүр, Сәғитов Садиҡ, Ғиззәтуллин Азамат, Ғәбитов Йосоптар эш башлай. 1998 йылда мәктәп “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы менән килешеү төҙөп, мәктәп мастерскойында ҡурсаулыҡ йорттары һәм контораһы өсөн наличниктар эшләп бирәләр. Был эште хеҙмәт уҡытыусыһы Муллағолов Рөстәм Хәкимйән улы уҡыусылар менән дәрес ваҡытында һәм хеҙмәт практикаһы мәлендә уңышлы атҡарып сыға. Башҡарылған эштәр өсөн ҡурсаулыҡ алты пакет ҡорт бирә. Мәктәптә ошо йылдарҙа “Ҡортсолоҡ” дәрестәре индерелә. Уҡытыусы-ҡортсо итеп Йомағужин Рафиҡ Ғылмитдин улы эшкә алына һәм мәктәп яны умартасылығын үҫтерә башлай. 1998/2000 йылдарҙа яңы мәктәп бинаһын төҙөү эштәре ҡайтанан дауам ителә, бина төҙөлөп бөтөп башы ябыла. 2000 йылдың октябренән мәктәп директоры итеп Сафина Әҡлимә Сәғит ҡыҙы тәғәйенләнә. 2001 йылдан мәктәптә М'''остафина Гөлсинә Сабит ҡыҙы, Аллабирҙина Гөлзирә Таһир ҡыҙы, Йосопов Ғайнулла Зәйнулла улы, Хәмиҙуллина Гөлнур Ғәйнулла ҡыҙы, Һөйәрғолова Лилиә Рауил ҡыҙы, Буранова Нуризә Әлхәм ҡыҙы, Хәйбуллина Ләлә Абдулла ҡыҙы, Сафина Нәркәс Салауат ҡыҙы, Йәмғурсин Артур Әхәт улы, Буранбаев Илгиз Даян улы, Сөләймәнова Мәүсилә Нурғәле ҡыҙы, Ҡулбирҙина Йәнгүзәл Ғарифулла ҡыҙы, Ғәлин Йәмил Хәлил улы, Мырҙағолова Гөлзифа Фәнил ҡыҙы''' кеүек уҡытыусылар төрлө йылдарҙа эшләп китәләр. Ғәҙелгәрәй мәктәбендә оҙаҡ йылдар эшләгән уҡытыусылар:<br> Фәттәхова Рәхимә Фәсхетдин ҡыҙы – 1954-1985 йылдар<br> Солтанова Зифа Рамазан ҡыҙы – 1970-2008 йылдар<br> Айсығолова Зәйтүнә Мөхәмәт ҡыҙы – 1979-2004 йылдар<br> Айсығолов Рауил Тимерйән улы – 1979-2002 йылдар<br> Айытбаев Уразбай Йәғәфәр улы – 1979-1993 йылдар <br> Айытбаева Фәүриә Мөхтәр ҡыҙы – 1979-1993 йылдар<br> Йомағужин Миннәхмәт Ғылмитдин улы – 1979-2012 йылдар<br> Баййегетова Мәрйенбикә Дәүләтғәле ҡыҙы – 1980-2011 йылдар<br> Ҡаһарманов Фәтих Вәхит улы – 1982-2008 йылдар<br> Йомағужина Шәһиҙә Мөхәмәт ҡыҙы – 1983-2013 йылдар<br> Сәғитов Садиҡ Сабит улы – 1983-1984, 1997-2002, 2004-2010 йылдар<br> Муллағолов Рөстәм Хәкимйән улы – 1984-2010 йылдар<br> Ишморатова Флүзә Йомағужа ҡыҙы – 1985-2017 йылдар<br> Хәлитова Сәмәрә Әхәт ҡыҙы – 1986-2010 йылдар<br> Салауатова Рәмилә Фәхретдин ҡыҙы – 1986-1998 йылдар<br> Йомағужин Рафиҡ Ғылмитдин улы – 1999-2010 йылдар<br> 2001 йылдың октябрендә яңы мәктәп үҙ ишектәрен аса, һәм коллектив дәртләнеп, илһамланып эшкә тотондо. 2005 йылда Ғәҙелгәрәй урта мәктәбе базаһында республика кимәлендә “Ҡортсолоҡ дәрестәре” буйынса семинар ойошторолдо. Йылына ике-өс фән буйынса район кимәлендәге методик ултырыштар даими үткәрелеп тора. Уҡыусылар төрлө олимпиадаларҙа, конкурстарҙа, семинарҙарҙа ҡатнашып, призлы урындар ала башланы. Тарих, рус теле һәм әҙәбиәте, Башҡортостан тарихы, башҡорт теле һәм әҙәбиәте, рәсем, черчение, ОБЖ фәндәре буйынса район һәм республика кимәлендәге олимпиадаларҙа яҡшы һөҙөмтәләр күрһәткән уҡыусыларыбыҙ байтаҡ. Сәғитов Әлфир, Мостафин Ғәлим, Айгиз һәм Йәмил Сәғитовтар, Ишмөхәмәтова Әдилә, Файзуллина Айзилә, Йомағужина Нурия районда, Йомағужина Фирүзә, Сәғитова Таңсулпан, Ишмөхәмәтова Рүзилә, Сафина Айһылыу, Йәһүҙина Гөлфинә, Мостафина Резеда, Ғәлина Рүзидә, Байегетов Ришат республика буйынса үткәрелгән олимпиадаларҙа ҡатнаштылар. Етәкселәре: Мостафина Ф.С., Сәғитова Ф.М., Муллағолов Р.Х., Ишморатова Ф.Й., Сәғитов С.С., Айбатова Л.Ғ., Сафина А.С., Ишмөхәмәтова И.Н. “Йыл уҡытыусыһы” конкурсында Йомағужин М.Ғ., Хәлитова С.Ә., Хәмиҙуллина Г.Ғ., Сәғитова Ә.Ғ., Сәғитов С.С., Сөләймәнова М.Н., Ҡулбирҙина Й.Ғ. призлы урындар алды. Ишморатова Флүзә Йомағужа ҡыҙы район буйынса Гран-при яулап республика конкурсында ҡатнашып ҡайтты. Ишморатова Флүзә Йомағужа ҡыҙы эҙләнеү эштәре алып барып, бай материал туплап мәктәп музейын асыуға, Сәғитов Садиҡ Сабит улы район һәм республика конкурстарында ҡатнашып Маҡтау ҡағыҙы менән бүләкләнерлек ОБЖ кабинетын булдырыуға, Сафина Әҡлимә Сәғит ҡыҙы етәкселегендә мәктәп хеҙмәткәрҙәре республика кимәлендә “Иң яҡшы мәктәп ашханаһы” дипломы менән бүләкләнеүгә иреште. Ишмөхәмәтова Илүзә Нуретдин ҡыҙының эш тәжрибәһе район күләмендә генә түгел, республикала ла юғары баһаға лайыҡ булды. “Сулпыҡай” һәм “Шүлгән” ансамбле егеттәре-ҡыҙҙары, Ишмөхәмәтова Әдилә, Сәғитова Нурзидә, Билалова Зөлхизә “Апрель” йыр конкурсында; Ишмөхәмәтова Әдилә, Нурғәлина Ләйсән, Хәкимов Ридан районда, зонала, республикала беренсе, икенсе урындар алып, төрлө дипломдар менән бүләкләнделәр. Ишмөхәмәтова Әдиләнең “Сулпылар“ йыр-моң, “Байыҡ” балалар бейеү конкурстарында ҡатнашып, икенсе һәм беренсе урын алыуы мәктәптең генә түгел, тотош ауылдың да оло бер шатлығы булды. Һуңғы йылдарҙа “Живая классика” конкурсында ҡатнашҡан уҡыусыларыбыҙҙың беренсе (Ишмөхәмәтов Илназ, Сәғитова Шәүрә), икенсе урын (Билалова Регина, Сәғитова Яҙгөл, Ишмөхәмәтов Илназ), төрлө номинацияларға (Сәғитова Нурзидә, Маликов Денис) эйә булыуы ла мәктәптең баһаһын арттыра. Район ерлегендә үткәрелеп килгән “Урал батыр” республика конкурсында беҙҙең мәктәп уҡыусыларының сығыштары байрамды асыу һәм ябыу сараларын биҙәһә, Сәғитова Шәүрә конкурста ҡатнашып үҙен һынап ҡараны. Мәктәп һәр ваҡыт эҙләнеү өҫтөндә. Кесе фәндәр академияһы конкурсында уҡыусыларыбыҙ һәр ваҡыт икенсе, өсөнсө урындар, номинациялар алып киләләр. Йомағужин Динислам менән Ишмөхәмәтов Илназ конкурста беренсе урын алған “Атайҙар юлын дауам итеп” проекты менән Рәсәй кимәлендәге конкурста еңеп, “Артек” лагерына бушлай йүнәлтмә менән бүләкләнделәр. Айбатова Лилиә Ғәфүр ҡыҙы етәкселегендә Сәғитов Фәнзил “Родные берега” республика конкурсында өсөнсө урын алһа, Йомағужин Динислам Киров ҡалаһына барып бал ҡортон яҡлап беренсе урын яуланы. Был еңеүе мәктәптең генә түгел, ауылдың һәм райондың да данын күтәрҙе. 1980 йылдан 2018 йылға тиклем 9 йыллыҡ төп белем биреү тураһында таныҡлыҡты 322 уҡыусы, 1991-2011 йылдарҙа 11 йыллыҡ урта мәктәпте тамамлау тураһында 139 уҡыусы ҡулдарына өлгөргәнлек аттестаты алған. Ғәҙелгәрәй мәктәбендә эшләп йөрөүсе уҡытыусылар: * Мостафина Фирҙәүес Сәмиғулла ҡыҙы – 1985 йылдан * Сәғитова Фәимә Мөжәүер ҡыҙы – 1986 йылдан * Сафина Әҡлимә Сәғит ҡыҙы – 1991 йылдан * Сәғитова Гөлнәзирә Әхтәметдин ҡыҙы – 1991 йылдан> * Билалова Наилә Уразбай ҡыҙы – 1994 йылдан * Сәғитова Әлфиә Ғәндәлип ҡыҙы – 1999 йылдан * Айбатова (Ҡонафина) Лилиә Ғәфүр ҡыҙы – 2003 йылдан * Ишмөхәмәтова Илүзә Нуретдин ҡыҙы – 2004 йылдан * Билалова (Дауытова) Розалия Рәис ҡыҙы – 2004 йылдан * Маликова Нурсилә Барый ҡыҙы – 2017 йылдан * Бердикаева Нурзидә Ишбулды ҡыҙы – 2017 йылдан '''''(Миннәхмәт Йомағужин һәмГөлнәзирә Сәғитова төҙөгән материалдар)''''' [[Категория:Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылы]] myxptl39iqdgzk1zunpdvczjf4h56fh 0 5343 24881 24299 2023-03-18T10:16:13Z Aidar254 420 24881 wikitext text/x-wiki '''Ғәҙелгәрәй ауылында медицина үҫеше''' Октябрь революцияһына тиклем башҡорт халҡы медицина ярҙамынан мәхрүм булған. Ғәҙәттә халыҡ дауаланыуҙың берҙән-бер сығанағына – халыҡ медицинаһы дауаларын белгән кешеләргә мөрәжәғәт итер булған. Ата-әсәләр, олатай-өләсәйҙәр балаларын үҙҙәре дауалаған. Шулай уҡ һәр ауылда тиерлек махсус халыҡ табиптары ла булған. Уларҙың күптәре бер йәки бер-нисә йүнәлеш буйынса дауалағандар. Дөйөм башҡорт халҡына характерлы был күренеш беҙҙең Ғәҙелгәрәй ауылында да күҙәтелгән. Мәҫәлән, үлән белгестәре, быуын ултыртыусылар, кендек инәйҙәре, һөлөк һалыусылар, һылап дауалаусылар һәм им-томсолар. Им-томсолар үҙ сиратында тағы ла бер-нисә төргә бүленә: арбаусылар, ноҡотсолар, имселәр һәм өшкөрөп дауалаусы муллалар. Беҙҙең ауылда ла халыҡ медицинаһын өйрәнеп, ярҙам күрһәтеүселәр әле лә халыҡ хәтерендә һаҡлана. Ошо ауылда тыуып 103 йәшкә тиклем йәшәгән Сафин Шәрифулла Бохарала уҡып дини белем ала, ярҙам һорап килеүселәрҙе өшкөрөп дауалай. Ул хатта йыландарҙы арбап үлтерә алған, шуға йылан сағып ҡазаланыусылар уға мөрәжәғәт иткәндәр. Сәғитов Ғилман, Сафин Әхмәтйән бабайҙар халыҡты өшкөрөп дауалау ысулдарын киң ҡулланғандар. Әгәр уларҙың өшкөрөү көсө етмәһә, эргәләге көслө мулла Уйылдан бабайға барырға тәҡдим иткәндәр. Ямаш (Үрге Нөгөш) ауылында тыуып үҫеп Шүлгәнгә килен булып төшкән Хәлиуллина Зөлфиә (Зөлфәрә) һәм Сәғитова Мәрхәбә инәйҙәрҙе ауылдаштары әле лә оло хөрмәт менән иҫкә ала һәм рәхмәт әйтә. Улар икеһе лә им-томға, мейе ҡағыу, быуын ултыртыу, өшкөрөү, һылау һәм үләндәр менән дауалауға маһир булдылар. Мәрхәбә инәй – үҙ заманының билдәле кендек инәһе. Үҙенең һөйләүе буйынса 114 баланы яҡты донъяға ҡабул итә. Шулай уҡ им-томға Маликова Шәмсиә, уның килене Маликова Йәнбикә, Сәғитова Хәжирә өләсәйҙәр маһир була. 1950 йылдар башында районда трахома тигән йоғошло күҙ ауырыуы тарала һәм кешеләрҙең һуҡырайыу осраҡтары йышая башлай. Район үҙәк дауаханаһы белгестәре сирләүселәрҙе дауалап өлгөрә алмайҙар, һәм был сирҙе дауалау өсөн махсус курстар асыла. Беҙҙең ауылдан был курсҡа Тимербаева Сәмәрә апай уҡырға төшә. Уҡыуҙы уңышлы тамамлағас, Сәмәрә апайҙы Аҡбулатҡа, ә Ғәҙелгәрәйгә Төлкөбаева (Тимербаева) Люциәне эшкә ебәрәләр. Люциә Сәғит ҡыҙы Тимербаева 1952 йылда эш башлай. Ул эшләй башлағанда ауылда 36 кеше күҙ ауырыуы менән яфаланған була. 1958 йылда ауылда трахматоз пунктын бөтөрәләр. Люциә Сәғит ҡыҙы бөтә ғүмерен Шүлгән ауылының һаулығын һаҡлауға бирҙе, пенсияға сыҡҡансы ФАП-та санитарка булып эшләне. Тимербаев Ибраһим Фәтхетдин улына кейәүгә сығып, 4 балаға ғүмер биреп, матур ғаилә булып йәшәнеләр. 1958 йылда Ғәҙелгәрәй ауылында ФАП асыла. Ул Ғәҙелгәрәй, Аҡбулат, Кейекбай, Мәндәғол, Әтек ауылдарын хеҙмәтләндерә. Тәүге дипломлы медицина белгесе булып Насырова Мәүерә (Маша) Абдрафиҡ ҡыҙы эш башлай. Мәүерә Абдрафиҡ ҡыҙы 1937 йылда Ишембай ҡалаһында күп балалы ғаиләлә тыуған. Атаһы, аҙаҡ әсәһе һуғышҡа алына. Атаһы һуғыштан ҡайта алмай, ә әсәһе һуғыштан һуң күп тә үтмәй ауырып үлеп китә. Балаларҙы тәүҙә өләсәләре ҡарай, һуңғараҡ балалар йорттарына тараталар. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ете бала төрлө яҡҡа оҙатылып, улар бер-береһен юғалталар. Мәүерә Абдрафиҡ ҡыҙы Ишембай балалар йортонда тәрбиәләнә. Өфөлә 1-се һанлы медицина училищеһын тамамлап, Ғәҙелгәрәй ауылына эшкә килә. Сафин Самат Әхмәтйән улына кейәүгә сыға. Ауыл халҡы уны үҙ күреп, яратып, Маша еңгәй, тип йөрөтә. 6 балаға ғүмер биреп, татыу ғүмер кисерәләр. 1969 йылда Кейекбай ауылына күсеп китәләр. Унда ла фельдшер булып эшләй. Пенсия йәшенә еткәс, ауыл советында секретарь булып эшләй. Балалар үлемен булдырмағаны өсөн Һаулыҡ һаҡлау Министрлығының Маҡтау ҡағыҙы, ҡиммәтле бүләктәр менән наградлана. 2009 йылда ҡапыл донъя ҡуя. Сафина Мәүерә апай Кейекбайға күсеп киткәс ауылда йәш белгес, Нәби ауылы ҡыҙы Абдуллина Рәйсә эш башлай. Ишморатов Кәбир менән ғаилә ҡорғас, 1974 йылда Күжә поселогына эшкә китәләр. Күжә ябылғас Ишембайға күсәләр һәм ҡалған ғүмерҙәре ошо ҡалала үтә. 1976 йылда Яңы Монасип ауылы ҡыҙы Дәүләтбаева (Йомағужина) Зәйнәп Хәмит ҡыҙы эшкә килә һәм ошонда төпләнеп, 2011 йылға тиклем ауыл халҡына медицина ярҙамы күрһәтә. 1983 йылда ФАП өсөн яңы здание төҙөлә, һәм медицина ярҙамы күрһәтеүҙең мөмкинлектәре арта. Зәйнәп Хәмит ҡыҙы декрет ялында, отпускыла булған осорҙа Ҡыуандыҡов Факил, Әхмәтйәнова Зөмәрә Барый ҡыҙы, Ишморатова Гөлназ Мөхәмәт ҡыҙы, Йомағужина Гөлсиә Ғәҙелша ҡыҙы ваҡытлыса эшләп торҙолар. Ауылда фельдшер штаты берәү генә булғас, был дипломлы белгестәр башҡа тармаҡтарҙа эшләһәләр ҙә, кеше ярҙам һорап мөрәжәғәт иткәндә һәр ваҡыт ярҙам киттеләр һәм итәләр. 2011 йылдан алып ауыл халҡының һаулығын һаҡлау һағында Хәлиуллина Сәйҙә Айса ҡыҙы уңышлы эшләп йөрөй. Уға социаль медицина хеҙмәткәре Ишморатова Гөлназ Мөхәмәт ҡыҙы ярҙам итә. '''''(Миннәхмәт Йомағужин, Әҡлимә Сафина әҙерләне)''''' [[Категория:Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылы]] olgvkzjbvbucd419vfxrwuv4ywog9gu 0 5344 24880 24300 2023-03-18T10:15:22Z Aidar254 420 24880 wikitext text/x-wiki Балалар баҡсаһы тарихы Совхоздың үҙәге булғанлыҡтан, күпләп эшкә килеүсе йәштәр тормош юлдаштарын табып, өйләнешеп, йорттар төҙөнөләр, белгестәргә совхоз йорттары төҙөлөп, күҙ алдында ауыл үҫте. Йәш балалар күбәйеп, ауылдың демографик хәле яҡшырҙы. Мәктәптә уҡыусылар һаны артты. 1985 йылда Башҡорт дәүләт ҡурсаулығының Ағиҙел буйы филиалы үҙаллы “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы булып әүерелгәс, Ғәҙелгәрәй ауылының артабанғы үҫешенә оло йоғонто булды. Күпләп белгестәр күсеп килде, ғаиләләр артты, ҡурсаулыҡ төҙөлгән йорттарҙан айырым урам хасил булды. Ауыл үҫте, йәшәүселәр һаны артты. Совхоздың ҙур көс һалып төҙөлгән идара йорто күсеп сығыуға ун биш көн тигәндә аңғармаҫтан нигеҙенә тиклем янып китте. Ситтән оҫталар йәлеп ителеп, алдағы йылдарҙа кирбестән совхоз идараһы һалынды. Ваҡытлыса тип төҙөлгән ике бүлмәле ағас идара йорто балалар баҡсаһына бүләк ителде. Ауылда 1990 йылдың декабрь айында балалар баҡсаһы асылып, йәштәр өсөн оло бүләк булды. Бер төркөмлө баҡсаға егерме биш, ваҡыты менән унан да күберәк балалар йөрөнө. Баҡса мөдире Сәғитова Зөлфирә, тәрбиәсе Сәғитова Йәмилә, ашнаҡсы Билалова Нәфисә, тәрбиәсе ярҙамсыһы Юлсурина Зифа, кер йыуыусы Фәйзуллина Зөләйха, ут яғыусы Ҡаһарманова Гөлшат эш башланылар. 1992-1997 йылдарҙа тәрбиәсе булып Иҫке Монасип ауылы ҡыҙы Бикмәтова (Сафина) Гөлнур эшләй. 1994 йылда Сәғитова Гүзәл ут яғыу, кер йыуыу эшендә йөрөп, һуңынан музыкаль етәксе була. 1995-1997 йылдарҙа Ишморатова Гөлүзә, 1997-2000 йылдарҙа Әбүбәкирова (Ишмөхәмәтова) Илүзә Нуретдин ҡыҙы тәрбиәсе булып эшләйҙәр. Декрет ялындағы тәрбиәселәр урынына килгән Ғәбиҙуллина Таңсулпан ике йыл эшләп китә. 1998 йылда эшкә килгән Маликова Зөһрә Сәлимгәрәй ҡыҙы тәүҙә тәрбиәсе, һуңынан мөдир булып эшләй. 2010-2012 йылдарҙа Йәһүҙина Фәрзәнә Йомағужа ҡыҙы мөдир, Хафизова Гүзәл Рауил ҡыҙы тәрбиәсе була. 2012 йылдың июненән мөдир итеп Тимербаева Светлана Солтангәрәй ҡыҙы, тәрбиәсе булып Баййегетова Илүзә Басир ҡыҙы эшкә инә. 2013 йылда декрет ялынан һуң Маликова Зөһрә Сәлимгәрәй ҡыҙы тәрбиәсе булып кире эшкә сыға. Коллективта ашнаҡсы булып Ғәлина Эльвира, тәрбиәсе ярҙамсыһы булып Фәйзуллина Зөләйха Миңлеғәле ҡыҙы, кер йыуыусы булып Маликова Гөлйөҙөм Барый ҡыҙы эшләй. Ошо осорҙа балалар баҡсаһының материаль-техник базаһы нығый. 2012 йылда балалар баҡсаһы мәктәп бинаһының беренсе ҡатына күсә. Евротәҙрәләр ҡуйыла, иҙән алмаштырыла, бина эсендә йыуыныу, йылы туалет бүлмәһе эшләнә. Постель кәрәк-яраҡтары, ашханала посуда яңыртыла, һыуытҡыстар, компьютер; спонсорҙар аҡсаһына уйынсыҡтар, телевизор алына. Балалар баҡсаһына йөрөүселәр һаны 28-гә етә. Замана реформалары балалар баҡсаһын да урап үтмәй. 2015 йылдың 1 сентябренән балалар баҡсаһы мәктәпкәсә йәштәге кескәйҙәр төркөмө итеп үҙгәртелеп, етәкселек мәктәп ҡарамағына күсте. Штат ҡыҫҡартылып хәҙерге көндә 2 тәрбиәсе: Тимербаева Светлана Солтангәрәй ҡыҙы һәм Маликова Зөһрә Сәлимгәрәй ҡыҙы, тәрбиәсе ярҙамсыһы булып Фәйзуллина Зөләйха Миңлеғәле ҡыҙы эшләй. '''(Миннәхмәт Йомағужин, Әҡлимә Сафина әҙерләне)''' [[Категория:Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылы]] cot8j4pkdg78pkl9zwy4gt5jr0m5ta7 0 5345 24882 24301 2023-03-18T10:16:37Z Aidar254 420 24882 wikitext text/x-wiki Мәсет Кеше бер ваҡытта ла динһеҙ йәшәмәгән, дин тотҡан, иманлы тормоштоң ҡәҙерен белгән, илдәрҙә именлек, араларҙа татыулыҡ булһын, тип тырышлыҡтарҙы ташламаған. Йолаһын да үтәгән, ғибәҙәттән дә айырылмаған, донъяһын да бәрәкәтле итеп алып барған. Тарихи документтарға ҡараһаҡ та, әлеге ваҡытта иҫән булған оло кешеләрҙең һөйләүҙәре буйынса ла, ауылыбыҙҙың кешеләре араһында электән дингә ыңғай ҡараш булған. Ислам динен хөрмәт итеп, дин ҡанундарын үтәргә тырышып йәшәгәндәр. 1834 йылғы яҙмаларға ҡарағанда, ауылда Дәүләткирәй Тимербаев мулла-мөхтәсиб, Рамаҙан Азбраев указлы мулла булған. 1859 йылда Дәүләткирәй Тимербаевтың кесе улы Йәһүҙәне Ғәҙелгәрәй ауылына указлы мулла итеп ҡуялар, был ваҡытта уға 38 йәш була. Был турала ошо йылдағы халыҡ иҫәбен алыу теҙмәһе раҫлай. Шулай уҡ ошо яҙмала Баййегет Яманһариндың улы Әбделмөъмин Баййегетовты ла указлы мулла итеп раҫлаған юлдар бар. Әбделмөъмингә ул саҡта 35 йәш булған. Тимәк, ул ваҡыттарҙа ауылда ике мәхәллә булған. Мозафар исемле ауыл кешеһе аҙансы, йәғни мәсеттә аҙан әйтеүсе, булып торған. Мозафарҙың улы Мөхәмәтсадиҡ, һөйләүҙәре буйынса, Бохара ҡалаһында дини белем ала. Ике тапҡыр Ғәрәбстанға хажға барыуы мәғлүм. Мөхәмәтсадиҡтың кейәүе Шәрәфулла ла бик белемле, Ҡарауанһарайҙа уҡыған кеше була. Дини ҡанундарҙы ауылда ул Сәғитов Ғилман менән үтәп йөрөй. Мәсет йорто үҙ функцияһын үтәүҙән туҡтағас, бер яғында – клуб, икенсе яғында артелдең идараһын урынлаштыралар. Һуңынан урта стенаны бысып, артелдең ҡап һуғыу оҫтаханаһына әйләндерәләр. Был 1950 йылдарҙа була. Ә бер йылдан ҡыш көнө был бина тотошлай янып китә. Дин тыйылып, мәсеттәр туҙҙырылһа ла, күптәр эстән генә булһа ла, дингә тоғро ҡалалар. Балаларына өгөт-нәсихәттәрен өйрәтеп, үҙҙәре йәшерен рәүештә булһа ла намаҙ уҡып, ураҙа тотоуҙы дауам итәләр. Яңы тыуған балаларға исем атап, мәрхүмдәрҙе һуңғы юлға оҙатыу йолаларын башҡарып, яңы өйләнешеүселәргә никах уҡып йөрөүсе Сафин Әхмәтйән бабай булған. Был кеше йәнле, ярҙамсыл изге кешене ололар яҡшы яҡтан ғына иҫкә ала. Әхмәтйән бабай мәрхүм булғас, дини йолаларҙы байтаҡ йылдар Баййегетов Хәйбулла Ғәтиәтулла улы башҡара. Шөкөр, 2000 йылдарҙан башлап, халҡыбыҙ динһеҙлектең бик насар эҙемтәләрен күреп, аңлап, яңылышлыҡты төҙәтергә самалай башланы. Тик кеше күңеленә инеп оялағанды тиҙ генә ҡыуып сығарып булмағандай, дингә ҡайтыу ҙа бик ыҙалыҡ менән генә бара. 2002 йыл ауыл тарихына беренсе тапҡыр “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” һәм иман йорто – мәсет асыу тантанаһы менән инеп ҡалды. Сәғитов Садиҡ ауыл хакимиәте башлығы булып һайланғас та, тирә-яҡта үткәрелеп килгән “Һаумыһығыҙ, ауылдаштар!” байрамын ойоштороу ниәте менән, халыҡ менән кәңәшләшеп, инициатив группа һәм комиссия төҙөп, район хакимиәте тупһаһын тапай башланы. Ойоштороу комиссияһына егермеләгән кеше индерелеп, улар Йомағужин Рафиҡ Ғылмитдин улы етәкселегендә эшләне. Ауылда мәсет асыу көнүҙәк мәсьәләләрҙең береһе ине. Сафин Бикйән бабайҙың ике быуатлыҡ ҡарағас йортон мәсет итеү тураһында ҡарар ҡабул ителде. Буш торған бинаны мәсет итеп эшләтеү өсөн рөхсәт һорап, ауыл хакимиәтенә һәм район советы президиумына мөрәжәғәт яҙылды һәм мәсьәлә ыңғай хәл ителде. Садиҡ Сабит улы эште уның ерен һәм йортон мәсет итеп рәсмиләштереүҙән башланы. Лесхоз директоры Хәйбуллин Рәфис Сабирйән улы иҙән-түбәлек таҡта, тирә-яғын кәртәләүгә штакетник, мәсет мөмбәрен бурауға 20 кубометр ҡарағай ағасы бүлде; ауыл эшҡыуары Сәғитов Рөстәм Сабит улы буяу, сөй, төҙөлөш кәрәк-яраҡтары менән тулыһынса тәьмин итте. Район администрацияһынан 30 мең, “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы директоры Косарев Михаил Николаевич 15 мең һум күләмендә аҡсалата ярҙам һәм Магнитогорск ҡалаһынан тимер ҡайтартыу өсөн машина бирҙе. Ауыл халҡы ла ситтә ҡалманы: мөмкинлектәренә ҡарап таҡта һәм аҡса йыйҙы. Мәсеттең муллаһы итеп ауылыбыҙ аҡһаҡалы, район үҙәге Иҫке Собханғолда йәшәүсе Ишморатов Ҡазихан тәғәйенләнде. Мәсеткә “Билал” исеме бирелде. Ҡазихан бабай оло йәштә булыуын, сит ауылдан йөрөп эшләй алмаҫын иҫкә алып, мәсеткә яңы хужа әҙерләүҙе төп бурысы итеп ҡуйҙы. Ул үҙенең туғаны, ғүмер юлын совхоз эшенә бағышлап, хаҡлы ялға сыҡҡан Әхмәтйәнов Фәрит Заһит улын дин серҙәренә төшөндөрөп, курстарға йөрөтөп, ауылыбыҙ мәсетенә имам-хатип итеп ҡалдырыуға өлгәште. Бөгөнгө көндә баҡыйлыҡҡа күскән Фәрит муллабыҙ ауылдың бик хөрмәтле кешеһе, үҙенең вазифаһына бик яуаплы ҡараусы дин әһеле ине. Бик принципиаль, тәртипле, тәрбиәле кеше булды. Үҙ алдына күп дини китаптар уҡып, дин серҙәренә нығыраҡ төшөнөп, ауылдаштарыбыҙҙы ла дингә өндәп, намаҙ тәртиптәренә өйрәтеп, күп ваҡытын мәсеттә үткәрҙе. Йома көндәре ауыл аҙан тауышына уянды, мәсеттән яңғыраған ошо аҙан тауышы ауылдаштарыбыҙҙы яҡшылыҡҡа, матур эштәр атҡарырға, тәртип-тәрбиәгә, иманға әйҙәп торҙо. Белем көнөндә, “Һуңғы ҡыңғырау” көндәрендә балалар алдында сығыш яһап, изге фатихаһын бирҙе, мәсеткә саҡырып, уларға вәғәз уҡыны, бүләктәр таратты. Күпме өйҙәргә, ауылдарға аяттарға йөрөп, дини ғәмәлдәр үтәне. Барыһына ла ярҙам итте, бар кешенең күңеленә юл тапты, өй һалып, донъя төҙөүселәрҙең нигеҙҙәренә үҙенең изге доғаларын ҡылды. Бик шаян, тапҡыр телле, мәрәкәсел кеше ине. Оло йәшкә етеп барыуын, был донъяның фанилығын уйлап, алдан мәсеттең хужалы ҡалыуын хәстәрләне. Әлеге көндә хәҙрәт булып торған Айсығолов Салауат Рауил улын ислам донъяһына әйҙәп, дин ҡанундарын өйрәтеп, үҙенең тәжрибәһе менән таныштырып йөрөнө. Шөкөр, мәсетебеҙ хужаһыҙ ҡалманы. Фәрит бабайыбыҙҙың изге эшен Салауат хәҙрәт дауам итә. Ә Фәрит Заһит улын ауылдаштары онотмай, мәңге хәтерҙәрендә һаҡларҙар, тип ышанам. Йома һайын ауылыбыҙ өҫтөндә аҙан тауышы яңғырай, ауылдаштар әруахтар рухына хәйер-саҙаҡа бирә, доға ҡылып алыусы барлығына шөкөрана ҡылып йәшәй. Моғайын, рухы шат яталыр. Мәләүездә мәҙрәсә тамамлап, дини ҡанундар нигеҙендә йәшәүсе Иҫәнғужин Сынтимер Бәҙретдин улы ла хөкүмәт эшенән бушап, ваҡыты булғанда мәсет юлын һыуытмай, ярҙамынан ташламай. Ғәҙелгәрәй ауылында электән йәш быуынды дини ҡанундар нигеҙендә әҙәпле-тәртипле итеп үҫтереүҙе түбәндәгеләр раҫлай: район үҙәгендә мәсет асылғас, унда имам-хатиб булып Ғәҙелгәрәйҙә тыуып-үҫеп Иҫке Собханғолда йәшәүсе Изгин Әбделмән Усман улы эшләй. Хәҙерге көндә был мәсет уның рухына “Әбделмән” исемен йөрөтә. Шулай уҡ ныҡлап олоғайғанса Ишморатов Ҡазихан бабай, хәҙерге көндә Әхмәтов Сәләх Дәүләткирәй улы диндар кешеләр булып, Иҫке Собханғол ауылында дини йолаларҙы башҡаралар. Барыһының да ауылдаштарыбыҙ булыуы Шүлгән халҡы өсөн оло ғорурлыҡ.'''(Флүрә Йомағужина әҙерләне)''' [[Категория:Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылы]] be745i4ybycxmp7ybvgpe9nlic30m5w 0 5346 24735 24302 2023-02-03T18:39:06Z Aidar254 420 /* Почта, телефон, электроэнергия */ 24735 wikitext text/x-wiki ‪== Ғәҙелгәрәй ауылы барлыҡҡа килеүе == Бөрйән районының Ғәҙелгәрәй ауылы XIX быуаттың башында барлыҡҡа килә. Ауыл Ырымбур өйәҙенең 9-сы башҡорт кантонының 23-сө йорт составына ҡарай. Ауылға нигеҙ һалыусы кеше отставкалағы зауряд есаулы Әҙелгәрәй Тимербаев була. Архивтағы бөтә документтарҙа ла уның исеме Әҙелгәрәй тип яҙылған. Ҡайһы осорҙан Ғәҙелгәрәй тип яҙа башлағандарҙыр, уныһы билдәһеҙ. Ауылды Шүлгән тип тә, Ғәҙелгәрәй тип тә йөрөтәләр. Документта – Ғәҙелгәрәй. Өсөнсө исеме лә бар – Әҙелғужа. Архив документтарын анализлау шуны күрһәтә: ауылға нигеҙ һалыусылар – Ҡотан ауылы кешеләре. 1816 йылғы халыҡтың иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ҡарағанда, Ҡотан ауылында барлығы 19 ғаилә йәшәгәнлеге билдәле, ә Ғәҙелгәрәй тураһында мәғлүмәттәр юҡ. Һуңғараҡ Ҡотанда йәшәгән 19 ғаиләнең 13-ө күсеп килеп Ғәҙелгәрәйҙә йәшәй башлай, алты ғаилә Ҡотанда тороп ҡала. 1834 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәрендә Ғәҙелгәрәй ауылы бар икәнлеге күренә: 21 ғаилә теркәлгән, дөйөм халыҡ һаны 213 кеше (108 ир-ат, 105 ҡатын-ҡыҙ). Архив документтарында ауылдың аныҡ ҡына барлыҡҡа килеү йылы билдәһеҙ. Яҡынса ауыл 1819 йылдарҙа барлыҡҡа килгәндер. 1859 йылда ла ауылда 21 ғаилә теркәлгән, һәм дөйөм халыҡ һаны 329 кешегә етә (165 ир-ат, 164 ҡатын-ҡыҙ). Малсылыҡ менән шөғөлләнеп, ярым күсмә тормош менән йәшәгәндәр. Игенселек эшен ихтирам итмәгәндәр. 1842 йылда 213 кеше тарафынан ни бары 112 бот иген сәселгән. Шулай итеп, революцияға тиклем ауыл ҙур ғына була. Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы төҙөлгәс, Бөрйән волосы Бөрйән-Түңгәүер кантоны составына инә. Ул осорҙа районда 33 ауыл була. 1920 йылда Ғәҙелгәрәйҙә 447 кеше йәшәй. Халыҡ һаны буйынса 33 ауыл араһында 7-се урында тора. 1921 йылғы аслыҡ һөҙөмтәһендә 92 хужалыҡтың 60-ы юҡҡа сыға, халыҡтың күп өлөшө аслыҡтан ҡырыла. 1949 йылда ауылда барлығы 12 ғаилә тороп ҡала. 1959 йылда халыҡтың һаны 214 кешегә етһә, 1989 йылда 403 кеше иҫәпләнә. 2002 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу буйынса 445 кеше һәм 107 хужалыҡ теркәлгән булһа, бөгөнгө көндә 127 хужалыҡ бар. Ғәҙелгәрәй ауылы Көнъяҡ Урал тауҙарының бер армыты булған Аҡҡашҡа тауы итәгендә урынлашҡан. Ауыл 6 өлөштән тора, сөнки ере тигеҙ түгел, ҡалҡыулыҡтар һәм улар араһындағы уялар менән бүлгеләнеп бөткән. Ауылға ингән саҡта уң яҡта Антон ҡалҡыулығы; Сүбәк күперен үткәс, оло юл ҡалҡыулыҡҡа тарта, быныһы – төп урам, ул Аҡҡашҡаға барып терәлә. Төп урам бөткән ерҙә, Һарыла аша уңға сыҡһаң, өсөнсө һәм дүртенсе ҡалҡыулыҡ; бишенсе ҡалҡыулыҡ Саҡай сабыны, унда ҡурсаулыҡтың контораһы; алтынсы ҡалҡыулыҡ – Майған тауы. Ауылдың алты өлөшөнөң дә исемдәре бар. Төп урамдың атамаһы Шүлгән (элек Ленин) урамы, ҡалғандары – Антон урамы, Ҡурсаулыҡ (Саҡай) урамы, Тау (Махнедаем), Әхмәтйән (Нимесләр) һәм Салауат Юлаев (Майған) урамы. Тәүге өс урамдың атамалары электән билдәле, ә тегеләре яңыраҡ таҡҡан ҡушамат. Тау урамына күсеп сыҡҡас, кешеләре үҙ-ара ҡунаҡ саҡырышалар икән. Йырлап, бейеп күңел асалар. Араларынан береһе әйтә икән: “Эшләйбеҙ ҙә, эсәбеҙ ҙә, маху не даем,” – тип. Шунан һуң ошо исем йәбешеп ҡалған. Нимесләр урамында бер ваҡыт ике күрше бик ҡаты ирешә икән. Төп урам кешеһе ишетеп ҡала ла: “Вәт ирешәләр, хас нимесләр кеүек,” – тип әйтә икән. Тегеләрҙең уҫаллығын нимесләр менән сағыштырғандыр инде. Ауыл урынлашҡан ерҙә элек ҡуйы ҡарағай урманы була. Өйҙәр хәҙерге мәктәп бинаһы урынлашҡан тирәлә генә булған. Антон, Саҡай, Махнедаем, Майған – элекке сабынлыҡтар. Яңы ауылдың ҙур һыуы булмаһа ла, малсылыҡ менән шөғөлләнгән кешеләргә уңайлы: көтөүлектәр, сабынлыҡтар, йәйләүгә күсер ерҙәре иркен була. Йәйләүгә ҡотандар менән бергә сығып, бер тирәгәрәк ултырғандар. Күжә йылғаһы, уға ҡойған Ҡушйылға тамағы, Ҡушйылға башы яландары шүлгәндәрҙең элекке йәйләүҙәре булған. Ауыл аша ҙур йылға аҡмай, халыҡтың эскән һыуы – Һарыла шишмәһе. Эргә-тирәлә ваҡ-ваҡ шишмәләр ҙә байтаҡ. Иң ҙур йылға – Шүлгән йылғаһы. Ул ауылдан ситтәрәк аға. Ауыл яйлап ҙурайған, ә халыҡ йылҡы, һыйыр малы көткән. Кәзә-һарыҡ әҙ булған. Кешеләр солоҡ япҡан, умарта юнған, ҡорт көткән. Иген сәсмәгәндәр. Кустарсылыҡ менән шөғөлләнеп, кәрәк-яраҡ (биҙрә, батман, көрәк, дегет, һалабаш һ.б) етештергән. Әҙерләгән әйберҙәрен әҙ-мәҙ игенгә алмаштырғандар. Халыҡтың төп аҙығы ит һәм һөттән етештерелгән ашамлыҡтар булған (ҡорот, эремсек, ҡатыҡ һ.б). '''Авторы: Миннәхмәт Йомағужин''' == Ауыл революцияға тиклем == Революцияға тиклем дә халыҡтың төп шөғөлө малсылыҡ, солоҡсолоҡ, һунарсылыҡ һәм кустарсылыҡ була: тырыш кеше хәлле йәшәгән. Урта хәлле 5-6 бейә, 3-4 һыйыр, 2-3 екке ат, 20-30 баш ҡорт көткән. Бай бында берәү генә була. Бикйән ҡарттың атаһы (исеме онотолған) 80-90 баш йылҡы көткән. Һыйыр һауыу өсөн 4 һауынсы тотҡан. Күрәһең, һыйырҙары 20-30 баш тирәһе булғандыр. Был осорҙа ла халыҡ иген сәсмәгән. Бикйән ҡарттың атаһы ауыл халҡы эшләгән кустарсылыҡ әйберҙәрен күмәртәләп һатып алып, икенсе яҡҡа алып барып һатыу иткән. Үҙенә күрә сауҙагәр була инде. Ауыл халҡына ла әҙер әйберҙе уға һатыу файҙалы булған, сөнки һәр кемгә айырым баҙарға барыуҙың хаҡы сыҡмаған. Күмәк ат, арба кәрәк, йөккә күҙ-ҡолаҡ булырға, һата белергә кәрәк. Ә быны һәр кем булдыра алмай. Күмәк малға бесән, йыла, яғырға утын ташытыр өсөн 12 малай тотҡан. Ялҡауҙар ярлы йәшәгән. Ҡышын байҙан үтескә алған, ә йәйен бурысын эшләп түләгән. Бикйән ҡарттың атаһы сауҙагәр булғас, башҡа байҙарға баш бирмәгән, көслө булған. Эре-эре яландарҙы үҙе биләгән. Бесән сапҡанда бик күп көнлөксө яллаған. Яҡшы эшләгән кешегә эш хаҡын йәлләмәгән. Бер ай эшләһә, бер тана йәки тай биргән. Һәр көнлөксөгә үҙенә күрә көнлөк норма ла булған. Хисапсыһы эш күләменең иҫәбен алып барған. Хисапсы булып ошо ауыл кешеһе Сафин Шәрәфулла эшләгән. Бикйән тигән исем ауылда әле лә йәшәй. Бесән сапҡан яланын Бикйән сатлығы тип йөрөтәләр. Унан ҡалған өй ҙә бар. Өс бүлмәле ҡупшы ғына йортта хәҙер “Билал” мәсете урынлашҡан. Бикйән ҡарттың вариҫтары – Сафиндар әле лә ауылда йәшәйҙәр. '''Авторы: Рауил Айсығолов''' == Совет власы урынлашыу һәм граждандар һуғышы осоро == Революцияға тиклем бик арыу йәшәгәндәр, малды ла иркен, күпләп көткәндәр. Йыл һайын йәйләүгә сыҡҡандар. Бесән мәленә тиклем ҡышҡы михнәттәрҙән һуң үҙенә күрә ял булған. Оло ирҙәр ҡымыҙ эскән. Бейәһе булмаған, ҡымыҙ яһай алмағандарҙы ла йыйғандар һәм һыйлағандар – йолаһы шулай булған. Ә йәштәр аласыҡ һайын йөрөп көбөгә, кем күпме бирә ала, ҡымыҙ йыйып, айырым күңел асып эскәндәр. Ҡатын-ҡыҙҙар үҙҙәре башҡа ултырғандар. Улар эргәһенә ир-ат бара алмаған. Ул ваҡытта бал әсетеп эсеү ҙә булған. Шулай ҙа тәртип бик ҡаты була. Өйҙә эскән кеше тышҡа (урамға) сығып йөрөй алмаған. Шул осорҙағы иҫтәлектәргә күҙ һалайыҡ: “1917 йылда һуңғы тапҡыр йәйләүгә күсеү булды. Революция тураһында ишеттек, ләкин совет власы килеп етмәй әле, закон иҫкесә булды. 1918 йылдың ҡышына тәүге тапҡыр ауылға аҡтар килә. Байыраҡ кешенең малын иткә һуйырға ҡуштылар. Улар кеше таламаны, ә нисектер ҡурҡытыбыраҡ һорап ашанылар. Еләк бешер мәлдә төрлө милләт кешеләренән торған дезертирҙар отряды килә. Былар бик ныҡ таланы. Үҙҙәре аҡтар менән дә, ҡыҙылдар менән дә һуғышты. Халыҡты шулар бик ныҡ интектерҙе. Ҡыҙылдар килгәндә лә хәллерәктәрҙән аҙыҡ-түлекте һорап ашанылар. Көҙ көнө ҡыҙылдар килә башланы. Шунан һуң ауыл алмаш-тилмәш ҡулдан-ҡулға күсә башланы. Атыш көслө булды. Бындай һуғыш ҡыш буйы дауам итте. Ғинуар тирәһендә аҡтар ҡара сәүкә кеүек күсенеп үттеләр, сигенгәндәрҙер инде, күрәһең. Халыҡ бөлгәндән-бөлә барып, 20-се йылға аяҡ баҫты. 1920 йылдың аҙағында бер ниндәй ҙә һуғыш булманы. 1921 йылға ҡарап киткәндә Керенский аҡсаһы, бер аҙна үткәс совет власы аҡсаһы килде. Аслыҡҡа ҡаршы ярҙам булды был аҡсалар. Һуғыш осоронда булып, малһыҙ ҡалған кешеләр асыға, үлән ашай башланылар. 1922 йылда ысын аслыҡ башланды. Шул йылы көҙгә совет власы урынлаштырылды. Хөкүмәт тарафынан 12 йәштән түбәндәргә ашхана асылды. Аҙыҡ тарата торған кешеләр балалар нормаһын үҙҙәренә алып, күбеһен аслыҡтан ҡырҙырттылар. Май айы еткәс, ололарға ла ярҙам килде. Көнбағыш майы, тары, кукуруз, кипкән балыҡ тараттылар. Бойҙай игене (оно) булманы. Көҙгә торо баҙарҙарҙа арыш, тары ярмалары күбәйҙе, халыҡ күтәрелә башланы. 1922 йыл тирәһе НЭП булып китте. Был осорҙа халыҡтың хәле байтаҡ яҡшырҙы. Әйбер хаҡы ҡаты законда булды. Шәкәрҙең 400 граммы – 7 тин, сепрәк (яулыҡ) – 12 тин, шырпы ҡабы – 1 тин, ондоң бото – 18 тин. Балалар өсөн дәфтәр, ҡәләм, китап бушлай булды. Һыйырҙың хаҡы – 15 һум, йылҡы – 25-30 һум. Әгәр берәйһе эшкә малай тота икән, нормаһын тултырһа, көндәлек хаҡ – 3 һум. Әгәр малай тотоп, хаҡын түләмәй икән, аҡсаһын батрачком таптырҙы. Договор буйынса хөкүмәткә эшләйһең икән, көндәлек эш хаҡын 3 һум менән түләй. Әгәр түләмәй икән, рабочком таптыра. Законы шулай булды. 1926 йылдарҙа атһыҙҙарға ат таратып бирҙеләр (ҡайҙандыр ҡырҙан алып килделәр). Беҙ ҙә алдыҡ. Хаҡы 60 һум ине һәм уны 10 йыл эсендә түләп бөтөрөргә кәрәк ине. 21-се аслыҡ йылда күп халыҡ ҡырылып ауыл бәләкәй генә булып ҡалды, барлығы 30 өй тирәһе». '''Баййегетов Хәйбулла Ғәтиәтулла улы иҫтәлектәренән.''' == Ғәҙелгәрәйҙә колхозлашыу осоро == Илдә барған империалистик һуғыш, Граждандар һуғышы, 1921 йылғы аслыҡ йәш совет республикаһының халыҡ хужалығын ныҡ ҡаҡшата. Хужалыҡты тергеҙеү, аслыҡтан йонсоған халыҡты икмәк, промышленность, сырье менән тәьмин итеү өсөн 1923 йылда Бөтә Башҡортостан кооперация берләшмәһе – “Башсельхозкредит” ойошторола. Ошоға нигеҙләнеп районда 1924-1925 йылдарҙа тәүге кооперациялар ойошторола һәм ерҙе бергәләп эшкәртеү өсөн кредитҡа һабан, тырма, сәскес, молотилка, сәсеү орлоғо алып ҡайтып бирелә. Кредитҡа бирелгән әйбер хаҡын ҡайтарып алыу срогы 3-5 йыл, тип билдәләнә. Башта малсылыҡ, ҡошсолоҡ, ҡортсолоҡ, ерҙе бергәләп эшкәртеү ойошмалары төҙөлһә, һуңғараҡ улар нигеҙендә ауыл хужалығы артелдәре ойошторола. Йылайыр кантон башҡарма комитеты ерҙе бергәләп эшкәртеүҙе киң йәйелдереү маҡсатында Бөрйән волосына 1927 йылға 153 десятина иген сәсеү планын еткерә. Ошоға бәйле йыйылыштар үткәрелә һәм һәр ауылға план һалына. Ғәҙелгәрәй ауылына 10 десятина иген сәсеү планы тура килә. Пландарҙы үтәү маҡсатында ауылдарҙа промколхоздар ойошторола башлай. 1929 йылда колхоздар төҙөү тураһында һүҙ башлана, ә 1930 йылда уны төҙөү эшенә тотоналар. Ошо йылдың йәй айында йәйләүҙә саҡта ирекле рәүештә колхозға инергә теләүселәрҙе саҡыртып алалар. Утыҙлап өйҙән 12 кеше колхозға керә. Арлы-бирле эшләүселәр күп булғас, киренән таралып бөтәләр. Илебеҙҙең төрлө райондары өсөн коллективлаштырыуҙың төрлө сроктары билдәләнә. Башҡортостан коллективлаштырыуҙы 1932 йылдың яҙына тамамларға тейеш булған райондар төркөмөнә индерелә. Тотош коллективлаштырыуҙы уңышлы үткәреү өсөн 25 мең эшсе ебәрелә. Бөрйәнгә лә тиҫтәләгән кеше ебәрелә. Улар араһында Биктимерова Ғәлиәнең эшмәкәрлеге көслө була. Ул Ғәҙелгәрәйгә 1931 йылдың 12 июнендә килә, кешеләр араһында йөрөй, колхоз тураһындағы фекерҙәрҙе яҙып алып йөрөй. Йәштәрҙе йыйып уйындар өйрәтә, уларҙы комсомолға алып, комсомол ячейкаһын төҙөй. Иң беренселәрҙән комсомол сафына Сафин Әхмәтйән, Ишмөхәмәтова Ғәрифә, Ишморатов Абдулҡадир, Байрамғәлин Сәйетғәле, Әхмәтйәнова Камилә, Бикйәнова Зәйнәптәр инә. 1931 йылдың 16 июнендә Өфөнән вәкил килә, кешеләрҙе йыйып колхозға инеү өсөн өндәй башлай һәм колхоз ойошторалар. Колхоздың тәүге ағзалары: Хәлиуллин Сәлимгәрәй, Хәлиуллин Дәүләткирәй, Изгин Усман, Хәлиуллин Зәкир, Ғәлин Шәрәфетдин һәм башҡалар. Колхоз председателе – Ҡолоҡов Хөснитдин, бригадиры – Солтанбаев Дәүләтбай, хисапсы – Сәғитов Шәкир була. Промколхоз Ғәҙелгәрәй, Аҡбулат ауылдарын берләштерә. Колхозсылар башлыса кустарсылыҡ менән шөғөлләнәләр һәм тәүге йыл 18 га иген сәсәләр. 1934 йылдың аҙағында Ғәҙелгәрәй, Аҡбулат, Кейекбай “Яңы тормош” колхозына берләшәләр. Председателе – Йомағужа Айытбаев (Әтек ауылыныҡы), ауылда бригадир –Шәрәфетдин Ғәлин, хисапсы – Бикбулатов Баһаутдин. Аҡбулатта бригадир булып Бәҙретдин Юлсурин эш башлай. 1938 йылда Ғәҙелгәрәй һәм Аҡбулат ауылдары “Яңы тормоштан” айырылып “Чапаев” исемендәге колхозды ойоштора. Председателе итеп Баһаутдин Бикбулатовты һайлайҙар, хисапсы – Шәһишәриф Йәмилев. 1938 йылда ер һөрөүҙә Хәлим Сәғитов, Әбделҡадир Ишморатовтар алдынғылыҡты бирмәйҙәр. Кәбән һалыуҙа Сәфәр һәм Сәйет Байрамғәлиндар, ҡорт ҡарауҙа Шаһиян Ишморатов, тимерлектә Дәүләтбай Солтанбаев, сайыр йыйыу, иген сәсеүҙә Усман Изгин, Фахретдин Сәғитов, малсылыҡта Ғәйфулла һәм Сәбилә Баййегетовалар, Нәзифә Байрамғәлина, Хәйбулла Баййегетовтар тырышып эшләйҙәр. Колхоздың ударниктары булып Бикә Ғәлина, Разия Байрамғәлина, Йомабикә Сәғитова, Камилә Сәғитова, Мәрхәбә Сәғитова һәм Һөймәҫбикә Ишморатовалар таныла. Шулай уҡ үҫеп килеүсе йәштәр колхоз эшендә көсөнән килгән эштәрҙә актив ҡатнаша башлайҙар. Колхозсыларға Миңзифа Байрамғәлина, Ғәйшә Хәлиуллина, Әсмә Сәғитова, Шәмсикамал Солтанбаева, Нәғимә Хәлиуллина, Зәкирә Ишморатова, Әүбәкир һәм Исмәғил Тимербаевтар, Ҡазихан Ишморатов, Һаҙый һәм Харис Билаловтар һәм Ғәле Баййегетовтар ҡушыла. Йылҡысылыҡ өлкәһендә юғары ҡаҙаныштарға өлгәшкән өсөн Билалов Фазылғүмәр Шәрәфетдин улы Мәскәү ҡалаһына Халыҡ Хужалығы Ҡаҙаныштары күргәҙмәһенә (ВДНХ) барып ҡайта. 1940 йылда колхоздың председателе итеп Маликов Мөжәүирҙе һайлайҙар. Хисапсы итеп Солтанбаев Шәрифйән тәғәйенләнә. Бөйөк Ватан һуғышы башланғанда йәйге бесән әҙерләү, иген урған мәл була. Совет хөкүмәтенең белдереүе айҡанлы ауылда дөйөм йыйылыш үткәрелә. “Чапаев” колхозы ағзаһы Әхмәтйән Сафин сығыш яһай һәм иртәгә үк фронтҡа ебәреүҙәрен һорай. Йыйылышта илбаҫарҙарға ҡаршы көрәшергә әҙер булырға һәм тылда намыҫлы эшләргә, тигән ҡарарға киләләр. “Чапаев” колхозы колхозсылары быға яуап итеп 8-15 июлдә ҡул менән 147 га бесән сабалар. Ғәлина Бикә, Сәйфетдинова Мәүлиҙә, Сәғитова Мәрхәбәләр көндәлек салғы менән бесән сабыу нормаларын 110-120%-ҡа еткерәләр. Косилка менән сабыусы Хәлитов Йосоп норманы 4 гектар урынына 6 гектарға еткерә. “Ирҙәр фронтҡа киткәс төп ауырлыҡ ҡатын-ҡыҙ иңенә төшә. Кисә ире тотҡан һабанды үҙе йәки улы тотто. Улар бесән сапты, кәбән ҡойҙо. “Чапаев” колхозынан Ғәлинә, Сәйфетдиновалар үгеҙ һәм һыйырҙар егеп, ер һөрөүҙең көндәлек нормаһын 120-130% еткереп үтәнеләр” (М.Ғ.Хәсәнов, Бөрйән районы тарихы. 41-42-се биттәр). 1941 йылдың көҙөндә уңышты йыйғанда, Шүлгән күпере эргәһендәге иген урылып бөтмәһә лә, бөттө тип отчет биргәне өсөн Маликов Мөжәүир ҡулға алына һәм төрмәгә оҙатыла. Ул шул китеүҙән кире әйләнеп ҡайтмай. Уның урынына председатель итеп Сафин Ғәлимйән Шәрәфулла улын тәғәйенләйҙәр. Ул һуғышҡа киткәс, Байрамғәлина Нәзифә Ғөбәйт ҡыҙы колхоз рәйесе вазифаһында ҡала. Был йылдарҙа колхоз ныҡ бөлгөнлөккә төшә. Аттар ҡорсаңғы менән ауырып күпләп үлә. Кешеләр тамаҡ туйҙырыу өсөн ауылдан ситкә китә башлайҙар. Колхоз председателдәре бик йыш алмашына. Күптәре ике-өс ай эшләгәс, эште ҡалдыралар. Был осорҙа Сафина Ғәфүрә, Ҡыямов фамилиялы татар кешеһе, Байназарҙан Иманғолов Насип, Ишмөхәмәтов Зиннәт, Ҡотандан Рысбаев Ғиниәт һәм Ғәлин Закирҙар эшләйҙәр. 1944 йылда һуғыштан яраланып ҡайтҡан Сафин Әхмәтйән Ғәҙелгәрәй ауылында бригадир итеп ҡуйыла. Һуғышта уң аяғын өҙҙөргән ветеран имгәкләгән ерҙә имгәкләп, шыуышҡан ерҙә шыуышып, ҡарҙа бата-сума башкөллө эшкә тотона һәм һуғыш бөтөп фронтовиктар ҡайтҡансы, ауылдаштарына терәк һәм төп яҡлаусы була. Үҙ ғүмерендә 12 йыл ауылда бригадир, 2 йыл колхоз председателе булып эшләй. 1949 йылдың май айында “Чапаев” исемендәге колхозды промартелгә үҙгәртәләр. Уның производство мөдире итеп Тимербаев Солтангәрәй Фәсхетдин улы тәғәйенләнә һәм 1950 йылдан артелдең председателе итеп һайлана. 1955 йылдың 13 ғинуарында промартель Маленков исемендәге колхозға ҡушыла. Рәйес итеп Солтангәрәй Тимербаев һайлана һәм ул 1956 йылдың 13 февраленә тиклем эшләй. Ул Иҫке Собханғол ауылы советы рәйесе итеп һайланғас, колхоз етәксеһе итеп Бикбулатов Баһаутдин Абдрахман улы ҡуйыла. 1955 йыл башында районда элекке 17 колхоз урынына эреләтелгән 13 колхоз ойошторола. Колхоздарҙы эреләтеү менән бер рәттән уларҙы район ойошмаларының етәкселәре иҫәбенә кадрҙар менән нығытыу саралары ла күренә. Ошоға бәйле КПСС райкомының икенсе секретары Баһаутдин Бикбулатов үҙенең тыуған яғына колхоз рәйесе итеп ебәрелә. 1959 йылдың 19 авгусында “Салауат” колхозын “Маленков” исемендәге колхозға ҡушалар. Ул ваҡытта колхозға Ишдәүләттән алып Мәҡсүткә тиклем һигеҙ ауыл инә, һәм колхозға “Ленин” исемен бирәләр. Колхоз составында булған ауылдар: Ишдәүләт, Мәндәғол, Кейекбай, Яңы Аҡбулат, Ғәҙелгәрәй, Ҡотан, Ырғыҙлы, Мәҡсүт. “Ленин” колхозының үҙәге итеп Ғәҙелгәрәй билдәләнелә. 1962 йылдың 11 февралендә Ҡотан, Ырғыҙлы, Мәҡсүт ауылдары “Ленин” исемендәге колхоздан айырылып сығалар һәм “Салауат” исемендәге колхозды төҙөйҙәр. Ҡалған биш ауыл “Марс” колхозына берләшәләр, һәм уның хужалыҡ етәксеһе булып Бикбулатов Б.А. ҡала һәм правление Кейекбайға күсә. Колхоз рәйесе Бикбулатовты Әтеккә “Алға” колхозына етәксе итеп күсергәс, колхоз рәйесе итеп Силәбе партия мәктәбен тамамлап ҡайтҡан Хәлиуллин Шәйшәриф Дәүләтгәрәй улын һайлайҙар. “Ленин” һәм “Марс” колхозы составында булғанда ауыл яңы күтәрелеш осоро кисерә. Колхоз аҡсаһына тракторҙар, йөк автомобилдәре, ауыл хужалығы ҡорамалдары килә башлай. Һуғыш осоро балалары үҫеп етеп, армияла хеҙмәт итеп ҡайтҡас, техникаға ултыралар. Ауылдың тәүге шоферҙары: Сәғитов Әхәт, Сәғитов Сәғит, Маликов Юлайҙар йөк машинаһында эшләһәләр, Йомағужин Зәйнетдин, Ишбаев Зәбир, Солтанбаев Ғәлиәндәр Ғәҙелгәрәй бригадаһында, Юлчурин Мөҙәрис, Ишмөхәмәтов Сәғиттәр Аҡбулат бригадаһында тракторҙарға ултыралар һәм сәмләнеп эшкә тотоналар. Был осорҙа малсылыҡты үрсетеүгә һәм һөт етештереүгә ныҡ иғтибар бүленә. Районда һыйырҙарҙан һөт алыу күтәрелә башлай. 1956 йылда район буйынса һәр һыйырҙан 982 кг, 1957 йылда – 1 462 кг, 1958 йылда – 1 574 кг, 1959 йылда – 1 920 кг, 1960 йылда – 2 091 кг һөт һауып алына. Ябай һыйырҙан Бөрйән шарттарында ла күп һөт алып була икәнлеген практик эштә Хәлиуллина Сәйҙә иҫбат итте. Ул район буйынса бер йылда һәр һыйырҙан 2 603 литр һөт һауып район буйынса беренселекте алһа, Мәндәғолдан Харрасова Сәлимә икенсе була, ул 2 534 литр һөт һауа. Хәлиуллин Ш.Д. 1962 йылдың 15 сентябренән 1967 йылдың 23 февраленә тиклем эшләй. Ул осорҙа колхоздың парторгы булып Рәхмәтуллин Исмәғзәм, правление ағзалары булып Хәлитов Нәбиулла, Яников Азат, Рыскулов Ағзам, Йомағужин Ғылмитдин, Харрасова Сәлимәләр тора. Ошо йылдарҙа колхоз етәкселеге Белорет металлургия комбинаты етәкселәре менән тығыҙ бәйләнеш булдыра һәм колхоз МТМ-һына токарной һәм слесарной станоктар һәм машиналарға запас частәр алына. Был йылдарҙа фермаларҙа һыйырҙарға яңы һарайҙар төҙөлә, мал һаны ишәйә, ҡортсолоҡ үҫешә. Һуңғы бригадирҙар, ғәҙәттә, һуғыштан имен ҡайтҡан яугирҙар булған. Улар иңдәренә йөкмәтелгән эште ҙур яуаплылыҡ тойғоһо менән башҡарғандар. Һәр хужалыҡта – ҙурмы ул, бәләкәйме – эштәрҙе һөҙөмтәле итеп ойоштороу бригадирҙың эшмәкәрлегенә, эште атҡарыу һәләтенә бәйле булған. Колхоздарҙың исемдәре һәм председателдәре даими алмашынып торһа ла, Ғәҙелгәрәй бригадаһының бригадиры Йомағужин Ғылмитдин Ғәйнетдин улы алмашынмай, егерме йылдан артыҡ тынғыһыҙ ҙа, мәшәҡәтле лә эшендә намыҫлы эшләй. Ипле һүҙле, ғәҙел, кешене тыңлатып эшләтә белә ул. Олоһо ла, кесеһе лә уның эргәһенән өҙөлмәйҙәр: ай һайын эш барышының отчетын төҙөү өсөн бүлексәнең һәр бер бригадаһынан ферманың заведующийҙары, бригадирҙары – Мәндәғолдан Иманғолов Йосоп, Кейекбайҙан Ҡарабаев Шәриф, Ҡотандан Ғәлин Тимерйән, Яңы Аҡбулаттан Ишморатов Билал килеп йөрөй. Ғылмитдин Ғәйнетдин улы – үҙгәрештәрҙе алдан күреп, аңлап, мөмкинселектәрҙе ҡулланып, тормоштан һәр ваҡыт бер аҙым булһа ла алдан атлаған шәхес. 1967 йылдың 23 февралендә Халиуллин Ш.Д. Иҫке Собханғолға колхоз начальнигы итеп күсерелгәс, “Марс” колхозының председателе итеп Мәжитов Муса һайлана, һәм ул 1969 йылға тиклем эшләй. 1969 йылдан Ғәҙелгәрәй ауылы “Бөрйән” совхозы составына инә. == Онотолмаҫ йылдар == Бөрйән районының Ғәҙелгәрәй ауылы 1969 йылға тиклем “Марс” колхозының бер бригадаһы булып һаналған. 1969 йылдың декабрь айында Бөрйән район Советы ҡарары нигеҙендә бер-нисә колхозды берләштереп, “Бөрйән” совхозына нигеҙ һалына. “Марс” колхозы яңы ойошторолған “Бөрйән” совхозының Марс бүлексәһе булараҡ эшмәкәрлеген дауам итә. Унда Ғәҙелгәрәй, Мәндәғол, Кейекбай, Ишдәүләт, Аҡбулат бригадалары була. Ул саҡтарҙа ауылдарҙа йәшәүселәрҙең күп өлөшө совхоз эшселәре була, ауыл һайын ҙур-ҙур малсылыҡ фермалары, иген келәттәре төҙөлә, мелиорация үткәрелеп, һөрөнтө ерҙәр киңәйтелә. Иген, силос культуралары үҫтерелә, мал һаны йылдан-йыл ишәйә, халыҡтың йәшәү кимәле лә яҡшыра бара. Ғәҙелгәрәй бригадаһында ул йылдарҙа тыуған илебеҙ өсөн фиҙәҡәр хеҙмәт өлгөһө күрһәтеп эшләгән эшселәр күп булған. Аҡбулат һөтсөлөк-тауар фермаһы һауынсылары Баййегетова Хәжирә, Хәлиуллина Сәйҙә, Әхмәтйәнова Мәғәрифә, Иҫәнаманова Ғилминур, Билалова Фәүзиә, Билалова Фәниә, Байғусҡарова (Сафина) Миңлегөл һәм башҡалар алдынғы һауынсылар булалар. Баййегетова Хәжирә Заһит ҡыҙы илебеҙҙең юғары наградаһы – Почет билдәһе ордены менән бүләкләнә. Мал ҡараусылар булып Баййегетов Ғәле, Билалов Барый, шулай уҡ Ғәҙелгәрәй ауылының байтаҡ кешеләре эшләй. Хәлиуллин Исхаҡ 40 йылдан артыҡ мал һимертеүҙә эшләй һәм юғары күрһәткестәргә өлгәшә. Марс бүлексәһенең Кейекбай бригадаһында, һуңынан Аҡбулат фермаһында 30 йылға яҡын быҙау ҡараусы булып Евдокия Иванова эшләй. Хеҙмәттәге ҡаҙаныштары өсөн Евдокия Федоровна “Хеҙмәт Ҡыҙыл байраҡ” ордены, “В.И. Лениндың тыуыуына 100 йыл” юбилей миҙалдары менән бүләкләнә. 1974 йылда район чемпионы була, 1983 йылда Бөрйән районының маҡтау кенәгәһенә 11-се һанлы булып индерелә. Ҡортсолоҡто үҫтереүгә лә ҙур иғтибар бүленгән. Аҡбулаттағы умарталыҡта “Бөрйән” совхозы төҙөлгәндән алып оҙаҡ йылдар умартасы булып Аллағолов Зәйнулла эшләй. Тағы бер бригаданың умарталығында Әхмәтов Ғәле эшләп, һуңынан был умарталыҡ урман хужалығына һатыла. Бүлексәләрҙең материаль-техник базаһын нығытыуға ҙур көс һалына. Иң ҡыуаныслы ваҡиға шул була: совхоз эшселәре айына ике тапҡыр даими эш хаҡы ала башлай, шунлыҡтан халыҡтың көнкүреше яҡшырыуға бара. Йәш механизаторҙар Солтанбаев Ғәлиән Дәүләтбай улы, Солтанов Ғаяз Солтангәрәй улы хеҙмәттәре өсөн орден-миҙалдарға лайыҡ була. Төҙөлөшкә ҙур иғтибар бирелеп, махсус төҙөүселәр бригадаһы булдырылып, Аҡбулат фермаһында мал ҡуралары, Атайсал яланында ырҙын табағы, келәттәр төҙөлә. Был эштәрҙә Тимербаев Әүбәкер, Сәғитов Сабир, Сафин Рәсүл, Йомағужин Зәйнетдин һәм башҡалар тырышып эшләйҙәр. Тимербаев Ибраһим оҙаҡ йылдар келәт мөдире булып эшләй. Төрлө спорт ярыштары үткәреүгә, мәҙәни тормошҡа ҙур иғтибар бүленә. Район Советында эшләүсе Ғәбитов Исмәғил Әхмәҙулла улы районда беренсе тапҡыр ҡышҡы санала егеүле ат ярыштары ойоштора башлай. Был ярыштарҙа ауылдашыбыҙ Йомағужин Рафиҡ “Запрос” ҡушаматлы аты менән тоҡомло аттар араһында 1983-1985 йылдарҙа өс йыл рәттән беренселекте яулай. Сафин Самат Әхмәтйән улы колхоз мәлендә лә, совхоз ойошторолғас та, оҙаҡ йылдар бүлексә бухгалтеры булып эшләй. Һуңынан Кейекбай ауыл Советы рәйесе була. Был осорҙа уның етәкселеге аҫтында мәктәп биналары төҙөүгә һәм ремонтлауға, медицина пункттары һәм уҡытыусылар йәшәүе өсөн тәғәйенләнгән йорттар төҙөүгә ҙур иғтибар бүленә. Хәҙер ҙә ауылдаштары – ғәҙелгәрәйҙәр уны, эшкә ныҡ талапсан, һәләтле етәксе, бөтә тармаҡтарҙы ла күҙ уңынан ысҡындырмаған бик шәп ойоштороусы ине, тип яҡшы яҡтан ғына хәтергә алалар. 1984 йылдың 26 июнендәге Бөрйән район Советы ҡарары нигеҙендә “Бөрйән” совхозының Марс һәм Салауат исемендәге бүлексәләре айырым “Шүлгәнташ” совхозы булып эшмәкәрлеген башлай. Совхоздың үҙәге булып Ғәҙелгәрәй бригадаһы билдәләнә. Совхоз идараһы Ғәҙелгәрәйҙә булып, идара йорто төҙөлгәнсе Башҡорт дәүләт ҡурсаулығының Ағиҙел буйы филиалы идаралығына өйҙәш булып инә. Яңы “Шүлгәнташ” совхозы төҙөлөү Ғәҙелгәрәй ауылының үҫешенә ифрат ҙур йоғонто яһаны. Юғары һәм махсус урта белемле күп белгестәр эшкә килә. Йомағужина Флүрә Мәһәҙей ҡыҙы иҫтәлектәренән: “Совхозда дөйөм эшселәр һаны штат буйынса 298-гә етте. Йомағужин Рафиҡ Ғылмитдин улы баш зоотехник, Солтанбаева Ғәлиә Сабирйән ҡыҙы баш экономист, Хәлиуллин Рәмил Шәриф улы баш ветеринар врач, сығышы менән Мәҡсүт ауылынан Ғәлин Абдулхай Ибраһим улы баш инженер булып эш башланыҡ. Район үҙәгенән баш бухгалтер булып эшкә килеүсе Миһранов Ғиниәт Йәнмырҙа улы совхоздың иҫәп-хисап системаһы өсөн оло бер бүләк булды. Иҫ киткес тәжрибәле, белемле, үҙ эшенең оҫтаһы ине ул. Уның ҡулы аҫтында бухгалтерия ҡыҙҙары Ғәлина Зәкиә, Байегетова Миңлегөл, Маликова Зөлфиә, Байегетова Рабиға, Йомағужина Миңзиә, Ғәлина Рәзилә, Сирбаева Мөнирә, Иманғолова Зәйнәп, Иманғолова Сәғүрә, Ишморатова Рәшиҙә һәм башҡалар ҙур тәжрибә алдылар. Был ҡыҙҙарҙың күптәре ауыл егеттәренә тормошҡа сығып, ауылда төпләнеп, балалар үҫтереп, өйҙәр төҙөп, олатай-өләсәйҙәр булып, гөрләтеп донъя көтәләр. Хәҙер инде күптәре хаҡлы ялда. “Шүлгәнташ” совхозы ойошторолғандан алып, һигеҙ йыл дауамында совхоз директоры булып алдан Бөрйән районы хужалығы идаралығында баш агроном булып эшләгән, сығышы менән Байназар ауылынан булған Салауатов Шәкир Зәкир улы эшләне. Йылдан-йыл тормош шарттары яҡшырҙы, был алға китеш бөтә илебеҙ буйынса барҙы. Беҙҙең совхоздың Аҡбулат һөтсөлөк-тауар фермаһында ғына ла һауын һыйырҙар һаны 200 баштан ашыу булып, уларҙы 8-9 төркөмгә бүлеп һауҙылар. Йәнғәлина Тәнзилә, Юлмөхәмәтова Тәнзилә, Аллағолова Рәйсә, Постубаева Таңһылыу, Маликова Миңзифа, Аллағолова Рәсимә, Постубаева Флүрә, Баййегетова Ғәлиә, Мостафина Вәсилә, Хәлиуллина Зөһрә, Аллағолова Зәлифә, Хәлиуллина Гөлшат, Юлсурина Сәриә, Мостафина Самиға, Ишдәүләтова Хәйрифәләр төрлө йылдарҙа һауынсылар булды. Йәй көндәре ферма йәйләүгә күсеп, Аҡбулаттың йәйләүе Күжә йылғаһы буйында булды. Элекке аласыҡтар урынына заманса өйҙәр һалынды, электр уттары үткәрелеп, йәшәүгә һәм эшкә шарттар тыуҙырылды. Мал ҡараусылар булып Баййегетов Сибәғәт, Постубаев Сөнәғәт, Постубаев Хәмит, Хәлиуллин Әнүәр, Тимербаев Барый, Мостафин Сәлимйән, Аллағолов Ринат, Исхаҡов Наил, Ишморатов Факил, Мостафин Самат, Мостафин Мөжәүир һәм башҡа ауылдаштар тир түкте. Был йылдарҙа йәйләүҙән дә, Аҡбулат фермаһынан да һауылған һөттө Иҫке Собханғолдағы һөт ҡабул итеү пунктына шоферҙар Йомағужин Ғайнислам менән Маликов Салауат ташыны. Йәйләүгә ул саҡтарҙа юл бик насар, соҡор-саҡырлы ине. Ул ваҡыттарҙа берәү ҙә, эш шарттарының ниндәй булыуына ҡарамай, зарланмай, көндө төнгә ялғап, тырышып эшләне. Бөтә кеше өсөн дә беренсе сиратта үҙенең шәхси тормошо түгел, ә совхоз эше торҙо. Бригадир булып Ишмөхәмәтов Сәғит, Юлсурин Урал, Юлсурин Әмир, Ишмөхәмәтов Рәшит эшләне. Һимертергә көткән йәш малдар йәй көндәре (нагул) айырым урманда көтөлдө һәм көҙ көнө Белорет ит комбинатына иткә тапшырылды. Миҫал өсөн 1987 йылғы яҙмаларға күҙ һалайыҡ: “Шүлгәнташ” совхозында 1 342 баш эре мөгөҙлө мал, 452 башы һауын һыйыры, 110 баш йылҡы малы бар. Дәүләткә 747 тонна һөт, 177 тонна ит тапшырылды. 132 тонна иген һуғып алынды, етештерелгән һөттөң үҙҡиммәте 37 һум булды. Совхоздың штат расписаниеһы буйынса 317 эшсе иҫәптә тора, бер эшсенең бер йыллыҡ эш хаҡы 1 410 һумға тура килде”. Сағыштырыу өсөн: ул йылдарҙа бер ҡап шырпы 1 тин, бер килограмм шәкәр ҡомо 83 тин булды. Һауынсылар, көтөүселәр йәйләүҙәрҙә мал ҡараһалар, ауылда ҡалған эшселәргә лә эш етерлек булды. Йәйҙең бер көнө йылды туйҙыра, тип һәр бер көндө файҙалы үткәрергә тырыштылар. Июнь айында силос, сенаж һалыу башлана ине. Аҡбулатта һәм Атайсалда Белорет ҡалаһынан эшселәр килеп төҙөгән, эргә-тирәһе цемент менән нығытылған ҙур силос соҡорҙары булды. Ауылдың даими эштә йөрөүсе эшселәре, сезонлы эшселәр, өй хужабикәләре, идара хеҙмәткәрҙәре, мәктәптең юғары класс уҡыусылары, уҡытыусылар мал аҙығы әҙерләү компанияһына йәлеп ителде. Район үҙәгендәге төрлө ойошма эшселәре лә хужалыҡтарға ярҙамға ебәрелә ине. Үлән башлыса ҡул салғыһы менән сабылды, трактор, машиналарға тейәп, соҡорға алып барып ауҙарғандан һуң өҫтөн трактор тығыҙлып тапата инеләр. Саф һауа, яңы сабылған үлән еҫе, усаҡ төтөнө, итле аш, хуш еҫле урман сәйе – бөгөнгө көндә күптәр күңеленә мәңгегә уйылып ҡалыусы бер матур хәтирә. Хеҙмәт хаҡы тураһындағы китаптарҙы ҡараһаң, йәйге эштәр мәлендә эшселәрҙең кеҫәләре байтаҡҡа ҡалыная торған булған. Мул һөт осоро, көткән малдарҙан һәйбәт артым алына, эш күп – өлгөр генә. Шунлыҡтан эш хаҡтары йәй көндәре яҡшы булды. “Бөрйән” совхозы составында булған саҡта, 1980 йылдарҙа, ҡорамалдар һатып алып, Белорет металлургия комбинаты эшселәрен эшкә йәлеп итеп, Аҡбулатта витаминлы үлән оно етештереү агрегаты төҙөлдө. Бер-нисә йыл рәттән уңышлы ғына барған эш, белореттар килеп эшләтеүҙән туҡтағас, һүнеп ҡалды. Ҡоролма ла яйлап емерелеп, туҙып бөттө. Үлән бешкәс, һәр бер бригадала бесәнселәр звеноһы төҙөлөп, мал аҙығы әҙерләүҙең сираттағы этабы башланыр ине. Ғәҙәттә бер-ике звено Ғәҙелгәрәй эшселәренән булһа, бер звено мотлаҡ мәктәп уҡыусыларынан булды. Бесәнлектәр башлыса Атайсалда, Ямашлы һәм Шүлгән башында ине. Ҡыуыштар ҡороп, шунда ятып эшләнеләр. Бесәнселәр август-сентябрь айҙарында ғына эштәрен теүәлләп ҡайта торғайны. Юлсурин Урал, Иманғолов Зәбир, Юлмөхәмәтов Йәноҙаҡтар звено етәкселәре булды. Көҙ еткәс, үҫтерелгән уңышты йыйыу башланып, ауыл эшсәндәренең тағы ла мәшәҡәттәре артып китә. Комбайндар ике-өс сменала иген ура, келәттәргә ташып һалынған игенде ҡатын-ҡыҙҙар елгәрә, бешеп етмәгәндәрен болғаталар. Үҙебеҙҙең баҫыуҙарҙа үҫтерелгән иген культуралары шәхси хужалыҡтарҙың мал-тыуарына, ҡош-ҡортона, ферма малына фураж итеп ашатыуға етеп торҙо, ҡайһы саҡта ғына ситтән өҫтәмә ҡатнаш аҙыҡ алып ҡайттылар. Баймаҡ ауыл хужалығы техникумын тамамлағандан һуң, Сирбаев Сабит Ғәбит улы агроном булып эшкә килде. Ҡатыны Мөнирә эш хаҡы түләүҙәре буйынса бухгалтер булып урынлашты. Уҡыусылар һалам өйөргә, картуф ҡаҙышырға ярҙамға сыға торғайны. Бер кем бер ниндәй ризаһыҙлыҡ белдермәй, ихлас эшкә йөрөнө, киреһенсә, кешенән кәм булмаҫҡа, ҡалышмаҫҡа тырышты. Үҙ-ара татыулыҡ, ярҙамсыллыҡ, кешеләргә булған хөрмәт, тыуған илгә булған һөйөү, хужаларға булған ихтирам, тыңлау, ярыш сәме иҫ китерлек көслө булды. Район гәзитендә малсыларҙың ай һайын социалистик ярыш һөҙөмтәләре баҫылып барҙы. Алдынғы һауынсылар, малсылар, кемдең күпме һөт һауғанын, малдарҙан күпме артым алғаны, йәй көндәре бесәнселәр звеноһындағы күрһәткестәр – бөтә халыҡ танышып барырлыҡ булды. Бик шәп булған бит! Мәҙәни саралар, төрлө ял итеү саралары ойошторолоп торҙо. Ауыл мәҙәниәт йортонда көн һайын кинофильмдар күрһәтелде. Киске 7-лә балалар сеансы, ә сәғәт киске 9-ҙа ололар өсөн сеанс булды. Балаларға бер сериалыҡ кино 5 тин булһа, ололарға 20 тин ине. Киномеханиктар булып Хәкимова Нәфисә, Ишморатов Хәкимйән эшләнеләр. Һирәкләп булһа ла филармония артистарының, төрлө төркөмдәрҙең концерттары килеп торҙо. 1986 йылда ауыл уртаһында мәҙәниәт йорто төҙөлдө. Ул төҙөлөш ауыл хакимиәте тарафынан башланып, совхоз көсө менән тамамланып ҡуйҙы. Юлсурина Зифа, Ғәлина Миңнурый, Айбатова Гөлсөм, Тимербаев Хәмит төрлө йылдарҙа директорҙар булды. Китапханала китаптар, кистәрен йөрөп китап уҡыусылар күп булды. Китапханасылар булып Юлсурина Зифа, Сафина Айгөл, Йомағужина Гөлсиә, шулай уҡ ваҡытлыса бер нисә йәш ҡыҙҙар эшләп сыҡты. Йәй көндәре йәйләүҙәге эшселәргә, ҡыш Аҡбулаттағы фермаға күсмә китапхана йөрөнө. Бөгөнгө көндә ауыл мәҙәниәт йортонда Юлсурина Әлиә, Ишморатова Сәкинә, Билалова Нәзифә, Манапова Гөлнара, Сәғитова Фәйрүзә, китапханала Сирбаева Гөлфиә матур итеп эшләнеләр һәм эшләп йөрөйҙәр. Йәштәр менән эшләү буйынса белгес Ырыҫҡолова Рәүилә ауылда байрам сараларын ойоштороуҙа, район күләмендәге төрлө сараларға конкурсанттар әҙерләп алып сығыуҙа актив ҡатнаша. Яҙғы баҫыу эштәренән һуң үткәрелгән һабантуйҙар хәҙер инде совхоз эшмәкәрлеге йылдарының иң матур хәтирәһе булып иҫтә ҡалды. Ғәҙәттә, һабан туйы Йылҡысыҡҡан күле буйындағы матур яланда үткәрелде. Йәше-ҡарты ҡалмай, кем йәйәүләп, кем ат менән яланға ашыға, совхоздың йә автобусы, йә машинаһы кеше ташый. Оло мал һуйыла, ҡаҙандарҙа тәмле һурпа бешеп, яланға еҫе тарала, магазиндар һатыу итә, көрәш, ат сабышы, унан башҡа әллә нисә төрлө ярыштар ойошторола. Хеҙмәт алдынғылары иғлан ителеп, бүләкләнә. Совхоз системаһы йәшәгән ошо йылдарҙың иң матур байрамы хәҙер барыбыҙҙың да күңелдәрендә матур иҫтәлек булып һаҡлана. Район һабантуйында бөтә ойошмалар ҡатнаша ине. Колхоз, совхоз һәм башҡа ойошмалар көсө менән тирмәләр ҡоролдо. Байрам һуңында иң яҡшы әҙерлек буйынса төрлө номинацияларҙа бүләкләүҙәр була торғайны. Унда ла беҙҙең коллектив һынатмай, гел алдынғы урындарҙы яулап килде. Коллектив эсендә башҡа байрамдарҙы ла матур итеп билдәләү йолаһы булды. “Шүлгәнташ” совхозының машина-трактор паркында техника етерлек булды, йыл һайын яңы техникалар өҫтәлеп торҙо. Ғәҙелгәрәй ауылының осонда заправкалау станцияһы төҙөлөп, унда эшкә быға тиклем Аҡбулат фермаһында мөдир, Ғәҙелгәрәйҙә бригадир булып эшләп йөрөгән Әхмәтйәнов Фәрит тәғәйенләнде. Мәндәғолдан, Кейекбайҙан, Ҡотандан, Мәҡсүттән яғыулыҡ өсөн бында килделәр. Яғыулыҡтың бер литрының хаҡы бер литр һөт хаҡына тиң булғаны хәтерҙә ҡалған. Йор һүҙле, кәрәк саҡта әсе телле, урыны менән йомшаҡ һүҙле Фәрит ағай унда совхоз тарҡалғанса эшләне. Сәғитов Миҙхәт, Йомағужин Ғайнислам, Ишморатов Сәлим, Билалов Ринат, Маликов Салауат, Ишморатов Зәкир, Ишмөхәмәтов Әхмәт, Ишмөхәмәтов Рафиҡ, Сәғитов Хәйҙәр совхоздың алдынғы шоферҙары булды. Уларҙың эшсән ҡулдары еңел машиналарҙы ла, йөк машиналарын да берҙәй оҫта йөрөттө. Мостафин Сабит яңы алынған Урал автобусында йөрөнө, тик ғүмере иртә өҙөлдө. Трактористар булып Йомағужин Рәис, Хәлиуллин Әнүәр, Юлсурин Урал, Баййегетов Миңлебай, Сәғитов Басир, Мостафин Мөжәүир, Юлмөхәмәтов Сәлимйән, Исхаҡов Наил, Билалов Рауил, Баййегетов Сибәғәт эшләне. Бигерәк тә Ә. Хәлиуллин, Р. Йомағужин, Р. Билалов ҙур тәжрибә туплаған оло трактористар булды. Ғәҙелгәрәй бригадаһында бер-нисә йыл рәттән бейә бәйләп, ҡымыҙ эшләү ойошторолдо. Йылҡыны Йомағужин Зәйнетдин көттө, ҡымыҙ етештереүҙә Солтанбаева Һәҙиә һәм Постубаева Таңһылыу эшләнеләр. Зәйнетдин Йомағужин хаҡлы ялға киткәс, йылҡы көтөүсеһе булып Постубаев Сөнәғәт ҡалды. Әйткәндәй, йылҡы малы көтөүгә электән ҙур иғтибар бүленгән. Әле “Шүлгәнташ” совхозына тиклем колхоз һәм “Бөрйән” совхозы эшмәкәрлек иткән йылдарҙа йылҡы көтөүселәре булып Билалов Фазылғүмәр, Юлсурин Йомағужа, Ишморатов Вәли эшләйҙәр. Йылҡы малы ишле булып, мәле менән 100 баштан арта. Ауылда төҙөүселәр бригадаһы булдырылып, прораб Хәмиҙуллин Ғайнулла Хәйбулла улы етәкселегендә Күжә буйында Аҡбулат фермаһы өсөн яңы заманса йәйләү – ике яҡлы өс өй, ялан кәртә, һыйырҙарҙы машина менән һауыу урындары төҙөлдө. Алтын ҡуллы балта оҫталары Хафизов Азамат һәм Ишморатов Исрафилдың исемдәрен телгә алмау яҙыҡ булыр. Партия комитеттарының эшселәргә тәьҫире көслө ине: йыйылыштарҙа бөтә етешһеҙлектәр күҙгә-күҙ ҡарап тәнҡитләнде, һәйбәт эштәр маҡталды. Партия комитеты секретарҙары булып Сафин Әмир Ғәлимйән улы, Сәғитов Әхәт Шәкир улы эшләнеләр. Профсоюз комитеттары дәррәү эшләп торҙо. Төрлө урындарға: ял йорттарына, туристик сәйәхәттәргә юлламалар күп бүленде. Байтаҡ эшселәргә сит илдәрҙе, үҙебеҙҙең илдең данлы ҡалаларын барып күреү бәхете тейҙе. Аҡбулатта бер нисә йыл мәктәп булып, йылы менән 7-8 бала уҡыны. Унда Ишморатова Флүзә Йомағужа ҡыҙы уҡытты, ире Исрафил фуражер булды. Аҡбулаттан ауылға ат егеп, магазинға, киноға, концертҡа сыға торғайнылар. Йәнғәлина Тәнзиләнең хәтирәләренән бер ваҡиға: “80-се йылдарҙың башы, ҡыш көнө эштән һуң Таһир менән ауылға ат егеп сыҡтыҡ. Этаҫҡан тауы башынан төшөп барһаҡ, юлда бер төйөнсөк ята. Туҡта әле, был нимә икән, тип төшһәк, юрғанға уралған бәпәй, нисек ат тапамаған. Баҡтиһәң, беҙҙән алда ғына Сибәғәт ҡатыны менән сыҡҡан булғандар ҙа, ат шәберәк барҙымы икән, юрғаны менән бала тәгәрәп төшөп ҡалған”. Бына шулай төрлө ваҡиғалар ҙа булып торған. Хәҙер ул бала үҙе ике бала әсәһе, “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығында эшләп йөрөй, бик матур донъя көтә. 1992 йылдың йәйендә совхоз директоры итеп Ғәҙелгәрәй ауылы егете, ул мәлдә “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығында ҡортсолоҡ буйынса инспектор булып эшләп йөрөүсе Йомағужин Рафиҡ Ғылмитдин улы ҡуйылды. Ул осорҙа совхоз өсөн байтаҡ ҡына техника: силос һалыу комбайны, тракторҙар, һөт ташыу машинаһы һәм башҡа – ике йыл эсендә барлығы ун ете берәмек техника алынды. 1990 йылдарҙа илебеҙҙең етәкселәре алышынғас, колхоз-совхоз системаһы ла ҙур үҙгәрештәр кисерҙе. Аҡса реформалары башланып, аҡса миллиондар менән һаналған ваҡыттар башланды. Эш хаҡтары, балалар пособиеларын түләү буйынса тотҡарлыҡтар китте. Магазин кәштәләрендә аҙыҡ-түлек нормаға ҡалды, промтауарҙар килһә, комиссия менән бүленде. Совхоздың да исемен төрлөсә әйләндереп, йә кооператив, йә муниципаль ойошмаға әйләндерҙеләр. Муниципаль булғас инде, дәүләт тарафынан бөтөнләй дотациялар түләнмәне, дотацияһыҙ хужалыҡ тарҡалып уҡ ҡуйҙы. Совхоз тарҡалғанға тиклем тағы бер нисә етәксе алышынды. Салауатов Шәкир, Сәғитов Хәйҙәр, Иманғолова Зәйнәп етәкселәр булып эшләнеләр. 2002 йылда бригадаларҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтары төҙөлдө. Ғәҙелгәрәй К(Ф)Х етәксеһе булып зоотехник булып эшләүсе Фәйзуллин Зәбир, һуңынан Юлмөхәмәтов Йәноҙаҡ эшләне. Коллективта башта 30-ға яҡын кеше эшләһә, һуңынан эш хаҡтары насар, уныһын да ваҡытында түләп булмағанлыҡтан, уларҙың һаны яйлап кәмене. Иҫәп-хисап эшен совхозда кадрҙар буйынса инспектор булып эшләгән Йомағужина Флүрә алып барҙы, уның ярҙамсыһы элекке келәт мөдире Йәнғәлина Тәнзилә булды. Аҡбулат фермаһында 2 төркөм һауын һыйырҙар булып, Баймырҙина Әминә һәм Фәйзуллина Зәлифә һауҙы. Малсылар Юлмөхәмәтов Сәлимйән, Баййегетов Сәғәҙәт, кеше етешмәгән ваҡыттарҙа ваҡытлыса хеҙмәткәрҙәр йәлеп ителде. Район үҙәгендәге һөт ҡабул итеү пункты ябылғансы һөт унда, һуңынан Яңы Собханғолға тапшырылды. Һөт ташыу машинаһында Сәғитов Мозафар Вафир улы эшләне. Мозафарҙың совхоз, һуңынан КФХ тормошо өсөн роле баһалап бөткөһөҙ булды. Үҙ эшен оҫта белеүсе, эшкә етди ҡарашлы, машинаһын һәр саҡ ҡарап, төҙөк хәлдә йөрөтөүсе, ярҙамсыл Мозафарҙы бөтә ауыл халҡы ихтирам итте. Ул ваҡыттарҙа ауылда машиналар бармаҡ менән генә һанарлыҡ, ауыл халҡының район үҙәгендә йомош-юлы етерлек ине: малына ҡатнаш аҙығы, тауығына бойҙайы, оно кәрәк. Уларҙы алып ҡайтыу барыһы ла тиерлек Мозафар иңендә булды. Ул бөгөнгө көндә Ғәҙелгәрәй мәктәбенең автобусын йөрөтә. Реформалар һаман дауам итте. Ниңәлер Аҡбулаттағы 40 башҡа яҡын һауын һыйырын Яңы Монасипҡа, шул сама быҙауҙарҙы Аҫҡарға ебәрҙеләр, ҡалған 36 баш йылҡы малын Яңы Усман ауылы кешеһе Ҡолһарин Шәрәфуллаға (шәхси эшҡыуар) бирҙеләр. Ул бер-ике йыл Аҡбулатта ҡымыҙ етештереп, йылҡы көтөп маташты ла ҡайтып китте. Шулай итеп, шүлгәндәрҙең заманында үҙ кәртәһендәге малын тапшырып төҙөгән, нисә тиҫтә йылдар гөрләп торған, күпме халыҡты берләштереп, эш менән тәъмин иткән, балаларын үҫтерешкән, балаларға оло хеҙмәт тәрбиәһе биргән совхоз яҙмышы бик күңелһеҙ итеп осланды. Хеҙмәттәре өсөн эшселәрҙең күпме алынмаған эш хаҡтары ҡалды, һуңғы малдар ҙа, ҡайҙалыр ситкә китеп, аҡсалары сит кеҫәләргә инеп ятты. Бик ҡыҙғаныс, әлбиттә. Ауыл халҡының күбеһенең яҙмышы совхоз менән бәйле. Сәғитов Миңлеғәле, уның улдары Басир, Миңлегәрәй, Ғайса; шулай уҡ Сабир, Зәки, Хәйҙәр, Вафир Сәғитовтар; Ғәлин Ғәле һәм уның улдары Ғаяз, Гәрәй, Ғәзим, Ғәлим; Маликов Мөҙәрис һәм уның улдары Муса, Фирғәт; Сәғитов Кәрим, Хәлиуллин Ғәфүр менән Илдар, Юлсурин Ильяс, Ноғоманов Самат, Ишморатов Яҡуп, Баййегетов Нуретдин, Сафин Әхтәм һәм башҡалар совхоздың бер эшенән дә ҡалмай намыҫ менән тир түктеләр. Сәғитов Вафир оҙаҡ йылдар дауамында веттехник булып эшләне, уның хеҙмәте баһалап бөткөһөҙ булды. Хаҡлы ялға сығып, ныҡлап олоғайғанса ауылдаштарының малына беренсе ярҙам күрһәтеп йөрөнө. Ул – тыл ветераны, ауылдың оло йәштәге кешеләренең береһе. Баш бухгалтер булып оҙаҡ йылдар эшләүсе ауылдашыбыҙ Ғәлиә Солтанбаева 2002 йылда йәй көнө автоһәләкәткә осрап, мәрхүмә булды, ауылдаштар уны ла яҡты хәтирәләр менән иҫкә ала. Ғәлина Миңлегөл оҙайлы ғына ваҡыт баш экономист булып беҙҙең совхозда эшләне, ул бөгөнгө көндә район үҙәгендә Россельхозбанктың бүлексәһендә эшләп йөрөй. Кемдәрҙер был донъянан киткән, кемдәрҙер ситкә күскән, үҙе эшләмәһә лә кемдеңдер туғандары совхоздың Ғәҙелгәрәй бригадаһында тир түккән, уның икмәген ашаған, техникаһын тотоноп, утын-бесәнен алдырған, бесәнлеген файҙаланған, ҡыҫҡаһы, совхоз тормошо, совхоз йоғонтоһо һәр бер өйгә үтеп ингән, һәр бер өйҙә йәшәгән. Шуның өсөн дә бөгөн барыбыҙ ҙа ул йылдарҙы – ябай, татыу, берҙәм, эскерһеҙ, юғары рухлы йылдарҙы – сикһеҙ һағынабыҙ, онотмайбыҙ!”. '''Авторҙар: Миннәхмәт Йомағужин, Флүрә Йомағужина''' == Урман хужалығы == Совет власы ныҡлап урынлашып бөткәс, илдә ауыл хужалығын үҫтереү менән бер рәттән урман хужалығына ла иғтибар көсәйә. Ауылда төҙөлгән тәүге промартелдәрҙең эше туранан-тура урман менән бәйле була. Шуға Ғәҙелгәрәй ауылынан күп кенә кешеләр ошо тармаҡта эшләйҙәр. Документаль рәүештә теркәлгән иң тәүге урмансылар булып Дәүләткирәй һәм Сәлимгәрәй Хәлиуллиндар иҫәпләнә. Улар икеһе лә 1936 йылда лесник булып эшкә урынлашалар һәм һуғыш башланғансы ошо эштә йөрөйҙәр. Сәлимгәрәйҙе һуғышҡа, Дәүләткирәйҙе хеҙмәт армияһына ебәргәс, улар урынына Аҡбулат ауылынан Ноғоманов Усман лесник булып эшкә инә һәм һуғыш бөткәнсе эшләй. Унан һуң Ырыҫкилдин Мәхийән объездчик булып эшкә килә. Уның ҡарамағында 4 лесник: Аҡбулатта Юлсурин Йәноҙаҡ, Ҡотанда Ғәлин Зәкир менән Байшеғөров Мөҙәрис, Мәҡсүттә Ғәлин Таһир эшләйҙәр. 1959 йылдың 11 ғинуарынан Ғәҙелгәрәйҙән Сафин Әхәт Ғәлимйән улы, Николо-Березовкала уҡып ҡайтып, лесник булып, 1966 йылдан 1994 йылға тиклем техник булып эшләй. Уның менән ошо осорҙа лесник булып Ишморатов Вәли (1961-69 йылдарҙа) Сәғитов Миңлеғәле, Сәғитов Тимерйәндәр эшләй. 1992 йылда ауылда Ғәҙелгәрәй урмансылығы асыла, лесничествоның контораһы төҙөлә. Ошо йылдарҙа лесничий булып Әбдрәхимов Ринат, лесниктар булып Баййегетов Сибәғәт һәм Әхмәтйәнов Таһир эшләй. Ғәҙелгәрәй ауылында урмансылыҡта иң оҙаҡ эшләүселәр булып Сафин Әхәт һәм Билалов Иҙрис иҫәпләнә. Улар икеһе лә ошо тармаҡта 35 йылдан ашыу эшләп хөрмәт ҡаҙаналар. Сафин Әхәт 1970 йылда “За доблестный труд” миҙалы, 1973 һәм 1980 йылдарҙа “Социалистик ярыш еңеүсеһе” знактары, Урман хужалығы Министрлығының Почет Грамоталары менән наградлана. Билалов Иҙрис 40 йыл хеҙмәт стажы менән “Хеҙмәт ветераны” исеменә лайыҡ була. '''Автор: Миннәхмәт Йомағужин''' == Почта, телефон, электроэнергия == Почта хеҙмәте менән беҙҙең ауыл кешеләре революцияға тиклем үк файҙаланғандар. Быға дәлил булып пленда булған Дәүләткирәй олатайға Мораҡтан ебәрелгән хат[3] иҫәпләнә. Ул 1916 йылда яҙылған һәм 4 октябрҙә Мораҡтан Германияға ебәрелгән [4]. Совет осоронда ла почта һәм телефон хеҙмәте кешеләрҙең төп аралашыу сараһына әйләнә. Ауылда тәүге телефон колхозлашыу осоронда үткәрелә. Тәүҙә ул Сәғитов Насретдин бабай өйөндә, һуңынан колхоз контораһы булған мәсеттең зданиеһында, Сафина Ғәфүрә инәйҙең өйөндә, медпункт зданиеһында, алтмышынсы йылдарҙа Йомағужин Ғылмитдин өйөндә, иң һуңынан Ишморатова Ынйыбикә өйөндә урынлаша. 1980 йылдарҙа ҡурсаулыҡ контораһында телефон ҡуйыла һәм ауылда ике точкала телефон була. “Шүлгән-Таш” ҡурсаулығы һәм “Шүлгәнташ” совхозы ойошторолғас, 1991-1993 йылдарҙа АТС төҙөлөп, ауылда яҡшы, заманса телефон бәйләнеше булдырылды. Тәүге йылдарҙа Ғәҙелгәрәй АТС-ын Әхмәтов Шәкир хеҙмәтләндерҙе. Унан һуң Маликов Салауат уңышлы ғына эшләне. Почта бүлексәһе туҡһанынсы йылдар башына тиклем Кейекбай ауылында була. Хат ташыусылар Ишморатов Ҡазихан, Хәлиуллин Дәүләткирәй, Ғәлин Шәрәфетдин, Юлсурин Йомағужа, Юлмөхәмәтов Ғәлимйән почтаны ат менән ташыйҙар. 1991 йылда почта бүлексәһе Кейекбайҙан Ғәҙелгәрәйгә күсә. Почта бүлексәһе начальнигы булып Хәмиҙуллина Әминә, Ишмөхәмәтова Зәйнәп, Туҡбаева Миләүшә эшләй. Уларҙан һуң Сирбаева Мөнирә начальник, Билалова Фәниә хат ташыусы булып оҙаҡ йылдар, хаҡлы ялға сыҡҡансы, намыҫ менән эшләнеләр. Уларҙан эстафетаны ҡабул итеп алған Таңһылыу һәм Гүзәл Сәғитовалар матур итеп эшләп йөрөйҙәр. Ауылды электрлаштырыу 1964-1965 йылдарҙа башлана. Электр линиялары өсөн бағана соҡорҙарын һәр ғаиләгә бүлеп биреп ҡаҙҙырып, бағаналарын дөйөм өмә итеп күтәреп ултырталар. Линияны һуҙыу һәм өйҙәргә электр утын үткәреүҙә Фәйзуллин Урал, Һибәт актив ҡатнаша. Ауылдың түбән осонда электр станцияһы төҙөлә. Тәүге осорҙа электр уты эңер төшкәс бирелеп, киске унда һүндерелгән. Һуңғараҡ иртәнге етенән бер нисә сәғәткә тоҡандырыла башлай. Электр станцияһында Ишбаев Зәбир, Ғәлин Ғәле, Әхмәтов Ғәле, Маликов Юлай, Солтанов Ғаяз бер-береһен алыштырып, төрлө йылдарҙа моторист булып эшләйҙәр. 1978–1979 йылдарҙа ауыл халҡының көсө менән Кейекбайҙан Ғәҙелгәрәйгә тиклем юғары вольтлы электр линияһы өсөн трасса һалына һәм 1979 йылдың апрель айында ул берҙәм электр системаһына тоташтырыла. 1980 йылдар башынан ауыл халҡы электр уты менән эшләүсе приборҙар – телевизор, һыуытҡыс, магнитофон, кер йыуыу машиналары – менән ҡуллана башлай. Тәүге телевизорҙы Тимербаев Солтангәрәй һатып ала. Ауыл халҡы интернет менән 2000 йылдан, кеҫә телефоны менән 2005 йылдан ҡуллана. [[Категория:Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы тарихы]] b9pjjndr16271dnkxqqoylf3nwxhend 0 5347 24593 24592 2022-12-22T04:14:29Z ZUFAr 381 added [[Category:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24593 wikitext text/x-wiki '''Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауыл советынан (1941 йылға ҡарата) Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар''' ''Бөрйән районы муниципаль районының Ғәлиәкбәр ауыл советы ауыл биләмәһе буйынса Бөйөк Ватан һуғышынан ҡайтҡан кешеләр исемлеге.'' Улар Еңеү менән ҡайтҡан. # Абдрахманов Хәмит # Әминев Уйылдан Г. # Әминев Нәжметдин Фазлетдин улы # Әминев Йыһанур Ғилфан улы # Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйт улы # Аҫылғужин Дәмин Гиниәт улы # Аҫылғужин Ҡунаҡбай Ғөбәйт улы # Аҫылғужин Мөхәмәҙулла Ғөбәйт улы # Аҫылғужин Хайбрахман Ғөбөйт улы # Әхмәтов Хәлил Атаулла улы # Әхтәмов Сәйфулла Ғөбәйт улы # Әхтәмов Тимерғәли Ғөбәйт улы # Байморатов Сәлимгәрәй Хәйбрахман улы # Байғазин Миниғәли Хаммат улы # Бикишев Бүләкбай Нәбиулла улы # Биккинин Ғилман Сөләймән улы # Ғәбитов Әбдрәхим Абдрахман улы # Ғәбитов Закир Хажмөхәмәт улы # Ғәбитов Мансур Хажмөхәмәт улы # Ғәлиәкбәров Батыр Зәйнулла улы # Ғүмәров Һаҙый Латиф улы # Ҡаһарманов Абдраҙак Абдрахман улы # Ҡаһарманов Абдулхаҡ Абдрахман улы # Исламбаев Шәрәфулла Абдулла улы # Иҫәнаманов Ғәббәс Баязит улы # Иҫәнаманов Мостафа Исхаҡ улы # Ишмөхәмәтов Шәкир Аллабирҙе улы # Сәғитов Әхәт Ҡәйүм улы # Сәғитов Барый Ҡәйүм улы # Сәғитов Самат Ҡәйүм улы # Һатыбалов Әкрәм # Рафиҡов Барый Кәбир улы # Рафиҡов Д.С. # Толомғужин Ғәли Хәйрулла улы # Усманов А.Н. # Хәлитов Әбдрахман Әнүәр улы # Хәлитов Әбдрәхим Әнүәр улы # Хәлитов Абдулхай Файзрахман улы # Хатапов Әшрәф Хәмит улы # Хатапов Тимерғәли Хәйрулла улы # Шәрифғәлиев Р.Ш. # Йомағолов Баймөхәмәт Ишмөхәмәт улы # Йәнғәлин Г.З # Йәнғәлин М.Д. # Йәнғәлин Мухамет Зәйнитдин улы # Йәнғәлин Мәүлетҡол Зәйнитдин улы # Йәнғәлин Тайып Мөхәмәтғәли улы # Йәнғәлин Ф.Д. # Йәнғәлин Хәбибулла Ямалетдин улы Ғәлиәкбәр ауыл советы ауыл биләмәһе буйынса Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булғандарҙың исемлеге. 1941 — 1945 йылдарҙа Тыуған ил өсөн алыштарҙа һәләк булғандарға дан! # Аҡкөсөков Әбделғәни Сафа улы # Аҡкөсөков Рәжәп Сафа улы # Аҡкөсөков Өмөтҡужа Сафа улы # Әминев Әмир Ғилман улы # Әминев Әхмәҙулла Сәләхетдин улы # Әминев Зыкрия Абдрахман улы # Әминев Кәлимулла Әхмәҙулла улы # Әминев Мостафа Ғилман улы # Әминев Яхъя Абдрахман улы # Аҫылғужин Барый Ғиниәт улы # Аҫылғужин Мөхәмәтғариф Мөхәмәҙиә улы # Әхмәтов Ғәйзулла Хәйрулла улы # Әхмәтов Рәхмәт Атаулла улы # Бикишев Абдулла Вәлиулла улы # Бикишев А.В. # Бикишев Мөхәмәт Өмөтҡужа улы # Бикбаев Ишмырҙа Бикмырҙа улы # Бикбаев Һаҙый Бикмырҙа улы # Бикбаев Хәбулла улы # Бикбаев Хәмит Сәйфулла улы # Иҫәнғужин Ғәйфулла Ғәйҙулла улы # Иҫәнаманов Ғәйнулла Мостафа улы # Иҫәнаманов Ғәйнислам Шәйхислам улы # Иҫәнаманов Ғәйфулла Шәйхислам улы # Иҫәнаманов Зәйнулла шәйхислам улы. # Исламбаев Ниғмәт Абдулла улы # Ишбаев Исмәғил Әбүбәкир улы # Ҡарағолов У.сман Ғиниәт улы # Күлбаев Зәйнулла Рәхмәт улы # Кульбаев Хәлил Рәхмәт улы # Рафиҡов Абдулхаҡ С. # Сәғитов Кәбир Ғәфүр улы # Хәлитов Әшрәф Хәмит улы # Хәлитов Фәйзрахман Сөләймән улы # Хөснитдинов Әхмиҙи Садиҡ улы # Хөснитдинов Мөхәмәҙиә Садиҡ улы # Хатапов Шәһишәриф Хәйрулла улы # Йәғәфәров Нурислам Динислам улы # Йәмилев Ҡасим А. # Йәнғәлин Әбделғәли Мөхәмәтғәли улы # Йәнғәлин Н.Д. # Йәнғәлин Зәйнулла Ямалетдин улы # Йәнғәлин Кәлимулла Зәйнетдин улы # Йәнғәлин Минибай Зәйнетдин улы. # Йәнғәлин Хәмит Я. [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] rtekjzsxntfcvvrxtcq9xy7zy2mnard 0 5348 24306 24305 2022-04-19T09:12:36Z ZUFAr 381 removed [[Category:Башҡоррт теле далекттары]]; added [[Category:Башҡорт теле далекттары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] 24306 wikitext text/x-wiki == Башҡорт теле диалекттарының классификацияһы == [[Башҡорт теле]]нең диалекттары [[XX быуат]]тың 20-се йылдарында фәнни яҡтан өйрәнелә башлай. [[1955 йыл]]да профессор Н. К. Дмитриев редакцияһы аҫтында Т. Г. Байышовтың «Башкирские диалекты в их отношении к башкирскому языку» тип аталған хеҙмәте баҫылып сыға. Ғалим башҡорт теленең өс территориаль диалекттан торғанлығын ғилми яҡтан нигеҙләп яҙған. Ә профессор Ж. Г. Кейекбаев һөйләштәргә йылғалар буйынса исемдәр биргән. Ул беренсе тапҡыр һөйләштәрҙе фонетик, морфологик һәм лексик яҡтан ентекле итеп тикшерә. Хәҙерге көндә башҡорт халыҡ телен өс ҙур ерле диалектҡа һәм шул диалекттарҙы ун алты һөйләшкә бүлеп йөрөтәләр.<br> '''I. Көнсығыш (йәки төньяҡ-көнсығыш) диалект һәм уның һөйләштәре:'''<br> * әй һөйләше * мейәс һөйләше * ҡыҙыл һөйләше * асыуҙы һөйләше * арғаяш һөйләше * салйоғот (салйот) һөйләше '''II. Көньяҡ диалект һәм уның һөйләштәре:'''<br> * эйек-һаҡмар (йәки төп көньяҡ) һөйләше * дим һөйләше * өршәк һөйләше * урта һөйләш * егән һөйләше '''III. Төньяҡ- көнбайыш (йәки көнбайыш) диалект һәм уның һөйләштәре:'''<br> * ҡариҙел һөйләше * урта урал һөйләше * ғәйнә һөйләше * танып һөйләше * түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләше<br> Туған телебеҙҙең өсөнсө — төньяҡ-көнбайыш диалектын асыҡлаған, филология фәндәре докторы С. Ф. Миржанованың «Башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалекты» («Северо-западный диалект башкирирского языка». Уфа, 1991) тигән монографияһы айырыуса мөһим роль уйнай. Автор төньяҡ-көнбайыш башҡорттарының һөйләү теленең, йәғни төньяҡ-көнбайыш диалекттың дүрт һөйләштән торғанлығын билдәләй.<br> '''Асҡын районы''' '''Ҡарткиҫәк''' ауылының ерле һөйләше лә төньяҡ-көнбайыш диалекттың [[ҡариҙел һөйләше]]нә ҡарай. == Ҡарткиҫәк ауылының ҡариҙел һөйләше == Ҡариҙел һөйләше республикабыҙҙың Асҡын һәм Ҡариҙел райондары башҡорттарының һәм ошо төбәктә йәшәгән типтәрҙәрҙең йәнле һөйләү теле иҫәпләнә. Этник планда — боронғо балыҡсы һәм ун ҡәбиләләре башҡорттары (ундар үҙҙәре һыу-ун, ҡыр-ун, байҡы ырыуҙарынан тора). Һөйләш Ҡариҙелдең урта ағымындағы һәм Төй йылғаһы буйындағы ауылдарҙа таралған. С. Ф. Миржанова билдәләүенсә, был ошондай ауылдар: Асҡын районында — Ҡубияҙ, Урмияҙ , Әүәҙәй, Ҡушкүл, Солтанбәк, Сураш, Яңы Сөйөш, Ҡашҡа, Иҫке һәм Яңы Күскилде, Уршаҙы (Уршиҙе), Ҡамашиҙе Ҡарткисәк һ. б. Ҡариҙел районында: Туйыш (Ташмәсет), Юлдаш (Әлмәш), Ҡоҙаш, Сиҙәш, Яҡуп (Артауыл), Иҫке һәм Яңы Аҡбүләк, Хәлил, Абдулла (Бәрҙәш), Ҡараяр, Йәнсәйет, Маты, Шамрат, Яңы Бәрҙәш, Бертем, Иҫке Бағазы, Болмоҙо, Ураҙбаҡты, Муллаҡай, Әмин һ. б. ауылдар. Был төбәктә, башҡорттар һәм типтәрҙәр менән күрше булып, мишәр (татар), мари, удмурт ауылдары ла урынлашҡан. Мариҙар, удмурттар, үҙ туған телдәренән тыш, урындағы башҡорт һөйләшен дә яҡшы беләләр. Ҡайһы бер ауылдарҙың этник составында ар, ширмеш (сирмеш) һымаҡ араларҙың булыуы бында ҡасандыр удмурт, мари кешеләренең, килеп ултырып, башҡортлашып китеүе тураһында һөйләй. Ә бына, легенда буйынса, Асҡын районы Ҡубияҙ һәм Урмияҙ ауылдарына нигеҙ һалыусылар Ҡубай һәм Юрмый тигән мариҙар булған тип фараз ителә. Балыҡсылар һәм уннарҙың килеп сығышы боронғо төрки дәүере һәм унан да боронғораҡ тарихи дәүерҙәргә барып тоташа. Балыҡ һүҙе боронғо төрки һәм уйғыр телдәрендә «ҡала» мәғәнәһен белдерә. Шуны иҫәпкә алғанда, балыҡсы тигән этнонимды, беренсенән, үҙенең төп мәғәнәһендә, йәғни «рыболов» (балыҡ + -сы) тип, һәм, икенсенән, «строитель городов» тип аңлатырға мөмкин. Ә инде ун (һун), уннар ҡәбиләһе, һыу-ун, ҡыр-ун ырыуҙарының тарихы боронғо төркиҙәрҙең ата-бабалары иҫәпләнгән һундарҙан килә, дөрөҫөрәге, һундар составындағы Орхон йылғаһы бассейнында йәшәгән ун-уғыр, ун-уйғыр тигән уйғыр ҡәбиләләр берекмәһе мәнән бәйле тип ҡарарға була. Ҡарткиҫәк ауылы ҡариҙел һөйләше -лд, -нд, диссимилятив өн ҡушылмаларының ҡулланылыуы менән характерлана. Бында л, м, н, ң талғын тартынҡы өндәренән һуң д өнө килә. Мәҫәлән: салды, Уралда, урманда, урмандан,ҡондоз, юлдаш. Шулай уҡ м, н, ң тартынҡыларынан һуң яңғырау ғ, г өндәре өндәре килә: тамға, ямғыр, кемгә, син генә, җиңгә, саңғы, таңға. Шулай уҡ ҡайһы бер һүҙҙәрҙә й урынына татар телендә осраған җ өнө ҡулланыла: җитте. җиләк, җәй һ.б. Теш араһы ҫ, ҙ өндәре татар теленең йоғонтоһона бирелеп, с, з өндәренә кире күскән с >ҫ >с, з >ҙ >з : мәсәлән, алығыз, барығыз, яз, кәс һ.б. Ҡарткиҫәк ауылының ерле һөйләшендә күп кенә һүҙҙәрҙең башында п өнө ҡулланыла: пысаҡ, песән, патша. -р өнө алдынан әҙәби телдәге -өй урынына -ү килә: үрә — әҙәби телдә өйрә: үрәнеү — өйрәнеү, сүрәү -һөйрәү. Был фонетик күренеш төньяҡ-көнсығыш һөйләштәрҙә лә бар. Шулай уҡ Ҡарткиҫәк ауыуылының ерле һөйләшендә танып һөйләшенә хас уртаҡ һыҙаттар ҙа осрай.<br> Мәҫәлән:<br> * с өнө урынына ч өнө ҡулланыла: чабыу — әҙәби телдә сабыу, аҡчарлаҡ — әҙәби телдә аҡсарлаҡ, чабын — әҙәби телдә сабын, чығыу — әҙәби телдә сығыу;<br> * Һ өнө ғәрәп-фарсы һүҙҙәрендә төшөп ҡалыусан:әйбәт — әҙәби телдә һәйбәт.<br> * Һүҙ башында к, т өндәре килгән бер төркөм һүҙҙәрҙең беренсе ижегендә башҡорт телендәге ә өнө урынына татар телендәге и өнө килә: ким — кәм, кирәк- кәрәк, тирән- тәрән, киңәш — кәңәш.<br> * Киң һуҙынҡылы -ай, -әй өн ҡушылмаларының ялғауҙарҙа, бигерәк тә ҡылым ялғауҙарында, һаҡланыуы бөтә төньяҡ-көнбайыш зонала осрай: ҡалмай, бармайым, килмәйем. Тик ошолай ҙа, нәҙек һүҙҙәрҙә -әйе- өндәр ҡушылмаһы тик бер и өнөнә күсһә, ҡалын һүҙҙәрҙәге -айы- тарая: килмим, әйтмим, бармыйм.<br> Асҡын районы Ҡарткиҫәк ауылының ерле һөйләше башҡорт теленең төньяк -көнбайыш диалекттың ҡариҙел һөйләшенә ҡарай. Ә ҡариҙел һөйләше күп кенә үҙенсәлектәре менән төньяҡ-көнсығыш һөйләштәренә һәм төньяҡ-көнбайыш диалектының танып һөйләшенә яҡын килә. == Ҡарткиҫәк ауылы һөйләшенең төп үҙенсәлектәре == Һәр бер төбәктең тәбиғи үҙенсәлектәре бар, шулай уҡ төрлө ерҙә йәшәгән халыҡтың диалекты ла, ҡайһы районда йәшәүенә һәм уның һөйләш телмәренә ҡарап, айырыла. Диалекттағы һүҙҙәрҙең күбеһен дөйөм башҡорт теленә хас һүҙҙәр тәшкил итә. Бер диалект вәкиле икенсе диалект вәкиле менән иркен аралаша ала. Шулай ҙа айырым диалектарҙа ошо халыҡ өсөн аңлайышлы ғына һүҙҙәр ҙә бар. Асҡын районы Ҡарткиҫәк ауылы һөйләше менән әҙәби тел араһында айырма ҙур булмаһа ла үҙенсәлекле күренештәрҙе осратырға була. Ҡартҡиҫәк ауыл һөйләшенең фонетик, лексик һәм морфологик төп үҙенсәлектәрен өйрәнеп, тупланған диалект һүҙҙәрҙе әҙәби тел менән сағыштырып, « Асҡын районы Ҡарткиҫәк ауылы ерле һөйләшенең сағыштырма һүҙлеге» төҙөлдө.<br> '''Фонетик үҙенсәлектәр:''' 1.Әҙәби телдәге һ, ҫ өндәре урынына с өнөн ҡулланыу характерлы. Әҙәби телдә һыйыр, һары, һандуғас, һөйләштә сыйыр, сары, сандуғас.<br> '''2. Тартынҡыларҙың сиратлашыуы:'''<br> с-һ: сүрәт — әҙәби телдә һүрәт: б-в: балчыҡ -әҙәби телдә валсыҡ (крошка) п-б: пима — әҙәби телдә быйма; ф-п: туфраҡ -әҙәби телдә тупраҡ; д-ҙ: адашҡан — әҙәби телдә аҙашҡан; т-д: тигәнәк — әҙәби телдә дегәнәк<br> '''3. Һуҙынҡылар өлкәһендә ошондай сиратлашыуҙар осрай:'''<br> а -ә: һөйләштә җан — әҙәби телдә йән; й-и: һөйләштә йылау — әҙәби телдә илау; и-ы, и-ә: Җиһан — әҙәби телдә Йыһан, чәчкә — әҙәби телдә сәсәкә; ө-ү: йөгерү — әҙәби телдә йүгереү ; ө-о: дөнья — әҙәби телдә донъя; ө-е: төйәү — әҙәби телдә тейәү.<br> '''Морфологик үҙенсәлектәр:'''<br> 1.Һүҙҙәр ҙә -лар/-ләр, -нар/-нәр күплек ялғауҙары ҡулланыла: малайлар -әҙәби телдә малайҙар, күлләр — әҙәби телдә күлдәр, урманнар — әҙәби телдә урмандар,үләннәр — әҙәби телдә үләндәр; Ҡылымдарҙа -де /-ды ялғауҙары : ашады -әҙәби телдә ашаны, китерде -әҙәби телдә килтерҙе; Исемдәрҙә -да/-дә ялғауҙары: бакчада — әҙәби телдә баҡсала, кәбестәдә- әҙәби телдә кәбеҫтәлә; 2.Зат алмаштары төбәү килештә -ңа ялғауы менән ҡулланыла: аңа — әҙәби телдә уға; 3. Һорау алмашының ошондай варианттары бар: нәмә?, нәрсә? — әҙәби телдә нимә?;<br> '''Лексик үҙенсәлектәр:'''<br> '''Туған-ҡәрҙәшлек терминдары түбәндәгеләр:'''<br> Әни, әңкәй, инәй — әҙәби телдә әсәй Әти, әткәй — әҙәби телдә атай Дәү әни, ҡартый, нәнәй- әҙәби телдә өләсәй Дәү әти, ҡартатай — әҙәби телдә олатай Абый — әҙәби телдә ағай Апа — әҙәби телдә апай<br> '''Ҡош, йәнлек, бөжәк атамалары:'''<br> Песи- әҙәби телдә бесәй Үрдәк — әҙәби телдә өйрәк<br> '''Йәшелсә, емеш-еләк, үҫемлек атамалары:'''<br> Ҡыҙыл ҡарағат — әҙәби телдә бөрлөгән Гөлйемеш- әҙәби телдә әлморон Бәрәңге — әҙәби телдә картуф Гөмбә, мәшкә — әҙәби телдә бәшмәк<br> '''Аҙыҡ-түлек атамалары:'''<br> Әпи, ипи — әҙәби телдә икмәк Сөт өстө- әҙәби телдә ҡаймаҡ<br> '''Һауыт-һаба атамалары:'''<br> Ҡашыҡ -әҙәби телдә ҡалаҡ Шәшке — әҙәби телдә сынаяҡ<br> '''Предмет, тәбиғәт күренештәре, тән өлөшө атамалары:'''<br> Азбар — әҙәби телдә һарай Ҡапсыҡ -әҙәби телдә тоҡ Яфраҡ — әҙәби телдә миндек Бишек — әҙәби телдә сәңгелдәк Борон- әҙәби телдә танау Сүмәлә — әҙәби телдә кәбән<br> Ғөмүмән, [[Ҡарткиҫәк]] ауылының ерле һөйләшенең һүҙлек составы барлыҡ тематик ҡатламдар буйынса ла башҡорт лексикаһына нигеҙләнгән. Тик шулай ҙа уның бары тик үҙенә генә хас специфик лексика һаҡланып ҡалғанлығы күренә. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡарткиҫәк]] * [[Ҡарткиҫәк ауылы топонимдары]] == Сығанаҡтар == * [http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Книга 4. Справочная книга. — Уфа: Китап, 1993. — 197 стр. ]<br> * Башҡорт теленең диалекттар һүҙлеге (Рәсәй Фәндәр академияһы. Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты). -Өфө: Китап, 2002. — 432 бит.<br> * Ишбулатов Н. Х. Башҡорт теле һәм уның диалекттары. — Өфө: «Китап», 2000. — 212 бит.<br> * Миржанова С. Ф. Северо-западный диалект башкирского языка. Уфа: Китап, 2006. — 300 стр.<br> * Шәкүр Р. Башҡорт диалектологияһы. Өфө: Китап, 2012. — 240 бит. * Мостафина Р. Ф., Хайруллин Ю. А. Асҡын районы Ҡарткиҫәк ауылының ерле һөйләше. [[Категория:Башҡорт теле далекттары]] h2xfao7n3vxdbo6dqvpkmlzngxf2yix 14 5349 24307 2022-04-19T09:13:07Z ZUFAr 381 "[[Категория:Башҡорт теле]]" исемле яңы бит булдырылған 24307 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡорт теле]] pra85g4sc60oa28qg97sk8jzcpguyew 14 5350 24308 2022-04-19T09:13:57Z ZUFAr 381 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24308 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 5351 24807 24806 2023-02-22T13:35:52Z Aidar254 420 24807 wikitext text/x-wiki ''Тимер ауылының дин әһелдәре''' Рәсәй мосолмандары Үҙәк диниә назараты 1788 йылдың 22 сентябрендә батшабикә Екатерина II махсус Указы нигеҙендә ойошторолған. Башта ул “Мөхәмәт динлеләр йыйылышы” тип аталған. Тәүге көндәрҙән үк учреждение мосолмандар һәм дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе көйләү, кадрҙар әҙерләү, халыҡҡа белем биреү менән шөғөлләнгән. Был функциялар бөгөнгө көндәлә үтәлә. Рәсәй мосолмандары Үҙәк диниә назараты хакимиәте етәксеһе урынбаҫары Артур Сөләймәнов әйтеүенсә, юбилей һәм башҡа саралар дин һәм халыҡ араһында берҙәмлек булдырыуға, татыулыҡ тәрбиәләүгә, илдәге уртаҡ тарихты тергеҙеүгә йүнәлтелгән. Тимер ауылы барлыҡҡа килгәс, ауылға идара итер өсөн указлы мулла Тимер үҙе булған. Унан һуң йорт старшинаһы Теләүғол Ялсин (1770 йылғы)указной муллалыҡ эшен алып барған. Аҡназарҙың улы указлы муллалар Фәтҡулла (1828 йылғы) 31 йәшһәм Мөхәмәтйәрҙең улы Йәнмырҙа (1830 йылғы) 30 йәш Иҫәнгилдиндар (1859 йылғы рәүиздә күрһәтелгән) идаралығында ла бара. Әммә мәсет булмай әле, үҙ йәйләү-утар, ыҙмаларында кәңәшмәләр ҡорғандар, һөйләшеүҙәр алып барғандар. Рәсәй батшалығы башлыҡтары башҡорт халҡының баш күтәреүҙәренән ҡоттары алынып бөткәнгә күрә, йыйындар һәм башҡа төрлө һылтауҙар менән төркөмдәргә тупланыуҙарҙы булдырмау өсөн, өйкөм йәшәгән урындарҙағы халыҡты тарҡатып, ҙур ауылдарҙы күсереп ултыртыу сәйәсәте лә үткәрә башлай. Был фарман буйынса эште урынына еткереп ҡуйыуҙы Ырымбур виләйәте түрәләре урындағы өйәҙгә ҡараған башҡорт кантондарындағы старшиналарға тапшыра. Тимерҙәр Ағиҙел йылғаһы буйлап Бохмаш, Ҡалҡаман яландарына, Боһондо йылғаһы тамағында, Үҙән, Һәүәнәк, Кесе һәм Оло Нөгөш, Көҙөшлө, Шәйек йылғалары, Суҡраҡты яланында һәм башҡа урындарҙа ерҙәрҙе биләйҙәр. Йорт старшинаһы үрәтник Ҡунаҡбай Ҡарабаев Тимер, Аралбай, Исламбай, Яңы Монасип, Иҫке Монасип, Байғаҙы һәм Бикташ, Көләбә, Ҡыҫыҡ ауылдары менән идара иткән, эштәр алып барған. 1855 йыл (309 мәсеттең метрика кенәгәләрендә) Тимер ауылы мәсете төҙөлөп файҙаланыуға тапшырыла. Ауылда йәмғеһе: мәхәлләлә 382 ир-ат, 352 ҡатын-ҡыҙ булған. Унда яҡын-ара ауыл Аралбайҙан (9 саҡрым) мәсеткә йөрөгәндәр. Рәсәй Эске эштәр Визаратының (Министрлығының) Ырымбур виләйәте идараһы (ЫВИ) тарафынан раҫланған Мәншур №577,1879 йылдың 23-сө февралендә имам-хатип мөғәллим Сәйетбаталов Мырҙабулат (63 йәш), мәзин вазифаһын 1909 йылдың 9-сы апрелендә Байрамғолов Юныс Ҡорбанғәле улы алып барған. Әтек мәҙрәсәһен, унан һуң Троицк ҡалаһында “Рәсүлиә” мәҙрәсәһен тамамлаған имам-хатип (мөғәллим) Сәйетбабалов Шәкир Мырҙабулат улы (1881 йыл) менән имам Исхаков Низаметдин эшләгәндәр. Низаметдин Исхаков аҙаҡ указной мулла вазифаһын башҡарған. 1903 йылда имам-хатип (мөғәллим) Аллабирҙин Ғәлимйән 306 һанлы дини идаралығы указы менән Тимер ауылынан саҡыртылып Мәҡсүт ауылы мәсетенә эшкә ебәрелгән. Мөхәмәт Заһитов (1728 йылғы), указной мулла, 88 йәшендә үлгәндән һуң, Аралбай ауылынан Тимер ауылына ерләнгән. Улдары Сәйетбатал, Мөхәмәт. Уларҙан Сәйетбаталовтар, Мөхәмәтовтар, Аралбаевтар, Ҡондоҙбаевтар таралған, улар араһынан күп муллалар сыҡҡан. 1913 йылда Әтек ауылынан ике тапҡыр хажға барып ҡайтҡан, ҙур абруйлы һәм бик бай мулла Хәлим хәҙрәт үҙ аҡсаһына 4 бүлмәле ике ҡаттан торған мәҙрәсә төҙөткән. Ошо мәҙрәсәлә тирә-яҡ ауылдарҙан килеп, бик күптәр уҡып сыҡҡан. Уларға Мөхәмәтшәриф хәҙрәт белем бирә. Тимерҙән Сәйетбаталов Мансур Шәкир улы ҡустыһы Межәүер, Кәримов Рәхмәтулла Кәрим улы, Балапанов Хөснитдин, Исхаков Мәхмүтдин Низаметдин улы, Буранов Сәғит мулла (...) һәм башҡалар уҡығандар. Шәкир атаһының өйөр айғырын, толобон ала ла Әтек мәҙрәсәһенә ҡасып китә. Мырҙабулат муллаға улының ҡайҙа икәнен килендәре лә әйтмәй. Мырҙабулат мулла Әтек мәҙрәсәһе хәҙрәте Мөхәмәтшәрифкә бер малай аша хат ебәрә. Мөхәмәтшәриф хәҙрәт малайҙы ҡаршы алып: “Мосафир ҡайҙан киләң, әйҙә тамағыңды туйҙырып ал! ” – тип өйөнә индергән дә хатты уҡып: “Мырҙабулат! Шәкир улың бик зирәк, мәсет тоторлоҡ һәләте бар, алла бирһә, Тимергә мулла булып ҡайтасаҡ” – тип яуап ебәргән. Ул Балапанов Хөснитдин, Буранов Зәйнитдиндәр менән мәҙрәсәне уҡып сыға. Өфөгә мөфтөйгә имтихан бирә барған. Мөфтөй һорау биргән: “Өҫтәлдә икмәк ята, башын әйт!” – тигән. Шәкирмөхәмәт икмәкте алып: “ Бисмилләһир рахмәнир рәхим” – тип икмәкте телеп тә ебәргән. Һин, бөгөндән Тимер ауылына указлы мулла, башҡа һорау бирмәйем, тигән. Указлы мулла сағында Тимер халҡы ла Шәкирмөхәмәтте “ Оло мулла” тип йөрөткән. Уҙған - ХХ быуаттың 20 се йылдарында мәсеттәр аҙлап ябыла башлай, ә 30 сы йылдарҙа иһә күпләп ябыла, дини мәхәлләләр юҡҡа сығарыла.Репрессия йылдарында муллалар араһынан золом ҡорбандары күп була. Был шауҡым Тимер ауылын да урап уҙмай. 1931 йыл күрәҙәлек иткән Сәйетбаталов Шәкир Мырҙабулат улы (1881 йылғы) муллалыҡ эше өсөн 58-2, 58-10 статьялары буйынса ауылдан Өфөгә ебәрелгән һәм шул уҡ йылда атҡандар. Тик 1989 йылдың 18 майында ғына аҡланған (справка № 3743. Хәтер китабыт.4, 394-се бит). Ғаилә башлығы итеп оло улы Мансурҙы ҡуйғандар ҙа, Кемерово өлкәһендәге Проковьевск шахтаһына Шәкир мулланың ғаиләһен ебәргәндәр. Мансур бабай шахтала эшләй. Ете йылдан һуң, нисектер документтар эшләтепкенә тыуған районына ҡайтырға тура килгән. Указлы мулла Исхаков Мәхмүтдин Низаметдин улы (1885-1945, Баймаҡ районы Кейәүеште ауылында ерләнгән) мәзин Ҡорбанғәлин Юныс менән бергә эшләгән. Улар, ислам нигеҙҙәрен еңел үҙләштергән зирәк шәкерттәр, артабан хәлфә булып китәләр. Күптәре һуңынан волость аппаратында ла эшләйҙәр. Исхаков Мәхмүтдин Низаметдин улының өйөн тартып алып ситтән килгән түрә, йә белгестәр өсөн ҡулланғандар. Совет власы урынлашҡас, 1931 йыл малды ла, йортто ла тартып алдылар, атайым йыл ярым төрмәлә ултырып ҡайтты, тип хәтерләй Ғәлиә инәй Нәҙершина. Бөйөк Ватан һуғышынан алда, дин тыйылһа ла аҫтыртын ғына кешеләрҙе Ҡорбанғәлин Юныс мәзин өшкөрөп тәрбиәләгән, дини йолаларҙы үтәп йөрөгән. Уның да мал-мөлкәте тартып алынған. 1962 йылғаса, уҡымышлы хәлфә Кәримов Рәхмәтулла Кәрим улы өшкөрөп-тәрбиәләп ауырыуҙарға ярҙам иткән. Ул 1930 йылдарҙа Урта Азия, Ташкент, Ырымбурҡалаларында йөрөгәнгә күрә репрессияға эләкмәй ҡала. Яубаҫаров Һибәтулла Баймөхәмәт улы ла мулла вазифаһын башҡарған. Мин иҫләгәндә, Мырҙағолов Әҙеһәм Мәрхәм улы (1900 -1977) кешеләргә исем ҡушыу, бата уҡытыу кеүек йолаларҙы башҡарҙы. Үҙе үлмәҫ элек:“ Минән һуң китаптарҙы берәү ҙә уҡымаҫ, китаптарымды ҡәбергә баш аҫтыма һалырһығыҙ,” – тип әйтеп ҡалдырған. Уҡымышлы Алтынбаев Ниғмәтулла бабайҙарҙың үҙ аллы уҡып йөрөгәндәрен күргеләй торғайным. Ҡатын –ҡыҙҙарҙан Баймырҙина Наҡыя инәй, Алтынбаева Хөббөниса инәй, Баязитова Ғәйнихаят өшкөрөп-төшөрөүгә ипле, маһир булдылар тип иҫләй Сәлихйән Хафиз улы Дәүләтбирҙин. Һуңғы йылдарҙа дингә иғтибар тағы ла артты, тип әйтергә мөмкин. Совет осоронда емерек хәлгә килтерелгән йәки юҡҡа сығарылған мәсеттәр аяҡҡа баҫтырыла, яңылары төҙөлә. 2011 йылда беҙҙең Тимер ауылында ла яңы мәсет асылды. Унда йома намаҙҙары, йәштәргә никах уҡыйҙар, яңы тыуған сабыйҙарға исем ҡушалар. Был эштәрҙе бер нисә йыл Исхаков Йәүҙәт Йәмил улы башҡара. 2015 йылда Тимер мәсетенә имам-хатип итеп Аллабирҙин Таһир Зиннәт улы һайлана. Ураҙа, Ҡорбан ғәйеттәрен, аяттарҙы, Ғәрәфә байрамдарын халыҡ ауылдың мәсетендә үткәрә. Ҡолдобаева Зөһрә Мөьмин ҡыҙы, Яубаҫарова Зәйнәп Әхмәҙулла ҡыҙы, Алтыншина Фәрҙиә Әлмөхәмәт ҡыҙы, Газина Кәбирә Зәбир ҡыҙы, Буранова Зөләйхә Мазһар ҡыҙы, Буранова Хәмиҙә Моталлап ҡыҙы башлап мәсеткә йөрөйҙәр. Унан Баймырҙина Фәүзиә, Баязитова Сәмиға, Аллабирҙина Зифа, Дәүләтбирҙина Кәримә, Байсурина Гөлшат, Байсарина Гәүһәр инәйҙәр ҡушыла. Тағы ла Бикмөхәмәтова Хәмдиә, Тимерова Рәмилә, Ҡолдобаева Шәһиҙә, Иҫәнғазина Рәйхана апайҙар бик теләп ҡөрьән аяттарына, йома намаҙҙарына йөрөйҙәр. Шулай уҡ дини байрамдарҙан ауыл старостаһы Ғайсин Ғайса, Мөхәмәтов Илшат, Баймырҙин Фәнил һәм башҡа ир-егеттәр ҙә ҡалмайҙар. Дини мәҙәниәттәрҙе өйрәнеүҙең тәрбиәүи әһәмиәте лә ҙур. Ауылдар барлыҡҡа килеү менән муллалар ҙа кәрәк булған. Беҙҙә элек-электән дини һәм милли йолалар бергә үҫешкән, бер-береһен тулыландырып торған. Әгәр ҙә ниндәйҙер ҡаршылыҡ йә аңлашылмаусанлыҡ килеп тыуһа, халҡыбыҙҙа быны урын еренә еткереп аңлатырлыҡ дин әһелдәребеҙ булған. Уларҙың тырышлығы, халыҡты ойоштора, рухландыра, белемгә ылыҡтыра белеүе һоҡландыра. Дин замана талаптарына ярашлы үҫешә. Мәсеттәрҙән юлығыҙ өҙөлмәһен, мөхтәрәм йәмәғәт. Д. Аллабирҙин. R.S. Дәүләт үҙәк тарих архивы мәғлүмәттәренә ҡараған мәсеттең метрика 309 кенәгәләре. Дини идаралыҡ раҫлаған указдар: (йылы, көнө, номеры, делоһы) 23.02.1879 №5779; 04.1909 №1680д.906; 27.04.1913 №2399. [[Категория:Бөрйән районы Тимер ауылы]] ewn5wsph7obgq4s5znxlawi3g9s3um1 0 5352 24808 24393 2023-02-22T13:36:57Z Aidar254 420 24808 wikitext text/x-wiki == Тимер мәктәбе тарихы == [Бөрйән районы] төпкөл район иҫәпләнһә лә, белемгә ынтылыш көслө булған. Мәғлүм булыуынса, районда беренсе ике класлыҡ мәктәп 1911 йылда [[Ырғыҙлы]] ауылында (уҡытыусыһы Илья Константинович Рассадников), ә беренсе мәҙрәсә-башҡорт мәктәбе Мөхәмәтшәриф хәҙрәт тарафынан 1913 йылда Әтек ауылында асыла. 1918 йылда Мәндәғолда ғәрәп телен, арифметиканы, яҙыуҙы өйрәткән беренсе баҫҡыслы мәктәп асыла. 1924 йылда Иҫке Монасип, Байғаҙы, Байназар, Әтек ауылдарында, 1925 йылда Иҫке Собханғолда, Ғәликбәр, Ғәҙелгәрәй, Тимер ауылдарында мәктәптәр була. 1927 йылда Ырымбурҙағы Ҡарауанһарай техникумын тамамлаған йәш мөғәллим Fəлиев Лотфулла Әбсәләм улы Бөрйән-Ҡыпсаҡ волосына эшкә ебәрелеп, Тимер ауылында тәүге Совет мәктәбен аса. Ул 1901 йылдың ноябрендә Көйөргәҙе районының Аҡһары ауылында тыуған. Киң далала үҫкән егет алыҫ урман ерендәге төпкөл ауылда халыҡҡа аң-белем биреү эшенә ихлас тотона.1928 йылда йәш кәләше Hypиcтан апайҙы ла килтерә һәм Бөрйән ерендә нығынып йәшәй башлай. Мәктәптең үҙ бинаһы булмағанлыҡтан,дәрестәр, хужалары китеп буш ҡалған өйҙәрҙә алып барыла. 30-сы йылдар башында Тимер ауылы тирәһендәге тауҙарҙа шартлатыу эштәре башланып, аҡтарылған йоҡа таштарҙы, стандарт буйынса киҫеп, эшкәртеп, биналарҙы ябыуға шифер сифатында файзаланыу өсөн әҙерләп,иртә яҙҙа һал менән ағыҙыу эше башланғайны. Ошо уңайҙан, ауылдың үҫеү перспективаhын күзаллап, юғары етәкселeктeң хуплауы менән зур типовой мәктәп бинаһына нигеҙ һалынып, оҙаҡҡа һуҙылған төҙөлөш эштәре башланды. Л. Ә. Fəлиев 1930 йылда яңы ойошторолған район үҙәгендәге мәктәпкә күсерелә. 1936 - 1940 йылдарҙа Байназар ете йыллыҡ мәктәбе директоры. Унан һуң РОНО - ла инспектор, мөдир вазифалары. 1942 йылдың мартында һуғышҡа алына һәм шул уҡ йылдың сентябрендә фронтта һәләк була.1930 йылда Тимер башланғыс мәктәбенә эшкә 1908 йылғы Темәс ауылы егете Солтанбаев Мирза Хәмзә улы килә. Менеп килгән атын яңы ойошторолған колхозға тапшыра. Был малҡай оҙаҡ йылдар Карл Маркс исемендәге колхоздың йылҡысылыҡ фермаһында өйөр айғыры итеп файҙаланылды. Мирза Хәмзә улын күп тә үтмәй Fәлиәкбәр мәктәбенә күсерәләр,1937 йылда тағы ла Тимергә килә, ошо ауыл ҡыҙы Маһитап апайға өйләнеп ғаилә ҡора,1941 йылдың ноябрендә Башҡорт кавалерия дивизияһы сафында һуғышҡа алына. 1942 йылдың ноябрендә Сталинград есөн барған ҡаты алыштарҙа башын һала. 1933 йылдың сентябрендә һуңлабыраҡ, мин дә күрше ағайҙарға эйәреп, 6 йәштән 1- се синыфҡа уҡырға барҙым. Дәрестәр Яубаҫаров Ибраһим бабайҙың ике бүлмәле өйөнөң береһендә үткәрелде. Тәүге уҡытыусым Яңы Монасип ауылы егете Шәрипов Ғилметдин ағай булды. Дәрестәр тамамланыуға Ибраһим бабайҙың ҡатыны Фәйрүзә инәй бойҙай ононан бешерелгән һалма эсереп ҡайтара ине, Шуға ла мәктәпкә сеүәтә һәм ҡалак тотоп йөрөй торғайныҡ. 1934-1935 уҡыу йылында Яманғолов Фауариз ағай ҡалдырып киткән өйҙә икенсе синыфта Әбдрәшитов Әйүп Әҙелмырҙа улы уҡытты. Башҡа синыфтарҙа, икенсе өйҙәрҙә Бикмәтов Нәжметдин ағай һәм Вәлитова Маһруй апайҙың уҡытып киткәндәрен иҫләйем.Ул йылдары таш эшенә һәм мәктәп төҙөлөшөнә килгән урыҫ ғаиләләре күбəйеп китте, тау итәгендә зыяраттары ла барлыҡҡа килгәйне. Ҡайһы бер урыҫ балалары ла башҡорт мәктәбенә йөрөнөләр.Шуларҙан Ефимов Ваня һәм Соколов Коляны хәтерләйем.Өсөнсө синыфта, ауылдан күсенгән Иҫәнбаев Сөләймән бай ғаиләһенең өйөндә, Шәрипов Ғилметдин ағай уҡытты. Уҡытыусыларыбыҙ, һәр кистә тиерлек, ололарҙың наҙанлығын бөтөрөү дәрестәре лә алып барҙы. Бөтә эштәр ҙә ҡул көсө менән башҡарылғанлыҡтан, төҙөлөш материалдарын килтереү ҙә ҡыйынға төшкәс, мәктәп төҙөлөшө бик яй барҙы. Мин,ҡыҙыҡһынып, шул тирәлә йыш уралғылайым, хәлдән килгәнсе ярҙамлашырға тырышҡан булам. Таш нигеҙ бейек итеп һалынды, бүрәнәләрҙе ҡыуғын ағастарынан тотоп сығарҙылар. Төҙөлөш янына бер нисә стан ултыртылып,икешәр ир-егет аҫтан һәм өҫтән тороп ҡул бысҡыһы менән такталар быстылар.Яҡшы оҫталарҙы ауылдарҙан мәжбүри рәүештә килтереп ҡушҡандарҙыр. Байғaҙынан Заманов Әбүзәр бабай, Иҫке Монасиптан Әмирханов Мөхәмәтдин һәм Газин Исламетдиндар ғаиләләре менән күсенеп килеп эшләп ҡайттылар.Өмәләр ҙә ойошторолдо. Бер йәйҙә өләсәйем менән Тәрән уй буйында яғыулыҡ өсөн суғыртмаҡ йыйып йөрөгәндә, бер нисә арбаға тейәлгән йәштәр йырлашып ауыл ярына үткәйнеләр. «Аралбайҙар,мәктәп эштәшергә киләләр», - тип аңлаткайны өләсәйем. Мәктәп түбәһенә тупраҡ һалышып,баяғы ағайҙар һәм апайҙар кискеhен йырлашып ҡайтып киттеләр. Ниһайәт, 1936 йылдың 1 сентябрендә мәктәп бинаһын асыу тантанаһы булды. Ауылдан һәм тирә-яҡтан халыҡ күп йыйылған,телмәрҙәр һөйләйҙәр. Беҙҙең, балаларҙың, иғтибар икенсе урында: район Советы рәйесе Бейешев ултырып килгән еңел машина янынан китмәйбеҙ. Ауылға тәү тапкыр килгән атһыҙ арбаны уратып ҡарайбыҙ, һоҡланабыҙ, ултырғы ла килә. Етәксенең рөхсәте менәндер, шофер ағай йыйылған балаларҙы һыйғансы алмашлап ултыртып йөрөтөп килтерҙе. Ҡыуаныстың сиге булманы. Штукатурлап, ағартылып,понелдәре, иҙән һәмтүбәләре буялған синыфбүлмәләре бик иркен, һәр береһе 8х6 метр, 42 балаға иҫәпләнгән, ҡояш төшкән яҡ стенала эре тәҙрәләр. Спорт залы,уҡытыусылар кабинеты һәм башҡа ярҙамсы бүлмәләре лә бар, залы оҙон һәм киң. Бындай мөһабәт мәктәп бинаһы районда тәү тапҡыр һалынған. Ошондай уҡ бина һуғыштан алда район үҙәгендә рус мәктәбе өсөн төҙөлгәйне. Яңы, яҡты,иркен синыф бүлмәһендә 4 - се синыфты уҡып ҡалдым. Синыф етәксеһе Учалы ҡыҙы Сибәғәтуллина Маһира апай булды. Ул йылдарҙа уҡыусыларҙың белем кимәле «бик яҡшы»,«яҡшы», «ҡәнәғәтләнерлек», «насар», «бик насар»билдәләре менән тамғаланды. Өлгәшкә талапсанлыҡ ҡаты булды. Бер синыфтан икешәр, өсәр йыл күсә алмай ултырған ҡайһы бер ҙур ағайҙар һәм апайҙар менән бергә башланғыс мәктәпте тамамларға тура килде. Шуларҙың ҡайһы берҙәре менән бергә 1937 йылда Байназар тулы булмаған урта мәктәбенә барҙыҡ. Ете йыллыҡты үҙ ваҡытында,1940 йылда, бер үҙем генә тамамлап, уҡыуҙы артабан дауам итә алдым.1937 йылдан алып һуғышҡа киткәнсе мәктәп мөдире М. Солтанбаев булды. Шул арала уҡытыусылар йыш алышынып торҙо. Бикмәтов Нәжметдин ағай, Мәғфиә, Сара исемле апайҙар, тағы кемдәрҙер уҡытып киттеләр. Мирза Хәмзә улынан һуң Күгәрсен районы ҡыҙы, махсус урта белемле Ихсанова Орҡоя апай мөдир булып ҡалды. Уның менән бергә 1923 йылғы, ауылыбыҙ егете Күҫәпколов Билал ағай уҡытты. Ул 1942 йылдың февралендә һуғышҡа алынып, шул уҡ йылдың сентябрендә фронтта һәләк була. Мин 1942 йылдың ғинуарында аслыҡтан йонсоп, 9- сы синыфта уҡыуҙы ташлап ҡайтып, колхозда эшләп йөрөй инем. Билал ағай һуғышҡа киткәс, мине РОНО-ға саҡыртып, Орҡоя апай ҡулы аҫтында методик алымдарҙы бер аҙ өйрәнеп, бер нисә көн эшләгәндән һуң, Аралбай мәктәбенә күсерҙеләр. Артабанғы һуғыш йылдарында махсус белемле Салауатова Хәсбиямал, шулай уҡ 7 синыф белемле Бикмөхәмәтов Сәфәрғәле кеүек үҫмер малайҙар һәм ҡыҙҙар ҙа мөғәлим булып эшләйҙәр.Һуғыш тамамланыу менән халыҡтың ыҙалығы бөтмәй.1945-1946 уҡыу йылында уҡытыусы булып эшләгән Йортбағышев Ҡорманғəленең хәтерләүенсә, утын ташыуға тартыу көсө eтeшмәгәнлектән, оло мәктәп бинаһын йылыта алмағас,дәрестәрҙе элекке мәсет бинаһында үткәреп торғандар икән. Ҡыйынлыктарға ҡарамаҫтан, СССР Хөкүмәтенең дөйөм ете йыллыҡ белем биреү тураһындағы ҡарары нигеҙендә, 1946-1947 йылдарҙа Тимерҙә лә тулы булмаған урта мәктәп асыла.Бында мәктәп йәшендәге балалар менән бергә һуғыш мәлендә уҡыуҙарын ҡалдырып торған үҫмерҙәр ҙә белем алған. Төп фәндәрҙән дәрестәрҙе Стәрлетамаҡтағы ике йыллыҡ уҡытыусылар институтын тамамлаған йәш белгестәр алып барған. 1950 йылда директор булып Әрмет ауылы егете Миндеғолов Мәхмүт эшләй ине.Башҡа уҡытыусылар менән бергә Мөхәмәтколов Шәриф һәм Каримова Фәтихаларҙың эшләгәнен иҫләйем. Әҙ аралыкта директорлыҡ вазифаһын Байназаров Ағзам һәм Һатыбалов Ғариф та башҡарғайнылар. КПСС Үҙәк Комитеты 1953 йылғы сентябрь пленумы ҡарары нигеҙендә район үҙәгенән ҡайһы бер йәш хеҙмәткәрҙәрҙе шунда уҡ мине лә партия райкомы аппаратында эшләп йөрөгән урындан 1954 йылдың мартында «Ҡыҙыл таң» колхозы партия ойошмаһы секретары итеп йүнәлттеләр. Был эш түләүһеҙ булғанлыҡтан, Тимер 7 йыллыҡ мәктәбенән бер аҙ дәрестәр бирҙеләр. Мәктәп директоры Исмаҡай ауылынан Мәхмүтов Тимерғәле. Мәктәптәге 7 синыфта ни бары 33 бала уҡый. Һәр уҡытыусыға дүртәр бала самаһы тура килә. Күп тә үтмәй, мине Байназар балалар йорто директоры итеп күсерҙеләр. Райондың башҡа "карлик" мәктәптәре менән бергә ете йыллыҡ бөтөрөлөп, Тимерҙә лә аҙ комплекслы башланғыс мәктәп булып ҡалды. Оло синыф уҡыусылары Байназар урта мәктәбенең интернатында йәшәп уҡырға тейеш булдылар. Был йылдарҙа ла укытыусылар йыш алышына. Шулар араһында Байназарҙан Дәүләтшин Мырзабай, колхоздың партия ойошмаһын етәкләтеү өсөн Fәлиәкбәрҙән Ҡаһарманов Әбделхакты ла эшләтеп алдылар.1961 йылда мине Килдеғoлдaн Тимер башланғыс мәктәбенә күсерҙеләр. Ошонда нығынырмын тип өй һалып та алдым. Ике уҡыу йылында Маликов Fөзәйер Суфиян улы менән эшләнек. 1963 йылда үҙ ауылына Ырғыҙлы мәктәбенән Бикмөхәмәтов Шәһиғәле Зәйнәғәле улы ҡайтып эш башланы. Уның артабанғы хеҙмәт юлы ошо мәктәптән айырылманы.Ситтән тороп уҡып БДУ-ны тамамланы. Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенең өлгөлө уҡытыусыһы булараҡ, уға Башҡортостан мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы исеме бирелде. 1963 йылда эреләтелгән Белорет районы ойошторолғас, партия һалдаты буларак, 1964 йылда мине Бөрйән зонаһы буйынса POНО инспекторы итеп күсерҙеләр. Был ваҡытта һуғыштан һуң тыуған балалар башланғыс мәктәпте тамамлап, оло синыфтарҙа уҡыу өсөн әҙ генә ҡалған урта һәм 8 йыллыҡ мәктәптәргә йөрөнөләр, ә интернаттарҙа урындар етешмәй башланы. 1965 йылда Бөрйән районы киренән булдырылғас,Өфөлә Мәғариф министры Мостафинаға инеп,хәлдәрҙе аңлатып, киренән тулы булмаған урта мәктәптәрҙе күбәйтеү юлдарын һораным. Фатима Хәмит ҡыҙы район хәлдәрен һорашып, иғтибар менән тыңланы ла: «Ҡайҙа балалар һаны 100-гә тула, шунда 8 йыллыҡ мәктәптәр асығыҙ,күберәк булһа, урта мәктәп итергә лә була. Был эште район Советы башҡарма комитетының ҡарары менән хәл итегеҙ», - тип бойорҙо. Министрҙың фатихаһы менән, күп кенә ауылдарҙа, шул иҫәптән Тимерҙә лә 8 йыллыҡ мәктәп эшләй башланы. Ойоштороу эштәрен тәүге директор Ишкилдин Әхәт Ибраһим улы башҡарҙы. Унан һуң мәктәп етәкселегендә С. А. Йосопов, Ш. 3. Бикмөхәмәтов, Р. Р. Баймырҙин эшләп алдылар. 1976 йылдан алып, бер аҙ өҙөклек менән, мәктәп эшмәкәрлеген Альберт Әбүзәр улы Солтанов етәкләй.1973 йылдан Тимер мәктәбен тамамлаусылар яңы асылған Иҫке Монасип урта мәктәбендә уҡыуҙарын дауам иттеләр. Уларҙың күптәре төрлө белем менән килделәр һәм урта мәктәп программаһын еңел үзләштерҙеләр: Рәжәп һәм Дамир Баймырзиндар, Фелиза һәм Фроза Бикмөхәмәтовалар, Айҙар һәм Фазыл Ҡолдобаевтар, Земфира һәм Ирек Яубаҫаровтар,Fəзимә һәм Иркә Иҫәнғазиналар, Рәйсә һәм Фуат Дәүләтбирҙиндар, hәм Вәхит Мөхәмәтовтар, Дамир Аллабирҙин, Маргиз Һатыбалов һ.б. юғары уҡыу йорттарына тотҡарлыҡһыҙ инеп, тамамлап,төрлө тармаҡтарҙа уңышлы эшләп йөрөйҙәр. 1987 йылдан Тимер уҡыу йорто урта мәктәп итеп үҙгәртелә. Бында эшсән, берҙәм, тотороҡло педагогтар коллективы тупланған. Мәктәптең ветерандары, Рәсәй һәм Башҡортостандың мәғариф отличниктары Зөһрә һәм Альберт Солтановтар, Рәйсә Арслангужина,Рәмзиә Уразаевалар йәш коллегаларына оҫталыҡ һәм тырышлыҡ өлгөһө күрһәтәләр. Мәктәпте тамамлаусыларҙың күптәре әле лә юғары һәм махсус урта уҡыу йорттарына инеп торалар. Уларҙың ҡайһылары тағы ла юғарыраҡ үрҙәргә ынтыла. Йәшләй генә медицина фәндәре кандидаты дәрәжәһенә ирешкән ауылдаштары Фирҙәүес Әсҡәт ҡыҙы Уразаева менән уның уҡытыусылары хаҡлы рәүештә ғорурлана ала. Мәктәптә төрле йылдарҙа тамамлаған егет һәм ҡыҙҙарҙың күпселеге яңы шарттарға яраҡлашып,лайыҡлы тормош юлы менән йәшәргә тырышалар. (С.Х.Дәүләтбирҙин) === Тимер мәктәбе - бөгөнгө көндә === 1976-2002 йылдарҙа мәктәп менән етәкселек итеүҙе Альберт Әбүзәр улы Солтанов үҙ өҫтөнә алһа, 2002 йылда Рәйсә Кинйәғәле ҡыҙы Арыҫланғужинаға директорлыҡ вазифаһы йөкмәтелә. 2011 йылдан Иҫке Монасип урта дөйөм белем биреү мәктәбе муниципаль бюджет дөйөм белем биреү учреждениеһының Тимер филиалына әйләнә. Филиал етәксеһе итеп Баймырҙина Миңзәлә Шәһәрғәзе ҡыҙы тәғәйенләнә. Бөгөн мәктәптә 85 уҡыусы белем ала. Коллективта 16 уҡытыусы эшләй, улар барыһы ла тәжрибәле. Шулар араһынан 1 педагог “Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғыһы” исемен йөрөтә, 8 уҡытыусы - юғары, 7 уҡытыусы – беренсе категорияға эйә. Белем биреү процесын камиллаштырыуҙың сиге юҡ, ныҡышмалы эҙләнергә, заманса алымдар табырға, билдәләнгән йүнәлештәр буйынса педагогтар маҡсатлы эш алып бара. Туған телдә иркен аралашыу, рус телен тейешле кимәлдә белеү, шул уҡ ваҡытта инглиз телен тәрәнәйтеп өйрәнеү ҙә киләсәккә ҙур мөмкинлектәр аса. Мәктәптә, бөгөнгө көн талаптарын аңлап, балаларға тормошта дөрөҫ юл табырға булышлыҡ иткән педагогтар эшләй. “Ил киләсәге – талантлы йәштәр ҡулында” тиҙәр, ә талантлы йәштәрҙең киләсәге талантлы уҡытыусылар ҡулында. Һәр уҡытыусы дәрестәренә яңы алымдарҙы, эш төрҙәрен индереп, традицияларҙы һаҡлап, уҡыусыларҙа белемгә ҡыҙыҡһыныуҙы арттыра, фекерләү ҡеүәһен үҫтерә. Улар: Алтынбаева Айгөл Сабирйән ҡыҙы, Мырҙағолова Раушания Ниязбай ҡыҙы, Тимерова Фирүзә Фирҡәт ҡыҙы, Бикмөхәмәтова Миңзиә Ханнан ҡыҙы, Бикмөхәмәтов Фәнил Дәүләтғәле улы, Баймырҙина Дилә Ниязбай ҡыҙы, Алтынбаева Гөлиә Ғәзиз ҡыҙы, Әхмәтова Зилә Ғәзиз ҡыҙы, Арыҫланғужина Рәсимә Ҡадир ҡыҙы, Арыҫланғужин Рөстәм Азат улы, Баймырҙин Дамир Ирғәле улы, Ҡолдобаева Дилә Әхтәр ҡыҙы, Ғөбәйҙуллин Даян Тимерйән улы, Дәүләтҡужина Рузилә Таһир ҡыҙы, Язағолова Миңлегөл Таһир ҡыҙы, Зыянбаева Гөлнара Вәзир ҡыҙы. Шулай уҡ төрлө һөнәри конкурстарҙа, форумдарҙа, семинарҙарҙа ҡатнашып, юғары һөҙөмтәләргә ирешә мәктәп уҡытыусылары. Йыл һайын район буйынса уҙғарылған “Йыл уҡытыусыһы”, “Йыл уҡыусыһы” конкурстарында сығыш яһап, еңеүгә өлгәшәләр. Уҡытыу һәм тәрбиә эшендә физкультура һәм спорт лайыҡлы урын алып тора. Мәктәптең стадионында һәм спорт залында уҡыусылар еңел атлетика, саңғы, волейбол, өҫтәл теннисы кеүек спорт төрҙәре менән шөғөлләнә һәм район күләмендә уҙғарылған ярыштарҙа призлы урындарға лайыҡ була. Мәктәп коллективы, заман һулышын тойоп, заман менән тигеҙ атлап йәшәй. Киләсәккә изге маҡсаттар ҡуйған белем усағы артабан тағы бейегерәк үрҙәр яулар әле. [[Категория:Бөрйән районы Тимер ауылы]] hmley2fujbisjj6yh5sivj5vyvt8tbq 0 5353 24810 24394 2023-02-22T13:38:35Z Aidar254 420 24810 wikitext text/x-wiki == Тимер балалар баҡсаһы == 1980 йылда Тимер балалар баҡсаһы асыла. Балалар баҡсаһы мөдире итеп, Тимер урта мәктәбендә уҡытып йөрөгән Байсурина Гөлшат Ғариф ҡыҙы РОНО мәғәриф бүлеге етәксеһе А.А. Ҡаһармановтың приказы нигеҙендә тәғәйенләнә. 1980 йылдың 4 ноябрендә 30 бала йыйып балалар баҡсаһында уҡытыу-тәрбиәүи эш башланып китә. Тәрбиәсе вазифаһында Яңы Монасип ауылынан Белорет педагогия училещыһын тамамлап ҡайтыусы Сәғитова Нәсимә Әхтәм ҡыҙы эшләй башлай. Ә 1982 йылда Тимер ауылы ҡыҙы Ҡолдобаева Гөлдәр Рәхимйән ҡыҙы тәғәйенләнә. Гөлдәр Рәхимйән ҡыҙы ваҡытлыса мөдир итеп һайланғас, 1983 йылдың 1 авгусында БПУ тамамлаған Аллабирҙина (Юлсурина) Роза Йомағужа ҡыҙы юллама буйынса тәрбиәсе булып эшкә килә. 1992 йылда Роза Йомағужа ҡыҙы балалар баҡсаһы мөдире итеп ҡуйыла һәм 2010 йылға тиклем 18 йыл буйына ошо вазифаны башҡара. 2000 йылда балалар баҡсаһы бинаһы иҫкереү сәбәпле, Ҡолдобаев Айҙар Рәхимйән улының өйө район хакимиәте ярҙамы менән йүнләп алына. 2002 йылда ауылға газ инә башлай, Роза Йомағужа ҡыҙы ауыл хакимиәте башлығы Ғ.Ғ. Яубаҫаров менән берлектә балалар баҡсаһының ашханаһына тәүгеләрҙән булып проект төҙөтөп газ тоташтырыла. Балалар баҡсаһы коллективы Роза Йомағужа ҡыҙы етәкләгән ваҡытта уҡытыу-тәрбиәүи эш буйынса район күләмендә үткәрелгән төрлө сараларҙа ҡатнаша. Яңы уҡыу йылына әҙерлек, көҙгө уңыш йәрминкәләрендә 26 район балалар баҡсаһы араһынан гел 1,2, 3 призлы урындар алып бихисап район администрацияһы, район мәғәриф бүлегенең Маҡтау грамоталарына, ҡағыҙҙарына һәм ҡиммәтле бүләктәр алыуға өлгәшә. 2002-се йылда Республика зона ярышында (Республиканский конкурс уголков живой природы в ДОУ) «Йәнле тәбиғәт мөйөшө» номинацияһында 2 урын яулай. Ул йылдарҙа тәрбиәсе булып Тимер урта мәктәбенең башланғыс кластар уҡытыусыһы Тимерова Фирүзә Фирҡәт ҡыҙы эшләй. Шулай уҡ Теләүбаева Миләүшә, Ғөбәйҙуллина Нурия тәрбиәсе булалар. 2006 –сы йылда күрһәткән хеҙмәттәре өсөн баҡса мөдире Роза Йомағужа ҡыҙы Башҡортостан республикаһының мәғәриф алдынғыһы исеменә лайыҡ була. 2010 йылда Р. Й. Аллабирҙина үҙ теләге буйынса тәрбиәсе эшенә күсә, мөдир итеп Ғөбәйҙуллина Нурия Йәнғәле ҡыҙы тәғәйенләнә. 2012 йылда Баймырҙина Гөлсирә Таһир ҡыҙы балалар баҡсаһы менән етәкселек итә башлай. 2013 йылда баҡса ике ҡатлы бөтә уңайлыҡтары булған бинаға күсерелә. 2015 йылда ата-әсәләр һорауы буйынса икенсе төркөм асыла. Өлкәндәр төркөмөндә –Зәлиә Шәғәле ҡыҙы Баймырҙина, кескәйҙәр төркөмөндә – Роза Йомағужа ҡыҙы Аллабирҙина тәрбиәселәр булып эшләй. Балалар баҡсаһында ваҡытлыса мөдир вазифаһында Зәлиә Шәғәле ҡыҙы Баймырҙина, Гөлнара Вәзир ҡыҙы Зыянбаева, Тимерова Фелиза Ғәйнетдин ҡыҙы эшләйҙәр. Әлеге көндә балалар баҡсаһын Баймырҙина Гөлсирә Таһир ҡыҙы етәкләй. [[Категория:Бөрйән районы Тимер ауылы]] fza6h6e437xdjxsc17k9f7hx22rus0r 0 5354 24711 24709 2023-01-29T11:06:20Z Aidar254 420 /* IV бүлек ”Иҙел ҡыҙы” повесы */ 24711 wikitext text/x-wiki {{Автор тураһында (рус) |ФАМИЛИЯ=Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы |ИМЕНА= |ПЕРВАЯБУКВАФАМИЛИИ=Ш |ВАРИАНТЫИМЁН= |ОПИСАНИЕ=уҡытыусы, журналист, шағир |ДРУГОЕ= |ДАТАРОЖДЕНИЯ=18 март 1966 |МЕСТОРОЖДЕНИЯ=Башҡорт АССР-ының Бөрйән районы Тимер ауылы |ДАТАСМЕРТИ= |МЕСТОСМЕРТИ= |ИЗОБРАЖЕНИЕ= |ВИКИПЕДИЯ=ba:Аҡбутина Земфира Хәкимйән ҡыҙы |ВИКИЦИТАТНИК= |ВИКИСКЛАД= |ВИКИЛИВР= |ЭСБЕ= }} '''И ҙ е л ҡ ы ҙ ы'''. Йыйынтыҡтың авторы: Земфира Аҡбутина * [[/I бүлек. Кескәйҙәр донъяһы|I бүлек. Кескәйҙәр донъяһы]] * [[/II бүлек Мәктәп йәшендәгеләр өсөн|II бүлек Мәктәп йәшендәгеләр өсөн]] * [[/III бүлек Балалар һөйләй, әкиәт, хикмәтле хикәйәләр|III бүлек Балалар һөйләй, әкиәт, хикмәтле хикәйәләр]] * [[/IV бүлек ”Иҙел ҡыҙы” повесы|IV бүлек ”Иҙел ҡыҙы” повесы]] == Сығанаҡ == (Йыйынтыҡтың авторы: Земфира Аҡбутина. Йыйынтыҡтың исеме: И ҙ е л ҡ ы ҙ ы) atqxk0drob6eruwhqjhb5u7etbwoof0 0 5355 24838 24461 2023-03-08T16:10:23Z Aidar254 420 24838 wikitext text/x-wiki Пермь крайында рәсми сығанаҡта, Башҡорт энциклопедияһында, Көйәҙе тип алынған ауыл һәм йылға атамаһы бар. * Куеда тип йөрөтөлгән ҡасаба Пермь крайында урынлашҡан. Атамаһы башҡорт һүҙенән. Ҡуйяҙы, әллә һарыҡ-кәзә утлаған болон исеменән алғандарҙыр тип яҙғанмындыр [https://ba.wikipedia.org/wiki/%D2%A0%D1%83%D0%B9%D1%8F%D2%99%D1%8B_(%D2%A1%D0%B0%D1%81%D0%B0%D0%B1%D0%B0) Ҡуйяҙы]. Районы Көйәҙе [https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D3%A9%D0%B9%D3%99%D2%99%D0%B5_%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D1%8B Көйәҙе районы] тип яҙылған. Ошо мәҡәләнең преамбулаһында Ҡойоҙо тора. Ҡойоҙо "ҡойо" һүҙенән алынғандыр һәм диалектта "ҡойоло" урын тигәнде -ҙо ялғауы ҡушып әйтелеү менән бәйләргә булалыр? [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 08:30, 12 июль 2022 (UTC) * {{u|Akkashka}} Сығанаҡтар буйынса '''Көйәҙе''': [http://bashenc.online/ba/articles/78380/ Пермь башҡорттары], [https://bspu.ru/files/41724 ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ НАЗВАНИЯ БАШКОРТОСТАНА ФИННОУГОРСКОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ, 89-сы бит]. Фараздарҙы ВикиДәреслеккә яҙыу урынлы. Википедияла ул ОРИСС тип һанала. --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 08:47, 12 июль 2022 (UTC) * {{u|З. ӘЙЛЕ}} Вики-дәреслектә Куеда тураһында мәҡәлә бар тип уйлайһыңмы? Йәки унда фаразлауҙы ғына яҙып ҡуйырғамы? [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 13:32, 12 июль 2022 (UTC) * {{u|Akkashka}} барлыҡ фараздар, күҙаллауҙарҙы ВикиДәреслеккә яҙырға мөмкин, әммә Википедияға түгел. Википедиялағы мәҡәләгә ВикиДәреслек ҡалыбын ҡуйырға була, ләкин атамаһын рәсми ҡабул ителгәнсә ҡалдырабыҙ. --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 15:22, 12 июль 2022 (UTC) [[Категория:Пермь крайы топонимикаһы]] t3pbcng5gvsnie5sd3m7chf7g83pfx4 0 5356 24462 2022-07-13T10:24:30Z З. ӘЙЛЕ 393 Критерийҙарға тап килмәү сәбәпле, Википедиянан күсерелде 24462 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ямалиева Нәсимә Исрафил ҡыҙы''', '''Йәһүҙина''' (27.10.[[1974 йыл|1974]] — 16.10.[[2021 йыл|2021]]) — мәҙәниәт хеҙмәткәре, бейеүсе, хореография уҡытыусыһы. [[Малаяҙ]] Мәҙәниәт йортоноң директоры (2010—2015), художество етәксеһе. «Байыҡ» республика телевидениеһы башҡорт бейеүе конкурсының 1-се дәрәжә лауреаты (2009)<ref>''Илнур Вәлиев''. Нәсимә Ямалиеваның яҡты иҫтәлегенә — Йүрүҙән, 2021, 85-се һан, 22 октябрь, 2-се б.</ref>. == Биографияһы == Нәсимә Исрафил ҡыҙы Йәһүҙина (Ямалиева) [[1974 йыл]]дың 27 октябрендә [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|БАССР]]-ҙың [[Салауат районы]] [[Башҡорт Илсекәйе]] ауылында Йәһүҙин Исрафил Хәйбулла улы менән Зөһрә Исрафил ҡыҙының күп балалы ғаиләһендә кинйә бала булып донъяға килә. [[Башҡорт Илсекәйе|Илсекәй]] 8 йыллыҡ мәктәбен тамамлай. [[1994 йыл]]да [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһындағы [[Культура-ағартыу техникумы|Башҡорт республика мәҙәниәт һәм сәнғәт колледжы]]ның <!-- ГБПОУ РБ Башкирский республиканский колледж культуры и искусства, г. Стерлитамак --> хореография бүлеген тамамлай. [[1994 йыл|1994]]-[[2021 йыл]]дарҙа, 27 йыл дауамында, Салауат районы мәҙәниәте өлкәһендә уңышлы хеҙмәт итә<ref>''Илнур Вәлиев''. Нәсимә Ямалиеваның яҡты иҫтәлегенә — Йүрүҙән, 2021, 85-се һан, 22 октябрь, 2-се б.</ref>. Ямалиева Нәсимә Исрафил ҡыҙы 46 йәшендә, [[2021 йыл]]дың 16 октябрендә, яҡты донъя менән хушлашты. == Тормош һәм хеҙмәт юлы == Тыуған ауылы Илсекәйҙә [[1994 йыл]]дың көҙөндә асылған Мәҙәниәт йортонда бер аҙ тәжрибә туплағандан һуң, район мәҙәниәт йортоноң «Йүрүҙән» халыҡ бейеүҙәре ансамбле етәксеһе итеп тәғәйенләнә. [[1999 йыл]]да Малаяҙ балалар музыка мәктәбендә халыҡ, бал, классик бейеүҙәр буйынса хореграфия бүлеген асып ебәрә. Нәсимә Исрафил ҡыҙы етәкләгән «Йүрүҙән» халыҡ бейеүҙәре ансамбле төрлө район, республика, төбәк-ара конкурс-фестивалдәр лауреаты булды. Ул ижад иткән һәм ҡуйған бейеүҙәр район, республика сәхнәләрендә тамашасы күңелен яуланы һәм билдәләп үтелде. [[2001 йыл]]да ижади коллективтың етәксеһе итеп күсерелә. Өфөлә режиссёрҙар курсын тамамлап ҡайта. Вазифаһын башҡарғанда үҙен инициативалы, яуплы хеҙмәткәр итеп күрһәтә. Төрлө мәҙәни саралар өсөн театрлаштырылған тамашалар йүнәлешендә эшләй. Яңы йыл тамашалары, район һылыуҡайҙарын һайлап алыу конкурстары, оло даталарға арналған фестивалдәр, «Музейҙар төнө», «Китапханалар төнө», «Театр төнө» акциялары өсөн сағыу тамаша сценарийҙарын тормошҡа ашырҙы. Нәсимә Ямалиева ойошторған бөтә саралар ҙа ҡабатланмаҫ үҙенсәлеге, яңылығы менән айырылып торҙо. [[2010 йыл|2010]]-[[2015 йыл]]дарҙа район мәҙәниәт йорто директоры. Ул етәкселек иткән осорҙа коллектив һәр ваҡыт абруйлы сығыштары менән халыҡты йәлеп итте. Район мәҙәниәт йорто коллективы район үҙәгендә генә түгел, Салауат районы ауыл мәҙәниәт йорттары һәм клубтарында, күрше Силәбе өлкәһе ҡалаларында мәҙәни саралар, концерттар ойошторҙо. Район мәҙәниәт йортоноң ижад ҡаҙаныштары Республика Халыҡ ижады үҙәгенең Почёт Грамоталары, Салауат райны Хакимиәтенең Почёт Грамоталары һәм Рәхмәт хаттары менән билдәләнде<ref>''Илнур Вәлиев''. Нәсимә Ямалиеваның яҡты иҫтәлегенә — Йүрүҙән, 2021, 85-се һан, 22 октябрь, 2-се б.</ref>. [[2015 йыл|2015]]—[[2021 йыл]]дарҙа «Шәрҙәле» бейеү ансамбле менән етәкселек итте<ref>[https://bash.news/bash/news/118261-2-marttan-bayyk-televizion-konkursy-yany-mizgelge-ezerlek-bashlany Нәсимә Исрафил ҡыҙы Ямалиева Салауат районы «Шәрҙәле» бейеү ансамбле етәксеһе]</ref>. == Репертуары == ; Бейеүҙәре * «Килен ҡәйнә тупрағынан» * «Йәштәр бейеүе» * «Һабантуй» * «Ҡайтыу» * «Уйын» * «Ямғыр саҡырыу» ; Театрлаштырылған тамашалары: * «Салауат йыйыны» республика фольклор байрамдары (2004—2009) * «Беҙ — Салауат тоҡомдары» * «Район мисы» һылыуҡайҙар конкурсы * «Бөйөк Еңеүгә дан!» фестивале * «Йәш тауыштар» фестивале == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * «Байыҡ» башҡорт бейеүе телевидение конкурсының 1-се дәрәжә лауреаты (2009) * «Килен ҡәйнә тупрағынан» бейеүе «Байыҡ» башҡорт бейеүе телевидение конкурсы, 3-сө урын (2009) * Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәт министрлығының Почёт Грамоталары * Республика Халыҡ ижады үҙәгенең Почёт Грамоталары * Салауат район Хакимиәтенең Почёт Грамоталары һәм Рәхмәт хаттары * Салауат районы башҡорттары ҡоролтайының Маҡтау ҡағыҙҙары == Ғаиләһе == Тормош иптәше Илфат Ямалиев «Юлдаш» вокал-инструменталь ансамбле етәксеһе, үҙешмәкәр композитор<ref>[https://vk.com/id92574831?w=wall92574831_172%2Fall «Юлдаш» төркөмө. Илфат Ямалиев]</ref>. Улы — Илгиз, Ҡазанда ситтән тороп уҡый. Малаяҙ мәҙәниәт йортонда атаһы менән бергә эшләй. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Сығанаҡтар == * ''Илнур Вәлиев''. Нәсимә Ямалиеваның яҡты иҫтәлегенә — Йүрүҙән, 2021, 85-се һан, 22 октябрь, 2-се б. == Һылтанмалар == * [https://bash.news/bash/news/118261-2-marttan-bayyk-televizion-konkursy-yany-mizgelge-ezerlek-bashlany Нәсимә Исрафил ҡыҙы Ямалиева Салауат районы «Шәрҙәле» бейеү ансамбле етәксеһе.] * [https://bash.news/bst/bajyk «Байыҡ» сайты] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Башҡортостандың мәҙәниәт эшмәкәрҙәре]] lj2m462piq4m4m32a74gvsgp1vv2w2c 3 5358 24481 2022-08-06T16:03:49Z Pathoschild 21 create header for talk page ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) 24481 wikitext text/x-wiki <div style="display: flex; flex-wrap: wrap; justify-content: center; align-items: center; margin: 16px 0; border: 1px solid #aaaaaa;"> <div style="padding: 12px;">[[File:Circle-icons-megaphone.svg|75px|link=[[m:User_talk:MdsShakil]]]]</div> <div style="flex: 1; padding: 12px; background-color: #dddddd; color: #555555;"> <div style="font-weight: bold; font-size: 150%; color: red; font-family: 'Comic Sans MS'">Welcome to my talk page!</div> <div style="max-width: 700px">Hey! I am Shakil Hosen. I patrol many projects, and where I don't know the language I only act in cases of serious vandalism. If you think I have done anything wrong, feel free to [[m:User talk:MdsShakil|message me]] on Meta wiki. If you don't like that you can leave me messages here too, but since I do not watch all of my talk pages, your message might not get a timely response. Thanks! [[File:Face-smile.svg|18px|link=[[m:User:MdsShakil]]]]</div> </div> </div> 6ns6eellkw7iqc4yteyjnszfjmo2yio 3 5359 24482 2022-08-06T17:43:26Z Pathoschild 21 add talk page header ([[m:Synchbot|requested by MdsShakil]]) 24482 wikitext text/x-wiki {{User talk:MdsShakil/header}} tbo8m2n1p4y1shpmyu07h1k0g9pq65d 0 5360 24726 24575 2023-02-03T18:31:02Z Aidar254 420 /* Информанттар, ҡулланылған әҙәбиәт */ 24726 wikitext text/x-wiki == Яуымбай ауылы ер-һыуы тарихы мәғлүмәттәре == Бөрйән районының Яуымбай ауылында хоҙай үҙе ҡыҙығыр ерҙәр күп. Мин ауылымдың ер-һыу тарихын өйрәнеүгә ҡыҙыҡһынып тотондом. Күп кенә мәғлүмәтте ауылыбыҙ яҙмышына битараф булмаған уҡытыусыбыҙ Фаяз Бирғәле улы Ғиҙәтуллин авторлығындағы "Яуымбайҙың хәтер китабы. Бөрйән районы Яуымбай ауылы тарихы һәм ер-һыу атамаларының килеп сығышы" исемле китабы менән танышып, ауыл ер-һыуы тарихын өйрәнә башланым һәм, шул урындарҙы барып күреп, ер-һыуыбыҙ исемдәрен , тарихи урындарҙы иҫемдә ҡалдырып, был эшкә ҡыҙыҡһыныуым артҡандан арта бара.Атайым менән әсәйемдең, уҡытыусымдың йоғонтоһо ла был ҡыҙыҡһыныуымды арттыра ғына. === Ишемғол үҙәге === Ҡара тәкә яланынан Ҡайнөй йылғаһына төшкән тәрән үҙәкте Ишемғол үҙәге , тип әйтәләр.Был үҙәктә Ишемғол исемле ҡарттың сабынлығы булған. Үҙәктең Ҡайнөй йылғаһына тоташҡан ерендә ҙур ғына ҡая бар. Ул ҡаяны Өкө ҡаяһы , тиҙәр. Борон-борондан бында өкөләр оя ҡорған. Шуға ярашлы исемен дә тапҡандар. Был урын Ҡыҙыл китапҡа индерелгән.Һомай (Һаҡалтай ябалаҡ) — бик һирәк осраған өкө, ошонда төйәк итә. === Ҡоҙаш тауы һәм йылғаһы === Был тау ауылдан төньяҡ-көнсығышта ике саҡрым самаһы алыҫлыҡта урынлашҡан. Элек был ерҙә Ҡоҙаш исемле кеше туй (туғанлашыу йолаһы) үткәргән була. Бәлиғ булған балаларҙы өйләндереү элек-электән сауаплы, изге эш һаналған. Шуға ла уларҙы башлы-күҙле итеү бурысын һәр ата-әсә лайыҡлы итеп, урын еренә еткереп үтәп ҡуйған. Бынан тыш, ике яҡтың да ата-әсәйҙәре үҙ-ара килешеп, ҡунаҡ саҡырып, мәжлес ҡороп, туй үткәреү йолаһын һәр саҡ атҡарып килгән. Туй йолаһы буйынса төрлө уйындар үткәргәндәр, һыйлап, уйнап-көлөп, күңел асҡандар. Ҡоҙаш тауы һәм йылғаһы бигерәк матур ерҙә урынлашҡан. Шуға ла был ерҙә Ҡоҙаш табын әҙерләп, үҙенең ҡоҙа-ҡоҙағыйын һыйлаған. Шуға ла был ерҙе Ҡоҙаш (ҡоҙа ашы) тип йөрөтәләр. Ҡоҙаш тауы эргәһенән аҡҡан йылға Ҡоҙаш исемен алған. Ҡоҙаш йылғаһы аръяҡтан ағып килеп, Ҡайнөй йылғаһына ҡоя. Был Ҡоҙаштың бер туған Ҡолош исемле булған. Ул Арҡа тауы яғынан менгән үҙәктә ерләнгән, тиҙәр. Ҡолош үҙәге шунан ҡалған. === Ҡасҡындар үҙәге === Ҡоҙаш тауының бер үҙәге ошолай атала. Элек, 1930 йылдарҙа, "халыҡ дошманы", тип эҙәрлекләүҙәр башланғас, ауылдан ошо үҙәк буйында йәшеренеп, ҡасып йәшәүсе кешеләр булған. Был ер Ҡасҡындар үҙәге тип ошо ваҡиғаларҙан һуң атала башлаған. === Әбдерәш яланы === 1918 йылдың йәйендә Блюхер рейды мәлендә Каширинсылар отряды , ҡыҙыл сепрәктәр тағып, Мәһәҙейҙең Саптарат йәйләүенә килеп сығалар. Маликов Суфыян ҡарттың өйөр айғырын егеп, арбаһына затлы кәрәк-ярағын тейәп, ауыл яғына юл тоталар. Күп тә үтмәй, улар киткән яҡтан ҡара төтөн күтәрелә. Ауыл яна. Ауылға килеп сыҡҡан юламан: "Һеҙҙекеләр Саптараттың был яғында, таланып, аптырашта ултыралар",-тигән. Унда ла аптыраш, бында ла аптыраш. Шунан һуң был яланды Аптыраш яланы, тип йөрөтә башлағандар. Ҡалын һуҙынҡылар нәҙеккә әйләнеп, Әптерәш булып киткән. Хәҙер ялан Әптерәш яланы тип атала. === Ҡылмый төртөндөһө === Ауылдан көнсығышта дүрт саҡрым алыҫлыҡтағы ер Ҡылмый төртөндөһө тип атала. Был ерҙә Ҡарасурин Ғылмитдин исемле кеше ер һөргән һәм ҡул менән иген сәскән. Шул мәлдән алып был урын Ҡылмый төртөндөһө булып ҡала. === Уя буйы (Уя әбей) === Йәмилә исемле апай һауынсы булып Яуымбай ауылына эшкә килә. Уға колхоз Уя буйына өй һалып бирә. Өй һалынғас, үҙенең әсәһе Шәмсениса инәйҙе бергә йәшәргә, тип күсереп алып килә.Аҙаҡтан Йәмилә апай ҡырға кейәүгә сығып китә. Ә Шәмсениса инәй бында йәшәп ҡала. Шәмсениса инәйҙе бөтәһе лә, ниңәлер, Уя эбей тип йөрөтәләр. Бәлки, ул Уя буйында йәшәгәнгә шулай тигәндәрҙер. Бәлки, уның исемен әйтеүе ауыр ҙа булғандыр. Бөгөнгө көндә лә был ер Уя буйы тип атап йөрөтөлә. ''Әҙерләне: Хәйбуллина Яҙгөл Исрафил ҡыҙы, Бөрйән районының Яуымбай мәктәбенең 8-се класс уҡыусыһы Етәксеһе: Сәйәхова Сәйҙә Ғәбдинур ҡыҙы, Яуымбай мәктәбенең юғары категориялы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғыһы.'' == Яуымбайым – ер-һыуым – үткәнем, бөгөнгөм һәм килер көнөм! == Минең тыуып-үҫкән ауылым – Яуымбай. Ауылымдың һәм уның ер-һыу атамалары тарихын бала саҡтан өйрәнеүгә әсәйем Эльмира Йәҙгәр ҡыҙы булышлыҡ итте. Һәр саҡ урманға еләк , бәшмәк йыйырға барған саҡта, һәр ерлек тураһында әсәйем ҡыҙыҡлы итеп уларҙың тарихын һөйләй-һөйләй йөрөүе күңелемдә ауылым ер-һыуы тарихын өйрәнеүгә ҡыҙыҡһыныу тойғоһо уятты. Әсәйемә Зәйтүнә өләсәйем менән Ишбулды олатайым мәрхүмдәр һөйләп ҡалдырған. Мин ауылымды ныҡ яратам. Ауылым тураһында күберәк белгем, өйрәнгем, яңынан-яңы серҙәренә төшөнгөм килә минең. === Тарих һаҡлай Яуымбай ауылы === Яуымбай ауылының икесе исемдәре лә булған: Абласкин, Иҫке Ыҙма, Ҡайнөй, Яуымбай. Был һаналып үтелгән исемдәрҙең һәр береһендә – ауыл тарихы. Ауылға 1775 – 1780 йылдарҙа нигеҙ һалына, тип фаразлана. 1840 йылда, ауылдар барлыҡҡа килә бвашлағас, Яуымбай исеме ҡушыла. Уға тиклем дә ата-олатайҙарыбыҙ ошо ерҙә йәшәгәнлеге билдәле. Яуымбай ауылында әлеге ваҡытта 160 хужалыҡ, 183 йорт, 670 кеше йәшәй, тип иҫәпләнә. Яуымбай атамаһы ике ҡатынлы 1779 йылғы Яуымбай Ҡошйетәров исеме менән бәйле. Яуымбай ҡарт бик бай кеше булған. Өйөр-өйөр йылҡыларын ул яланға йыйып, иҫәпләмәһә, осона сыға алмаған. Ялан тулһа, мал теүәл, ә тулмаһа- малына бер-бер хәл булған була. Ҡыш көнө улар тибендә йөрөгән.Яҙ еткәс, Яуымбай ҡарт Үҙән буйҙарында йәйләүгә күсенгән.. Үҙе һәр саҡ алдан барыр булған. Ә көтөүе артынан эйәргән. Атһөйәр ҡарт ауылдан өс саҡрым алыҫлашыуға , көтөүҙең артҡы осо саҡ ауылдан сыҡҡан. Оҫта ҡурайсы, йыраусы Яуымбай ҡартты бөтәһе лә ихтирам иткән. Яуымбай ҡарт уйнаған көйҙәр ауылда быуындан-быуынға күсә килгән. === Аҡ ҡотоҡ === Яуымбай ауылында бик матур һәм мөғжизәле урындар бихисап. Ауылдың һырт яғында аҡ ҡотоҡ бар. Уның һыуы таҙа, йомшаҡ булғанлыҡтан, Аҡ ҡотоҡ исемен алған ул. Кер йыуырға был һыу бик уңай булған. === Ишбулды ҡотоғо === Ишбулды ҡотоғо Ҡайнөй йылғаһы буйында урынлашҡан. Ул ҡотоҡто минең олатайым Назаров Ишбулды Хәйбулла улы ҡаҙған.Элек олатай-өләсәйемдәр шул ҡотоҡтан биҙрәләр менән көйәнтәләп һыу ташығандар. Әле лә унан беҙ һыу алабыҙ. Һыуы әле лә бик таҙа. Ул – шифалы һыу. === Көнтеймәҫ тауы === Яуымбайҙан Байназарға китеп барғандағы, юлдың һул яғындағы тау Көнтеймәҫ, тип атала. Был тауға ҡояш нурҙары төшмәгән өсөн үрҙәге исем менән йөрөтөлә. Ҡыш көнө бында бөтөнлә ҡояш төшмәй. Ә йәйгелек ҡай саҡта тау өҫтөнә нур төшә. Көнтеймәҫ тауындағы ағастар шаулаһа, көн аяҙ була, тип тә әйткән был тау хаҡында оло кешеләр. Ҡараҡайын йәки “Ҡараҡайын мороно” Аждаһасыҡҡанды үткәс , Ҡырынтарбаҡтың үҙәгенә төшөп етеп барғанда, юл эргәһендә элек ҡара ҡайын үҫеп ултырған.Ҡайындың олоно ҡап-ҡара төҫтә, ә япраҡтары йәшел төҫтә булған. Шул ҡайын ағасы үҫеп ултырған ерҙе “Ҡараҡайын мороно” тип атап йөрөтәләр. === Бабай үлеге === Яуымбай - Байназар юлында Тарбаҡ тауында , юлдың һул яҡ яғындағы Ҡарасура исемле олатай ерләнгән ҡәберлекте әйтәләр. Ул 1736 -1817 йылдарҙа йәшәгән. 81 йәшендә донъя ҡуя. Уның атаһы Сурағол була. Элек – электән ауылдарҙа мәсеттәр булған, аҙан тауышы яңғырап торған. Ҡарасура олатай ошондай васыят әйтеп ҡалдырған: “Мин үлеп китһәм, Яуымбай менән Байназар ауылдары араһына (уртаһына) ерләрһегеҙ. Ике ауылдың да аҙан тауышын ишетеп ятырмын, ике ҡатынымды ла икеһен ике яғыма ерләгеҙ”. Олатайҙың васыятын боҙмай, уның васыятын үтәп, уны әйткән еренә ерләйҙәр. Әле ҡәберлек бар. Эргәһендә ҡарағай ағастары үҫеп ултыра. Ә ҡәбере тимер рәшәткә менән кәртәләнеп ҡуйылған. Туғандары уның ҡәберен тәрбиәләп тота. === Дүртсүмәле тауы === Яуымбай ауылынан мәһәҙейгә барған саҡта, тәүге күренеп торған тау Дүртсүмәле , тип атала. Элегерәк унда дүрт юл дүрт боролош менән булған. Шул дүрт урындан тауҙың мороно сығып торған. === Хисмәт сабыны === Яуымбайҙан оло юл буйлап, Мәһәҙей яғына барғанда ,Дүртсүмәле тауына күтәрелгәс, Хисмәт сабыны, тигән ялансыҡ бар. Элек шул урында Хисмәт тигән кеше бесән сапҡан.Шуға бәйле был урын Хисмәт сабыны исемен ала. === Дегәнәк күпере, тауы, шишмәһе һәм яланы === Ташөй яғына китеп барғанда иҫке юлдан Тамарҙыҡҡа күтәрелеп барғанда , йылға аша сыҡҡан мәлдә элекке күпер булған урынды күрергә була. Хәҙер инде ул күпер юҡ. Был ерҙең тауында ла , яланында ла дегәнәк шул тиклем дә күп итеп үҫә. Шунлыҡтан ул Дегәнәк күпере, яланы, тауы, шишмә аҡҡан ерҙе лә Дегәнәк шишмәһе, ти ҙә ҡуялар. === Айбикә тауы, яланы, үҙәге, шишмәһе === Бер ғаилә сабынлығында бесән эшләп йөрөгән ваҡытта, ҡатын ауырып китеп, уның ҡыҙ балаһы тыуған. Тулы ай булғанлыҡтан, уға Айбикә , тип исем ҡушҡандар.Шунан халыҡ был ҡыҙ донъяға килгән урындарҙы Айбикә тауы, яланы, үҙәге, шишмәһе , тип атап йөрөтә башлаған. === Майғойған === Оло юлдан Байназар ауылы яғына барғанда Тумарҙыҡ яланын үткәс, һулаҡайҙағы ялан “Майғойған” тип атала. Һул Тумарҙыҡ яланы менән Майғойған яланы араһында бәләкәй генә соҡор бар.Соҡорҙоң эсе бик һалҡын булған.Эҫе йәй көндәрендә эшселәр һәм бесәнселәр үҙҙәре менән алып килгән һөттәрен,майҙарын әсемәһен тип,шунда ултыртҡандар.Ошо “Май ҡуйған” тигән һүҙҙән, “Майғойған “тигән исем барлыҡҡа килгән. Тағы бер фараз бар:Элек бында бер әбей май килтереп йәшереп ҡуйып йөрөгән.Кемдән һәм ни өсөн йәшергәне билдәһеҙ.Шулай ҙа атамаһы халыҡ араһында таралып киткән. === Сусаҡтау === Олотау янында, суҡайып, Сусаҡтау тауы урынлашҡан. Уның үҙәге Сусаҡ исеме менән йөрөтөлә. Суҡайып торғанға Сусаҡтау ана шулай аталған. === Ташморон ҡаяһы === Оло юл буйлап, Мәһәҙей яғына барғанда, һулаҡай яҡтағы Санатөшкән яғындағы ҡая Ташморон тип атала.Олоғор тигән тауының ошо ере таш менән ҡапланған. Унда ағас үҫмәй. === Олоғор тауы === Ауылдың төньяғындағы иң бейек тауы Олоғор тип атап йөрөтөлә. Элек уны Олоҡыр, тип тә әйткәндәр. Хәҙер Олоғорға әйләнгән. === Санатөшкән үҙәге === Санатөшкән үҙәге Олоғор тауында урынлашҡан.Олоғор тауы яғынан бесәнлеккә йөрөгәндәр. Әлбиттә, Ҡаршытауға менеп, кире төшөүе бик хәлде алған. Бер мәл берәү ҡышҡылыҡ сана менән үҙәктән шыуып төшкән. Сана төшкән юдында ҡарҙа ярылып ятып ҡала. Шунан алып, был үҙәк Санатөшкән үҙәге булып ҡалған да инде. === Төлкөғасҡан үҙәге === Ҡартөй урамы яғына гелдә лә бер төлкө төшөп, ҡош-ҡортто урлап ҡаса. Бер көндө һунарсы шул төлкөнө тотоп алырға теләй.Ваҡыты еткәс, һунарсы уны аулап алырға, тип, шул урынға килә. Төлкөнө баҫтырып һунарсы уны тота алмай. Үҙәк буйлап хәйләкәр төлкө һунарсынан ҡасып ҡотола. Шул мәлдән алып был үҙәкте Төлкөғасҡан үҙәге, тип атап йөрөтәләр. === Суҡтал === Борон йылға буйындағы яланда суғым ғына тал ағастары үҫеп ултырған. Был яланды шуға күрә Суҡтал, тип йөрөтә башлайҙар. Аҙағыраҡ уның йылғаһын да, тауын да Суҡтал исеме менән йөрөтәләр. Йылғаның һыуы бик тәмле булған. Яры буйында бик суғым, тәмле муйыл ағастарыҫеп ултырған. === Сәтрәй яланы === Был ялан элек бәләкәс киҫәктәргә бүленгән була. Сәтрәй эргәһендә йылға ла бар.Ул йылға сылтыр-сылтыр тауыш сығарып аҡҡан. === Үтә тишек ҡаяһы === Үтә тишек ҡаяһы Оҙонуй яланының һулаҡай яҡ осондағы Бешәке йылғаһына төшкән ерҙә урынлашҡан. Ул ҡая – тау тишеге. Был ерҙә эзбизташ күп булған. Ямғыр мәлендә һыу шул эзбизташты йыуып, ебеткән. Тауҙағы эзбизташ йыуыла-йыуыла килеп, унан тишек барлыҡҡа килгән. Шунан һуң был ҡаяны Үтәтишек ҡаяһы тип йөрөтә башлайҙар. === Ҡаратәкә яланы === “Ҡаратәкә” яланы тип ауылдан көнбайышта, алыҫ түгел бер яланға әйтәләр. Борон бер бай кеше был яланда бесән сабып эшләгән була. Яңғыҙына бесән сабып эшләүе бик ауырға тура килә уға. Шуға күрә кешеләр яллап бесән саптырған һәм бесәнселәрҙе ашатыр өсөн үҙенең ҡара тәкәһен салған. Ошо ваҡиғанан һуң был ялан “Ҡаратәкә” исемен йөрөтә. Икенсе фараз: Бер кеше үҙенең һаулығы өсөн ҡорбан ашатырға тип,был урында ҡара тәкәһен салған. Үҙенең туғандарын,ярлылырҙы ошо яланға ҡорбан ашына саҡырған, табын урыны ”Ҡаратәкә” тип атала башлаған. === Әсеү тауы, яланы, йылғаһы === Мәһәҙей яғына китеп барғанда Әсеү тауы күренә. Уның янындағы ялан да, йылға ла шул исем менән йөрөтөлә. Тауҙың ҡайһы бер таштары әсе, тәмле. Элек кешеләргә әсеүташ бик файҙалы булған. Әле лә был таштың файҙаһы бик ҙур, шифалы. === Ҡаҙғаньяр === Элек кешеләр Әсеүйорт яланына йәйләүгә йөрөгәндәр. Яланға барған юл бик насар була. Кешеләр арба менән йөрөр булғандар. Был юлда арбалары онталып, әйберҙәре төшөп ҡалыр булған. Бер мәл кешеләр ярҙы соҡоп, юлды яҡшылап эшләп алғандар. Шунан һуң, был ер Ҡаҙғаньяр тип йөрөтөлә башлаған. === Һыусумған йылғаһы === Сәтрәй яланы ситенән Һыусумған йылғаһы аға. Башы Оҙонғоштан башлана. Һәм Сәтрәй яланына ҡарай ағып, ер аҫтына сума. === Турат соҡоро === Ташөй мәмерйәһе яланында соҡор эсендә бәләкәй батҡаҡлы күл булған. Шул күлдә бер кешенең туры аты батып үлгән. Күлдең һыуы кибеүгә дусар була. Был ер Турат соҡоро исеме менән ҡалған. === Ҡара тәкә үҙәге === Ташөй мәмерйәһе янында берәүҙең ҡара тәкәһе аҙаша. Уны тере килеш шул үҙәктән ҡыш табып ала. === Мәһәҙей әсеүе === Мәһәҙей әсеүе Мәһәҙей яғында урынлашҡан. Был ерҙәге тупраҡ менән таштан әсе тәм сыға. === Саптарат яланы === Элек был яланда йыйындар, ат ярыштары, һабантуйҙар үкәрелгән. Ат ярыштарында күбеһенсә саптар аттар еңгән. Шуның өсөн Саптарат яланы,тип йөрөтә башлайҙар. === Балайылға === Башартты аша төшкәс, Балайылға яланы урынлашҡан. Һул яҡта Балайылға йылғаһы ағып ята. Йылға бик тә бәләкәй булғанға Балайылға тигәндәр. === Ленинград === Яуымбай ауылының Ҡыпсаҡ яғына китеп барған юлдағы бер урамы Ленинград исеме менән йөрөтөлә. Элек хәҙерге Ленинград ялан булған. Ә исеме Ялан осо, тип аталған булған. Был яланда мал да көткәндәр, үлән дә сәскәндәр. Ауылда өй һалыу өсөн урындар ҡалмай башлағас, ошо яланды өй һалыу өсөн биргәндәр. Йәштәр өй һалып, гөрләтеп йәшәй башлайҙар. Йәштәр урамы исемен алған урамды күпселек кешеләр Ленинград урамы тиҙәр, Йәш сағында бер апай Өфөлә эшләп йөрөгәндән һуң, Ленинград ҡалаһына барып та эшләй. Ауылға бер ҡайтҡанында, Уфа не город, үәт Ленинград, исмаһам, город, тиеп һала. Мәрәкәсел халыҡ быны эләктереп ала ла , шул һүҙҙәрҙе әйткеләп йөрөй башлайҙар. Ниһайәт, теге апай ҡайтып ауылға, кейәүгә сығып, ошо яланға өй һалып, йәшәй башлаған. Шунан халыҡ Ленинград урамы , тип атаған да ҡуйған. === Бурташ === Бурташ ауылдан дүрт саҡрым алыҫта урынлашҡан. Унда Бурташ тауы, яланы, йылғаһы бар. Бында аҡбур ташы күп. Аҡбурҙы тағы “бурташ” ,тип тә әйтәләр. Ул таш аҡ төҫтә һәм ҡояшҡа ялтырай ҙа. === Уртағыр === Уртағыр Яуымбай ауылынан өс саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Ул ике тау уртаһында ята. Ул яланда Уртағыр йылғаһы һә Уртағыр тауы бар. === Немец тауы === Был тау ауылдың һырт яғында урынлашҡан. Немец тауында Граждандар һуғышы осорондағы окоптар ҡалған. Элегерәк бәләкәй малайҙар шунда атыш уйнар булғандар. Берәүҙәре немец булып, ә икенселәре беҙҙекеләр булып уйнаған. === Вертолет яланы === Вертолет яланы немец тауы түбәһендә урынлашҡан. Ул яланда геологтар вертолет менән ер тикшереп йөрөгәндәр. Вертолет йыш төшөп йөрөгәнлектән, был яланды вертолет яланы , тип атап йөрөтә башлағандар. === Сыңғырауыҡ соҡоро, урманы === Билән тигән яландың уң яғындағы урманда киңлеге ун биш метр самаһындағы бер соҡор бар. Ул соҡорға таш ташлаһаң, аҫҡа сыңғырабыраҡ оҙаҡ төшөп китә. Шуға Сыңғырауыҡ соҡоро, тип атағандар. Был соҡор урынлашҡан урман Сыңғырауыҡ урманы, тип йөрөтөлә. === Тарбаҡ яланы === Ауылдан Байназар яғына китеп барғанда, юлдың уң яғындағы яланды Тарбаҡ яланы, тип йөрөтәләр. Унан ауыл тирәһендәге бөтә тауҙар ҙа ап-асыҡ күренә. Сабынлыҡтарҙың тармаҡланып, ботаҡлы ағасҡа оҡшап торғаны өсөн Тарбаҡ яланы , тип әйткәндәр. === Аралғыр тауы һәм йылғаһы === Аралғыр тауы Олоғор һәм Шәрифә тауҙарының араһында урын алған.Уны ике яҡлап та тауҙар уратҡас, Аралғыр, тип исемләгәндәр. Был тау эргәһенән аҡҡан йылғаның исеме лә Аралғыр йылғаһы, тип әйтелгән. === Аҡйылға === Аҡбейек тауының артында Аҡйылға йылғаһы аға. Уның һыуы бик таҙа һәм шифалы ла. === Ҡарайғыр === Яуымбай ауылынан ике саҡрым алыҫлыҡтағы ялан, тау, йылға Ҡарайғыр тигән исем менән йөрөтөлә. Элек унда ат өйөрҙәре йөрөгән. Бер өйөрҙә Ҡара айғыр исемле ат та булған. Бүреләр бында бик күп була. Бүреләрҙең ҡолондарҙы нисек булһа ла алып ҡасҡылары килгән. Ләкин Ҡара айғыр үҙенең өйөрөн ныҡ һаҡлай. Өйөрөнән бер бөртөк тә ат юҡғалыуға дусар булмаған. Шул тиклем ныҡ һаҡлаған ул. Уның иҫтәлегенә шул ерҙе Ҡарайғыр яланы, Ҡарайғыр йылғаһы, тип атағандар. Ҡарайғырҙа бик оҙаҡ йылдар дауамында колхоз һабантуйҙары үткәрелгән. === Әрҙәнә үре === Ҡыпсаҡ ауылы яғына китеп барғанда, үргә менгән тәүге тау Әрҙәнә үре, тип атап йөрөтөлә. Был тауҙа элек, ҡайын ағасын ҡырҡып, утын әҙерләр булғандар. Ҡайындың туҙын һыҙырып, дегет ҡайнатҡандар. Ә утынды ҡышҡылыҡҡа әрҙәнә – әрҙәнә итеп өйгәндәр. Шуға күрә, был ергә Әрҙәнә үре исеме бирелгән дә инде. ''Әҙерләне: Хәйбуллина Элина Айҙар ҡыҙы, Бөрйән районының Яуымбай мәктәбенең 7-се класс уҡыусыһы ''Етәксеһе: Сәйәхова Сәйҙә Ғәбдинур ҡыҙы, Яуымбай мәктәбенең юғары категориялы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғыһы'' == “Урал батыр ере” асыҡ Интернет конкурсына == Яуымбай ауылы ер-һыу атамалары. Яуымбай ауылы тарихы Яуымбай ауылы төрлө йылдарҙа төрлөсә атап йөрөтөлгән: Абласкин, Иҫке Ыҙма, Ҡайнөй, Яуымбай. Был һаналып утелгән исемдәрҙең һәр береһе тәрән мәғәнәгә эйә. Был исемдәрҙә ауылдың тарихы сағыла. Был атамаларҙың тарихына күҙ һалайыҡ. Ауылға 1775 – 1780 йылдарҙа нигеҙ һалына, тип фаразлана. 1840 йылда, ауылдар барлыҡҡа килә бвашлағас, Яуымбай исеме ҡушыла. Уға тиклемдә ата-олатайҙарыбыҙ ошо ерҙә йәшәгәнлеге билдәле. Яуымбай ауылында әлеге ваҡытта 160 хужалыҡ, 183 йорт, 670 кеше йәшәй, тип иҫәпләнә. Яуымбай атамаһы Яуымбай Ҡошйетәров исеме менән бәйле.Ул 1779 йылда тыуған. Уның ике ҡатыны булған. Яуымбай ҡарт бик бай булған. Өйөр-өйөр йылҡыларын ул яланға йыйып, иҫәпләр булған. Ялан тулһа, мал теүәл, ә тулмаһа- малына бер-бер хәл булған була. Ҡыш көнө улар тибендә йөрөгән.Яҙ еткәс, Яуымбай ҡарт йәйләргә- Үҙән буйҙарына киткән. Үҙе һәр саҡ алдан барыр булған. Ә көтөүе артынан эйәргән. Атһөйәр ҡарт ауылдан өс саҡрым алыҫлашыуға , көтөүҙең артҡы осо саҡ ауылдан сыҡҡан. Яуымбай ҡартты бөтәһе лә ихтирам иткән. Ул оҫта ҡурайсы, йырсы булған. Яуымбай ҡарт уйнаған көйҙәр ауылда быуындан-быуынға тапшырыла килгән. === Шәрифә тауы === Тәүге варианты буйынса, ауылда элек бик матур Шәрифә исемле ҡыҙ йәшәгән.Уның яратып йөрөгән егете булған. Уны ата- әсәһе көсләп үҙе яратмаған кешегә кейәүгә бирер булғас, өйөнән ҡасып китә. Тауҙа йәшенеп йәшәй. Шунан бирле был тау ҡыҙҙың исемен йөрөтә башлаған. Икенсе варианты буйынса, элек ауылда Шәрифә исемле ҡатын йәшәгән. Төндә уны ендәр осороп алып китә. Ләкин уның балаһы бар икәнлеген белгәс, уны кире осороп бер тауға ташлап китәләр. Ауыл халҡы ҡатындың юғалғанын белгәс, эҙләргә сығалар. Оҙаҡ эҙләй торғас ошо тауҙа табалар. Шунан бирле тау Шәрифә исемен йөрөтә. Шәрифә тауы ауылдың үр яғында урынлашҡан. Был тауға ҡарап, һоҡланмаған кеше юҡ. Бөтәһе лә был тауҙы белә. Һауа торошона бәйле фараздар тыуҙырған был урындар иҫ киткес матур ҙа, мөғжизәле лә. Оло быуын кешеләре һөйләүе буйынса, Шәрифә тауы шаулаһа, көн боҙола: йәй көндәре Шәрифә тауы шаулап торһа, көн боҙола, ҡышын ажғыр буран сыға. === Ҡыҙылташ тауы === Ҡыҙылташ тауы ауылдың төньяҡ - көнсығышында урынлашҡан. Ул - Аҡбейектән ҡала килә, иң ҙур тауҙарҙың береһе.Элек, 1917-1919 йылдарҙа, аҡтар һәм ҡыҙылдар һуғышҡан ваҡыттарҙа булған был хәл: граждандар һуғышы осоронда, ҡыҙылдар яғынан бер яралы кеше ҡасып, аҡтарҙан йәшеренеп, бер тауға барып ята. Ул төнөн ауылға килә лә, ашарына алып, кире шул тауға бара. Әммә аҡтар уның ауылға килгеләп йөрөгәнәен һиҙеп ҡалып, тоталар. Уны ошо тауҙа аталар. Яраһынан аҡҡан ҡан ташҡа һеңә, һәм ул ҡыҙыл төҫкә инә. Шунан бирле был тауҙы Ҡыҙылташ тип йөрөтәләр. Икенсе версияһы буйынса, шул осорҙа ҡыҙылдарҙың ҡулында аҡтарҙың ике һалдаты торған. Бер мәл аҡтар ҡыҙылдарҙан ҡасҡан.Аҙаҡ уларҙы ҡыҙылдар күреп ҡалғандар һәм баҫтыра башлағандар. Аҡтар был мәлдә был тауҙа бер таш артында йәшеренеп тәмәке тартып ятҡандар. Был ике һалдатты табып атып ебәргәндәр. Шул ташҡа ҡып- ҡыҙыл булып уларҙың ҡандары аҡҡан. Аҙаҡ был тауҙы Ҡыҙылташ тип йөрөтә башлағандар. === Олотау === Бөрйән районының Яуымбай ауылы эргәһендәге тауҙарҙың иң оҙоно - Оло тау. Яуымбайҙың көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан ҙур, матур, мәғрур тау. Тау артына инеп, ҡояш юғалып байый. Уның башынан бөтә ауыл ус төбөндәгеләй генә күренеп тора. Уның бер бүлкәтен Сусаҡтау тип йөрөтәләр. Үҙәктәре : Сусаҡ үҙәге, Саталы үҙәк, Шәшкеғасҡан үҙәге, Ҡарағаслы үҙәк. ( ''Информация Яуымбай мәктәбенең юғары категориялы география, биология һәм йәмғиәт белеме фәндәре уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғыһы Фаяз Бирғәле улы Ғизәтуллиндың "Яуымбайҙың хәтер китабы. Бөрйән районы Яуымбай ауылы тарихы һәм ер-һыу атамаларының килеп сығышы" исемле китабы мәғлүмәттәренә таянып бирелде''). === Аждаһа сыҡҡан === Ауылдан ике саҡрым тирәһе алыҫлыҡта , оло юлдың Уң яғындағы Тумарҙыҡ яланында “Аждаһа сыҡҡан” тигән урын бар. Борон был урында ҡуйы, бейек талдар уратып алған бәләкәй генә күл булған.Бер көн шул күл өҫтөндә, көслө ел сығып, ҡойон өйөрөлә башлаған. Ҡап-ҡара төҫтәге ҡойон бейеккә күтәрелә. Ауыл халҡы, ҡойондо куреп, күлдән аждаһа сыҡҡан, ә был уның ҡойроғо тип уйлағандар. Шул көндән башлап, был урынды Аждаһа сыҡҡан, тип йөрөтә башлайҙар. Һаҙлыҡ бөгөнгәсә һаҡланмаған. Иген сәсеү өсөн яланды ҙурайтҡас, күл кибә. Ә күл урыны соҡор булып, әле лә беленеп ята. === Өкө ҡаяһы === Борон бер өкө таш-ҡая араһында йәшәгән, ти. Ул таш-ҡая араһынан төрлө ҡорттарҙы ашар булған. Бер ваҡыт һунарсы һунарға сыҡҡан. Ул, оҙаҡ ҡына йөрөй торғас, бер мышы атып алған һәм ҡайтыр юлға сыҡҡан. Тағы берәй нәмә осрамаҫмы тип килә торғас, өкөгә тап була. Өкө таш- ҡая араһына инеп китә. Ҡарт был хәлде ауылдаштарына һөйләп бирә. Ауыл кешеләре был урынды Өкө ҡаяһы тип йөрөтә башлайҙар. Ҡыҙылташ тауының ауылдан күренгән яғында Өкө ҡаяһы , тип аталған тау (ҡая) бар. Элек был ҡаяла өкөләр һәм бөркөттәр бик күпләп оялаған.Был ҡоштар ауылға килеп, ҡош-ҡортҡа тейә башлағас, һунарсылар уларҙы атҡандар. Өкөләр төйәге булғанлыҡтан, ул тау-ҡаяны Өкө ҡаяһы , тип атай башлайҙар. === Ҡайнөй йылғаһы === Был йылға ауылдың уртаһынан ағып үтә. Яуымбай ҡарт үҙенә өй һалырға булған. Өй нигеҙен ҡайындан башлаған. Нигеҙ урынын ҡаҙа башлағас, был урындан урғылып һыу сыға башлаған. Һәм үҙенә юл алып, йылға булып ағып киткән. Яуымбай ҡарт тап был һыу урғылған ергә өйөн һалмай, арыраҡ нигеҙ ҡороп ултыра. Ә йылға Ҡайнөй тип атала башлаған. === Бәҙек күпере === Элек Яуымбай ауылында Бәҙрикамал исемле әбей йәшәгән. Ул бик сос, тырыш һәм көслө әбей булған.Ул мәлдәрҙә яуымбайҙар Башарт, Балайылға йәйләүҙәрендә йәйләгәндәр.Йәйләүгә барған мәлдә бер ерҙә йылға аша сығырға тура килгән. Юлаусылар ошо йылға аша йәйәүләп, йә ат менән бик ыҙа сигеп үтеп йөрөр булғандар. Ләкин бер кем дә күпер төҙөргә уйламаған. Бәҙрикамал , ир-егеттәргә үс итеп, күпер һалған. Яуымбайҙар күпер һалыусының исемен ҡушаматҡа әйләндереп, Бәҙек күпере , тип йөрөтә башлағандар. === Осло ҡая (Пистолет ҡаяһы) === Сусаҡ үҙәгенең уң яғындағы ослайып сығып торған ҡаяны Ослоҡая йәки Пистолет ҡаяһы тип атап йөрөтәләр.Был ҡая тауҙан ослайып сығып, пистолетҡа оҡшап торған өсөн ошо исемде алған.Асфальт юл һалынған мәлдә ҡаяның осо емерелеүгә дусар була, ә атамаһы ҡалған. === Һыусумған башы, тауы, үҙәге һәм йылғаһы === Ауылдан төньяҡ- көнбайыштағы дүрт саҡрым алыҫлыҡтағы ер Һыусумған , тип атала. Ошондағы үҙәк буйлап ағып барған йылға ҡапыл ер аҫтына сума. Сумған ерендә киңлеге дүрт һәм тәрәнлеге өс метр самаһы соҡор барлыҡҡа килә.Шуға күрә был йылғаны, үҙәкте, тауҙы ла Һыусумған, ә йылғаның башын Һыусумған башы , тип атап йөрөтәләр. Ауылдаштарҙың һөйләүе буйынса, Һыусумған йылғаһы ер аҫтына сумып, аҫтан ағып барып, Шарҡырауыҡ үҙәгендәге Шар йәки Шарҡырауыҡ исемле йылға булып, киреағып килеп сыға. === Ҡартөй === Ауылдың аръяҡ өлөшө Ҡартөй, тип атала. Был яҡты ололар ғына Ҡартөй, тип әйтәләр. Ә йәштәр , күберәген, аръяҡ , ти. Сөнки ул йылғаның аръяғында һәм Шәрифә тауының арт яғында урынлашҡан. Бер ҡарт бабай иҫке, бәләкәй генә өйҙә йәшәгән. Уға башҡалар өйөңдө яңыртайыҡ , тиһәләр ҙә, риза булмаған. Ул , мин ошо өйөм менән бергә ҡартаям , ти ҙә шул өйөндә йәшәүен дауам итә. Шуға күрә, ауылдың был өлөшө Ҡартөй яғы һәм урамы исемен алған. === Ҡолош === Ҡолош үҙәге - ауылдан арҡа яланы яғына сыға торған үҙәк. Был үҙәктә кәкре ҡайын ағасы үҫә. Ололарҙың һөйләүе буйынса, ошо ҡайын төбөндә Ҡолош исемле ҡарт ерләнгән, шуға күрә был үҙәкте Ҡолош үҙәге тип йөрөтәләр. === Ташөй мәмерйәһе === Ташөй мәмерйәһе - ауылдан Ҡайнөй йылғаһы буйлап түбәнгә ҡарай ике- өс саҡырым алыҫлыҡта урынлашһа, Сыңғырауыҡ Олотау буйынан алты- ете саҡырым алыҫлыҡта ята. Ололарҙың һөйләүе буйынса Ташөй менән Сыңғырауыҡ ер аҫты юлдарынан тоташ булырға тейешле. Элегерәк Сыңғырауыҡ соҡорона ике эт төшөрөп ебәргәндәр. Бер аҙна тигәндә генә, икеһе лә хәле бөтөп Ташөй мәмерйәһе ауыҙынан килеп сығалар, әммә шунда уҡ һуҡыраялар, имеш. Элегерәк, Сыңғырауыҡ соҡорона таш ырғытһаң, сыңғырлатып, оҙаҡ тауыш сығарып төшөп китер булған, шунлыҡтан был урынды Сыңғырауыҡ соҡоро, тип йөрөтәләр. Ташөй мәмерйәһе инде Яуымбай һәм башҡа ауыл халҡын үҙенең матурлығы менән арбап, үҙенә саҡырып торһа ла, бөгөнгө көдә лә асылмаҫ сер булып һаҡлана. === Сәңгелде яланы === Борон ошо яланда йәйләү тотоп ятҡандар. Низам исемле бик уҡымышлы кеше лә йәйләгән булған. Ошо йәйләүҙән туғыҙ ирҙе иҫән- һау ҡайтыуҙарын теләп һуғышҡа оҙатҡандар. Уларҙың барыһы ла иҫән- һау ҡайтҡандар. Шул хөрмәткә был яланды Иҫәнкилде, тип атағандар. Яйлап телдән- телгә күсә килә, Сәңгелде, тип атап йөрөтә башлағандар. === Аҡбейек тауы === Яуымбай ауылын тирә- яҡлап күп тауҙар уратып алған: Олотау, Шәрифә , Сусаҡтау, Ҡыҙылташ, Өкө ҡаяһы, Бурама тауы, Аҡбейек һ.б. Шул тауҙар араһында иң бейек ғорур тау ул Аҡбейек. Был тау исеменең килеп сығышы ике төрлө. Берәүҙәр әйтеүенсә, ул тау алыҫтан бик бейек булып ағарып күренеп торғас, уны Аҡбейек тип исемләгәндәр. Икенселәр әйтеүенсә, бер ҡарт ике улын алып, урманға сығып киткән. Алдарында ҙур тау торған. Был тауға улдары йүгереп кенә менеп киткәндәр. Ҡарт менә торғас артта тороп ҡалған. Ул бик арыған һәм кәпәсен сисеп, бер ташҡа ултырған да: «Ах, бейек», тип әйткән, имеш. Шунан был тауҙы Аҡ бейек тип атағандар. === Өмөткән (Өмиткән) яланы === Борон Яуымбай ҡарт малдарына бесәнде өмә менән саптырған. Гел генә өмә менән саптырғанға ул бесән эшләгән яланды, Өмә иткән тип атағандар. Һуңғараҡ ябайлаштырып телдән- телгә күсә килеп Өмөткән (Өмиткән) яланы, тип үҙгәреп киткән. === Баҙъялан === Элекке ваҡытта ауылға терәлеп ятҡан яланда тәрән баҙҙар ҡаҙып ҡайын туҙынан дегет ҡайнатҡандар. Дегет хужалыҡ эштәре өсөн кәрәкле әйберҙәренән иҫәпләнгән булған. Мал ауырыуҙарына ла дегет яҡшы дауа булған. Шул осорҙан бирле был яланды Баҙъялан тип йөрөтә башлағандар. Бөгөнгө көндә лә бында барлыҡҡа килгән урамды Баҙъялан урамы. тип йөрөтәләр. == Ҡотоҡтар == Ауылда биш ҡотоҡ бар.Шуларҙың дүртеһен кем эшләгән,шуның исеме менән йөрөй: ''Ишбулды ҡотоғо'', ''Хисам ҡотоғо'', ''Хужа ҡотоғо'' (Мөхәмәтхужа) һәм Сусаҡ үҙәгендәге ''Сауматаш ҡотоғо''. Ҡотоҡтар йылға буйында урынлашҡандар. Яҙ көндәрендә Ҡайнөй йылғаһы ташыу сәбәпле, ҡотоҡтарға һыу төшкән һәм эсергә яраҡлы булмаған,шунлыҡтан ауыл халҡы Сусаҡ үҙәгендә урынлашҡан Сауматаш ҡотоғонан һыу ташыған. Ауылдың һырт яғында “''Аҡ ҡотоҡ''” бар.Уның һыуы таҙа, йомшаҡ булғанлыҡтан шундай исем алған. Ауыл халҡы Аҡ ҡотоҡтоң һыуы йомшаҡ булғанлыҡтан, кер йыуыр өсөн ҡулланған. == Айбикә == Борон күп урындарҙа бесәнде ятып эшләгәндәр. Был ерҙәлә бер ғаилә ҡыуыш ҡороп, ҡуна ҡалып бесән эшләгән.Бала табырға ваҡыты етһә лә ҡатыны, тиҙерәк бесәнде эшләп бөтәйек тип,ауылға ҡайтмай йөрөгән. Әммә бер төндә ул ҡапыл ауырып китеп ҡыҙ бала тапҡан.Бәпәй тулы ай яҡтыһында донъяға килгәс, уға Айбикә тип исем ҡушалар.Аҙағыраҡ ҡыҙ бала тыуған ерҙәге ер-һыуҙы ла уның исеме менән йөрөтә башлайҙар.Айбикә тауы,Айбикә яланы,Айбикә үҙәге, Айбикә ерҙәре һ.б. === Сәфәр соҡоро === 1980 - 90 йылдарҙа ат менән ер һөрөп йөрөгәндәр. Унда Назаров Ҡотлоғәлләм олатай менән Сәфәр исемле олатай ҙа була. Улар яланда төнгөлөккә йоҡларға ҡалалар. Төндә өшөмәҫ өсөн ҡайын төбөнә ут яғалар. Оҙаҡ эшләп арығас, икеһе лә ҡаты йоҡоға тала. Бер ваҡыт ут ҡайынға күсә. Ҡайын янып Сәфәр олатайҙың өҫтөнә йығыла.Ҡотлоғәлләм олатай Сәфәр олатайҙы көскә ҡайын аҫтынан һөрәп сығара. Шул мажара иҫтәлегенән Сәфәр соҡоро тип йөрөтәләр. === Ҡарасура ҡәбере йәки Бабай үлеге === Борон бик уҡымышлы, дин тотҡан Ҡарасура исемле ҡарт йәшәгән. Ул бик изге күңелле , йомарт булған. Үлер алдынан ул: «Мине Яуымбай ауылы менән Байназар ауылы уртаһындағы иң ҡалҡыу ергә ерләгеҙ» тип васыят әйткән. Ике ауыл мәсетенән аҙан тауышын тыңлап ятырмын тигән ул. Уның теләгенә ҡаршы килмәй, бер ҡалҡыу ергә ерләгәндәр. Әлеге ваҡытта был ҡәберлек бар һәм тәрбиәләп тотола. Быуындар алмашынған һайын исемдәрҙә үҙгәрә килеп, хәҙер “Ҡарасура” ҡәбере - “Бабай үлеге”нә әйләнеп киткән. === Бураматау === Был тау Олотау буйлап барғандан һуң башлана. Унда элек кемдер бура бураған. Бурама тауы.тип, Ялан осоноң һул яҡтағы тауы атала.(Бурама – ул тиҙ ваҡыт арауыкғында ғына ағастан бурап, йәй көндәре генә йәшәр өсөн мүкһеҙ күтәрелгән бәләкәй генә өй). Йорттоң иҙәне булмаған.Иҙән урынына ылыҫ йәки үлән түшәлгән. Ҡыйығы ике яҡлы, тәпәш тыранса менән ябылған. Өйҙөң тәҙрәләре булмаған. Был өйҙө тәбиғәт шарттарынан ( ямғырҙан, елдән) һәм йыртҡыс хайуандарҙан һаҡланыр өсөн төҙөгәндәр. Ул өйҙө , ҡайҙа кәрәк, шул ергә тиҙ ваҡыт эсендә тиреп, күсереп йөрөткәндәр. Ошо тауҙа ла бурама ултыртҡандар һәм ул оҙаҡ йылдар буйы ултырған. Хәҙерге көндә инде сереп бөткән, бура ҡалдыҡтары ғына ятып ҡалған. Шуға ла был тауҙы Бурама , тип атап йөрөткәндәр. Тау итәгенән башланған йылға Бурама йылғаһы, тип атала. Ул йылға урман ситенән Йәштәр урамы буйлап аға ла Ҡайнөйгә барып ҡушыла. Уны икенсе төрлө Арҡыры йылға, тип тә йөрөтәләр. Шулай ҙа, Бурама йылғаһы, тип атау дөрөҫ. === Информанттар, ҡулланылған әҙәбиәт === # Информация Яуымбай мәктәбенең юғары категориялы география, биология һәм йәмғиәт белеме фәндәре уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғыһы Фаяз Бирғәле улы Ғизәтуллиндың "Яуымбайҙың хәтер китабы. # Бөрйән районы Яуымбай ауылы тарихы һәм ер-һыу атамаларының килеп сығышы" исемле китабы мәғлүмәттәренә таянып бирелде # Тыуған яҡ: топонимдар һәм һөйләү теле. Усманова М.Ғ. , Өфө, 2016 йыл. # Экспедиция материалдары – 2009, Бөрйән районы. ''Әҙерләне: Илназ Илшат улы Азанғолов, Бөрйән районының Яуымбай мәктәбенең 9-сы класс уҡыусыһы, “Сатҡылар” әҙәби-ижад түңәрәге ағзаһы Етәксеһе: Сәйәхова Сәйҙә Ғәбдинур ҡыҙы, Яуымбай мәктәбенең юғары категориялы башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғыһы'' [[Категория:Бөрйән районы Яуымбай ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 64sjuugbgkim0r4rbh5pl4q897c8z7o 0 5361 24733 24560 2023-02-03T18:36:51Z Aidar254 420 /* Список использованной литературы */ 24733 wikitext text/x-wiki Исследовательская работа на тему: «Топонимы деревни Иргизлы, связанные с историческими событиями» на конкурс «Земля Урал батыра» == Введение == Топонимика – увлекательная наука, она может заинтересовать и энтузиастов краеведов, и всех, кто любит свой край, его историю, его географическое прошлое и настоящее. И.Г. Долгачёв У каждого населенного пункта своя история и свое лицо. Названия деревень, сел, гор, рек, улиц и других географических названий – это исторические памятники, к которым мы должны бережно относиться. Ведь в названиях есть что-то таинственное и они пробуждают в нас интерес к их происхождению. Многие топонимы дошли до нас из глубины веков. Все географические названия имеют свой смысл, они связаны с каким-либо событием. Ни одно географическое название не было придумано случайно. Географические объекты можно характеризовать с разных точек зрения: по цвету, величине, форме, хозяйственному назначению. Названия могут рассказать о древних обычаях, о том, чем занимались и чем жили наши предки. Из названий можно узнать и о том, какова была природа той или иной местности в прошлые века, какие здесь росли деревья и травы, какие звери и птицы водились в лесу. Какой бы признак ни был положен в основу названия: будь он естественно-географическим, либо результатом практической деятельности человека, он отражает непосредственную связь человеческого общества с природой и имеет историческую закономерность. На территории нашей деревни существует много географических названий, значение которых сложно объяснить. В связи с этим возникает проблема: большинство сегодняшних школьников и даже взрослых жителей деревни не знают значения географических названий родного края, их происхождения. Целью данной работы является исследование происхождения отдельных географических названий моей малой родины. Для достижения поставленной цели необходимо решить ряд задач: # Изучить теоретические основы науки топонимики # Изучить происхождение топонимов и систематизировать. # Изучить языковую принадлежность топонимов деревни Иргизлы и его окрестностей их словообразования. Объектом исследования станут некоторые географические названия д. Иргизлы. Практическая значимость темы: данные моего исследования могут быть использованы на уроках географии, истории и культуры родного края и во внеклассных мероприятиях. Источниками информации, необходимыми для работы, будут служить карты территории национального парка «Башкирия» и заповедника Шульган-Таш, некоторые сайты Интернета, рукописи и статьи учителя трудового обучения, участник Великой Отечественной войны Асигулов Тимирьян Рамазанович, а также исследования нашего Почетного краеведа РБ и основателя школьного музея Муллагулова Азата Гизитдиновича. Структура работы: работа состоит из введения, основной части, заключения, списка используемой литературы. == ГЛАВА I. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ТОПОНИМИКИ == === Топонимика как наука === Топонимика – наука, занимающаяся изучением географических названий (от греческого «топос» — место, местность, «онома» — имя). Она объясняет, как возникли географические названия, какой заключен в них смысл и как они изменяются. Чтобы понять значения географических названий необходимо обратиться к истории. Топонимы возникли в исторически обусловленных условиях; их появление, изменения и исчезновения связаны с развитием и изменением тех или иных явлений исторического процесса, они своевременно реагируют на изменившиеся общественно-политические события. Иногда он оказывается свидетелем давно минувших событий. Топонимика – это отрасль более широкой науки – ономастики, входящей в число наук о языке и изучающей имена собственные. Топонимия – совокупность названий на какой-либо территории. Микротопонимия – совокупность местных географических названий для небольших объектов, известных только местным жителям. Народная этимология - объяснение по внешнему созвучию, по случайному фонетическому сходству, что приводит к переосмыслению названия. В соответствии с названием науки, изучаемые ею слова называют топонимами; топоним – синоним словосочетания «географическое название». Основное и главное значение и назначение географического названия — фиксация места на поверхности земли. === Типы топонимов === Наиболее простым кажется деление географических названий по объектам номинации: * оронимы (от греч. oros — гора) — имена элементов рельефа и его форм: гор, холмов, вершин, бугров, равнин, плато, низменностей, впадин, долин и т. д.; * гидронимы (от греч. hydros — вода) — имена рек, ручьев, родников, озер, морей, океанов, водохранилищ, каналов; * имена растительных сообществ: лесов, парков, лугов, степей, пожен, сенокосов; * ойконимы (от греч. oikos — жилище, обиталище) - имена населенных пунктов: городов, сел, деревень, разных станций, поселков, хуторов, колхозов, совхозов и т. д.; * годонимы (от греч. hodos — путь, дорога, улица, русло) - имена улиц, площадей, переулков, проездов, мостов в городах, поселках, больших селах, станциях, где уже сложилась такая номенклатура. Эти пять больших типов топонимов включают почти все разнообразие называемых географических объектов. == Глава 2. Топонимы, связанные с историческими событиями == Топонимы можно назвать зеркалом истории. Ценность исторических топонимов несомненна: в любом названии заключена историческая информация, позволяющая судить о причинах возникновения наименования; а так же языковая информация, позволяющая судить о народах, ранее населявших территорию. Топонимы с историческим компонентом - это топонимы, связанные с именами исторических лиц и названия в честь участников известных исторических событий, также связанные с историческими событиями. Деревня Иргизлы имеет интереснейшую и очень древнюю историю. Уходит она своими корнями в первобытные времена. Еще тогда наши далекие предки облюбовали и освоили эти прекрасные места, жили они здесь в течение многих тысячелетий. Об этом стало точно известно совсем недавно, в 2000 году, после того, как ученые – археологи исследовали первобытную стоянку в Ташмуруне, которая находится в ста метрах от деревни Иргизлы. Многие исторические события не прошли мимо нашей деревни. В 1753году на реке Иргизлы, вблизи ее устья, начинается строительство Вознесенского медиплавильного завода, основанного К.Е. Сиверсом на землях выкупленных у башкир Бурзянской волости Ногайской дороги. Первая плавка меди была произведена в 1756 году. В 1770 году в рабочем поселке, возникшем при заводе, числилось 150 дворов, в которых проживали более 1 тыс. мастеровых и работных людей. За 18 лет своего существования Вознесенским заводом было произведено 47 145 пудов чистой меди, которая вывозилась на бараках по реке Белой. События Крестьянской войны 1773-1775 г. не прошли мимо Вознесенского завода. Указ Е.И. Пугачева крестьянам м мастеровым Вознесенского казенного завода привезли в октябре 1773 года заводские нарядчики Иван Лаврентьев и Андрей Маслонин. А сами повстанцы во главе с Пугачевым в апреле 1774 года шли через башкирские волости, останавливаясь на Вознесенском, Авзяно- Петровском и Бнлорецком заводах. Эти заводы в апреле 1774 года явились важнейшими пунктами формирования нового повстанческого войска. На Вознесенском заводе Пугачев находился с 4 по 6 апреля и взял в свой отряд до 70 заводских крестьян. В апреле 1774 года Вознесенский завод был разрушен повстанцами в ходе Крестьянской войны под руководством Е.И. Пугачева. === Гора Пугачев, гора Кара-кеше, Пороховушка === Пребывание Пугачева на территории нашей деревни оставило свой след в топонимике края. Одна из горных вершин около деревни носит название “Пугачев тауы.” Это небольшой горный хребет, южный конец которого смотрит на деревню Иргизлы. Сохранилась легенда о том, что Пугачев именно с этой горы стрелял из пушек в Кутановскую мечеть и разрушил её. Причиной разрушения мечети являлась то, что местный мулла выступил перед народом против Пугачева. Он говорил, что он не царь, а самозванец. С тех времен гора получил свое название. Гора, расположенная на юго-западной окраине деревни возвышается гора Кара - кеше (Ҡарагеше тауы). Дословный перевод на русский язык означает “черный человек”- но по преданию это не так. Происхождение названия этой горы тоже связано с появлением войск Е. Пугачева. По историческим данным пугачевцы пришли с востока, а с юга-запада на перерез шел карательный отряд царской армии, преследовавшие Е.Пугачева. Они остановились на вершине горы, откуда было хорошо виден Вознесенский медеплавильный завод. В то время солдаты-каратели носили мундиры черного цвета. Поэтому из-за черных форм солдат из далека гора виднелась черным цветом. И гора получила свое название Кара-кеше. Численность карателей была меньше чем пугачевская армия, поэтому прямого столкновения между ними не произошло. Но несмотря на это были перестрелки из пушек и мушкетов, а со стороны пугачевцев из стрелы. Прошло много времени после этих событий, но местный народ находил стрелы на стволах деревьев и пушечные ядра. У подножия горы Пугачева расположена местность под названием Пороховушка. Это место находится на северной окраине д. Иргизлы. На вид - ничем не примечательная площадка, окопанная земляным валом в виде правильного круга диаметром 80 метров. Хорошо сохранились следы этого вала. После разгрома Красной Армией полчищ Колчака, среди которых была и банда Валидова, уцелевшие белогвардейцы и их приспешники хлынули в бурзянские леса. Однако, скрываясь, они не сидели сложа руки – мутили народ, убивали руководителей Советской власти. Вот тогда, защищаясь от набегов бандитов, местное командование образовало на этом месте склад боевого оружия, боеприпасов и плороха, а жители д. Иргизлы нарекли его попросту - Пороховушкой. Чтобы ограничить доступ посторонних людей, была выкопана яма вокруг поляны. За валом была построена казарма для солдат и высокая караульная вышка с пулеметом. Здесь днем и ночью посменно стояли часовые. Охраняли склад семь красноармейцев и их командир. И в наши дни можно увидеть эти ямы, которые являются безмолвными свидетелями тех исторических событий. == Заключение == Изучение происхождения топонимов связанных с историческими событиями, обратило мое внимание не только к истории нашей деревни, но и страны в целом. Местная топонимика говорит нам об очень многом. По ней мы можем узнать очень ценную информацию, ту, которую не всякие источники могут предоставить. Таким образом, изучение топонимов позволяет более глубоко изучить историю своего края. Было интересно рассматривать топонимику нашего края, узнавать, почему именно так названы те или иные местности. Я думаю, что данная работа имеет познавательное, общеобразовательное значение, особенно значимую роль она играет для школьников. == Список использованной литературы == # Асигулов Т.Р. Альбом туристического похода учащихся 9а класса Иргизлинской средней школы Бурзянского района Башкирской АССР, июнь, 1978 год. # Башҡорт халыҡ ижады: Риүәйәттәр, легендалар. Икенсе том. - Өфө: “Китап”, 1997. – 440 бит. # Материалы из школьного музея. # Материалы из интернет ресурса. # Муллагулов А.Г. Топонимы бассейна реки Белой юго-западной части Бурзянского района. Выполнила: Самохина Дильбар Гафуровна, руководитель школьного музея. Иргизлы, 2022 [[Категория:Бөрйән районы Ырғыҙлы ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] kv2wea5ktqy5pw0q89f750ue65c1vhn 0 5362 25118 24732 2024-08-28T08:26:17Z 178.214.249.155 /* Тирмән ҡаяһы */ 25118 wikitext text/x-wiki == Тирмән ҡаяһы == Минең олатайым Ишҡыуатов Барый Солтангәрәй улы 1931 йылдың 1 ғинуарында Бөрйән районы Байназар ауылында доньяға килә. Олатайымдың бала сағы аяуһыҙ һуғыш йылдарына тура килде. Үҙенең баласаҡтағы хәтирәләре менән беҙҙең менән дә һәр саҡ уртаҡлашты. Уның һөйләүҙәре бөгөн дә беҙҙең хәтерҙә һаҡлана. Барый Солтангәрәй улының иҫтәлектәрен һеҙгә лә еткергем килә. “1937 -1938 йылдарҙы асыҡ иҫләйем.1937 йылда ауылда балалар өсөн ясле тигән булып бер нәмә астылар. Бар оло кеше эштә, ә беҙҙе Хәйбә һәм Хәсифә апайҙар көндөҙ ашатып уйнаталар ине, ә кисен ҡайта инек, шулай итеп йәй үтте. Ә ҡышын өйҙә инде.1939 йылда уҡырға барҙым, 1-2 ай укып өлгөрҙөммө юҡмы иҙел арьяғындағы фермаға күскәс уҡыу ташланды. 1941 йылда Бешәкегә кителде, шул ҡыш 21 декабрь көнө атайҙы һуғышка алдылар.Улар аттар менән киттеләр, шулай итеп өләсәй менән әсәй ҡалдык. 1942 йылда һәптеюҡ эшкә эшкенә башланым.Оло бабайҙар атҡа мендереп күбә тартырырға өйрәттеләр, бала саҡта атҡа менеү үҙе ни тора. 1947 - 1948 йылдарҙа башмаҡ көтөргә лә эшкенеп кителде. 1948 -1949 йылдарҙа Стәрленән үгеҙ менән райпоға продукты, колхозға семена ташылды. Кәлтәгәү буйлап сығып кителә лә 1 аҙна тигәндә урап ҡайтыла ине.1950 йылда үгеҙҙәрҙе ат алыштырҙы, йөрөүе лә бер аҙ еңеләйә төштө. Колхоз ҡайҙа ҡуша шунда йөрөлдө инде.1952 йылдың 1 июнендә бер нисә тиҫтерҙәремә повестка килде, мине “особое распоряжение” тип Бешәке фермаһы төҙөргә тип отсрочка бирҙеләр. Ат менә ағас ташыйбыҙ.Ҡул менән ағасты йығып, әрсеп минең атҡа тейәйҙәр. Мин ат менән Һыусумған тигән ерҙән Бешәкегә төшөрәм. Көҙ көнө 7 октябрь байрамында кәләш алдым, күп тә үтмәй армияға повестка тотторҙолар, йәнәһе кәләш алғас, өләсәй менән әсәйҙе ҡарарға кеше табылған. Нимә эшләйһең инде, йәш кәләшкә әсәй менән өләсәйҙе ҡалдырып армияға киттем. Унда 3 йылда 6 ай тигәндә 1957 йылдың 27 декабрь көнөндә өйгә ҡайтып инелде. Армиянан ҡайткас, тағы колхоз эшенә башкөллө сумылды, бөтәһе 51 йыл эш стажым бар тип,”- ғорурлыҡ менән тамамланы хәтирәләрен олатайым. Барый Солтангәрәй улы бер нисә тапкыр район советы, 5 тапҡыр ауыл советы депутаты була. 10 йыл колхозда бригадир, 22 йыл бесән эшендә звеновод була. Олатайымдың почет грамоталарының иҫәбе һаны юҡ. Шуларҙың араһында Башкортостандың почет грамотаһы ла бар. 21 ноябрь 2022 йылда олатайым үлеп ҡала. Мин Барый олатайымдың ауылым эргәһендәге ер – һыуҙарыбыҙ менән таныштырыуы бөгөнгөләй хәтеремдә. Бигерәк тә уның ауылымдан 3-4 километр алыҫлыҡта урынлашҡан Тирмән ҡаяһы тураһында һөйләүе оҡшағайны. Уның һөйләүҙәрен нисек бар шулай һеҙгә еткергем килә. “Бешәке йылғаһының Ағиҙелгә ҡойған урынынан 50 - 70 метр самаһы өҫтәрәк һыу тирмәне булған. Барый Солтанғәрәй улы Ишҡыуатов олатай (мәрхүм) һөйләүе буйынса, был урында ағас тирмән эшләп торған булған. Уны йыуан ағасты дүрткелләп сабып алып ҙур ҡуласа ҡуйылған ине. Был һыу ҡуласаһына таҡта ҡуйылған, шунда һыу ағып килеп ҡуласаны өйрөлтөп тора ине, тип үҙенең хәтирәләре менән бүлеште. Олатайҙың һөйләүе буйынса, ул теге быуаттың сама менән 20-се йылдарында төҙөлгән. Был тирмәнде указлы мулла Әбделвәхит хәҙрәт Салауатов төҙөткән. Әбделвәхит Хилизаман улы Салауатовтың үҙ халҡына күрһәткән күп һандағы изгелектәренең береһе булған ул һыу тирмәне. Ҙур ауылда тирмән булмағанлығын иҫәпкә алған булған ул. Олатайҙың фаразы буйынса, Әүжән урыҫтары төҙөгән. Иҙелдә һыуҙың күп сағында ағыҙып алып килеп күтәргәндәр тирмәнде. Унда тирмән эргәһендә үҙенең баҡсаһы, һарайы ла булған. Унда йыл әйләнәһенә йәшәп эшләгәндәр. Ауылға ҡайтып йөрөмәгәндәр. Ул утарҙа бала саҡтарында Науразбаев Баязит һәм Зәйнулла олатайҙар йәшәгән.Тирмәнгә иген һалдырырға бик күп ауылдарҙан килер булғандар. Был тирмәндә он һалдырыу менән бер рәттән ярма һурҙырыу эше лә ойошторола. Бында тал ҡабығын әрсеп төйҙөргәндәр. Тал ҡабығының онтағын тире иләгәндә буяу итеп файҙаланғандар, тирегә йәшел төҫ биргән. Тирмән Байназар ауылы халҡы менән рәттән, күрше ятҡан ауылдарҙы ла хеҙмәтләндерә. Ул тирмәнде 70 йылдарҙа Мораҙым ауылынан Байназар ауыл интернатында ятып уҡып йөрөгән малайҙары ҡайтып барған ваҡытта ут менән шаярып тирмәнде үртәп ҡуялар.” Шул янғындан ҡалған тирмәндең бер өлөшө Науразбаев Баязит бабай мәрхүмдең ишек алдында ята, ә ташының бер өлөшө Байназар ауылы мәҙәниәт йортоноң музейында һаҡлана. Уны Байназар мәҙәниәт йорто хеҙмәткәрҙәре урынынан барып алып таҙартып, матурлап музейға һалып ҡуялар. Таш бик ҙур, диаметры 1 метрға етә яҙып тора. Ул шул тиклем шымарып бөткән, тимәк был таш күп кенә эш күргән. Шуға ла элекке тирмән булған ерҙән алыҫ түгел ҡаяны Тирмән ҡаяһы тип атайҙар. Ул ҡая бик бейек, юлда килгәндә, әллә ҡайҙан күренеп тора. Ауыл халҡының, хатта ҡырҙан килгән ҡунаҡтарҙың, бала-сағаларҙың ял итеү, иҫтәлеккә фотоға төшөү урынына әйләнде. Тирмән ҡаяһының аҫтында Ағиҙел йылғаһы сылтырап ағып ята. Тирмән ҡаяһы аҫтында йылға бик тәрән генә. Шуға ла йәй көнө ул ҡаянан малайҙар йылғаға һикереп һыу инәләр. Тирмән ҡаяһы тураһында мин эҙләнеү эшемде дауам итәсәкмен. Минең уйымса ер-һыу атамаларының ҡайҙан килеп сығышын беҙҙең быуын белеп үҫергә тейеш, шуға ла мин үҙебеҙҙең ауыл тирәһендәге ер – һыу атамаларын өйрәнәсәкмен һәм мөмкин тиклем тиҫтерҙәремә еткерәсәкмен. ''(Иманғолова Диниә Рәфил ҡыҙы, Байназар урта мәктәбенең 9 класс уҡыусыһы)'' [[Категория:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] ti7qev6av3cxpvodwafqm3xoipui9v9 0 5363 24731 24565 2023-02-03T18:34:56Z Aidar254 420 /* Список использованной литературы */ 24731 wikitext text/x-wiki Научно – исследовательская работа на тему: “Влияние антропогенных факторов на родники “Үгеҙ һөҙгән”, “Тәрән уй” деревни Байназарово” == Введение == Живи, родник, живи<br> Родник моей любви<br> Любви к земле одной<br> Земли навек родной<br> Вода – это источник жизни и всего живого. Сохранность водных ресурсов является одной из наиболее важных проблем в современном обществе, без воды невозможно будущее существование человечества. Забор воды на хозяйственно-питьевые цели составляет 69 % добывается из подземных источников, 31 % - из поверхностных источников. Еще немногим более столетия назад водные ресурсы нашей планеты казались неисчерпаемыми. В настоящее время чистая вода стала дефицитом, «полезным ископаемым». Увеличение антропогенного воздействия на природную среду во многих регионах мира привело к значительному сокращению водных ресурсов и сильному загрязнению природных вод. Всем известна притягательная сила родников. Из земных глубин выносят они на поверхность живительную влагу. Ни один путник не может пройти мимо, чтобы не остановиться, не припасть к студеной воде. Эта притягательная сила родников имеет глубокие исторические корни. Вода родников была, как правило, чище воды рек, озер, любых других поверхностных источников. Поэтому, люди издавна стремились пользоваться родниками, селились вокруг них, сохраняли и обустраивали источники. В большинстве случаев воды родников оказывается лечебной. Родник № 1 “Үгеҙ һөҙгән” находится в центре д. Байназарово. Родник находится близко до дорог и жилья, питается почвенными водами. Почвенные воды или верховодка расположена выше уровня грунтовых вод. В это лето осадков выпало выше нормы, родник все равно высох. Проблема заключалась в том, что исток и ручей, вытекающий из родника заросли травой и почва вокруг заболотилась. Сельчанами была проведена работа по очистке места выхода родника из-под земли и его русла. Мои братья и соседи в этом году родник огородили. После проделанной работы состояние родника можно считать удовлетворительным. Родник № 2 находится во впадине горы Ҡуруды д. Байназарово. Расположен на в 500 м от д. Байназарово. С нашей точки зрения, родник является наиболее проблематичным. О его существовании известно давно, но в последние годы он приходит в упадок, мы поставили задачу исследовать причины его исчезновения. === Проблема === Родники в настоящее время исчезает. Причиной исчезновения может быть: * истощение запаса грунтовых вод; * внешнее вмешательство. Родник находится на территории, где осуществляется выпас домашнего скота; * отсутствие ухода. Деревья и кустарники, защищавшие ключики, во время Великой Отечественной войны срублены женщинами деревни, так как при отсутствии мужчин и транспорта, женщины и старики не могли изготавливать дрова и веники для кормления скота за пределами поселения. При современной хозяйственной деятельности охранять родники от истощения и загрязнения стало непросто. Многие из них пересыхают, умирают, в некоторых вода становится совершенно непригодной для питья. И вполне понятна тревога людей, на глазах которых гибнут родники, насчитывающие многовековую историю. Сохранить и беречь для будущего это чудо природы – наша общая задача. В нашей деревне родники “Үгеҙ һөҙгән” и “Тәрән уй” в последние годы начали потихоньку умирать. Весной на оживленных родниках ближе к лету, когда начинаются жаркие дни, вода начинает убывать. В середине лета их практически сводится на нет. Мне кажется, что обмеление уровня воды в главной реке Агидель нашего района, это прямая причина исчезновения от маленьких родников до ручеек, что наполняют водой большие реки. === Актуальность выбранной темы === Важность подземных вод для питания рек. В результате визуального наблюдения видно, что река Агидель и притоки Бешаке, Кайнуй, Калтагау, Кургашлы, Шаркыраук в последнее время мелеет. Одной из причин ухудшения ее водоснабжения является исчезновение родников, так как доля подземных вод в питании рек составляет 15-20%. Родники, находящиеся на территории д. Байназарово, принадлежат водозабору реки Агидель. Использования подземных вод для бытовых или иных нужд, которые осуществляется через скважин и колонок, резко уменьшают объем подземных вод. Также нужно учесть тот факт, что в случае ее неисправности жители остаются без воды. Целью данной исследовательской работы является определение состояния воды, причины засыхания воды после весны в последние годы родников “Үгеҙ һөҙгән” и “Тәрән уй” д. Байназарово. === задачи и методы исследования === # изучить литературу по данной теме; # оценка объема воды в родниках и их экологического состояния; # опросить пожилых людей деревни, которые использовали воды родников для ведения хозяйства, питья; # выяснить у пожилых людей состояние родников в 19 веке; # выявить причину засыхания воды в родниках в последние годы; # рассмотреть родники как памятники природы; # изучить факторы формирования родников и их проявление на территории деревни; # выполнение плана мероприятий (экологические субботники, огорождение родников, посадка деревьев на территории) по оздоровлению экологической водной среды; # экскурсия к роднику для визуального осмотра и изучения особенностей расположения и функционирования источника. Провести измерительные работы, замерка глубины родника в месте выхода. # практикум – забор воды, измерение температуры воды, и определение физических качеств. # консультации с руководителем школьного музея Баязитовой Р.Р. Составление описания состояния родника на сегодняшний день и сравнение его состояния в предыдущие годы, основываясь на опрос местных пожилых жителей. # использование Интернет-ресурсов. # анализ, изучение и обобщение собранного материала. ''Объектом исследования'' являются родники “Үгеҙ һөҙгән”, “Тәрән уй” ''Предмет исследования'' – состояние родников “Үгеҙ һөҙгән”, “Тәрән уй” д. Байназарово Бурзянского района в разные времена года. В работе были использованы следующие методы: научно-поисковый, наглядные исследования, физическое свойства воды, беседы с пожилыми людьми, которые использовали воду родников для питья и для ведения хозяйства. Полевые обследования родников района проводились в разные времена года. Новизна работы в ходе подготовки к полевым исследованиям был проведён историографический анализ научных исследований по оценке состояния родников, методике оценки уровня их благоустройства, исследований геолого-геоморфологических особенностей родников нашей деревни. == Основная часть == === Характеристика родников. Историческая справка === В военные годы на территории д. Байназарово было много родников, о чем свидетельствуют рассказы ветерана тыла Ишкуватова Барыя Султангареевича, 1931 года рождения и рассказы ветерана труда Баязитова Роберта Ишдавлетовича, 1939 года рождения. По их воспоминаниям в деревни люди пользовались в основном водами родников. Вода из родников использовалась так же для хозяйственных нужд, жители села имели подсобное хозяйство: скотину и огород. Родник был полностью окружен деревьями. Объем воды в роднике полностью обеспечивал потребность жителей. Можно сделать вывод, что в тот период времени родник был высокодебитным. Большая часть леса на прилегающей территории родника “Тәрән уй” была вырублена женщинами, детьми и стариками, так как не было возможности ходить далеко. Вырубка леса могла так же стать одной из причин уменьшения запасов воды и засыхания родников, про которых мы даже не знаем, поскольку количество воды, просочившейся в грунт, зависит не только от количества атмосферных осадков, наклона местности к горизонту, но и от растительного покрова. В послевоенные годы, когда появился колхоз “Агидель” д. Байназарово, на территории родника “Үгеҙ һөйгән” (местность “Тугай”) вырубили деревья, кустарники превратили местность в поле для выращивания сельскохозяйственных культур. В 2005 - 2010 годах, когда началось заселение местности “Тугай”, в тот момент вода в роднике начала исчезать. Наблюдения, проводимые в 2017-2018 годах, показали, что родники начали совсем засыхать, количество воды в нем резко уменьшилось. === Географическое положение === Рельеф-холмистоувалистый. Встречаются бугры с пологими склонами. Склоны имеют различную крутизну, в большей части значительную протяжённость, часто осложнены бугристым микрорельефом. Для территории д. Байназарово наиболее характерными почвами являются серые лесные почвы. Они расположены на плато и пологих склонах. Средняя мощность почвенного слоя 50-90 см. По механическому составу - это тяжелые плотные суглинистые и глинистые почвы. Распространение черноземновидных (лугово-дерновых) почв ограничено долинами, как правило, влажными. Гумусовый слой этих почв достигает 30 м. === Подземные воды === Гидрогеология (от гидро – вода и геология) наука о подземных водах, изучающая их состав и свойства, происхождение, закономерности распространения и движения, а также взаимодействие с горными породами. Все воды земной коры, находящиеся ниже поверхности Земли в горных породах в газообразном, жидком и твердом состояниях, называются подземными водами. По условиям залегания и распространения по вертикали в верхней части земной коры выделяют почвенные, грунтовые и межпластовые воды. Почвенные воды залегают на небольшой глубине (0,5-1 метра). Грунтовые воды залегают на первом от поверхности слое водонепроницаемых горных пород. На больших глубинах водоносные горизонты могут перекрываться водонепроницаемыми горными породами, такие воды называются межпластовыми. На формирование подземных вод оказывают влияние климатические условия, рельеф местности, состав горных пород. Родники грунтовых поровых вод разделяется на 4 типа в зависимости от характера выхода грунтовых вод на поверхность земли: эрозионные, контактовые, экранированные и субаквальные. Родники подразделяются так же на постоянно, сезонно и ритмично действующие. По величине дебита (расхода) родники подразделяются на 3 класса: Малодебитные - менее 1 литра в секунду Среднедебитные – 1-10 литров в секунду Высокодебитные – более 10 литров в секунду. === Родники как компоненты ландшафта и памятники природы === Источником, или родником, называют любой естественный выход подземной воды на поверхность земли. Чаще всего источники (родники) приурочены к пониженным участкам рельефа, где горизонты подземных вод выходят на дневную поверхность. Родники, являясь естественным выходом подземной воды на земную поверх¬ность, в значительной мере участвуют в формировании видовой части ландшаф¬та - пейзажа, эстетическая ценность которого определяет рекреационное его зна¬чение. Наибольшее рекреационное значение имеют родники, располагающиеся на участках ландшафтов, зарегистрированных в качестве "памятников природы республиканского значения". Беседовали с пенсионеркой Мухамедьяновой Булякбикой Закировной, с бывшей главой сельского поселения Байназаровский сельсовет, бывшего учителя географии. По ее словам, в 19 веке в родниках “Тәрән уй” и “Үгеҙ һөҙгән” во все времена года вода не высыхала. Пруд, построенный своими руками учащихся школ и работниками колхоза “Агидель”, наполнялся водой родника “Тәрән уй” был не только водопоем для скотов, но ее водой поливали огород школы. Она считает и убеждена, что исчезновение вод в родниках связано с антропогенными факторами, а именно с вырубкой леса вблизи родников (во время войны и во время проведения электролиния на телебашню), а также постройкой индивидуальных жилых домов, в каждом из которых есть собственные скважины, поэтому в последние годы родники никто толком не ухаживает. Это очень печально, потому что в родниках течет самая чистая и лечебная вода. И от них зависит уровень больших рек. Она так же допускает, что по причине обмеления вод в реке Агидель исчезают редкие рыбы, занесенные в Красную книгу. Провели беседу с моей дедушкой Салаватовым Хайдаром – заслуженным работником сельского хозяйства Республики Башкортостан. Он рассказал нам, что вода в родниках никогда не высыхала. Показал нам место, где был пруд и родник. К нашему сожалению, там и там не было ни капли воды. Дедушка очень обеспокоен состоянием данных родников, и очень просит, чтобы родники огородили современными материалами и на территории огорождения посадить деревья, что поможет сохранить от высыхания. == Практическая часть == === Физические свойства воды родника “Тәрән уй” === * Вода – прозрачная. * Температура измерялась водным термометром и составила +7С. * В стакане с родниковой водой осадка нет. * Определение запаха воды. Запах определялся при комнатной температуре и при нагревании до 50 – 60 градусов, запах не ощущается; ==== Гидрологическое описание родника ==== Характер источника Бьет струей ==== Физические показатели воды ==== -температура +7С ==== Органолептические показатели воды ==== * прозрачность, * характер и интенсивность запаха, * вкус и привкус, * цветность, * осадок. Вода в роднике очень чистая, потому что по близости нет дорог, автостоянок, свалок, химикатов и т. д. === Современное состояние родников === Родник Осень Зима Весна Лето “Тәрән уй” - - + - “Үгеҙ һөҙгән” - - + - Анализ данных таблицы показывает, что среди изученных родников по техническому состоянию. == Заключение == Результатом работы явилось благоустройство родников, находящегося на территории д. Байназарово. Мной и руководителем исследования была проведена работа по изучению и благоустройству родника. Родник был очищен. Исходя из изученной литературы и результатов анализа исследования экологического состояния родника, можно сделать выводы: проблема исчезновения родника комплексная. Очистив источник и огородив, (Попросили огородить родник главы администрации и деректора школы, и они услышали нашу просбу и вмести педогогическим коллективом, учащимися огородили так чтобы было возможным посодить деревья.)(Приложение № 3 ) нам удалось добиться незначительного повышения уровня воды, а так же дренирования территории вокруг места выхода родника, но не удалось привести родник в прежнее состояние. Следовательно, можно говорить о постепенном истощении грунтовых вод питавших родник, одной из причин которого стала вырубка леса. Для дальнейшего восстановления ручья необходимо огородить с большей территорией современными материалами и посадить деревья и кусты. Вывод: Экосистема родников очень хрупкая и требует постоянной заботы. Восстановить природный баланс гораздо сложнее, чем сохранить его. Поэтому важно принимать меры по сохранение природных источников воды до того, как положение станет критическим. Нужно охранять от загрязнений водоемы и прилегающие к ним территории. Одна из первоочередных задач нашего проекта совершить реальные шаги по охране и защите водоемов в нашем регионе. Наблюдение за родником и его изучение будет продолжено в следующем году. == Список использованной литературы == # «Познай свой край. Краеведение» Южно-Уральский государственный университет. Кафедра журналистики. Издательство «Абрис» 2006 г., # “Рукописьные записи музея МОБУ СОШ д. Байназарово и музея Байназаровской сельской библиотеки; # «Южный Урал: География, экология, природопользование» - Южно-Уральское книжное издательство 2005 г., # Сеть интернет. ''Автор: ученица 9 а класса МОБУ СОШ д.Байназарово Салаватова Асия Руководитель: Мухамедьянова Айсылу Робертовна, учитель географии'' [[Категория:Бөрйән районы Байназар ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] kzy9zdqlw3wgosf5biupm8zcstr29lt 0 5364 24719 24566 2023-01-31T11:58:02Z Aidar254 420 24719 wikitext text/x-wiki '''“Топонимик атамалар – халҡым яҙмышы,халҡым тарихы”''' == Инеш == Был ғилми-тикшеренеү эше Башҡортостан Республикаһының көньяҡ Урал һыртында урынлашҡан Бөрйән районының Брәтәк ауылындағы ер-һыу атамаларын өйрәнеүгә арналды. Илде, телде, тарихты белеү өсөн ер-һыу атамаларының барыһын да – боронғоларын да, һуңғараҡ осорҙа барлыҡҡа килгәндәрен дә бик ентекләп йыйыу кәрәк. Быны бары тик белгестәр генә эшләп бөтөрә алмай, ә беҙҙең дә ярҙамыбыҙ кәрәк. Башҡортостан буйынса һәр ауылдан бер уҡыусы үҙ ауылы тирәһендәге ер-һыу атамаларын яҙып ҡуйһа, тикшеренеү үткәрһә, тиҙ арала бик ҙур ғилми байлыҡ тупланыр ине. Был эшебеҙ – фән, тарих һәм киләсәк быуындар өсөн кәрәкле булған йыйынтыҡҡа беҙҙең өлөшөбөҙ. Ер–һыуҙарыбыҙҙың, тау–таштарҙың, йылға–күлдәрҙең, шишмә– инештәрҙең, ауыл–ҡалаларҙың халыҡ теле, халыҡ хәтере өсөн ынйы бәрәбәрендәге үҙ исеме, үҙ атамаһы бар. Уларҙа тәбиғәттең төрлө үҙенсәлектәре, халыҡ тормошо, халыҡ тарихы эҙмә–эҙлекле сағылыш тапҡан. Шул уҡ ваҡытта һәр бер атама–тел берәмеге, тел ҡомартҡыһы. Ул берәмек йыш ҡына үҙаллы тел күренеше булараҡ та, йәғни айырым–айырым да өйрәнелә, уның барлыҡҡа килеүе, ҡайһы телгә барып тоташыуы, һүҙ төҙөлөшө, ниһайәт, дөрөҫ яҙылыуы күҙлегенән төрлөсә тикшеренеү үткәрелә. Топонимика – географик атамаларҙы, уларҙың килеп сығышын , үҫешен, хәҙерге торошон, әйтелешен һәм яҙылышын өйрәнеүсе фән. === Эҙләнеү эштең проблемаһы === * Хәҙерге быуын үҙенең йәшәгән еренең, тауҙарының, йылғаларының һәм башҡа ер–һыу атамаларҙы, уларҙың килеп сығышын белмәй. Шуның арҡаһында топонимик атамалар онотола һәм бәхәстәр килеп сыға. === Темаһы === * “Топонимик атамалар – халҡым яҙмышы, халҡым тарихы” === Актуаллеге === * Киләсәк быуын тыуған еренең һәр өлөшөнөң атамаһын белһен, артабан өйрәнһен, ҡыҙыҡһынһын һәм эҙләнһен өсөн ошо проблеманы өйрәнер кәрәк. === Маҡсаты === * Киләсәк быуынға топонимик атамалар хаҡында мәғлүмәт еткереү === Гипотезаһы === * Минең уйлауымса, үҙ ерендә йәшәүселәрҙең яҡынса 30% ғына ер–һыу атамаларының тарихын, килеп сығышын белә. === Мәсьәләләре === * Ер–һыу атамалырын һорашыу, * Ер–һыу атамаларының тарихын өйрәнеү, * Яңылыш яҙылышты, әйтелеште бөтөрөү; * Бәхәстәр килеп сыҡмаһын өсөн ер–һыу атамалырын төрҙәргә бүлеү === Яңылығы === * Эҙләнеү эше барышында, ер–һыу атамалары 2-шәр, 3- шәр исем менән йөрөтөлгәне асыҡланды. Әҙәби ҡарашы * Ер–һыу атамалары оло быуын кешеләренән йәш быуынға телдән–телгә, ҡулдан–ҡулға күсеп барғаны билдәләнде. === Тикшеренеү методикаһы === * Бөрйән районының Брәтәк ауылында йәшәүсе оло быуын вәкилдәренән, география уҡытыусыларынан, тәбиғәтте оҙайлы ваҡыт күҙәтеп йөрөүселәрҙән һорашып, ер–һыу атамалары ниңә шулай аталған икәнен, тарихын асыҡларға тырыштым. Һөҙөмтәһе * Ер–һыу атамаларының тарихы, килеп сығышы, төрҙәре билдәләнде. Һығымтаһы * Ер-һыу атамаларын һорашып, өйрәнгәндән һуң яңылыш яҙылыу, әйтелеш, бәхәстәргә нөктә ҡуйылды. Әһәмиәте * Килеп сыҡҡан һөҙөмтә киләсәк быуынға яҡшы тәьҫир итәсәк, улар эҙләнеү эшемдең нигеҙендә яңы асыштарға тап буласаҡтар. == Төп өлөш == Брәтәк ауылы Бөрйән районының төнъяғында бергә ҡушылған – Бөрйән, Белорет, Ишембай – Брәтәк йылғаһының Нөгөшкә ҡойған ерендә урынлашҡан. Ауылдың төнъяғында Ҡоҙаш – Нөгөшкә, көнсығышта Ҡурғашлы – Брәтәк йылғаһына ҡушыла. Брәтәк йылғаһының тамағын Күкятыу тиҙәр. Заманында уға дилбегә буйламаған, унда ат йөҙҙөргәндәр. Брәтәк күперенән баштүбән тороп һикереп һыу ингәндәр. Ҡуйы урман ауылға терәлеп үк тора. Ләкин төҙөлөш өсөн ағас табыу ауырлаша. Ауылды Бәштин, Әрҙәкле, Кәзәтау, Айыу өңө, Айбикә, Юрматы тауҙары уратып алған. Урманда, Башҡортостан урмандарына хас, бөтә төр ағастар ҙа үҫә. Мүк менән ҡапланған ҡарағай урманында күк һәм ҡыҙыл көртмәле үҫә. Ләкин ул яҡлауға мохтаж, ҡарағай урманы аяуһыҙ ҡырыла. Шулай уҡ донъяла һирәк осраған һары һәм күк умырзая, ынйы сәскәһе, кәкүк ситеге беҙҙә бар. Урманда бөтә төр йәнлектәр; шәшке, һыуһар, ҡама, йәтсә, ҡондоҙ һәм башҡа йәнлектәр бар. Ауылда халыҡ күпләп мал тота, һуңғы ваҡытта йылҡы малы күбәйҙе. Йәштәр ата–бабаларҙан ҡалған йоланы тергеҙеп, күпләп солоҡ ябалар, ҡош–ҡорт аҫрайҙар. Ауыл тарихын өйрәнеүҙең иң ҙур ҡиммәттәренең береһе булып, халыҡтың ырыу составы тора. Башҡорт ырыуҙарының этник тарихын өйрәнгәндә, шәжәрәләр ҙур роль уйнай. Шәжәрәне һәр ырыу төҙөгән. Брәтәк ауылы аҫаба Ҡарағай – Ҡыпсаҡ ырыуы ерҙәрендә урынлашҡан. Брәтәк ауылының тәүге исеме Ятап була. Сөнки ауыл аша этап-этап каторжандарҙы оҙатыу өсөн махсус төрмә - ятаҡ урыны булған. Каторжан йыры ла ошо тарихҡа бәйле рәүештә килеп сыҡҡан, тигән мәғлүмәттәр бар. Брәтәк ауылы Белорет - Стәрлетамаҡ трактында урынлашҡан. Был бик боронғо юл. Был юл халыҡ телендә Екатерина юлы тип тә йөрөтөлә. Юл һалыу тарихы Әүжән – Петровск заводы менән бәйле. Берг – Коллегияның 1753 йылдың 16 ноябрендәге указына ярашлы Әүжән йылғаһы буйында купец К. Матвеев тарафынан заводҡа нигеҙ һалына. 1755 йылда завод эшләй башлай. Ҡағы заводы 1769 йылда Е.Н. Демидов тарафынан төҙөлә. Егәҙе ауылы һәм заводы 1890 йылда барлыҡҡа килә. 1774 йлдың 17 октябрендә полковник А.Т. Соколов – Хлопуша, 1774 апрелендә Емельян Пугачев үҙе килә. Завод артиллерия бомбалары эшләй башлай. 1774 йылдың декабрь баштарында Салауат Юлаев етәкселегендә башҡорт отряды була. Белорет – Стәрлетамаҡ тракты иң тура юл булғас, Брәтәк аша Пугачевтың да, Салауаттың да үтеүе ихтимал. Ауыл исеменең килеп сығышы икенсе бер легенда менән дә бәйле. Аҫҡар ауылында йәшәгән Аҫҡар ҡарттың, Арыҫланғол исемле улының Айбикә исемле ҡыҙы әхирәттәре менән шартыйға киткән дә ҡыҙҙарҙан айырылып, ғәйеп була. Ҡыҙҙар күпмелер ваҡыт үткәс кенә һиҙеп ҡалалар. Ҡайтып әйткәс, эҙләргә һыбайлылар сыға, бөтә ерҙе иңләп йөҙөп сыҡҡандар. Шулай эҙләй торғас, тау йылғаға килеп терәлгән. Ағай–эне кәңәшләшеп, йылға буйын эҙләгәндәр. Бара торғас, йылға ситендәге тамырға эләгеп торған сепрәк күргәндәр. Был Айбикәнең күлдәк итәге булған. Һыбайлылар йылға түбәненә сапҡандар һәм оло һыуға килеп сыҡҡандар. Был оло һыу Оло Нөгөш икән. Эҙләүселәр шул урында туҡтағандар. «Айбикәнең бер итәге генә тороп ҡалды», - тип уфтанған атаһы. Ошо дәүерҙән алып Айбикәнең күлдәк итәге табылған ерБер итәк йылғаһы тип атағандар, һуңынан Бритәк – Брәтәктип ҡалған. Ә Айбикә аҙашҡан тау әле лә Айбикә тауы тип атала. Ауылдың көньяҡ-көнсығышында Айыу өңө тауы урынлашҡан. Ауылға яҡын терәлеп тигәндәй торған был тауҙа электән айыуҙар күп булған. Әле лә ауыл халҡының малы күпселек шул тауҙа юғала. Айыу өңө менән Кәзә тауы араһында Нәстүш үҙәге урынлашҡан. Уның тарихы бына нисек:борон- борондан ата- бабаларыбыҙ йәйләүҙән- йәйләүгә күсеп йөрөгәндәр. Сөнки уларға малдарҙы туйҙырырға, әленән -әле үлән күп үҫкән урындар кәрәк булған. Беҙҙең ауылдағы кешеләр Нөгөш йорт исемле йәйләүгә йыл һайын барғандар. Тап ошо, йәйге осорҙа ауылдағы иң бай ҡарт йәш ҡатын алырға була. Борон йола буйынса, кәләште дала яғынан алғандар. 14 йәшлек кенә ҡыҙ ата -әсәһен, тыуған ерен бик һағына. Һәр көн иртән тауға менеп йырларбулған. Ваҡыт тиҙ генә үтеп тә китә. Бай йәш ҡатынын тыуған яғына ҡайтармаған. Килен һарғая башлағас, уға Нәстүш исемле әхирәте ҡасып ҡайтырға тәҡдим иткән. Килен байҙың иң шәп айғырына атланып тыуған яҡтарына ҡарай саптыра. Бай был хәлде белеп ҡалғас бик асыулана, ҡасырға ярҙам иткән әхирәте Нәстүште еләк йыйып йөрөгәнендә язалатып үлтерткән. Үҙе йәш ҡатыны артынан ҡыуа төшкән. Нәстүш үлгән ерҙе Нәстүш үҙәге тип әйтәләр хәҙер. Бай ҡатынын Яңы Һәйет ауылын үтеп киткәс ҡыуып етә. Ләкин ҡыҙҙың аты етеҙерәк булғас, тауҙы елеп кенә төшә. Бай тау башынан тороп ҙур–ҙур таштар тәгәрәтә башлай. Килен кеше уға; «Ҡара–ҡара бынау ахмаҡтың таштары күкәй кеүек тәгәрәй» - тип ҡысҡырған. Был тау Күкәйтау тигән исем менән ҡалған. Ә Брәтәк йылғаһының уң яҡ ярында, ауылды ыжғыр елдәрҙән һаҡлап, ғорур Кәзәтау тора.Был тауҙа элек-электән кәзә һаҡалы үҫемлеге күп үҫкән. Аслыҡ заманында күгүләнгә баҫҡан балалар яҙ етеү менән ошо үләнде ашарға был тауға ашыҡҡандар, Ә аҙаҡ, малдар ишәйгәс, көтөү-көтөү кәзәләр ҙә был тауҙы үҙ иткәндәр. Был тикшеренеү эшемде эшләгәндә мин оло быуын кешеләренән бик күп мәғлүмәт йыйҙым. Әйҙәгеҙ, беҙ уларҙы ла тыңлап китәйек. Брәтәк йылғаһының һул яҡ ярында, алыҫтараҡ серлеӘрҙәкле тауы тора. Был тауҙа борондан бүреләр күп булған. Заманында йәшәгән, ти һунарсы ҡарт. Ул, ауылда бүреләр малға тейгәс, үҙенең кәрәкле әйберҙәрен тотоп, урманға бүрегә ҡапҡан ҡорорға киткән. Икенсе көнөнә килеп ҡараһа, ҡапҡанға һыйыр эләккән. Был - яңғыҙы ғына йәшәгән әбейҙең берҙән- бер һыйыры булған. Әбей һунарсыны ныҡ әрләп ҡарғай икән. Ҡарт: «Ай был, бүре, ай был тау, мине әбейҙәнӘрҙәтте бит, Әрҙәтте»,- тип ҡайтып көйөнә икән.Әрҙәтте, аҙаҡ, халыҡ телендә был тау Әрҙәкле тип йөрөтөлә башлай. Ауылдың төньяҡ- көнбайышында мәғрүрБәштин тауытора. Ауыл эргәһендәге иң бейек тау. Абсолют бейеклеге – 889 м.Ул Ишембай, Белорет райондары менән сикте бүлә. Тау исеменең килеп сығыу тарихы бына нисек: йәшәгән ти, бер ярлы ғына кеше. Уның өйө лә, ғаиләһе лә булмаған, көн һайын байҙарға бил бөккән. Бер ай тырышып эшләгәндән һуң, бай уға биш тин аҡса биргән. Был ваҡытта биш тингә лә әллә күпме аҙыҡ- түлек алырға булған. Ярлы кешенең ҡыуанысының сиге булмаған. Аҡсаһын кеҫәһенә һалып, һыҙғыртырға ҡурай алып төшәйем тип, тау башына менеп киткән. Ҡурай янына яҡынлашҡас, ҡырҡып алам тигәндә генә, кеҫәһенән аҡсаһы төшөп китә. Аҡсаһын эҙләп- эҙләп ҡарай, ләкин таба алмай. Тапмағас, ҡайтып, күрше- күләнгә әйтә. Улар ҙа эҙләп ҡарайҙар, тик таба алмайҙар. Ошонан һуң, был тауҙы «Биш тин» тип йөрөтә башлайҙар, һуңынан Бәштингә әйләнә. Бәштин менән Әрҙәкле тауҙары араһынан Нөгөш йылғаһы ағып үтә. Заманында хәтәр мул һыулы йылғаға Стәрлетамаҡ – Магнитогорск тура юл аша Башҡортостандың байлығын файҙаланыр өсөн мотлаҡ күпер кәрәк була. Екатеринаның таулы-ташлы, ҡара урмандар эсенән йөҙҙәрсә саҡрымдарға һуҙылған юл һалдырыуы тап ошо маҡсатта эшләнелә. Урындағы эҙәрмәндәр һөйләүенсә, “Әбей башта” юлындағы күперҙәрҙе мәңгелек итеп эшләттергән. Ауыл эргәһендәге Нөгөш йылғаһы аша һалынған күпер иҫкергәс, яңыһы төҙөлә. Юлсылар ҙур – зур таштарҙы уҡмаштырып төҙөлгән стеналарға өс быуат үтеүгә ҡарамаҫтан, һин дә мин тороуына хайран ҡала. Таштарҙы айырылғыһыҙ кимәлдә тотоу өсөн ниндәйерәк иҙелмә ҡулланыуҙарын фаразлап баш ваталар һәм белгестәр менән стеналар ныҡлығын ентекле тикшергәндән һуң, күпер балкалары емерелмәҫ мәңгелек стеналарға тоташтырылып, уртанан заманса тимерҙән эшләнгән терәүес ҡорама ғына ҡуйыла... Һәр нәмәгә ҡарата һаҡсыл ҡараш булғанда ғына беҙ ата–бабалар мираҫ итеп ҡалдырған серле, үҙенсәлекле төҙөлөшлө, күптәр күңелендә ҡыҙыҡһыныу уятҡан, айырыуса әһәмиәтле ҡомартҡыларҙы һаҡлап, йәш быуынға ҡалдыра аласаҡбыҙ. Йомортҡаны туҡып, эзбиз ҡатламына һөртөп, цемент кеүек ҡаты матдә килтереп сығарғандар, тигән фараздар бар. Ә Нөгөш йылғаһы ,беҙ Урал батыр эпосынан белеүебеҙсә, Урал батырҙың улы. Бына ниндәй тарих төпкөлөнә барып тоташа минең ауылым. 20 быуат башында беҙҙең ауылға урыҫтар күсеп килеп,мал аҫырап, йәшелсә үҫтереп йәшәй башлайҙар.Волков, Лапшин утары, Дауыткин, Селеверстов утары исемле топонимик атамалар әле лә тарих һаҡлап, шул исемдәр менән йөрөтөлә. Ауылдың ике осонда ике зыярат.Сөнки башҡорттоң зыяратында урыҫ кешеһенә урын юҡ, тип һаналған. Ошо ғилми- тикшеренеү эшендә мин оло йәштәгеләр, урта быуын һәм уҡыусылар өсөн анкета- һорауҙар үткәрҙем. Һөҙөмтәлә : * оло йәштәгеләрҙең - 70% * урта йәштәгеләрҙең - 50% * уҡыусылар - 30% ауылым яҙмышын, ауылым тарихын белә икән, тигән һығымта яһаным. Тимәк, уҡыусыларға топонимика фәне менән күберәк ҡыҙыҡһынырға кәрәк, тигән һығымтаға килдем. == Ҡушымта == # Этнонимдар – халыҡтың тарихы, этник процестар менән бәйле атамалар: Әрҙәкле (тау), Нөгөш(йылға). # Антропонимдар – кеше исемдәрен һәм ҡушаматтарын нигеҙ итеп алған атамалар: Нәстүш үҙәге, Айбикә тауы. # Урындың тәбиғи үҙенсәлектәрен билдәләүсе атамалар: * үҫемлектәр донъяһы : Кәзә тауы * һыу, тупраҡ үҙенсәлектәре: Ҡоҙаш йылғаһы, * хайуандар донъяһы: Айыу өңө тауы. * Оҡшатыу, сағыштырыу юлы менән яһалған топонимдар: Ҡыҙылъяр ҡаяһы. Интернет селтәрендә ойошторолған опрос буйынса түбәндәге мәғлүмәткә эйә булдым. Бәштин тауы: Ишембай районы Һәйет ауылында, Ғәфури районында бар. == Йомғаҡлау == Шулай итеп, беҙҙең ҡуйылған маҡсаттар үтәлде. Беҙҙең эшебеҙ оло диңгеҙҙең бер тамсыһы ғына. Сөнки Бөрйән районының Брәтәк ауылы топонимикаһында асылаһы серҙәр, башҡараһы эштәр бик күп. Топонимика – бик ҡыҙыҡлы, мауыҡтырғыс бер фән тармағы. Ул илдең, ерҙең, телдең ысын мәғәнәһендә хәтер китабы. Топонимияның ижадсыһы – халыҡ, ә уның сығанағы халыҡтың үҙ ерендәге тормошо, хеҙмәте, ижады, тәбиғәтте танып белеү һәм үҙләштереү ҡеүәһе, уй-фекере, хыял донъяһы, заманалар аша үткән көндәлек эшмәкәрлеге, тарихы яҙмыш юлдары. Ер- һыу атамаларын йыйыу – фән өсөн бик мөһим эш. Топонимик атамаларҙы йыйыуҙы тиҙләтер кәрәк, сөнки ер- һыу атамаларының тарихы күбеһе оло быуын кешеләре хәтерендә. Ауылымдағы ер- һыу атамаларын өйрәнгән саҡта икешәр атама менән йөрөтөлгән тауҙар осраны, боронғораҡ исеме халыҡ телендә һаман да йәшәй килә. Беҙгә барыһын да – боронғоларын да, һуңғараҡ осорҙа барлыҡҡа килгәндәрен дә фәнгә, тарихҡа һәм киләсәк быуынға ҡалдырыу өсөн бик ентекләп йыйыу кәрәк. Үҙ төбәгеңдең топонимикаһын белеү, йыйыу, өйрәнеү үҙебеҙ өсөн генә түгел киләсәк өсөн бик мөһим.Ул беҙҙең үткәнебеҙ, бөгөнгөбөҙ һәм киләсәгебеҙ! == Ҡулланылған әҙәбиәт == # Галин С.А. Тел асҡысы халыҡта. – Өфө, 1999 # Шәкүр Р.З. Топономика һәм топономия мираҫы // Башҡортостан, 2005, 26 май. # Шәкүр Р. З. Исемдәрҙә – ил тарихы. Тикшеренеүҙәр, мәҡәләләр . –Өфө Китап, 1993. # Камалов А.А. Башкирская топономия. – Уфа: Китап, 1994. # Интернет селтәрендәге “Google.Карты” сайты # Аллабирҙин Д.З. Бөрйәнем-йәнтөйәгем.Белорет, 2018. ''Башҡарҙы: 9 класс уҡыусыһы Йәрмөхәмәтова Ҡәҙриә Илдар ҡыҙы. Етәксеһе:башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Йәрмөхәмәтова Гөлйөҙөм Мөхтәр ҡыҙы (Башҡортостан Республикаһы Бөрйән районы Аҫҡар урта мәктәбенең Брәтәк филиалы) 2022 йыл'' [[Категория:Бөрйән районы Брәтәк ауылы]][[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 00pbjo07wfs9jqhmmkqm5zctn02dar0 0 5365 24730 24567 2023-02-03T18:34:08Z Aidar254 420 /* Әҙәбиәт */ 24730 wikitext text/x-wiki '''“Урал батыр ере” конкурсына эҙләнеү - тикшеренеү эше.''' ''(Һәр ижади үрнәктән һуң ҡуйылған йәйәләр эсендәге цифрҙар мәғлүмәт биреүсенең исемлектәге тәртип һанын күрһәтә)'' == Бөрйән районы фольклорының үҙенсәлеге == Халҡыбыҙ киләсәк быуынды тәрбиәләүгә ҙур иғтибар бүлгән. Һәр бала бер ғаиләнең йәки нәҫел-ырыуҙың ғына вәкиле тип түгел, бәлки тотош милләттең, халҡыбыҙҙың донъя тотҡаһы тип ҡабул ителгән. Яйы тура килгәндә, әйтелгән өгөт- нәсихәттәрҙе олоһо ла, кесеһе лә берҙәй тыңлаған, күңеле менән ҡабул итергә тырышҡан, бер кем дә әрепләшеп, һүҙ көрәштереп тормаған. Шулай итеп, ауыҙ-тел ижадының төп бурысы-йәш быуынды тәрбиәләү тип әйтергә мөмкинлек бар. Тормош тәжрибәһен тапшырыу өсөн иң шәп алым булған ул. Беҙҙең Бөрйәндә лә бер уйын да, ауыҙ-тел ижады ла, ер-һыу атамалары ла иғтибарҙан ситтә ҡалмаған. Үҙебеҙ йәшәгән төбәктең, атап әйткәндә, белем усағым урынлашҡан Нәби ауылының, тыуған ауылым, бөтөн нәҫел-нәсәбем йәшәгән Яңы Монасиптыңхалыҡ ауыҙ-тел ижадын йыйып, ҡулымдан килгәнсә системаға һалыуҙы эҙләнеү эшемдең төп маҡсаты тип ҡарайым. Был эштә миңә үҙе лә мәктәп йылдарында ошо йүнәлештә шөғөлләнгән Нурзилә апайым да ярҙам итте. == Маҡсат == Урал тауҙары итәгенә һыйынып ултырған Бөрйән районының Нәби һәм Яңы Монасип ауылдары территорияһында һаҡланған, замандаштарым булған оло кешеләрҙән йыйған ер-һыу атамаларын йыйып рәткә һалыу, йолаларҙы барлау, әһәмиәтен билдәләү. Элек үткәрелгән һәм хәҙер ҙә башҡарылған йолалар ҙа туранан –тура йәшәү рәүешебеҙгә бәйле. Шуға халҡыбыҙҙың был күңел гәүһәрҙәрен дә ситктә ҡалдырмаҫҡа булдыҡ. Маҡсатыбыҙға бәйле объекттарҙы һүрәтләп яҙғанда беҙ мәғлүмәт биреүсенең телмәрен үҙгәртмәҫкә тырыштыҡ, лексиканы асыҡ билдәләргә ярҙам итер тип ышанабыҙ. Мин материалдарҙы яңыртыу һәм тулыландырыу өҫтөндә өҙлөкһөҙ эш алып барҙым. Алданыраҡ яҙып алынған мәғлүмәттәрҙе лә ошо эҙләнеү эше ағымына ҡушып ҡуйҙым. Хеҙмәтемдең етәксеһе-мәктәптең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы барлыҡ эшемә йүнәлеш бирҙе. == Гипотеза == Халҡыбыҙ ғүмер кисергән еребеҙҙә ер-һыу атамаларын күңел түрендә һаҡлаған замандаштарым бармы икән? Йолаларҙың һаҡланыу кимәле ниндәй хәлдә икән? == Эҙләнеү-тикшереү эштәренең объекты == Атап үтелгән биләмәлә мәғлүмәт биреүселәрҙән яҙып алынған фольклор материалдары. Ижади үрнәктәрҙе һаҡлаусылар - үткән быуаттың 30-60- сы йылдарында тыуған инәйҙәр һәм бабайҙар. Эҙләнеү эше йәйҙән үк алып барылғанлыҡтан, уларҙың ҡайһы берҙәре хәҙер баҡыйлыҡта. == Алымдар == Мәғлүмәт биреүселәр менән әңгәмәне яҙып алыу (төп сығанаҡ вәкиленең Бөрйән районында тыуып үҫеүе йәки ошонда ғүмер кисергән булыуы шарт). Анализлау. == Эш барышына аңлатма == # Топонимик атаманы яҙып алыу, вариантын да иғтибаран ситтә ҡалырмау. Йоланы һүрәтләү һәм анализлау. # Аңлатма биреү һәм мәғлүмәттең әһәмиәтен билдәләү. # Һүҙлек. == Эҙләнеү эшенең төп өлөшө: мәғлүмәт биреүселәрҙең сығышы һәм анализ == Мин информаторҙан алынған ауыҙ-тел байлығын нисек яҙып алынған, шулай урынлаштырҙым. Мәғлүмәттәрҙе ниндәй тәртиптә ҡуйырға икәнтип аптыранып йөрөгәндә, бирәм тигән ҡолона-сығарып ҡуйырмын юлына тигәндәй, күрше ауылдағы уҡытыусы-ветеран Мөхәмәтйәнова Шәмсинур Әхмәтйән ҡыҙы Өфөлә уҙғарылған 15-се Бөтә Рәсәй халыҡтары телдәре диалектологияһының көнүҙәк мәсьәләләре фәнни конференцияһына барғанда алып ҡайтҡан бер китап ҡулға килеп эләкте. Үҙе лә халҡы ижадын яратҡан, һаҡларға тырышҡан инәй алып ҡайтҡан “Экспедиция материалдары: Бөрйән районы, 2009 йыл” тигән йыйынтыҡ менән танышыу ҙа ҙур ярҙам итте. Унда һәр төбәктең материалдарын урынлаштырғандар ҙа эргәһенә мәғлүмәт биреүсенең исемлек буйынса тәртип номерын күрһәткәндәр. Мин дә үҙем туплаған хазиналарҙышулай күрһәтергә тырыштым. Шуныһы ҡыҙыҡ: мин йыйған мәғлүмәттәрҙең береһе лә ул китапта юҡ, оҡшаш варианттар ғына осрай. Тимәк, ер-һыу атамалары хаҡында мәғлүмәттәр, фольклор йыйыу бер ҡасан да һуң түгел һәм ул һәр һөйләүсе күңелендә үҙенсә һаҡлана тигән һығымта яһарға була. Мин ер-һыу (топонимик) атамалар тарихы, йолалар тип йыйылған мәғлүмәттәрҙе бәләкәй темаларға айырып ҡараным. Фәнни етәксем ярҙамында анализдар яһаным. == Ер-һыу атамалары == Башҡортостандың халыҡ шағиры Рауил Бикбаев әйткәнсә, …Еркәйемдең тарих һөйләмәгән Юҡ һуҡмағы, һыуы, юҡ тауы...тигәндәй, тыуған төбәгемдә ер-һыу атамалары иҫ киткес күп. Уларҙың байтағы төрлө эҙләнеү эштәрендә сағылыш тапҡан. Мин был юлы икенсе төрлөрәк варианттарҙы һәм һирәк осрағандарҙы һайлап алырға тырыштым. === Ҡайын туғай яланы === Ағиҙел йылғаһының һул яғында,Нәби ауылының төньяк-көнбайыш яғында ҡуйы ҡайынлык булған. Был ҡайынлыҡ Иҙел ярына тиклем барып еткән. Ауыл ҙурая барған, халыҡ яйлап ҡайындарҙы утынға ҡырҡҡан. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа инде унда бөтөнләй ағас ҡалмаған. Шулай булһа ла кешеләр был яланды “Ҡайын туғай” тип йөрөткәндәр. Хәҙер был урында өйҙәр ултыра, ә Ағиҙел буйы сәсеүлек ялан булып ҡалған.(1) Аңлатма. Бындағы урамдың рәсми исеме булһа ла, оҙаҡ йылдар ер-һыу атамаһының һаҡланып ҡалыуы, халҡыбыҙҙың аманатҡа тоғро ҡалыуын күрһәтә. === Йәүгәзе йылғаһы === Ағиҙелдең һул яҡ бәләкәй йылға ҡоя. Ошо йылға буйында Байназар ауылы кешеләре йәйләгән. Бына ошо урынға Байназарҙан Яугазы исемле кеше килеп ултырған. Өйө йылға эргәһендәге битләүҙә була. Һул яҡта ҡуйы ҡарағай урманы, ә уң яҡта йылға аҡҡан. Йылғаның исеме булмай, һуңынан ошо тәүге күсеп ултырған кеше хөрмәтенә йылғаны Яугазы тип атағандар.(2) Аңлатма: ваҡыт үтеү менән ул исем үҙгәргән һәм бөгөнгө көндә ул Йәүгәзе йылғаһы тип атала. Был топонимды ошо ерҙә “элек яу булған” тип аңлатҡан варианттар ҙа бар. === Ҡужан шишмәһе === Кәмә сығышындағы йырын буйлап бәләкәй генә шишмә сыға. Элек тау бите урманлыҡ булған. Шул тирәлә бер кеше йүкә һыҙырып йөрөр булған. Уны Ҡужан тип йөрөткәндәр. Шуға шишмәне Ҡужан шишмәһе тип йөрөткәндәр. (3) Нәби ауылынан көньяк-көнбайыш һәм көнбайышта бер һыҙаттараҡ урынлашҡан ер-һыу исемдәренең тарихы түбәндәгесә: === Оло Соңғор, Бәләкәй Соңғор === Улар ауылдан көнбайышта урынлашҡан. Был урын соҡор эсе булған өсөн шундай атама алған. Яҙғы һыуҙар шунан аға. Ҡасандыр ағасҡа бай урын булған был ерҙәр. Туғайлығында ер еләге, ҡайын еләге, ағас араһында күп ҡурай еләге өлгөрә. (3) === Клатуй === Ауылдан көньяк-көнбайышта ҙур тау бар. Оло юлға сығыу өсөн был тауҙы урап сығырға кәрәк. 1740 йылдарҙа Филатов тигән кеше төҙөлөш эше буйынса яуылға килгән. Ул тауҙы урап йөрөмәй, ә аты менән тура менеп йөрөй. Шуға күрә уның хөрмәтенә тауҙы Филатов тауы тип йөрөтә башлайҙар. Телдән күсә-күсә был исем Клатуй тип йөрөтөлә башлай. (4) Аңлатма: Филатовтың килеп ҡайтыуына бәйле тарихи хикәйәләрҙең төрлө варианттары бар. === Ҡалын ҡарағай === Тауға менгәс, һул яҡта Ҡалын ҡарағай баҫыуы башлана. Был урында элек ҡарағай сәселгән кеүек үҫкән. Аҙаҡ ҡарағайҙарҙы ҡырҡып сәсеүлек әҙерләгәндәр. Йыл да был яланға иген сәсәләр. (2) === Һыйыр башмағы яланы === Бер һыйыр башмағы сығып китеп үлгән урын. Атамаһы шунан ҡалған. (1) === Көтөүсе яланы === Баҫыуҙың дауамы. Сабынлыҡ итеп көтөүсегә бирелгәне өсөн шундай исем ҡушкандар. (4) === Ҡырын ер === Был урын ҡырын булғаны өсөн аталған. (2) === Янтыҡ === Был атама янсыҡ кеүек бәләкәй урын булған өсөн аталған. (4) === Елдәрҡа === Оло юлды аша сығып күтәрелгән тау. Бейек булғаны өсөн шундай исем бирелгән. Елле - ҙур, бейек тигән төшөнсә. (4) Аңлатма: был тауҙа ике маяк булған. Был маяктан Белорет ҡалаһы ла күренеп торған, һуңынан ике маяк та янған. Маяҡ тауы тимәгәндәр, тимәк “Елдәрҡа” элегерәк ҡушылған. === Күперҙе йылғаһы === Был урындан оло юл үткән. Аттар сығып йөрөрлөк итеп йылға аша күпер төҙөгәндәр. Аҡтар, ҡыҙылдар ошо күпер аша сығып йөрөгән. (2) === Билтер === Ауылдың төньяғы Билтер тауы менән сикләнгән. “Билтер” һүҙе аяҡтың йөҙлөк тәңгәленән аҫҡы нәҙегерәк өлөшө тигәнде аңлата. Билтер, бәлки “Билән” һүҙенән алынғандыр. Билән - ике тау араһындағы тәпәшерәк ер, нәҙек билле тигәнде аңлата. (4) === Имес тауы === Билтер тауын төшкәс, Ағиҙел аръяғында Имес тауы урынлашҡан. Бында 1954 йылдарҙа ҡайҙандыр эшкә килгән халыҡ төйәкләнгән. Ләкин урындағы халыҡ сабынлык, көтөүлек ерҙәре аҙ булыу сәбәпле, иместәрҙе был ерҙән ҡыуып ебәргәндәр. Улар әлеге Мораҙым еренә барып урынлашкандар. Хәҙер Имес туғайында - Ҡурғашлы ауылы. (4) === Исәкәй тауы === Ауылдың көнбайышында Йәүгәзе йылғаһы буйында “Исәкәй тауы” урынлашкан. Исәкәйҙең төньяк битләүе Ҡабырый тип атала. Йәйгеһен бында турғай еләге бик уңа. Унда кисеү бар. Уны Ҡарабулат кисеүе тип йөрөтәләр. === Cyhaҡ === Кисеүҙән йылғаның һул яҡ ярына сыҡһаң, ат юлы китә. Юл Тирмән үҙәгенән Cyhaҡҡa алып бара. Cyhaҡ “суҡ уҫаҡ” һүҙенән алынған, ул уҫаҡлы тау булған. Хәҙер бында иген сәсәләр. === Бүрәнә сборы === Суһаҡҡа яҡын ғына Бүрәнә сборы тигән ер бар. Унда һал ағыҙыусылар ҡырҡылған ағасты әҙерләп, өйөп ҡуйыр булғандар. === Таңбикә === Суһаҡ аръяғындағы ялансыҡ-сабынлыҡ Таңбикә тип атала (3) Аңлатма: тарихын таба алманым. === Ыхмайыл ерҙәре === Ул ыҫмала һүҙенәндер, сөнки ауылға яҡыныраҡ урманда ҡарағай һирәк, йәки бөтөнләй юҡ. Ә Ыхмайылдың тирә-яғында ыҫмала биреүсе ҡарағай ғына үҫә. (2) === Бей кисеүе === Был исем менән аталған кисеү Байназар ауылынан түбәндәрәк. Борон бөрйән һәм ҡыпсаҡ ырыуҙары бер-береһе менән гел генә һуғыш алып барғандар. Бер алыш ваҡытында ҡыпсаҡ батыры Күҫәк бей бөрйән ырыуы башлығы Ҡараҡоломбәтте ҡулға ала, уның ырыуҙаштарын тар-мар итә һәм үҙен хур итәм тип, ҡара һыйырға ултыртып ошо кисеү аша үткәрә. Ошо ваҡиғанан уның исеме “Бей кисеүе” булып ҡала. (2) Аңлатма: әйтеп үтергә кәрәк, был ваҡиғаға бәйле топонимдар ҙа иҫ киткес күп төрлө, эпос та бар. == Йолалар == Туҡталасаҡ ауылдар фольклорына килгәндә лә, боронғо йола, ғөрөф-ғәҙәттәр боронғоса һаҡланып килә тип әйтергә була. “Бәләкәй саҡта өләсәйҙәр менән үткәргән йолалар ныҡ хәтерҙә уйылып ҡалған”, – тип хәтерләй ололар. Башҡорттарҙа элек-электән йыл миҙгеленә бәйле йола байрамдары киң таралған булған. Уларҙың күбеһе халыҡтың тормош-көнкүреше менән бәйләнгән һәм бик боронғо замандарға ҡайтып ҡала. Бөрйән районының ҡарап үтелгән ауылдарында таралған шундай байрамдарҙың береһе – һабантуй. '''Һабантуй''' - күп халыҡтарҙың, татарҙарҙың һәм башҡорттарҙың да боронғо байрамы. XVII быуат урталарында И. Г.Георги, И. И.Лепехин башҡорттарҙың һабантуйын тасуирлап яҙған. Уларҙың хеҙмәттенән күренеүенсә һабантуй “Ҡарға бутҡаһы”нан һуң яҙғы сәсеү эштәре менән малға бесән әҙерләү араһында үткәрелә. Ғәҙәттә бер-нисә ауыл бергә үткәрә. Нәби ауылында ла халыҡса әйтелгән Мишәрҙә лә һабантуй алдынан малайҙар һебә* йыялар. Һебә йыйыусыларға хужалар таҫтамал, яулыҡ, аҙыҡ-түлек биреп сығара. Борон һабантуйҙа егеттәр милли көрәштә көс һынашҡан, һырғауылға үрмәләү, тоҡ менән һуғышыу, атта сабышыу һ.б. халыҡ уйындары үткәрелә. Сәсәндәр, ҡурайсылар, йыраусылар, бейеүселәр үҙ-ара ярыша. Йылдың уңышлы килеүен теләп доға уҡыйҙар. (5) Аңлатма: һабантуйҙар әле лә үткәрелә. Байрамда уйын-көлкө, аш-һыу араһында донъя хәлдәре, ил эштәре хакында фекер алышыу ойошторола, алдынғы тәжрибә маҡтап телгә алына.Еңеүселәргә төрлө бүләктәр бирелә. Киләһе байрам - '''Кәкүк сәйе'''. Был байрам йылдың уңышлы килеүен теләп, борон-борон замандан үткәрелә торған байрам йолаһы. Ул ғәҙәттә май айында үткәрелә. Иртәгә кәкүк сәйенә сығабыҙ тигән көндө малайҙар, өйҙән-өйгә йөрөп, аҙыҡ-түлек, һый йыя. Уларға хужабикәләр тәм-том, төрлө ризыҡтар биреп сығара, ошо ризыҡтан байрам табыны, самауыр ҡайнатып сәй әҙерләнә.Кәкүк сәйенә ғәҙәттә ҡатын-ҡыҙ, бала-саға ғына сыға. Байрам үткәреү өсөн кәкүк тауышы ишетелеп торорлоҡ урын-урман ситтәре һайлана. Аш-һыу әҙер булғансы, йәш-елкенсәк бейеү, уйын-көлкө ойоштора. Унда “Аҡ тирәк-күк тирәк уйыны”, “Наза”, “Өсөнсөбөҙ -артыҡ”, “Һәпәләк” тигән һәм ҡыуышып, хәрәкәтләнеп уйнай торған уйындар өҫтөнлөк итә. Табынға ултырышҡас, өлкән йәштәге апай-инәйҙәр йылдың матур килеүен, ашлыҡ-бесәндең уңыуын, илгә ырыҫ ҡуныуын, халыҡҡа иман ҡайтыуын теләп доға уҡый. Аштан һуң уйын яңынан башлана. Был юлы сиратлашып кәкүктән йәш һорайҙар, кәкүккә арнап сығарылған йырҙар башҡарып ярышалар. (6) Аңлатма: был байрамда әле яңысалап үткәрелә килә. '''Көпшә йыйыны''' - балтырған, кесерткән, зәржә кеүек үләндәрҙең йәш япрағы сыҡҡас, уларҙы бешереп ашауға арналған йыйын. Ғөрөф-ғәҙәт буйынса, бер аҙна эсендә ошо йәш үләндәрҙән өс тапҡыр аш, бутҡа бешереп ашау мотлаҡ тип һанала. Ашар алдынан “Иҫке ҡорһаҡ яңы аш, төрлө рәнйеүҙәр ҡас”, тип теләктәр теләгәндәр. Байрам башҡорттар йәшәгән һәр ерҙә үткәрелгән. Йылы яҙ көнөндә тәбиғәт ҡосағына сығып уҙғарылған был байрамдың йөкмәткеһен нәҡ шул һүҙҙең асылына тура килә лә инде. (1) Аңлатма: ике ауылда ла көпшә йыйынын хәҙер ҙә үткәрелгәнен телгә алыусы булманы. '''Ут ҡоймағы йолаһы'''. Һәр өйҙә үтә был йола. Яҙ көнө беренсе тапҡыр йәйге аласыҡҡа сыҡҡанда, ҡоймаҡ бешерелә. Сөсө ҡоймаҡ яңы ут “күңелен күреүгә” арналған булғанға исеме лә шулай “ут ҡоймағы” тип атала. Бешереүсе иң беренсе ҡоймаҡты үҙе ҡаба, унан күршеләрҙе, бала-сағаны һыйлай. Беренсе утты ҡәҙер итеп яғып, ҡоймаҡ менән “һыйлаһаң”, тормошоң ҡотло, һыйырың һөтлө, умартаң баллы була, тип тә юрайҙар. Ут яҡҡанда һәр ваҡыт “Салауат” доғаһын уҡыу кәрәк. “Изге ут бул, файҙа күрер ут бул”, тип әйтәләр. (8) Аңлатма: ҡоймаҡ бешереп күршеләргә таратыу әле лә бар. Һыйыр быҙаулағас, “ыуыҙ ҡоймағы” нан ауыҙ иттереү, хатта мотлаҡ булып һанала. Тағы бер үҙенсәкле йолаларҙың береһе - '''ут аша һикереү'''. Ут аша һикереү йәйге уйындарҙа, ҡояш торошона арналған байрам төндәрендә генә мөмкин булған. Ут аша һикереү ырыу-ара йыйындарында ла осраған. Һикерер алдынан кеше усына тоҙ йә икмәк ала. Өс тапҡыр ут аша ырғығандан һуң усындағы икмәк валсығын утҡа һибә лә: “Ошоно аша, минән сир-сырхау китһен!” - тип әйтә. Һикергәндә ҡысҡырырға, һүҙ әйтергә ярамай. Һәр кем үҙ көсө менән тырышырға тейеш. Һикерә алмаған малайҙар йүгереп килә лә таяҡҡа таянып ырғый. Өс рәт һикерергә кәрәк. Үҙ көсө менән һикергәнгә бүләк тапшырыла. Ҡағиҙәләр: 1) ут кейемгә, салбар салғыйына тейергә тейеш түгел; 2) аҡырырға, ҡысҡырырға ярамай; 3) ҡулында булған икмәк йә тоҙҙо башҡалар менән бүлешеп ашарға, утҡа һибергә мөмкин. Ут аша үткән ризыҡ көслө, дауалы була тигән инаныс сағылған бында. Утты һикереп сыҡҡас ҡына һикереүсене хуплайҙар, ҡотлайҙар. Алдан ярамай. Иң аҙаҡ уттың һүнгәнен бергәләп көтөп, урынын таҙартып, өҫтөнә кәҫле үлән һалалар. Ер шулай тағы ла яңыра. (4) Аңлатма: хәҙер ут аша һикереү йолаһы ла үткәрелмәй. '''Ҡар һыуына барыу йолаһы''' - Нәби һәм Яңы Монасип ауылы халыҡтарының араһында киң таралған йола була. Яҙын ҡарҙар иреп, гөрләүектәр ағып ятҡан мәлдә үткәрелә. Ҡыш буйы ялҡҡан күңелдәрҙе күтәреүҙең бер сараһы ла булып тора. Көҙҙән үк ҡар һыуы алына торған уйым, соҡор билдәләнә. Ул тирәлә сүп-сар ташлау, ярау итеү тыйыла. Ауылдан ярты саҡырым тирәһе алыҫлыҡта була. Ерҙәр асыла төшкәс, йәш ҡыҙҙар һәм килендәр көйәнтәләр алып, йырлашып ҡар һыуы алып ҡайталар. Был бөтә ауыл менән байрам итеү йолаһы ла. Был осорҙа ирегән һыу төшөп, шишмәләр һәм ҡойолар ҡомарған. Ҡар һыуы таҙа ла, шифалы ла булған. Халыҡ телендә йырҙар ҙа башҡарылып килә. (6) Аңлатма: хәҙер ҡар һыуына күмәкләп йөрөү юҡ. '''Ҡояш саҡырыу йолаһы''' - балалар араһында киң таралған йола була. Һыу инер алдынан йыш ҡына ошо күренеш күҙәтелә. Башҡорт халыҡ ижадында ҡояш образы тормош, яҡтылыҡ, йылылыҡ биреүсе булараҡ сығыш яһай. Мәшһүр “Урал батыр” эпосында Ҡояш - ҡоштар батшаһы Самрауҙың ҡатыны.Башҡорт халыҡ йола фольклорында ҡояшҡа табыныу мотивы айырыуса ҙур урын алған. Ямғырҙар оҙаҡҡа һуҙылһа, элек башҡорттар “Ҡояш саҡырыу” йолаһын үткәргәндәр, ә Нәби һәм Яңы Монасип ауылдары балалары көн йылынһын өсөн тырышҡандар. Был йола үҙендә шулай уҡ тимер көсөнә ышаныуҙы сағылдыра: тимерҙән эшләнгән һауыт-һаба, ураҡ, салғылар тышҡа сығарылған. Артабан ҡояшҡа өндәшкәндәр:<br> Ҡояш апай, ҡалҡ, ҡалҡ!<br> Һалҡын еҙнәй, кит, кит!<br> Һимеҙ тәкә һуйырмын,<br> Майын һиңә бирермен! (1), (7)<br> Аңлатма: ҡояш саҡырыу йолаһы өлөшләтә балалар араһында ғына һаҡланып ҡалған. Бына ошондай үҙенсәлекле башҡорт йолалары күп үткәрелгән беҙҙә. Хәҙер яңыраҡ йолалар ҙа балыҡҡа килде. Уларын әлеге ваҡытта 50-55 йәштәр тирәһендәге инәйҙәр һөйләне, үҙем дә ҡатнашҡаным, күргәнем бар. '''Сәскәләр байрамы''' үткәреү Нәбиҙә лә, Яңы Монасип та ла матур йолаға әйләнде. Йыл да, ҡойма ямғырҙар яуып, байтаҡ баҡсаларҙы, клумбаларҙы сафтан сығарыуға ҡарамаҫтан, сәскә яратыусы хужабикәләр үҙ шөғөлдәрен ташламай, киреһенсә, насар һауа торошона үс иткәндәй, йорт-тирәһен тағы ла сағыуыраҡ, йәмлерәк итергә тырыша. Байрамдан бер көн алда, ғәҙәттәгесә, Нәби ауыл биләмәһе хакимиәте ҡарамағындағы комиссия район үҙәгендәге ойошмаларҙы ҡарап сыға. Конкурста ҡатнашырға ғариза биргән ойошмалар-китапхана, балалар баҡсаһы, медпункт, мәктәп һәм башҡалар күҙ яуын алырлыҡ гөл баҡсалары менән ҡыуандыра. Сәскәләрҙең ниндәйҙәрен генә ултыртмай уңған хеҙмәткәрҙәр: астра, ләлә, георгин, хризантема, петуния, рауза, декоратив көнбағыш, ирис, циния, настурция, аҡ сәскә, бәрхәт гөлө, флоксы, мальва, гладиолус, үрмә гөлдәрҙән күҙҙәр ҡамаша. Йылдан-йыл оҫтара ауыл сәскәселәре, профессионал флористарҙан һис ҡалышмай. Ғөмүмән, һәр ойошма район үҙәген йәшелләндереүгә тос өлөш индерә. Һуңынан һығымта яһала. '''Шәжәрә байрамы'''. Шәжәрә – ғәрәп һүҙе. Ул ырыу ағасы тигәнде аңлата. Борон-борондан туған-ҡәрҙәшлек ептәрен ағас олоно һәм уның ботаҡтары, япраҡтары формаһында күрһәткәндәр. Башҡорт шәжәрәһендә тик ирҙәр исеме генә телгә алынған, ә ҡыҙ исемдәре яҙылған осраҡта ла ул таралып китә алмаған. Йола буйынса башҡорттар үҙ нәҫелдәрен ете быуынға тиклем белергә тейеш булған. Шәжәрәне тик ырыу ағасы итеп кенә ҡарарға ярамай, сөнки бик күп шәжәрәләрҙә илебеҙҙең тарихы ла сағылып ҡала. Ул мөһим ваҡиғаларҙы яҙып барған йылъяҙма. Тәүге шәжәрәләр XVII-XVIII быуаттарҙа төҙөлгән. Был турала беҙ легендаларҙан уҡып беләбеҙ. Ә хәҙер ауылдарҙың ҙур нәҫелдәре иһә үҙҙәренең тирмәһен ҡора. Табын түрендә самауыр йырлап ултыра, өҫтәлдәр һый-ниғмәттән һығылып тора. Шунда уҡ ҡул эштәре, нәҫелдәренән сыҡҡан билдәле шәхестәр тураһында мәғлүмәт, шәжәрә ағастары ла урын алған. Ул милли кейемдәрҙе ҡайҙан табып бөткәндәр? Ғөмүмән, бында үткәндәр менән бөгөнгө осрашҡан кеүек. Шәжәрә байрамында һәр нәҫел үҙенә генә хас сифаттары менән айырылып тора. Һәр береһе сәхнәгә сығып, йыр-бейеүгә маһирлығын күрһәтә, үҙ шәжәрәһе менән таныштыра. Жюри ағзалары нәҫелдәрҙең тирмәләрен һәм сығыштарын энә күҙенән үткәреп тикшерһә лә, урын билдәләргә батырсылыҡ итмәй. Теге йәки был шәп, тип билдәләү дөрөҫ тә булмаҫ ине. Әммә береһе лә бүләкһеҙ ҡалмай. Алтын туйҙарын билдәләүсе парҙар ҙа, иң матур йорт хужалары ла ситтә ҡалмай. Ике ауылда ла был йолалар үҙ йөҙөн юғалтмаған. Кеше ғүмеренә бәйле йола фольклоры ла тәрән тамырҙар йәйгән халҡыбыҙҙа. Боронғо ырым-юрау, йола поэзияһының бер өлөшө кеше ғүмеренең айырым осорҙарына бәйле тыуған. Башҡорт халыҡ ижадында айырыуса баланың тыуыуы һәм туй йолаларын сағылдырған ижад өлгөләре күберәк һаҡланып ҡалған. Кешенең вафат булыуына бәйле фольклор материалдары һаҡланмаған тиерлек. Кеше ғүмеренә бәйле туйҙар әҙәм затының етлегеү осорҙарын, бер ҡорҙан икенсе ҡорға күсеүен дә билдәләй. Шуға ла кешенең донъяға килеп китеү арауығы өс туй төшөнсәһенә инә: Бишектуй (тыуыу, үҫмер, етлегеү), Ҡалымтуй (ғаилә ҡороп, түл-ырыҫ дауам итеү), Үлемтуй (асылға ҡайтыу, мәңгелеккә күсеү). (7) Аңлатма: уларҙы өйрәнеүҙе мин киләсәккә ҡалдырҙым. == Һүҙлек == Һебә йыйыу –ауылда өй беренсә йөрөп һабантуйға бүләк йыйыу. Бишектуй, Ҡалымтуй, Үлемтуй– кеше ғүмерен билдәләүсе төп бүленештәр == Мәғлүмәт биреүселәр тураһында белешмә == # Ҡотлоғәлләмова Файза, 1940 йылда Тимер ауылында тыуған. Хәҙер мәрхүмә. # Зәйтүнә Йосоп ҡыҙы Хисаметдинова, 1936 йылда Яңы Монасип ауылында тыуған. Хәҙер мәрхүмә. # Туҡтамышева Һәҙиә, 1927 йыл Байназар ауылында тыуған. Хәҙер мәрхүмә. # Ибәтуллина Фәриҙә Мөхәмәтшәриф ҡыҙы, 1929 йыл Нәби ауылында тыуған. # Көмөшбаев Әнүәр Мырҙабай улы, 1940 йыл, 20 февраль, Яңы Монасип ауылы # Көмөшбаева Шәмсекамал Мазһар ҡыҙы, 1939 йыл, 1 февраль, Яңы Монасип ауылы # Мөхәмәтйәнова Шәмсинур Әхмәтйән ҡыҙы, 14 ғинуар 1951 йыл, Яңы Монасип # Язағолова Вәхиҙә Зәйнәғәбетдин ҡыҙы, 1963 йыл, 1 ғинуар, Яңы Монасип ауылы. # Газина Мәйсәрә Динислам ҡыҙы, 20 октябрь, 1954 йыл, Яңы Монасип ауылы. == Һығымта == Тормошта һис бер ауырлыҡтарға ҡарамай, барыһын да изгегә юрап йәшәгән халҡыбыҙҙың икһеҙ-сикһеҙ диңгеҙҙәй күңел донъяһы ижадтан айырылмаҫ булған.Үҙемдең эҙләнеү эшем аша, минең замандаштарым да милләте йөҙөнә тап төшөрмәй, тарихын, мәҙәниәтен һаҡларға тырыша тигән һығымтаға килдем. Ер-һыу атамаларын да, боронғо йолалар тәртибен дә күңелдәрендә һаҡлаған улар. Бала саҡ тормошоноң айырылғыһыҙ өлөшө булған уйындар һәм уйынсыҡтарҙы әле лә ҡулланырға кәрәк, файҙаһы күп булыр. Ә үҙҙәре лә ижад иткән талант эйәләре-халыҡ сәсәндәре айырым өйрәнеүгә лайыҡ! == Әҙәбиәт == # Ғәләүетдинов И. Ғ. “Балалар фольклоры”. 1- се китап. Бала - саҡ – уйнап-көлөп үҫер саҡ. Өфө: "Китап” - 1994 й. # Ғәләүетдинов И. Ғ. ”Башҡорт халыҡ балалар уйындары”. Өфө: "Китап” – 2006 й. # Сөләймәнов Ә. М. “Бала – сағының уйын фольклоры”. Өфө: "Китап” - 2007 й. # Башҡорт фольклорының жанрҙарын өйрәнеү тарихынан. Башҡорт фольклоры: Тикшеренеүҙәр һәм материалдар. – Өфө, 1995 й. – 18-27б. * Бөрйән районының Нәби һәм Яңы Монасип ауылдарында ер-һыу атамалары һәм йолалары (мәғлүмәт биреүселәр 1930 - 60 йылдарҙа тыуған) * Башҡарҙы: Нәби филиалының 8-се класс уҡыусыһы Йәғәфәрова Регина Райман ҡыҙы * Етәксеһе: Хисаметдинова Асия Әмир ҡыҙы. 2022 йыл [[Категория:Бөрйән районы Нәби ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы Яңы Монасип ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] a7z1gs9xjjcv7t0ckzj6rbo5zh4se6p 0 5366 24729 24568 2023-02-03T18:33:09Z Aidar254 420 /* Әфәнде тауы */ 24729 wikitext text/x-wiki == Инеш == Был ғилми–тикшеренеү эше Яңы Собханғол ауылының атамаһын өйрәнеүгә арналған. Илде, телде, тарихты белеү өсөн ер-һыу атамаларының барыһын да – боронғоларын да, һуңғыраҡ осорҙа барлыҡҡа килгәндәрен дә бик ентекләп йыйыу кәрәк. == Актуаллеге == Башҡортостан тәбиғәте менән танышырға тип килгән кешеләргә беҙ тәбиғәт ҡомартҡыларын күрһәтеп, уларҙың быуаттар төпкөлөнән килгән тарихи исемдәрен әйтеп бирә белмәһәк, легендаһын һөйләмәһәк, тарихыбыҙҙы һәм үҙ–үҙебеҙҙе һанға һуҡмау, топонимик мираҫыбыҙҙы күрәләтә юҡҡа сығарыу була. == Тикшеренеү объекты == Тарихи хәтерҙе һаҡлап алып ҡалған топонимия. == Тикшеренеү предметы == Халыҡ тарихы тураһында серҙәр һаҡлаған Янһары ауылы атамаһы һәм уның тирәһендәге микротопонимдар. == Маҡсаты == Ауылдың тарихи үткәнен өйрәнеү һәм киләсәк быуынға ҡалдырыу . == Бурыстар == Янһары ауылына ҡағылышлы легандаларҙы асыҡлау. == Янһары ауылы == Янһары ауылының барлыҡҡа килеу тарихы бай һәм ҡатмарлы. Был тарихтың ике варианты бар: беренсеһе-легенда, икенсеһе-рәсми документтарға нигеҙләнеп яҙылған ауыл тарихы. Легендаһы: Бик күп йылдар элек Ағиҙел буйында “Иҫке ыҙма” тип аталған урында, дала яҡтарынан килеп Янһары ҡарт үҙенең улдары менән утар ҡороп ултырған. Утар урыны Янһары ҡартҡа оҡшап етмәгән, уның сәбәптәре лә булған, туғайҙы һыу баҫҡан, Ағиҙелдән урыҫтар ағас ағыҙған, ҙур баржаларҙа Ағиҙел үрендәге Үҙән, Әүжән, Белоретта ағыҙған суйынды түбәнгә ағыҙғандар. Ауыл халҡын баҫымсалыҡ иткәндәр. Ныҡ ҡартайғас, Янһары ҡарт улдарына ауыл төҙөп ултырыу өсөн уңайлыраҡ урын эҙләргә булған. Берҙән-бер көндө ул, һыбай,утарҙан сығып, хәҙерге ауыл ултырған урынға килгән. Бәйет тауы итәгендә ул атынан төшкән һәм хәл алыр өсөн ергә ятып торған, бәйет әйткән: Бәйет тауы бигерәк бейек<br> Күктәргә тора тейеп.<br> Бәйет тауы итәгендә<br> Йәшәй күп төрлө кейек.<br> Аталары оҙаҡ ҡайтмай торғанға улдары хафаланып,эҙләргә сыҡҡандар һәм Янһары ҡартты Бәйет итәгендә тапҡандар. Ҡарт:” Мин ятҡан тау - Бәйет,итәге-мәйет булыр” – тигән. Улдары Янһары ҡартты ошонда уҡ хөрмәтләп ерләгәндәр,аталарының васыятына тоғро булып,ул әйткән хәҙерге ауыл урынына кусеп ултырғандар. Ауылды Янһары тип атағандар. Рәсми документтарға ҡарағанда,Яңы Собханғол ауылын аҫаба ер биләүсе хәҙерге Баймаҡ районының Этҡол ауылы кешеһе йөҙ башлығы Собханғол Килдәкәйев нигеҙләнгән. Беҙҙең яҡта Собханғол Килдәкәев үҙенең хеҙмәттәше Мотай Айытҡолов һәм башҡа бөрйән кешеләре менән Ағиҙел һәм Ырғыҙлы йылғалары буйындағы ерҙәрҙе борон Сиверс һәм Тимашевҡа Вознесенск баҡыр иретеү заводы төҙөү өсөн һатыуҙа ҡатнашҡан. Хәҙерге ауыл торған ерҙең бай тәбиғәте ҡарағай урманы, ҡиммәтле тиреле йәнлектәре, уңдырышлы тупраҡлы туғайҙары һәм һыу юлы, балыҡҡа бай Ағиҙел һәм йылғалары Собханғол һәм уның юлдаштарын ҡыҙыҡһындырғандыр, моғайын, һәм улар ошо ерҙәргә күсеп ултырырға ҡарар иткәндәр. Собханғол һәм Этҡол ауылы кешеләре ҡан-ҡәрҙәштәр. Собханғолдоң улдары Мырҙабай, Тулыбай, ҡустыһы Мәулет. Уларҙың улдары Яңы Собханғол күсеп ултырғандар. Һуңынан Ҡолдәүләтовтар, Ишбаевтар, Ҡунаҡҡужиндар, Ромашевтар, Касаевтар күсеп килгәндәр. Шулай итеп, Собханғол утары 1795-1811 йылдарҙа ауылға әйләнә. Шул уҡ йылда Собханғолдан Алағуян йылғаһы тамағына тиҫтәгә яҡын ғәилә күсеп ултырған. Яңы барлыҡҡа килгән ауыл Иҫке Собханғол тип аталған. Яңы бүленеп сыҡҡан ауылды Яңы Собханғол тип атарға кәрәк булған. Шулай итеп, Яңы һәм Иҫке Собханғол ауылдары барлыҡҡа килгән. Ауылыбыҙҙың өс исеме: ''Яңы Собханғол'', ''Янһары'', ''Ҡомйылға''. Ауыл халҡы малсылыҡ һәм игенселек менән шөғөлләнгән. Ауыл халҡы йәйге осорҙа Сыуаҡбикә, Серәкәй, Буҙбейә йәйләүҙаренә күсә торған булған. == Мираҫ ҡотоғо == Ауыл халҡы, йыл һайын ауылды һыу баҫҡас,Ағиҙел буйындағы туғайҙан хәҙерге урынға Яңы Собханғолға күсеп ултырғас, һыуҙы тик бер шишмәнән-улаҡтан ала торған булған. Ләкин ауыл халҡына улаҡтың һыуы ғына етмәгән. Шуға күрә икенсе һыу сығанағы эҙләргә кәрәк булған. Ғәлемырҙа ҡарт үҙҙәренән алыҫ булмаған урында сығып ятҡан бәләкәй шишмәне үҙенең туғандары менән таҙалап, шунан һыу ала башлағандар. Ҡарт уландарына: “Шишмәне мин һеҙгә мираҫ итеп ҡалдырам” – тигән. Имеш, шунан алып шишмә “Мираҫ ҡотоғо” тип аталыпкиткән. Әлеге көндә был шишмәне «Улаҡ шишмәһе» тип йөрөтәләр. == Ғәле тауы == Был хәл һуғыш йылдары барған мәлдә булған. Ауылда Ғәле исемле бер кеше йәшәгән. Ул тәбиғәтте яратҡан.Шуға күрә лә ошо тауға көн һайын еләк йыйырға, йә бәшмәккә менгән. Ул был тауға һәр көн менеп ултырыр булған, шуға күрә лә был тауҙы “Ғәле тауы” тип атайҙар. == Ғәлемырҙа тауы == Был тау итәгендә өйҙәр булған.Унда оҫта һунарсы Ғәлемырҙа бабай йәшәгән.Был ҡарт, ауылда колхоз ойошторолғас, колхоздың беренсе рәйесе итеп һайлана.Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан һәм һуғышта бер ҡулын ҡалдырып ҡайтҡан.Шулай булыуға ҡарамаҫтан,Ғәлемырҙа ҡапҡан һалып,күп тапҡырҙар айыу йә бүре алғылай торған булған. Ҡарт һунарға үҙе ултырған тау аша йөрөгән булған, шуға ла уның исеме менән йөрөтәләр. Тауҙың итәгендә әле лә Ғәлемырҙа бабайҙың ейәндәре донъя ҡороп йәшәп яталар. == Әфәнде тауы == Ауылда ярлы, ләкин бик бур Кеше йәшәгән. Ул ауылдағы байҙарҙың ваҡ малдарын урлаған. Ул урлаған малын тау артындағы үҙәндә һуйып, итен йәшерер булған. Итте ашап бөткәс, был кеше мал хужаһына: Әфәнде, малыңды мин урланым, - тип әйтә торған булған. Шунан алып был тауҙы Әфәнде тип атап йөрөтәләр. (Был мәғлүмәтте бабайым Фәйзулла Йомағужа улы Мырҙабаев Янһары ауылы кешеһе Балдыбаева Нәғимә өләсәйҙән яҙып алған.) ''* Башҡарҙы: Вәлиева Илзидә,Яңы Собханғол дөйөм урта белем биреү мәктәбе 9 синыф уҡыусыһы, * Етәксеһе: Мортазина Г. З. 2022 йыл '' [[Категория:Бөрйән районы Яңы Собханғол ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 8vqs5awhcu6bfrv5434vz5xkr0g0s3i 0 5367 24728 24569 2023-02-03T18:32:19Z Aidar254 420 /* Ҡулланылған әҙәбиәт */ 24728 wikitext text/x-wiki '''Бөрйән районы Иҫке Мөсәт ауылының 7 мөғжизәһе''' == Инеш == Тыуған өйөн белмәгән,<br> Тыуған ауылын белерме?<br> Тыуған ауылын белмәгән,<br> Тыуған илен белерме? (Халыҡ мәҡәле)<br> Билдәле булыуынса, бөгөнгө көндә беҙҙең Рәсәйгә белемле, тәрбиәле, һәләтле,үҙ өҫтөндә өҙлөкһөҙ эшләүсе, Тыуған ил, Тыуған ер тип янып-көйөүсе йәш быуын кәрәк. Баланың тап ошондай һыҙаттарға эйә булыуында, белемле һәм тәрбиәле булыуында ,әлбиттә, уҡытыусының, ата-әсәнең роле ифрат ҙур. Йәш быуында үҙ иленә, теленә, еренә, әҙәбиәтенә, мәҙәниәтенә, халҡына һөйөү, ғорурлыҡ тойғоларын тәрбиәләү, уны тыуған тупраҡҡа еректереү - беҙҙең изге бурысыбыҙ. Бушҡа ғына бөйөк рус яҙыусыһы Константин Георгий улы Паустовский: “Тыуған төйәккә булған һөйөү балаларға үҙе донъяға килгән йорттан, тымыҡ ҡына ағып ятҡан йылғанан, төрлө уйындар ҡорған, серле ваҡиғаларға бәйле урындарҙан башлана. Ул үҙ ауылыңа, тыуған төбәккә, икһеҙ-сикһеҙ киңлектәргә бай һәм дә һәр кем өсөн яҡын булған беҙҙең һөйөклө Тыуған илгә, бөйөк Рәсәйгә ҡарата һөйөүгә барып тоташа” тип әйтмәгән. Ысынлап та, уның һүҙҙәрендә дөрөҫлөк яңғырап тора. Һәр кемдең тыуған ере берәү генә була. Кеше үҙ ғүмерендә ниндәй генә илдәрҙе гиҙһә лә,ҡайҙа ғына йәшәһә лә, уларҙың һәр береһе тыуған йәнтөйәге хаҡындағы хәтирәләрҙе күңеленең иң түрендә һаҡлай, кендек ҡаны аҡҡан, тәү башлап тәпәй баҫҡан тупрағын һәр саҡ һағына, шул ергә ашҡына. Башҡортостандағы һәр төбәктең үҙенә генә хас атамалары, тарихы бар. Ошо атамаларҙың бөгөнгө көнгәсә килеп етеүе, әлегәсә халыҡтың күңелендә һаҡланып килеүе, ошо ерлектәге халыҡтың Тыуған илен, ерен, тәбиғәтен яратыуын, хөрмәт итеүен тағы ла бер тапҡыр иҫбат итә. Уларҙың һәр ҡайһыһы ниндәйҙер тарихи ваҡиғаға, йә ибулмаһа ниндәйҙер иҫтәлекле шәхескә бәйле була, уларҙа күпме тарих, фәһемле һәм мәрәкәле ваҡиғалар һаҡлана. Тыуған еребеҙҙең һәр бер мәғрүр тауы, сылтырап аҡҡан шишмәһе, хуш еҫ аңҡытып торған аҡлан-яланы беҙҙең өсөн үтә лә ҡәҙерле, сөнки уларҙың һәр береһе тыуған тупраҡты, бәхетле баласаҡты, донъялағы иң ғәзиз кешеләребеҙҙе: ата-әсәйебеҙҙе, апай-һеңлеләребеҙҙе, ағай-энеләрҙе хәтерләтә. Эҙләнеү эшенең ''актуаллеге'' түбәндәгенән ғибәрәт: беренсенән, үкенескә ҡаршы, һуңғы йылдарҙа рухи ҡиммәттәребеҙ үҙ төҫөн юғалта, онотола башлаһа, икенсенән, һәр атаманың тарихын, уларҙың килеп сығышы тураһында бәйән итеүсе оло быуын кешеләренең байҡыйлыҡҡа күсеп, үҙҙәре менән тарихи хазиналарыбыҙҙың күпмелер өлөшөн мәңгелеккә алып китеүҙәрендә. Шуның өсөн ваҡытында уларҙан алған мәғлүмәттәрҙе йыйыу, системаға һалыу, киләсәк йәш быуынды тап шулар нигеҙендә тәрбиәләү – төп бурыстарыбыҙҙың береһе. ''Эҙләнеү эшенең маҡсаты'' – Бөрйән районының Иҫке Мөсәт ауылы биләмәһендәге топонимдар менән танышыу, 7 мөғжизәһен билдәләү. ''Ҡуйылған бурыстар'': # Топонимика фәненең теоретик нигеҙҙәрен өйрәнеү, төрҙәрен билдәләү; # Уҡыусылар араһында Иҫке Мөсәт ерлегендәге топонимдарҙы белеүүбелмәүен асыҡлау нигеҙендә социаль һорауалма үткәреү; # Иҫке Мөсәт ерлегендәге топонимдарҙы тикшереп, системаллаштырып 7 мөғжизһен билдәләү. ''Эҙләнеү эшенең предметы'': Иҫке Мөсәт биләмәһенең ер-һыу атамалары ''Эҙләнеү эшенең урыны'': Бөрйән районы Иҫке Мөсөт ауылы. ''Эҙләнеү алымдары'': аналитик, һүрәтләү, сағыштырыу, тарихи, һорауалма. ''Эҙләнеү эшенең практик әһәмиәте'': килтерелгән мәғлүмәттәр география, тарих дәрестәрендә, мәктәп, район музейҙарында, электрон библиотекаларҙа, башҡа фәндәр менән предмет-ара бәйләнеш формаһында ла киң һәм эффектив ҡулланып була. Эҙләнеү эше инеш һәм төп өлөштәрҙән, һығымтанан, ҡулланылған әҙәбиәттән, өҫтәлмәлектән тора. == Ономастика, топонимика фәндәре нимәне өйрәнә? == Топонимдарҙың төрҙәре. Ваҡыт аяуһыҙ алға елә: бар нәмә лә хәрәкәттә. Шул йәһәттән фән өлкәһе лә туҡтамаә үҫешә. Ономастика буйынса материалдарҙы йыйыу бөгөнгө көндә лә үҙ эшен етди дауам итә. Ә нимә һуң ул ономастика? Ономастика –яңғыҙлыҡ исемдәрен өйрәнеүсе тел белеменең бер бүлеге( онома грек теленән исем тигәнде аңлата). Был йүнәлештәге эш ғилми эҙләнеүҙәргә нигеҙ , киләсәк быуында Тыуған илгә, ергә, тәбиғәткә һөйөү тәрбиәләүҙә бер этәргес көс кенә булып тора, сөнки ул материалдарҙа күпме тарих, күпме ғорурлыҡ тойғоһо ята. Ғөмүмән алғанда, ономастиканың бөтә төрҙәре лә үткән быуаттың тарихи ҡомартҡыларына, ерле халыҡтың ғөрөф-ғәҙҙәтәренә, төрлө ышаныуҙарына, тормош-көнкүрешенә, йәшәйешенә, билдәле шәхестәре, ырымдары менән бер-береһе менән тығыҙ бәйләнештә булған. Топонимика, үҙ сиратында, -ер-һыу атамалары тураһындағы фән. (грек теленән топос- урын тигәнде, онома- исем тигәнде аңлата), йәғни географик атамаларҙы (тау, йылға, ауыл, шишмә, урам, аҡлан, ҡая һ.б.) өйрәнә. Топонимика тарих менән ныҡ бәйләнгән. Был төрҙө география һәм лингвистика белгестәре тикшерә, өйрәнә. Топонимия- ниндәйҙер бер территорияның ер-һыу атамалары берләшмәһе. Топонимдарҙың түбәндәге төрҙәре билдәле: # астионимдар - ҡала һәм ҡала тибындағы ҡасаба исемдәре # ойконимдар, комонимдар - ауыл, утар һәм башҡа кеше йәшәгән урын атамалары. # Гидронимдар - диңгеҙ, йылға, һыу, күл, шишмә, шарлауыҡ һәм башҡа гидро-график объекттарҙың атамалары. # Оронимдар - тау, уба, ҡалҡыулык (киң планда - рельеф) атамалары # Дромонимдар - юл, шул иҫәптән һыу өҫтө, һыу аҫты, ер еҫтө, ер аҫты (тоннель), һауа һәм башҡа төрлө йәйәү йәки транспорт ярҙамында йөрөү өсөн ҡулайлаштырылған юлдар атамалары. # Микротопонимдар (микро грекса - «бәләкәй») - ҙур булмаған географик объект йә сағыштырмаса аҙ кешеләр даирәһенә (мәҫәлән, бер ауыл йәки бер нисә ҡасаба халҡына) билдәле булған атамалар. Микротопонимдарға көтөүлек, сәсеүлек, һыулау, төбәк, соҡор-саҡыр, шишмә, ҡойо һәм башка микрообъекттарҙың исемдәре инә. == Бөрйөн районы Иҫке Мөсәт ауылының ете мөғжизәһе == Мин республикабыҙҙың ин гүзәл ерендә- Бөрйән районының Иҫке Мөсәт ауылында тыуғанмын. Тыуған ауылым ярҙамсыл халҡы, бай тәбиғәте, мәғрүр ҡаялары, ҡуйы урманы, саф һауаһы менән үҙенә тартып тора.Иҫке Мөсәт ауылы матур тәбиғәте менән генә түгел, тарихҡа бай ҡомартҡылары, тырыш ҡыҙҙары һәм бөйөк улдары менән дә дан ҡаҙанған.Инсур Йәһүҙин кеүек күренекле шағир, Ҡолбирҙина Фәниә кеүек сәсәниә, бәйеттәр яҙыусы, 1945 йылда Бөйөк Еңеү парадында ҡатнашыусы Ҡолбирҙин Абдулғани кеүек шәхестәр – улар барыһы ла ғәзиз еребеҙ ғорурлығы. Тыуған ауылым төрлө тауҙарға, шишмәләргә, бөйөк шәхестәргә бай, әйтерһең дә мөғжизәгә тиң...Ошо йәһәттән, мин үҙемдең ауылымдың ете мөғжизәһен билдәләргә тырыштым. Ә ни өсөн тап ете һаны? Өләсәйем әйтеүенсә, ете һаны –башҡорттарҙың һаны: әҙәмде донъяға тыуғас та ете һаны уратып алған: өҫтә ете ҡат күк, аҫта ете ҡат ер, күктә ете йондоҙ, аҙнаның ете көнө, йәйғорҙоң ете төҫө, моңдоң ете өнө. Ете быуын ата – бабаны белеүҙе кәрәк һанағандар. Иҫке Мөсәт ауылының беренсе мөғжизәһе – Иҫке Мөсәт ауылы үҙе. === Мөсәттәр ҡайҙан килеп сыҡҡан? === Бик борон ер-һыу биләнеп бөтмәгән саҡтарҙа Саҡмағош йылғаһы буйына Темәс ауылы кешеләре килеп сыға. Һәм был яҡтарҙы оҡшатып Саҡмағош ауылына нигеҙ һала. Күсеп ултырған ауыл халҡы Нөгөштә (Ярыу йылғаһы тамағында), Буҙбейәлә (Алағуян буйы), Ҡара һыйырҙа утар ҡора. Бер көндө ҡырғыҙҙар утарҙы килеп баҫа. Улар бөтә малды һәм Әлеш исемле олатайҙы ҡоллоҡҡа алып китәләр, беҙҙең Мөсәт олатайыбыҙ тегеләрҙән ҡотолоп ҡала. Ҡырғыҙҙар баҫып алған малын Баҙал аша ҡыуып, хәҙерге Әлеш йәйләүендә йоҡларға туҡтайҙар. Ҡырғыҙҙарҙың бик шәп ерән юрғалары була. Йоҡларға ятҡанда уларҙы арҡанлап һаҡлайҙар. Әммә һаҡсы таңға ҡарай йоҡлап китә. Был саҡ Мөсәт олатайҙың ғәйрәтле сағы була. Ул шым-шым ғына килеп тегеләрҙең бер уҡ-һаҙағын һәм арҡандан ерән юрғаһын сисеп ала. Әммә күк юрғаға яҡынайғанда уныһы өркөп, ҡапыл бышҡырына башлай һәм ҡырғыҙҙарҙы уята. Мөсәт олатай ерәнгә һалып баяғы уҡ-һаҙаҡты алып ҡаса. Ҡырғыҙҙарҙың йоҡо ҡайғыһы китә, тамаҡ туйҙыра һалып урлаған малдарын ҡыуып юлға сығалар. Имән йортто үтеп, Бүтәгәле ҡырға урала башлағас, бер үк күк юрғаның ҡырлы арҡаһын тишеп сыға, икенсеһе бер ҡырғыҙҙың эйәре ҡашына ҡаҙала. Уларҙы ҡурҡыу ала. Ә тау башынан Мөсәт ҡысҡыра:<br> - Баҫып алған беҙҙең малдың дүрттән өс өлөшөн, кешене ҡалдырығыҙ! Ҡалдырмаһағыҙ барығыҙҙы ла уҡ менән сүпләйем! – ти.<br> Ҡырғыҙҙарҙың күк юрғаһына етер йүгерек булмай. Шуға Мөсәт олатай уны үлтерергә ҡарар итә. Хәҙер уны ерән юрғала бер кем дә ҡыуып етә алмай. Ҡырғыҙҙарға риза булыу әмәле ҡалмай. Әлеш олатайҙы һәм малдың дүрттән өс өлөшөн ҡалдырып, юлға сығалар. Ә Мөсәт олатай күренмайенсә генә ҡырғыҙҙарҙы хәҙерге Ғәлиәкбәрҙең үръяғындағы Оло Нөгөштө сыҡҡансы оҙатып бара һәм Буҙбейгә кискә генә ҡайтып инә. Мөсәт барымтасыларҙың байтағын берәм-берәм атып бөтөрөр ине, ләкин ҡырғыҙҙар теүәл ҡайтмаһа, улар оло яу булып кире килеүе бар, тип уйлап теймәй. Бер өлөшө мал биреп ебәрәүе шул-баяғы ике юрға хаҡы була. Ошо батыр хөрмәтенә ауылдың исемен “Мөсәт”, ҡырғыҙҙар йоҡлап киткән унынды “Әлеш” тип йөрөтә башлайҙар. Ауыл ерҙәрен ҡараһаң, районда Мөсәт биләгән тиклем ер берәүҙә лә юк. Саҡмағош башынан үр яҡҡа ике саҡрым үткәс Тарҡайҙан Боһондоноң уң ярына, Ярыу тамағы, Бәләкәй Нөгөш ике туғай, Суҡраҡты, Яңы Монасип һәм Янһары Ҡарағоштоһы, Серәкәй һәм баяғы Тарҡаныйға тиклем булған Мөсәт ерҙәре. Яңы Монасип Ҡарағоштоһы уларға нисек киткәндер, мин уныһын белмәйем. 1966 йылда Яңы Монасип ауылында бесән эшләп яттым. Малайҙарға ике саталы һәнәк эшләм бирҙем дә бесән йыябыҙ. Мораҙым аулынан Моратшин Талха ағай мәрхүм тай- тулағын әҙләп килеп сыҡты . Сәй эскән саҡта теге ике саталы һәнәккә ҡарап ул:<br> - Боронғо олатайҙың ерендә боронғо һәнәк менән йыяһыңмы? Беҙ малай саҡта, һалдаттан ҡайтҡканда ,янһарылар ошонда йәйләүҙә була торғайнылар , беҙ туҡтап сәй эсеп йөрөнөк, – тип һөйләне.<br> Алағуян башы (Яңы Мөсәт), Саҡмағош айырыу шулай килеп сыға . Алағуян ҡарттары ауылдарын бүлеү өсөн йылға башынан ер һорай. Әммә ҡарттар ауыл халҡы менән кәңәшләшеп, ер уртаһынан, йәғни Алағуян башынан ер бирмәҫкә булалар. Унда үҙҙәре бүленеп ултыра. Ә Алағуян тамағыларға ерҙе хәҙерге Яңы Собханғол (Янһары) ултырған урынды бирәләр.Беҙҙең зыярат шуға ла уртаҡ ул. Йәйләү урыны итеп Янһарыларға биләмә сиктәренә башҡаларҙы ултырта. Ул хәҙерге заманда Сатра йылғаһының тамағы. Ул бик күп итеп ҡом, ҡырсын –таш ағыҙып алып килгән. Әлеге көндә лә Сатраның ҡойған ере шул килеш. Хәҙер ҙә өлкән быуын кешеләре уны Ҡомйылға тип йөрөтәләр. Ҡомйылға ауылынан иң беренсе булып Янһары исемле ҡарт күсеп килеп ултырған һәм йәшәй башлай. Янһары ҡарттың улдары ла булған. Ҡарттың Әфәнде исемле улы ла булған. Уға әлеге Әфәнде тауының итәгендә өй һалып бирә. Ул шунда йәшәй башлай һәм был тауға Әфәнде исеме бирәләр . === Саҡмағош йылғаһы === Иҫке Мөсәт ауылының икенсе мөғжизәһе – “Саҡмағош” йылғаһы. Бер көндө бер бабай урманға утынға киткән. Ул оҙаҡ эшләгәндән һуң, тамаҡ ялғау ниәтендә, ут яғырға булған, әммә ләкин уның яғырға саҡматашы бөткәглеге асыҡлана. Ул оҙаҡ уйлап тормайынса саҡматаш эҙләп сығып китә. Эҙләй торғас бабай саҡматаш табып ала. Ул саҡматашты алыуы була, шул урындан һыу сыға. Һәм шунан башлап ул йылғаны «Саҡмағош» тип йөрөтә башлайҙар. === Ҡойонсаҡ шишмәһе === Иҫке Мөсәт ауылының өсөнсө мөғжизәһе - “Ҡойонсаҡ” шишмәһе. Борон заманда Иҫке Мөсәт ауылында донъяға бер бала ауаз һала. Әсә кеше ныҡ ҡыуана, тик баланы ҡойондороп йыуындырыу өсөн һыу булмай. Әсә кеше һыу эҙләп сығып китә. Күп урындарҙы байҡап сыға тик һыу таба алмай. Ул ҡайғыһынан бер ергә ултырып Алланан илап һыу һорай. Шул ваҡытта ер аҫтынан урғылып һыу сыға. Шул ваҡыттан алып ошо шишмәне, әсә сабыйын ҡойондороп йыуындырыр өсөн һыу эҙләгәнен иҫәпкә алып, “Ҡойонсаҡ” тип атап йөрөтә башлайҙар. Бөгөнгө көндә бала таба алмай йөрөгән ҡатындар килеп, теләктәрен теләп, шишмәнең һыуын эсһәләр, оҙаҡламай бәпесләгән осраҡтары ла бар тип һөйләй ауыл халҡы. === Ҡыҙҙар ташы === Иҫке Мөсәт ауылының дүртенсе мөғжизәһе – “Ҡыҙҙар ташы”. Был “Ҡыҙҙар ташы” борондан уҡ билдәле тау. Уның аҫтында Иҫке Мөсәт ауылы урынлашҡан. Йәш ҡыҙҙар, егеттәр уйын-көлкө ҡорорға, күңел асырға шунда йыйылғандар. Улар тауға сығыр алдынан әҙерлек алып барғандар: матур кейемдәр, ҡашмау, милли кейемдәр кейгәндәр. Сит кешеләрҙең күҙе теймәһен өсөн йөҙөк, беләҙек кейгәндәр. Ҡайтыр алдынан тинлек аҡсалар һипкәндәр. Ҡыҙҙар үҙ-ара серҙәрен һөйләшкәндәр, йырҙар йырлағандар, күңел асҡандар. Шуға ла ул тауҙы “Ҡыҙҙар ташы” тип атағандар. === Сейәлеморон тауы === Иҫке Мөсәт ауылының бишенсе мөғжизәһе – “Сейәлеморон” тауы. “Сейәлеморон” тауы - әлеге көндә кеше сабынлығы. Элекке заманда был урында күпләп сейәләр үҫкән. Бөтә ауыл халҡы ошо тауға сейә йыйырға килер булған. Үкенескә ҡаршы, бөгөнгө көндә унда сейә юҡ инде, ләкин халыҡ телендә уның исеме “Сейәлеморон” исеме менән һаҡланып ҡалған. === Әбделғәни Ҡолбирҙин исемендәге урам === Иҫке Мөсәт ауылының алтынсы мөғжизәһе – Әбделғәни Ҡолбирҙин исемендәге урам. Ҡолбирҙин Абдулғани Абдулгалим улы 1923 йылдың 28 ғинуарында Бөрйән районының Иҫке Мөсәт ауылында тыуған. 1939 йылда,ауылдағы 7 йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң, "Яңы юл" колхозонда эш башлай. 1942 йылдың 12 июнендә ул Ҡыҙыл Армия сафына саҡыртыла.Тәү башлап хәрби парашютистарҙы әҙерләү мәктәбендә уҡый. 1943 йылдың 12 августында Сталинград аҫтында хәрби десант булып ҡәһәрле һуғышҡа инә. Клецкая ауылын фашистарҙан һаҡлап алған ваҡытта беренсе тапҡыр ҡаты яралана. Һуғыш ваҡытында Абдулғани Абдулғәлим улы 48 тапҡыр парашюттан ырғый,шуларҙың эсенән уның 5-һе хәрби булған. Ул 1942 йылдың август айынан алып Бөйөк Еңеүгә тиклем аяныслы һуғыш юлын үтә, Тыуған илен фашисттарҙан яҡлай,батырҙарса һуғыша. Абдулғани Абдулғәлим улына Бөрйән районынан бер үҙенә генә 1945 йылда Мәскәүҙә Еңеү парадында ҡатнашырға хоҡуҡ бирелә. Ҡәһәрле һуғыш йылдарында күрһәткән батырлыҡтары өсөн ул күп төрлө орден-миҙалдар менән бүләкләнә. Һуғыштан һуң ауылдағы "Яңы юл"колхозында эшләүен дауам итә,ә аҙаҡ Аҫҡар ауылына физик тәрбиә уҡытыусыһы итеп мәктәпкә эшкә ебәрелә. Ҡолбирҙин Абдулғани - беҙҙең өсөн ҙур ғорурлыҡ, уның ҡыйыулығын,батырлығын баһалап бөткөһөҙ. 2015 йылда Ҡолбирҙин Абдулғани Абдулғалим улы хөрмәтенә таҡтаташ асылды, ә 2022 йылдан уның исемен Бөрйән микрорайонының бер урамы йөрәтә башланы. Йыл һайын уға бағышланған хәтер кисәләре үтеп тора. === Ҡаратал ҡоҙоғо === Иҫке Мөсәт ауылының етенсе мөғжизәһе –“Ҡаратал” ҡоҙоғо. Был ҡоҙоҡтоң һыуы бөгөнгө көндә иң таҙа составлы һыуҙар рәтендә тора. Уның һыуы шундай йомшаҡ, ҡомаҡ ултыртмай. Йәйен дә, ҡышын да ул һыу туңмай. Элекке заманда ошо ҡоҙоҡ эргәһендә берҙән-бер бөртөк ҙур ҡара тал үҫкән. Йәш ҡыҙҙар-егеттәр шул тал эргәһенә барып теләктәр теләп ҡыҙыл бауҙар бәйләр булғандар. Тик йылдан-йыл ауыл ҙурайыу сәбәпле, ул ҡара талды ҡырҡҡандар, ул тирәлә өй һала башлағандар. Тик шулай ҙа халыҡ хәтерендә ул “Ҡаратал” исеме менән уйылып ҡалған. Шулай итеп, Иҫке Мҡсәт ауылының ете мөғжизәһе билдәләнде. Мөғжизәләр күпме генә булмаһын, беҙ уларҙы киләсәк быуынға ла ҡомартҡы итеп алып барып еткерергә тейешбеҙ. Уларға ҡарата ғорурланыу тойғоһо һәм һаҡсыл мөнәсәбәт булдырырға бурыслыбыҙ. == Һорау алыу == Тыуған ауылымдың ер-һыу атамаларының тарихын беләм/белмәйем. (һорау алыу) Әйтеп китеүебеҙсә, балаларҙа Тыуған ергә һөйөү, ғорурлыҡ тойғоһо тәрбиәләү бәләкәй саҡтан уҡ башланып китеүенән, ғаилә менән мәктәптең бергә эш итеүенән, һәм был эштең системалы алып барылыуында ғына ниндәйҙер ыңғай һөҙөмтәләргә эйә була. Ошо фекерҙән сығып, Иҫке Мөсәт ауылында йәшәп Яңы Собханғол урта дөйөм мәктбендә белем алыусы 20 уҡыусы араһында һорауалма үткәрҙек. Уларға түбәндәге һорауҙар бирелде. Һорауалманы тикшереп сыҡҡандан һуң ошондай һөҙөмтәгә килдек: # Күп уҡыусыларҙың топонимика фәненең нимәне өйрәнгәнен белеүе, ә ономастика фәнен, уның төрҙәрен белмәүе асыҡланды; # Үкенескә ҡаршы, уҡыусыларҙың тыуған ауылы тарихын әҙ кимәлдә белеүе билдәләнде; # Уҡыусылар Иҫке Мөсәт ауылына ҡараған топонимдарҙың тарихын ниндәйҙер кимәлдә әйтә алдылар; # Иң мөһиме, «Тыуған ауылыбыҙҙың тарихын белергә кәрәкме?” тигән һорауға күпселек уҡыусылар “эйе” тип яуап бирҙе. Был иһә, балаларҙа тыуған илгә, тыуған ергә һөйөү тәрбиәләүҙең нигеҙе бар, уны тик артабан үҫтерергә генә кәрәк икәнен күрһәтә. # Ә “Ни өсөн топонимдарҙы белергә кәрәк? “тигән һорауға түбәндәге яуаптар йышыраҡ осраны: * Тыуған яҡты тағы ла һәйбәтерәк белер өсөн. * Киләсәктә балаларыбыҙға һөйләр өсөн. * Аҡыллы, белемле булыр өсөн. * Ауылыбыҙҙың ер-һыу атамаларының тарихы юғалмаһын өсөн. * Тарихты белеү өсөн. Ғөмүмән алғанда, балларҙың ошондай формала яуап биреүҙәре беҙҙе ҡыуандырҙы, дәрт өҫтәне. Ә уҡыусыларҙың ер-һыу атамаларының тарихын белмәүе, бәлки, уларҙың күп ваҡытын интернет селтәре алыуында, уҡытыу һәм тәрбиә процесында был темаға етәрлек иғтибар булмауында, бөгөнгө йәшәйешебеҙҙә сағылалыр... == Һығымта == Дөйөм алғанда , миңә был эште башҡарыуы ҡыҙыҡлы ла , файҙалы ла булды. Үҙ бабаларым , тыуған ерем тарихына байҡау яһаным.Топонимик атамалар - тарихта быуаттар буйына тупланып килгән аҫыл мираҫ ул. Уларҙа халкыбыҙҙың тарихи үткәне, тормош - көнкүреше, һөнәрҙәре, изге, игелекле, ярҙамсыл яҡташтарымдың исемдәре сагылыш тапкан.Бигерәк тә башҡорт мөхитендә тыуып - үҫмәгән, башҡорт телен, тарихын, мәҙәниәтен белеп бөтмәгәндәр өсөн топонимдар үҙенсәлекле һәм файҙалы материал булып тора. Ысынлап та, ер-һыу атамалары Тыуған илгә, ергә һәм үҙ телеңә һөйөү тәрбиәләй, тел ғилеменә ҡыҙыкһыныу уята, беҙҙең тәбиғәткә ыңғай ҡарашыбыҙҙы үҫтерә, телмәр мәҙәниәтен тулыландыра. Эҙләнеү эше башҡарғанда төрлө ҡыҙыҡлы мәғлүмәттәрғә тап булдым. Ни өсөн тик “Ҡыҙҙар ташы” тип аталған икән, унда бит егеттәрҙә йөрөгән, улар бергә уйын-көлкө ҡорғандар. Ә ни өсөн шишмә “Ҡойонсаҡ” тип аталған , ҡойон- ҡойоноуҙы аңлатһа, саҡ өлөшө ниндәй сер һаҡлай икән? Уйланыр , өйрәнер урындар ифрат күп әле. Киләсәктә лә үҙ ауылымдың, үҙ төбәгемдең атамаларын тырышып өйрәнермен тип уйлайым. Тыуған яғымдың тарихын, атамаларын киләсәк быуынға тапшырыу беҙҙең төп бурысыбыҙ. == Ҡулланылған әҙәбиәт == # Родной край: топонимы и разговорный язык. Материалы III Республиканской конференции. 164 с.: Мир печати, 2017 г. # Аскаров Р.Р.История равная столетию-Уфа:2011 # Иҫке Мөсәт ауылында йәшәгән ағай-эненән яҙып алынған мәғлүмәттәр. # www.wikipedia.org '' Башҡарҙы: рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы: Самарбаева А.М. (Яңы Собханғол дөйөм урта белем биреү мәктәбе)'' [[Категория:Бөрйән районы Иҫке Мөсәт ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] ph5scy88wf3iym4f4cqcp7e7r3b75d5 0 5368 24727 24572 2023-02-03T18:31:40Z Aidar254 420 /* Ҡулланылған әҙәбиәт */ 24727 wikitext text/x-wiki '''Ҡыпсаҡ ауылының ер-һыу атамалары минең тыуған төйәгем''' == Топонимика нимә өйрәнә? == Ғалимдарҙың топонимика тип аталған бик ҡыҙыҡлы тармағы бар. Ул урын, ер- һыу атамалары, ауыл, ҡала, урам, төрлө географик атамаларҙы өйрәнә. Топонимика грек теленән алынған: «топос» - урын, «онома» - исем тигән һүҙҙәрҙән барлыҡҡа килгән. Рашит Шәкүр «Топонимияһы – халыҡ теленең, халыҡ тарихының бихасап серҙәр һаҡлаусы тылсымлы донъяһы» тип атай. Сөнки һәр бер ер – һыу атамалары, ауыл, ҡала исемдәре тарихҡа барып тоташа һәм тарихи ҡомартҡылар булып һанала, һаҡлана. Улар йөҙәр, меңәр йыл буйы халыҡ хәтерендә һаҡланып, быуын быуынға күсеп беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткәндәр. Ошо ер – һыу атамаларҙы киләсәк быуынға таратыу, күрһәтеү ул беҙҙең бурыс тип һанайым. == Бөрйән районының топонимикаһы == Беҙҙең Бөрйән райынында тарихтың аҫыл ҡомартҡылары булырҙай ер – һыу атамалары байтаҡ. Урал батыр, Алдар батыр, Инсебикә, Кәбән таш, Мәсем тауы, Антон ҡаяһы – мәмерйәһе, Вознесенский заводы, атаҡлы Шүлгән – Таш мәмерйәһе, Аҡбулат, Таш. Йорт, улар 150 гә яҡын мәмерйә билдәле, Ығышма, Йылҡы сыҡҡан куле һәм башҡалар, улар районда бихасап, Район мул һыулы йылғалары, кеше аяғы баҫмаған урманлы үҙәктәре, тауҙары, мәмерйә – ҡаялары, туғайҙары – үләндәре менән бергә данлыҡлы район терторрияһын биләй һәм ул - 4444 мең км.тигеҙ. Район исеме – Бөрйән - ырыуы исеменән алынған. Этник составы яғынан халыҡтың күпселеге Бөрйән һәм Ҡыпсаҡ ырыуҙарын тәшкил итә. Мәһәҙи ауылы – Түңгәүер, Ҡолғана – Тамъян ырыуҙарына ҡарай. Бөрйән ырыуы был территорияла бик боронғо һанала, ә Ҡыпсаҡ ырыуы, профессор Р.Кузеев яҙмалары буйынса һуңғараҡ килеп күсеп ултырғандар. Бөрйән ырыуына Иҙел буйындағы, көнбайыш та ятҡан ауылдар инә: Мәндәғол, Аҡбулат, Киекбай, Яңы Усман, Әтек, Ҡотан, Мәҡсүт, Ғәҙелгәрәй ауылдары инә, ә Ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған ауылдар иҫәбенә: Тимер, Байғаҙы, Байназар, Мораҙым, Монасип, Нәби, Аҫҡар, Исламбай, Яуымбай, Әбделмәмбәт, Килдеғол, Байғаҙы ауылдары инә. Беҙҙең райондан ҡарағай – ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған Аралбай. Бикташ, Көләбә утарҙары хәҙер юҡ. Ауыл исемдәренең күбеһе 28 ауыл антропонимдарҙан – кеше исемдәренән алынған. Башҡорт ауылдары билдәле бер ырыуҙың, аймаҡтың ҡышлау урындарын да барлыҡҡа килгән, йәки тәүге күсенеп килеүсе исеме менән йөрөтөлә башлаған, ниндәй һыу буйында урынлшһа, шул ауыл исеменә әйләнә, мәҫәлән: Ҡурғашлы ауылы, Ҡурғашлы йылғаһы, Брәтәк – Брәтәк йылғаһы, Иҫке Ыҙма, Әбделмәмбәт, Килдеғол һәм башҡалар. Шулай уҡ йәйләү исемдәре ошоға оҡшаш ер – һыу исемдәренә бәйле: Яҙғы йорт, Көҙгө йорт, Ҡарағас йорт – был миҙгелдең ҡайһы ваҡытта йәйләүгә күсеүгә бәйле. ''(География, тарих уҡытыусыһы, сәйәхәтсе Маликов Рәил Фәрүҡ улының материалдарын ҡулланып яҙылды.)'' == Бабсаҡ легендаһы (вариант) == Бик борон бер мәлде башҡорт ҡәбиләһенең ханы булған Мәсем биләгән ерҙәрҙә йыртҡыс хайуан килеп сыға, ханға, халыҡҡа зыян килтерә башлай. Мәсем хан, ярҙам һорап оран һала. Хандың саҡырыуына ҡәбилә башлыҡтарын йыйып йыртҡысты үлтерергә ҡуша. Йыртҡысты үлтергән кешегә ҡыҙын һәм ханлығының яртыһын вәғәҙә итә. Оҙаҡ йөрөгәндән һуң Бабсаҡ бей уны үлтерә лә тамғаларын ҡуйып ҡайтып китә. Мәсем хан батыр хөрмәтенә һый үткәрә. Күп тә үтмәй, йыртҡысты мин үлтерҙем, - тип Ҡарағоләмбәт килеп ета, ләкин хан уға ышанмай. Бәхәстә Бабсаҡ еңә һәм ҡыҙҙы Гәүһәрҙе уға бирергә риза була хан. Туй барған ваҡытта мәҡерле Ҡарағоләмбәт көнләшеп, һиҙҙермәҫтән генә Бабсаҡты атып үлтерә. Икеләнгән хан, ыҙғыш ҡупмаһын тип Ҡарағоләмбәт яҡлы булып китә, уны үҙенең кейәүе итә. Ҡарағоләмбәт үҙенең ҡорбанын мәсхәрәләргә уйлай: Бабсаҡтың мәйетен ергә күмдермәҫкә ҡуша һәм Ҡыпсаҡтарға алып ҡайтып күмергәлә рөхсәт итмәй. Шуның өсөн Ҡыпсаҡтар үҙ илдәренөн Ағиҙел буйлап һал менән тупраҡ килтереп, уны йылға ярынан 5 – 6 саҡырым алыҫлыҡта, өҫтөнә ҙур уба яһап ерләйҙәр, Бабсаҡты оло хөрмәт, ҡоралдары менән күмәләр. Был курган Аҡбулат фермаһынан көнъяҡ өлөшөнөң 200 метр алыҫлыҡта урынлашҡан. Был курганды уратып кәртәләп ҡуйғанда Ғәҙелгәрәй мәктәбе уҡыусылары, 1989 йылда Әбделмәмбәт мәктәбе уҡытыусылары ҙур ҡая таш, тупраҡ алып барып курганға ҡуялар. Унда ошондай һүҙҙәр бар: “Бабсаҡ бейгә Ҡыпсаҡ халҡынан”<br> Батырыбыҙ – Бабсаҡ,<br> Ағасыбыҙ – Ҡарағай,<br> Ҡошобоҙ – Ҡарсыға,<br> Ораныбыҙ – Тәңре,<br> Тамғабыҙ – Даға.<br> Бабсаҡтың ауырлы ҡалған кәләшенең улы Күҙәк атаһының ҡонон ҡайтара, ошо рәүиәт буйынса районда бик күп ер – һыу атамаларына исем булып, бөгөнгө көнгә хәтлем килеп еткән. Шуларҙың ҡайһы берәүҙәре «Башҡорт халыҡ ижады» китабына индерелгән. Атайсал яланы, ҡара, сыбар һыйыр, Мәсем тауы, Көрәште, Өмбәт яланы, ҡырыуҙы һ.б урындар әле лә сал тарих һөйләй. Ҡурганды асыу көндәре 1989 йылдың йәйге көнөнә тура килә. Ҡарағоләмбәтте ҡара һыйыр өҫтөнә сырмап һалып ҡайтырға сыҡһалар, бер күбә, эҫкерт төбөнән ир – ҡыҙ бала тороп ҡаса. Күҫәк: «Бер йән икән - ҡалһын»- ти. Шул бер йәндән таралып киткән ырыу – Бөрйән – ырыуы була. Ҡара һыйыр Иҙел аша сыҡҡан ерҙә, Ҡара һыйыр кисеүе, байназар эргәһендәге тауҙы – Ҡырыуҙы тауы, Күҫәк менән Ҡарағоләмбәт көрәшкән ерҙе – Көрәште, Өмбәт яланы – ул Күҫәкка данымды алдың, өмбәтемде лә ал тигән ерҙе атағандар. Ҡыпсаҡтан таралған ырыуҙы – хәҙер ҡарағай – Ҡыпсаҡ тип йөрөтәләр. ''(Усманов Илдар Сабир улы хаҡлы ялдағы ОБЖ\ОВС уҡытыусыһынан 5 –се класс уҡыусыһы Сәйфитдинова Илһөйәр яҙып алды.)'' == Ҡыпсаҡтар == Тарихсы Р. Йәнгүжин ҡыпсаҡ ырыуының тарихын былай тип яҙған. Ҡыпсаҡтар бик боронғо төрки ҡәбиләләренә ҡарай, улар динле нәҫеленең бер тармағы булып тора. Улар борондан көнъяҡ Себерҙә, Саян – Алтай ҡалҡыулығында, Минусинск, Тува ҡалҡыулығында йәшәгән. Ҡыпсаҡ тураһында мәғлүмәттәр беҙҙең эраның быуатында осрай, ул саҡта улар Алтайҙың төнъяҡ – көнсығышында йәшәгән. Беҙҙең эраның быуатында ҡыпсаҡтар Төрөк ҡағанатына бойһонған. Быуатта Ҡыпсаҡтар телендә үҙгәрештәр булған, быуатта уларҙың бүленеүе була. Уларҙың бер өлөшө көнъяҡҡа Сыр – Дарья далаларына, ҡалғандары Яйыҡ – Иҙел араларына ер өсөн көрәшкә күсә. Быуаттың икенсе яртыһында Рус ғәскәрҙәре Ҡыпсаҡ ҡәбиләләренә һөжүмгә күсә. Монголдарҙың баҫып инеүе уларҙың тарҡаулығын тиҙләтә. Ҡыпсаҡтарҙың үҙҙәрендә ырыуҙар араһында ла ыҙғыш башлана, ошо ваҡытта улар ҡаҡшай. Быуатта Ҡыпсаҡтар Башҡортостанға көнъяҡтан күсеп килгән, Ағиҙелде аша сығып, уның үрге ағымына төйәкләнә. Тарихсы Рыжков 1762 йылғы хеҙмәтендә, 18 се быуаттың икенсе яртыһында булған Башҡорт ырыуҙарының барыһыныңда исемдәрен һанап сыға. Улар бөтәһе ете ырыу: Ҡыпсаҡ, Бөрйән, Түңгәүер, Юрматы, Тамъян, Табын, Ғәйнә. Шуларҙың береһе Ҡыпсаҡ ырыуы. Ҡыпсаҡ ырыуы – Бощман Ҡыпсаҡ, Сарыш Ҡыпсаҡ, Сауын Ҡыпсаҡ, Сәңгем Ҡыпсаҡ, Ҡарағай Ҡыпсаҡ түбәләренән торған. Һәр тәрбиәле, мосолман кеше үҙ халҡының, ырыуының, ғәйләһенең тарихын белергә, ете быуынын белеү мотлаҡ. Тамырһыҙ кеше, быуынһыҙ, тамырһыҙ, маҡсатһыҙ, рухһыҙ була. Әлеге Ҡарағай - Ҡыпсаҡ ырыуына ҡараған икенсе Әбделмәмбәт ауылының тарихы түбәндәгесә. Тарихи мәғлүмәттәрҙә ауылға 1793 – 1811 йылдарҙа нигеҙ һалынған, ә ысын барлыҡта алда барлыҡҡа килгән тип фаразларға кәрәк. Тәүгеләрҙән булып был яҡтарға Асылбай һәм Ҡояш Әбделмәновтар килеп йәшәй башлаған. Тәүге килеп ултырған урынға Иҫке Ыҙма, ә йылға исеменән ауылды Үҙән тип атағандар. Ауылдың өсөнсө исеме Иглек. Иглек Ибрагимов был яҡтарға беренселәрҙән булып күсеп килеүсе. Ә хәҙер ауылды халыҡ телендә ырыу атамаһынан Ҡыпсаҡ тип йөрөтәләр. ''(Маликов Р.Ф география, тарих уҡытыусыһының материалдарын ҡулланып яҙылды.)'' == Бертеш яланы == Борон Башҡорттар йәйләүҙән йәйләүгә күсеп йөрөр булған. Йәйләүҙәрҙең береһендә бер әбей йәшәгән. Ул һәр ваҡыт тарамышты теше менән айырып, шул тарамыш менән итек, сарыҡ, ҡата, ситек тегер булған. Бер ваҡыт бер бала әбей эргәһенән үтеп барған һәм туҡтап әбейҙән һораған:<br> – Әбей, һин ни эшләп ултыраң?, – тигән.<br> – Мин тарамыш менән аяҡ кейеме эшләп ултырам, – тигән. Малай һорай ҡуйған:<br> – Әбей, ә ниңә һинең ауыҙыңда бер генә теш?<br> –Эй, балам, бына мин ошо тарамышты тешем менән айыра – айыра тешем берәү генә ҡалды инде, – тигән. Шул ваҡыттан алып был әбейҙе бер тешле әбей тип атап йөрөткәндәр. Ошо йәйләүгәлә исемде Бертеш йәйләүе тип ҡушҡандар. Тиҙҙән беҙҙең йәйләү күсеп киткәс, был урынды Бертеш яланы тип атап йөрөткәндәр. '')Усманова Әминә 5 –се класс уҡыусыһы, Ирназарова Рәхилә өләсәй мәрхүмәнең яҙма материалдарын ҡулланып яҙҙы.)'' == Кедр ағасы == Урыны: Бертеш яланының конъяҡ битләүе. 1967 йылда Бертештең төнъяғында йәш үҫентеләр ултырталар. Кедр ағасының олоно йомшаҡ ҡына, шуға күрә уның ылыҫтарын ҡыш болн яратып ашаған. Шуның өсөн йәш үҫентеләрҙе кәртәләп алғандар. Шуға ҡарамаҫтан йәш үҫентеләрҙең күптәрен боландар ашағанлыҡтан улар яҡшылап мандымаған, төрлөһө-төрлө ҙурлыҡта. Әлеге ваҡытта был делянкала йәмғеһе 60 – 80 ләп кедр ағасы бар. == Хәмиҙә зыяраты == Урыны - Бертеш яланы. Бертеш яланының көнсығыш тау битләүендә 1952 йылда сацыр һыҙырыу эше башланған. Был эшкә райондың төрлө аулдарынан йыйлған йәштәр урманда сайыр йыялар. Бер вакыт урман араһынан аҡ түшле айыу килеп сыға. Бөтә кеше ҡаса башлай. Улар араһында 18 йәшлек Янһары ауылынан Өмөкамал тигән ҡыҙҙа була. Ул аяғына яңы, осло үксәле итек кейгән булған. Айыу баҫтыра башлағас Өмөкамал ҡасып барышлай итектең берәүһен сисә, ә икенсеһен сисеп өлгөрмәй, айыу ҡыҙҙы тотоп ала. Өмөкамал бар көсөнә ҡысҡырып ебәрә. Ҡасып барыусылар туҡтап ҡала. Был ваҡытта бында Рамаҙан тигән кеше лесник була. Ул башҡалар менән айыуға ҡысҡыра, уға яҡынлаша башлаһалар айыу ҡыҙҙы тағыла нығыраҡ ғазаплай. Шулай итеп айыу сайыр һыҙырыусыларҙың күҙ алдында ҡыҙҙың ҡанын һура. Айыу ҡыҙҙың ҡанын һурып бөтөп киткәс, башҡалар уның эргәһенә баралар. Ләкин ҡыҙ үлгән була. Уны үҙ ауылына алып ҡайтып ерләйҙәр. Ошонан алып был урынды «Айыу ашаған – Хәмиҙә зыяраты» тип йөрөтәләр. ''(Фәйзуллин Мөнир Абдулла улы һөйләгәндәрен ҡулланып Зәйнуллин Сыңғыҙ яҙҙы.)'' == Маяҡ (вышка) == Бертеш яланынан көнъяҡ – консығыш яғында урынлашҡан. Ҡарағас йорт туғайынан төнъяҡҡа ҡарай битләү башында Ҡарағас ағасынан эшлангән вышка, маяҡ бар. Бының кеүек маяҡтар 5: Ыласын, Кандыбил, Соңғор йылға, Маяҡ. Был маяҡтар 1933 йылда бейек тау башына төҙөлгән. Бер маяҡтың башына менеп ҡараһаң, ҡалған икәүһе күренгән. Улар күҙәтеү өсөн, геодезия маҡсатында, пожар мәлендә иҫкәртеү өсөн төҙөлгән булған, хәҙер инде маяҡ – вышкалар иҫкереп, сереп йығылған. == Ҡарағасйорт туғайы == Был Ҡарағас йорт туғайында беҙҙең Ҡыпсаҡ ауылының беренсе йәйләүе булған. Сәбирйән Мөхәмәтҡоловтың ҡатыны Өмөлғаян был йәйләүҙең беренсе һауынсыһы булған. Сәбирйән Мөхәмәтҡолов ҡышын төрлө ауылдарҙа уҡытып, йәйен ошо йәйләүгә хатыны эргәһенә арбалы ат менән йөрөгән, шунда ял иткән. Был йәйләү хәҙер юҡ инде, ә шулай ҙа ул беҙҙең өсөн тарихи урын булып тора. === САБИРЙӘН СӘСӘН ТҮҢГӘГЕ === Бертеш тауы башында “Сабирйән сәсән түңгәге” тигән ҡарағас түңгәк бар. Ул яҡынса 2 метр тирәһе, 2 кеше ҡоласы кеүек йыуан. Был түңгәктең бер яғына шыма итеп балта менән шымартылған ергә, Сабирйән Мөхәмәтҡолов химик ҡәләм менән “Түңгәкка” тигән шиғыр яҙған.<br> Һин әүәле бер йәш ағас инең<br> Баштарыңа ҡоштар ҡундырған<br> Ата – олатайҙарҙың балтаһынан<br> Матур итеп солоҡ уйҙырған.<br> Һағыҙҙарың тәмле, балың татлы<br> Бәхет, дәләт менән көн күрҙең<br> Һис берәүгә инәлеп, зарланмайса<br> Үҙ алдыңа үҙең көн күрҙең.<br> Шул мәлдәрҙән йыраҡлаштың<br> Мәңгелеккә ташлап илеңде<br> Әҙәм балаһының яуыздары<br> Балта менән өҙҙө билеңде<br> Кидке – килке, шулай ғүмер итеп<br> Барыбыҙҙан да был саҡ үтәсәк<br> Тәбиғәттең хозур матурлығын<br> Мәңгелеккә ташлап китәсәк<br> Ләкин был шиғыр юйылған, тағыла түңгәкка старшина Алтынбай Ильясовтың яҙыуы бар: 1819 йылда был тамға 1818 йылғы ер иҫәбен алғанда бар һәм был ер минеке тигәнде аңлатҡан. Тамғаны Алтынбай Ильясов яҙа. Ошо осорҙа Санк–Петербург ҡалаһын төөҙөү башлана, шуның өсөн беҙҙең районданда ҡарағас ағастарын ташығандар. Түңгәктә тағы К.С 1917 тигән яҙыуҙарҙа бар, быны күрәһең 1917 йылда яҙғандарҙыр инде. Түңгәк эргәһенән үткән арба юлы бар. Ошо юлдан Сәсән Сабирйән Мөхәмәтҡолов Ҡыпсаҡ йәйләүенә йөрөгән. Уның хатыны Өмөхаят ошо йәйләүҙең беренсе һауынсыһы булған. Сәбирйән Мөхәмәтҡолов ҡышын төрлө ауылдарҙа уҡытып, йәйен Ҡарағас йорт тигән йәйләүгә килә торған булған. Был йәйләү Ҡыпсаҡ ауылының беренсе йәйләүе булған. Хәҙер йәйләү бында юҡ инде. ''(Фәйзуллин Мөнир Абдулла улының һөйләүҙәрен ҡулланып Ҡарамышева Фирзәлиә яҙҙы.)'' == АҠБЕЙЕК == Аҡ бейек тауы аулдың төнъяҡ өлөшөндә урынлашҡан, ул эргә тирәлә иң бейек тау, бейеклеге 658 метр. Көҙгөлөк тәүге ҡырауҙар төшә башлаһа, ул ап – аҡ ҡар яуған һымаҡ күренә. Аҡ – бейек тауының ауылға күренгән һырты төнъяҡтан – көнъяҡҡа һуҙылған. Беҙҙең яҡта ел көнбайыштан һәм төнъяҡ – көнбайыштан өҫтөнлөк итә, шуға ҡыш көндәрендә һырт өҫтөндәге ҡарҙы ауыл яғына өрөнтө итеп һала. Ошо өрөнтө яҙғылыҡ май аҙаҡтарына тиклем иреп бөтә алмай ағарып күренеп ята. Йәй башында тау аҡ сәскәләргә күмелеп аҡ булып күренә. Көҙгә табан ҡылған үләндәре тауҙы сал төҫкә индерә. Шуға ла был тауҙы ауыл халҡы Аҡбейек тип исемләгән. == ҠАРАТАШ == Ауылдың көнбайыш яғында ҙур Ҡараташ тауы ҡалҡып тора. Тауҙың урта бил тәңгәлендә өй ҙурлығында ҡара ҡая таштары ҡалҡып тора. Ауылдың бөтә урамдарынан ул ҡап – ҡара булып әллә ҡайҙан күренеп ята. Шуға ла халыҡ уны Ҡараташ тип атаған. Ҡараташтың көнбайыш итәгенән ситләтеп көнсығышҡа Үҙәнгә шишмә ағып сыға. Был шишмәнең башланған ерен ауылдың оло кешеһе Усманов Фәсхитдин Фаслетдин улы (1927) кәртәләп, һыуына алюминий торбанан олаҡ эшләгән. Шуға ла уны хәҙер ҡайһы берәүҙәр ''Фәсхитдин ҡотоғо'' тип әйтәләр. Сәбирйән Мөхәмәтҡолов урамы халҡы йыл әйләнәһенә Ҡараташтан һыу алып эсә, ҡуллана, уҡыусылар уны йыл һайын таҙаартып тора. == КӨРПӘ ЙЫЛҒАҺЫ == Әбделмәмбәт ауылы эсендә бөтәһе 6 йылға аға. Аҡбейектең көнсығыш битләүенән Ҡамабар йылғаһы, ул Оло йылғаға ҡоя. Бәләкәй йылға көнсығыштан-көнбайышҡа табан агып Үҙән йылғаһына ҡоя. Ҡараташ һәм Көрпә йылғалары Үҙәнгә ҡоялар. Был йыла буйында әрәмәләр бик әҙ. Уның һыуы бик таҙа, шифалы, күҙгә дауа булыуы менән билдәле. Ауыл кешеләренең күҙҙәре ауыртһа, ҡояш ҡалҡмаҫ элэк барып күҙҙәрен йыуып дауалар булған. Ул ҡыш көнө туңмай. Элек ошо йылғаға көрпә төҫөндә һыйыр батып ятҡан-шуға уны «көрпә» йылғаһы тип атағандар. ''(Ауылдың аҡ һаҡалдарының һөйләүенән, үҙгәртеп яҙылды)''. == Салиха ҡотоғо == Минең өләсәм Салиха эҫе көндәрҙең береһендә һалҡын һыу эҙләп, тау аҫтында ҡомған сүмес менән һыу эҙләгән, табып алып таҙартҡан һәм шунан һалҡын һыу алып эсеп йөрөгән. Шул ҡотоҡто Салиха ҡотоғо тип атай башлағандар. Әлелә унан һыу ағып ята. Уның һыуы тәмле, һыуыҡ, саф, йәй эҫе көндәрҙә айран һыулап эсергә бик яҡшы була. Усманова Гөлзиә олатаһы Усманов Айса Муса улының яҙма материалдарын ҡулланып яҙҙы. == АЙЫУ ӨҢӨ == Йылғаһы һәм тауы. Элегерәк, һунарсылар айыуға һөңгө менән йөрөгән ваҡытта беҙҙең ауылдан 3 ағай – эне ҡыш көнө, Яуымбай – Абласкин ауылына ҡунаҡ – ҡоҙа, атлы ҡунаҡ итеп саҡырылалар. Ул ваҡытта ат юлы йылға эргәһенән булған. Йылғаһының һул яғынан ағым ыңғайына бейегәйә барған тау теҙмәһе китә. Бер көнө шулай иртәнсәк ҡунаҡҡа китеп барғанда, йылға буйлап саҡрым ярым күтәрелгәс, артта барған кесе ҡустылары, ҡаршы тау уртаһында боҫ сығып торғанын күреп ҡала. Ул ағайҙарына әйтмәй, нимәлер онотолоп ҡалған тип, һеҙ көтмәгеҙ, аҙаҡтан үҙем барырмын тип, кире боролоп ҡайтып китә. Ҡайтҡас һунар ҡоралдарын ала һәм кәләшенә ҡорот, май, ит, икмәк һалырға ҡуша. Кире килгәс, тауҙың уртаһында бер – ике метр бейектә ҡая таш сығып торғанын күрә. Боҫ йылға яғына төндөк һымаҡ тишектән сығып тора. Ауыҙы йылға ағымы ыңғайы, ағастар яғына сығып торған була. Һунарсы, айыуҙы сығарыр өсөн үсектерә башлай, икмәк, ҡорот, ит, май ырғыта. Айыу үсегеп сығып килгәс,таш өҫтөнә һәңгө менән үтә сәнсә, һунарсы һөңгөһөн һуңынан ысҡындырмай һәм айыу менән тау аҫтына тиклем тәгәрмәләйҙәр. Тау аҫтына төшкәндә айыу үлгән була, өйҙөң һыуылдығына аҫҡанда муйыны бөгөрләнеп ерҙә ятҡан. Һунарсы айыуҙы эшкәртеп бөткәс Яуымбайға ҡунаҡҡа киткән. Ағайҙары ниңә һуңланың тигәс, бер айыу өңө күреп ҡалғайным ацыуын алып килдем – тигән. Шул ваҡыттан алып был йылғаны “Айыу өңө”, тауы тип йөрөтә башлағандар. Хәҙерге осорҙала ҡайһы бер синыф уҡыусылары “Айыу өңөн” күрергә экскурсияға баралар. ''(Дауытов Иҙрис Юныс улынан яҙып алынды.)'' == Ҡамабар йылғаһы == Аҡбейек тауынан ауылды ситләп, Ҡамабар йылғаһы ағып төшә. Элек йылға буйында ҡуйы ағаслыҡ булған һәм ҡама тигән йәнлек йәшәгән. Ҡараташ тауынан Ҡараташ йылғаһы ағып төшә. Ҡамабар йылғаһы ауылды бүлеп үтеүсе Оло йылғаға ҡоя. Оло йылғаға паралель рәүештә Үлекбар тауы буйлап бәләкәй йылға аға. Үлекбар тауында зыярат урынлашҡа, шуға Үлекбар тип йәрөтөлә. Оло һәм Бәләкәй йылғалар иң оло һыу Үҙәнгә ҡоя. Үҙән йылғаһы ауылға ҡаршы урынлашҡан Ҡашҡа тауҙы уратып аға. Был тау ҡуйы ҡарағай, ҡарағас урманы менән ҡапланған, ә тауҙың башында ҙур асыҡ ялан бар, ошо ҡашҡаһы булғанға күрә Ҡашҡатау тип йөрөтәләр. Үҙән йылғаһы Әбйәлил районында башлана, Ағиҙелгә ҡоя. Ҡараташ йылғаһынан бер тау аша үҙәктән генә Үҙәнгә Көрпә исемле йылға ағып төшә. Элек ошо йылғала көрпә төҫөндәге һыйыр батып ятҡан. Йылға һыуы ҡыш көнө туңмай һәм күҙ өсөн шифалы һыу тип һанала. Ауылдың көнъяғында Аратау тауы ята, ул ике тау араһында ятҡанға, аралағы тауҙан Аратау ҡалған. Аҡбейек һәм Үлекбар тауы араһында арҡыры рәүештә ятҡанға күрә, был тауҙы Арҡырығыр тип йөрөтәбеҙ. Ауылда һәр өйҙөң тигәндәй үҙ сабынлығы бар, һәр сабынлыҡтың үҙ исеме бар: Өмөткән – өмө – иткән.<br> Этбатҡан – йылғаһында эт батып ятҡан.<br> Суҡмуйыл – муйылы күп булған.<br> Ҡарағай туғай – ҡуйы ҡарағай үҫкән.<br> Таш аҫты – яландың осонда ҡаянан ҙур таш сығып тора.<br> Бурһыҡ өңө – бурһыҡ йәшәгән.<br> Тәрән ятыу – һыуы тәрән булғанға.<br> Баҫыу – баҡсалап иген үҫтерелгән.<br> Дегәнәк – дегәнәк үҫкән.<br> Һуғанбуған – һуған үҫкән һәүәл булған.<br> Ауылдың ололар телендәге исеме Үҙән, Үҙ йылғаһы исеменән алынған. ''(Маликов Р.Ф улының С.Мөхәмәтҡолов архивынан 1988 йылда яҙып алынған материалдарын Ҡарамышева Н.М. ҡулланып яҙҙы.)'' == Бабсаҡ легендаһы (вариант) == Бик борон бер мәлде башҡорт Ҡәбиләһенең ханы булған Мәсем биләгән ерҙәрҙә йыртҡыс хайуан килеп сыға, ханға, халыҡҡа зыян килтерә башлай. Мәсем хан, ярҙам һорап оран һала. Хандың саҡырыуына ҡәбилә башлыҡтарын йыйып йыртҡысты үлтерергә ҡуша. Йыртҡысты үлтергән кешегә ҡыҙын һәм ханлығының яртыһын вәғәҙә итә. Оҙаҡ йөрөгәндән һуң Бабсаҡ бей уны үлтерә лә тамғаларын ҡуйып ҡайтып китә. Мәсем хан батыр хөрмәтенә һый үткәрә. Күп тә үтмәй, йыртҡысты мин үлтерҙем, - тип Ҡарағоләмбәт килеп ета, ләкин хан уға ышанмай. Бәхәстә Бабсаҡ еңә һәм ҡыҙҙы Гәүһәрҙе уға бирергә риза була хан. Туй барған ваҡытта мәҡерле Ҡарағоләмбәт көнләшеп, һиҙҙермәҫтән генә Бабсаҡты атып үлтерә. Икеләнгән хан, ыҙғыш ҡупмаһын тип Ҡарағоләмбәт яҡлы булып китә, уны үҙенең кейәүе итә. Ҡарағоләмбәт үҙенең ҡорбанын мәсхәрәләргә уйлай: Бабсаҡтың мәйетен ергә күмдермәҫкә ҡуша һәм Ҡыпсаҡтарға алып ҡайтып күмергәлә рөхсәт итмәй. Шуның өсөн Ҡыпсаҡтар үҙ илдәренөн Ағиҙел буйлап һал менән тупраҡ килтереп, уны йылға ярынан 5 – 6 саҡырым алыҫлыҡта, өҫтөнә ҙур уба яһап ерләйҙәр, Бабсаҡты оло хөрмәт, ҡоралдары менән күмәләр. Был курган Аҡбулат фермаһынан көнъяҡ өлөшөнөң 200 метр алыҫлыҡта урынлашҡан. Был курганды уратып кәртәләп ҡуйғанда Ғәҙелгәрәй мәктәбе уҡыусылары, 1989 йылда Әбделмәмбәт мәктәбе уҡытыусылары ҙур ҡая таш, тупраҡ алып барып курганға ҡуялар. Унда ошондай һүҙҙәр бар: “Бабсаҡ бейгә Ҡыпсаҡ халҡынан”<br> Батырыбыҙ – Бабсаҡ,<br> Ағасыбыҙ – Ҡарағай,<br> Ҡошобоҙ – Ҡарсыға,<br> Ораныбыҙ – Тәңре,<br> Тамғабыҙ – Даға.<br> Бабсаҡтың ауырлы ҡалған кәләшенең улы Күҙәк атаһының ҡонон ҡайтара, ошо риүәйәт буйынса районда бик күп ер – һыу атамаларына исем булып, бөгөнгө көнгә хәтлем килеп еткән. Шуларҙың ҡайһы берәүҙәре «Башҡорт халыҡ ижады» китабына индерелгән. Атайсал яланы, ҡара, сыбар һыйыр, Мәсем тауы, Көрәште, Өмбәт яланы, ҡырыуҙы һ.б урындар әле лә сал тарих һөйләй. Ҡурганды асыу көндәре 1989 йылдың йәйге көнөнә тура килә. Ҡарағоләмбәтте ҡара һыйыр өҫтөнә сырмап һалып ҡайтырға сыҡһалар, бер күбә, эҫкерт төбөнән ир – ҡыҙ бала тороп ҡаса. Күҫәк: «Бер йән икән - ҡалһын»- ти. Шул бер йәндән таралып киткән ырыу – Бөрйән – ырыуы була. Ҡара һыйыр Иҙел аша сыҡҡан ерҙә, Ҡара һыйыр кисеүе, Байназар эргәһендәге тауҙы – Ҡырыуҙы тауы, Күҫәк менән Ҡарағоләмбәт көрәшкән ерҙе – Көрәште, Өмбәт яланы – ул Күҫәкка данымды алдың, өмбәтемде лә ал тигән ерҙе атағандар. Ҡыпсаҡтан таралған ырыуҙы – хәҙер ҡарағай – Ҡыпсаҡ тип йөрөтәләр. ''(Усманов Илдар Сабир улы хаҡлы ялдағы ОБЖ\ОВС уҡытыусыһынан 5 –се класс уҡыусыһы Сәйфитдинова Илһөйәр яҙып алды.)'' == Ҡулланылған әҙәбиәт == * “Совет Башҡортостаны” гәзите, 1993 йыл. №177, 1992 йыл №209, 210 * “Таң” гәзите. 1994 йыл №65 * “Ҡыпсаҡтар”. Рим Йәнғужин * “Ҡарағай – Ҡыпсаҡ”. Әхтәр Тимерйәнов. Өфө – 2004 * Фәйзуллин М.А. материалдарынан. * С. Мөхәмәтҡолов архивынан [[Категория:Бөрйән районы Ҡыпсаҡ ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] lltsj8agmvk3xdfx8qk8nmvpijvg63d 0 5369 24887 24884 2023-03-21T15:35:53Z Aidar254 420 24887 wikitext text/x-wiki '''Атамалар тарих һөйләй''' == Памятник яланы == Ҡолғана ауылына Һарғая ауылынан килеп ингән яғында Памятник яланы тип аталған урын бар. Памятник яланы, сөнки ул яландың уртаһында, ысынлап та, һәйкәл ҡуйылған.Кем иҫтәлегенә ҡуйылған икән һуң был һәйкәл? 1919 йыл. Илде солғап алған граждандар һуғышы урман араһында ултырған бәләкәй генә Ҡолғана ауылын да урап үтмәй. Ауыл берсә ҡыҙылдар,берсә аҡтар ҡулына күсә. Һыуыҡ декабрь көндәренең береһендә Смоленск полкының Каширин отряды ҡыҙылармеецтары менән ауылдағы колчаксылар араһында алыш башланып китә. Бәрелеш ҡаты була. Көстәр тигеҙ булмай. Ҡыҙылдар еңелә. Ҡасып ҡотола алмайҙар. Ун һигеҙ ҡыҙылармеецты аҡтар бер күл буйында атып үлтерә. Алыштан һуң ауыл халҡы төнөн генә барып һәләк булған яугирҙарҙы ошо күл янына бөтәһен бер урынға ерләй. Ошо ваҡыттан алып был күл Большевик күле тип йөрөтөлә башлай. Йылдар үтә. 1974 йылда ошо ҡыҙылармеецтар хаҡында Ҡолғана ауылында йәшәүсе, аҙаҡ мәктәптең тарих уҡытыусыһ, Башҡортостан Яҙыусылар союзы, Рәсәй Федерацияһының журналистар созы ағзаһы , шағир Ғәләүетдинов Сәрүәр Әбүталип улы тарафынан Әбйәлил районының «Осҡон» исемле район гәзитендә мәҡәлә баҫылып сыға. “Район етәкселеге хатты иғтибарһыҙ ҡалдырманы. Улар Магнитогорск ҡалаһындағы 48-се мәктәптең эҙәрмәндәрен ошо урынға ебәрҙе. Тау металлургия институты студенттары ярҙамында улар,ябай ғына обелиск әҙерләп, 1974 йылдың сентябрендә ҡәберлекте кәртәләп, унда һәйкәл ҡуйҙылар”, - ти ветеран уҡытыусы Сәрүәр ағай Ғәләүетдинов. Был ҡәберлек мәктәптең пионер һәм комсомол ойошмалары тарафынан йыл һайын тәрбиәләнеп торор булған .Ә халыҡ был яланды Памятник яланы тип йөрөтә башлай .Үкенескә ҡаршы, был ҡәберлектә ерләнеүселәрҙең исемдәре бөтөнләй билдәле түгел.Һәм инде был ҡәберлек тә хәҙер бер кем тарафынан да тәрбиәләнмәй.Тарих онотолорға тейеш түгел.Был урынды яңыртып кәртәләп ,буяп ҡуйһаҡ бик яҡшы булыр ине. == Канчал тауы == Ауыл эргәһендәге тауҙарҙағы окоп урындары һәм башҡа атамалар,был яҡтарҙа, ысынлап та, аҡтар-ҡыҙылдар һуғышының көслө булыуы тураһында һөйләй. Шуларҙың береһе - Канчал тауы.Ауылдың өлкән быуын кешеләре һөйләүенсә, ауылдан алыҫ түгел бер бейек тауҙа бик ҡаты һуғыш була, бик күп ҡан ҡойола. Хатта тау ҡыҙылға буялған кеүек була.Шуға халыҡ был тауҙы Ҡаншал тип атай, аҙаҡ Канчал булып китә. == Мейес асығы == Шулай уҡ, Һарғая менән Ҡолғана араһындағы Мейес асығы ла тарих һөйләп ултыра.Яҡынса киңлҽгҽ - 5, оҙонлоғо 13 метрлыҡ мейес булған был асыҡта. 1930 йылдарҙа бында күмер яндырғандар. Халыҡ күмерҙе ялан яғына алып барып игенгә алыштырыр булған. Белорет заводына ла ебәргәндәр.Был мейестең урыны, таштары әле лә бар. Был урын хәҙер Мейес асығы тип йөрөтөлә. ''Хәйбуллина Алһыу,Ҡолғана мәктәбенең 7-се класс уҡыусыһы.2022 йыл'' [[Категория:Бөрйән районы Ҡолғана ауылы]] is7kt3vi5w2n61ebd2swhrwvgihjle3 0 5370 24725 24577 2023-02-03T18:30:29Z Aidar254 420 /* 2-се вариант */ 24725 wikitext text/x-wiki == Кәбәнташ ҡаяһы == Бейеклеге 110 метр тирәһе булып, алыҫтан уҡ күренеп торған был ҡая Ағиҙел йылғаһы буйында Шүлгәнташ мәмерйәһенә яҡын урынлашҡан. Төҙөлөшө буйынса исеме есеменә тура килеп, ысынлап та ситтән ҡарағанда кәбәнде хәтерләтә. Был ҡаяның исеменең килеп сығышы тураһында халыҡ араһында бер-нисә легенда йөрөй. === 1-се вариант === Күп йылдар элек был ерҙәрҙә бик һаран булған Ҡарабай исемле бай кеше йәшәгән. Көтөүлектәргә, сабынлыҡтарға хужа булып, ябай халыҡҡа был ерҙәрҙә малдарын йөрөтөргә, сабынлыҡтарҙа бесән сабырға рөхсәт итмәгән. Сабынлыҡтарҙан алған бесәнде кәбәндәргә һалып , Ҡарабай ябай халыҡҡа кеше ишетмәгән ҙур хаҡҡа өлөшләп һатҡан. Халыҡ Ҡарабай менән риза булмаған. Аҡһаҡалдар бик ныҡ рәнйегәндәр байға. Бер төндө кәбәнгә һалынған бесән ташҡа әйләнгән. Халыҡ был ташты Кәбәнташ тип йөрөтә башлаған. === 2-се вариант === Аҡһаҡалдар һөйләүе буйынса элегерәк был ерҙәрҙә Бейеш исемле кеше йәшәгән. Бейеш бик аҡыллы, дөрөҫлөктө яратҡан кеше булған. Уны халыҡ яратҡан, хөрмәт иткән. Бейештең һөйләгән һәр һүҙенә ышанғандар. Уның тураһында кәбән ташылай ныҡ, ышаныслы кеше тигәндәр. Бейеш үлгәндән һуң, Ағиҙел буйындағы кәбәнгә оҡшаған ҡаяны Бейеш-таш, ә һуңғараҡ Кәбәнташ тип йөрөтә башлағандар. == Скала Кабан-таш == Урыҫсаһы Ярко выраженная скала, возвышающаяся над рекой Агидель на высоту около 110 метров. Имеет характерную острую вершину. В переводе с башкирского, «Кабан-таш» означает «Каменный стог». Скала действительно напоминает форму стога. Со скалой связано несколько легенд, которые охотно рассказывают местные жители. Жил здесь некогда очень жадный человек, богач Кара – бай. Забрал он себе и без того скудные окрестные пастбища и покосы. Скот у бедняков погибал от бескормицы, а Кара – бай сметал всё сено в один огромный стог и продавал по клочку за неслыханную цену. Проклял его народ, прокляли мудрые аксакалы. В одну из ночей стог сена окаменел – превратился в камень, который и по сей день возвышается над рекой, напоминая всем людям о человеческой скупости. А ''другая легенда'' гласит, что когда-тов этих местах жил человек по имени Бейеш. Славился он на всю округу своей честностью, и на его слово всегда можно было положиться. О его высокой честности говорили: честность его крепка как каменный стог. Когда же Бейеш умер, скалу берегу реки Белой, похожую на стог сена, назвали Бейеш-таш. Но спустя время скалу стали называть Кабан – таш. ''Азикаев Айрат, ученик II класса МОБУ НШ-ДС д.Кутаново. 2022 йыл'' [[Категория:Бөрйән районы Ҡотан ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] it02xcswhxh59i16gqhaaw54iq099t8 0 5371 24724 24578 2023-02-03T18:29:56Z Aidar254 420 /* Боғасы тауы */ 24724 wikitext text/x-wiki Бөрйән ере - беҙҙең тыуған яғыбыҙ. Ул республикабыҙҙың иң матур ерендә урынлашҡан. Был төбәккә килгән һәр кеше уның ғәжәп матур, иҫ киткес тәбиғәтенең, кешеләренең саф, нескә, рухлы, гүзәллегенә һоҡланып туя алмай. Районыбыҙ территорияһы буйлап ағыусы Ағиҙел йылғаһы, тауҙар,, ҡаялар, болондар, тәбиғәттең матурлығы тураһында күп һөйләргә мөмкин. Мин үҙебеҙҙең Ҡотан, Ырғыҙлы ауылдарының, тыуған яғымдың иҫ киткес, мәғрур тауҙарының береһе тураһында һөйләп үтәм. Ауылым тирәләй тәбиғәт. Тауҙар, тауҙар.... Ҡотан, Ырғыҙлы ауылдарының тарихы, тәбиғәте, минеңсә, үҙенсәлекле. Беҙҙә, мәҫәлән, ''Антон ҡаяһы'', ''Пугачев тауы'', ''Вознесен заводы'', ''Боғасын тауы'', ''Туйбага тауы'', ''Ташморон ҡаяһы'', һәм бик күп тау - ҡаялар бар. Мин, әйтеп, үткәнсә, үҙем ҡыҙыҡһынған тауҙарҙың береһе, беҙҙең өйгә ҡаршы маһайып торған - Боғасы йә Боғасын тауы тураһында бәйән итәм. == Боғасы тауы == Лысая тауының тағы ла бейегерәк дауамы булып, төнъяҡҡа ҡарап, Иҙел буйына тиклем һуҙылып ятҡан бейек тау шулай атала. Уның башынан Ағиҙел аръяғында урынлашҡан ауылым, Котан ауылының бөтә матурлығы күренә. Ололар һөйләүе буйынса был тау исеме 1773-1775 йылдарҙа Рәсәй батшалығының аяҡҡа баҫтырылған крәҫтиәндәр һуғышы етәксеһе Емельян Пугачев исеменә бәйле барлыҡҡа килгән. Мәҫәлән, төбәк халҡы хәтерендә йөрөткән яу күргән Мәсет исемле риүәйәттә ошондай һүҙҙәр әйтелгән :"Бугэс (Пугачев ) яуына саҡлы беҙҙең ауыл Мәсетле тип йөрөтөлгән, сөнки ул ваҡытта ошо ауылда бик ҙур, бик матур мәсет булған ти. Емельян Пугачев Ырғыҙлы ауылындағы Вознесен заводын баҫып алырға килгән булған һәм шул уҡ ваҡытта үҙенә ғәскәр йыя башлай. Беҙҙең Ҡотан ауылы муллаһы уға ҡаршы сыҡҡан, халыҡҡа ҡотҡо таратҡан : имеш, ул Пётр батша түгел, бер болғак, боласы, динһеҙ әҙәм тигән". Бына шуға ла Бугэс беҙҙең мәсетте Ағиҙел йылғаһының һул яғындағы тау башынан тороп туптан арттырған тиҙәр. Шуға ла тауҙың беренсе версияһы буйынса Бугэс, Богас, Пугачев тауы тип атайҙар. Яу баҫылғас, Бугэс емерттергэн мәсет урынына яңы мәсет төҙөгәндәр. Әммә ләкин күп һыуҙар аҡҡан, элекке мәсет урынына Нәҙершин Фәнир бабай матур итеп ике этажлы йорт төҙөп ҡуйҙы. Әлбиттә, күп һорауҙар тыуҙы. Шул һорауҙарға яуап бирер өсөн Боғасы, Боғасын исеменең этимологияһына һәм лексик мәғәнәһенә байҡау яһап үтмәксемен. Алдағы әйтелгән риүәйәттә Бугэс - кеше исеме. Ә Боғасы йә Боғасын боронғо төрки телендәге боға, буға, үгеҙ һәм (sin) сын - горный хребет тигэн һүҙҙәрҙэн торған ҡушма исем. Мәғәнәһе үгеҙ һырт, үгеҙ һыртына оҡшап торған тау тигәнде аңлата тип уйлайым. Бер осо йәмле Ағиҙел буйына етеп, икенсеһе Ырғыҙлы ауылына, ялан тамағы сикләп торған был тауҙы үгеҙ һыртына оҡшатырға була. Боронғо олатай өләсәйҙәребеҙ ҙә был тауҙы үгеҙ хатына оҡшатып Боғасын тип әйткәндәрҙер, моғайын. Был һүҙҙәр ысынға тора. Топонимик материалдарҙы йыйыр өсөн Ырғыҙлы ауылында йәшәүсе, ғүмер буйы география уҡытҡан, ошо ерҙәрҙе үҙ иткән, тарихы менән ҡыҙыҡһынған, лайыҡлы уҡытыусы ''Муллағолов Азат Ғизетдин улының'' (мәрхүм булып ҡалды ) ҡатынына Фәниә (улда мэрхумә) инәйгә мөрәжәғәт итергә тура килде. Ул миңә мәктәп музейында булған, үҙе белгән материалдар, Азат Гизетдин улының мәғлүмәттәре менән бүлеште. Ни өсөн тигәндә, әлекке кешеләр тәбиғәткә, ҡоштарға, хайуандарға табынып йәшәгәндәр. Һөҙөмтәлә хайуандар (анимизм) - инглиз телендә животное, (тотеместик) тотема - символ обладающий магической силой, предмет религиозного культа определённого народа, ышаныу, инаныу ҡараштарын сағылдырған. Йәнле рухтар ға ышанғандар. Ошо ышаныуҙар Изге һәм Яман урындар менән бәйле ер-һыу атамалары төркөмөн барлыҡҡа килтергән. Был төркөм ер - һыу исемдәренең атамалар төркөмөн барлыҡҡа килтергән. Ул яҡынса V-VI быуаттар тирәһе тип яҙған ине Азат Ғизетдин улы. Был исемдәр боронғо төрки, ирак, финно - угор, төрлө ҡәбиләләр телдәрендә барлыҡҡа килгән. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ҡайһы бер атамаларҙың тарихы юҡҡа сыҡҡан, йә онотолған, йә исеменә тап килмәгән осраҡтар ҙа юҡ түгел. Был фәнни тикшеренеү эшемде ҙур иғтибар, ҡыҙыҡһыныу менән башҡарҙым. Өйҙән өйгә йөрөп ошо тауҙың тарихын белергә, яҙып алырға тырыштым. Фото һүрәттәр тупланым, презентация эшләнем. Был эш еңелдән булманы тип уйлайым. Тарихыбыҙ бик бай, ләкин ер һыу атамаларын белеүселәр бармаҡ менән генә һанарлыҡ тигән фекерҙэмен. Тыуған яҡтың, үҙебеҙ йәшәгән төбәктең тарихын беҙ белергә бурыслы. ''(Кәримова Нурсилә, Ырғыҙлы урта мәктәбенен 10 сы синыф уҡыусыһы.)'' [[Категория:Бөрйән районы Ырғыҙлы ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] brdvc741p0g29h29i1bsn13bcoeit93 0 5372 24723 24579 2023-02-03T18:29:19Z Aidar254 420 /* Йомғаҡлау */ 24723 wikitext text/x-wiki '''Тыуған ауылым топонимдары район конкурсына''' == Инеш == Тыуған ил тыуып үҫкән ерҙән башлана. Кешегә иң гәзизе – туған әсә, иң ҡәҙерлеһе – тыуған тупраҡ, иң татлыһы - тәү эскән һыуың, ин йылыһы – һине йылытҡан өй усағы, иң күркәме – тыуған өйөң, иң йәмлеһе – тыуған тәбиғәтең. Шуны тойоп үҫкән кешенең күңел ҡото бар. Шуларҙы ҡәҙерләғән кеше бүтән әсәләрҙең ғәзизлеген, оло һыуҙарҙың татын, ҙур уттарҙың ҡайнарлығын, яҡты донъяның ҡәҙерен, Тыуған ил тойғоһоноң ололоғон нығыраҡ белер. Ошо йәһәттән был тема бик актуаль һәм һәр кем дә, тыуған еренең ер-һыу атамаларын да белергә тейештер тип уйлайым. Ер-һыу атамалары фәнни телдә топонимика тип атала. '''Эшемдең тикшереү объекты.''' Ҡурғашлы ауылы топонимикаһын ололарҙан һорашыу, йыйыу, өйрәнеү, барлыҡҡа килеү үҙенсәлектәрен тикшереү. '''Тикшеренеү эшенең маҡсаты'''. Ҡурғашлы ауылы топонимикаһын өйрәнеүҙе маҡсат итеп алдым. Ауылда әле лә тау, соҡор исемдәре өйрәнелеп бөтөлмәгән кимәлдә, быларҙы өйрәнеүҙең әһәмиәте ҙур, эштәр дауам ителәсәк. Минең килен булып төшкән ауылым Ҡурғашлы. Ул Ҡурғашлы йылғаһының буйында урынлашҡан. Уны бер яҡтан ''Төбарҡа'', йылға аша ''Еләктүбә'', ''Елдарҡа тауҙары'' уратып алған. ''Ҡурғашлы йылғаһы'' ''Ағиҙелгә'' ҡоя. Ҡурғашлы ауылы бик күп ололарҙың иҫтәрендә райондың иң матур ауылдарының береһе тип ҡалған, сөнки ул районыбыҙҙың ҡап уртаһында урынлашҡан. Йәшел сиҙәм менән ҡапланған урмандар, ағастар араһында ултырған йыйнаҡ өйҙәр, Ҡурғашлы йылғаһы буйында ап – аҡ сәскәгә төрөнгән муйылдар, аллы – гөллө сәскәгә күмелгән урман ситтәре, тау биттәре ауылды йәмләндергән. Шулай уҡ ауылыбыҙҙа Мәҙәниәт йортонда һәм “Нур” мәсетендә фәһемле, күркәм, матур саралар үтә. Мәсеткә балалар ҙа, ҡарттар ҙа баралар. Төрлө конкурстар ойошторола. Ауылым Маҡтаулы исем, Рәсәй Федерацияһы һәм Башҡортостан Республикаһынын почет грамоталары алған уҡытыусылар, герой-әсәләр,тыл һәм хеҙмәт ветерандары, Рәсәйҙең почетлы донорҙары, Чернобыл, Чечня, Афғанстан ветерандары менән дан тота. Ауылыбыҙҙың кешеләре лә бик уңған, татыу, һәр ваҡыт ярҙам ҡулы һуҙырға әҙер тора. == Ҡурғашлы ауылының тарихы == Райондың иң матур ауылдарының береһе булған Ҡурғашлы ауылы 1953 йылда МТС базаһында барлыҡҡа килгән. Әле ауыл урынлашҡан ерҙә урман булған. Ололар унда ҡор, ҡуян күп була торғайны, оло урамдың һул яғы, еләклек, сейәлек ине тип хәтерләйҙәр. Йәшел сиҙәм менән ҡапланған урмандар, ағастар араһында ултырған йыйнаҡ өйҙәр, Ҡурғашлы йылғаһы буйында ап – аҡ сәскәгә төрөнгән муйылдар, аллы – гөллө сәскәгә күмелгән урман ситтәре, тау биттәре ауылды йәмләндергән. Ҡурғашлы ауылы иң беренсе, ололарҙың хәтерләүҙәренсә, Һаҡау туғайында төҙөлә башлай. Ауылға исем һайлау ҙа ыңғай ғына килеп сыҡмай. Юлсурин Азат Солтангәрәй улы эшләгәндә поселокты “Заря” тип атайҙар. Унан һуң Баймаҡ районынан килгән Ишбирҙин Сәғит ауылдың исемен БАССР Верховный Советында “Октябрьский” тип раҫлаттырып ҡайта. Ауыл халҡы был 2 исемгә риза булмайҙар. Борондан башҡорттар ауылға үҙҙәре һыулаған йылғаның исемен биргәндәр тип, “Ҡурғашлы” исемен һайлағандар. 1947 йылдың февралендә партия үҙәк комитетының “Ауыл хужалығын артабан үҫтереү буйынса кисектергеһеҙ саралар” тигән ҡарар ҡабул ителә. Уға ярашлы колхоз һәм совхоздарҙың материаль – техник базаһын нығытыу, бының өсөн яңы МТС – тар, ауыл хужалығы техникаһын күпләп етештереү һәм иң мөһиме – ауыл хужалығын күтәреүҙә туранан – тура ҡатнашырлыҡ кадрҙар әҙерләү планлаштырыла. Быға тиклем Бөрйән районының үҙ МТС-ы булмай, уны тиҙләп ойоштороу мөмкинлеге лә юҡ ине. Республика етәкселәре ҡарары менән 1948 йылда беҙҙең районға Петровский МТС-нан (элекке Маҡар районы) үҙ тракторҙары менән бер бригада механизаторҙар эшкә ебәрелә. 1949 йылда ул Петровскиҙағы МТС – тың филиалы булалаҡ эшләй, ә 1950 – 51 йылдарҙа Сәрмән МТС – ның филиалына әүерелә. Улар буласаҡ Бөрйән МТС-ның нигеҙен тәшкил итергә тейеш булалар. Тәүгеләр булып А. Доронин (механик) , Конторшиков, Алексеев һ.б. киләләр. Бригада контораһын ваҡытлыса Байназар 2 – се һанлы балалар йортоноң бер бинаһына (хәҙерге участка дауаханаһы ултырған ер), ә базаһын Байназар урта мәктәбенең хәҙерге йәшелсә баҡсаһының үрге осона урынлаштырып, гараж һәм бәләкәй генә склад төҙөйҙәр. 1952 йылдың 14 февралендә БАССР Ауыл хужалығы министрлығының 99 – сы һанлы приказы нигеҙендә, юғары әйтелгән ике МТС базаһында Бөрйән МТС-ын ойошторолоу ҡарала, МТС-тың директоры итеп Тулыбаев Йәүҙәт Сәҙрислам улы тәғәйенләнә. МТС буйынса 16 февралдә яҙылған 1- се һанлы приказда Йәүҙәт Тулыбаев үҙ вазифаһында эш башлауы, баш инженер итеп Серафим Иванович Федоровтың, техничка итеп Сәхибә Рәхмәтулла ҡыҙы Сәғәҙиева эшкә ҡабул ителеүе тураһында әйтелә. 15 марттан директорҙың политбүлек быйынса урынбаҫары итеп Йосоп Минһаж улы Мөхәмәтйәнов, мастерской мөдире Мәхмүт Ризван улы Нагаев, механик Алексей Абрамович Дорониндар тәғәйенләнә. Март – апрель айҙарында МТС хеҙмәткәрҙәре урындағы халыҡ иҫәбенә тулыландырыла. Сәхей Салауатов - завхоз, Муса Хисмәтуллин – участка агрономы, Ағзам Байназаров – ҡарауылсы. Мәхәммәт Хисмәтуллин – нефтебаза мөдире, Самат Сәғитов – баш бухгалтер, Зиннур Хисмәтуллин экономист итеп тәғәйенләнәләр. Артабан шоферҙар, комбайнерҙар, трактористар йыйнала. Әбделғәни Мөхәмәтйәнов, Динислам Ғәзин, Ишморат Салауатов, Мортаза Маликов, Хөрмәт Әҙелбаев, Ғәлимйән Ғафаров һ.б. эш башлайҙар. * Республика етәкселеге лә МТС-ҡа һәр яҡлап, шул иҫәптә тәжрибәле механизаторҙар ебәреү менән ярҙам итә. Белорет заводтарынан, Сермән МТС-нан партия саҡырыуы буйынса эшкә киләләр. Улар араһында Тәлғәт Жданов та була. “1953 йылдың октябрь айында, - тип хәтерләй ул, - ... мине партияның ҡала комитетына саҡырып алып, сиҙәм күтәрергә тәҡдим иттеләр... Мин иң башта МТС директоры Тулыбаев менән һөйләштем. Ул ғаиләмде күсереү өсөн Белоретҡа машина ебәрҙе... Юлдар насар булыу сәбәпле, Белореттан Байназарға тиклем өс көн барҙыҡ... Миңә сиге күренмәгән урмандар, саф һауа бик оҡшаны. Ҡурғашлы ауылына барҙыҡ. МТС – тың үҙәге шунда була тинеләр. Беҙ барғанда ул ауылда ни бары дүрт кенә өй бар ине”.* Ысынлап та, 1953 йылда Байназар менән Нәби ауылдары араһында Ҡурғашлы йылғаһы буйында Имес туғайы тигән ерҙә Бөрйән МТС-ының буласаҡ базаһы: мастерской бинаһы, контора, складтар, квартиралар, ваҡытлыса ашхана төҙөлә башлай. Төҙөлөш барышы тураһында Т. Жданов иҫтәлектәренән: “Нигеҙ өсөн Ҡурғашлы ауылынан үрҙәрәк ҡаянан таш аҡтарҙыҡ. Уны буласаҡ МТМ урынына трактор менән Талха, Ғизетдин, Ғәйнетдин Алтынбаевтар ташыны. Шул таштарҙан нигеҙ һалып бөтөүгә май айында Белореттан төҙөлөш бригадаһы килеп, бинаны төҙөп, көҙгә тапшырып та ҡуйҙы”*. МТС асылғанда , уның техникаһы бик аҙ була: кәрәсин менән әшләүсе 6 трактор, 4 “СК-4” комбайны, 3 –“ Газ-51” автомашинаһы һәм 2 бензовозы була. 1955 йылда пекарня асыла, унда Мырҙағолов Шәһит бабай эшләй. МТМ менән бер рәттән 3 квартира ла төҙөлә, ул баш белгестәр өсөн була. МТС – та эшләүселәр Байназар, Нәби ауылдарының кешеләре була. Ойошманың тәүге контораһы ролен Мостафин Фәтхулла бабай өй һалған ерҙә төҙөлгән аласыҡ үтәй. Унан ихласлап контора, магазин, ашхана, квартиралар төҙөй башлайҙар. 1954 йылда Бөрйән лесхозының Ағиҙел буйы лесничество контораһы һәм 2 квартираһы ла һалына. Байназар һәм Нәби араһындағы юл МТМ – ның аръяғынан һәм күпер аҫтындағы кисеүҙән үтә. Тәүҙә ауылда тик квартиралар була, аҙаҡтан кешеләр үҙҙәре лә өй һалып сыға башлайҙар. 60-сы йылдарҙа үҙҙәренең өйөн һалып сығыусылар: М.Ф.Нагаев, Шәмиғолов Муса, Моратшин Ғәли, Мостафин Фәтҡулла, Мөфтәхетдинов Шәрәфетдин, Төлкөбаев Кәлимуллалар була. 50 – се йылдар урталарына МТС үҙенә йөкмәтелгән бурыстарҙы тулыһынса үтәй башланы. Хеҙмәт алдынғыларыла үҫеп сыға. Улар районда ғына түгел, республика күләмендә танылыу ала. 1954 йылғы күрһәткестәр буйынса Ғайфулла Ибәтуллин һәм Муса Шәмиғоловтар Өфөлә республиканың алдынғы комбайнерҙары кәңәшмәһендә ҡатнашып, ҡиммәтле бүләктәр алалар. Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштереүҙәге фиҙаҡәр хеҙмәттәре өсөн бер төркөм механизаторҙар миҙалға лайыҡ булалар. Улар арһында Абдулла һәм Ғилман Алтыншиндар, Әхмәҙи Бейембәтов, Хөрмәтулла Әҙелбаев, Мөхтәр Ибраһимов, Зәки Иҫәнбаев, Сәйфулла Мырҙабаев, Хәмзә Мырҙағолов, Әбделхай Мәхмүтов, Юлай Маликов, Нәбиулла Хәлитов, Булат Юлмөхәмәтов һ.б. була. МТС-тың бик күп хеҙмәткәрҙәре юғары дәүләт наградаларына лайыҡ булды: * Алтынбаев Ғәйнитдин Ғибат улы — Почет бидәһе ордены һәм бик күп миҙалдар кавалеры, механизатор. * Алтыншин Абдулла — Почет билдәһе ордены кавалеры, механизатор. * Исламғолов Рәис Ғәлиәхмәт улы — Башҡортостандын атҡаҙанған механизаторы. * Иҫәнбаев Зәки — Хеҙмәт ҡыҙыл байраҡ ордены кавалеры. * Ҡарағолов Хәсән Һаҙый улы- Башҡортостандын атҡаҙанған механизаторы. * Маликов Мортаза - Башҡортостандын атҡаҙанған механизаторы, Хеҙмәт ҡыҙыл байраҡ ордены * кавалеры,.ап алыусы механизатор. * Сатвалов Мөжәүир Мөхәррәм улы - Башҡортостандын атҡаҙанған механизаторы. * Хөбитдинов Султан Хөбитдин улы — Хеҙмәт батырлығы миҙалы кавалеры, 25 йыл алмаштырғыһыҙ МТМ мөдире булып эшләгән. * Шәмиғолов Муса Әхмәт улы — Почет билдәһе ордены кавалеры, райондын тәүге комбайнеры. МТС-та күп кешеләр эшләп китә. Оҙаҡ йылдар Бөрйән партия район комитетының 1-се секретары булып эшләгән Р.Ф. Аллаяров та хеҙмәт юлын ошонда механик булып башлай. Й. С. Тулыбаев, Ә. У. Усманов, Р. Ф. Аллаяров, В. И. Потапов, В. Ю. Юлъяҡшин, Р. Н. Фатыхов, М. Н. Фәтҡуллин, М. О. Йәримов, Ф. Л. Ишбулатов, Ә. Х. Буранов, Ә. С. Хәлиуллин, С. Ғ. Ишбулатов, И. Н. Исмәғилев, Ф. М. Хисмәтуллиндар МТС, РТС, РТП директорҙары булып эшләнеләр. С. И. Федоров, Р. Ф. Аллаяров, В. И. Потапов, М. С. Маликов, В. Й. Кинйәкәев, А. Ғ. Ишбулатов, Р. Ғ. Ҡотлобаев һ.б. баш инженер вазифаһын башҡарҙылар. Иң оҙаҡ йылдар эсендә МТМ мөдире булып эшләүселәр П. А. Батраков, С. Х. Хөбетдинова, Ә. Х. Хәйбуллиндар техниканың төҙөклөгөн һәр ваҡыт тәьмин итеп торҙолар. М. Й. Мөхәмәтйәнов, А. С. Юлчурин, Ғ. Т. Хоҙайбирҙин, Ә. Ғ. Исмаковтар партия ойошмаһы менән оҫта етәкселек итте. МТС 1959 йылдан, колхоздарға техника һатыу башланғас, ремонт менән шөғөлләнеүсе ремонт – техник станция (РТС) булып ҡала. 1960 йылдарҙа Ҡурғашлы радиоузеле була, уны Байназарға күсергәс, был йортта башланғыс мәктәп асыла, уҡытыу русса алып барыла, сөнки уҡытыусы булып В.И. Потаповтың ҡатыны Мария Максимовна Потапова эшләй. Ҡурғашлыла ул йылдарҙа һәм хәҙер ҙә бер нисә милләт кешеләре татыу йәшәй һәм эшләй. Ойошмала бик күп эш урындары булдырыла: икмәк бешереү, тегеү, быйма баҫыу цехтары, ашхана, клуб (кино күрһәтелә), китапхана, медпункт, лесхоз, СПТУ, ХТП, приют, балалар баҡсаһы һ.б. РТС-тын артабан да исемдәре үҙгәреп тора: “Сельхозтехника”, “Роскомсельхозтехника”, ремонт – техник предприятие (РТП), 1980 йылда “Сельхозтехника” нан техникаһы менән “Сельхозхимия” айырылып сыға. Һуңынан Агроснаб, ПМК -5, Электросеть, АТП төҙөлә. Илдәге үҙгәрештәр Ҡурғашлыны ла ситләтеп үтмәне: 1994 йылдың аҙағында Агроснаб һәм Сельхозхимия кире РТП-ға ҡушылды, һунынан ул да бөтөрөлдө, бөгөн элекке РТП -нын территорияһында шәхси эшҡыуар Кәшәф Шәрипов һәм СельПромРесурс ойошмалары эшләп килә. Ваҡытында гөрләп эшләп торған, күпме кешегә эш урыны булдырылған ойошмаларҙын бөгөн береһе лә юҡ, бик ҡыҙғаныс, әлбиттә. МТС менән бергә Ҡурғашлы ауылы ла үҫте: бөгөн бөтәһе 113 хужалыҡ (413 кеше йәшәй), 2 магазин, балалар баҡсаһы, башланғыс мәктәп - балалар баҡсаһы, мәҙәниәт йорто бар. Ауыл тарихында беренсе булып 1990 йылдың 14 декабрендә тулы булмаған урта мәктәп асылды. == Ҡурғашлы йылғаһы == Ҡурғашлы йылғаһы – исемен ике төрлө аңлаталар: # “Йылғаның башында ҡурғаш бар, тиҙәр , шуның өсөн аталған. Ауылға геологтар килә. Ҡарт геолог Моталовтан лекция һөйләтәләр һәм шунда йылғаның ни өсөн шулай аталыуын һорайҙар. Ул ҡулындағы ике таштың береһен сүкеш менән онтай, унан бармаҡ башы хәтлем ҡурғаш килеп сыға”, - тип һөйләй Мөфтәхетдинов Шәрәфетдин бабай. # Муса бабай Шәмиғолов икенсе төрлөрәк аңлата: “Башҡорттар алтын сыҡҡан урындарҙы бер ваҡытта ла “алтын” һүҙе менән атамағандар, ә Ҡурғашлының башында “Ҡалмаҡай” тигән ерҙә 1930-сы йылдарҙа алтын йыуып йөрөгәндәр”. == Һаҡау туғайы == Ҡурғашлы буйында урам урынлашҡан туғай “Һаҡау” туғайы тип атала. Бында иң тәүҙә һаҡау, һөйләшә алмаған бабай килеп йәшәй башлаған тип тә әйтәләр. == Шәмәр тауы == Элекке оло юлға таш мороно менән сығып торған Байназар һәм Ҡурғашлы ауылдары араһындағы тау “Шәмәр” тауы тип атала. Был тауҙа үҫкән ағастар ҡышын буран , йәйен ямғыр булыр булһа геүләй башлайҙар; тимәк, көндөң шәмәреүен (илаҡлауын) хәбәр итәләр, шуға “Шәмәр” тип атала, тиҙәр. == Яланөй == Һаҡау туғайынан һуң яланлы тау битләуе “Ялануй” тип йөрөтөлә, был ерҙән ике үҙән сығып китә. Үҙе ялан, үҙе үҙәк башланған ер булғанға, ошо исем менән атала. == Еләктүбә тауы == Яланөйҙән Еләктүбә тауы башлана. Бында инде еләк күп булған. Хәҙер ҙә, еләк бешкән саҡта, тауҙағы юлдан үткәндә, еләктең хуш еҫтәренә башың әйләнер. == Елдарҡа тауы == Унан Бөрйәнгә киткән юл үтә. Битләүендә Ҡурғашлының төп урамы урынлашҡан. Был тауҙың исемен ике төрлө аңлаталар: # 1. Байназаров Мөхәмәҙиә һәм Мөфтәхетдинов Шәрәфетдин бабайҙар тау башында ныҡ ел булһа, йәйге эҫе көндәрҙй аттар себен – серәкәҙән ҡасып, ошо тау башына менәләр, шуға “Елле арҡа” (“ел” һүҙенән тип аталған, тиҙәр). # Шәмиғолов Муса бабай һөйләүенсә, тау оҙон, артылаһаң да артылаһың, шуға “Елдарҡа” (оҙон, ҙур, елле) тип атала. == Имес туғайы == Был туғай исеме Имес араһы кешеләре менән бәйле. Ҡурғашлының ҡарттары аңлатыуынса, был ер аратауҙарҙыҡы булған. Уларҙы аҡтар ҡыҫырыҡлағас, икенсе ергә күсергә мәжбүр булалар. Байназар ололары был туғайҙа күл яғында Имес араһы кешеләре йәшәгән, уларҙы көслөрәк ара кешеләре ҡыҫырыҡлағас, бер нисә ғаилә Байназарҙа ҡалған, күбеһе Аратауға киткән, тип һөйләй. Туғайҙы “Имес төбө” тип тә йөрөтәләр. == Төбарҡа тауы == Имес туғайының артындағы һуҙылып ятҡан тауҙы шулай атағандар. Ул тау һуҙылып арҡаға оҡшап торғанға шулай тигән халыҡ. Ауылды был тау көслө елдән һаҡлап тора == Бирелекүл шишмәһе == Имес туғайының төнъяҡ көнбайышында, Елдарҡаның имән, йүкә, ҡайын, ҡарағай менән ҡапланған битләүенең аҫтынан, эре-эре таштар араһынан терегөмөштәй һыулы кескәй генә шишмә сылтырап ағып сыға ла, күп тә бармай, һаҙлыҡҡа ҡоя. Һаҙлыҡ тигәнен ҡарағусҡыл олонло ҡайындар, бөҙрә талдар, иркенлектә түшен киргән еректәр, һәр көҙөн ҡыҙыл мәрйендәй емештәрен өлгөрткән боландар, телеңде йоторлоҡ һутлы емештәре менән кешеләрҙе туйындырған ҡарағат һәм гөлйемештәр төйәк иткән булған. Яҙын, күп һыуҙар даръяға әйләнгән саҡта, был күл һаҙлыҡ булып китә. Ағастар, әйтерһен дә, унын эсендә йөҙөп йөрөй башлай, һуңғараҡ күл сәскә атҡандай тойола. == Йомғаҡлау == Шулай итеп, башҡорт топонимдарының тамырҙары тарих һәм мең йыллыҡтар төпкөлөнә барып тоташа. Ысынлап та, топонимияның ижадсыһы – халыҡ, ә уның сығанағы – халыҡтың үҙ ерендәге тормошо, хеҙмәте, ижады, тәбиғәтте танып белеү һәм үҙләштереү ҡеүәһе, уй-фекер һәм хыял донъяһы, заманалар аша үткән көндәлек эшмәкәрлеге, тарихи яҙмыш юлдары. Әйтергә кәрәк, топонимика фольклорға яҡын тора. Тик фольклорҙан айырмалы рәүештә, топонимиканың үҙенә генә хас үҙенсәлектәре бар. Эшемдең нигеҙе булып – топонимдар, уларҙы өйрәнеү торҙо. Топонимия, һәр бер ауылдың географик үҙенсәлектәре, унда йәшәүсе халыҡ һәм уның теле, тарихы, рухи культураһы ул. Бәлки топонимияның бер ҡасан да сиселеп бөтмәҫ серҙәре барҙыр. Ләкин һәр серҙе сискән һайын, ул нигеҙле булырға тейеш икәнен күрҙек. Ер-һыу атамаларын белеү, өйрәнеү, тыуған ергә ҡыҙыҡһыныусан һәм ихтирамлы булыу, минеңсә, һәр кемдең бурысы булып тора. Бигерәк тә башҡорт мөхитендә тыуып үҫмәгән, башҡорт телен, тарихын, мәҙәниәтен белеп етмәгән балалар өсөн үҙенсәлекле һәм файҙалы материал. Шулай итеп, беҙҙең төп бурысыбыҙ- ер-һыу, ауыл-ҡала, ҡасаба исем-атамаларын тергеҙеү, булғандарын һаҡлап, ҡурсалап алып ҡалыу. Мин ауылым менән сикһеҙ ғорурланам. Уның үткәне, өмөттәр тулы бөгөнгөһө, яҡты киләсәге хаҡында йыш ҡына уйлайым. Үҙ илеңдә, ғәзиз тыуған яғыңда йәшәү үҙе бер бәхет икән. Мин тыуған ауылымды яратам. Тыуған иле булған кеше мең бәхетле. Ҡурғашлы ауылының ер-һыу атамаларын, ауыл, йылға-күл, тау-таш, соҡор, һаҙлыҡ, ҡая, ялан, бесәнлектәр атамаларын тағы ла өйрәнәсәкмен әле. (Был эшемдә Р.З. Шәкүров, А. Камалов, Ф. Камаловаларҙың хеҙмәттәренә, ауылымдың хаҡлы ялдағы уҡытыусы Мерәҫова Рәсимә Сәфәрғәле ҡыҙы материалдарына таянылды. Шулай уҡ «Ағиҙел», «Ватандаш», «Башҡортостан уҡытыусыһы» журналдары, файҙаланылды. Ололар менән әңгәмәләшеү ҙә оло әһәмиәткә эйә булды.) ''Башҡарҙы:Ҡурғашлы башланғыс мәктәбенең башланғыс кластар уҡытыусыһы Аскарова Фәһимә Сәғит ҡыҙы. 2022 йыл'' [[Категория:Бөрйән районы Ҡурғашлы ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] 7zitlkmnbkx0nhkvw3da04ua7gco2eo 0 5373 24800 24722 2023-02-20T18:54:42Z Aidar254 420 /* Ҡараташ тауы */ 24800 wikitext text/x-wiki '''Бөрйән районы Әбделмәмбәт ауылы ер-һыу атамалары''' == Аҡбейек тауы == Ауылыбыҙҙың төньяҡ йүнәлешендә Аҡбейек тауы урынлашҡан .Тауҙың бейеклеге 658 метр .Беҙҙең яҡтарҙа август айында ҡырауҙар төшә башлай . Яҙ көндәрендә тау баштарында ҡар иң аҙаҡ иреп бөтә .Май айында ла ҡар ятҡан була .Йәй көндәре тауҙы аҡ ҡылған баҫып ала .Ҡылған сәскә атҡан ваҡытта тау ап-аҡ төҫкә мансыла. Йылдың йыл буйы тау ап-аҡ булғанлыҡтан тауға Аҡбейек тип исем биргәндәр . == Ҡашҡатау == Ауылдың көньяҡ йүнәлешендә Ҡашҡатау урынлашҡан .Элегерәк тауҙа ағас үҫмәгән урыны булған .Алыҫтан ағас үҫмәгән урыны ҡашҡа булып (тамға ) күренеп торған . Халыҡ телендә тауға Ҡашҡа тау тип исем биргәндәр. Тау ҡарағас,ҡарағай урманлығына бай .Был тау һауа торошонда алдан белдертеү ғәҙәте бар. Әгәр ҙә ҡыш көнө Ҡашҡатауҙа уҫкән ҡарағай ,ҡарағастар ныҡ шаулай башлаһа буран сыға ,йәй көнө шаулаһа көслө ел ,ямғыр яуыуы көтөлә тейҙәр ауылдың оло кешеләре. Ямғырлы йылдарҙа көртмәле уңа Ҡашҡатауҙа . == Үлекбар == Ауылыбыҙҙың көнсығыш йүнәлешендә Үлекбар тауы урынлашҡан .Был тауҙы элек –электән ауыл халҡы Үлекбар тип исем биргән ,сөнки тау битләүендә ауылдың зыяраты урынлашҡан . Тауҙы ҡайынлыҡ урманы баҫып алған .Йәй көндәре ҡайынлыҡ урманында еләк күп була ,көҙ етһә бәшмәк уңа . Һалдат тауы . == Һалдат тауы == Ауыл осондағы тау Һалдат тауы тип атала .Ауыл халҡы әрмегә саҡырылған егеттәрҙе һәр ваҡыт ошо тау янына тиклем йыр –бейеү менән ,изге теләктәрен теләп күмәкләшеп килеп оҙатып ҡалғандар . Һуңғы йылдарҙа ғына был йола онотолоп бара .2019 йылдың май айында тау башына матур итеп гәпхана эшләнелде ,уның янына Башҡортостан флагы ҡуйылды .Тау башына менеп ,ауылды ҡарап тәбиғәт ҡосағында матур итеп ял итергә була ..Республикабыҙҙың флагы менән гәпхана әллә ҡайҙан беҙҙе үҙенә саҡырып торған кеүек . == Ҡамабар == Был йылғаның исеме үҙенән үҙе барлыҡҡа килгән .Элек уны йылға түгел ,ә шишмә тип кенә йөрөткәндәр .Һыуы шундай таҙа ,сылтырап ағып ятҡан Аҡбейек тауынан Һалдат тауына тиклем һуҙылған был шишмә.Был тауҙарҙа ҡайын күп булған .Үтеп сыҡҡыһыҙ ҡайынлыҡта Ҡама йәнлектәре бик күп булған .Халыҡ күбәйгән һайын ағастар һирәгәйә ,ҡамаларҙың һаныла кәмей барған .Ҡайһы саҡ кешеләр ҡамалар күп булғанлыҡтан ,унда ҡамабар тип эйткеләгәндәр .Тора бара был исем бөтә ауылға таралған .Халыҡ шунан башлап Ҡамабар йылғаһы ,Ҡамабар шишмәһе тип әйтә башлағандар .Был йылға Аҡбейек тауы аҫтынан ғына урғылып ағып ята һәм Оло йылғаға барып ҡоя .Өамабар йылғаһы буйында ҡамалар яйлап ҡына юҡҡа сыҡҡан дар.Халыҡтың туҡтауһыҙ ҡамаларға һунар итеүе ,уларҙы бҫтҫрҫүгә тиклем барып еткән .Бик әҙ генә ҡалған ҡамалар төйәктәрен ташлап китергә мәжбүр булғандар .Әйылғаны әле һаман Ҡамабар тип йөрөтәбеҙ == Иҫке ыҙма == Әлеге беҙҙең ауыл ултырған ерҙән Үҙән йылғаһы буйында бер саҡрым самаһы үрҙәрәк туғай өҫтө Иҫке ыҙма яланы тип атала. Йәғни иҫке ауыл нигеҙе .Бында башта Игелек тигән ҡарт килеп йәшәй башлай. Ниңәлер берҙә генә доньяһына ҡот ҡунмағас ,ялан яғындағы бер муллаға кәңәш һорап бара. Мулла :” Ауылды әҙ генә бер саҡрым самаһы аҫҡараҡ төшөрөп нигеҙлә .Унда эреле –ваҡлы ете йылға ҡушылып аға” –тип кәңәш бирә. Игелек ҡарт үҙенең доньяһын Үҙән йылғаһына Бәләкәй йылға менән Оло йылға ҡойған еренә алып барып төҙөй. Ауыл аша тағы Ҡамабар, Ҡараташ, Көрпә йылғалары, түбәндәрәк Үҙәнгә Сәңгелде йылғаһы ҡоя. Ауылдың ҙур өлөшө Ҡараташ тауының көньяҡ итәгендә ултыра .Ауылдың нигеҙе ҡотло һәм ғүмерле булып сыға . == Ҡыпсаҡ шылдырған == 1951 йылдың декабрынан 1952 йылдың яҙына тиклем Мәсәғотов Кәбир олатай менән Усманов Фәсхетдин олатайҙар Ҡараңғы уйҙа аттар көткәндәр. Яҙ бесәндәре бөтә .Аттарҙы астан үлтермәҫ өсөн Кәбир олатай уларҙы кәбән төптәренә ҡыуып алып йөрөй. Бер ваҡыт улар Ҡараңғы уй йылғаһы башында ун биш күбәләй, бер аҙ ашалған кәбән күреп ҡайталар. Ике көн аттарын алып барып ашаталар .Ҡалған бесәнде ташып алалар. Был бер кәбән бесән Байғаҙыларҙыҡы булған икән .Улар бесәнде алабыҙ, тип килһәләр, бесән юҡ икәнде күрәлә. Ҡыпсаҡтар бесәнде ашатҡандарын белгәс,был урынға Ҡыпсаҡ шылдырған тип исем бирәләр. == Ҡараташ тауы == Ауылыбыҙға яҡын ғына көнбайыштан Ҡараташ тауы урынлашҡан.Тауҙың таштарының төҫө ҡара булғанлыҡтан тауға Ҡараташ исеме бирелгән .Тауҙың иң бейек урынынан ауылдың урамдары күренә .2019 –сы йылдың май айынан алып тауҙың иң бейек урынына матур итеп ауылыбыҙҙың исеме яҙылып ҡуйылды . Тирә –йүнгә йәм өҫтәп Башҡортостаныбыҙҙың флагы елберҙәй.Йәмле йәй көндәрендә тауҙан халыҡ өҙөлмәй .Йыл һайын ҡышҡы Зарница уйындарында без күмәкләп ярыша –ярыша Ҡараташҡа менәбеҙ . Тауҙың көньяғынан шишмә аға .Шишмәгә лә Ҡараташ исеме бирелгән .Ҡараташ шишмәһе һыуҙарын Үҙән йылғаһына ҡоя .Шишмәнең һыуы бик һалҡын .2019 –сы йылдың көҙ айҙарында шишмәне матур итеп кәртәләнеләр .Ауылыбыҙ килендәрен һыу юлын күрһәтергә Ҡараташ шишмәһенә килтерәләр.Элек ауылдың ярты халҡы һыуҙы Ҡараташ шишмәһенән алып эскән .Әлеге ваҡытта күп өйҙәргә һыу үткәрелгәс ,шишмәгә килеп һыу алыусылар һаны әҙерәк . ''Фирзәлиә Ҡарамышева, Әбделмәмбәт мәктәбенең 9-сы класс уҡыусыһы. 2022 йыл'' [[Категория:Бөрйән районы Әбделмәмбәт ауылы топонимикаһы]] 38h6tlb73h34yvwxu9ynjn7e0qncr76 0 5374 24721 24583 2023-02-03T18:28:00Z Aidar254 420 /* Список использованной литературы */ 24721 wikitext text/x-wiki '''Топонимы деревни Иргизлы''' == Введение == Я родилась и живу в прекрасном уголке нашей Республики Башкортостан. Бурзянский район славится своими природными памятниками, живописными уголками природы, богатым животным миром и конечно бурзянскими пчелами. Так же, по моему, только у нас живут люди любящие свою природу, историю, культуру и свой народ. Природа нашего района очень уникальна. Всюду возвышаются горы, где самые сказочные восходы и закаты, чистый воздух, полноводные реки, родники с прозрачной водой. Я с детства люблю ходить в лес, наблюдать за природой. В раннем детстве с бабушкой ходили за ягодами, по грибы. А сейчас мы часто с родителями выходим на природу. Можно сказать, мы уже посетили почти всю округу нашей деревни. В этом году уже посетили Провальную яму, смотровую площадку на Бабаташе, на горе Айыукутарган, на Антоновой скале. Мы не только гуляем по лесу, но слушаем интересные рассказы папы об этих местах, что означает то или иное название гор, рек, лесов, овраг, деревень. Проезжая по родным местам, мы даже не задумываемся над тем, а почему так названы наши улицы, овраги, горы, леса. Откуда взялись те или иные названия? Что они могут рассказать нам о прошлом нашего края? Географические названия встречаются повсюду. Они сопровождают нас с самого детства, без них человеку не обойтись. Слушая рассказы взрослых о происхождение того или иного названия нашей местности, мне стало интересно, почему именно так они называются. И я для себя решила лучше узнать о топонимах, и что могут рассказать местные топонимы о жизни наших предков. С этой целью решила выполнить исследовательскую работу. Актуальность выбранной темы обозначена желанием приобщить своих сверстников к изучению топонимов, географических названий родного края, воспитывать чувство гордости за свою малую Родину. Собранный и изученный материал будет представлять большую ценность при изучении истории родного края. Практическая значимость исследования: собранные материалы можно использовать на уроках географии, истории, родного языка и использовать во время экскурсии в школьном музее. ''Целью'' работы является изучение топонимов деревни Иргизлы и его окрестностей. В работе решались ''следующие задачи'': # Изучить научную литературу по топонимике. # Исследовать топонимы д. Иргизлы. # Изучить имеющиеся источники по данной теме. # Обобщить собранные материалы. ''Объектом исследования'' являются географические объекты, природные ландшафты. Предметом исследования является топонимы д. Иргизлы и его окрестностей. В работе использованы следующие ''методы'': # Теоретический анализ. # Беседа. # Поиск. Основной ''предполагаемый результат'' исследования – сбор материала для дальнейшего использования на уроках, в музее. ''Структура работы'': работа состоит из введения, основной части, заключения, списка используемой литературы. == Теоретические основы топонимика == === Что изучает топонимика? === Каждый предмет окружающей нас действительности имеет свое имя или название. Топоним — это название географического объекта (реки, пустыни, горы, города, деревни, села и др.), официально зафиксированное в документах и закреплённое временем. Топонимика – это наука о географических названиях. Термин «топонимика» составлен из греческих слов, означающих «место» (топос) и «имя» (онома) - учение о местных именах, о названиях мест. Главным объектом изучения топонимики являются топонимы, что в переводе с греческого означает "название места". Вопросами происхождения географических названий России занимались многие ученые в нашей стране и за рубежом. Среди них в первую очередь следует назвать А.И. Соболевкого, А.М. Селищева, В.А. Никонова, А.И. Попова, Э.М. Мурзаева, Е.М. Поспелова, И.А. Воробьеву, А.К. Матвеева, Г.П. Смолицкую, О.Н. Трубачева и другие. Изучение топонимии Башкортостана и соседних областей Южного Урала началось в 1-й половине 18 века. Топонимия изучалась по трудам средневековых восточных авторов, русских писателей и ученых, памятники башкирской литературы. Научному изучению топонимии Башкортостана положил начало профессор Джалиль Киекбаев. Так же большой вклад внесли в изучении топонимии Башкортостана Т.М. Гарипов, Р.Г. Кузеев, Э.Ф. Ишбердин, Н.Х. Максютова, З.Г. Ураксин и д.р. А топонимию нашей местности в близ деревень Иргизлы, Кутаново и Максютово начал изучать учитель трудового обучения, участник Великой Отечественной войны Асигулов Тимирьян Рамазанович и учитель географии, Почетный краевед РБ Муллагулов Азат Гизитдинович. Изучая топонимию наших окрестностей, мы опирались на их записи. === Типы топонимов === Географические названия относятся к числу важнейших памятников культуры. Появившиеся в разных языках в разное время они отражают всю многовековую историю человечества. Среди топонимов выделяются различные классы, такие как: * Ойконимы — названия населённых мест (от греч. oikos — жилище, обиталище). * Гидронимы — названия водных объектов (от греч. hydros — вода). * Оронимы — названия гор, возвышенностей (от греч. oros — гора). * Урбанонимы — названия внутригородских объектов (от лат. urbanus — городской). * Годонимы — названия улиц (от греч. hodos — путь, дорога, улица, русло). * Агоронимы — названия площадей (от греч. agora — площадь). * Дромонимы — названия путей сообщения (от греч. dromos — бег. движение, путь. == Топонимы деревни Иргизлы == === Классификация микротопонимов деревни Иргизлы === Каждый географический объект имеет ему только принадлежащие свойства и признаки, историю происхождения их названия. Изучая топонимы нашего края, мы узнали его большое разнообразие. Различные факторы влияли на их происхождение. Многие названия местностей дошли до нас с очень давних времен. Среди иргизлинских топонимов, можно увидеть немало русских названий. Это связано с тем, что деревня Иргизлы, начиная с конца 18 века и до середины 20 века, представляла собой поселение с большим преобладанием русского населения. Но интересно и то, что русские крестьяне, поселившиеся здесь не стали придумывать новые названия, а продолжили пользоваться уже имеющимися башкирскими топонимами. Башкирские топонимы более древние, это названия рек, скал, гор, лесов. Русские же топонимы более поздние, в основном они связаны с хозяйственной деятельностью людей и историческими событиями. Рассматривая местные топонимы, Почетный краевед республики Башкортостан Муллагулов Азат Гизитдинович предлагал классификацию микротопонимов деревни Иргизлы. Основой для квалификации стало значение слов. ==== Классификация микротопонимов деревни Иргизлы ==== * Топонимы, образованные от личных имен. “ Машкин ключ” - родник, “Тютелени” – речка, Алтынбей, Амирсапҡан (Әмирсапҡан), Самохина лощина, Алексеев сырт, Афонька, “Байсялян” (Байһәлән) – луга, скала Антон, гора Пугачева. * Топонимы, связанные с миром животных и растений. Есть топонимы, связанные животным и растительным миром. Как известно, башкиры занимались охотой и в местной топонимии есть названия, происходящие от животного мира. Например, Бузайгыр (Боҙайғыр), Зирянгунан (Ерәнғонан), Аксыйыр, Айыукутарган, Можевельная(Артышлы тау), Березник, Карагайтугай. * Топонимы, указывающие на особенности географических объектов. Есть топонимы, происходящие от географических терминов. В большинстве используются такие географические термины, как “тау” - гора, “йылға” - река, речка, “ таш” – камень, “ҡая” - скала, “уя” – низменность. Например, в окрестностях нашей деревни есть такие места, как Бабаташ, Богатугай (Боғатуғай), Белекейка (Бәләкәй йылға), Казануй (Ҡаҙануй), Асияк, Красный яр, Ширкабак, Провальная яма. * Топонимы, связанные с хозяйственной деятельностью людей. Дегтярка – сенокос, Кирпичный – место на берегу реки Иргизлы, Мельница (Тирмән тамағы), Комалгыс – место, где брали песок. === Топонимы, образованные от личных имен === В своей исследовательской работе мы решили остановиться на топонимах, образованных от личных имен. И в первую очередь надо обратить внимание на происхождение названия деревни Иргизлы. ''Название деревни Иргизлы'' (Ырғыҙлы) произошло от антропонима Иргиз (Ырғыҙ). Согласно фольклорным источникам (в т.ч эпосу “Акбузат”) в этих местах были расположены кочевья знатного бия по имени Иргиз (Ырғыҙ). От него пошло название реки, а потом и деревни. Иргиз бей был в подчинении у известного башкирского хана Масима (предположительно 9-10 вв). Известно, что территория д. Иргизлы была заселена еще с эпохи каменного века. Археологический памятник “''Грот Ташмурун''” хранит многочисленные следы жизнидеятельности первобытных людей начиная с эпохи энеолита – вплоть до средневековья, (IV тыс.л. до н.э – I тыс.л н.э.) О происхождении названия скалы ''Антон'' существует несколько версий. Одна из них дается в книге “Башкирские предания и легенды”. Составление, вступительная статья, комментарии Фанузы Надршиной: – Уфа, Башкирское книжное издательство, 1985, – 288 с. Вот что рассказывается в этой книге.<br> Много лет тому назад в эти места забрел некий странник по имени Антон. Однажды, когда он проходил над глубокой пропастью, что находится неподалеку от аула Ыргызлы, слетела с его головы фураж¬ка и прямо в ту пропасть. Полез он за ней да и не смог вылезти обрат¬но. А там, внизу, оказался подземный ход, и Антон пошел по нему. Долго он шел, и тот подземный ход вывел его к берегу Агидели, где каменная скала повисла наподобие шалаша. Это место очень понрави¬лось Антону, и он там остался жить. С того времени люди стали называть то местечко Скалой Антона. А сам он приходил за огнем да продуктами к жителям аула Котан. Плотогонам, проплывавшим внизу по реке, кидал он бывало хлеб и им самим же плетеные лапти. С башкирами близлежащих аулов жил он в. мире и дружбе. И никто его не обижал. Говорят, было несколько тропинок, которые вели прямо к Скале Антона. Только их до сих пор никто не смог обнаружить. То, что было ему необходимо, поднимал он в свою пещеру на аркане, намотанном на колесо. Дело в том, что возле его скалы, служившей ему жилищем, была еще пещера, носившая название «Харыкоскан» — «Пещера, отку¬да свалилась овца». В той пещере хранились мясо, рыба, мука и всякие другие продукты. В той своей скале Антон прожил довольно много времени, а потом навсегда куда-то исчез. ''Второй вариант легенды'' звучит чуть-чуть по другому. По рассказам местных жителей Антон, сбежавший где-то из Оренбургской губернии предположительно с большим количеством золота от преследователей, обосновал уединенное жилье в скале на высоте 50 метров. Он выбрал столь трудолюбивый и трудный образ жизни в естественной крепости для своей защиты? Или он был сумасшедший, как говорили о нем местные жители того времени? Мог бы сумасшедший устроить такое жилье со всеми удобствами, колодцем с чистой питьевой водой, выдолбленный в пещере вручную, с тремя отдельными комнатами из обожженного кирпича обитой изнутри хорошо обработанным деревом и с лебедкой для поднятия грузов снизу? Как описывает Лепехин, он был еще и набожным человеком. По рассказам местных жителей люди, сплавлявшие лес по реке Белая кричали «Антон, дай хлеба!», он бросал хлеб со скалы. Лепехин написал в дневнике, что такое жилище походило на творение рук не одного человека, хотя жители убеждали его в обратном. Построить жилье из кирпича и дерева внутри пещеры в скале на высоте пятидесяти метров, куда пройти то было трудно, и раскидываться хлебом бедному одинокому человеку, как-то не укладывается в голове. Прямо за нашим огородом находится Машкин родник. Название происходит от имени Маша. Раньше, когда во дворах не было колонок для воды, все жители нашей улицы ходили за водой к этому роднику. Несколько лет назад сотрудники Национального парка “Башкирия” почистили и загородили этот родник. По рассказам бабушек этот родник нашла девушка по имени Маша. Она всегда ухаживала за этим родником, чистила его. После этого народ просто начал называть его Машкин родник. Теперь и лес за огородом называют Машкин. В четырех километрах от деревни Иргизлы есть место, которое называется ''Канырка''. По записям учителя трудового обучения, участника Великой Отечественной войны Асигулова Тимирьян Рамазановича в приблизительном переводе с башкирского языка название этого места означает бесконечную, бездонную пустоту. И это название вполне оправдывается, так как в различных местах этого уголка издревле известны горные пустоты, пещеры карстового происхождения вроде пещеры Шульган-таш. Когда-то, еще в конце дватцатых годов, здесь был хутор из 8-10 дворов. Проживали на хуторе, в этих исконно башкирских землях, русские люди. После коллективизации сельского хозяйства, жители хутора переселились в деревню Иргизлы. Среди этих перселенцев была семья нашего прадеда Путинихина. В то время он был работящим, трудолюбивым человеком. Держал лошадей, было большое хозяйство. Во время коллективизации его объявили кулаком и отобрали дом, скатину. Этот дом был перевезен в деревню Кутан, и поставлен как клуб. Пробабушка Зинаида Петровна Путинихина вышла замуж за Самохина Ефима Александровича. Они продолжали держать скот, разводить пчел. Не подалеку от деревни в вершине речки Малого Алтынбея были сенокосные угодья прадеда. Современем эту лощина стали называть Самохиной лощиной, по фамилии нашего прадедушки. До недавних времен здесь косили сено наши родственники. == Заключение == Итак, мы начали изучать топонимику нашей местности. Эта работа помогла нам узнать много интересных фактов из истории нашей малой родины. Даже в ходе исследования узнали, что некоторые названия местностей связано напрямую нашей семьей. Мы считаем, что историю своей родины, как и историю своей семьи, должен знать каждый человек. Считаем, что цель исследования достигнута, все задачи выполнены. Собранный нами материал может быть использован на уроках географии, на занятиях по краеведению и в нашем школьном музее. Мы считаем, что привлечение материала о местных географических названиях на занятиях по разным предметам в школе повышает интерес у учащихся к родному краю, развивает пытливость и наблюдательность, воспитывает гордость. В дальнейшем я хочу продолжить работу по изучению топонимики окрестностей. Еще многое остаются неразгаданным. Топонимика показалась нам увлекательной наукой, она может заинтересовать и краеведов, и всех, кто любит свой край и его историю. == Список использованной литературы == # Асигулов Т.Р. Альбом туристического похода учащихся 9а класса Иргизлинской средней школы Бурзянского района Башкирской АССР, июнь, 1978 год. # Башҡорт халыҡ ижады: Риүәйәттәр, легендалар. Икенсе том. - Өфө: “Китап”, 1997. – 440 бит. # Материалы из школьного музея. # Материалы из интернет ресурса. # Муллагулов А.Г. Топонимы бассейна реки Белой юго-западной части Бурзянского района. ''Выполнила: Самохина Дарья Валерьевна, ученица 6 класса МОБУ СОШ с.Иргизла. Руководитель:Самохина Дильбар Гафуровна,руководитель школьного музея. Иргизлы, 2022'' [[Категория:Бөрйән районы Ырғыҙлы ауылы]] [[Категория:Бөрйән районы топонимикаһы]] k69z9nh2yxf7w378lsr1mzaea47q6ft 0 5375 24867 24584 2023-03-13T15:37:04Z Aidar254 420 24867 wikitext text/x-wiki '''Эта гора – священное место для байгазинцев.''' Богата и разнообразна природа Бурзянского района. Своеобразной и редкой красотой одарила природа этот уголок Башкортостана. Здесь можно проплыть по быстрым горным рекам, совершить трудные, но полные восторга восхождения на высокие уральские вершины, спуститься в темноту сказочно-заманчивых пещер, осмотреть целебные источники, покататься с крутых горных склонов на горных лыжах, собирать целебные травы и ягоды. Здесь действительно очень красиво! И красота эта первозданная! Может именно поэтому на территории Бурзянского района находится большое количество памятников природы. Один из таких памятников находится недалеко от районного центра. ''Гора Уразы'' расположена в труднодоступной горной части Бурзянского района на левом берегу реки Суваняк, в двух километрах от деревни Байгазино. Хребет Уразы тянется 7 км вдоль реки Суваняк до местности «Кысык». Общая площадь горы 9 гектаров. Мы рассматриваем ее вершину – скалу Уразы. Гора состоит их двух вершин – скал- женская и мужская скалы. Вершина Уразы 840 метров от уровня моря. Обе скалы по форме похожи на стог сена. Со всех сторон его окружают горные хребты: Базал (Старосубхангулово), Курыуды (Байназарово), Акбейек (Абдульмамбетово), Ирендек (Баймакский район), также горные массивы Белорецкого района. Уразы знаменита горным хрусталем. Горный хрусталь – это прозрачная разновидность обыкновенного кварца кристаллической формы. Кристаллы горного хрусталя бывают размеров: больших, средних и малых. Образцы его весом 15-20 килограммов нередко. В Уразы – скале встречаются их малые размеры. Горный хрусталь – диковинный камень. В 1950 году в горе Уразы открыли месторождение горного хрусталя. Из воспоминания Динисламова З.Ш. (ветеран ВОВ ;1926 г.р. -2016 г.с.) : «В 1950 году я демобилизовался и устроился на работу в бригаду Сергеева. Бригада Сергеева приехала из Москвы для раскопки уразинского хрусталя. Этот хрусталь на машинах «ЗИС» везли в Баймак, потом для обработки переплавляли в Магнитогорск». За 1950-1954 годы было вывезено около 120 тонн уразинского хрусталя. Связи с тем , что открыли новое месторождение вблизи Челябинска, наше закрыли. Хрусталь в горе есть и в настоящее время, надо его раскопать. Сейчас люди, посетившие скалу, уносят хрусталь как сувенир. ''Легенды и предания, связанные с горой Уразы''. Много версий о названии горы. # В «Словаре топонимов Республики Башкортостан » («Китап»Уфа,2002) объясняется : «Уразы-гора в Бурзянском районе, д. Байгазы. Возможно, от үрәҙе» «возвышенное, холмистое место». # Видный учебный-этнограф Мухтар Сагитов записал такую историю: «Во времена Масим хана (16век) в наших краях жил Уразы хан. Его ставка находился именно на этой горе: сохранились камни фундамента здания. У него был полководец по имени Байтума. Действительно, недалеко от Уразы есть гора Байтума. По преданиям, там находились ставка полководца». # Существует и такая легенда. «В давние времена местные жители занимались кустарничеством: из дерева мастерили сани, колеса, посуду и другие необходимые в хозяйстве вещи. Это товары они везли в степные районы меняли на еду, одежду. Чтобы куда-то ехать, нужно было подняться на гору (ур- возвышенность, азым-шаг). Получилось название – Уразы.» # Еще одно предание. В стародавние времена жил пастух по имени Уразгул. Он был сильным, храбрым, справедливым человеком. Люди Уразгула уважали больше, чем его хозяина – бая. Это не нравилось баю. По ложному доносу хозяина (Будто пастух украл лошадей и переправил в степнякам), Уразгула должны были арестовать. Но парень не хотел сдаться, скрылся в горе. Когда пришли за ним, он отстреливался до последней стрелы, затем сбросился со скалы. В честь его гору назвали Уразы. Эта гора – священное место для байгазинцев. Хотя она находится не так близко от деревни, в каждую весну всей деревней поднимаются туда, устраивают праздники. Традиция посещения горы сохранилась и в настоящее время. В каждую весну (1 мая, 9 мая, когда позволяет погода) в основном молодежь выходит на пикник. Вообще у них так заведено: любого желающего гостя ведут туда. Это своего рода часть культурного мероприятия. Уразы - известная гора по всей округе. Сюда часто на экскурсию приезжают школьники из окрестных деревень. В основном из деревень Абдульмамбетово, Байназарово, Кильдигулово, Старомунасипово (Бурзянский район), Билалово, Тагирово (Баймакский район). В вышеперечисленных деревнях проживают представители карагай- кипчакского рода. Мы думаем, что их зовет сюда историческая память. Так как в давние времена здесь проводились собрания (курултай) карагай – кипчакского рода. ''Сагитова Алсу. 8 класс. МОБУ ООШ с. Старосубхангулово. 2022 год'' [[Категория:Бөрйән районы Байғаҙы ауылы]] b7rusebncfmppb2vchkrfamqyrfl84y 2 5376 24602 24601 2022-12-29T03:44:35Z James500 1137 Add interwiki link 24602 wikitext text/x-wiki {{#babel:en|ba-0}} [[en:User:James500]] rnf5hcu2cvsbl2fg21gl6a7btbi1d4o 0 5377 24616 24615 2023-01-10T18:31:59Z Һәҙиә 403 /* Ғәлиәкбәр һәм Үрге Нөгөш ауылдарының тыл батырҙары */ 24616 wikitext text/x-wiki == Ғәлиәкбәр һәм Үрге Нөгөш ауылдарының тыл батырҙары == #Әминев Әбдрахман Рауил улы, 1864 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Әминев Ғилман Сәләхетдин улы, 1864 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Әминев Ғилфан Сәләхетдин улы, 1886 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Әминев Кафый Зекрия улы, 1929 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Әминева Ҡанифа (Амина) Хәйрулла ҡыҙы, 1908 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Әминева Фәриҙә Абдулла ҡыҙы, 1911 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Әминева Фатима Әхмәтгәрәй ҡыҙы, 1904 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Әминев Сынтимер Яхиевич, 1929 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Аҫылғужин Әхмәҙулла Ғөбәйҙулла улы, 1911 йылғы, Үрге Нөгөштән, рядовой, 1946 #Аҫылғужин Ҡунакбай Ғөбәйҙулла улы,1927 йылғы. Үрге Нөгөштән, сержант, 1951 йылда демобилизацияланған. #Аҫылғужин Мөхәмәҙулла Ғөбәйҙулла улы, 1906 йылғы. Үрге Нөгөштән, рядовой, 1945 йылда демобилизацияланған. #Аҫылғужин Хәбибрахман Ғөбәйҙулла улы, 1924 йылғы. Үрге Нөгөштән, рядовой, 1944 йылда демобилизацияланған. # Аҫылғужин Вилдан Мөхәмәтйән улы, 1896 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Аҫылғужин Ғиниәт Мөхәмәтҡол улы, 1876 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Аҫылғужин Зарифа Зәйнетдин ҡыҙы, 1900 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Аҫылғужина Мәҙинә Ғәрифулла, 1889 йылғы Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Аҫылғужина Фатима Хәйрулла ҡыҙы, 1910 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. # Әхмәтов Хәлил Ғатаулла улы, 1908 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Әхмәтова Балхия Йәрмөхәмәт ҡыҙы., 1897 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Әхмәтова Золхия Сәмәрхан ҡыҙы, 1904 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Әхтәмов Ғөбәйҙулла Абдулла улы, 1885 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. # Байгазин Миңлеғәле Хаммат улы, 1924 г. р., д. Галиакберово, промартель «Кызыл байрак». #Байгазин Хаммат Байғаҙы улы, 1889 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Байгазина Зөлхизә Сәйфулла ҡыҙы, 1897 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Бикбаев Вилдан Мөхәмәтйән улы, 1907 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Бикбаев Ҡасим Юнусович, 1928 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Бикбаев Йосоп Юныс улы, 1874 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Бикбаева Бүләкбикә Әхмәт ҡыҙы, 1903 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Бикишева Мәғәфиә Ғиниәт ҡыҙы, 1914 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Биккинин Ғилман Сөләймән улы, 1908 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Бикмеев Ҡунаҡбай Нәби улы , 1906 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Ғәбитов Әхмәҙулла Абдулла улы, 1916 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Ғәбитов Мансур Хажмөхөмәт улы, 1916 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Ғәбитов Шакир Хажмөхөмәт улы, 1928 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, узел связи. #Ғәбитов Яҡуп Абдулла улы, 1906 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Ғәбитова Ғәйшә Фазлетдин улы, 1907 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Ғәбитова Ғилминиса Абдулла ҡыҙы, 1921 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Ғәбитова Мәрйәм Ғәни ҡыҙы, 1921 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Дауытова Дәғиә Абдрахман ҡыҙы,1917 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле #Иҫәнәмәнов Мостафа Исхаҡ улы , 1899 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Иҫәнәмәнов Шә йхислам Исхаҡ улы, 1903 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Иҫәнәмәнова Тарифа Сайфулла улы, 1899 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Исламбаев Абдулла Исмәғил улы, 1890 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Исламбаев Шарифулла Абдуллович, 1920 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Исламбаева Зәйнәп Вилдан ҡыҙы, 1921 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле # Исламбаева Сара Ноғоман ҡыҙы, 1917 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. # Ишмөхәмәтов Аллабирҙе Моталлап улы.,1895 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Ҡаһарманов Абдрахман Рауил улы, 1881 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Ҡаһарманова Роза Абдрахман ҡыҙы, 1924 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Ҡаһарманов Вәхит Абдрахман улы, 1930 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Кулбаев Мөхәмәт Сафа улы,1889 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Ҡарағолова Йомабикә Зиннәт ҡыҙы, 1927 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле.??? #Кулбаев Тимерҡаҙык Исмәғил улы, 1905 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Кулбаева Хәҙисә Хайрулла ҡыҙы, 1912 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. # Сабитова Сәмиғә Абдулла ҡыҙы ,1899 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Сәғитов Зәки Хаммат улы , 1928 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Сәғитова Мәхмүзә Баймырҙа ҡыҙы, 1910 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Хәлитов Әбделхай Фәйзрахман улы, 1921 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Хәлитова Ғәйниәмал Сәләхетдин ҡыҙы, 1907 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Хәлитов йомаһолтан Денислам ҡыҙы, 1921 йылғы. Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. # Хатапов Ғәндәлип 3., 1869 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Юламанов Исҡужа Йәһүҙә улы, 1890 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Юламанова Зөләйхә Исҡужа ҡыҙы, 1926 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Йәғәфәров Зиннәт М., 1861 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Йәмилева Шәрипямал Мөхәмәт ҡыҙы, 1912 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Йәнғәлин Ғиззәт Ғәле улыч, 1861 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Йәнғәлин Тайып Мөхәмәтғәле улы, 1905 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. # Йәнғәлина Гөлниса Мөхәмәтғәле ҡыҙы, 1904 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Йәнғәлина Зөлхизә Ғиззәт ҡыҙы, 1907 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Йәнғәлина Фәхриниса Минһаж ҡыҙы, 1906 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. #Йәнғәлина Йәнифә Ямалетдин ҡыҙы, 1926 йылғы, Ғәлиәкбәр ауылы, «Ҡыҙыл байраҡ» промартеле. ==Сығанаҡтар== *ГЕРОИ ТЫЛА Списки тружеников, награжденных медалью «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» Российская Федерация Республика Башкортостан Бирский, Благоварский, Благовещенский, Бурзянский районы.Том 5.Издательство “КИТАП" имени Зайнаб Биишевой УФА-2009. УДК 94 (470.57) ББК 63.3 (2Рос.Баш) Г 39 [[Категория:Бөрйән районы]] ic3jo1vsvlg9dvgyym7ebnkdbaiuclo 14 5378 24618 2023-01-22T17:26:27Z Aidar254 420 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24618 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 14 5379 24628 2023-01-23T11:03:25Z Aidar254 420 "[[Категория:Китаптар]]" исемле яңы бит булдырылған 24628 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 0 5380 24901 24900 2023-03-24T14:07:01Z Вәхит 747 24901 wikitext text/x-wiki {{Автор тураһында (рус) |ФАМИЛИЯ=Шәрипов Әғләм Яҡуп улы |ИМЕНА= |ПЕРВАЯБУКВАФАМИЛИИ=Ш |ВАРИАНТЫИМЁН=<span style="font-family: 'Palatino Linotype'; font-size: 120%;">Шәрипов Әғләм Яҡуп улы</span> |ОПИСАНИЕ=биология фәндәре кандидаты, ауыл хужалығы фәндәре докторы |ДРУГОЕ= |ДАТАРОЖДЕНИЯ=9 март 1963 |МЕСТОРОЖДЕНИЯ=Башҡорт АССР-ының Баймаҡ районы Ҡаратал ауылы |ДАТАСМЕРТИ= |МЕСТОСМЕРТИ= |ИЗОБРАЖЕНИЕ=Шәрипов Әғләм Яҡуп улы.jpg |ВИКИПЕДИЯ=ba:Шәрипов Әғләм Яҡуп улы |ВИКИЦИТАТНИК= |ВИКИСКЛАД= |ВИКИЛИВР= |ЭСБЕ= }} * [[Әғләм Шәрипов ижады/Ала ҡарға|Ала ҡарға]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Аң булайыҡ, һаҡ булайыҡ!!!|Аң булайыҡ, һаҡ булайыҡ!!!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Атай менән кәңәшләштек әле!|Атай менән кәңәшләштек әле!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Нимә етмәне икән был ағайға!|Нимә етмәне икән был ағайға!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Бар шундай ҡатындар!|Бар шундай ҡатындар!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Булған хәл|Булған хәл]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Йәтсә — исемдәре матур, ә үҙе йыртҡыс!|Йәтсә — исемдәре матур, ә үҙе йыртҡыс!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Йырлап асыла күңел!|Йырлап асыла күңел!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Ҡарағай башында ... бабай!|Ҡарағай башында ... бабай!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Ҡартатай тәрбиәһе ононтолмай!|Ҡартатай тәрбиәһе ононтолмай!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Ҡасан ағай|Ҡасан ағай]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Ковидҡа бәйле ҡыҙыҡ хәлдәр|Ковидҡа бәйле ҡыҙыҡ хәлдәр]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Шахил Шиам – Бөрйән кейәүе|Шахил Шиам – Бөрйән кейәүе]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Һоҡланып торма — эшлә!|Һоҡланып торма — эшлә!]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Һунар мажаралары|Һунар мажаралары]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Урыҫса-башҡортса һөйләшеү|Урыҫса-башҡортса һөйләшеү]] * [[Әғләм Шәрипов ижады/Тыуған_ерең,_туғандарың_булыу_–_үҙе_бәхет!|Тыуған ерең, туғандарың булыу – үҙе бәхет!]] [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] 9dm4jpx4oy8vu1q0o3zsrgwcw4xgsh1 0 5381 24659 24653 2023-01-28T05:35:54Z Aidar254 420 24659 wikitext text/x-wiki == Ала ҡарға == ''Күптән түгел миңә ошондай шылтыратыу булды. “Әле бына аптырап ала ҡарғаларға ҡарап торам. Ошоға хәтлем мин уларҙы ҡыш көнө ауылда берҙе лә күргәнем юҡ ине. Ә бына бөгөн унлап ала ҡарға ауыл эргәһендәге ҡыйлыҡта сүпләнеп йөрөй. Ошоно белергә ине – улар беҙҙә ҡышлаймы әллә ҡышын йылы яҡҡа осоп китәләрме?”.'' Фән теле менән әйткәндә, ала ҡарға синантроп төр ҡошона инә. Синантроп һүҙенең мәғәнәһе “кеше менән бергә” тигәнде аңлата. Икенсе һүҙ менән әйткәндә, синантроп ҡоштар кеше йәшәгән төбәкте ташлап китмәҫкә, кеше менән бергә йәшәргә тырыша. Бик ҡаты һыуыҡтар мәлендә генә йылыраҡ яҡҡараҡ күсеп тороуҙары бар. Үҙ сиратында синантроп ҡоштар ауылдыҡы һәм ҡаланы була. Бына, әйтәйек, ауыл халҡы йыл әйләнәһенә һайыҫҡандың тегеләй-былай ялпылдап осоп йөрөүенә күнегеп бөткән. Ә бына ала ҡарға ауыл тирәһендә йәшәргә тырышмай, ул ҡала ҡошо булып иҫәпләнә. Был ҡош менән беҙ ошондай әйтем аша таныш — “йөрөй шунда ала ҡарға һымаҡ”. Беҙ нишләптер башҡаларҙан нимәһе менәндер айырылып торғандарҙы, ала ҡарға, тип атайбыҙ. Минең уйымса, ала ҡарға башҡа ҡоштарҙан, ысынлап та, айырылып торалыр, шуға күрә беҙ уны сағыштырыу миҫалы итеп алғанбыҙҙыр. Ошо турала һөйләшеп алайыҡ әле. Баштан уҡ шуны әйтер кәрәк: ала ҡарға тән-кәүҙә матурлығы менән маҡтана алмай. Суҡышы ҡара, башы ҡара, ҡойроҡ-ҡанаттары ҡара-күк, арҡаһы һәм ҡорһағы бысраҡ аҡ төҫтә. Аяҡтары ла ҡара, етмәһә, улары нәҙек һәм оҙон. Буй-һын матурлығы юҡ был ҡошта. Ә бына атлауы матур. Ул ерҙә аяҡтарҙы кирә баҫып ғорур атлап йөрөй. Ҡурҡыныс янау менән, ғорур атлау онотола, ул һикерә-һикерә ышаныслы араға ҡасыу яғын ҡарай. Шуна тағы китә күкрәктәрҙе киреп, ғорур атлап. Матурлыҡ артыҡ бирелмәгән күрә, аҡыл шәп бирелгән уға. Башҡа ҡоштарҙа алйот түгел, уларға ла аҡыл бирелгән. Әммә ала ҡарғаға күберәк бирелгән, буғай. Шуларҙың бер нисәһен һанап китәйек әле. Башҡаларҙан айырмалы рәүештә ала ҡарғалар үҙ-ара “һөйләшеп” аңлаша, тип иҫәпләй ҡош белгестәре. Баҡтиһәң, уларҙа телмәр апаруҡ үҫешкән икән. Сағыштырыу өсөн ошондай һандар килтерәйек. Әгәр тауыҡ 13 төрлө, әтәс 15 төрлө, ҡарабаш турғай 40 төрлө, сәүкә 120 төрлө тауыш сығарһа, ала ҡарға 300-гә яҡын төрлө тауыш сығара! Ғаилә башлығы үҙ яртыһы менән матур итеп һөйләшә белә. Шул уҡ ваҡытта үҫмерҙәргә тормош ғилләһен өйрәткән мәлдә тауыш күпкә ҡатыланып китә. Талашыу мәлендә (ҡуй инде, әйтеп тораһы ла түгел инде) эш ҡысҡырыуға хәтлем барып етә. Ысынмылыр-бушмылыр, хатта һөйләшеү айырмалары бар был ҡоштарҙа. Әгәр берәй ала ҡарға йомошо төшөп сит ҡалаға барып сыҡһа, ул урындағы “милләттәштәренең” телен аңлай алмай бер була икән! Ала ҡарғалар һанауға ла шәп икән. Ҡош белгестәре ошондай һынау үткәргәндәр. Улар бер сеүәтәгә 8 (йәки 12, йәки 15), ә икенсеһенә 9 (йәки 13, йәки 16) ҡуңғыҙ һалғандар һәм ала ҡарғаға тәҡдим иткәндәр. Аптырамалы инде, ала ҡарға һәр ваҡыт күберәк ҡуңғыҙ һалынған сеүәтәне һайлап алған. Ҡыҙыҡ өсөн ала ҡарға менән кеше менән ярышып ҡарарға булған. Иҫ китмәле, кеше берҙе лә еңә алмаған! Ул ҡуңғыҙҙарҙы бармаҡ төртөп һанаған арала ала ҡарға мул сеүәтәне эләктереп тә өлгөргән! Күмәкләшеп уйнап алырға ла ярата икән ала ҡарғалар. Әйтәйек, берәүһе суҡышы менән берәй ташты эләктереп ала һәм һауаға атыла. Һауала ул ташты ташты суҡыштан ысҡындырып ебәрә. Төшөп барған ташты икенсеһе эләктереп ала һәм күпмелер өҫкә күтәрелгәс ташты тағы төшөрөп ебәрә. Иң отҡоро ташты тағы эләктереп өлгөрә. Был уйын таш ергә төшкәнсе дауам итә. Шуныһы иҫ китмәле, ала ҡарғалар мәрхүм булып ҡалған “ҡорҙашына” бағышлап “аят” үткәрәләр икән. Үлгән ала ҡарғаны күреп ҡалыу менән, тәү күргәне һөрән һала, был саҡырыуға башҡалары йыйыла һала. Йыйылған ала ҡарғалар сама менән ун биш минут туҡтауһыҙ ҡарҡылдап мәрхүм тирәһендә өйөрәләләр. Шунан ҡысҡырыуҙы ҡапыл туҡтаталар һәм ағас ботағына, ташҡа, ергә ултырып бер аҙға өнһөҙ ҡалалар. Ошолай тын ҡалып улар үлгән иптәше менән хушлашалар. Мәрхүмде ошолай һуңғы юлға оҙатҡас, шым ғына таралышалар. Был хәлде ҡош белгестәре һаман аңлата алмай. Бына ошондай үҙенсәлектәргә эйә ала ҡарға. Аҡыл йәһәтенән башҡа ҡоштарҙан күпкә айырыла ул. Әммә беҙ нишләптер “йөрөй шунда ала ҡарға һымаҡ” сағыштырыуын маҡтау һымаҡ ҡабул итмәйбеҙ. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] ehxzr9dd10xlue95k2kj7ehxsba7v72 0 5382 24661 24654 2023-01-28T05:36:28Z Aidar254 420 24661 wikitext text/x-wiki == Аң булайыҡ, һаҡ булайыҡ!!! == ''Был апайҙың һөйләгәне бик оҙаҡ уйландырҙы мине. Ул үҙ хәбәрен, бәлки, кемдер был хәлдән һабаҡ алыр, тип тамамлап ҡуйғайны. Уның һөйләгәндәрен тыңлайыҡ әле.'' Уйламағанда-көтмәгәндә ағайымдың донъяһына бәлә килде — ҡапыл ғына еңгәм хәмер ҡолона әйләнде лә ҡуйҙы. Аптырамалы инде, элек ауыҙына ла ҡабып ҡарамаған еңгәм бына хәҙер эсә инде. Шуныһы аяныслы, беҙ был хәлде белмәй ҙә ҡалдыҡ. Хатта унан бөтөнләйе менән ситтә тороп ҡалдыҡ. Беҙ, тигәнем, ағайымдың туғандары инде. Беҙ ғаиләлә дүрт бала үҫтек. Ағайымдан ҡала мин, шунан тағы ике ҡустым бар. Бөгөн барыбыҙҙа матур донъя көтәбеҙ. Барыбыҙҙыңда үҙ ғаиләләре бар. Ә шулай ҙа, битараф булғанбыҙ, тип әйтеп булмайҙыр. Һәр кемдең үҙ донъяһы, һәр кемдең үҙ мәшәҡәте, тигәндәй. Төрлөбөҙ төрлө ерҙә донъя көтә. Әйтергә лә түгел, һирәгерәк осрашабыҙ шул. Йылына бер икене генә оло байрамдарҙа күрешәбеҙ. Ә башҡа ваҡытта күберәген телефон аша ғына хәлде белешәбеҙ. Унда ла урыҡ-һурыҡ ҡына, өҫтән-мөҫтән генә. Хәҙер күптәр шулай донъя көтә бит. Нишләйһең, заманаһы шулай. Ҡыҫҡаһы, һәр кем үҙ тормошоноң ығы-зығыһында ҡайнаған, ағайымдар матур йәшәй икән, тип уйлап тик йөрөгән. Әле аптырап ҡуям. Нишләп мин ара-тирә килеп торған сәләмдәргә ихтибар итмәнем икән?! Үҙегеҙ беләһегеҙ, насар хәбәр атлап-югереп түгел, ә осоп йөрөй. Килмәне түгел, килде бит инде ундай сәләмдәр. Хатта минең үҙемде урамда осратып, еңгәңдең хәле шулайыраҡ бит әле, әрәм булып йөрөй, берәй сараһын нишләп күрмәйһегеҙ, тип әйтеп китеүселәрҙә булды. Әммә мин бындай хәбәрҙәргә, буш һүҙ, кеше нимә генә һөйләмәҫ, тигән кеүегерәк ҡараным. Ысын күңелдән әйтәләр, тип уйламаным. Матур донъя көткәндәренә көнләшәләр, беҙҙе талаштырыр өсөн шулай ҡыланалар, тип үҙемде тынысландырған булдым. Баҡтиһәң, гонаһ алым йөрөгәнмен, әйтеүселәр ысын күңелдән әйткән булған икән. Ә бына ағайымдың йомола төшөүенә, ҡунаҡтарға төрлө һылтау табып барырға тырышмауына, ваҡыты менән телефонды алмауына, һөйләшкән хәлдә лә ҡырыҫыраҡ яуап биргәндәренә бер аҙ иғтибар итергә кәрәк булғандыр. Ә шулай ҙа бер көн барыһы ла асыҡланды. Ул көндө ағайым беҙҙе йыйып алды һәм шаҡ ҡатырлыҡ хәбәр һалды — туғандар, түҙерлек хәл ҡалманы, еңгәгеҙ эсә! Мин аптырап ҡалдым... тип әйтеү бер аҙ алдашыу булыр ине. Унан бигерәк үҙеңде үҙең алдаған һымағыраҡ килеп сығыр ине. Белмәнем түгел, белдем бит инде. Бары күрмәмеш тә белмәмеш булып йөрөгән булдым. Әммә эштең былай уҡ тәрәнгә киткәнен белмәнем. Еңгәм ҡунаҡ-фәләндә генә бер аҙ байрам итеп алалыр, тип уйланым. Баҡтиһәң, ул был боҙоҡ эште башҡалар һымаҡ артыҡ оҙаҡҡа һуҙып тормаған, ни бары йыл самаһы эсендә төҙәтеп ала алмаҫлыҡ хәмер ҡолона әйләнгән икән. Бындай аяуһыҙ әсе хәҡиҡәтте белгәс, беҙ ысынлап аптырап ҡалдыҡ. Ағайымдың буштан-бушҡа беҙҙе йыймағанын, бындай ауыр һүҙҙәрҙе бушҡа әйтмәгәнен ултыра биргәс кенә аңлай төшәбеҙ. Өйҙә ауыр тынлыҡ урынлаша. Ипләп кенә ағайыма күҙ һалам. Ул өнһөҙ ҡараштарын тәҙрәгә төбәп ҡатып ҡалған. Ҡараштарымды еңгәйемә күсерәм. Уныһы башын түбән эйгән һәм ике усы менән битен ҡаплап шым ғына илай. Ирекһеҙҙән балаларға күҙ һалам. Береһенән береһе бәләкәй биш бала мөлдөрәшеп-аптырашып ҡарап ултыра. Һөйләп тормаһам да аңлашылалыр, был бик ауыр күренеш. Ауыр тын алып ағайым әйтеп ҡуя. “Бына шулай, туғандар, өйҙөң ҡото китте, балалар аслы-туҡлы йөрөй башланы, ҡыҫҡаһы, нимәлер эшләр кәрәк”. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] 545wia1t8wxk6vbd5jeyrncctlqnrpx 0 5383 24655 2023-01-28T05:34:45Z Aidar254 420 " [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]]" исемле яңы бит булдырылған 24655 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] d7omf65tr1h02uuat4vgtqefef6567q 0 5384 24664 24656 2023-01-28T05:39:05Z Aidar254 420 24664 wikitext text/x-wiki == Нимә етмәне икән был ағайға! == ''йәки нимә таптырҙы икән был психолог!'' ''Хәлил ағай Һөйөндөков яҙған мәҡәләнән һуң миндә яҙып ебәрергә булдым әле бала шуҡлыҡтары һәм уларҙың тапҡыр яуаптары тураһында. Әлбиттә, улар күп, уларҙың күбеһе тормош ығы-зығыһы араһынла юғалып ҡала бара. Ә шулай ҙа уларҙың ҡайһы берәүҙәре һаманда иҫтә. Ошондай ҡыҙыҡ хәлдәрҙең береһе тураһында һөйләп китәйем әле.'' Баланы мәктәпкә алып барам, тип арманһыҙ булынды, әй. Улым быйыл 1-се синыфҡа бара. Кейем-сумкаһын әллә ҡасан уҡ алып ҡуйғанбыҙ уның. Әммә бер әтнәкәһе бар икән был мәктәп эшенең. Баҡтиһәң, ошо баланы белем усағына алып барып тапшырам тиһәң, әллә күпме дөкәмит йыйыр кәрәк икән. Кәрәк дөкәмитте алыуы бер бәлә булһа, уны тапшырыуы икенсе бер бәлә икән. Етмәһә, ошо дөкәмиттәрҙе ҡабул итеүсе апай үҙ эшенә бик етди ҡарай. Миңә ҡалһа, хатта ғына ла үтә етди ҡарай. Бына әле мин шул апай алдында ҡыҙара-бүртеп, үҙемде ғәйепле кешеләй һиҙеп, башты эйенкеберәк ултырам. Сөнки тикшереүсе апай бик уҫал. Исмаһам, күңел өсөн бер йылмайһасы. Әле бына ул миңә тишерҙәй булып текәлеп ҡарап ултыра. Уның эш ҡаты, баштан-аяҡ ҡарап оҙаҡ ҡына өйрәнә ул мине. Шунан танауын соҡоп ултырған балаға бер килке ҡарап ултыра. Бер аҙ көрһөнә лә кире миңә текәлә был. Минең аңлауымса, тикшереүсе апай ошондай ысул менән был бала әллә минеке, әллә түгелме икәнен билдәләй. Шунан ауыр тын алып ҡуя. Бәйләнерлек артыҡ сәбәп таба алмағас, ҡыйын булып китәлер инде уға. Бары шунан һуң ғына мин алып килгән ҡағыҙҙарға текәлә. Һүҙҙә юҡ, тикшереүсе апайға бында тулы хөрриәт, тулы иркенлек һәм тулы иреклек. Бына ул иң өҫтә ятҡан ҡағыҙҙы ала һәм уға бары тик күҙ генә йөрөтә. Хатта күҙ ҙә йөрөтмәй, бары тик күҙ генә һала. Һәм ... шунда уҡ хата таба бит, әй, рәхмәт төшөкөрө был апай. Баҡтиһәң, был дөкәмиттә ҡултамға асыҡ күренмәй икән. Уныһы ҡағыҙҙың бөкләнгән еренә тап килгән, ҡәһәрең. Икенсе дөкәмит менән дә шул хәл ҡабатлана. Уға күҙ һалғас, хатта үҙемә “ҡыйын” булып китә. Унда түңәрәк мисәттең бәләкәй генә өлөшө сыҡмаған икән дәбаһа. Ә ул мотлаҡ май ҡояшы һымаҡ түп-түңәрәк булырға тейеш икән, эт талағыры. Ҡарышҡанҡа ел ҡаршы, тигәндәй, өсөнсө дөкәмиттә яраҡһыҙ булып сыға. Был дөкәмиткә, киреһенсә, бер ниндәй ҙә мисәт кәрәкмәй икән. Бары тик шаҡмаҡ штамп булһа, шул етә, тей оҙаҡ йәшәгере тикшереүсе апай. Ә мин, шыр алйот, яртаҡыл, шапылдатып мисәт “һуғып” тик ултырғанмын. Һәм башҡаһы, һәм башҡаһы инде. Бына, ниһайәт, мин алып килгән барлыҡ ҡағыҙҙарҙы ҡарап бөтә ауырымай үлгере апайым. Шунан тағы миңә текәлә. Ярай, тей ул, был етешһеҙлектәргә күҙ йомам, малайыңды мәктәпкә алып килерһең. Ҡыуаныстың сиге юҡ, әй. Ауыҙыңа бал да май, мәйтәм, апай. Был донъяла һәйбәт кешеләр күп шул, был донъя ошондай матур кешеләр менән матур, тип ҡыуанам. Әммә тикшереүсе апай мине күктәргә күтәреп ебәргәндән һуң ҡапыл ғына кире ергә төшөрә. Дөрөҫөрәге, һеңдерә һуға.<br> — Психологтан справка юҡ! Шуны алып кил! Бер нимә эшләп булмай, башты эйеп кенә сығып китәм. Икенсе көнө үк таң менән малай менән сығып киттек психологты эҙләп. Апаруҡ эҙләп йөрөп саҡ барып таптыҡ уны. Дөрөҫөрәге, уны тапманыҡ, ә уның бүлмәһен таптыҡ. Оҙон коридорҙың иң осонда икән. Шуныһы ҡыҙыҡ. Кешеләрҙән, психологтың бүлмәһе ҡайҙа икән, тип һораһаң, улары һиңә бер психҡа ҡараған кеүек ҡарайҙа ҡуя, әй. Бына әле беҙ малай менән психолог бүлмәһе эргәһендә уралабыҙ. Бында кешеләр күп. Кисә таныша башлаған “классташтарҙың” һәр кеме үҙ “бәпкәһе” менән мәж килә. Кеше ыңғайына беҙ ҙә сират алдыҡ. Балаларын етәкләгән ата-әсәләр килеп кенә тора. Беҙ ни бары ярты сәғәт самаһы торҙоҡ, ә шул арала апаруҡ кеше йыйылып китте. Сираттағыларҙың үҙ-ара шыбырлашып һөйләшкәндәренән ошо хәл аңлашыла. Баҡтиһәң, теге тикшереүсе апай психологтан дөкәмит алыу хаҡында беҙгә әйтергә бөтөнләйе менән онотҡан икән. Ул был турала күршеһенә әллә көлөп, әллә көлә яҙып һөйләп торған. Ә күршеһенең һеңлеһе беҙҙең “классташ” икән. Бына шулай. Юкә телефон шәп эшләй шул. Бөгөн шуға сират күп икән. Кеше ыңғайына мин дә һүҙ ҡыҫтырам. Мәйтәм, алай онотҡас, ул үҙе лә психологҡа күренеп сыҡһа шәп булыр ине. Тыйнаҡ ҡына көлөшөп алған булабыҙ. Бына бер мәл психолог беҙҙе икешәрләп ҡабул итә башланы. Сиратты тиҙерәк бөтөрөү маҡсатында инде. Икәү икәү инде, сират һиҙелерлек кәмене. Ниһайәт, психолог кабинетына инеү бәхете миңә лә тәтене. Мин малайҙы, ә “классташ” ҡатын үҙенең ҡыҙын етәкләп инде. Психолог беҙҙең һаулыҡты баш ҡағып ҡына ҡабул итеп алды ла һүҙҙе ҡыҫҡа тотто:<br> — Ултырығыҙ. Икегеҙ ҙә анау ятҡан өҫтәлдән ҡағыҙ алығыҙ ҙа миңә ағайҙы (ҡыҙ-балаға күрһәтә) һәм апайҙы (минең малайға күрһәтә) тиҙ генә эшләп бирегеҙ. Эшһеҙ йонсоған балалар эшкә ихлас тотондо. Ҡыҙ-бала ағайҙы тулыһынса эшләй башланы, ә минең малай нишләптер апайҙың башын ғына эшләргә ҡарар итте. Күҙ һалып торам, ҡыҙ-бала апаруҡ оҡшатып эшләй. Тәүҙә ағайҙың башы, ике ҡулы, кәүҙәһе, ике аяғы барлыҡҡа килде. Шунан башына апаруҡ таушала төшкән кепка кейеп алған булды. Күлдәгенең бер яғы бер аҙ оҙонораҡ, икенсе яғы әҙ генә ҡыҫҡараҡ килеп сыҡты. Аяҡтар менән дә шул уҡ хәл. Улары апаруҡ салышыраҡ булды ла ҡуйҙы. Таҡмаҡта йырлағанса, “ике аяғы тигеҙ булһа, бейер ине оҫтараҡ”. Ә былай, нисауа. Беренсе синыф балаһына буйтым бара. Ә минең малайҙың футбол тубына оҡшап торған апай башы хатта ғына ла “матур”. Уның күҙҙәре ҙур ғына, ҡаштары ҡыйғас ҡына, танауҙары уймаҡтай ғына, сәс толомдары бөҙрә генә, ирендәре бүлтәйеп кенә тора. Ҡыҫҡаһы, ҡарар күҙгә нисауа ғына апай килеп сыҡты. Психолог нимә тип әйтер инде. Ә минең нишләптер көлкө килә. Психолог һүрәттәргә бер генә күҙ һирпте лә ағай һүрәтенә төртөп ошолай тине:<br> — Ағайға нимә етмәй!? Күҙҙәрен селт-селт йомоп алды ла ҡыҙ-бала һүрәткә текәлде. Үҙ балаһы өсөн борсолған әсәйҙә текәлде был һүрәткә. Аллам һаҡлаһын, балама кәрәкле дөкәмит бирмәй ҡуймаһын был психолог тигәндәре, тип борсола ул. Ҡыҙыҡ күреп ситтән генә мин дә күҙ һалып торам был һүрәткә. Миңә ҡалһа, унда бөтәһе лә бар. Баш бар, сәс бар, танау бар, ҡолаҡтар бар, ике күҙ бар, кәүҙә бар, салыш аяҡтар бар, ҡул бар ... Ҡыҫҡаһы, бөтәһе лә бар. Ҡыҙ-бала һәм уның әсәһе аптырап психологҡа ҡарай. Ә уға ҡыҙыҡ булып китте, буғай. Ул мәкерле йылмайып һаман нимәлер таптыра:<br> — Йә-йә, нимә етмәй был ағайға! Минең малай эшләгән апай бөтөнләйе менән онотолдо. Хәҙер ағай һүрәтен уртаға һалып дүртәүләп ентекләп ҡарайбыҙ. Тамам аптыралды бит, әй. Баш-зиһен етмәй. Ағайҙы ентекләп ҡарайбыҙ, ә шулай ҙа уға нимәлер етмәгәнен һис кенә лә төшөнә алмайбыҙ. Ә психолог тауышына бер аҙ ҡатылыҡ өҫтәп һаман үҙенекен тылҡый:<br> — Һуңғы тапҡыр һорайым — нимә етмәй был ағайға! Тағы текәләбеҙ “етлекмәй тыуған” ағайға. Мин аптырап өмөтлө күҙҙәр менән психологҡа ҡарап-ҡарап алам. Ярҙам итеп ебәр әле, йәнәһе. Һин дә ир кеше, мин дә ир кеше, минең баһаны төшөрмә, йәнәһе. Юҡ, эт талағыры нәмә, яҡын барырлыҡ кеше түгел икән. Ярҙам итергә уйында ла юҡ. Һүрәткә башы менән генә ымлай. Йәнәһе лә үҙең уйла, башыңды эшләт. Әммә минең зиһен-зирәк сәй-шәкәрлек кенә күрәһең. Баш етмәй бит барыбер. Көсһөҙлөктән хатта илағылар килеп китә. Шул мәл минең малай ихлас көлөп ебәрә. Бөтәбеҙ ҙә еңел тын алып ҡуябыҙ. Маладис, улым, тип әйтәм эстән генә, ҡотҡарҙың барыбыҙҙы ла, исмаһам, һинең башың етте. Ғорурлыҡтан хатта кәүҙә турая төшә. Малайҙы әйтәм, миңә оҡшап аҡыллы ғына булмаҡсы ул. Бына бит, ағайға нимә етмәгәнен бары ул ғына төшөнгән. Ҙур өмөт менән барыбыҙҙа уға текәләбеҙ.<br> — Ағайҙың бит шуныһы юҡ! Бындай “тапҡыр” яуаптан асыҡ ауыҙҙарҙы ябырға онотоп беҙ барыбыҙҙа бер мәлгә шаңҡып ҡалабыҙ. Ней көлөп булмай, ней маҡтап булмай, ней әрләп булмай, ней берҙе еңелтә генә эләктереп булмай. Яуап балалар теле менән күпкә йомшаҡ итеп әйтелһә лә ул бик көслө булды бит, әй. Шул арала ... ҡыҙ-баланың ҡулынан әсәһе ҡәләмде тартып алып өлгөрә. Уныһы ихласлап ағайға был өҫтәмәне индереү эшенә тотонған икән. Ә минең нишләптер көлкө килә. Юҡ нәмәне таптырып торған психологҡа шәп булды, үсем уға, ип уйлайым мин. Әммә психолог үҙен тиҙ ҡулға ала, минең справкаға үҙ ҡултамғаһын ары-бире сыймаҡлай һәм бармағы менән ишек яғына күрһәтә.<br> — Йүнһеҙ малайыңды ал да тай минең кабинеттан! Йүнһеҙ малай менән кемуҙарҙан йүгереп тигәндәй сығып киттек уның бүлмәһенән. Аҙаҡ теге тикшереүсе апай:<br> — Ҡултамғаңды ниңә улай батырып ҡуйҙың, улай бит ярамай, был бит дөкәмит, — тей. Аптырағас, ҡабат улайтмаҫмын, тинем инде. Ә шулай ҙа был ябай һорауға бөгөн дә яуап юҡ әле. Ысынлап та, нимә етмәне икән был ағайға?! Баш бар, ҡул бар, аяҡ бар, кәүҙә бар, ҡыҫҡаһы, бөтәһе лә бар. Ә психолог бит нимәлер таптырҙы. Бына шуны һаман белгән юҡ әле. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] qj82iid4tmkszt0d4irlfj5n9aqktzm 0 5385 24666 24657 2023-01-28T05:39:38Z Aidar254 420 24666 wikitext text/x-wiki == Бар шундай ҡатындар! == ''Был ҡатынға, моғайын, ат ене ҡағылғандыр.'' Бер мәл бер таныш менән (исемен Мөнир тип атайыҡ әле) урманға барырға килештек. Һөйләштек, ҡул бирештек, һүҙ бирештек. Әммә ул һөйләшкән мәлгә һөйләшкән урынға килмәне. Берәй сәғәт ваҡыт үтеп китте. Ә ул һаман юҡ та юҡ. Ярай, мәйтәм, артыҡ ҡайғырмайым әле. Бәлки, берәй эше килеп сыҡҡандыр. Донъя хәлен белеп булмай бит. Шулай тип үҙемде тынысландырған булам. Әммә ваҡыт үтә. Ул үткән һайын минең борсолоуҙар арта. Хатта асыу ҡабара биреп ҡуя. Юҡ, тип тынысландырам үҙемде, Мөнир ундай-бындай кеше түгел. Моғайын, берәй етди сәбәп килеп сыҡҡандыр. Аптырап һыбай килеш уларҙың өйө яғына юл алам. Барып еткәс, аптырап көлөмһөрәй биреп ҡуям. Баҡтиһәң, Мөнир атын тота алмай бер була, имеш. Ялан кәртәлә йөрөгән малҡай башын бирмәй ҙә ҡуя. Мөнир нисек етте шулай иркәләп уның ялынан тотоп ала былай. Әммә эш шунан ара үтмәй. Ат тәрән итеп бышҡырып ала һәм башын ҡырын һалып икенсе яҡҡа атлап китә лә бара. Мөнир атты ялынан тағы тотоп ала. Әммә йәтешләп югәнен яҡынлата башлау менән ат тағы башын бора һәм атлап китә. Бына сәғәтттән ашыу самаһы ошолай ыҙалата икән ат үҙ хужаһын. Ә аты һәйбәт уның. Әммә бик үсексән. Бына ошо мәлдә уға сыбыртҡы менән һуғыу тураһында уйларға ла ярамай. Уға хатта бер аҙ ҡысҡырып асыуланыу ҙа етә. Иркә һүҙгә өйрәнгән малҡай ауыр һүҙҙе бик ауыр күтәрә. Аҙаҡ урмандан ҡасып ҡайтып китеүе лә бар. Мине күргәс, Мөнир уңайһыҙлана биреп ҡатынына ҡысҡырҙы:<br> — Атты тотоп бир әле! Ҡатыны был хәлгә күптән өйрәнеп бөткән, күрәһең. Ул ҡырҡ эшен ҡырҡ яҡҡа ташлап ялан кәртә яғына табан юл ала. Килеп етер-етмәҫтән матур һүҙҙәрен теҙә башлай. Дөйөм алғанда, ҡатындарҙы аңламаҫһың инде. Әллә этлегенә барып, әллә ысын күңелдән атҡа Мунька тип өндәшә! Ире Мөнир, аты Мунька. Минә ҡалһа, бында ниндәйҙер еңелсә генә мыҫҡыллау бар һымаҡ. Әллә үҙем боҙоҡ, әллә “Манька” боҙоҡ, аңламаҫһың был донъяны. Ә ҡатын һайрай ғына:<br> — Мунька, аҡыллым, кил әле бында. Нишләп улайтып хужаңды тыңламайһың. Нисек оялмайһың, аҡыллым. Улай ярамай ҙа инде. Хужаны тыңлар кәрәк. Донъя көтәм тип янып йөрөй бит ул. Минең һымаҡ уйнап йөрөмәй ҙә ул. Бергә урманға барығыҙ, бергә матур итеп йөрөп ҡайтығыҙ... фәлән дә фәсмәтән... Атты әйтәм, йылы һүҙгә иреп китә (уңайһыҙ булһа ла әйтәйем әле – бындай яғымлы һүҙҙәрҙән һуң үҙем саҡ аттан һикереп төшөп уның эргәһенә югереп китмәнем). Хатта ҡолаҡтарын ҡайсылатып күңелле генә кешнәп ҡуя. Шул арала ҡатын уның башына югән кейҙерә. Уның теҙгенен иренә тоттороп китеп тә бара. Уңайһыҙ хәлгә ҡалған ат хужаһы рәхмәт әйтәһе урынға ҡатыны артынан мығырҙап ҡала.<br> — Берегеҙҙе өйгә, икенсегеҙҙе һарайға бикләп үс ҡанғансы ярһаң ине! Был ҡатынға, моғайын, техника ене ҡағылғандыр. Машина һатып алдым әле. Әле шуға һоҡланып ҡарап торам. Урамдың йәме булып ялтырап ултыра. Әйтмәһәм дә һиҙәһегеҙҙер. Күптәр көнләшә! Ярай сит кешеләр булһа ней асыу. Туғандар ауыр һүҙ әйтә бит әле. Йәнәһе, минең ҡулдар дилбәгә тоторға ғына эшкинә. Йәнәһе, минең техникаға барымым юҡ. Йәнәһе, минең ҡулдар машина рулен тоторға эшкинмәй. Аптырап ҡулдарға ҡарайым һәм аптырап ҡуям. Нишләп эшкинмәһен ннде ошо ҡулдар?! Хатта ғына эшкинә. Ҡулдарыма ҡарап үҙем һоҡланып ҡуям. Бынамын тигән килешле ҡулдар. Бындай ҡулдар менән хатта Айға осорға була! Машина алыуға аҙна-ун көн самаһы үткәс, ҡатын әйтә ҡуйҙы:<br> — Атайымдарға барып ҡайтайыҡ! Ҡыуанып киттем. Бына бит, машинаның кәрәге тейҙе. Оло юлға сығып ҡул күтәреп тораһы түгел. Ҡайным менән ҡәйнәм күрше районда ғына йәшәйҙәр. Оло юлдан барһаң, йөҙ саҡырымдан үтмәйҙер. Ә бына урман аша тура юлдан барһаң... Әммә ҡатын ҡырҡа әйтә:<br> — Оло юлдан барабыҙ! Минең аптыраған ҡарашты күреп өҫтәп ҡуя:<br> — Донъя хәлен белеп булмай. Машина хәлен дә белеп булмай. Унан бигерәк һинең хәлде белеп булмай. Донъя хәлен ысынлап та белеп булмайҙыр. Ә машина хәлен белеү кәрәкмәй. Уның хәле шәп. Сәғәт һымаҡ эшләй. Газға баҫып үкертеп ебәрһәң, шәләй-вәләй йөрөгән хайуан да улай үкерә алмайҙыр әле. Ә минең хәлде нишләп белергә кәрәк. Мин һәр ваҡыт әҙер. Ә шулай ҙа ярай әле ҡатын сос. Минән машинаның майын, һыуын, тағы әллә нимәһен тикшертте. Бер тәгәрмәс насарыраҡ икән. Шуны алыштырырға тура килде. Әле бына ауыл урамы буйлап елдереп китеп барам. Ауылдаштарҙың аптыраған йөҙҙәрен күреп кинәнес алам. Шул арала ҡатын ҡулын алға табан һуҙып әйтә ҡуя.<br> — Алда таш! Таш ятҡанын былай ҙа күрәм. Әйтмәһә лә була. Ул тамаҡҡа әҙерләгәндә мин өҫтәл эргәһенә тороп, алдыңда сәй, һөт, ҡалаҡ, тип төртөп күрһәтеп тормайым да инде. Уйҙарҙың осона сығып булманы. Шул арала теге таштың өҫтөнә менеп тә киттек. Уныһы машина аҫтында шатыр-шотор итеп ҡалды ла юл ситенә сығып та осто. Ай-һай, машина ныҡ икән. Ниндәй ташты онтап ташланы! Машина аҫтына эләгеп “зәғифләнгән” тағы бер нисә ташты иҫәпкә алмағанда, арыу ғына сығып киттек ауылдан. Хәҙер оло юлдан елдерәм. Нишләптер йырлағы килә. Күңелле! Шул саҡ ҡатын әйтә:<br> — Ниндәйҙер тауыш сыға! Сыҡһа сығалыр. Тимер бит. Бушҡа машинаны тимер-ат тип атамайҙар ҙа инде. Минең битараф ҡалғанды күреп, ҡатын тағы ҡабатлай:<br> — Тыңла әле, ниндәйҙер тауыш сыға! Яҡшылап тыңлаған кеше булам. Миңә ҡалһа, бер ниндәй ҙә тауыш сыҡмай. Бөтәһе лә ал да гөл. Ә ҡатын һаман үҙенекен тыҡый:<br> — Тауыш көсәйә төшкән һымаҡ. Яҡшылап тыңла әле! Ысынлап яҡшылап тыңлайым. Юҡ, бер ниндәй ҙә тауыш юҡ. Бары тик ел генә геүләй. Шул арала беҙҙе ГАИ-шниктар туҡтата. Минән ниндәйҙер документ һорайҙар. Хатта таптыралар. Ярай әле ҡатын сос. Ул барыһында айырым сумкаға һалып алған икән. Аллаға шөкөр, имен-аман ҡотолоп ҡуҙғалып киттек уларҙан. Шулай күпмелер бара биргәс ҡатын әйтә ҡуя:<br> — Анау юл ситендә торған машина беҙҙекекенә оҡшаш. Туҡтап һорашайыҡ әле. Бәлки, ниндәй тауыш сыҡҡанын улар белер. Улар эргәһенә барып туҡтаныҡ. Ярай әле улар минең һымаҡ яҡшы кешеләр булып сыҡты. Ниндәй тауыш сыҡҡанын ғына аңлата алманым уларға. Шуға күрә ситкәрәк китеп тороуҙы хуп күрҙем. Ситтән ҡарап торам. Ысынлап та, беҙҙең машиналар оҡшаш икән. Ә тегеләр ниндәй тауыш, нимәгә сыҡҡанын барыбер белмәнеләр. Машинаны ҡабыҙып та ҡаранылар, һүндереп тә ҡаранылар. Әллә нисәмә мәртәбә урап сыҡтылар. Ә сәбәбен барыбер тапманылар. Тапмайҙар инде бер тауыш та сыҡмағас! Ә шулай ҙа рәхмәттәр әйтеп ҡуҙғалып киттек. Бер саҡрымдай ара барғас, ҡатын ҡырҡа әйтә:<br> — Туҡта! Яйлап ҡына юл ситенә барып туҡтайым. Ҡатын миңә борола төшә:<br> — Һин бит тәгәрмәсте йүнләп нығытмағанһың! Ай әттәгенәһе, ысынлап та, тәгәрмәсте ныҡлап бормағанмын икән. Ул бушаған һәм, тегеләй-былай һуғылып, тауыш сығара башлаған икән. Ярай әле ҡатын сос. Тегеләй булһа, ҡайнымдарға кеше көлдөрөп өс тәгәрмәстә барып инер инек! [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] s6picale6uicpdpuvq65egtu5aovkbl 0 5386 24668 2023-01-28T05:41:22Z Aidar254 420 "== Булған хәл == === Халдар нисек, коза! === Бер мәл берәүгә ошондай смс-хәбәр килгән.<br> — Халдар нисек коза.<br> Был юлдарҙы уҡығас, уның ауыҙы бер аҙ кәүшәйә төшкән. Берәү һине, кәзә, тип сәләмләп торһа, үпкәләмәгән ерҙән үпкәләрһең шул. Етмәһә, яҡын..." исемле яңы бит булдырылған 24668 wikitext text/x-wiki == Булған хәл == === Халдар нисек, коза! === Бер мәл берәүгә ошондай смс-хәбәр килгән.<br> — Халдар нисек коза.<br> Был юлдарҙы уҡығас, уның ауыҙы бер аҙ кәүшәйә төшкән. Берәү һине, кәзә, тип сәләмләп торһа, үпкәләмәгән ерҙән үпкәләрһең шул. Етмәһә, яҡын ғына ҡоҙаһы шулай өндәшә бит әле. Бер аҙ тынысланғас, аңлай төшкән. Был смс-хәбәрҙе ҡоҙа бит яңылыштан ғына ошолай яҙған. Үҙенсә ололап-башҡортсалап, ҡоҙа, тип яҙырға уйлаған ул. Әммә телефонда башҡорт ғәрефтәре булмағас, ҡоҙа урынына коза килеп килеп сыҡҡан. Быны аңлап алғас, ҡоҙаһын ул да шаяртырға булған. Ул ошондай смс-хәбәр ебәргән.<br> — Халдар хайбат баран.<br> Үҙе яуап ебәргән, ә үҙе ҡурҡа төшкән. Әгәр ҡоҙаһы уның шаяртҡанын аңламаһа... Шул арала ҡоҙаһынан яуап та килгән.<br> — Ха-ха мин ул маганала тугел сыват. === Илһам килмәй! === Бер мәл редактор үҙенең хеҙмәткәрен бер аҙ тәрбиәләп алырға булған.<br> — Хатта ғына матур яҙа инең, ҡустым. Матур-матур мәҡәләреңә ҡыуана инем. Хәҙер бер аҙна инде һинән бер йүнле әйбер күргәнем юҡ. Нимә булды һиңә?<br> Уныһы тәрән итеп көрһөнөп ошолай яуап биргән.<br> — Илһам килмәй.<br> Нишләптер редактор ҡапыл-ғара уны аңламай ҡалған һәм һорай ҡуйған.<br> — Аныһы кем тағы.<br> Хеҙмәткәр тәүгеһенән күпкә тәрәнерәк итеп көрһөнөп ҡуйған.<br> — Эшлә инде бына ошондай хужа менән. === Миңә малайҙы ҡурҡытырға ине! === Был хәл, әгәр тыңламаһаң бабайҙың тоғона һалып ебәрәм, тигән мәлдә булған. Элек бит бәләкәй балаларҙы шулай ҡурҡыта торғайнылар. “Ана, урам буйлап бер ямаҡай бабай йөрөй. Уның ҙур тоғо бар. Ул һәр өйгә инә, тыңламаған илаҡ балаларҙы йыйып алып китә. Әгәр тыңламаһаң, уйынсыҡтарыңды йыйып алмаһаң, шул ямаҡай бабайҙың тоғона һалам да ебәрәм. Теге юлы, минең малайым мине тыңлай, тип бушҡа алдап ебәргәнмен. Бына был юлы алдап тормайым. Был малай илаҡ, тыңламай, тип дөрөҫөн әйтәм дә тоғона һалам да ебәрәм”, — тип әйткәнгә ышана торғайны бит ул замана балалары. Бер мәл йәш атай үҙенең малайын ошолай ҡурҡытырға булған. Ә малайы оҙаҡ ҡына уйланып ултырған да ошолай һорау биргән:<br> — Атай, ә ямаҡай бабай нисек була?! Малайының был һорауына йәш атай үҙе аптырап ҡалған. Ысынлап та, ямаҡай бабай нисек була һәм уны балаға нисек аңлатырға?! Оҙаҡ ҡына уйлап ултырғандан һуң йәш атай ҡояш һымаҡ йылмайып ебәргән. Хәҙер, улым, тигән дә күршеләренә йүгереп инеп киткән. Ә күршеһе, йомшағыраҡ итеп әйткәндә, артыҡ матур булмаған. Йәш атай югереп барып ингән дә шунда уҡ йомошон әйткән:<br> — Һаумы, ағай. Миңә һинең бер фотоң кәрәк ине. Ҙур фотоң булһа, бигерәк һәйбәт. Күршеһе сәбәбен артыҡ төпсөнөп тормаған. Сумаҙанын асып ебәргән дә иң өҫтә ятҡан фотоһын алып уға һонған:<br> — Ошо барамы, ҡустым. Был фотоға күҙ һалыу менән, йәш атай ҡыуанып киткән. Был фотола күрше ағай, ысынлап та үтә “матур” булғандыр инде. Ә шулай ҙа күршеһе шаярта биреп һорай ҡуйған.<br> — Әллә, иҫтәлеккә, тип яҙып бирәйемме, ҡустым.<br> Йәш атай үҙенең йәшлегенә барып ошолай яуап биргән:<br> — Юҡ, уныһы кәрәкмәй. Миңә малайҙы ҡурҡытырға ине! [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] tiqac339aayji5ycvl19fu4fi2em94k 0 5387 24670 2023-01-28T05:42:39Z Aidar254 420 "== Йәтсә — исемдәре матур, ә үҙе йыртҡыс! == ''Яңыраҡ ошондай әңгәмәнең шаһиты булырға тура килде. “Иртәнсәк тороп тышҡа сыҡһам, бесәй бер бәләкәй генә йәнлекте сиҙәм үләнгә һуҙып һалған да уға ҡарап ултыра. Мин битараф ҡына, берәй сысҡан-фәләнд..." исемле яңы бит булдырылған 24670 wikitext text/x-wiki == Йәтсә — исемдәре матур, ә үҙе йыртҡыс! == ''Яңыраҡ ошондай әңгәмәнең шаһиты булырға тура килде. “Иртәнсәк тороп тышҡа сыҡһам, бесәй бер бәләкәй генә йәнлекте сиҙәм үләнгә һуҙып һалған да уға ҡарап ултыра. Мин битараф ҡына, берәй сысҡан-фәләнде тотҡандыр шунда, тип уйлап ҡуйҙым. Әммә минең фараз дөрөҫкә сыҡманы. Бесәй ҡорбаны унан саҡ ҡына ҙурыраҡ икән. Төҫө лә башҡа. Ҡорһағы, баш-муйын аҫты һәм тәпәй остары аҡ. Арҡаһы, баш-муйындың өҫ яғы көрән. Йөнө ҡуйы. Аяҡтары ҡыҫҡа. Тырнаҡтары осло. Муйыны оҙон. Башы бәләкәй. Тештәре үткер. Күҙҙәре бер аҙ алға сығып тора. Аптырап ҡуйыла, бындай йәнлекте бер ҙә күргән юҡ ине бит әле. Әллә үҙе урмандан беҙгә килгән, әллә бесәй уны урмандан тотоп алып ҡайтҡан. Шул арала малын көтөүгә ҡыуып ҡайтып килгән күршене күреп ҡалдым. Уны ҡул болғап саҡырып һалдым. Ул бесәйҙең табышына ҡарап баш сайҡап ҡуйҙы. “Күрше айыу алған икән, тип югереп килгән булам бит әле (төрттөрмәһә, мәйтәм, исеме юғалыр инеме икән!). Ә бына бының исемен белмәйем. Бик ҡурҡыныс йәнлек икәнен генә беләм. (Миңә ҡарап ала һәм тағы төрттөрөп ала). Ярай әле үҙеңә ташланмаған. Бесәйеңә рәхмәт әйт, уны мәлендә тотоп өлгөргән. Тегеләй булһа, иртән тороуыңа ҡаҙ-тауыҡтарыңдан ҡолаҡ ҡаҡҡан булыр инең”. Күршегә ҡарап көлөмһөрәй биреп ҡуям. Ҡаҙ суҡышынан әҙ генә оҙонораҡ булған был йәнлек нисек итеп шундай ҙур ҡаҙҙы үлтерә алһын инде!? Минең өнһөҙ һорауға күрше-белгес ошолай яуап бирә. “Ҡаҙҙың муйынына урала ул. Шунан һыға инде. Тәне үтә һығылмалы бит”. Әле бына шуны уйлап торам — әллә күрше шаяртты, әллә ысынды һөйләне!? Йәнлектең исемен белеп ҡуйғанда ла шәп булыр ине”.'' Минең мәҡәлә бына ошо йәнлеккә арнала. Уның исеме йәтсә була. Урыҫтар уны, ласка, тип йөрөтә. Әңгәмәсенең күршеһе дөрөҫ әйтә: был йәнлек йыртҡыстар төркөмөнә ҡарай. Ғалимдәр белдереүенсә, йәтсә тотош ил буйынса йыртҡыстарҙың иң бәләкәйе булып иҫәпләнә. Уның кәүҙә ауырлығы ни бары 100 грамм самаһы ғына. Йәтсәнең төп ҡорбаны булып сысҡан (һәм башҡа кимереүселәр) иҫәпләнә. Был турала халыҡ ижадында ошолай телгә алына. Күлдән көшөл типтем тип,<br> Әтәлге ҡош маҡтанып,<br> Мәңге ҡыйғыр була алмаҫ.<br> Ярҙан сысҡан типтем тип,<br> Көнгөнән ҡош маҡтанып,<br> Мәңге йәтсә була алмаҫ.<br> Белгес-күршенең тауыҡ-ҡаҙ тураһындағы мәғлүмәте лә дөрөҫ. Йәтсә уларҙы бигерәк ярата. Һарайға бер эйәләшеп алһа, ҡаны үтә ҡыҙып китә уның. Бер төндә барлыҡ тауыҡтарҙы үлтереп, уларҙы теҙеп һалып ҡуя. Хатта йомортҡаларын тишеп эсеп бөтә. Бигерәк тә ҡаҙ бәпкәләрен “ярата”. Уларҙың береһендә һау ҡалдырмай үлтереп сыға. Үҙенән күпкә ҙур ҡуянды ла харап итеүе бар. Йәтсәнең төп ҡоралы булып уның тештәре тора. Ҡорбанының муйынына урала һәм үткер тештәрен баш һөйәге аҫтына батыра. Бына ошондай ҡурҡыныс йыртҡыс йәнлек ул йәтсә. Бәләкәй генә ошо йән эйәһе үҙенең үтә ҡанһыҙлығы менән билдәле. Шуға күрә уның урыҫса матур ласка исеме есеменә тура килмәй. Латын телендәге исеме дөрөҫлөккә тап килә былай. Ул “ҡарҙан да ағыраҡ” тигәнде аңлата. Был ысынлап та шулай. Йәтсә йәйге көрән төҫөн ҡышын ап-аҡ тунға алыштыра. Уның аҡ ҡар өҫтөндә баҫып торғанын күреп тә булмай. Бары тик ике ҡарағусҡыл күҙе генә уны белгертеп тора. Ласка исеменә ошондай тарихи аңлатма бар. Борон йәтсәне кеше эйәләштергән һәм үҙ өйөндә тотҡан. Бигерәк тә бала йәтсә кешегә бик тиҙ өйрәнгән. Тора-бара ул ғаиләнең һөйкөмлө (ласка исеме ошоға бәйле) бер ағзаһына әйләнеп киткән. Хатта хужаһын эйәртеп эт һымаҡ урманға йөрөгән. Өйҙә сысҡандарҙы аяуһыҙ ҡырып кешегә ярҙам иткән. Ошолай матур ғына донъя көткән мәлдә бәлә килгән: көтмәгәндә кеше ғаиләһенә бесәй килеп ингән. Ни сәбәптәндер кеше уны яҡыныраҡ күргән. Бесәй, әлбиттә, үҙ сиратында “өйҙәшен” шунда уҡ юҡ иткән. Шунан бирле йәтсә урманда, ә бесәй кеше өйөндә көн күрә башлаған. Минеңсә, шул мәлдән башлап йәтсә кешегә бик ныҡ үпкәләгән. Бәлки шуға күрәлер ваҡыты менән ул ауылға килеп киткеләйҙер. Тауыҡ-ҡаҙын аяуһыҙ ҡырып үҙ үпкәһен шулай кешегә белгертеп китәлер. Әйткәндәй, кешенең атын да үҙ итмәй йәтсә. Ат тотҡан кешеләр беләләр, ваҡыты менән төнгөлөккә ҡырға ебәрелгән ат лысма тир булып ҡайтып инә. Шуныһы аптырамалы, аттың ялы гел үреүле була. “Малҡайымды шүрәле менеп йөрөп аҡ күбеккә төшөргән, ялын сәс һымаҡ үреп бөткән”, — тип көйәләнер ине күптәр. Ә шулай ҙа, был йәтсәнең генә эше, тип иҫәпләүселәрҙең фекере дөрөҫтөр. Улар әйтеүенсә, был йәнлек аттың әсе тире менән сыҡҡан тоҙҙо ялай. Атҡа һикереп менә һәм уның ялын ишә башлай. Был, әлбиттә, атҡа оҡшамай. Ул тыпырсына һәм тулай башлай. Әммә тыпырсынған-тулаған һайын ул нығыраҡ тирләй. Төнө буйы аттан төшмәй йөрөй йәтсә. Таңға табан ғына һикереп төшөп ҡала. Ваҡыты менән ат аҙбарына ла килеп киткеләй ул. Был мәлдә иртән хужаны лысма тир булған ат ҡаршылай. Йәтсәнең йәшәү рәүеше лә бик үҙенсәлекле. Ул оя төҙөп этләнмәй. Күберәген ҡорбандарының өңөн үҙ өйө итеп ала. Һис булмаһа тәбиғи ҡыуышлыҡтарҙа көн күрә. Ул кәбән төбөндә лә, ерҙә ҡолап ятҡан ағас аҫтында ла һәм башҡа ошондай урындарҙа ла үҙен һәйбәт тоя. Яҙ аҙағында йәтсәләрҙең яңы ғаиләләре барлыҡҡа килә. Инә йәтсә балалар өсөн ояны йылыта. Оя эсенә ҡоро үлән, мүк, япраҡ ташый һәм түшәй. Бер ай самаһы ваҡыт үткәс, дүрт-биш бәпәй донъяға килә. Яңы ғына тыуған бәпәйҙең ауырлығы ни бары 1,5 грамм була. Балалар бәләкәй, уларҙы аяҡҡа баҫтырыр кәрәк. Әммә был ваҡытҡа атайҙан күптән елдәр иҫкән була. Ата йәтсә балалар ҡарау-тәрбиләүҙә бөтөнләй ҡатнашмай, ул айырым йәшәргә ярата. Бар донъя хәстәрлектәре әсәй елкәһенә төшә. Ул балаларын ҡарай, тәрбиәләй, һунар серҙәренә һәм башҡаһына өйрәтә. Өс-дүрт ай үтеүгә йәш йәтсәләр тамам үҫешеп етә. Шул мәлдән башлап яңы быуын үҙаллы донъя көтә башлай. Ә шулай ҙа мәҡәләне, йәтсә — йыртҡыс бит ул, тигән фекерҙә тамамларға нишләптер күңел тартмай. Әгәр йәтсә булмаһа, аллам һаҡлаһын, урман-яланда сысҡандар үтә шашып үрсеп китәр ине, улар бар донъяны баҫып алыр ине. Ә тауыҡтарға килгәндә инде... Берҙән, ул көн һайын ауылға килеп тауыҡ-ҡаҙ ҡырып йөрөмәй. Икенсенән, бындай аяуһыҙлыҡта кешенең ғәйебе лә бар һымаҡ. Өсөнсөнән, йыртҡыс исемен күтәреп йөрөгәс, уны аҡларға ла кәрәктер инде. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] 0i0ttoh9m9cl5eueip9hoidznvwkuhi 0 5388 24672 2023-01-28T05:43:35Z Aidar254 420 "== Йырлап асыла күңел! == Минең ҡайным ҡыҙыҡ кеше инде. Ул һәр ваҡыт йылмайып, берәү әйтмешләй, ауыҙ сите менән генә көлөмһөрәп йөрөй. Ә үҙе һәр ваҡыт шат. Етмәһә, гел генә мөңгөрләп ниндәйҙер йыр көйләй. Әллә күңеле шулай моңло, әллә үҙе шулай йыр..." исемле яңы бит булдырылған 24672 wikitext text/x-wiki == Йырлап асыла күңел! == Минең ҡайным ҡыҙыҡ кеше инде. Ул һәр ваҡыт йылмайып, берәү әйтмешләй, ауыҙ сите менән генә көлөмһөрәп йөрөй. Ә үҙе һәр ваҡыт шат. Етмәһә, гел генә мөңгөрләп ниндәйҙер йыр көйләй. Әллә күңеле шулай моңло, әллә үҙе шулай йыр ярата, белмәҫһең уны. Ә бына уның асыуланған сағын бик һирәк күрәм. Дөрөҫөрәге, бөтөнләй күргәнем юҡ. Ә бына мин яман ныҡ асыуланам. Әйтеүе лә оят, хатта ваҡыты менән ҡысҡырып ҡуям. Ҡайһы ваҡыт кәләшкә шул хәтлем тауыш күтәрәм, хатта минең ошо баритон тауыш (әллә бас микән) ауылдың теге осонда ла ишетелә. Быны ишеткән кешеләр үҙҙәре һөйләй. Ауыл осона етәрлек тауыш сығарыу өсөн йәндә шул хәтлем көслө асыу, ә күкрәккә апаруҡ киңлек кәрәктер. Ә былай беҙҙең ауыл әллә ней ҙур түгел. Ваҡыты менән шыбырлап ҡына әйткән һүҙҙә ауылды йәшен тиҙлегендә урап сыға. Ә нимәгә шул хәтлем ҡысҡыраһың һуң, тип һораусылар булыр. Һеҙгә сер итеп кенә әйтәм. Кәләш аптырата! Тыныс ҡына эшләп йөрөгән мәлдә килә лә аптырата башлай. Тәүҙә ябай ғына һүҙҙәр. Аҙаҡ һүҙ артынан һүҙ китә. Иң аҙағы талашыу менән тамамланып ҡуя. Теге юлы берәү, ахыры заман етер алдынан кемде һөйләйһең, шул алдыңа килер, тигән булғайны. Көлөмһөрәп ҡуйғайным. Үәт, әй, әйтеүҙәре хаҡ булған бит. Ана, кәләш үҙе килә лә ята минең янға. Хәҙер башлана инде үтмәҫ бысаҡ менән игәү. Эшләр эшкә һәм йылдың миҙгеленә ҡарап беҙҙең “йәнле һөйләшеү” сама менән ошолайыраҡ бара. Таҡтаны тигеҙ сөйләмәйһең бит (күҙкәйҙәрең ҡыйыш булғанға мин ғәйепле түгел. Ә ситтән ҡараһаң, бер аҙ ҡыйышыраҡ киткән икән шул. Ярай, зыян юҡ, күҙ тиҙ өйрәнә ул). Иҙәнде дөрөҫ түшәмәгәнһең (беләм, беләм, тикшереү өсөн генә һалып ҡуйғанмын. Ай, әттәгенәһе, йышылған яғын аҫҡа ҡаратып түшәп ташлағанмын икән). Нишләп кисә эштән һуң ҡайттың? (бергә эшләгән иптәштәр менән һыу инеп ҡайтыуҙан ней булған). Бәләкәй малайҙың баш кейеме ҡайҙа? (уны мин түгел, ә малай үҙе ташлаған, мин күтәреп алғанда, уның башында кепкаһы бар ине). Нисек башыңды юғалтманың? (һуң уны муйын тотоп тора ла инде) Һыйырҙы нишләп көтөүгә еткерә ҡыуманың? (ярай, бар ҡайт, үҙем ҡыуам, тигән күршегә нисек юҡ тип әйтәһең инде). Бесәнде ҡасан һарай башына алаһың? (һарай эргәһенә килеп ултырған кәбән ҡасып китмәҫ, алырмын әле сентябрь аҙағында). Утынға ҡасан барырға уйлайһың? (барырмын, әле утынлыҡта бер ҡышлыҡ кипкән утын ята). Малайҙарын ҡарап ҡына йөрөтөр тиһәм (күҙ яҙлыҡтырмай ҡарап торҙом, хатта күҙҙәрҙең алмалары арып китте. Улары ла бысраҡты табып ҡына тора инде. Фәлән ағай менән һөйләшеп торған арала икеһе лә бысраҡҡа барып батҡан). Һин шул турала уйлайһыңмы? (нишләп уйламай тей, бар уйым шул турала ғына, хатта мейемә зарар булмаһа ярар ине, тип ҡурҡып ҡуям). Һин был эште онотманыңмы? (онотоу ҡайҙа, арҡаға ятһам да, эсемә ятһам да онота алмайым, ҡабырғаға ятып ҡарарға микән, тип уйлап йөрөйөм әле). Башҡаларҙың ире ир һымаҡ (ана шул башҡаларға сығыр кәрәк булған). Шулай шул, ана шуға сығырға кәрәк булған миңә (Ә шул һине алам тип йән-фарман һыбай сабып килгән бит ул. Атын әйтәм, һине күреп ҡалғас, өрккән һәм йән-фарманға кирегә сабып сығып киткән). Ир типтә әйтеп булмай бит һине (ә шулай ҙа күршеләр, һин урамыбыҙҙың йәме, тип ҡыуана). Һәм башҡаһы (башҡаһы булыр кәрәк әле). Шуға аптырайым. Бына ошондай, берәү әйтмешләй, беспощадно талашҡан ваҡытта, әйтәм тиһәң, һүҙе табылып ҡына тора бит әле. Бына ошолай йәшәп ятыла. Ваҡыты менән кәләш ике-өс көн һөйләшмәй йөрөп ала. Ваҡыты менән, берәү әйтмешләй, мин нимуй. Бына ошолай һәүетемсә генә йәшәп ятҡанда бер көн кәләш ҡәйнәмдәргә ҡайтты ла китте. Артынан бер биҙрә көл һибеп ҡалғанда йәтеш булыр ине. Уныһы кәрәк сағында ҡул аҫтында ғына булманы. Кәләш бер көн ҡайтманы. Ҡайтмауына ике көн булып китте. Кис-иртәнсәк һыйырҙы килеп һауа ла, һөтлө биҙрәне тып иттереп туфаға ултырта ла, өйгә лә инмәй шыҡылдата баҫып сығып киткән була, берәү әйтмешләй, зараза. Мин ул биҙрәне шунда уҡ һалҡынға ултырта һалам. Кис эштән ҡайтыуыма ике малайым югереп килә. Беҙ һөттөң өҫтөнә йыйылған ҡаймаҡты икмәк телеме өҫтөнә һөртәбеҙ, уның өҫтөнә бер аҙ шәкәр һибәбеҙ һәм рәхәтләнеп (хатта ләззәтләнеп) көйшәйбеҙ. Һөт-шәкәрҙе әйтәм, бер аҙ түгелә инде. Түгелһә лә ризабыҙ. Сөнки арттан әрләп торған кеше юҡ. Рәхәт! Әммә бындай рәхәтлек оҙаҡҡа барманы. Яңғыҙ йәшәп ятыуҙың өсөнсө көнөнә күңелде ниндәйҙер болоҡһоу баҫып алды. Сәбәбен аңлай алмай эт булынды. Ә сәбәбе ябай. Йә һыуыҡ тейҙе, йә эҫе һуҡты. Шул ваҡыт башҡа ошондай ҡурҡыныс уй килә – әллә кәләште юҡһынам инде? Бындай уйҙан үҙем ҡурҡа төшәм. Ҡуй, булмаҫ, тип ҡул һелтәйем. Тора биргәс, көлә биреп ҡуям. Үәт, әй, кеше ышанмаҫтай нәмәне уйлап торам бит әле. Ундай кәләштең, берәү әйтмешләй, ундай бисураның нимәһен юҡһынаң инде? Әрләүҙән башҡа нимә белә ул! Был уйҙарҙан тыныслана биреп ҡуям. Ә шулай ҙа кәләш ҡайта ҡалһа, ҡабат уға ҡаршы бер һүҙ ҙә өндәшмәҫ кәрәк. Йөрөһөн әйҙә үҙ яйына һөйләнеп. Бары тик ҡайтһын ғына! Кәләш ҡайтты. Дөрөҫөрәге, үҙем барып алдым. Эштән ҡайтышлай юҡ һылтауҙы бар итеп ҡәйнәмдәргә инеп сыҡтым. Йәнәһе лә кисә быҙау ҡайтманы. Шуға ҡайғырып йөрөйөм, йәнәһе. Был яҡта күренмәнеме икән, тип аптырап инеп тороуым, тигән булдым уфтанып. Ҡәйнәм менән ҡайныма рәхмәт инде. Минең хәлде аңлап, юҡ эштәрен бар итеп өтәләнә баҫып өйҙән сығып киттеләр. Кәләш менән өйҙә икәү яңғыҙ ҡалдыҡ. Ә ул торғаны бер әртис инде. Миңә сығып ҡына әрәм булған. Ай-һай, бигерәк килештерә. Әле бына ҡыҫынҡы күҙҙәрен шарҙай итеп асып “һағынышлы” күҙҙәре менән миңә ҡарап тора. Бот сабып, ул быҙау ҡайҙа булыуы бар икән, тип минең бергә “ҡайғыра”. Өйгә күҙ йөрөтөп сыға. Ихласлап эҙләй башлаған була. Бәлки мейес артында торалыр, тигән булып уның артын ҡарай. Ҡушһаң эшләмәҫ ине. Ә хәҙер йыбанмай. Тубыҡланып урындыҡ аҫтына күҙ һала. Яҫтыҡ-ҡаралты өҫтөнә һуҡҡылап ҡуя. Хатта түңкәрелгән сынаяҡты күтәреп ҡарай. Аҙаҡ, юҡ шул, был тирәлә күренмәй быҙау, тип уфтанып ҡуя. Ярай, тигән булам, был тирәлә күренмәгәс, башҡа ерҙән эҙләрмен. Аптырап өйҙән ишек алдына сығам. Ошо ерҙә кемдер берәү, хәбәреңде йырсы ҡайныңдан башланың, ә үҙең уның мыжыҡ ҡыҙын һөйләүҙән бушамайһың, тип әйтеп ҡуйыр. Юҡ, йырсы ҡайным бер ергә лә китмәгән. Ана ул мине аласыҡ эсенән ихлас йылмайып ҡул болғап саҡырып тора. Баҡтиһәң, ҡәйнәм дә бында икән. Мәйтәм, ҡыҙҙарына төкөрөп бирәйем. Ҡайным менән ҡәйнәм һәйбәт. Ҡыҙҙарына дөрөҫ тәрбиә бирә алмаһалар ҙа, ана бит, рәхмәт яуғырҙары, самауыр ҡуйып ебәреп мине көтөп ултыралар. Индем аласыҡҡа. Ә әртис ҡыҙҙарына төкөрөп бирәйем. Әйҙә йөрөһөн өйҙә юҡ быҙауҙы эҙләп! Шул кәрәк уға. Үсем! Сәй эсеп алғас, кәйеф бермә-бер күтәрелеп китте. Тамаҡҡа хуш иттек тә ҡайным менән ишек алдындағы эскәмйәгә сығып ултырҙыҡ. Киске тынлыҡҡа һоҡланып бер аҙға тын ҡалдыҡ. Әлбиттә, ҡайным беҙҙең ғаиләлә һауыт-һабаның бер аҙ шылтырап алғанын аңлай. Шуға мин, берәү әйтмешләй, был оло быуын һүҙҙе нимәнән башлар икән, тип уйлап ултырам әле. Шул саҡ ҡайным миңә бер аҙ борола биреп ошолай әйтә ҡуйҙы:<br> — Кейәү, әйҙә мин һине йырларға өйрәтәм. Был көтөлмәгән һүҙҙәрҙән саҡ көлөп ебәрмәнем... тип алдап булмай. Рәхәтләнеп, берәү әйтмешләй, һен ҡатҡансы көлдөм генә. Былай күптән көлгән юҡ ине. Кейәү, матур йәшәгеҙ, тип өйрәтәһе урынға, мин һине йырларға өйрәтәм, тип ултыра бит әле, берәү әйтмешләй, был ҡартбаш. Йәшермәйем, моң бар минең күңелдә. Хатта урғылып ята. Әммә, моңло бала бәхетһеҙ була, тигәндәре генә бер аҙ ҡурҡыта. Шуға йырламайым мин. Бер аҙ тыныслана биргәс, ҡайныма ҡарайым.<br> — Эй, кейәү, алма ағасынан алыҫ төшмәй бит ул. Был һүҙҙәр мине уйландыра төшә. Шул арала ҡайным һүҙен дауам итә.<br> — Йәш саҡта миндә ошолай бер аҙ ыҙалап алдым. Йыр ҡотҡарҙы мине. Ә йырларға ҡайным өйрәтте. Хәҙер һинең сират инде, кейәү. Үәт әй, берәү әйтмешләй, кисә үлһәм, бөгөн белмәҫ инем. Иҫ китмәле, йырсылар араһында йәшәп ятам икән мин. Өлкән ҡайным йырлаған, үҙемдең ҡайны йырлап йәшәй, хәҙер миңә лә сират еткән, имеш. Иҫ-аҡыл китеп аптырап ултырған арала ҡайным яйлап барыһында төшөндөрөп бирҙе. Һәм мине үҙ яйыма ҡалдырып өйгә инеп китте. Ә эштең әтнәкәһен бына нимәлә икән... Уны һеҙгә аңлатып ҡына өлгөрөп булманы. Сөнки өйҙән сәсрәп кәләш килеп сыҡты. — Мин быны быҙау эҙләргә сығып киткән, тиһәм. Ә ул ултыра йәйелеп бер эскәмйә булып. Әйтмәһәң, билләһи, иҫе китеп көнө-төнө ултырасаҡ. Мин ошо мәл эстән урғылып килеп сыҡҡан һүҙҙәрҙе көскә тыйып өлгөрәм. Бына хәҙер миңә йырсы ҡайным өйрәткәнсә берәй йыр башҡарыр кәрәк. Әммә кәрәкле мәлдә кәрәкле йыры, уның һүҙҙәре иҫкә төшәме әле ул. Шул мәл кәләштең “көнө-төнө” тип әйткән һүҙҙәре ярҙамға килә. Һәм мин бына ошо йырҙы көйләй башлайым.<br> Көн булайыммы һиңә,<br> Төн булайыммы һиңә,<br> Татлы төшөңдәй ҙә татлы,<br> Өн булайыммы һиңә!<br> Кәләш миңе бер килке иҫе китеп ҡарап тора. Шунан, бынан булмай, тигәндәй ҡулын һелтәп үҙебеҙҙең өй яғына ыңғайлай. Бына ошо көндән беҙҙең тормош рәтләнеп китте бит, әй. Әлбиттә, кәләш мине һәр ваҡыттағыса “маҡтап” тора. Ә бына мин уға ҡаршы яуап биртмәйем. Ә тыныс ҡына үҙ яйыма йыр көйләп эшләп тик йөрөйөм. Бына, әйтәйек, ара-тирә ошо йырҙы башҡарып ҡуям. Һүҙҙәрен үҙгәртмәйем, ә мәғәнәһе барыбер ярылып ята. Уныһы йәйә эсендә бирелә.<br> Килә яуа, килә яуа, (''Килә маҡтай, килә маҡтай''), Эйәләште бер болот. (''Эйәләште был кәләш''). Осар ҡанаттарым булһа, (''Осар ҡанаттарың булһа''), Тормаҫ инем бер минут. (''Осор инең бер сәғәт''). Ҡайһы ваҡыт йырҙың һүҙҙәрен бер аҙ үҙгәртеп ебәрәм. Теге юлы күршеләргә сәйгә инеп сығам тигәс, ошолай көйләп ҡалдым.<br> Ҡунаҡтарға барһаң — һыҙғырып кер,<br> Тешкәйҙәрең осоп китмәһен.<br> Сит ерҙәрҙә йөрөһәң – яҡшы йөрө,<br> Һоҡланмаған кеше ҡалмаһын! Ә бына был йырға ваҡыты менән кәләш хатта үҙе лә ҡушылып китә. Шуныһы ҡыҙыҡ, нимәгә килгәнен, нимәгә “маҡтап” торғанын да онота. Үҙегеҙ уйлап ҡарағыҙ әле. Бына ошо йырҙан һуң нисек һүҙ көрәштереп тормаҡ кәрәк!<br> Ғүмер берәү, икәү түгел ғүмер,<br> Йәшендәрҙәй кәрәк йәшәргә!<br> Шул ғүмерҙең ҡәҙерҙәрен белеп,<br> Йәшәргә лә әле йәшәргә! Бына шулай, йырлап асыла күңел, тип халыҡ бушҡа әйтмәй икән. Йырлай торғас, шуны һиҙеп ҡалдым. Халҡыбыҙҙың мәғәнәле һәм тормоштоң һәр бер ығы-зығыһына ҡағылышлы йырҙары күп икән. Әле бына шуны уйлап ултырам. Кем белә, бәлки, ҡайнымдың был кәңәше (хәҙер ул минең дә кәңәш) ҡайһы бер гәзит уҡыусыларына ла ярҙам итер. ''(Был һөйләүсене тыңлап торҙо Әғләм Шәрипов)'' [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] fbxq1w5t17k7k6rp5xurfrrxnwfismp 0 5389 24674 2023-01-28T05:44:33Z Aidar254 420 "== Ҡарағай башында ... бабай! == Күрше ауылға эш буйынса барғайным. Иҫәп буйынса төштән кире ауылға ҡайтырға ине. Әммә уныһын-быныһын эшләгәнсе һуңға ҡалынып кителде. Ана сығам, бына сығам тигәнсе көн кискә лә ауышты. Ә ҡайтыр кәрәк. Ҡайтмайынса б..." исемле яңы бит булдырылған 24674 wikitext text/x-wiki == Ҡарағай башында ... бабай! == Күрше ауылға эш буйынса барғайным. Иҫәп буйынса төштән кире ауылға ҡайтырға ине. Әммә уныһын-быныһын эшләгәнсе һуңға ҡалынып кителде. Ана сығам, бына сығам тигәнсе көн кискә лә ауышты. Ә ҡайтыр кәрәк. Ҡайтмайынса бер нисек тә булмай. Шуға, әллә бөгөн йоҡлап иртәгә ҡайтырға микән, тигән уй башҡа ла инеп сыҡмай. Әйткәндәй, ул заманда беҙ күберәген йәйәү йөрөнөк. Бының ҡыйынлығын артыҡ һиҙмәнек тә, буғай. Шулай булырға тейеш һымаҡ ҡабул иттек. Бына әле миңә лә хәҙер ун ике саҡырым араны йәйәү тәпәйләр кәрәк. Ярай, мәйтәм, йәйге көндөң бауыры оҙон. Моғайын да, имен-аман ҡайтып етермен. Әгәр сәғәтенә биш-алты саҡырымды үтһәм... Әгәр әҙ генә шәберәк атлаһам... Әгәр ара-тирә йүгереп барһам... Әгәр шул урында бер аҙ ял итеп алһам... Бындай уйҙарҙан һуң хатта ғына ла күңелле булып китә. Мәйтәм, насип итһә, өс түгел, ә ни бары ике сәғәт эсендә өйҙә булырмын әле. Йәш саҡ – дыуамал саҡ, тип бушҡа әйтмәйҙәр икән. Бына бит, әй, эңер мәле күптән үткән, күҙ бәйләнеп ҡараңғы төшкән. Ә мин ҡара урман буйлап япа-яңғыҙ һыҙғырып китеп барам! Әле уйлап ултырам. Хәҙерге йәш һәм хәҙерге аҡыл булһа, төнгә ҡарай урманға табан мылтыҡ терәп торһалар ҙа бер аҙым атламаҫ инем. Ә әле ҡурҡыу-өркөү юҡ. Айыу-бүре йә ен-шүрәле осраһа тигән уй башҡа ла инеп сыҡмай. Улай ғына ла түгел, ярай әле бесән мәле, тип ҡыуанып китеп барам. Тапҡанмын инде ҡыуаныр нәмә. Йәнәһе лә бына ошо мәлдә ошо бәләкәй генә һуҡмаҡта оло юлға әйләнеп китә. Йәнәһе лә шуға атлауға йәпле. Уныһы шулай инде. Бесән мәле бит. Был мәлдә кемеһе арба, кемеһе матай менән йөрөп юлды апаруҡ тигеҙләп бөткән була. Һуҡмаҡ киң, атлауы иркен, кәйеф шәп. Һәлмәк кенә атлап барам. Ауылда булғанда, йүгерә-атлай барһам..., шулайтһам-былайтһам... тигән уй күптән инде һүнгән. Ошолай тыныс ҡына атлап барған мәлдә ҡапылдан ғына күңелде нимәлер өйкәй төшә. Әллә йөрәк, әллә ҡабырға, әллә янбаш ауыртырға уйлай инде, тип уйлап ҡуям мин. Әммә бер мәл был өйкәү оторо көсәйә төшә. Хатта күңелем бер аҙ һулҡылдай биреп ҡуя. Башымдағы бар зиһенде бер урынға туплап эштең нимәлә икәнен аңларға тырышып ҡарайым. Юҡ, аңлап булмай. Бер мәл был өйкәү көсәйә төшә. Һәм атылған уҡ һымаҡ йөрәккә килеп ҡаҙала — ә теге шомло урынды нисек үтергә?! Мин аптырап туҡтам ҡалам. Бәләкәй генә башым аша төрлө уйҙар йәшен тиҙлегендәй үтеп китә. Нишләп был турала онотҡанмын?! Нисек иҫтән сыҡҡан?! Ә хәҙер ни эшләргә?! Бер аҙға бер урында тапаным ҡалам. Кире боролор инең, сама менән ярты юл үтелгән. Алға табан атлар инең, йөрәк көҙгө япраҡ һымаҡ бына өҙөләм, ана өҙөләм тип өлпөлдәп тора. Шул кәрәк һиңә асыҡ ауыҙға, тип үҙемде әрләп алам. Ә теге урын бигерәк шомло шул. Бына шул урында, әгәр ысын була ҡалһа инде, кешеләргә ара-тирә бер бабай осрай икән. Кәүҙәгә әллә ней ҙур түгел, имеш. Күргән кешеләр, башындағы түбәтәйе-нейе менән метр самаһы барҙыр, тей. Бына шул бабай апаруҡ кешегә осраған. Бер мәл ул берәүгә бына ошолай тап булған. Бына шул фәлән ағай минең һымаҡ ошо һуҡмаҡ буйлап был яҡтан атлап килгән. Һәм текә үрҙән аҫҡа табан атлай башлаған. Ә теге бабай теге яҡтан атлап килгән булған. Фәлән ағай уны күреп аптырап ҡатып ҡалған. Ә был бабай тыныс ҡына юлдан ситкә сыҡҡан. Һәм эйәге менән, әйҙә үт, тип ымлаған. Теге ағай уның эргәһенән генә үтеп киткән, ә теге бабай уны ҡарашы менән генә оҙатып ҡалған. Был ағайҙың нисек йөрәге ярылмағандыр инде, уныһын әйтә алмайым. Ә шулай ҙа был ағай аҙаҡ, әллә нишләп ҡуш ҡуллап һаулыҡ һорашманым, уңайһыҙ булды, итәғәтһеҙ кеше икән, тип уйлағандыр әле, тип үкенгән, имеш. Ә бер мәл фәлән ағай уның һыйырҙарҙы ауыл яғына ыңлайлатып ҡыуып йөрөгәнен күргән. Һәм бар эшен онотоп ауыл яғына кире сапҡан. Бер ҡыуа башлағас, ауылға еткергәнсе ҡыу инде, тип ҡысҡырырға баш етмәгән, тип борсолған, имеш, был ағай аҙаҡ. Ә бер мәл был бабай утын тейәп ҡайтып килгән бер ағайҙың арбаһын текә үргә ҡарай этешеп сығарып ебәргән. Ысынмылыр-бушмылыр, тегенең аты тауҙы югереп тигәндәй менгән дә ауылға еткәнсе сапҡан. Был ағай лысма тиргә, ә аты ап-аҡ күбеккә батҡан, тей. Ә шулай ҙа был ағай аҙаҡ, эх, белгәндә утынды күберәк тейәр инем, тип ҡайғырып йөрөгән, имеш. Бына ошо һүҙҙәр ысын була ҡалһа, был бабай берҙә ямаҡайға оҡшамаған бит, тип тыныслана биреп ҡуям мин. Күңел бер аҙ тынысланды. Ә теге бабайлы урынға еткәс..., саҡ мине ташлап китмәне. Алда ниндәйҙер тауыш килә бит, әй! Кемдәрҙер һөйләшә! Бәлки, ҡолаҡҡа ғына ишетеләлер, тип үҙемде ышандырырға тырышам. Юҡ, ысынлап кемдәрҙер һөйләшә! Ҡуҙғалырға түгел, тын алырға ҡурҡып күпме торғанмындыр инде, уныһын белмәйем. Бер мәл нисектер ҡурҡыу үткәндәй булды. Хатта нисектер бар донъяға битараф булып ҡалынды. Тимәк, миңә теге ысын донъяға тап ошо урында күсергә яҙылып ҡуйылғандыр инде, тигән уй күңелдә нығына биреп ҡуя. Ә үр аҫтындағы тауыш йә көсәйә төшә, йә бер аҙға тынып ҡала. Бер мәл шуға иғтибар итәм — ике кеше һөйләшә! Береһе ир кеше тауышына, ә икенсеһе ҡатын-ҡыҙҙыҡына оҡшай. Әллә, мәйтәм, теге бабай әбейе менән бергә йөрөп ята микән?! Миңә ҡалһа, әбей бабайын әрләй, буғай. Эшкинмәгән, булдыҡһыҙ, һинең арҡала ошондай хәлгә ҡалдыҡ, тигәнерәк һуҡраныу һүҙҙәрен асыҡ аңғарып ҡуям. Бабайы нимәлер тип мыңғырлап яуап бирә. Вәт әй, тип уйлап ҡуям, әбейҙәр бар ерҙә лә бер үк икән. Бында ла әрләйҙәр, тегендә лә, тигәндәй! Мин ни эшләргә белмәйем ҡатып тора бирәм. Бына ошо саҡта мейе эшләмәй, ә ҡулдар эшләй икән! Бына ошо ҡулдар ипләп кенә рюкзакты арҡанан ала һәм уның эсенән бысаҡты эҙләй башлай. Әле уйлап ултырам. Шул мәлдә ҡурҡыу шул хәтлем көслө булғандыр инде. Билдән төшөрмәгән бысаҡты рюкзак эсенән эҙләп торсо әле. Бысаҡ, әлбиттә, рюкзакта юҡ. Ә минең бармаҡтар уның төбөнән ниндәйҙер түңәрәк нәмәне табып ала. Нимә икәнен ҡапыл-ғара аңлай алмай торҙом әле. Шунан ҡапыл иҫкә килеп төшә. Фонарик бит был. Ҡулдар ипләп кенә рюкзакты кире арҡаға элә. Ҡулыма фонарикты алыу менән, аллаға шөкөр, мейе эшләп китә. Мин алға табан ҡыйыуһыҙ ғына тәүге аҙымды, шунан икенсеһен, тора-бара өсөнсөһөн яһайым. Минең уй ошолай: аңғармаҫтан барып сығырға, бабайҙың күҙен фонариктың уты менән сағылдырырға, ә әбейен... уныһын осора тибергә лә (әбейҙәр ныҡ була бит ул, бирешмәҫ әле) алға табан уҡ һымаҡ осорға! Яйлап ҡына атлап килә биргәс, мин тегеләрҙең тауышын ғына түгел, үҙҙәрендә төҫмөрләй төшәм. Нисәү икәнен аңлап булмай. Әллә икәү, әллә өсәү инде улар. Бер аҙ тыңлап торғас, эштең айышына төшөндөм бит, әй. Һәм еңел һулап ҡуям. Былар бит бесәнселәр! Был йәш ғаилә һуҡмаҡтың һөҙәк яғынан матайҙарын һүндереп өйөп килгәндәр. Йәнәһе лә бензинды бушҡа яҡмайҙар. Ә бына тап ошо шомло ерҙә иҫке генә матайҙары эшләмәгән дә ҡуйған. Теге бабайҙың ғына касафаты, ул ғына матайҙы эшләтмәне, тип ҡурҡа икән былар. Ә мин, үҙ сиратымда, уларҙан ҡурҡҡанмын икән. Һәм ошо мәлдә ҡапылдан ғына башҡа хәтәр уй килә — быларҙы бит шаяртып-ҡурҡытып алырға була! Мин бесәнселәргә апаруҡ яҡынлай төшәм. Юл ситендәге имәнгә һөйәнәм һәм фонарикты уларға табан төбәйем. Һәм уның бар яҡтылығын уларға табан йүнәлтәм! Һүҙҙә юҡ, минең шаяртыу үтә ҡаты килеп сыҡты. Ҡап-ҡараңғы төндә ҡапыл яҡтылыҡ барлыҡҡа килгәс, теге икәү саҡ телһеҙ ҡалманы. Күҙкәйҙәрен селт-селт йомоп миңә ҡарап ҡаттылар ҙа ҡалдылар. Иҫтән яҙып ҡына ҡуймаһындар, урманға табан сабып сығып китмәһендәр, үҙемә ташланып ҡуймаһындар, тип үҙемдең ҡот осто. Шуға мин тауышымды мөмкин тиклем яғымлы итеп уларға өндәшәм:<br> — Сәләм, сәләм! Бесәндән ҡайтып килеүме? Матай боҙолдомо?<br> Телһеҙ ҡалған теге икәү миңә ҡарап һаман ҡатып тик ултыралар. Бер аҙ торғас ир кеше үҙенең эсенән ниндәйҙер тауыш сығара ала.<br> — Һаумы, ағай.<br> Үәт, мөғжизә, ҡараңғы төндә минең ағай икәнде ҡайҙан беләлер инде. Тора биргәс, ҡатыны телгә килә.<br> — Биш күбә күбәләнек.<br> Миңә тимәһә, илле күбә күбәләмәйһегеҙме, тип әйтеп өлгөрмәнем, бесәнсе ҡатын йәлләткес кенә тауыш менән өҫтәп ҡуя.<br> — Өйҙә ике бала яңғыҙҙары ҡалды. Нишләп кенә ултыраларҙыр инде.<br> Әммә бөгөн мин изге. Шуға мин “изге” тауыш менән яуап бирәм.<br> — Ошо балаларығыҙ хаҡына ярҙам итергә уйлап торам әле. Хәҙер мин яҡтыртып торам, ә һеҙ матайығыҙҙы ремонтлағыҙ.<br> Ир-бесәнсе тәүҙә ҡыйыуһыҙ, тора-бара ихласлап матайҙы соҡорға керешә. Ара-тирә минең яҡҡа күҙ һалып ҡуя. Шунан ҡатыны бер аҙ көрәйгән тауыш менән әйткән була.<br> — Ярай әле, һеҙ килеп сыҡтығыҙ.<br> Этлеккә, мәйтәм, баш шәп эшләй шул. Минең “тапҡыр” яуап уларҙы кире хөртәйтә төшә.<br> — Һеҙ, тип... һеҙ кемде әйтәгеҙ ул.<br> Ҡатындың тауышы тағы мөшкөл генә.<br> — Һуң... кем тип... кеше килеп сыҡты... тип әйтеүем инде.<br> Ә минең яуап уларҙы саҡ иҫтән яҙҙырмай:<br> — Ә һеҙ нишләп мине кеше тип уйлайһығыҙ?<br> Бындай яуаптан һуң ирҙең хатта ҡулынан асҡысы төшөп китә.<br> — Һеҙ, ағай... беҙҙе... улайтып... ҡурҡытмағыҙ инде.<br> Мин мөмкин тиклем тыныс яуап бирергә тырышам:<br> — Ҡурҡмағыҙ минән. Теймәйем мин һеҙгә.<br> Бесәнселәр тағы телһеҙ ҡала. Шунан мин әйтә ҡуям:<br> — Яҡтылыҡ етмәһә, әйтегеҙ. Мин икенсе күҙемде лә тоҡандырырмын. Көлкө инде. Йәнәһе лә әле мин әле бер күҙ менән генә яҡтылыҡ биреп торам. Әммә тегеләрҙә көлөү ҡайғыһы юҡ. Яҡтылыҡ етеңкерәмәй шул, икенсе күҙеңде лә тоҡандыр, тиһәләр нимә эшләр инем икән. Миндә бит фонарик берәү генә. Икенсе “күҙҙе” бер нисектә тоҡандырып булмай. Ошо “көлкөлө” уйҙар минең баштан үтеп китеп өлгәрмәй, ҡапыл тын ҡалған урманды яңғыратып матай эшләп китә. Ә ҡалғаны йәшен тиҙлеге араһында үтә. Матайҙың фонары тирә яҡты яҡтыға ҡаплай. Мин имән артына ҡарай ырғыйым. Шул арала минең эргәнән генә геүләп матай үтеп китә. Һәм ҡараңғылыҡҡа инеп юғала. Мәйтәм, ярай әле үҙем сос. Унан бигерәк ярай әле имән йыуан. Тегеләй була ҡалһа, билләһи, тапап китәләр ине. Көлә-көлә әле генә бесәнселәр торған ергә киләм. Ҡурҡыуҙары шул хәтлем көслө булғандыр инде. Аҙыҡ-фәлән төрөп алған төйөнсөктәре, матайҙың асҡыстары ерҙә аунап ятып ҡалған. Уларҙы йыйып алып юл ситендәге ҡайын ботағына эләм. Иртәгә юл ыңғайы алырҙар әле. Әйткәндәй, аҙаҡ теге бесәнсе ир, нимә ҡарап тораһың, килеп ярҙам итеш, тип бушҡа әйтмәгәнмен әле, тип һөйләп йөрөгән, имеш. Мәйтәм, әйтерһең әйтмәй ҙә бындай саҡта. Ул бабай осрай ҡалһа, бына мин әйтә алмаҫ инем. Көлә килә, артынан ҡыуа килә, тип бушҡа әйтмәйҙәр икән. Үәт тормош, бая ғына мин бесәнселәрҙән ихлас көлөп тора инем. Ә хәҙер үҙемдең берҙә көлкө килмәй. Сөнки мин был шомло бабайлы урында япа-яңғыҙым тороп ҡалдым. Һәр ҡыштырлауға ҡолаҡ һалып тора инем, шул мәл... эргәлә генә кемдер көлөп ебәрҙе! Фонарикты шул яҡҡа йүнәлтһәм, имән ботағында... теге бабай көлөп ултыра!<br> — Ну, ҡыҙыҡ иттең тегеләрҙе.<br> Бер аҙ көлөп тынысланғас, һүҙен дауам итә:<br> — Күптән былай рәхәтләнеп көлгәнем юҡ ине. Рәхмәт инде һиңә.<br> Шунан тағы рәхәтләнеп көлөп ебәрә.<br> — Яҡтылыҡ етмәһә әйтегеҙ, икенсе күҙемде лә тоҡандырырмын, тип ебәргән булаһыңмы, әй!<br> Мин ни эшләргә белмәй ҡатып ҡалам. Теге бабай битен усы менән ҡаплай төшөп миңә өндәшә:<br> — Күҙгә яҡтыртма әле!<br> Мин аптырап фонаригымды ергә юнәлтәм. Ә унда... эсен тырнай-тырнай сыйылдығы сығып бер сысҡан көлөп ята. Аптырап тегенең өҫтөнә баҫам. Ә уныһы минең табанды этә-этә шыуышып килеп сыға һәм күҙ менән ҡаш араһында теге бабайға әйләнә. Өҫтөн ҡаҡҡылап ала ла миңә әйтә: — Әйҙә, баҫтырыш уйнайыҡ. Һин ҡасаһың, ә мин һине тотам! Ошо урынды уҡыған саҡта ҡайһы берәүҙәр дер ҡалтырап уҡып ултыраларҙыр әле. Юҡ шул, бындай ҡурҡыныс күренеш минең баштан ғына үтеп китә. Әгәр ысын була ҡалһа, кеше аҙаҡ бына ошолай һөйләр ине. Фәлән ерҙә һыу һөлөгө һымаҡ таҙа бер егет кешегә осрай икән... Ваҡыты менән бәләкәй генә бер бабайҙы етәкләп йөрөй... Ваҡыты менән ҡулында фонаригы була... Бындай ҡурҡыныс күренеште күҙ алдына килтергәндән һуң, мин йән-фарманға ауыл яғына ҡарай сабам. Билләһи, тип әйтәм, тиҙлек буйынса теге матайҙан бер ҙә ҡалышмағанмындыр ул. Был хәл күптән булды инде. Ә шулай ҙа, әгәр теге бабай осрай ҡалһа инде, мине ҡыуып етә алманың бит әле, тип әйтергә уйлап йөрөйөм әле. ''(Һөйләүсене Әғләм Шәрипов тыңлап торҙо.)'' [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] gx2kor6qbycsl530vdoto1evq2736zv 0 5390 24676 2023-01-28T05:45:50Z Aidar254 420 "== Ҡартатай тәрбиәһе ононтолмай! == Өс ҡустым менән мин ауылға ҡунаҡҡа килдек. Ҡунаҡҡа тигәс тә ҡунаҡҡа түгел инде. Атай менән әсәй ҡалдырып китте беҙҙе. Ә үҙҙәре ҡайҙалыр тайҙылар. Әллә Анталияға, әллә Ассы буйына. Тәүгеһе Төркиәлә, ә һуңғыһы Б..." исемле яңы бит булдырылған 24676 wikitext text/x-wiki == Ҡартатай тәрбиәһе ононтолмай! == Өс ҡустым менән мин ауылға ҡунаҡҡа килдек. Ҡунаҡҡа тигәс тә ҡунаҡҡа түгел инде. Атай менән әсәй ҡалдырып китте беҙҙе. Ә үҙҙәре ҡайҙалыр тайҙылар. Әллә Анталияға, әллә Ассы буйына. Тәүгеһе Төркиәлә, ә һуңғыһы Белорет районында урынлашҡан. Ә бына беҙҙе Баймаҡтағы Сыңғыҙ ауылына ташлап киттеләр. Ҡустым әйтмешләй, бесәй балаларын ҡалдырған һымаҡ килеп сыҡты. Елкәнән тотоп берәм-һәрәм машинанан төшөрҙөләр ҙә, сумка-фәләнде тотторҙолар ҙа, ата-әсәһе менән менән ашыҡ-бошоҡ һөйләштеләр ҙә китеп тә барҙылар. Ҡартатай менән ҡартәсәй (әсәйем яғында уларҙы олатай-өләсәй тип әйтерҙәр ине) кире уйлап ҡына ҡуймаһын, тип ашыҡтылар, буғай. Тыңлағыҙ, шаярмағыҙ, эш боҙмағыҙ, фәлән дә фәсмәтән, тигән һүҙҙәре генә һауала эленеп тороп ҡалды. Беҙ дүрт малай бер урында тапанышып аптырашып тороп ҡалдыҡ. Үҙебеҙ менән таныштырап үтәйем әле. Мин Хаммат булам. Миңә ун ике йәш. Ҡустымдың исеме Самат. Теге ике ҡусты минең бер туған түгел. Улар атайымдың бер туған ҡустыһының “бөркөттәре”. Беҙгә ике туған була улар. Исемдәре Булат һәм Ибраһим. Шуныһы ҡыҙыҡ, ауыл малайҙары беҙгә үҙ исемебеҙ менән өндәшмәне. Беҙгә ҡушамат тағып бөттөләр. Икенсе көнөнә үк тигәндәй Самат ҡусты Самокатҡа әйләнде. Булат ҡустыға килешле генә Болт ҡушаматы тағылды. Ибраһим ҡустының исеме бер аҙ ҡыҫҡартылды. Ул хәҙер Ибрай. Ваҡыты менән Ибрашка тип тә ҡуялар. Ә бына миңә ҡушамат таба алмай бер булдылар... тип маҡтанып булмай. Ауыр булһа ла әйтергә тура килә инде. Мин Хамматтан Хоботҡа әйләндем. Тәүҙәрәк бер аҙ үпкәләп тә йөрөлдө. Әммә тиҙ өйрәндек. Баҡтиһәң, ауыл малайҙары ла мулла ҡушҡан исемдәр менән йөрөмәй икән. Һәр береһенең үҙ ҡушаматы булып сыҡты. Былары, әлбиттә, аҙаҡ булды. Ә әле беҙ тапанышып урамда торабыҙ. Ярай әле ҡартәсәй ихлас. Ике ҡулдарын ике яҡҡа йәйеп беҙҙең эргәгә югереп килеп тә етте. Һәр беребеҙҙең арҡаһынан яратып-һөйөп сыҡты. “Собханалла-собханалла, күҙ теймәһен, ҡалай үҫеп, ҡалай ҙурайып киткәнһегеҙ, арҡағыҙҙан һөйөргә буй ҙа етмәй”, — тип, ах та ух килде. Ситкәрәк китеп бот сабып беҙгә һоҡланып торҙо. Унан тағы, йүгереп килеп, арҡаларҙан һөйөп-яратып алды. Шунан саҡ иҫенә килде. “Бәй, нишләп былайтып урамда торабыҙ. Әйҙәгеҙ, балаҡайҙарым, әйҙәгеҙ өйгә”, — тип өйгә ҡыҫтаны. Ә бына ҡартатай бер аҙ ҡырыҫыраҡ икән. Ҡул биреп кенә күрешеп сыҡты. Усы ҙур, ҡаты, ҡытыршы. Унан ниндәйҙер ҡатылыҡ, шул уҡ ваҡытта ниндәйҙер йылылыҡ килә. Ошо устары менән арҡанан бер яратып алһасы. Моғайын, ҡулы төшөп ҡалмаҫ ине. Юҡ, улайтманы ҡартатай. Ҙур, ҡаты ҡулдары менән беҙҙең бәләкәс-йомшаҡ ҡулдарҙы ҡыҫты ла вәссәләм. Беҙ бер-беребеҙҙе этә-төртә ҡыйыуһыҙ ғына өйгә инәбеҙ. Ҡартатай менән ҡартәсәй ике яҡлы өйҙә йәшәй икән. Өйҙәре, үҙҙәре әйтмешләй, алты мөйөшлө. Нишләп улай атайҙарҙыр инде. Миңә ҡалһа, өйҙөң мөйөшө һигеҙ. Ингән яҡта дүрт мөйөш, төп яҡта дүрт мөйөш. Һигеҙ мөйөш килеп сыға. Бер ҙә алты түгел. Был турала “һорашып-аңлатып” алырға уй бар ине. Ҡартатайҙың уйсан ҡараштарын күреп тыйылып ҡалынды. Шуныһы күҙгә ташлана: өйҙә өҫтәл-ултырғыс юҡ кимәлдә. Төп яҡта ла, был яҡта ла ҡалын таҡтанан эшләнгән ҡаты урындыҡ. Шул арала: “Юлда асығып-сарсап килгәнһегеҙҙер инде, ә мин һеҙҙе һүҙ менән әүрәтеп тик йөрөйөм”, — тип ҡартәсәй алғы яҡтағы урындыҡҡа ашъяулыҡ йәйеп ебәрҙе. Күп тә үтмәй уға боҫрап самауыр ҙа килеп ултырҙы. Ашъяулыҡтың ҡап уртаһына тәмле еҫтәр сығарып картуфлы түңәрәк таба урын алды. Урындыҡтың түр яғынан ҡартатай ултырҙы. Ул аяҡтарын йәтеш кенә бөкләп ултырҙы ла нимәлер уҡып битен һыйпап ҡуйҙы. Беҙ бар хәлебеҙсә ҡартатай һымаҡ ултырырға тырыштыҡ. Әммә булдырып булманы. Былай ултырһаң да уңайһыҙ, тегеләй ултырһаң да уңайһыҙ. Бөксәңлеге сығып, нисек етте шулай ултырып сәй эстек. Тамаҡ туйҙы, уның ыңғайына йоҡо ла баҫты. Быны күреп-һиҙеп торған ҡартәсәй өтәләнеп төп яҡҡа сығып китте. Күп тә үтмәй унан килеп сыҡты: “Балаҡайҙар, урын һалдым. Ятығыҙ, ял итегеҙ. Туйғансы йоҡлағыҙ. Иртәнге сәйгә үҙем уятырмын”. Ҡартәсәйгә ҡарап, уға бер аҙ аптырап ҡуйылды — үтә тиҙ һалды түгелме ул урынды! Әллә алдан уҡ урын һалып ҡуйҙымы икән? Күмәкләшеп төп яҡҡа сығабыҙ. Ҡустылар менән йылмайышып ҡуябыҙ. Баҡтиһәң, ҡартәсәйҙең урын һалыуы бик ябай икән. Урындыҡҡа түшәлгән кейеҙ башына оҙон толоп һалынған. Быныһы “оҙон” яҫтыҡ була инде. Һәм күмәгебеҙгә оҙон бер юрған. Шуның менән урын һалыу вәссәләм. Былай бер ҙә йоҡлаған юҡ ине әле. Алдан уҡ әйтеп ҡуяйым әле, былай йоҡлау уңайлы икән. Ҡартәсәй әйтмешләй, тәгәрәп йөрөп йоҡлайһың. Күп тә үтмәй беҙ әүен баҙарына киттек. Тәүге көн ошолай тамамланды. Икенсе көнөнә таң менән уяндым. Стеналағы ҙур түңәрәк сәғәткә күҙ һалам. Һигеҙ тулып килә. Торорға ваҡыт, ҡустыларҙы ла уятыр кәрәк. Кешелә көн буйына йоҡлап ятып булмай ҙа инде. Әллә нимә уйларҙар. Ҡустыларҙы төрткөсләй генә башлағайным, ҡартәсәсәй түрбаштан өтәләнеп килеп тә сыҡты. “Йоҡлаһындар, балам, йоҡлаһындар. Уятма. Үҙең дә йоҡла. Һеҙ бит йыл буйы уҡып арығанһығыҙ. Ял итегеҙ, йоҡлағыҙ, фәлән дә фәсмәтән”, — тигәс, кире яттым. Тора-бара ойоп киткәнмен. Икенсе уянғанда ун бер тулып килә ине. Бына хәҙер ҡустыларҙы ла уятырға була. Беҙҙең тороуҙы ҡартәсәй тәмле сәй менән көтөп торған икән. Рәхәтләнеп сәй эсеп алдыҡ. Хәҙер ни эшләргә?! Ҡартәсәй беҙҙе көсләп йылға буйына ебәрҙе. “Барығыҙ, барығыҙ һыу буйына. Һаҡмар буйын күреп килегеҙ, малайҙар менән танышығыҙ, фәлән дә фәсмәтән, ҡыҫҡаһы, ял итегеҙ”. Аптырап Һаҡмар буйына юл тоттоҡ. Ул ауыл эсенән ағып үтә, ә балалар ауылдан ситтәрәк урынында һыу инә икән. Унда бер килке малай-ҡыҙҙарҙың һыу ингәнен ҡарап торҙоҡ. Тора-бара беҙ ҙә һыуға төштөк. Йылы ғына икән былай. Һыу инеп алған булдыҡ, ҡомда бер килке уйнап ултырҙыҡ. Ауыл малайҙарының береһенең "һеҙҙең телегеҙ бармы ул?" тигән һорауына Булат ҡусты, телен күрһәтеп, уларҙы көлдөрөп алды. Ҡыҫҡаһы, аҙна-ун көн үтеүгә беҙ ауыл малайҙары менән тулыһынса танышып-дуҫлашып, улар менән бергә һыу инеп, ҡояшты ҡыҙынып ҡап-ҡара малайҙарға әйләнеп бөттөк. Көндәр бер-береһенән әллә ни айырылмай тиерлек үтә торҙо. Бындай яллы рәхәт тормошҡа беҙ тиҙ өйрәндек. Сәғәт ун бергә хәтлем йоҡлайбыҙ, дүрткә хәтлем йылға буйындабыҙ, өйгә ҡайтып сәй эсеп әҙерәк ял итеп алабыҙ ҙа тағы йылға буйына сабабыҙ. Ә бына ваҡыты менән малайҙар йылға буйында булмай ҙа ҡуя. Нимә генә эшләйҙәрҙер инде. Быны мин аҙаҡ ҡына аңланым. Бына ошондай яллы тормош кинәт бер көн үҙгәрҙе. Ҡартәсәйҙең күрше ауылда йәшәгән ҡыҙы әллә бәпәй алырға киткән, әллә бәпәй алып ҡайтҡан. Ҡыҫҡаһы, ҡартәсәй шуларҙың донъяһын ҡарашырға китте. “Балаларҙы матур итеп ҡара, асыҡтырма, ваҡытында ашат, иртә уятма, туйғансы йоҡлаһындар, улар ял итергә килгән, фәлән дә фәсмәтән”, — тип, ҡартәсәй ҡартатайға тыҡып-тыҡып китте. Уныһы ауыҙ сите менән генә көлөмһөрәп баш ҡағып ризалашып торҙо. Әммә тормош ҡартәсәй уйлағанса ғына барманы. Өс-дүрт көндән ҡайтырмын, тигән булғайны, өс аҙна үтеүгә саҡ ҡайтып йығылды. Минең өсөн ҡартәсәйһеҙ үткән ошо өс аҙна тотош тормош һабағы булды, буғай. Ә әлегә беҙ моңһоу ғына ҡартәсәйҙе оҙатып ҡалдыҡ. Ул күҙҙән юғалыу менән донъя етемһерәп ҡалғандай тойолдо. Күңелһеҙ генә киске сәй эсеп алдыҡ та йоҡларға яттыҡ. Ҡартатай ауыҙ сите менән көлөмһөрәп беҙгә һынамсыл ҡарап торҙо ла: “Иртәнге сәй теүәл һигеҙҙә”, — тип алғы яҡҡа сығып китте. Нисек инде һигеҙҙә, тип мин аптырап ҡуйҙым. Ҡустылар миңә, мин уларға һырына биреп йоҡлап киттек. Иртәнсәк, әлбиттә, беҙ ун берҙәр тирәһендә торҙоҡ. Әммә наҙлы тауыш менән уятыусы, өгөтләп сәйгә саҡырыусы кеше юҡ. Нишләйһең, үҙебеҙ яйлап торҙоҡ. Сәй эсергә, тип алғы яҡҡа үттек. Әммә ... ашъяулыҡ йәйелмәгән, самауыр юҡ, ҡыҫҡаһы, бер нәмә лә юҡ. Был ни ғәләмәт тағы. Аптырам ишек алдына сығам. Ҡартатай баҡса яғында нимәлер эшләп йөрөй.<br> — Ҡартатай, беҙ торҙоҡ!<br> Ул ҡулындағы көрәген кәртәләү буйына һөйәй һәм һәлмәк аҙымдары менән миңә табан ыңғлайлай.<br> — Һаумы, улым. Торғанһығыҙ икән. Асыҡҡанһығыҙҙыр инде. Иртәнге сәй юҡ бит әле. Мин һигеҙгә әҙерләгәйнем. Нишләптер һеҙ торманығыҙ. Әй, әттәгенәһе, һаулыҡ һорашыр кәрәк тә инде. Был йәһәттә ауылда ҡыҙыҡ былай. Көнөнә биш тапҡыр осрашһалар, биш тапҡыр, ун тапҡыр осрашһалар, ун тапҡыр һаулыҡ һорашалар. Етмәһә, ҡул биреп. Иртәгә һаулыҡ һорашырға онотмаҫ кәрәк. Ә иртәнге сәй ысынлап булмаҫ микән?! Мин өмөтлө ҡараштарымды ҡартатайға төбәйем. Уның ҡаш аҫтынан ҡарап торған күҙҙәрен күреп төңөлөп ҡуям. Иртәнге сәй булмай! Ярай, юҡ икән, юҡ. Ҡайғырырға кәрәкмәй. Төшкөһөн ныҡлап ашарбыҙ әле. Ә хәҙер Һаҡмар буйына! Беҙ күмәкләп йылға буйына ҡарай сабабыҙ. Ҡартатайҙың ҡысҡыра биреберәк әйткән һүҙҙәре бер ҡолаҡтан инде, икенсеһенән сыҡты, тигәндәй.<br> — Төшкө сәй теүәл икелә! Ә беҙ ғәҙәттәгесә дүрт тулып үткәс ҡайттыҡ. Ғәләмәт асыҡтырҙы. Былай асыҡҡан-һыуһаған юҡ ине әле. Әммә ашъяулыҡ йәйелмәгән, самауыр боҫрап ултырмай. Ҡартатай баҡсала нимәлер эшләп йөрөй. Мин өмөтлө тауыш менән уға табан ҡысҡырам:<br> — Ҡартатай, беҙ ҡайттыҡ!<br> Ул көрәген ҡуйып беҙгә табан ыңлайлай.<br> — Эй, балаҡайҙарым ҡайтҡан да инде (тауышы ихлас та һымаҡ, шул уҡ ваҡытта мыҫҡыллы ла һымаҡ). Асығып ҡына бөткәнһегеҙҙер инде (эскә йылы йүгерә). Мин һеҙҙе теүәл икелә ун минут буйына көтөп ултырҙым (рәхмәт инде). Ҡайтманығыҙ шул (уның тауышында үкенес тойғолары сағылып ҡала). Хәҙер һеҙгә киске сәйҙе көтөргә тура килә инде (төшкө сәй булмаймы ней!), ә ул туғыҙҙа ғына (нисек туғыҙҙа ғына!). Хәл юҡ, түҙәһегеҙ инде (беҙ аптырап ергә ултырабыҙ, дөрөҫөрәге, ултыра төшәбеҙ). Тәүге уй – ҡасан ғына ҡартәсәй ҡайта инде! Исмаһам, туйғансы ашап алыр инек. Икенсе уй — әлегә нисек булһа ла тамаҡҡа ҡапҡылап алыр кәрәк. Астан үлеп булмай ҙа инде. Минең уйҙарҙы һиҙгән һымаҡ ҡустылар ипләп кенә өйгә инеп сыға. Әммә уларҙың тауыш бошонҡо.<br> — Өйҙә бер нәмә юҡ. Ҡартатай бар нәмәне йәшергән!<br> Булмаҫ, тип уйлап ҡуям мин. Үҙем инеп китәм. Вәт әй, ысынлап та өйҙә бер нәмәлә юҡ. Кейеҫ аҫтында буш кәнфит тышы ғына ята. Тимәк, ҡартатай икмәк-фәләнде йәшергән. Ә ҡайҙа? Моғайын, аласыҡҡалыр. Миңә ҡалһа, башҡа йәшерерлек урын юҡ. Өйҙән сығып аласыҡҡа күҙ һалам. Әммә уның ишегендә эт башындай (юҡ, ат башындай) йоҙаҡ тора. Күҙҙәр йоҙаҡты күрә, ә мейе ҡартатайҙың ҡылығын аңламай — аҙыҡ йәшерә торған замана түгел дә инде! Етмәһә, ейәндәрҙән! Ҡартәсәй генә ҡайтһын әле! Шул арала Ибраһим ҡусты аласыҡтың бер аҙ бушай төшкән таҡтаһын шәйләп ала. Уны шаҡара биреп, ҡулын тығырға маташа. Күмәкләгән яу ҡайтарған, тигәндәй, хәҙер беҙ уны күмәкләп шаҡарһаҡ... Әммә беҙҙе, моғайын, ҡартатай ситтән күҙәтеп торғандыр. Шул арала ул сүкеш-сөйөн тотоп беҙҙең эргәгә килеп тә етә. — Эй, ошо донъяны... Әҙерәк кенә ҡарамаһаң, емерелергә генә тора. Ярай әле, уландарым маладис. Бигерәк ярҙамсылдар, фәлән дә фәсмәтән... Ул шулай һөйләнән-һөйләнә беҙ аҡтара башлаған таҡтаны ҡатып ҡуя. Башҡаларын тарта биреп, уларҙың ныҡлығын самалай. Ышанысһыҙҙарын өҫтәмә нығытып ҡуя. Шунан ул ҡабаланмай ғына баҡса яғына йүнәлә. Беҙ аптырашып тороп ҡалабыҙ. Мин шул саҡ ныҡлы ҡарарға киләм.<br> — Кискеһен үс итеп ашамайбыҙ!<br> Әйтерһең дә, минең һүҙҙәр бушлыҡҡа оса. Асыҡтырған да, һыуһатҡан да. Нисек инде ашамайһың да нисек инде сәй эсмәйһең! “Ныҡлы” ҡарар иртәнге томан һымаҡ таралып үҙенән үҙе юҡҡа сыға. Нисек етте шулай киске туғыҙҙы еткерҙек. Һыу инеү ҡайғыһы китте. Ә шулай ҙа ҡартатай маладис. Теүәл әйткән ваҡытына ашъяулыҡ йәйҙе. Беҙ шунда уҡ тыпырлашып уның тирәләй ултыра һалдыҡ. Уның нимәлер уҡып бит һыйпағанын саҡ көтөп алдыҡ та кемуҙарҙан ҡабаланып ашай башланыҡ. Картуф бер аҙ тоҙлораҡ икәнен туя төшкәс кенә аңланыҡ, буғай. Ҡаймаҡ һөртөлгән, уның өҫтөнә бер аҙ шәкәр һибелгән икмәк бигерәк тәмле булды. Әммә ҡартатай артығын бирмәне. Булғанын ныҡлап сәйнәп ашағыҙ, тине дә ҡуйҙы. Тамаҡ туйғас, йоҡо баҫты. Нисек етте шулай урындыҡҡа сығып тәгәрәнек. Ҡартатайҙың тауышы тоноҡ ҡына булып ишетелеп ҡалды:<br> — Иртәнге сәй һигеҙҙә!<br> Әммә беҙ иртәнге сәйҙән тағы ҡолаҡ ҡаҡтыҡ. Ни бары бер сәғәткә. Әммә бер ауыҙ бешкәс иртәнге сәйгә өмөт итмәнек. Булмаҫы билдәле бит. Дүртәүләшеп тышҡа сығабыҙ. Ҡартатай баҡса яғында эшләп йөрөй ине.<br> — Һаумы, ҡартатай.<br> Беҙ ҡул биреп күрешәбеҙ. Ҡартатай картуф күмә икән. Ул беҙгә лә тәпкеләр әҙерләп ҡуйған, имеш. Икәүһен күршеләрҙән алып торған.<br> — Уландар, һәр берегеҙгә икешәр рәт. Күмеп бөткәс, миңә әйтерһегеҙ.<br> Үҙебеҙгә ҡалһа, хатта матур итеп күмдек. Әммә ғартатай һәр төптө ентекле ҡарап сыҡты. Насар күмелгәндәрен киренән күмдерҙе. Ҡара әле, эш мәлендә ваҡыт ҡалай тиҙ үтә икән. Шул арала ваҡыт ун бер ҙә булып киткән.<br> — Бына хәҙер һыу инеп килһәгеҙ ҙә була. Төшкө сәй икелә!<br> Баҡтиһәң, башҡа малайҙар ҙа ошо мәлгә һыу инергә килә икән. Тәмләп һыу индек тә өйгә табан саптыҡ — төш мәле етеп килә бит! Беҙ теүәл икелә шөрөлдәтеп сәй эсеп ултыра инек. Ҡартатай әтмәләгән бутҡа ла апаруҡ тәмле булды. Төштән кире ятып булманы. Ҡартатай беҙгә эш әҙерләп ҡуйған икән.<br> — Уландар, картуф күмергә! Хәҙер дүртешәр рәт!<br> Эштән һуң йүгереп кенә барып һыу инеп килдек. Хәҙер беҙҙең көндәр ошолай һәүетемсә генә үтә торҙо. Ә эштәр бигерәк күп булып сыҡты.<br> — Быҙауҙы эҙләп алып ҡайтырға!<br> — Ҡаҙҙарҙы һыуға ҡыуырға!<br> — Түтәлгә һыу ҡойорға!<br> — Ҡый үләндәрен йолҡорға!<br> — Тауыҡтарға ем һалырға!<br> — Йомортҡалар йыйып алырға!<br> — Ҡаҙҙарҙы кире ҡыуып алып ҡайтырға!<br> — Иҙәнде һеперергә!<br> — Һарайҙы таҙартырға!<br> — Һәм башҡаһы, һәм башҡаһы, һәм башҡаһы!<br> Ошо эштәрҙе эшләп йөрөгән мәлдә бая һыу инеп йөрөгән малайҙар осрай. Уларҙың ҡайһыһы быҙау ҡыуып алып ҡайтып бара, кемеһе ҡаҙҙарҙа йылғаға ҡыуа. Шул арала кис була. Көтөү ҡайта. Беҙ ҡартатай менән ҡапҡаны асып һыйырҙы ҡаршы алабыҙ. Ярай әле уныһы, исмаһам, тура ҡайта. Ҡайтмай ыҙалатҡан һыйырҙар ҙа була икән. Шул арала күрше апай һыйырҙы һауып сыға. Хәҙер беҙ сәй мәлендә лә кемуҙарҙан югереп йөрөп ҡартатайға ярҙамлашабыҙ. Кемдер самауырға һыу алып килә, кемдер усаҡҡа ут яға. Аҙаҡ күмәкләшеп ултырып сәй эсәбеҙ. Әйтмәһәм дә булалыр инде, теүәл үҙ ваҡыттарында. Кис йоҡлап киткәнбеҙҙе һиҙмәй ҙә ҡалабыҙ. Ҡартатай беҙҙе кисен арҡанан яратып ала. Уның яратыуы бөтөнләй башҡа икән. Бер көн мин әйтә ҡуйҙым:<br> — Ҡартатай, мине иртәнсәк һыйыр ҡыуған мәлдә уятырһың әле. Икенсе көн ул мине бик иртә, таңғы алтыла уятты. Көтөүҙе әйтәм, бигерәк иртә, томан таралмаған мәлдә үк китә икән. Былай иртә ғүмере торған юҡ ине. Беҙ күрше апайҙың һыйыр һауғанын тыныс ҡына көтөп торҙоҡ. Аҙаҡ һыйырҙы һәм тананы көтөүгә бергә ҡыуырға киттек. Ара-тирә таныш малайҙар осрай. Алыҫтараҡ китеп барғандарына ҡулды бер аҙ өҫкә күтәрә биреп сәләмләп барам. Ошо көндән башлап миңә һыйырҙы көтөүгә ҡыуыу бурысы йөкмәтелеп ҡуйылды.<br> Ошолай һәүетемсә генә йәшәп ятҡан мәлдә ҡартәсәй ҡайтып төштө. Бер нисә көн үткәс, ул бер ҡартатайға, бер беҙгә ҡарап бот сабып аптыраны — нишләттең һин балаларҙы! Әрләнеңме! Фәлән дә фәсмәтән! Аҙаҡ әйтеп ҡуйҙы:<br> — Ҡартатайығыҙға рәхмәт инде. Бынамын тигән ейәндәр тәрбиәләп ҡуйған. Ошолай егәрле генә үҫегеҙ инде. ''(Әғләм Шәрипов. Баҫыр булһағыҙ, икенсе исем ҡуйһағыҙ ҙа була.)'' [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] qpacku50j9umyd9nm5kgptdsjmvpfnm 0 5391 24678 2023-01-28T05:47:01Z Aidar254 420 "== Ҡасан ағай == ''Ҡасан ағайҙың ысын исеме әллә Хәсән ағай, әллә Әҡсән ағай булды. Бәләкәйҙән ошо исемгә өйрәнгәс, ысын исеме лә онотола төшкән. Әлжиттә, халыҡ уға бындай исемде бушҡа бирмәгән. Эш шунда, ул үҙ хәбәрен һөйләй башлаһа, кемдер уға һо..." исемле яңы бит булдырылған 24678 wikitext text/x-wiki == Ҡасан ағай == ''Ҡасан ағайҙың ысын исеме әллә Хәсән ағай, әллә Әҡсән ағай булды. Бәләкәйҙән ошо исемгә өйрәнгәс, ысын исеме лә онотола төшкән. Әлжиттә, халыҡ уға бындай исемде бушҡа бирмәгән. Эш шунда, ул үҙ хәбәрен һөйләй башлаһа, кемдер уға һорау бирергә мәжбүр була. Бына шул һорауҙарға яуап бирә-бирә һөйләй Ҡасан ағай үҙ хәбәрен. Иң ҡыҙығы шунда: Ҡасан ағай яйлап-майлап “Ҡасан?” һорауына алып килеп еткерә. Ошо һорау бирелеү менән ул һорау биреүсене баштан-аяҡ күҙҙән үткәрә (йәнәһе, йәшен самалай) һәм лаҡапҡа әйләнгән һүҙҙәрен әйтеп ҡуя: “Һин иҫләмәйеңдер ул. Был хәл ҡырҡ (утыҙ биш, утыҙ) йыл элек булғайны. Ул ваҡытта һиңә ни бары өс-дүрт йәш булғандыр”. Һорау биреүсе отолғанын шул мәлдә генә аңлап ҡала һәм бер аҙ көрһөнөп ҡуя. Ә башҡа тыңлаусыларға шул ғына кәрәк. Улар, әлбиттә, рәхәтләнеп көлөп ебәрә.'' ''Бына хәҙер мин уның ҡапыл да ғына иҫкә төшкән ике мәҙәген һөйләйем әле. Ә һеҙ һорауҙар бирмәҫкә (бигерәк тә “Ҡасан?”-ын) тырышып ҡарағыҙ. Ышаныс менән әйтә алам, йәш тыңлаусыларҙың береһе барыбер Ҡасан ағайҙың ошо тоҙағына эләгәсәк. Һөйләү-яҙыуға уңайлы булһын өсөн, әйҙә, йәш кешенең исеме, Исмәғил, булһын әле.'' === Оят миңә, ғәрлек миңә! === Ҡасан ағай моңһоу ғына һөйләй башлай:<br> — Оят миңә (апаруҡ өндәшмәй тора). Ғәрлек миңә (әсенеп ҡулдарын һелкеп ебәрә). Ошо хәл иҫкә төшкән һайын йән көйә (башын аҫҡа эйеп күҙҙәрен йәшерә). Ғәрлеге генә ней тора (ҡулдарын һелкеп ҡуя). Ошо хәл иҫкә төштө икән, көнөм көн түгел, ашым аш түгел (тәрән көрһөнөп ҡуя, ҡыҫҡаһы, уның бар һөйләүе ошондай юнәлештә бара). Нишләп ундай хәлгә төштөм икән мин, тигән уйҙар әҙ килмәй миңә. Мәлендә бит әҙ генә башты эшләтергә була ине. Ғүмерлеккә үкенес булып ҡалды был хәл. Ошо хәл булмаһа, бәлки, тормошом да бөтөнләй икенсе булыр ине. Хәҙер эш үткән, бер нәмәне лә төҙәтеп булмай, ә барыбер йән көйә. Оят инде. Шул хәлгә төшөрмөн тип кем уйлаған. Ваҡыты менән шул хәтлем ҡыйын, хатта, аллам һаҡлаһын, үлгеләр килеп китә. Ошондай ғәрлекте күтәреп һаман нисек тере йөрөйөмдөр, нисек мине ер йотмайҙыр. Шул мәлдә үлгән булһам, бәлки, мең артыҡ булыр ине. Нисәмә йыл инде ошо ғәрлек мине эстән кимерә... Ҡасан ағайҙың бына ошолай һөйләүе оҙаҡ ҡына дауам итеүе бар. Ә нимә булғаны тураһында һормаһаң, һүҙ “оят миңә, ғәрлек миңә, үлһәм, һәйбәтерәк булыр ине” тигәндән ары китмәй. Ә нимә булғанын белге килә бит, әй. Шуға күрә Исмәғил уның ҡора башлаған тоҙағына эләгә һәм һорай ҡуя.<br> — Ә нимә булды һуң?<br> Ҡасан ағай йылмая биреп Исмәғилгә борола төшә, уға ҡарап тәрән итеп көрһөнә (әлбиттә, эстән генә ҡыуана) һәм һүҙен дауам итә:<br> — Туҡманылар мине, Исмәғил ҡустым, туҡманылар (баш эйелә, ҡулдар һәленеп төшә). Эт урынына йөрөтөп типкесләнеләр (тауышы иламһырап сыға). Бер ерем имен ҡалманы (тәнен тотҡолап һыйпаштырып ала). Тибәйем микән әллә һуғайым микән, тип уйлап тора инем былай (күҙҙәрендә дәртле осҡондар ялтлап ҡала, аҙаҡ көрһөнөп ҡуя). Ней тибеп өлгөрөп булманы, ней һуғып өлгөрөп булманы (ҡулдарын бер-береһенә шапылдатып һуғып ебәрә). Үҙемде тәкмәстерә һуҡты ла ҡуйҙылар. Ялп итеп ҡалдым (ҡулдары осар ҡоштай ялпылдап ала). Ырғып торайым микән, әллә тик кенә ятайым микән, тип уйлап ята инем былай (ике ҡулын бергә ҡуйып ҡолаҡ тирәһенә тигеҙеп ала). Ней тороп булманы, ней тик кенә ятып булманы (тағы көрһөнөп ҡуя). Күмәкләшеп югерешеп килделәр ҙә типкесләй ҙә башланылар (аяҡтары менән ерҙе типкесләп-типкесләп ала). Эй, типкесләйҙәр, эй, типкесләйҙәр. Нисек аяҡтары талмағандыр, нисек аяҡтары сыҙағандыр. Типкесләй-типкесләй арып бөттө үҙҙәре (маңлайындағы тирҙе һөртөп ала). Алмашлап типкесләйҙәр, малай. Арығандарын ял иткәндәре алыштырып ҡына тора. Һынмаған ҡабырға ҡалмағандыр, тип уйлағайным, барыбер икәүһе имен ҡалған икән. Врач ағай аҙаҡ үҙе аптырап һөйләп торған... Был йүнәлештә лә Ҡасан ағайҙың һүҙе оҙаҡҡа һуҙылыуы бар. Үҙең һорамаһаң, һүҙ “туҡманылар, типкесләнеләр, арып бөттөләр, врач ағай аптыраған” тигән урында өйөрөлөп йөрөйәсәк. Шуға күрә Исмәғил тағы һорай ҡуя:<br> - Ә кемдәр туҡманы?<br> Ҡасан ағай башын бер аҙ эйә биреп (йәнәһе, ояла) тауышын саҡ сығарып әйтеп ҡуя:<br> — Күрше ауыл егеттәре туҡманы, Исмәғил ҡустым. Бына шуныһы оят, бына шуныһы ғәрлек. Бына хәҙер үҙебеҙҙең ауыл егеттәре алдында оят! Ошо урында Исмәғил аптырап ҡала. Яңыраҡ ҡына алтмыш йәшен тултырған, нисә балаға олатай булып өлгөргән Ҡасан ағай ҡасан һуғышып йөрөнө икән?! Күрше ауыл егеттәре үҙҙәренең атайҙарынан оло кешене нишләп туҡманылар икән?! Нисек ҡулдары күтәрелде икән?! Касан ағайҙың туҡмалып ҡайтыуы тураһында ул-был хәбәр ҙә ишетелмәгәйне бит әле. Ауылда бит бындай хәбәр шәп йөрөй. Әллә мин үҙем ишетмәнем микән был хәбәрҙе, тип уйлап ҡуя Исмәғил. Аптырағас, үҙе лә һиҙмәҫтән һорай ҡуя:<br> — Ә ҡасан туҡманылар?<br> Бына ошо мәлдә Ҡасан ағайҙың йондоҙло сәғәте һуғып ебәрә.<br> — Һин иҫләмәйеңдер ул. Был хәл ҡырҡ йыл элек булғайны. Ул ваҡытта һиңә ни бары өс-дүрт йәш булғандыр.<br> Тыңлаусылар ихлас көлөп ебәрә. Исмәғил генә үҙенең отолғанын ошо мәлдә генә аңлап ҡала һәм көрһөнөп ҡуя. Нишләһен, башҡаларға эйәреп ул да көлгән була инде. === Ай-һай, бигерәк дыуамал булынған! === Ҡулдарын һелтәй-һелтәй Ҡасан ағай үҙ хәбәрен һөйләй.<br> — Бер көндө сабынлыҡты ҡарарға тип сығып киттем. Ул йылды үлән шәп булды. Урыны менән муйындан, урыны менән ҡолаҡҡа етә яҙа. Быйыл, насип итһә, бесәнде мул итеп эшләйәсәкбеҙ тип ҡыуанып бер булына. Күптәр белә инде, беҙ сапҡан яландың уртаһында бер йыуан ялбыр ҡарағай үҫеп ултыра. Шул ҡарағай эргәһендә сәй эсәбеҙ, салғы сүкейбеҙ, ял итәбеҙ. Ғәләмәт уңайлы урын. Сабынлыҡҡа барып еткәс, бына шул ҡарағайға күҙ ташлап аптырап кителде. Ҡарағай олонона бер ҡулы менән һөйәнеп берәү миңә ҡарап тора! Кем тора икән, тип оҙаҡ ҡарап торҙом. Алыҫтан танып булманы барыбер. Бигерәк таҙа кәүҙәле. Беҙҙең ауыл тирәһендә бындай дәү кәүҙәле кеше лә юҡ, буғай. Был бигерәк елле. Ул миңә тексәйгән, мин уға, тигәндәй. Нишләп, мәйтәм, алыҫтан былайтып бер-беребеҙгә тексәйешеп торабыҙ әле. Барайым әле эргәһенә. Танышайыҡ, һаулыҡ һорашайыҡ, хәлдәрҙе белешәйек. Үҫкән үләнде йыра-йыра уға ҡарай атлап киттем. Нишләптер барып еткәнсе күтәрелеп ҡараманым. Ә ҡарарға кәрәк булған икән. Уға ни бары ике-өс аҙым ҡалғас, башты күтәреп ебәрһәм... бына бит теге тора. Саҡ артҡа ҡолап кителмәне. Ҡаттым да ҡалдым. Ней ҡасып булмай, ней алға атлап булмай, ней ҡысҡырып булмай. Торам инде шунда бағана һымаҡ ҡатып (Ҡасан ағай ауыр тын алған булып тыңлаусыларҙы күҙәтә. Һорау биреүсе тойолмағас, һүҙен дауам итә). Ну ул йылды үлән шәп булды. Урыны менән муйындан, урыны менән унан да бейегерәк. Ун күбә сығырлыҡ урындан уйламайҙа ун биш күбә сығырлыҡ урындар бар. Ну үҫкән, малай. Нисәмә йыл йәшәп ундай үҫкән үләнде күргән юҡ ине. Шул бейек үлән арҡаһында тегене ваҡытында таный алмағанмын. Ҡот китерлек шул, бигерәк елле. Кеше һымаҡ бер ҡулын ағасҡа һөйәгән дә тора инде миңә ҡарап. Ул да елле, бесән дә елле. Ул йылды үлән бигерәк шәп булды бит... Әлеге лә баяғы Исмәғил сыҙамай һәм һорай ҡуя:<br> — Ә кем тора ине?<br> Шуны ғына көткән Ҡасан ағай уға борола төшә һәм шомло тауыш менән яуап бирә.<br> — Айыу тора ине, Исмәғил ҡустым! Минән ике генә түгел, хатта биш башҡа бейек айыу тора ине (айыуҙың үтә елле икәнен тыңлаусылар тулыһынса һеңдергәс һүҙен дауам итә). Ай-һай, бигерәк дыуамал булынған. Шундай алйот аҙымға барылған бит, әй. Бына бөгөн миңә берәй бәләкәйерәк айыу осраһа, мин улайта алмаҫ инем. Нисек бындай аҙымға бара алғанмындыр, һаман аңлай алмайым. Ну был айыу елле ине. Нисәмә йыл йәшәп ундай ҙур айыуҙы күргән юҡ ине. Минән ике генә түгел, хатта биш башҡа бейек бит, әй. Ул йылды үлән дә шәп булды. Ну айыуҙа елле. Нисек ҡурҡылмағандыр. Һаман да баяғы шул дыуамаллыҡ инде... Ҡасан ағай күберәген Исмәғилгә ҡарап һөйләй. Уны бер тоҙаҡҡа эләктергәс, хәҙер уны ҡулынан ысҡындырмаясаҡ бит инде. Быныһы көн кеүек асыҡ. Ә Исмәғилдең ошондай һорау бирәсәге лә көн кеүек асыҡ.<br> — Ҡасан ағай, ә һин нимә эшләнең?<br> Ҡасан ағай ҡулдарын ике яҡҡа һуҙып күрһәтә:<br> — Ҡулымда бына ошолай оҙонлоҡта бысаҡ бар ине, Исмәғил ҡустым. Уны бысаҡ тиһәң дә була, хәнйәр тиһәң дә була. Ҡылыс тип әйтеп булмайҙыр, уға әҙ генә етеңкерәмәй. Атай мәрхүмдән мираҫ булып ҡалғайны. Яман үткер. Бына шул бысаҡ менән айыуға сәнстем дә ҡуйҙым бит, әй! Алға табан бар көсөмә ырғыным һәм бар көсөмә йөрәгенә ҡаҙаным! Йөрәк тапҡырына тоҫмалламағайным былай. Ну, насип иткәс, шул тирәгә эләккән инде. Уныһын аҙаҡ ҡарап аптыраныҡ. Сәнскәне ҡайы айыу бер генә әйләнде лә ергә ҡоланы. Дөрҫ итеп ҡалды. Ә мин менеп тә киттем. Ул ваҡытта аяҡ-ҡулдар бигерәк шәп эшләй икән. Тейгән урынына тейҙе, теймәгән урынына теймәне, тигәндәй... Исмәғил аптырай төшә һәм түҙемһеҙләнеп Ҡасан ағайҙы бүлдерә:<br> — Ҡайҙа менеп киттең, Ҡасан ағай? Айыуғамы?<br> Ҡасан ағай бер килке уға аптырап ҡарап тора (йәнәһе, шуны ла аңламайһың икән, ҡустым). Шунан асыуланған булып һүҙен дауам итә:<br> — Атаң башына менеп киттем! (бер аҙ өндәшмәй тора, йәнәһе лә тыныслана). Нишләп айыуға булһын инде, Исмәғил ҡустым. Уға нишләп мин менәйем?! Айыуға менеп барырға мин һиңә һунар эте түгел дә ине. Ул һөйәлеп торған ҡарағайға менеп киттем! Зинһар өсөн “Нишләп?” тип кенә һорап ҡуйма инде. Ярай, йәшһең бит, белмәһәң, белмәйһеңдер ҙә. Айыуҙың бит миңә ташланыуы бар ине. Шуға ҡарағайға менеп киттем мин. Айыу бит мылтыҡ менән терәп атһаң да шунда уҡ үлмәй. Әҙерәк ваҡыт кәрәк. Ә мин сәнскән айыу тик ята бит, әй. Өҫтән ҡарап оҙаҡ ултырҙым. Апаруҡ ваҡыт үтте, ә айыу тик ята. Ҡыбырламай ҙа. Нисек етте шулай сыҙап өс-дүрт сәғәт самаһы яланғас ултырырға тура килде ҡарағай башында. Үҙемде күгәүен-серәкәйҙәр талап бөттө. Ул йылды күгәүендәр бигерәк елле булды. Баш бармаҡ һымаҡтар. Килеп әсе тешләйҙәр. Арҡаға ултырғанына һуғам тип. саҡ үҙем ҡарағайҙан осоп китмәнем. Көнө, етмәһә, эҫе килеп тороп. Эргә тирәләге барлыҡ күгәүендәр йыйылғандыр ул.... Исмәғил тамам аптырай һәм ипләп кенә һорай ҡуя:<br> - Ҡасан ағай, урманға әллә кейенмәй барғайныңмы?<br> Ҡасан ағай уға аптырап ҡарап бер килке һүҙһеҙ ҡала. Бер аҙ торғас үсеккәнерәк тауыш менән һүҙен дауам итә:<br> — Нишләп мин урманға яланғас барайым?! Кем урманға яланғас барһын инде?! Ауыл урамынан мин нисек яланғас үтәйем, ә?! Кейемдәрҙе ҡарағай башында сисеп бөттөм. Үлгең килмәһә, йәшәгең килһә, сисәһең инде. Ну, малай, күгәүендәр рәхәтләнде. Үҙҙәре килеп тороп эре. Ҡанды эстеләр генә... Исмәғил Ҡасан ағайҙы ҡыуандырып сираттағы һорауы менән уны бүлдерә:<br> — Ә нишләп кейемдәреңде систең?<br> Шуны ла аңламайһыңмы, тигән кеүек бер килке уға ҡарап тора Ҡасан ағай.<br> — Кейемдәрҙе, Исмәғил ҡустым, айыуға ташлап бөттөм!<br> Бындай яуаптан Исмәғил тамам аптырай.<br> — Ә нишләп ташланың?<br> Ҡасан ағай бер аҙ көрһөнөп һүҙен дауам итә:<br> — Эх, Исмәғил ҡустым, һунарға йөрөмәгәнең күренеп тора. Шуға аңлатып үтергә тура килә инде. Айыу бит бик хәйләкәр була. Ул юрый ғына, ҡыланып ҡына үлгән булып ятыуы бар. Шуға кейемде уға өҫтән ташлайһың. Үлә алмай ятҡан айыу кейемде кеше тип уйлай һәм уны тотоп ала. Һәм шул ыңғайы уны йыртҡыслап-ботарлап ташлай. Мин ошолайтып әллә нисәмә тапҡыр үлемдән тороп ҡалдым. Ә был юлы ныҡ сәнскән булғанмын икән. Салбарҙы ташланым, тик ятты. Күлдәкте ташланым, ҡуҙғалманы. Түбәтәйҙе ташлағайным, һыңар ҡулы менән тотоп алды ла уны ҡосаҡлап йән бирҙе. Ярай түбәтәйгә хәтлем ташлағанмын, баш китә ине, малай. Ну айыу елле ине. Түбәтәйҙе шул хәтлем ныҡ йомарлаған, кейерлеге ҡалмағайны. Әрәм булды инде. Ҡоҙа бүләк иткәйне. Нишләйһең, бер ботон бирергә тура килде… Һүҙҙең ҡапылдан ғына икенсе йүнәлеш алыуы Исмәғилде тағы аптырауға һала. — Кемгә бер ботон бирергә тура килде?<br> Ҡасан ағай бер аҙ тынып ҡала һәм һүҙен дауам итә:<br> — Шул көндө күрше лә сабынлығын ҡарарға сыҡҡан булған икән. Бәхеткә ҡаршы, ул ат егеп сыҡҡан. Ҡарағай башынан ярай әле күреп ҡалдым мин уны. Ҡысҡырып саҡ тегене туҡтаттым. Минең ҡарағай башында, етмәһә, яланғас ултырғанды күреп бер килке аптырап торҙо әле ул. Шул күрше менән бер арба итеп айыу тейәп ҡайттыҡ. Уға бер ботон бирергә тура килде. Нишләйһең, ярҙам итте бит. Ул булмаһа, айыуҙы алып ҡайтып булмаҫ ине, ите боҙолор ине. Көнө килеп тороп эҫе булды. Ул заманда хәҙерге һымаҡ холодильниге-морозильниге ҡайҙа әле. Ә мин айыуҙың бер итен әрәм итмәнем. Уның итенән тушенка эшләп алдым. Заманында бер урыҫ өйрәткәйне. Аш-һыуға уңғанлыҡ бар былай, ғәләмәт тәмле килеп сыҡты. Бер айыуҙы бер үҙем ашап ултыра алмайым бит инде. Күрше-күләнгә, туғандарға, ауылдаштарға таратып сыҡтым. Ошо мәл Ҡасан ағай Исмәғилгә ҡарап ала һәм әйтеп ҡуя:<br> — Һеҙгә лә унлап банка индереп биргәйнем. Эй, ҡыуандығыҙ инде.<br> Исмәғил булмаған нәмәне, әлбиттә, иҫенә төшөрә алмай. Һәм һорай ҡуя:<br> — Ҡасан индергәйнегеҙ?<br> Бына ошо мәлдә Ҡасан ағайҙың йондоҙло сәғәте һуғып ебәрә.<br> — Һин иҫләмәйеңдер ул. Был хәл утыҙ биш йыл элек булғайны. Ул ваҡытта һиңә ни бары өс-дүрт йәш булғандыр. Йәш кеше бына ошо мәлдә генә үҙенең отолғанын аңлап ҡала. Башҡа тыңлаусылар, әлбиттә, рәхәтләнеп көлөп ебәрә. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] 917zjqanvje3veromh8qaex6qhhqfy8 0 5392 24680 2023-01-28T05:48:20Z Aidar254 420 "== Ковидҡа бәйле ҡыҙыҡ хәлдәр == ''Ташзәхмәт исеме алған был ауырыу тамам йонсотто, буғай. Ә шулай ҙа ошо ауыр хәлдә лә күңел төшөнкөлөгә бирелмәгән кешеләр бар арабыҙҙа. Хатта ошо сетерекле хәлдән ниндәйҙер күңелле хәлдәр килтереп сығарыусыла..." исемле яңы бит булдырылған 24680 wikitext text/x-wiki == Ковидҡа бәйле ҡыҙыҡ хәлдәр == ''Ташзәхмәт исеме алған был ауырыу тамам йонсотто, буғай. Ә шулай ҙа ошо ауыр хәлдә лә күңел төшөнкөлөгә бирелмәгән кешеләр бар арабыҙҙа. Хатта ошо сетерекле хәлдән ниндәйҙер күңелле хәлдәр килтереп сығарыусылар бар. Һүҙ уларға.'' === Тик торғанда бурыслы булдым === Бер көн шулай урамға сығып бара инем, ҡапылдан ғына ҡәйнеш осраны. Һаулыҡты эйәк ҡағып ҡына һорашырға ла тиҙерәк тайырға иҫәп бар ине. Әммә ҡәйнеш етди аҙымдар миңә табан юнәлде. Хәл юҡ, туҡтарға тура килде. Һаулыҡты алған арала, хәҙер был берәй нәмә һорай инде, тигән насар уй баштан үтеп китте. Ҡуй инде, белгән юҡ, һорашҡан юҡ, тигәндәй. Тик торғанда гонаһлы булып торола инде. Баҡтиһәң, ҡәйнеш минең янға бөтөнләй башҡа йомош менән килгән икән. — Еҙнәй, ауыр һәм ҡатмарлы осорҙа йәшәйбеҙ. Бөгөн барһың, иртәгә юҡһың, тигәндәй. Етмәһә, бынау ковид тигән ауырыуы әллә ҡайҙан килеп сыҡты. Аллам һаҡлаһын инде, ниндәй затлы кешеләрҙе алып китте (ауыр көрһөнөп ҡуя). Һиңә әйтәм, еҙнәй, һаҡланып ҡына йөрө инде. Хәҙер бар өмөт һиндә генә (ҡәйнеште әйтәм, ҡалай матур һөйләй, ә бына ҡайһы яҡтан һәм нимәгә һуҡтыра, бына ошоно аңлап булмай). Теге прививка тигән нәмәкәйен эшләткәнһеңдер ул. Кеше һүҙенә ҡарама. Бер нәмәгә ҡарамай эшләтеп ҡуй. Кеше әллә нимә һөйләр ул. Һаҡланғанды һаҡлармын, тигән әйтемде беләһең бит (бер аҙға тынып ҡала, шунан тамағын ҡырып ҡуя, тимәк, әйтер һүҙен хәҙер әйтәсәк). Ҡыҫҡаһы, еҙнәй, беләһең, миңә кеше араһында күп йөрөргә тура килә. Ә донъя хәлен белеп булмай. Минең менән дә төрлө хәлдәр булыуы бик мөмкин. Ә минең апайға бурысым бар. Шул күңелде өйкәп тик йөрөй. Еҙнәй, бына шул бурысты һиңә күсерергә тип уйлап торам әле. Оҙаҡҡа һуҙмай ошо арала ғына түләп ҡуй. Һиңә сауап булыр, ә миңә күңел тыныслығы килер. Шәп-шәп атлап ҡәйнеш китеп барҙы. Тормош барыбер ҡыҙыҡ шул, тик торғанда ла ошолай бурыслы булып була икән, тип уйлап ҡалдым мин уның артынан. === Ҡул биреп күрешә алмайым === Ковид беҙгә бар яҡтан яңылыҡ индерҙе. Шуларҙың береһе бигерәк тә ҡыҙыҡ: хәҙер беҙ ҡул биреп түгел, ә йоҙроҡтар менән һаулыҡ һорашабыҙ. Сәләм, тип әйтәбеҙ ҙә уларҙы төкөштөрәбеҙ. Элек булһа, көлөп бер булыр инек. Ә хәҙер бер ҙә көлкө килмәй. Заманаһы шулай, ауырыуҙан шулай һаҡланабыҙ. Ә шулай ҙа ҡайһы берәүҙәр йоҙроҡ төкөштөрөүҙе үҙһенмәй. Нишләптер ҡабул итмәй улар. Бына ошондай “аңһыҙ” кешеләр әллә ҡайҙан йылмайып, әллә ҡайҙан ҡулдарын һуҙып киләләр инде. Сәләмен алмаһаң, уңайһыҙ. Ҡулын ҡыҫһаң, әлеге лә баяғы ковид шикләндерә. Ә шулай ҙа бындай сетерекле хәлдән бик оҫта сығыусылар бар. Шундайҙарҙың береһен тыңлайыҡ әле. — Ой-ой-ой, ҡулыңды ғына бирә күрмә инде!<br> — Нишләп?<br> — Ауырып киттем бит мин (һуҙылған ҡул йәшен тиҙлегендәй кире тартып алына, баҡтиһәң, тегенеһе лә ковидтан уттан ҡурҡҡан һымаҡ ҡурҡа икән).<br> Һәм, әлбиттә, киләһе һорау ошолай яңғырай:<br> — Корона менәнме?<br> — Аллам һаҡлаһын, ю-ю-юҡ!<br> - Ә нимә менән? (ул аптырауға төшә, сөнки беҙ хәҙер йә ковид менән ауырыйбыҙ, йә бөтөнләй ауырымайбыҙ).<br> — Үҙем дә белмәйем, әллә нимә булды. Бына хәҙер кеше ҡулы түгел, ҡатындың ҡулы тейһә лә көлкө килә лә китә. Шуныһы ҡыйын, тыйылып булмай. Кәмендә ярты сәғәт самаһы туҡтауһыҙ көләм. Шуға хәҙер һаҡланып ҡына йөрөйөм (ул бер аҙға тынып ҡала, сөнки әйтелгән һүҙҙәрҙе эшкәртер өсөн бер аҙ ваҡыт кәрәк, ә киләһе дәлил бигерәк көслө). Әйткәндәй, теге юлы ошо хәлде белә тороп ҡатын мине саҡ үлтермәне бит.<br> — Нисек?<br> — Эштән ҡайтып ингәйнем, әллә яңылыш, әллә юрамал, ҡапыл ғына мине ҡосаҡлап алды. Ундағы минең көлөүҙе күрһәң... Хатта ауыҙ тирәләре ап-аҡ булып күбекләнеп-күпереп китте. Саҡ ҡотҡарып алып ҡалдылар... Кемдәр булһын, шул врачтар инде… Береһе сикәгә һуғып ҡараған була. Ул һуҡҡай һайын мин оторо шашып көләм. Бәйләп алып киттеләр… Саҡ шәбәйеп ҡайтылды... Сетерекле хәлдән ҡалай оҫта ҡотолдо, тип уйлап ҡуйҙым мин шул саҡ. === Беҙ өйгә тура ҡайта алмайбыҙ! === Бер бүлмәлә йәшәгән иптәш йома көнө әйтә ҡуйҙы:<br> — Әйҙә, ошо ялды беҙгә барайыҡ. Эстән генә шатланып ҡуйҙым. Бик һәйбәт булды әле. Тыуған яҡҡа ҡайтайым тиһәң, алыҫ, бүлмәлә ҡалайым тиһәң, күңелһеҙ. Ярай, мәйтәм, барайым, күрәйем, башҡаларҙың нисек йәшәгәненә күҙ һалайым. Шуныһы һәйбәт, автобус иптәштең ауылына хәтлем бара икән. Бына әле беҙ унан төшөп ҡалдыҡ. Ауылға күҙ һалам. Апаруҡ ҙур ғына. Боронғоса шифер менән ябылған өйҙәр ҙә бар. Заманса профнастил менән ябылғандары ла осрай. Мин алан-йолан ҡаранып барған арала иптәшем һүҙ башлай:<br> — Әйтергә онотоп барам, беҙ өйгә тура ҡайта алмайбыҙ. Ҡапыл да ғына албырғанып ҡалынды. Нисек инде ҡайта алмайбыҙ?! Ә нишләп ҡайта алмайбыҙ?! Ә хәҙер ҡайҙа барабыҙ?! Шул арала курсташым (иптәш тип әйтергә хатта тел әйләнмәй) бер ни булмағандай һүҙен дауам итә:<br> — Ауылда ковид бигерәк көслө. Беҙҙең урамда ауырымаған кеше ҡалмағандыр. Ысын булһа, хатта ауыл малы ауырый башлаған, тей. Теге юлы атайым бер кәзәнең йүткереп торғанын күргән. Аҙаҡ шул кәзә үлгән. Кеше, бүре талаған, тей. Юҡ, ковидтан үлгән. Атайым бит йүткереп торғанын үҙ күҙҙәре менән күргән. Бына эш нимәлә икән! Ҡыҫҡаһы, кәйеф төштө, аҙымдар һүлпәнәйҙе. Ә курсташ (хәҙер уны курсташым тип әйтке лә килмәй) һаман һүҙен дауам итә:<br> — Хәҙер беҙ бер инәйгә барабыҙ. Кискә хәтлем шунда булабыҙ. Үҙенә күрә бер карантин була инде Ниндәй инәй, ниндәй карантин… Тиҙерәк тайыр кәрәк был ауылдан.<br> — Карантин тигәнгә аптырама. Эш шунда, бына ошо инәй ауырымай. Ковид миңә нипачум, тип әйтә тей үҙе. Ысынмылыр-бушмылыр, уныһын белмәйем. Ә шулай ҙа уның ауырығанын минең берҙе лә күргәнем юҡ. Бөгөн ауылға килгән һәр кеше иң тәүҙә ошо өйгә юл тота. Бына хәҙер беҙ ҙә шул инәйгә барабыҙ. Кискә хәтлем шунда булырбыҙ. Ә кискеһен беҙгә барырбыҙ, дөрөҫөрәге, ҡайтырбыҙ. Шул арала теге “нипачум” инәйҙең өйөнә килеп еттек. Ҡурҡынҡырап инелгәйне, әйҙүк, балалар, әйҙүк, тип бик ихлас ҡаршы алды хужабикә. Ысынлап та, оло ғына инәй икән. Беҙҙең өсөн өлтөрәп тора. Сәй эсерҙе, ашатты, хатта ял итергә айырым бүлмә бирҙе. Уҡый-уҡый күҙ нурығыҙ бөтөп киткәндер инде, балаҡайҙар, тип беҙҙе бер килке йәлләп ултырҙы. Баяғы гонаһлы уйҙар өсөн миңә хатта оят булып китте. Иптәшем әйтә, беҙҙең ауылда бөтә кеше шулай бер-береһенә ярҙамсыл, тей. Шул арала кис булды. Мәйтәм, ҡасан һеҙгә барабыҙ. Ә иптәшемемдең үҙ өйөнә ҡайтҡыһы килмәй. Инәй ҡыуғансы йөрөйөк әле, тей. Үәт, әй, үҙ өйөнә ҡайтҡыһы килмәгән кешене һеҙҙең күргәнегеҙ бармы. Шул арала иптәшем әйтә:<br> — Бөгөн тағы бер юлаусылар бар икән, хәҙер улар ҙа ошо инәйгә килә инде, тей Аптырамалы, быларын да инәй бик ипле ҡаршы алды. Былары дүртәү бит әле. Әммә инәй былар өсөн дә өтәләнеп тора инде. Теге юлаусыларҙы әйтәм, бик итәғәтле кешеләр икән. Бик матур һөйләшәләр, яңылыҡтары менән бүлешәләр. Әйтерһең дә бер туғандар… Ошо мәлдә минең зиһен эшләп китә — иптәшем мине үҙ өйҙәренә алып ҡайтҡан да инде! Оло инәй тигәне өләсәһе, ә әле ҡайтҡандары атаһы-әсәһе, ҡустыһы һәм һеңлеһе лә инде! "Кешене аптыратыр өсөн дә баш кәрәктер ул", — тип уйлап ҡуйҙым шул саҡ. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] 2p76msru2ypyay3rf47lyv2meemeqbx 14 5393 24684 2023-01-28T05:51:03Z Aidar254 420 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24684 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 0 5394 25016 24685 2023-05-14T14:26:51Z Aidar254 420 25016 wikitext text/x-wiki '''Шахил Шиам – Бөрйән кейәүе''' Минең алда мөләйем генә йылмайып йәш егет ултыра. Бер яҡтан уйлап ҡараһаң, ғәжәпләнерлегә урын да юҡ һымаҡ. Ә шулай ҙа бында бер мөһим үҙенсәлек бар. Был егет беҙгә сит илдән килгән. Исеме ҡолаҡҡа ятышлы ғына — Шахил Шиам. Бер аҙ бөҙрәләнә төшкән ҡара сәстәр, ҡарағусҡыл йөҙ, муйылдай ҡара күҙҙәр... Ирекһеҙҙән уны Индияның Митхун исемле әртисенә оҡшатып ҡуям. (Заманында “индийский” киноларҙы ауыл менән көтөп ала торғайныҡ. Шул киноларҙа яратҡан әртисебеҙ әлеге лә баяғы шул Митхун булды. Үҙе йырлай, үҙе бейей, үҙе килеп тороп оҫта һуғыша. Бер мәл хатта ун етегә ун туғыҙ асҡыс менән тотош машинаны йыға һуҡты ла ҡуйҙы. Уныһы әллә нисәмә тапҡырға әйләнеп-түкмәсләп китте!). Ә шулай ҙа мин беҙҙең геройҙы тиккә генә кино геройы менән сағыштырмайым – улар яҡташтар. Шахил Индиянан алыҫ булмаған ерҙә, дөрөҫөрәге, утрауҙа йәшәй. Мальдивия утрауҙары тип атала ул. Индиянан ни бары 400-500 км алыҫлыҡта ғына. Әле шуны уйлап ултырам. Шахил Митхундан күпкә батырыраҡ, буғай. Млдьдивия егете бит Бөрйәнгә йырларға-бейергә, “кеше туҡмарға” тип түгел, ә кәләш алам тип килгән! (Бындай етди аҙымға Митхундың быға йәрәге етмәҫ ине, моғайын). Ошоларҙы күҙ алдынан үткәреп ебәргәс, Шахилға хөрмәт бермә-бер артып китә. Уның менән ҡыҫҡаса танышыу тамам. Хәҙер әңгәмәне башлап ебәрергә лә ваҡыттыр. — Шахил, үҙегеҙҙең ил тураһында һөйләп ебәрһәгеҙ ине.<br> — Минең илем Мальдивия Республикаһы тип атала. Утрауҙарҙа йәшәйбеҙ. Үҙаллылыҡты күптән түгел генә алғанбыҙ. Был мөһим ваҡиға 1965 йылдың 26 июлендә булған. Был көн беҙҙең милләт өсөн– оло байрам.<br> — Утрауҙар күптер инде. Ике йөҙләп барҙыр (Шахилдың йылмайып ҡуйыуына ҡарағанда уйламайыраҡ һорау биреп ҡуйылды, буғай).<br> — Ике меңдән ашыу утрау бар. Ҙурҙары ла бар, бәләкәйҙәре лә етәрлек. Уртаса утрауҙың киңлеге ике, ә оҙонлоғо өс саҡырым. Иң ҙурының оҙонлоғо ете саҡырым. Уның бер яҡ осонан икенсе яғына йәйәүләп сәғәт ярым эсендә үтергә була. Бәләкәй һәм ыҡсым утрауҙар күп. Уларҙың ҙурлығы 300-400 метр самаһы ғына. Уларҙы ҡайһы бер туристар үҙҙәренең ял осорона тулыһынса һатып ала.<br> — Утрауҙар араһында бәйләнеш нисек булдырылған?<br> — Төп транспорт булып кәмә (моторлыһы, паруслыһы һәм башҡаһы) иҫәпләнә. Катер, яхта-пароходтар күп. Алыҫ утрауҙарға һыу самолеттары оса. Яҡындары араһында күперҙәр бар.<br> — Беҙҙең өйҙәрҙе күрҙең һәм йәшәнең. Ә һеҙҙәге өйҙәр нисегерәк?<br> — Утрауҙар бәләкәй булғас, өйҙәрҙе иркенләп төҙөп булмай. Урамдар ҙа тар ғына. Башҡала урынлашҡан утрауҙа күп ҡатлы йорттар бар. Башҡа утрауҙарҙа ике ҡатлы йорттар төҙөлә. Уның ҡарауы беҙҙә йыл әйләнәһенә йылы. Шуға беҙҙә мейес-фәлән юҡ. Мунсаны ла тәү тапҡыр бында күрҙем.<br> — Беҙҙең аш-һыу оҡшанымы?<br> — Оҡшаны былай (Шахил көлөмһөрәп ҡуя). Беҙҙәге аш-һыу бөтөнләй башҡа. Беҙ күберәк йәшелсә һәм рис менән туҡланабыҙ. Күп ризыҡтар боросло һәм әсе. Итте ашамайбыҙ тиһәк тә була. Һеҙҙә барлыҡ аҙыҡтар сөсө. Боросто бөтөнләй тип әйтерлек ҡулланмайһығыҙ.<br> — Ә шулай ҙа дөйөм аҙыҡ барҙыр инде?<br> — (Шахил бер мәлгә уйланып ҡала). Минеңсә, ҡыҙҙырылған йомортҡалыр. Тауыҡ һәр илдә барҙыр инде ул.<br> — Әйткәндәй, һеҙҙә күпме халыҡ йәшәй, динегеҙ ниндәй?<br> — 400 мең самаһы кеше йәшәй (артыҡ күп түгел икән шул). Барыбыҙҙа мосолман. Ислам ҡанундарына бойһоноп йәшәйбеҙ. Биш тапҡыр намаҙ башҡарыу – фарыз (йәғни, үтәлергә тейеш ғәмәл). Рамаҙан айы – изге һәм мәртәбәле ай. Уның талаптарын тулыһынса үтәйбеҙ. Уны оло байрам итеп ҡабул итәбеҙ. Кемдер был изге айҙа яңылыштан ауыҙ асһа (һәм кемдер уны күрһә), уға ниндәйҙер яза ҡаралған. Ололарҙың һүҙе хөрмәт менән ҡабул ителә. Һәр утрауҙа мәсет бар. Намаҙҙар мәсеттәрҙә башҡарыла.<br> — Ғаиләгеҙ ҙурмы?<br> — Беҙ дүртәүбеҙ. Мин икенсе бала. Элек күп балалы ғаиләләр ҡәҙемге күренеш ине. Бөгөн бер-ике балалы ғаиләләр күбәйҙе. Бәпәй алған мәлдә атайҙың да, әсәйҙең дә түләүле отпуск алырға хоҡуғы бар. Атайға утыҙ көнгә хәтлем эшкә йөрөмәй бәпәй ҡарашырға мөмкинселек бирелә.<br> — Белем алыу нисегерәк икән һеҙҙә?<br> — Һәр утрауҙа балалар баҡсаһы һәм мәктәп бар. Мәктәптәр 12 йыллыҡ. Уҡыу бушлай. Утрауҙарҙа колледж-техникумдар юҡ. Улар Малела (йәғни, башҡалала) ғына. Беҙҙә юғары уҡыу йорттары юҡ. Юғары белемде Шри-Ланка, Индия, Танзания кеүек илдәрҙә алырға була. Европа илдәрененең юғары уҡый йорттарында уҡығандар ҙа бар.<br> — Һеҙ мәктәпте тамамланығыҙ һәм...<br> — Турфирмаға эшкә төштөм. Беҙҙең илдә туризм ныҡ үҫешкән. Эш һәр кемгә етәрлек. Хатта сит илдән килеп эшләйҙәр. Бына мин Рәсәйҙән килгән Бөрйән һылыуы Алмагөл менән үҙебеҙҙең турфирмала таныштым. Тыныс, ипле һәм, әлбиттә, һылыу ҡыҙ минең күңелемде шунда уҡ арбап алды. Дөйөм алғанда, беҙҙә йәштәрҙең күпселеге туризм өлкәһендә эшләй. Һәм һәйбәт аҡса эшләй. Әйткәндәй, ҡунаҡханаларҙа, кафе-ресторандарҙа иҫерткес эсемлектәр һәр ваҡыт туп-тулы. Әммә улар ял итеүселәргә генә һатыла. Беҙҙекеләр уны һатып алмай (һатыу ҡәтғи тыйылған) һәм ҡулланмай.<br> — Ә шулай ҙа кемдер эсә ҡалһа...<br> - Иҫерткес эсемлектәрҙе эсеү түгел, уйлауы ла ҡурҡыныс. Уны тәмләп ҡараған кешене шунда уҡ төрмәгә ябалар. Беҙҙә махсус төрмәләр юҡ. Уның өсөн диңгеҙ төпкөлөндә урынлашҡан утрауҙар ҡулланыла.<br> — Һеҙҙең туризмдың үҙенсәлеге нимәлә?<br> — Беҙҙә йыл әйләнәһенә йылы. шуға күрә ял итеүселәр йыл әйләнәһенә өҙөлмәй. Туристар ике өлөшкә бүленә – яр буйында ял итеүселәр һәм һыу аҫтына сумыусылар. Тәүгеләре йылы ҡомда ҡыҙынып ял итергә ярата, ара-тирә һыу инеп ала. Икенселәре акваланг кейеп һыу аҫтына сума һәм балыҡ-үҫемлектәр донъяһы менән таныша. Шуны ла әйтеп үтергә кәрәктер. Беҙҙә һәр ҡунаҡханала ғалим-биолог эшләй. Ул ял итеүселәрҙе урындағы тәбиғәт менән, уның үҙенсәлектәре менән таныштыра.<br> — Миҫал килтереп китһәгеҙ ине.<br> — Белеүегеҙсә, гөбөргәйел йомортҡаһын ярға сығып һала. Һәм уны ҡомға күмә. Беҙҙә йәшәгән гөбөргәйелдең бер төрө 200-гә яҡын йомортҡа һала. Әммә ни бары 2 генә бала гөбөргәйел тыуа. Ә ҡайһы бер ял итеүселәр йомортҡаларҙы ҡомдан ҡаҙып ала, ҡыҙыҡ өсөн тотоп йөрөй, аҙаҡ ташлап китә. Кем белә, бәлки тап ошо йомортҡанан гөбөргәйел тыуыр ине. Биолог ошо турала аңлата ла инде.<br> — Беҙҙең Бөрйән нимәһе менән һеҙҙең иҫтә ҡалды?<br> — Иң аптыратҡаны шул булды — һеҙҙә лә төп дин булып ислам нигеҙҙәре тора икән. Һеҙҙең мәсеттә беҙгә никах уҡынылар. Был хәлгә мин бик шатмын. Беҙҙә лә эҫе, һеҙҙә лә эҫе (быйыл ғына шулай булды, тип өндәшеп торманым инде). Әммә бында һауа ҡоро. Шуға тын алыуы еңел. Беҙҙә һауа дымлы. Шуға эҫене үткәреүе ауырыраҡ. Һеҙҙә таҙа һыу күп. Шуның ҡәҙерен белегеҙ (беҙ ысынлап та һыу ҡәҙерен белеп етмәйбеҙ шул). Беҙҙе бөтә яҡтан һыу уратып алған. Әммә диңгеҙ һыуы тоҙло. Эсеүгә яраҡһыҙ. Тоҙло һыуҙы сөсөгә әйләндерә торған ҡоролмалар бар. Әммә барыбер һеҙҙә һыу тәмле. Ҡуйы урманды тәү тапҡыр күрҙем. Ҡыш һәм ҡар тураһында ишеткән бар. Әммә уларҙы күрергә насип булманы. Шул ҡар тигәндәренең яуғанын күрергә, уны тотоп ҡарарға насип итһә ине. Алла бирһә, Бөрйәнгә ҡыш килергә иҫәп тотам (көрәк әҙерләп ҡуйырмын, февраль айында килергә тырыш, тип кәңәш бирҙем әле). Кешеләр алсаҡ һеҙҙә. Мине матур ҡунаҡ иттеләр. Рәхмәт барыһына ла. Юл алыҫ булғас, бер үҙемә килергә тура килде. Башҡа туғандарым килә алманы. Бер үҙем килеүгә ҡарамаҫтан мине былай уҡ ололап ҡаршы алырҙар, тигән уй башыма ла килмәгәйне. Шуныһы күҙгә ташлана, һеҙҙең илдә кеше әллә ни йылмайып бармай икән (күп йылмайма – алйот тип әйтерҙәр, тигән әйтем барлығы тураһында өндәшеп торманым инде). Һүҙҙе Мальдивия килене Алмагөл дауам итә.<br> — Мин Нижневартовск ҡалаһында тыуғанмын. Атай-әсәй хаҡлы ялға сыҡҡансы, беҙ Себер тарафтарында йәшәнек. Бөгөн Бөрйәндә йәшәйбеҙ. Мин Төмән дәүләт университетының сит ил телдәре бүлегендә белем алдым. Мальдивияға турфирма юлламаһы менән барҙым. Һәм бына ошо илдә алтынсы йыл эшләйем. Шахил менән бер турфирмала эшләйбеҙ. Уның менән дүрт йыл самаһы дуҫлашып йөрөнөк. Алла Тағәләһе шулай ҡушҡандыр инде. Бына бөгөн беҙгә Бөрйәндә мәсеттә никах уҡынылар. Никах тураһында таныҡлыҡ бирҙеләр. Ошо изге эште башҡарған Рәмил хәҙрәткә оло рәхмәт. Беҙҙе матур ҡаршы алған, беҙгә никах туйы ойошторған атайым-әсәйемә (Хәмит һәм Резеда Ҡолдәүләтовтар), Рәйлә өләсәйемә һәм башҡа барлыҡ-барлыҡ туғандарыма оло рәхмәтемде еткерәм. Мальдивия тураһында шуны өҫтәр инем. Унда халыҡ бик тырыш һәм эшсән. Үҙҙәренең дине, иле, халҡы, тарихы, тәбиғәте менән ныҡ ғорурланалар. Илдә ололарҙың һүҙе, уларҙың тәрбиәһе ныҡ көслө. Дини йолаларҙы һәм байрамдарҙы юғары кимәлдәрҙә үткәрәләр. Халыҡта милләт тойғоһо көслө. Ҡайһы берәүҙәр мальдивияларҙы башҡа милләт менән (әйтәйек, индустар менән) бутап ҡуя. Был хәлде улар ауыр кисерә. Ябайыраҡ итеп аңлатҡанда башҡортто татар менән, үзбәкте ҡырғыҙ менән бутаған һымаҡ килеп сыға. Утрауҙарға йыл әйләнәһенә ял итергә киләләр. Урындағы халыҡ сит илдәрҙән күп килеүселәргә ҡарап, беҙҙең ил иң матуры, тип иҫәпләй. Мальдивия утрауҙары ваҡытында оҙаҡ йылдар буйына башҡа илдәргә бойһоноп йәшәргә мәжбүр булған. Шуға күрә үҙаллылыҡ алған көндө иң оло байрам итеп үткәрәләр. Байрам иткән ваҡытта йырлайҙар, бейейҙәр һәм, шуныһы үҙенсәлекле, бер-береһенә ҡоро төҫлө буяу ташлайҙар. Ҡыҫҡаса әңгәмә ошоноң менән тамам. Йәштәргә иң изге теләктәребеҙҙе еткереп улар менән хушлашабыҙ. Һүҙемде йомғаҡлап шуны әйтке килә. Еребеҙҙе һаҡлайыҡ! Динебеҙҙе ҡәҙерләйек! Ололарҙы хөрмәт итәйек! Таҙа һыуыбыҙҙы тәләфләмәйек! Тәбиғәтебеҙҙе юғалтмайыҡ! Телебеҙҙе һаҡлайыҡ! “Йәшел йылан” яғына әйләнеп тә ҡарамайыҡ! Илебеҙ-милләтебеҙ, тип ғорурланып йәшәйек! Иншаллаһ, шулай булһын! [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] tunetuca3m2ik4dalz6khi42k2mx1py 0 5395 25017 24686 2023-05-14T14:27:32Z Aidar254 420 25017 wikitext text/x-wiki ''“Лаҡапсылар бәйге тота” конкурсына Исхаҡ ағайҙың аңлатмаһын тәҡдим итмәксемен. Һоҡланып торма – эшлә, тигән һүҙҙәре ҡалды уның. Ғәҙелгәрәй ауылында йәшәгән Исхаҡ ағай бигерәк йор һүҙле, бигерәк шаян булды. Ул күптән мәрхүм инде, ауыр тупрағы еңел булһын. Мәлендә ошо аңлатманы Исхаҡ ағай үҙе миңә күрһәткәйне. Йәнәһе, күҙ һал әле, дөрөҫ яҙғанмын икән. Аңлатма яҙыуҙың төп сәбәбен аңлатып үтәйем әле. Исхаҡ ағайға ат эҙләргә ҡушылған, ә ул ни сәбәптәндер был эште үтәмәгән. Бына хәҙер директор унан аңлатма һорай икән. Мин Исхаҡ ағайҙың шаянлығын белгәс, аңлатманы көлә-көлә уҡып сыҡтым. Ә Исхаҡ ағай көлмәй, хатта бер аҙ ҡайғылы-өмөтлө тауыш менән: “Йә, нисек, ышанырлыҡмы”, — тип һорай. Ә үҙенең күҙҙәре осҡонланып көлөп тора. Шәп яҙғанһың, мәйтәм, бәйләнерлек урын юҡ. Исхаҡ ағай был аңлатманы Шәкир ағайға (совхоз директорына) бирҙе микән, юҡ микән, уныһын белмәйем. Ә бына уның күсермәһен алып ҡалмағаныма бер аҙ үкенеп ҡуям. Шуға күрә ул нисек иҫтә ҡалған, шулай яҙырға тырыштым инде. Ә шулай ҙа Исхаҡ ағай һымаҡ килештереп, шартына еткереп яҙып булманы, буғай. Аҙаҡ совхоздың юғалған-аҙашҡан аттары, әлбиттә, табылды. Тормош ығы-зығыһында был хәл күптән онотолдо ла. Ә бына был аңлатма һаман онотолмай, уны һаман ара-тирә һағынып-көлөп иҫкә алалар. Ул Исхаҡ ағай тарафынан бына ошолайыраҡ яҙылғайны.'' '''Шүлгән-Таш совхозы директоры Салауатов Шәкир Зәкир улына ат көтөүсеһе Хәлиуллин Исхаҡтан''' '''АҢЛАТМА''' Күҙгә төртһәң күрмәҫлек ҡараңғы төн. Ауыл тын ғына йоҡлай. Бындай илаһи тынлыҡты ҡайһы бер эттәрҙең генә өрөүе бер аҙ боҙоп ҡуя. Өйҙәгеләр тыныс ҡына мышнап йоҡлай. Мин уларҙы уятмаҫҡа тырышып һаҡ ҡына өйҙән сығам һәм һаҡ ҡына ишекте ябам. Урманға алып бара торған нәмәләрҙе кистән үк моҡсайға һалып соланға сығарып ҡуйғанмын. Уны алып тышҡа сығам. Һалҡын һауа мине бер аҙ айнытып ебәргәндәй була. Нисек кенә һаҡ булырға тырышһам да солан ишеге барыбер минең арттан ризаһыҙ ғына шығырлап ябылып ҡала. Моҡсайымды кистән үк эйәрләнгән ат янына киләм. Ул ризаһыҙ ғына, ниңә былай төн уртаһында юлланабыҙ әле, тип бышҡырып ҡаршы ала. Эх, туғанҡай, ошолай сыҡмайынса хәл юҡ, иптәш директор шулай иртә сығырға ҡуша, тип мин ирекһеҙҙән көрһөнөп ҡуям. Моҡсайымды эйәргә бәйләйем дә атты етәкләп урамға сығам. Бер килке тын ҡалған ауылды тыңлап торам. Ауыл йоҡлай, ауыл ял итә. Ҡуй инде, мин генә ошондай бәхеткә эйә түгел. Ниҙәр генә күрмәй ир-егеткәй менән ат башы, тип бушҡа йырламайҙарҙыр инде, күрәһең. Әммә көрһөнөп-үкенеп тороуҙан фәтеүә юҡ. Мин бер һикереүҙә атҡа атланам да югән теҙгендәрен ҡулыма алам. Ауыл урамын тын ғына үтәм һәм урман ҡараңғылығына инеп юғалам. Урман мине сәйер тынлыҡ менән ҡаршы ала. Сылт иткән тауыш та юҡ, шырт иткән тауыш та юҡ. Ә шулай ҙа йәш ҡоштар ғына әллә яңылыштан, әллә төш күреүҙән ара-тирә һайрап ҡуя. Ә алыҫтараҡ нимәлер һынған һымаҡ тауыш ишетелгәндәй була. Ҡайһы бер йыуан ботаҡтар, ҡайһы бер ҡуйы ҡыуаҡтар (әгәр ныҡлаңҡырап текләп ҡараһаң инде) айыу-фәләнгә оҡшап ҡуя. Был мәлдә айыу-маҙарҙың мине аңдып тормағанын беләм. Ә шулай ҙа бер аҙ шөрләтә биреп ҡуя. Ярай әле атым шәп. Ниндәй ҡараңғы төн, ә ул абынмай-һөрөнмәй яйлап ҡына алға табан атлауын белә. Әммә ҡараңғылыҡта тыуған бындай ҡурҡыу-өркөүҙәр ваҡытлыса ғына. Бындай ҡараңғылыҡ мәңге хөкөм һөрмәйәсәк. Килер бер мәл, ҡояш үҙ нурҙарын ергә һибер! Һәм яҡты көн тыуыр! Алланың ҡөҙрәте киң, тап мин уйлағанса килеп сыҡты ла. Аҡҡашҡа тауы башына етеп барған мәлдә ҡараңғы төндө яҡты көн яйлап еңә башлағайны инде. Тау башына менеп еткәс, тыуған яғымдың тәбиғәтенә күҙ һалып өнһөҙ ҡалам. Шундай матурлыҡ, шундай хозурлыҡ, шундай иркенлек! Тәбиғәттең бындай матур күренешен һүҙ менән аңлатыуы, бәлки, мөмкин дә түгелдәр. Ирекһеҙҙән ауыҙ йырыла, күңелде шатлыҡ баҫып ала, күңел күктәргә оса. Иҫ киткес матур төбәктә йәшәйем икән мин! Ошонда илаһи хозурлыҡта йәшәүемә ҡыуанам, йылмаям, хатта үҙем дә белмәйенсә ҡысҡыра биреп ҡуям. Ошо ҡыуаныстан хатта (биллаһи, кешегә һөйләһәң, кеше ышанмаҫ, әй) күҙҙәргә йәштәр төйөлә, танау мыршылдай төшә, күңел ептәре өҙөлә биреп, өҙөлә биреп ҡуя. Илап ебәреүҙән ҡурҡып тиҙ генә тирә яҡҡа ҡарай һалам. Урманда шар баҡырып Исхаҡ илап тора ине, тип һөйләһәләр ояты ней тора. Тиҙ генә емшей башлаған күҙҙәремде, мыршылдарға әҙер торған танауымды еңем менән һөртә һалам. Үҙемде тынысландырырға теләп ҡарашымды ергә төбәйем. Ә унда ... бәләкәй генә күләүек. Бер килке иҫем китеп уға ҡарап торам. Күләүек бәләкәй генә, ә унда әйтерһең бар донъя, бар йыһан һыйған! Һыу өҫтөнә төшкән күләгәлә аҡрын ғына болоттар йөҙә, унда әле генә ҡалҡҡан ҡояш миңә ҡарап йылмая, бейек ағастар япраҡтарын болғап миңә сәләм бирә! Иҫ китмәле, ошо бәләкәй генә йыйылған һыуҙа күпме йән эйәһе көн күрә. Ана, күрәһегеҙме, бер бәләкәй генә ҡуңғыҙ яйлап ҡына йөҙөп китте лә ләм төбөнә ятып тын ҡалды. Арығандыр, әйҙә ял итһен. Бына икенсеһе аяҡтарын мөмкин тиклем артҡа һуҙып күләүектең бер ярынан икенсе яғына хәтлем йөҙөп барып сыҡты. Унан инде һыу төбөнән үҫеп сыҡҡан үләнгә йәбешеп тын ҡалды. Ә һыу өҫтөндә тегеләй-былай йөҙөп йөрөгән “һыу таҙартҡыстарҙы” күрһәгеҙ ине! Тегеләй зыр-р-р, былай пыр-р-р, шунан инде бер аҙға тын ҡалыу, шунан тағы зыр-р-р, тағы пыр-р-р! Нисек батмайҙарҙыр инде. Шул мәл һыуҙан баҡа килеп сыҡты! Ниндәй матурлыҡ унда! Ул баш, ул яуырынбаш, тигәндәй. Ул йәшел күҙҙәрен миңә бер килке төбәп торҙо. “Һау ғына йөрөйһөңмө, Исхаҡ!”, — тип әйткән кеүек булды ул миңә. Һәм һыуға кире сумды. Суп итеп ҡалды. Мин аптырағас: “Совхоз аттарын эҙләп китеп бара инем”, — тип мығырлап ҡуйҙым. Баҡа сумыуҙан барлыҡҡа килгән түңәрәктәр үләндәрҙе, ундағы бөжәктәрҙе бәүелтте. Аҙаҡ улар яр ситенә һуғылып яйлап юҡҡа сыҡтылар. Шәкир Зәкирович! Тәбиғәттең ошондай илаһи матурлығын күргәндән һуң минең күңел нескәргән дә ҡуйған бит әй. Ә ат эҙләү ҡайғыһы бөтөнләйе менән күңелдән сығып киткән. Бер бәләкәй генә сүп һымаҡ, бер буш нәмә һымаҡ күренгән ул миңә. Бигерәк ығы-зығы тормошта йәшәйбеҙ икән, тип уйлағанмын мин. Тәбиғәт-тормош матурлығын күрмәйбеҙ, ваҡ-төйәк менән булышабыҙ. Тәүҙә нимәлер юғалтабыҙ, шунан нимәлер эҙләйбеҙ, аҙаҡ кемдәндер нимәлер таптырабыҙ. Шул арала талашып-үпкәләшеп өлгөрәбеҙ. Был донъяның фани ғына икәнен онотабыҙ. Ошондай кисерештәр шул хәтлем көслө булған, бер мәл иғтибар итһәм, мин бит ауылға кире ҡайтып барам! Совхоз аттарын эҙләргә сығып та эҙләй алмай кире ҡайтыуымды ошондай тәрән күңел кисерештәрем менән аңлата алам. Бөгөн саҡ тыныслана алдым. Иртәгә таң менән кире сығам ат эҙләргә. Бөгөнгө хәл ҡабатланмаясаҡ, үҙемде ныҡ тотасаҡмын. ''(Аңлатманы ат көтөүсеһе Халиуллин Исхаҡ Зәкир улы яҙҙы.)'' Бына нисек бәйләнәһең инде ошо аңлатмаға! Уҡыу ғына эләкмәгән, тип көрһөнөп уйлап ҡуям мин. Бына тигән яҙыусы сығыр ине Исхаҡ ағайҙан. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] r9wap4u01ny4ypmm9ku4enwr1tm14wx 10 5396 25076 24689 2023-12-29T05:57:26Z Minorax 787 vva 25076 wikitext text/x-wiki <includeonly><br clear="all" style="line-height:0px" /> {| width="250px" {{Prettytable|float: right; padding:1em;}} ! style="background-color: #DDDDFF;font-size:large;text-align:center;" | <span id="ws-name">{{{ИСЕМ|}}} {{{ФАМИЛИЯ}}}</span> |- style="text-align:center;{{#if:{{{РӘСЕМ|}}}||display:none;}}" | [[File:{{{РӘСЕМ}}}|220px|{{PAGENAME}}]] |- style="text-align:center;{{#if:{{{ИСЕМ ВАРИАНТТАРЫ|}}}||display:none;}}" | {{{ИСЕМ ВАРИАНТТАРЫ}}} |- style="text-align:center;{{#if:{{{ТЫУҒАН ДАТАҺЫ|}}}||display:none;}}" | тыуған: <span id="ws-birthdate">{{{ТЫУҒАН ДАТАҺЫ}}}</span>{{#if:{{{ТЫУҒАН УРЫНЫ}}}|, {{{ТЫУҒАН УРЫНЫ}}}|}} |- style="text-align:center;{{#if:{{{ҮЛГӘН ДАТАҺЫ|}}}||display:none;}}" | вафат: <span id="ws-deathdate">{{{ҮЛГӘН ДАТАҺЫ}}}</span>{{#if:{{{ҮЛГӘН УРЫНЫ}}}|, {{{ҮЛГӘН УРЫНЫ}}}|}} |- style="text-align:center;{{#if:{{{ТАСУИРЛАМА|}}}||display:none;}}" | <span id="ws-description">{{{ТАСУИРЛАМА}}}</span> |- style="text-align:center;{{#if:{{{БАШҠА|}}}||display:none;}}" | {{{БАШҠА}}} |} {{#if:{{{ВИКИПЕДИЯ}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Wikipedia-logo.svg|20px|link=w:{{{ВИКИПЕДИЯ}}}]] [[w:{{{ВИКИПЕДИЯ}}}|Википедияла биографияһы]]<span id="ws-wikipedia" style="display: none;">{{{Википедия}}}</span></div> }}{{#if:{{{ВИКИЦИТАТНИК}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Wikiquote-logo.svg|20px|link=q:{{{ВИКИЦИТАТНИК}}}]] [[q:{{{ВИКИЦИТАТНИК}}}|Викиөҙөмтәлә цитаталары]]<span id="ws-wikiquote" style="display: none;">{{{Викицитатник}}}</span></div> }}{{#if:{{{ВИКИСКЛАД}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Commons-logo.svg|20px|link=commons:{{{ВИКИСКЛАД}}}]] [[commons:{{{ВИКИСКЛАД}}}|Викимилектә рәсеме]]<span id="ws-commons" style="display: none;">{{{Викисклад}}}</span></div> }}{{ #if: {{{ВИКИЛИВР|}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Wikilivres logo.png|20px|link=wikilivres:{{{ВИКИЛИВР}}}]] [[wikilivres:{{{ВИКИЛИВР}}}|{{{ИМЕНА}}} {{{ФАМИЛИЯ}}} в Wikilivres]]</div> }}{{ #if: {{{ЭСБЕ|}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Brockhaus Lexikon.jpg|20px|link=ЭСБЕ/{{{ЭСБЕ}}}]] [[ЭСБЕ/{{{ЭСБЕ}}}|Биография в ЭСБЕ]]</div> }}{{ #if: {{{Google|}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Google free icon.svg|20px|link=w:Google]] {{{Google}}} books.google.com сайтында китаптары]</div> }} {{DEFAULTSORT:{{{ФАМИЛИЯ}}}{{#if:{{{ИСЕМ}}}|, {{{ИСЕМ}}}|}}}}<span id="ws-key" style="display: none;">{{{ФАМИЛИЯ}}}{{#if:{{{ИСЕМ}}}|, {{{ИСЕМ}}}|}}</span> {{#if:{{{КАТЕГОРИЯ|{{{ИСЕМ}}} {{{ФАМИЛИЯ}}}}}}|[[Category:{{{КАТЕГОРИЯ|{{{ИСЕМ}}} {{{ФАМИЛИЯ}}}}}}|*]]}} [[Category:Бөтә авторҙар|{{{ФАМИЛИЯ}}}]] {{ #if: {{{ФАМИЛИЯНЫҢ БЕРЕНСЕ ХӘРЕФЕ|}}} |[[Category:Авторҙар-{{{ФАМИЛИЯНЫҢ БЕРЕНСЕ ХӘРЕФЕ}}}]]|[[Category:Авторҙар-{{padleft:|1|{{{ФАМИЛИЯ}}}}}]]}} </includeonly><noinclude> {{doc}} [[Category:Ҡалыптар:Башлыҡтар|{{PAGENAME}}]][[Category:Башҡортса]] </noinclude> mejn6flli17k77jfbqd2p84faw928ix 0 5397 24918 24690 2023-03-28T12:08:39Z Aidar254 420 24918 wikitext text/x-wiki '''Һунар мажаралары''' Минең Ирек исемле бер таныш ағайым бар. Шәп һунарсы ул. Уның һунар мажараларын тыңлаған һайын, үәт, әй, тип баш сайҡап аптырайым. Бер мәл, эх, уның менән бер тапҡыр булһа ла һунарға сығырға ине, тип хыяллана башланым. Ысынлап та, ун тапҡыр тыңлағансы, бер тапҡыр күреү күпкә яҡшы ла инде. Әммә бына ошо ниәтемде апаруҡ ҡына уйымда ғына йөрөтөргә тура килде. Сөнки Ирек ағайҙы теләгән ваҡытта югерә һалып барып ҡына күреп булмай. Сәбәп ябай, ул башҡа ауылда йәшәй. Ә ниңә шылтыратманың, тип һорап ҡуйыр берәү. Улайтып булманы шул. Сөнки беҙҙең заманда хәҙерге заман телефондары булманы. Шуға күпмелер ваҡыт заяға, йәғни, бушҡа үтеп китте. Үҙегеҙ беләһегеҙ, һунарға ҡағылышлы хәбәрҙе кеше аша ебәреп булмай. Мотлаҡ күҙмә-күҙ осрашып һөйләшеп килешер кәрәк. Аллаға шөкөр, бер мәл, насип иткәс, район үҙәгендә тап булды Ирек ағай. Баҙарҙа осраштыҡ беҙ уның менән. Мин ҡыуаныстан уны саҡ ҡосаҡлап алманым. Саҡ үҙемде тыйып ҡалдым. Бына ошо мәлдә шуныһы бер аҙ эсте бошора. Сөнки тота һалып үҙ йомошоңдо әйтеп булмай. Әҙерәк гәп һатып торор кәрәк. Йолаһы шулай. Етмәһә, бына ошондайыраҡ һорауҙарға арҡыс-торҡос түгел, ә матур итеп яуап бирергә кәрәк. Эштәр барамы, һаулыҡ ни хәлдә, көндәр нисек тора, ауылда именлекме, тауыҡтар йомортҡа һаламы, нисә оя ҡаҙың бар, картуф сәскә аттымы, айыу малға теймәйме, фәләндең улы ҡайҙа йөрөй, ябыға төшкәнһең, әллә килен менән бер аҙ боларышып алдыңмы, фәлән ҡоҙа бура күтәрҙеме, шул кеше өйөнөң башын яптымы, шул ағай атын һаттымы, фәлән кеше ҡыҙын кейәүгә бирҙеме, никахын кем уҡыны, тигән кеүегерәк шаҡы-шоҡо һорауҙар инде. Әйткәндәй, үҙеңдең хәлеңде күршеңдән һора, тигәндәй, ошо мәлдә ауылдағы күп яңылыҡты үҙең дә белеп ҡалаһың. Бына ошолай апаруҡ ҡына гәп һатып торғандан һуң, саҡ үтенесемде еткерә алдым.<br> — Ирек ағай, берәйҙе мине лә үҙең менән ал әле һунарға.<br> Һунарсы ағай мине тәү күргәндәй һынамсыл ҡараштары менән миңә текләп ҡатып ҡалды. Апаруҡ торҙо ул. Хатта, әллә ойоп китте, тип уйлап ҡуйҙым. Шул мәл ул телгә килде.<br> — Тик мыжып йөрөмәйһең.<br> Шатланып риза булдым.<br> — Мыжып йөрөргә мин бер бала-саға түгел дә инде.<br> Һунарсы миңә текләп тағы бер аҙға тын ҡалды. Нимә әйтер икән был, тип мин уға текәлдем. Ай-бай, был тын ҡалыу тағын апаруҡҡа һуҙылып китте. Әллә торған еренән йоҡлап китте инде был, тип уйлап та өлгөрмәнем, һунарсы ағай ҡапыл телгә килде. Һәм шыбырлап тигәндәй миңә өндәште:<br> — Борос менән кирбес алырға онотма.<br> Мин бындай ваҡытта нимә тип әйтһә лә риза инем. Шуға күрә ризалығымды белгертә һалып яҡшы ат һымаҡ башымды һелкә һалдым.<br> — Нимә әйтәң, барыһында алам, Ирек ағай!<br> Мәйтәм, бары тик мине генә алһын һунарға. Тағын бер аҙға тынып ҡалдыҡ. Шул мәл һунарсы ағай тирә-яҡҡа ҡарап алды ла һуҡ бармағы менән миңә яҡынайырға ишараланы. Һәм ҡолағыма өс кенә һүҙ шыбырланы:<br> — Көт. Сәләм ебәрермен.<br> Үҙемдә аңламаҫтан мин дә тирә-яғыма күҙ ташлап алам. Шунан уның ҡолағына нишләптер шыбырлап ҡына яуап бирәм:<br> — Ярай. Нишләп ошолай шыбырлашып торабыҙҙыр инде, белмәҫһең. Әйтерһең дә йәшертен генә ҡырын эш эшләргә йыйынабыҙ. Ошо уйҙар башымдан үтеп киткән арала һунарсы ағай кеше араһына инеп тә юғала. Мин башымды һелкә-һелкә тороп ҡалам. Күпмелер ваҡыт шулай баш һелкеп торғанмындыр инде. Шул саҡ ҡатындың әйткән һүҙҙәре мине айнытып ебәргәндәй була.<br> — Нимә кеше аптыратып башыңды күгәүенде ҡыуған ат һымаҡ тегеләй-былай ҡыйшайтып тораһың. Кешенән оялыр инең... Ошо осрашыуҙан һуң аҙна-ун көн ваҡыт үтте. Мин, әлбиттә, көтә-көтә көтөк булып бөттөм. Ә Ирек ағайҙан хәбәр-хәтәр юҡ. Әллә онотто микән, тип бер аҙ төңөлә төшкәйнем, аллаға шөкөр, онотмаған икән. Бына бер мәл, насип иткәс, һағындырып ҡына һунарсы ағайымдың сәләме килеп етте. Ошо шәмбе көнө миңә урмандың Уй-Текә тигән ерендә булыр кәрәк икән. Аллаға шөкөр, беләм мин ул урынды. Ауылдан әллә ни алыҫ түгел. Ни бары ун-ун ике саҡырым ғына. Насип итһә, әйткән ваҡытына мотлаҡ буласаҡмын унда. Бына ошо урында кемдер сәләмдең нисек килеп етеүе тураһында һорай ҡуйыр. Һеҙҙең заманда кеҫә телефоны булмаған да инде, тип әйтер ул. Эйе, ысынлап та, беҙҙең быуын уны белеү генә түгел, хатта уның булыу мөмкинлегендә белмәй йәшәне. Уның ҡарауы беҙҙең заманда йүкә телефон шәп эшләй ине. Хәҙер генә ул бер аҙ онотола төштө. Ә беҙҙең заманда ул бәйләнештең иң ышаныслы төрө булды. Ниндәй йүкә телефон тураһында һүҙ бара, тип аптырап ҡуйыусылар булыр. Бына хәҙер мин Ирек ағай менән йүкә телефоны аша нисек бәйләнеш тотҡанды аңлатып китәйем әле. Тәүге “шылтыратыу” бына ошолай була. Иң тәүҙә Ирек ағай миңә тәғәйен сәләмде юлға йыйынған бер ауылдашына әйтә. Ә ул ағай, үҙ сиратында, беҙҙең ауыл аша үтеп киткән мәлдә кемгәлер ошо турала еткерә Машинаһын туҡтата, ишеген аса һәм тәү осраған кешегә ошолай өндәшә.<br> — Һаумыһығыҙ. Ауылда именлекме? (Бер аҙ һөйләшеп торғандан һуң, ошолай әйтә) Ф.-ға әйтерһең әле. Ирек ҡорҙаш ошо шәмбе Уй-Текәлә була. Һәм машинаһына ултырып китеп тә бара. Был ағайҙың ошолай “шылтыратыуына” бер нисек тә үпкәләп булмай. Ысынлап та, ул мине ауыл буйлап эҙләп йөрөй алмай ҙа инде. Иң мөһиме, ул сәләмде еткергән. Һәм унан бурыс төшкән. Ул тыныс күңел менән юлын дауам иткән. Бына ошо кемдер ошо сәләмде тағы кемгәлер әйткән. Уныһы аҙаҡ тағы кемгәлер әйткән. Уныһы, үҙ сиратында, тағы кемгәлер әйткән. Нимәгә саҡырҙы икән? Быны асыҡлау өсөн күрәҙәсегә барыу кәрәкмәй. Әлбиттә, һунарға! Һунарсы кеше һунарҙан башҡа тағы нимәгә саҡырһын инде. Балыҡҡа саҡырам, тип әйткән хәлдә лә был хәбәргә берәүҙә ышанмаҫ ине. Ә ниндәй йәнлеккә һунарға баралар? Был һорауҙы хатта биреп тороуҙа кәрәкмәй. Әлбиттә, айыуға! Атаҡлы һунарсы исемен йөрөткән һунарсы, әҙәм көлдөрөп, ҡуян-фәләнгә һунарға саҡырып тормаҫ инде. Бына ошолай итеп мине ауылдаштар һунарға “оҙатып та” ҡуйҙы. Шуныһы ҡыҙыҡ, ә бит Ирек ағайҙың сәләме әле миңә килеп тә етмәгән. Сөнки мин әле эштә. Мин эштән ҡайтып инеү менән йүкә телефон яңы көс менән эшләй башлай. Миңә Ирек ағайҙың сәләмен тәү башлап ҡатын еткерҙе. Мин өйгә килеп инер-инмәҫтән ул миңә ошолай һөйөнсөләй һалды:<br> — Ирек ағайың ошо шәмбе һине Уй-Текәлә көтә! Алдан әйткәнемсә, минең нимәгә барғанымды хәҙер бөтә ауыл белә. Шуға ҡатын, нимәгә бараһың, тип һорап та тормай. Ул миңә бер аҙ ҡарап торғандан һуң көрһөнөп ҡуя.<br> — Нимә генә тотоп барырһың икән?<br> Тора биргәс, мине йәлләгән кеше була:<br> — Ней юнле мылтығың, ней юнле һөңгөң, ней йүнле хәнйәрең юҡ. Йүнле, тигән һүҙен әйтмәһә лә була инде. Сөнки миндә ҡатын әйткән нәмәләрҙең йүнлеһе лә юҡ, йүнһеҙе лә юҡ. Элек-электән һунарға йөрөмәгәс, ҡайҙан булһын инде улар миндә. Ҡатын күҙе менән өй эсен югертеп ала. Шунан өҫтәлдә ятҡан бысаҡты ҡулына ала. Уның үтмәҫ йөҙөнә бармаҡтарын тигеҙеп ҡуя.<br> — Был бысаҡты алып китһәң, икмәкте нимә менән телермен икән?<br> Тора биргәс, был уйынан кире ҡайта:<br> — Айыу ҡулыңдан һыпыра тартып алһа, мине тере ҡулһыҙ итәһең.<br> Шунан ауыҙын баҫып (көлгәнен күрмәй тип уйлай микән) әйтеп ҡуя:<br> — Утын ярған балтаны тотоп бармаһаң. Шул мәл мин ҡапылдан эре генә ошолай һүҙ башлайым. — Ә мин борос менән...<br> Ярай әле ошо мәл зиһен эшләп китә. Һәм мин шунда уҡ телемде тешләй һалам. Борос һәм кирбес тураһында берәүгә лә әйтергә ярамай. Тәү сиратта ҡатынға. Хатта сер итеп кенә лә әйтергә ярамай. Йүкә телефондың нисек шәп эшләгәнен хәҙер һеҙҙә беләһегеҙ бит инде. Әйтеү генә бурыс. Хәҙер тараласаҡ был хәбәр ауылға. Аҙаҡ көлөп күҙҙе лә астырмаясаҡтар. Хатта борос ҡушаматы тағылыуы ла бик ихтимал. Әлегә мин борос менән кирбестең нимәгә кәрәк икәнен үҙем дә әле белмәйем. Ней теге юлы Ирек ағайҙан һорашып ҡалырға баш етмәгән. Ә шулай ҙа күңел әҙерәк нимәлер һиҙеңкерәй. Сөнки минең борос менән кирбес тотоп һунарға барған кешене күргәнем юҡ әле. Әлбиттә, борос һүҙен ишетеү менән ҡатындың ҡолағы ҡарп итеп ҡала. Тегеләй һораша, былай һораша. Ә мин әйтмәйем. Юрый һүҙҙе икенсегә борам. Аҙаҡ, насип итеп айыуҙы алғас, тәмләп һөйләрмен әле. Шуныһы шәп булды. Бая ғына минән көлөп торған ҡатындың йөҙөн болот ҡапланы. Борос тураһында уйлана ул хәҙер. Икенсе сәләм ут күршенән булды. Ул минең эштән ҡайтыуҙы аңдып йөрөгәнгә оҡшай. Әммә нисектер минең ҡайтҡанды күрмәй ҡалған. Тегеләй булһа, ярты сәғәттән түгел, ә артымса уҡ өйгә килеп инер ине. Бына ул ишекте туҡылдатып, әйҙә, әйҙә, инегеҙ, тигәнде лә көтмәй ашығып-ярһып килеп тә инде. Башын бер аҙ эйә биреп, кәүҙәһен бер аҙ алға көмөрәйтеп минең менән ике ҡуллап килеп күреште. Йәнәһе лә мине ололай. Ә үҙе ыңғайына мыҫҡыл итеп төрттөрөп алырға ла онотмай.<br> — Һунарсыға сәләм!<br> Кәүҙәһен турайта биреп миңә уңыштар теләргә онотмай.<br> — Һунар ҡомары ташламаһын ине. Бына ошо кешегә борос менән кирбес тураһында нисек әйтәһең инде?! Бер нисек тә әйтеп булмай. Башҡаларға әллә нисәгә төрләндереп, әллә нисәгә тулғандырып һөйләйәсәк. Күрше минең менән бер аҙ һөйләшеп торғандан һуң, әлбиттә, ул Ирек ағайҙың сәләмен еткерә. Әммә былай ғына әйтеп сығып китмәй. Үҙ “кәңәшен” бирә. Былай ғына сығып китһә, исеме юғала ла инде уның. Тәүҙә ул мейес эргәһенә бара һәм уның ҡапҡасын алып эргәмә килә.<br> — Килен рөхсәт итһә, бына ошо мейес ҡапҡасын тотоп бар һин һунарға. Килендән һалдырып хәбәр һөйләгән була бит әле. Ә үҙе минән ни бары ике көнгә оло. Ярай, артабан тыңлайыҡ әле уны.<br> — Сүкеш кәрәк була инде.<br> Бер аҙға туҡтап ҡала ул. Әммә мин ныҡ торам. Уны ҡыуандырып, сүкеш нимәгә кәрәк, тип һорамайым. Быны аңлап алған күрше бер аҙ көрһөнөп ҡуя. Һәм һүҙен дауам итә:<br> — Йүнле сүкеш һиндә юҡтыр инде ул (мыҫҡыл итә үҙенсә). Ярай, ҡайғырма. Миндә бәләкәй генә йәтеш сүкеш бар. Шуны биреп торормон.<br> Минең ныҡ торғанды, ә шулай ҙа ҡатындың аптыраулы ҡарашын күреп күрше бер аҙ ҡыуанып ҡуя. Шуны ла белмәйһегеҙме ней, тигән кеүегерәк тын ала. Һәм аңлата башлай:<br> — Айыу килеп сыҡҡаны ҡайһы һин ошо мейес ҡапҡасын ҡалҡан һымаҡ тотоп уға ташланаһың. Күрше йәнә бер аҙға тынып ҡала. Минән һаман, йә, шунан, тип әйттермәксе була. Ә мин юрый әйтмәйем. Нишләп мин уны ҡыуандырып һорап торорға тейеш әле. Әммә ҡатын сыҙамай. Һәм һорай ҡуя:<br> — Йә, шунан?<br> Күңеле булған күрше тамағын ҡырып ала һәм һүҙен дауам итә:<br> — Әлбиттә, айыуҙа һиңә ҡаршы ташланасаҡ. Һәм уның үткер тырнаҡтары ҡапҡас тимерен үтә тишеп килеп сығасаҡ. Күрше тағы бер аҙға тынып ҡала. Мин тағы өндәшмәйем. Әммә ҡатын тағы сыҙамай. Һәм уны ҡыуандырып тағы һорай:<br> — Йә, шунан?<br> Күрше миңә борола төшә:<br> — Ҡалғаны һинең сослоҡта инде, күрше. Тиҙ генә шул тырнаҡтарҙы бөкләй һуға алһаң, айыу һинеке. Беҙ был күренеште күҙ алдына килтереп бер аҙға тын ҡалабыҙ. Күңеле булған күрше һүҙен дауам итә:<br> — Хәҙер был айыуҙы быҙау етәкләгән һымаҡ йөрөтөп була. Насип итһә, уны ауылға алып ҡайтып беҙгә лә күрһәтерһең әле.<br> Шул мәл ҡатын рәхәтләнеп көлөп ебәрә. Ә мин уларҙы ҡыуандырып көлмәнем. Һәм күршегә ҡаршы ла яуап бирмәнем. Рәхмәттәремде яуҙырып оҙатып ҡалдым уны. Сүкеш инеп алырға онотма, тип сығып китте ул. Икенсе көн эшкә барғас, “дан инде” ҡушаматы алған хужа мине саҡырып алды. Мин килеп инеү менән ауыр кәүҙәһен еңел генә күтәреп эргәмә өлтөрәп килеп етте. Ҡуш ҡуллап һаулыҡ һорашты. Һәм һүҙ башланы.<br> — Ирмен тигән кеше ағас ултыртһа, малай үҫтерһә, өй һалһа дан инде. Үҙен ир тип һанаған кеше айыу алһа бигерәк дан инде. Маладис, ҡустым. Бындай эшкә йөрәгең еткәс, дан инде һиңә. Уның маҡтауҙарын ошо урында туҡтатып торайыҡ. Ошоларҙы әйтер өсөн саҡырмағаны билдәле бит инде. Шуға һүҙҙең төп өлөшөнә күсәйек. — Ҡустым, һунар итеүҙең дан ысулы бар. Шуны һиңә өйрәтәйем әле (оло кеше оло кеше инде, көлөү-мыҫҡылдың әҫәре лә юҡ). Бының өсөн яҫтыҡ кәрәк. Тышы ҡаты булһа дан инде. Ошо яҫтыҡҡа ике яҡлап унлап ҡармаҡ тегеп сығаһың. Суртан-йәйенгә тәғәйен эре ҡармаҡ булһа дан инде. Яҫтыҡты арҡан менән бәйләйһең. Арҡаның ныҡ булһа дан инде. Айыу килеп сыҡҡаны ҡайһы ошо яҫтыҡты уға ташлайһың. Еткерә ташлай алһаң дан инде. Арҡаныңды ҡуша ташлап ҡуйма. Уның икенсе осо ҡулыңда булһын. Билеңә бәйләп ҡуйһаң дан инде. Айыу яҫтыҡты бер ҡулы менән эләктереп ала. Һәм ҡармаҡтар уның усына ҡаҙалһа дан инде. Айыу аңғармаҫтан икенсе ҡулы менәндә яҫтыҡҡа йәбешә. Һәм икенсе ҡулы менәндә ҡармаҡтарға эләкһә дан инде. Айыу яҫтыҡты ҡосаҡлап йөрөй, ә ҡармаҡтарҙан бер нисек тә ысҡына алмауы дан инде. Ошо хәлде күҙ алдына килтереп, бер аҙға тын ҡалабыҙ.<br> — Ҡалған яғы һинең йылғырлыҡта инде, ҡустым. Йүгереп кенә берәй ҡарағайға менеп китә алһаң, дан инде. Ҡарағай башында арҡанды самалап тартып, айыуҙың ике ҡулын өҫкә күтәреп бәйләй алһаң, дан инде. Ошо хәлде күҙ алдына килтереп тағы бер аҙға тын ҡалабыҙ.<br> — Аҙаҡ айыуҙы ҡытыҡлап алһаң дан инде. Билен һәм ҡултыҡ аҫтын ҡытыҡлай торғас, уның көлөүҙән йөрәге ярыла. Рәхмәттәр әйтеп сығып киттем мин “дан” хужанан. Аҙаҡ Ирек ағайҙың сәләмен тағы бер-икәү килеп әйтеп китте. Әлбиттә, әйткәне ҡайһы боролоп китмәнеләр. Ә ошондай “аҡыллы” кәңәштәрен биргән булдылар:<br> — Күҙенә ҡарама. Ҡашыңды йыйырма. Ирендәреңде ҡымтыма. Асыҡ йөҙ менән тор. Ҡулдарыңды ике яҡҡа йәйеп ихлас кеше икәнеңде күрһәт. Йылмайырға тырыш. Аллам һаҡлаһын, югереп барып күрешеп ҡуйма. Ошоноң менән сәләмдәр тамам, тип уйлағайным. Яңылышҡанмын икән. Һуңғы сәләм биш йәшлек малайымдан булды. Ул кисен уйнап ҡайтҡас, миңә ошолай өндәште:<br> — Һин һунарға бараһың, ибет, атай?<br> Бер аҙ торғас, танауын тартып өҫтәп ҡуя.<br> — Айыуға, ибет, атай?<br> Ҡулын-битен йыуындырған арала малайым һүҙен дауам итә:<br> — Иһерек бабай менән бараң, ибет, атай?<br> Бына быныһын балаға юрый өйрәткәндәр.<br> — Кәзә тәкәһе тигән ерҙә һеҙҙе айыу көтөп ултыра, ибет, атай.<br> Мәйтәм, өйрәтеп торған кешеһен күрер кәрәк ине. Бына ошолай сәләмдәр килеп бөттө. Хәҙер һунарға әҙерләнә башларғала була. Әлбиттә, иң тәүә ҡатын күрмәгәндә генә рюкзак төбөнә кирбесте йәшереп һалып ҡуйҙым. Ашамлыҡтар йыйнаған мәлдә боросто ла алырға онотманым. Ҡыҫҡаһы, һунарсының әйткән ваҡытында мин урмандың ул әйткән мөйөшөндә баҫып тора инем. Көҙгө көндөң матурлығына һоҡланып апаруҡ торҙом әле. Шул мәл яҡында ғына берәүҙең тамаҡ ҡырғанына әйләнеп ҡараһам, ауыҙ сите менән көлөмһөрәп Ирек ағай тора.<br> — Урманда улай торорға ярамай, ҡустым. Һаҡ булыр кәрәк. Мәйтәм, ысынлап та һаҡ булырға кәрәктер. Һунарсының ҡасан һәм ҡайһы яҡтан килгәнендә белмәй торсо әле. Бер аҙ һөйләшеп торғандан һуң, Ирек ағай ҡулын алға төбәп хәбәрен һөйләй башлай:<br> — Бына ошо тирәлә ике балаһын эйәртеп бер инә айыу йөрөй. Теге юлы улар Боҙор һырты буйлап үтеп киткәйнеләр. Аҙаҡ Күкрәүек тамағы яғына боролдолар. Ҡаҙанбай яғына сыҡмағандар. Сығырҙар ине, ул яҡта һигеҙ бүренән торған төркөм йөрөй. Инә айыу шуларҙан ҡурҡҡан. Шуға, моғайын, кире ошо яҡҡа тартырҙар. Әгәр беҙ Уй-Текәлә көтөп ултырһаҡ, улар беҙгә туп-тура килеп сығасаҡтар. Һунарсы һөйләй. Ә мин аптырап тыңлап торам. Ул нисек ун-егерме саҡырым аралыҡта ятҡан хәл-әхүәлде ҡайҙан белә икән!? Бына шуға аптырайым. Урман йәнлектәре менән бергә йөрөгән һымаҡ һөйләй ҙә ҡуя бит, әй! Шунан, минән һунарсы сыҡмай, тип ҡул һелтәп ҡуям. Мин бит һарай тирәһендә тегеләй-былай сабып йөрөгән тауыҡтың ғына түгел, ваҡыты менән өй эсендә тегеләй-былай сабып йөрөгән баламдың ҡайҙа икәнен белмәйем. Мине был уйҙарҙан Ирек ағайҙың өндәшкәне арындыра төшә.<br> — Йә, ҡустым, мин әйткән нәмәләрҙе алып килдеңме?<br> Мин уларҙы рюкзак эсенән сығарып Ирек ағайға бирә һалам. Нимә эшләтер икән ул борос менән кирбесте? Был һорау һеҙгә генә түгел, миңә лә ҡыҙыҡ. Шул арала һунарсы кирбесте ағас төпһәненә һала һәм өҫтөнә боросто һибеп сыға. Быларҙы күреп мин уфтанып ҡуям. Һәм, был нимә булды инде, тигән һорауҙы биреп тормайым. Сөнки уның шаяртҡанын, дөрөҫөрәге, алдағанын һиҙеп торам. Әммә уға ғына белгертмәйем. Ихтибарлы тыңлаған кеше булам. Был һунар ысулын Ирек ағай ошолай аңлата.<br> — Был ысул күптәргә билдәле түгел. Уны мин яҡын күргән кешеләремә генә өйрәтәм (тимәк, мин шундай аңыштар иҫәбендә). Эш шунда, йәнлек боростоң еҫен алыҫтан һиҙә. Һәм ошо урынды мотлаҡ килеп таба. Ошо урынды тапҡас, ул кирбескә, унан бигерәк, унан аңҡыған әскелтем еҫкә аптырап ҡала. Һәм ҡыҙыҡһынып уны еҫкәп ҡарай. Шул мәл үҙе лә һиҫмәҫтән башын өҫкә күтәрә биреп тора ла сөскөрөп ебәрә. Һәм шул ыңғайы ошо кирбескә башын яра һуға ла ҡуя! Бер мәлгә икебеҙҙә тын ҡалабыҙ. Үсекмәнем мин Ирек ағайға. Ярай, мәйтәм, булыр әле минең урамда ла байрам. Ирек ағай менән шаярып булмаҫ, әлбиттә. Ней тиһәң дә минән күпкә оло бит. Ә бына ваҡыты еткәс, берәй йәш кешене мин дә ошолай шаяртып алырмын әле, насип итһә. Уның ҡарауы, уның менән урманды апаруҡ гиҙеп, урманда рәхәтләнеп сәй эсеп, Ирек ағайҙың хәбәрҙәрен тыңлап, ял итеп ҡайттым. Әйткәндәй, Ирек ағайҙың айыуҙар тураһында һөйләгәне минең күҙ алдыма ошолай килеп баҫа. Инә айыу, ике балаһын эйәртеп, был урмандың мөйөшөн апаруҡ гиҙеп сыҡты. Һунарҙары уңышлы ғына булды былай. Боҙор һырты буйлап китеп барған мәлдә бер-ике ҡуянды тотоп тамаҡланылар. Аҙаҡ Күкрәүек тамағы яғына боролдолар. Бында бер боланды апаруҡ эҙәрләкләп барҙылар. Ана тотам, бына етәм, тип барған мәлдәрендә уныһы Ҡаҙанбай яғына сығып китте. Шул мәл алдан барған инә айыу туҡтап ҡалды. Бер аҙ артта килгән ике балаһына борсоулы ҡарашын ташланы. Һәм әйтеп ҡуйҙы:<br> — Анау ялбыр ҡарағайҙан Ҡаҙанбай яғы башлана. Ике бала айыу алда үҫеп ултырған йыуан ҡарағайға ҡарап туҡтап ҡалды. Һәм аптырап һорай ҡуйҙылар:<br> — Ҡаҙанбай яғы башланһа ней булған?<br> Инә айыуҙың тәне буйлап еңелсә генә дерелдәү үтеп китә.<br> — Ул яҡҡа сыҡмайыҡ, кире боролайыҡ.<br> Балалары имән олонона һөйәлә һәм һораулы ҡарашын уға төбәй:<br> — Ә нишләп? Инә айыу ҡурҡышынан ҡалтырай башлаған аяҡтарын тыя алмай сүгәләй төшә һәм ҡалтыранған тауыш менән яуап бирә:<br> — Унда һигеҙ бүре йөрөй. Бындай һүҙҙәрҙән һуң бала айыуҙарҙыңда йәндәре табандарына төшөп китә. Һәм улар йән-фарманға кирегә табан саба. Күпмелер сабып барғандан һуң инә айыу ошолай тип әйтә:<br> — Әйҙә Уй-Текә яғына юл тотайыҡ. Унда элек-электән ҡуян күп булды. Улар бар ерҙә, беҙ ас булмаҫбыҙ. Уй-Текәгә килеп төшөү менән әскелтем еҫте инә айыу ғына түгел, уның балалары ла һиҙҙе. Йән киҫәктәре кемуҙарҙан еҫ килгән яҡҡа сапты. Инә айыу уларҙы ваҡытында туҡтата алманы. Шул мәл улар сабып киткән яҡта шалт иткән тауыш ишетелде. Һәм урман илау тауышына күмелде. Инә айыу ҡото осоп балаҡайҙары яғына йомолдо. Ул барып еткәндә, бер балаһы маңлайын ыуып илап ултыра ине. Ә икенсеһе ҡурҡышынан ағас башына менеп киткән булып сыҡты. “Башы ҡороғор, Иректең генә эше был. Ярай әле кирбесте бейеккә һалырға башы етмәгән. Баламды әрәм итә ине”, — тип ҡыуанды инә айыу. ''(Был һөйләүсене Әғләм Шәрипов тыңлап торҙо.)'' [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] s6z1fjbsugrmxk9izm70okgzx5zdugc 10 5398 25075 24693 2023-12-29T05:57:22Z Minorax 787 vva 25075 wikitext text/x-wiki <includeonly><br clear="all" style="line-height:0px" /> {| width="250px" class="wikitable" style="float:right;padding:1em;" ! style="background-color: #DDDDFF;font-size:large;text-align:center;" | <span id="ws-name">{{{ИМЕНА|}}} {{{ФАМИЛИЯ}}}</span> |- style="text-align:center;{{#if:{{{ИЗОБРАЖЕНИЕ|}}}||display:none;}}" | [[File:{{{ИЗОБРАЖЕНИЕ}}}|220px|{{PAGENAME}}]] |- style="text-align:center;{{#if:{{{ВАРИАНТЫИМЁН|}}}||display:none;}}" | {{{ВАРИАНТЫИМЁН}}} |- style="text-align:center;{{#if:{{{ДАТАРОЖДЕНИЯ|}}}||display:none;}}" | тыуған: <span id="ws-birthdate">{{{ДАТАРОЖДЕНИЯ}}}</span>{{#if:{{{МЕСТОРОЖДЕНИЯ}}}|, {{{МЕСТОРОЖДЕНИЯ}}}|}} |- style="text-align:center;{{#if:{{{ДАТАСМЕРТИ|}}}||display:none;}}" | вафат: <span id="ws-deathdate">{{{ДАТАСМЕРТИ}}}</span>{{#if:{{{МЕСТОСМЕРТИ}}}|, {{{МЕСТОСМЕРТИ}}}|}} |- style="text-align:center;{{#if:{{{ОПИСАНИЕ|}}}||display:none;}}" | <span id="ws-description">{{{ОПИСАНИЕ}}}</span> |- style="text-align:center;{{#if:{{{ДРУГОЕ|}}}||display:none;}}" | {{{ДРУГОЕ}}} |} {{#if:{{{ВИКИПЕДИЯ}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Wikipedia-logo.svg|20px|link=w:{{{ВИКИПЕДИЯ}}}]] [[w:{{{ВИКИПЕДИЯ}}}|Википедияла биографияһы]]<span id="ws-wikipedia" style="display: none;">{{{Википедия}}}</span></div> }}{{#if:{{{ВИКИЦИТАТНИК}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Wikiquote-logo.svg|20px|link=q:{{{ВИКИЦИТАТНИК}}}]] [[q:{{{ВИКИЦИТАТНИК}}}|Сборник цитат в Викицитатнике]]<span id="ws-wikiquote" style="display: none;">{{{Викицитатник}}}</span></div> }}{{#if:{{{ВИКИСКЛАД}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Commons-logo.svg|20px|link=commons:{{{ВИКИСКЛАД}}}]] [[commons:{{{ВИКИСКЛАД}}}|Викимилектә рәсеме]]<span id="ws-commons" style="display: none;">{{{Викисклад}}}</span></div> }}{{ #if: {{{ЭСБЕ|}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Brockhaus Lexikon.jpg|20px|link=ЭСБЕ/{{{ЭСБЕ}}}]] [[ЭСБЕ/{{{ЭСБЕ}}}|Биография в ЭСБЕ]]</div> }}{{ #if: {{{Google|}}} | <div style="margin:5px;">[[File:Google free icon.svg|20px|link=w:Google]] {{{Google}}} Книги на сайте books.google.com]</div> }} {{DEFAULTSORT:{{{ФАМИЛИЯ}}}{{#if:{{{ИМЕНА}}}|, {{{ИМЕНА}}}|}}}}<span id="ws-key" style="display: none;">{{{ФАМИЛИЯ}}}{{#if:{{{ИМЕНА}}}|, {{{ИМЕНА}}}|}}</span> {{#if:{{{КАТЕГОРИЯ|{{{ИМЕНА}}} {{{ФАМИЛИЯ}}}}}}|[[Category:{{{КАТЕГОРИЯ|{{{ИМЕНА}}} {{{ФАМИЛИЯ}}}}}}|*]]}} [[Category:Бөтә авторҙар|{{{ФАМИЛИЯ}}}]] {{ #if: {{{ПЕРВАЯБУКВАФАМИЛИИ|}}} |[[Category:Авторҙар-{{{ПЕРВАЯБУКВАФАМИЛИИ}}}]]|[[Category:Авторҙар-{{padleft:|1|{{{ФАМИЛИЯ}}}}}]]}} </includeonly><noinclude> {{doc}} [[Category:Ҡалыптар:Башлыҡтар|{{PAGENAME}}]][[Category:Башҡортса]] </noinclude> 9w04nmwk9a4vp1qi5yiamy54ywktl9s 0 5399 24978 24696 2023-04-25T15:29:47Z Aidar254 420 24978 wikitext text/x-wiki == Урыҫса-башҡортса һөйләшеү == ''Һөйләшкән ваҡытта беҙ ваҡыты менән урыҫ һүҙҙәрен ҡушып ебәрәбеҙ. Был хәл, әлбиттә, һөйләшеү телмәрен күпкә боҙа төшә. Әммә бына ошо кире хәлде бик үҙенсәлекле итеп ҡулланыусылар бар. Минең “урыҫ знакум” ошо шаяндар исемлегендә.'' === Күптә-ә-ә-ән ненавижу и хожу! === Баҙар. Халыҡ гөжләй. Кемдер тауарын маҡтай-маҡтай һата. Һатып алыусылар дыу килеп һатыулаша. Ҡыҫҡаһы, баҙар гөж килә. Бына бер мәл “урыҫ знакум” ҡоласын йәйеп берәүҙе ҡосаҡлап ала.<br> — Һау ғынамы, ҡоҙа! Хәлдәрең нисек! Тегенеһе эскерһеҙ ихласлыҡ менән әйтелгән был һүҙҙәргә майҙай иреп китә.<br> — Хәлдәр аллаға шөкөр, ҡоҙа! Барыһы ла имен-аман! Осрашыу шатлығынан бер аҙ һыуына төшкәс, “урыҫ знакум” һүҙен дауам итә:<br> — Һине күреүемә бик шатмын, әй! Мин бит һине күптә-ә-ә-ән ненавижу и хожу! Бындай шаяртыуҙы аңлағаны көлөп ҡуйыр. Һәм йәнле һөйләшеү ары дауам итер. Ә аңламағаны... ә бына уға аңлатырға тура килә инде. Күптәр аңғарғандыр инде. “Урыҫ знакум”: “Мин бит һине күптә-ә-ә-ән күрә алмай йөрөй инем”, — тип әйтте. === Әҙ генә собака! === Бура бурайҙар. Эш һәүетемсә генә бара. Ағастағы тегеләй-былай шылдырып уның килешле урынын самалайҙар. “Урыҫ знакум” өйрәтеп тора:<br> — Ҡустым, һин әҙ генә собака. Ай, әттәгенәһе. Мин һиңә улай уҡ собака тимәнем дә инде. Үтә лә китә ағасың. Хәҙер кирегә әҙ генә собака. Һиҙгәнһегеҙҙер, “урыҫ знакум”, бүрәнәне тегеләй эт, былай эт, тип өйрәтеп тора. === Стреляй тотторманы! === — Нишләп урманға барманың?<br> — Стреляй тотторманы.<br> — Тағы ниндәй стреляй тотторманы!<br> — Белмәйем инде. Әллә бер нәмәнән өрккән, әллә бер нәмәнән ҡурҡҡан. Кәртә буйлап сабып тик йөрөй. Саҡ типмәне үҙемә. Бер ҙә улайтҡаны юҡ ине... Ошо мәлдә генә һүҙҙең ат тураһында барғанынын аңлап ҡалаһың. === Человек умирал! === “Урыҫ знакум”дың берәүгә урман юлын өйрәткәнен тыңлап торам әле.<br> — Ауылдан сыҡҡас, һырттан китәһең. Бер аҙ бара биргәс, йылға үҙәгенә барып төшәһең. Күп тә бармайһың, элекке утар урынына барып етәһең. Утарҙы һулға тартып сығып кит. Уңға тартып ҡуйма, унда человек умирал. Абайлап ҡараһаң, моғайын, аңғарырһың. Ҡайһы бер урында ҡоламаған бағаналары әле лә бар... Барыһыла аңлашыла кеүек. Человек умирал, тигәне генә бер аҙ аптырауға һала.<br> — Ә унда ниндәй кеше үлеп ята?<br> — Кем белә инде уны. Берәү генә түгел, апаруҡ мәрхүмдәр яталыр инде унда. Урындары йәннәттә булһын. Заманына күрә утар ҙур ғына булған бит... Ошо мәлдә генә һүҙҙең зыярат тураһында барғанына аңғара төшәһең. [[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] qr79vpt160xnrixgvfi7l35g2umbzau 0 5401 24706 2023-01-29T11:04:34Z Aidar254 420 "== I бүлек. Кескәйҙәр донъяһы == === Сыйырсыҡ === Бер теләгемде<br> Тыя алманым.<br> Сыйырсыҡ өсөн<br> Оя яһаным!<br> Тик сыйырсығым<br> Оҙаҡ көттөрә.<br> Бер ҙә ашыҡмай<br> Килеп етергә.<br> Бәлки, ул белмәй<br> Минең көткәнде.<br> Әллә аҙашҡан<br> Юлдар үткәндә.<br>..." исемле яңы бит булдырылған 24706 wikitext text/x-wiki == I бүлек. Кескәйҙәр донъяһы == === Сыйырсыҡ === Бер теләгемде<br> Тыя алманым.<br> Сыйырсыҡ өсөн<br> Оя яһаным!<br> Тик сыйырсығым<br> Оҙаҡ көттөрә.<br> Бер ҙә ашыҡмай<br> Килеп етергә.<br> Бәлки, ул белмәй<br> Минең көткәнде.<br> Әллә аҙашҡан<br> Юлдар үткәндә.<br> Кил, сыйырсығым,<br> Һағынып бөтәм.<br> Һайрауыңды мин<br> Өҙөлөп көтәм.<br> === Уҫал ата ҡаҙ === Ҡыҙыл тәпәйле<br> Ата ҡаҙ уҫал.<br> Мине күрә лә,<br> Ана, күҙ ҡыҫа!<br> Осоп килер ҙә<br> Ул суҡып алыр.<br> Ергә аунатып,<br> Йығып та һалыр.<br> Әсәй өйрәткәс,<br> Ҡулымда – сыбыҡ!<br> Ҡаса ата ҡаҙ,<br> Ә миңә ҡыҙыҡ!<br> === Өйрәндем! === Бер һөнәргә мин<br> Өйрәндем әле.<br> Күлдәкте кейгәс,<br> Элдем төймәне.<br> Мине маҡтайҙар: -<br> — Маладис бала!<br> Бер төймәм генә<br> Арта ла ҡала!<br> === Көҙгөлө тараҡ === Атай миңә алып ҡайтты<br> Көҙгөлө тараҡ.<br> Рәхмәт инде, тараҡ миңә<br> Ҡалды бик ярап.<br> Матур булһын ҡыҙым, тиҙер<br> Атайым мине.<br> Битем таҙамы? Йыуамын<br> Ҡалды тик миңем.<br> Һыуһылыуҙай, тарайым да<br> Сәсемде үрәм.<br> Һыуһылыумы мин – көҙгөнән<br> Үҙемде күрәм.<br> Толомдарым һап-һарыҡай,<br> Ҡаштарым ҡыйғас.<br> Бит остарым соҡорланды –<br> Йылмайып ҡуйғас.<br> Мин – Һыуһылыу, өҫ-башымды<br> Тотам гел ҡарап.<br> Көлдө миңә, мин йылмайғас,<br> Көҙгөлө тараҡ.<br> === Ике аяғым да === Әсәй мине кейендерә,<br> Итекте кейәм үҙем!<br> “Уң аяҡ – матур аяҡҡа<br> Тәүҙә кей, - ти, - бул түҙем!”<br> Уйын бөтөп ҡуймаһын, тим,<br> Йәһәт кейәйем дә һуң!<br> Ике аяғым да матур,<br> Ике аяғым да уң!<br> === Һыйлайым === Әсәй бешерҙе<br> Тәмле бәлештәр.<br> Миңә бата ул –<br> Эҫе килеш тә...<br> Үҙем туйғайным,<br> Бәпкәләремде<br> Бәлештәр менән<br> Һыйлайым инде!<br> === Бәрәстәрем === Беҙ уйнарға яратабыҙ<br> Бәрәстәребеҙ менән.<br> Һарыҡ, кәзә бәрәстәре<br> Өркмәйҙәр бер ҙә минән!<br> Булған бөтә бәрәстәрҙе<br> Бүлештек ағай менән!<br> Бар уларҙың ҡушаматы,<br> Һәр беренең бар иңе.<br> Ҡара ғына бәрәсемдең<br> Маңлайында бар ағы.<br> Һор муйынсаҡ – ағайҙыҡы,<br> Аҡ кәпәсе бар тағы.<br> Сыбар бәрәс ағайымдың<br> Тыуған көнөндә тыуған.<br> Шуға, ахыры, ағайымдай,<br> Бөҙрә сәсле булған.<br> === Яҡты саҡта === Ҡояш уйнарға саҡыра-<br> Атылабыҙ беҙ тышҡа.<br> Һулағандар саф һауаны<br> Үҫә, тиҙәр, бер башҡа.<br> Ағай менән баҫтырышып<br> Уйнайбыҙ яҡты саҡта.<br> Уйын бөтә лә ҡуя шул<br> Ҡараңғы төшкәс тышта.<br> === Турник === Китапта күреп айыуҙы<br> Китә иҫтәрем.<br> Булам уның кеүек көслө,<br> Мускул үҫтерәм.<br> Күтәреләләр турникта<br> Атай, ағайым.<br> Уларҙы мин ҡарап тороп,<br> Отоп алайым!<br> Көслө булам,тип эшләйем –<br> Нимә отҡанмын.<br> Ә әлегә минең турник –<br> Ишек тотҡаһы!<br> === Күңелле! === Әсәйемдең ҡосағында<br> Миңә рәхәт, күңелле!<br> Атай менән тышта йөрөү<br> Йәнгә рәхәт, күңелле!<br> Ағай менән бергә уйнау,<br> Ҡар бәрешеү күңелле!<br> Апайым бәлеш бешерһә,<br> Бергә ашау күңелле!<br> Әсәй менән, атай менән<br> Бергә булыу күңелле!<br> Эй һикереп мин уйнайым,<br> Өйөбөҙҙә күңелле!<br> === Бесәй === Йомшаҡ ҡына, йомро ғына<br> Мин –бесәй балаһы: «Мяу!..»<br> Тауыш-тынһыҙ йөрөһәм дә,<br> Йыш ҡына әйтәләр: «Тай!»<br> Яйлап баҫып, ипләп атлап,<br> Ҡолаҡтарҙы ҡарпайтам.<br> Бүлмә буйлап сысҡан сапһа,<br> Йөндәремде тырпайтам.<br> Минең урыным –йомшаҡта,<br> Яратмайым мин тыйыу.<br> Минән сысҡандар ҡурҡҡанға,<br> Өй хужаһы — мин, «Мыяу!..»<br> === Миҙгелдәр === Йәшел күлдәкле,<br> Шат, көләс гелән!<br> Һикереп уйнай<br> Йәй беҙҙең менән!<br> Уҡыуҙар етте.<br> Йәй артта ҡалды.<br> Һары бишмәтен<br> Көҙ кейеп алды.<br> Көндәр һыуытҡас,<br> Ерҙән йәм китер.<br> Аҡ толоп кейеп,<br> Ҡыш бабай килер.<br> Ә гел күңелдә —<br> Яҙ ағай атлай!<br> Янында күк күҙ<br> Яҙһылыу апай!<br> === Ҡыш === Ҡыш — һыуыҡ һәм дә<br> Саф һауа.<br> Ниндәй ҙур шатлыҡ —<br> Ҡар яуа!<br> Ҡыш ул — бейәләй,<br> Һәм быйма.<br> Өшөйһөҙ, ҡайт, тип<br> Һин тыйма!<br> Ҡар бәрешеүҙәр —<br> Мәрәкә!<br> Саңғыла йөрөү<br> Кәрәк тә!<br> Бөтә ер өҫтө<br> Аҡтан-аҡ!<br> Ҡышта бәхетле<br> Бала саҡ!<br> === Кескәй гәзит === Балаларҙы эй көттөрөп<br> Ергә Яңы йыл килә!<br> Ҡыш бабайҙы яһайым, тип<br> Һүрәтен эҙләй Зилә.<br> — Гәзит-журналдар килгәйне,<br> Шунда бабай бар,— тине.<br> Күстәнәсле тоғон тотҡан,<br> Миңә йылмая ине.<br> Ярҙамға килде әсәһе,<br> Теҙҙе бөтә журналды.<br> «Аманат», «Тамаша», тағы<br> «Щоңҡар», «Ағиҙел» һалды.<br> — Унда түгел, — тигәс Зилә,<br> Әсәй гәзиттәр теҙҙе.<br> «Башҡортостан», «Йәншишмә»не<br> «Йәшлек»тәге «Кәрәҙ»ҙе.<br> Өс йәшлек Зилә әсәһен<br> Аптыратты ҡайһылай!<br> Ә һүрәт булған яратҡан<br> “Аҡбуҙат”та - үәт шулай!<br> === Ҡыш бабай килгәнгә === Яңы йылды ҡаршылайбыҙ,<br> Шыршы уттары әҙер.<br> Ҡарһылыу ҡыҙын эйәртеп,<br> Ҡыш бабай килер хәҙер!<br> Шыршы уратып йөрөргә<br> Төрлө костюм кейербеҙ.<br> Йырҙар йырлап, шиғыр һөйләп,<br> Тыпыр-тыпыр бейербеҙ.<br> Һағындыҡ шул Ҡыш бабайҙы,<br> Ул беҙгә бик ҡәҙерле.<br> Тоҡлап ҡыуаныс килтергәс,<br> Көтәбеҙ шул ҡәҙәрле!<br> === Минең ил === Бына – минең өй,<br> Был – минең урам.<br> Ошо юлдан гел<br> Мәктәпкә барам.<br> Был – минең ауыл,<br> Тауҙарым бейек.<br> Кешеләр алсаҡ,<br> Ә халҡым – бөйөк!<br> Милләтем – башҡорт,<br> Был – минең телем!<br> Башҡортостаным –<br> Ул - минең илем!<br> === Шәжәрә байрамы === Беҙҙең ауыл йәй көнөндә<br> Бик ҙур байрам үткәрә.<br> Ошо хаҡта туғандарға<br> Һәр ғаилә еткерә.<br> Хаттар оса: ”Байрам була!<br> Ҡайтығыҙ тыуған яҡҡа!”<br> Ете быуыныңды белеү-<br> Шәжәрә ошо хаҡта.<br> Балаларҙы ла алығыҙ,<br> Һәр кем үҙ ҡанын таныр.<br> Сығышын белһә, нәҫелде<br> Ҡоротмаҫ өсөн яныр.<br> === Еләктә === Ғәзиз менән Зөбәржәт<br> Китте бөгөн еләккә.<br> Күп итеп йыйырбыҙ, тип,<br> Алды улар силәк тә.<br> Еләк йыя Зөбәржәт,<br> Уйнап тора ҡулдары.<br> Тапмай Ғәзиз еләкте.<br> Әллә ҡаса улары?!<br> —Еләк мине күрмәй, — ти,<br> Күрһә, саҡырыр ине.<br> Йәһәт кенә силәккә<br> Төшөр ҙә ятыр ине.<br> Көтә Ғәзиз еләкте,<br> Уны көтәме еләк?<br> Уйнап торһа ҡулдары,<br> Ул да йыйыр бер силәк!<br> === Еләктән ҡайтҡас === Еләк бешкән саҡ етте.<br> Балалар китте тауға.<br> — Еләк тапһаҡ,— тинеләр,—<br> Тултырырбыҙ ҡулаға*.<br> Әлһерәшеп ҡайттылар<br> — Тултырҙыҡ бит ҡуланы!<br> Асып күрһәтте үҙҙәре:<br> — Ошо инде булғаны.<br> Ғәзиз һөйләп бирҙе хәлде:<br> — Ҡайтып киттек, тултырғас.<br> Яртыһын ашап бөткәнбеҙ,<br> Еләк бик тәмле булғас.<br> (''ҡула — күнәсек, кескәй биҙрә'') === Егеүле ат === Ишек алдында ултыра<br> Беҙҙең «Жигули».<br> Атай оҫта булғанға, ул<br> Һәр саҡ егеүле!<br> Йәй көнөндә сәйәхәттә<br> Йөрөү күңелле!<br> Кәрәк ергә тиҙ еткерә<br> Беҙҙең «Жигули»!<br> === Кем нимә буяй? === Борон заманда йәшәгән<br> Йәшел тигән бер ағай.<br> Буяу алып, ул яҙ көнө<br> Ағастарҙы буяған.<br> Йәйгә Йәшел ағайыбыҙ<br> Саҡырған бар төҫтәрҙе.<br> Алһыу, ҡыҙыл, күк һәм йәшел —<br> Донъяға йәм өҫтәлде!<br> Көҙҙәр еткәс, биҙәкләргә<br> Тотона Һары ағай.<br> Ул һарғайтҡас, бар тәбиғәт<br> Нәҡ алтын булып баға.<br> Ҡыш етеүгә, бумалаһын<br> Ана, Аҡ ағай ала.<br> Эй тырыша, Ер өҫтө, ти<br> Ятмаһын булып ала.<br> Ҡар иреүгә, буяуҙарға<br> Тотона Ҡара ағай.<br> Мансығас ҡараға ерҙе,<br> Ҡарҙар һыу булып аға.<br> Һыуҙы, йылғаны һәм күкте<br> Зәңгәр ағай буяны.<br> Ҡоштар осҡан зәңгәрлеккә —<br> Күккә ҡарап туйманым.<br> === Ағастар туйы === Көҙ еткәйне, ағастар ҙа<br> Алтындан күлдәк кейҙе.<br> Ап-аҡ ҡайын һарғайҙы ла,<br> Оялып башын эйҙе.<br> Сағыу буяуҙарын һибеп,<br> Ергә көҙ килә инде.<br> Саған япраҡтары — ялҡын,<br> Торғаны бер ут инде!<br> Ҡыҙыл миләш емештәре<br> Тәмләнә көҙгә генә.<br> Ырыуыбыҙ ағасы тип,<br> Күңел һөйөнә генә!<br> Япраҡ яуа, япраҡ яуа,<br> Түшәлә балаҫ ергә.<br> Елдәр таҡмаҡ әйтәләр бит<br> Әйләнә улар бергә.<br> Гүйә, ағастарҙың туйы<br> Көҙҙәр еткәндә генә!<br> Сағыу күлдәктәрен кейеп,<br> Бейеп йөрөйҙәр бергә!<br> === Ләүәш === Әсәй менән йәй көнө<br> Йөрөнөк беҙ еләккә.<br> Ул еләген, ул алмаһын,<br> Киптерҙек беҙ кәрәккә.<br> Ҡыш көнө килеп етте,<br> Төшөрҙөк беҙ еләкте.<br> Киптереп элеп ҡуйған<br> Еләк хәҙер кәрәкте.<br> Ебеткәс турағыстан,<br> Әсәй үткәрә һалды.<br> Шәкәр ҡомо ҡуштыҡ та<br> Еләк бутҡаһы алдыҡ.<br> Он, һөт, сөпрә, йомортҡа,<br> Тағы май һәм тоҙ кәрәк.<br> Иртән баҫҡан ҡамыр ҙа<br> Әҙер булды төшкөлөк.<br> Ҡамыр йәйҙек табаға,<br> Өҫтөнә еләк йәйҙек.<br> Биҙәкләп ҡуйғас ситен,<br> Хәтерләп алдыҡ йәйҙе.<br> Ун биш минутҡа таба<br> Ҡыҙыу мейескә инде.<br> Минең тыуған көнөмә<br> Ләүәш тә беште инде!<br> === Атай кеүек булам мин! === Мәрәкә күреп,<br> Һорайҙар минән<br> Баш ҡатыралар<br> Шул һорау менән.<br> Үҫкәс, кем булаң?<br> Яуаплай алам.<br> - Мин атай кеүек<br> Шәп кеше булам!<br> === Һаҡсы === Мин - буласаҡ һалдат-һаҡсы,<br> Әсәйемде һаҡлайым.<br> Һаҡлайым мин өләсәйҙе,<br> Апайымды яҡлайым.<br> Ситкә китеп уйнамайым,<br> Өй тирәләп атлайым.<br> Атай-әсәй өйҙә юҡта<br> Өйөбөҙҙө һаҡлайым.<br> === Ҡурсағым === Ҡурсағымды яратам,<br> Көн дә уны уйнатам.<br> Кистән йырлап йоҡлатам,<br> Иртән наҙлап уятам.<br> Ҡурсағымды йыуындырам,<br> Гел таҙалыҡ һөйгәнгә.<br> Бигерәк тә ныҡ шатланды<br> Күлдәк тегеп биргәнгә!<br> === Бензин кәрәк! === Машина булып уйнарға<br> Ярата беҙҙең Ғәзиз.<br> Выжлай-выжлай артҡа китә,<br> Рулен дә бора бик тиҙ.<br> Көнө буйы уйнай торғас,<br> Ашар ваҡыт та етте.<br> Ғәзизебеҙ хәбәр һалды:<br> “Минең бензиным бөттө.<br> Икмәккә ҡаймаҡты һылап,<br> Тәмләп ашаны бик тиҙ.<br> Туйып алғас, хәбәрҙәрен<br> Беҙгә һөйләне Ғәзиз:<br> “Бензин аяҡҡа төшкәйне,<br> Хәҙер муйынға етте.“<br> Ныҡлы баҫып, егетебеҙ<br> Уйнарға сығып китте.<br> === Ташлап ҡайтмай === Бигерәк рәхәт уйнауҙар<br> Йәйгеһен бергә - бергә.<br> Кис еткәнсе гөр киләбеҙ,<br> Күңелле бөтәбеҙгә.<br> Әсәйҙәр борсола башлай,<br> Сығала беҙҙе эҙләп.<br> Ҡайҙан табырға ла белмәй,<br> Бөтәләр ҡай саҡ йөҙәп.<br> Ғәзиз аҡлана: “Мин ҡайтһам,<br> Ҡурҡыр, тием, апайым.<br> Шулай булғас, нисек өйгә<br> Унан алда ҡайтайым?!”<br> === Бәпес кәрәк! === Кендек инәй хәбәр итте:<br> Һеҙгә бәпес килтерәм,<br> Ул кәрәкме, ҡыҙ кәрәкме?<br> Биләүгә урап бирәм.<br> Ғәзиз әйтә: — Малай булһын!<br> Зөбәржәт: — Һылыу кәрәк!<br> Ҡыҙҙар — әсәйгә ярҙамсы,<br> Малай — атайға терәк.<br> Һайланығыҙмы? — ти инәй.<br> Ҡысҡырҙы улар һәләт.<br> Икеһе лә бергә булһын,<br> Ҡусты һәм һеңле кәрәк!<br> === Нимә эсергә! === Төрлө - төрлө һыуҙар һата<br> Киоскылағы апай.<br> Бер көн шешәләрҙә ҡымыҙ<br> Алып ҡайтҡайны атай.<br> — Һаулыҡ өсөн бик файҙалы,<br> Эсегеҙ, — ти, — балалар!<br> Көслө, таҙа булыр өсөн<br> Эскән ата-бабалар.<br> — Буҙа бауыр өсөн һәйбәт,<br> Уныһын да эсегеҙ, —<br> Ти әсәйем, үҙе ҡоя<br> Батырҙар эсемлеген.<br> Улар борондан данлыҡлы<br> Милли эсемлек була.<br> Пепси-колаға ҡыҙмайбыҙ,<br> Булғанда ҡымыҙ, буҙа.<br> === Тәҙрәнән ҡарай... === Килеп ҡунды ла рамға,<br> Тәҙрәнән ҡарай турғай.<br> “Ҡунаҡ килә һеҙгә,” – тип,<br> Ҡыуанып әйтә, буғай.<br> Әсәй бәлеш бешерҙе,<br> Тәмле еҫтәр таратып.<br> Ә мин иҙәнде йыуҙым,<br> Келәмдәрҙе таҙартып.<br> Ҡунаҡ көтәм, тәҙрәнән<br> Алмайса күҙҙәремде.<br> Хатта кейеп алдым әле<br> Иң матур күлдәгемде.<br> === Эҫе! === Ғәзиз һүрәттәр төшөрә,<br> Юя, һыҙа, матурлай.<br> — Әсәй, ҡара, минең ҡояш<br> Бөтә донъяны нурлай!<br> Тышта ла ҡояш ҡыҙҙыра,<br> Өй эсендә том(о)ра.<br> — Һалҡын ағай, кил, кил, кил, — тип,<br> Малай һамаҡлап тора.<br> — Эҫелә уйнап булмай бит,<br> Йоҡом килә, ойота.<br> Юй әле, әсәй, ҡояшты,<br> Ҡояш апай йонсота!<br> === Сулпы таҡтым сәсемә === Толомлап үреп ҡуйҙым да<br> Сулпы таҡтым сәсемә.<br> Әберкәле күлдәк кейгәс,<br> Оҡшап торам әсәмә!<br> Камзулым да бик килешә,<br> Сулпы сыңлай сәсемдә.<br> Матур итеп бейеп киткәс,<br> Тәңкә моңо сәселә!<br> === Иң тәмле ризыҡ === Иң тәмле ризыҡ нимә?<br> Беләһең уны һин дә!<br> Көн һайын уны ашайбыҙ<br> Һин дә, ул да һәм мин дә!<br> Өҫтөнә ҡаймаҡ яғабыҙ,<br> Шәкәр – уның өҫтөнә.<br> Донъялағы тәмле ризыҡ<br> Балаларҙы үҫтерә!<br> Асыҡһаң, икмәк бик тәмле!<br> Белә уны һәр кем дә!<br> Шуға күрә яратабыҙ<br> Һин дә, ул да һәм мин дә!<br> === Ҡурҡыттыҡ! === Күрше Сирғол ауылынан<br> Яман ауырыу килгән.<br> Насар сирҙән – ҡыҙылсанан<br> Балалар сирләй икән.<br> Биттәренә, тәндәренә<br> Ҡыҙыл сыға, ти, сәсрәп.<br> Урам баҡсала ағасҡа<br> Бәйләнек ҡыҙыл сепрәк.<br> “Аҙыҡ була ҡыҙылсаға,<br> Сепрәккә икмәк төрһәң, -<br> Шулай әйтә ҡәрсәйебеҙ. -<br> Сир ҡаса, ҡыҙыл күрһә.”<br> Ырымдарҙы гел үтәһәк,<br> (Беҙгә әле улар сер!)<br> Ҡағылмаҫ, бәлки, ауырыу,<br> Ҡасыр беҙҙән яман сир!<br> === Эшкә! === Көн дә иртән тороу менән<br> Бөтәбеҙ эшкә бара.<br> Өй генә моңайған һымаҡ<br> Беҙҙе оҙатып ҡала.<br> Апайым китә уҡыуға —<br> “Бишле” генә алырға.<br> Эй ашыға әсәйем дә<br> Һуңламай, тиҙ барырға.<br> Атай иртүк сығып киткән,<br> Кәрәк бит аҡсаһы ла!<br> Мин дә барам эшемә -<br> Балалар баҡсаһына!<br> === Тәмлекәсме? === “Тәмлекәсем”, — тип ярата<br> Ҡәрсәһе Ғәзизйәнде.<br> Мин күстәнәс түгел дәһә, —<br> Тип яуаплай ейәне.<br> — Тәмлекәс ул — күстәнәс бит,<br> Ҡунаҡтан ҡайта торған.<br> Ул бәлеше, ул ләүәше —<br> Ауыҙҙан ҡоя һыуҙар!<br> Тәмлекәс, тимәсе мине,<br> Тәмлекәс — кәнфит, алма!<br> Күстәнәс тип ашап бөтһәң,<br> Ғәзизйәндән ни ҡала?!<br> === Йола тотоу === Байрамға өйҙө матурлау —<br> Боронғолар йолаһы.<br> Атай һәм апай буяны<br> Ҡапҡаны, өй ҡоймаһын.<br> Тел шартлатып йөрөйөм мин<br> Донъя ҡалай балҡыны!<br> Ишек алдын һепергәйнем,<br> Эй әсәйем маҡтаны!<br> === Ғәзиздең дуҫтары === Күп Ғәзиздең дуҫтары —<br> Күрше малай Айтуған.<br> Ул тыуғандда ҡыш көнө<br> Күктә яңы ай тыуған.<br> Бар тағы бер күршеһе<br> Айгиз — уның исеме.<br> Ай түгел, ерҙәр гиҙер,<br> Исеменә — есеме.<br> Дүрт йәш Айтуғанға ла,<br> Айгиздең бише – көҙгә.<br> Биш тултырған Ғәзиздең<br> Дуҫтары етер йөҙгә!<br> === Ниңә уйнатмайҙар? === Һорау бирһәң дә, “ы-ы”, — ти,<br> Хәбәр әйтһәң, өндәшмәй.<br> Ыылдауҙан бушамай шул,<br> Айтуған бит һөйләшмәй.<br> Ялҡҡандарҙыр һорау биреп,<br> Ғәзиз, Айгиз йүгерә.<br> Илап арттарынан ҡалмай,<br> Айтуған ныҡыш зерә*<br> — Уйнатмайбыҙ, һөйләшмәгәс, —<br> Яуапты тиҙ таптылар.<br> Айтуғанды индермәҫкә<br> Ҡапҡаны шарт яптылар.<br> Байтаҡ ваҡыт үткәс, күрәм:<br> Айтуған да һөйләшә!<br> Ғәзиз менән уйнағанда<br> Хатта ҡай саҡ телләшә!<br> (''зерә – бик'')<br> === Һүҙгә төшөнөү === Әсәһе ҡалаға китте,<br> Ә Ғәзиз йоҡлап ҡалды.<br> Әсәһен күргеһе килеп,<br> Торғас, илап та алды.<br> Яйланып китте лә унан,<br> Кискә хәтлем уйнаны.<br> Йоҡларға ваҡыты еткәс,<br> “Әсәй ҡайҙа?” —уйланды.<br> Әсәһен күргеһе килеп,<br> Мыш-мыш килде шым ғына.<br> Атаһы килгәс янына,<br> Йоҡлап китте тын ғына.<br> Әсәһе лә ҡайтты бына.<br> “Һағындым!” - тип яратты.<br> —”Һағындым” нимә була ул?<br> Әсәй уға аңлатты.<br> Уйлаһаң минең турала,<br> Күргең килһә тағы ла!<br> — Әсәй, һине мин һағындым,<br> Атай, апай – улар ҙа!<br> === Яратып булмай === Дүрт йәшлек Ғәзиз барыһын<br> Ауыҙына ҡарата.<br> Һөйләне бөгөн ул беҙгә<br> Кемде малай ярата.<br> — Әсәйемә иркәләнәм,<br> Ҡосаҡлайым атайҙы.<br> Мәктәптән ҡайтһа, йүгерәм<br> Яратырға апайҙы.<br> Мин бәпкәләрҙе һөйәмен,<br> Ашатам мин уларҙы.<br> Ҡош тибеп, алып китмәһен -<br> Ҡарайым гел шуларҙы.<br> Бесәйемде иркәләһәм,<br> Мыр-мыр миңә һыйына.<br> Аҡтырнағым – көсөгөм дә<br> Аяғыма һырына.<br> Ҡупшыҡайым – тауығымды<br> Тотам тиеп ынтылдым.<br> Яратайым тиһәм , - оса,<br> Һөйөп булмай ҡупшымды!<br> === Сут итмәгән Һандуғас === “Ай былбылым, вай былбылым,<br> Ағиҙелдең ҡамышы.<br> Таң алдынан сут-сут итә<br> Һандуғастар тауышы.”<br> Эй тырышып шулай йырлай<br> Зилә Һүрәм буйында.<br> Ғәзиз уны ихлас тыңлай<br> Ниҙәр икән уйында.<br> — Зилә апай, —ти ул, — ниңә<br> Һандуғас сут-сут итә?<br> Сут итмәй беҙҙең Һандуғас,<br> Баҡырһа, ҡурҡып китәм.<br> Ә беҙҙең Һандуғас – һыйыр,<br> Таңдан китә көтөүгә.<br> Ул һөт биргәс, әсәй һауа<br> Иртән һәм кис етеүгә.<br> === Өй эшләй === Ғәзиздәргә өй һалалар<br> Килделәр ҙә ағайҙар.<br> Туҡ та туҡ ҡыйыҡ ябалар<br> Ҡарап тора малайҙар.<br> Иң остағы Сабир еҙнәй<br> Самалап ҡаҙау ҡаға.<br> Аҡ ҡалайҙы мендерергә<br> Ағайҙар арҡан таға.<br> Аҡ ҡалайҙар шыуып ҡына<br> Ҡыйыҡҡа менеп китә.<br> Уларға ҡарап Ғәзиздең<br> Күҙҙәре ҡыҙып китә.<br> Бәләкәй сүкешен алып,<br> Ул да ҡаҙауға һуға.<br> “Мин дә өй эшләйем!” — ти ул,<br> Һүҙ әйтеп ҡара уға!<br> === Президент булыу менән === — Өләсәйҙәргә барайыҡ! —<br> Хәбәр һалды балалар.<br> Ағиҙелдә һыу инербеҙ,<br> Унда тәмле алмалар!<br> Бөрйән юлы таҡыр түгел,<br> Һикертә соҡорҙары.<br> Теләп сыҡҡас, балаларҙың<br> Өндәшмәй барыуҙары.<br> Үркәс – Әтек юлы бына.<br> Машина батты-ҡуйҙы.<br> Этләнә торғас, саҡ сыҡтыҡ.<br> Ә Ғәзиз әйтеп ҡуйҙы:<br> — Президент булыу менән үк,<br> Юлға асфальт йәйҙерәм.<br> Асфальт юлдан выжлап ҡына<br> Өләсәйгә елдерәм.<br> Бынан һуң уйнаған саҡта<br> Бик йыш батып ултыра.<br> Выжлап сығып киткән саҡта<br> Ниндәй икән уй ҡора?!<br> === Нимә эшләй Президент? === Башҡортостан иле буйлап<br> Сәйәхәт сығып киттек.<br> Ситтән тороп, карта буйлап,<br> Өфөгә килеп еттек.<br> Өсөнсөләр ихлас икән,<br> Яуаптар яуа ғына.<br> Президентты ла беләләр,<br> Бер һорауға класс тына.<br> — Ә Президент нимә эшләй?<br> Тик Таһир әйтеп ҡуя:<br> — Әйтәйемме, ул ни эшләй —<br> Ҡағыҙҙарға ҡул ҡуя!<br> — Мин әйтәм! — Зөбәржәт баҫа. —<br> Машинала ил гиҙә!<br> Кешеләр нисек эшләйҙәр —<br> Ул тикшерә тиҙ генә!<br> === Кемгә рәхәт? === Картуф күмә әсәһе.<br> Янына килде Карам.<br> Арып киткән, күрәһең,<br> Өндәшмәй ҡарап тора.<br> Текләп торғас картуфҡа,<br> Көрһөнөп ҡуйҙы Карам.<br> — Арып киттем әле мин,<br> Шулай ҙа баҫып торам.<br> — Уға рәхәт – картуфҡа,<br> Ерҙә генә ултыра.<br> Миңә генә ярамай —<br> Салбар бысрана – беләм.<br> === Мине йоҡлата === Уйнап йөрөй Ғәзим тышта.<br> Күрше инәй һораша:<br> — Балам, әсәйең ҡайҙа ул?<br> Уға килдем йомошҡа.<br> — Инәй, ҡысҡырып һөйләшмә!<br> Тауышланма, уятаң!<br> Әле бушамай шул һис тә,<br> Әсәй мине йоҡлата!<br> === Йәйғорға ҡаршы === Ямғыр менән уйнап йөрөй<br> Кескәй генә ҡыҙсыҡтар.<br> Ҡояш йылмая аҙаҡтан.<br> Ана, йәйғор ҙа сыҡҡан!<br> Йәйғорға ҡаршы йүгерҙе<br> Ышанғандар ҡыҙсыҡтар...<br> “Малайға әйләнәләр, ти бит,<br> Йәйғор аша кем сыҡҡан.”<br> Ҡыҙ булһаң, әйлән малайға,<br> Йәйғор аша һин сыҡ та!<br> Йәйғорға ҡаршы йүгерә<br> Кескәй генә ҡыҙсыҡтар.<br> === Ураҙа байрамы === — Байрам менән! Байрам менән!<br> Бөгөн Ураҙа еткән!<br> Байрам ҡотлап, беҙ сығабыҙ,<br> Ҡулдарҙа – тоҡсай икән!<br> — Байрам менән!<br> — Рәхмәт! - тиҙәр.<br> Инһәк беҙ һәр бер өйгә.<br> Байрамды ололағанға,<br> Беҙгә күстәнәс тейә.<br> Байрамсылап, тоҡсай тулғас,<br> Ҡайтып китәбеҙ өйгә.<br> Ураҙа байрамы етһә,<br> Көтөгөҙ беҙҙе һеҙ ҙә!<br> === Хәрефтәр килде ҡунаҡҡа === А<br> Алмағастан ағайым<br> Алһыу алмалар ала.<br> Алма ашаған Айрат<br> Атҡа атланып ала.<br> Б<br> Беҙҙең баҡсала<br> Банандар булмай.<br> Былтырҙан бирле<br> Баландар быҙлай.<br> В<br> Велосипедта<br> Виль елә генә!<br> Волейбол булһа,<br> Шунда елдерә.<br> В (Уы)<br> Ваҡ-төйәк менән булышып,<br> Вәли ваҡыт туҙҙыра.<br> Ватанға хеҙмәт итәм, тип,<br> Вәкил спортта уҙҙыра!<br> Ғ<br> Ғәзиз ғауғаны яратмай,<br> Ул китаптар ярата.<br> Ғилем донъяһына сумған,<br> Тимәк, ул – ғәмле бала.<br> Г<br> Газель-машина<br> Уйнатам гелән.<br> Һеҙҙе бейетәм<br> Мин гармун менән!<br> Д<br> Даян тырышып бая<br> Шундай һүрәт төшөргән:<br> Үҙе, дейеүгә ҡаршы<br> Дөлдөл менеп, көрәшә.<br> Ҙ<br> Ҙур йорттар төҙөп уйнай<br> Ғәҙел тигән бер малай.<br> Ҙур үҫкәс тә, төҙөүсе<br> Булырға тип ул уйлай.<br> Е<br> Етегән - ете егет, ти,<br> Кейеп алғандар елән.<br> Ерән аттарында елеп,<br> Улар еләккә елгән.<br> Ё<br> Ёлка, ёлка, беҙ һине<br> Һағынып көттөк йыл буйы!<br> Ж<br> Жираф жилет кейгән дә<br> Жонглер булып киткән, ти.<br> Жонглерҙар ярышында<br> Жюри булған, ти Жәүит.<br> З<br> Зоопаркка барғандар<br> Бер заман Зөһрә, Зилә.<br> Зебра тигән аттары<br> Залп бирә икән залда.<br> И<br> Был бит – ҡырмыҫҡа иләүе,<br> Иркә, илама!<br> Урап үтербеҙ, тип уға<br> Ирек аңлата.<br> Й<br> Йәй көнө йәшен йәшнәне,<br> Эй ҡойоп яуҙы ямғыр!<br> Артынса йылмайҙы ҡояш,<br> Һәм балҡып ҡалҡты йәйғор!<br> К<br> Кескәй булһа ла, Кәримдең<br> Көрәк уйнай ҡулында!<br> Ҡарҙар көрәп, көрттәр өйгән,<br> Тапап йөрөй юлын да...<br> Ҡ<br> Ҡумыҙ ята ҡумтала.<br> Ҡадир ярата ҡурай.<br> Уйнай Ҡадир ҡурайҙы,<br> Ҡурай донъяны урай.<br> Л<br> Ләлә лапаҫта уйнаған,<br> Һалҡын алдырған.<br> Лимон менән сәй эсергәс,<br> Ләлә һауыҡҡан.<br> М<br> Моратҡа – матур машина,<br> Ә Миләүшәгә – мунсаҡ.<br> Миҙалдар таға олатай.<br> Ә кем ярата мунса?<br> Н<br> Нурсилә нәски бәйләй,<br> Ә Нур ҡарай нимәгә?<br> Нисек бәйләйҙәр нәскиҙе? —<br> Ул ҡыҙығып күҙәтә.<br> Ң<br> Саңғы шыуғанда, Ильястың<br> Туңған һыңар быймаһы.<br> Моң тыңлап, быймаһын сисһә,<br> Шыуған тауҙан саңғыһы.<br> О<br> Оморҙаҡ оялта мине —<br> Йомортҡалар йоморо.<br> Ошолары ҡаҙҙыҡы, — ти. —<br> Тауыҡтыҡы – былары.<br> Ө<br> Өләсәйгә килеп төштө<br> Өфөнән Өлфәт туған.<br> Өфөлдәп тора өләсәй,<br> Булғанға Өлфәт уңған.<br> П<br> Ҡәләм пеналда ята,<br> Пенал парта өҫтөндә.<br> Пилотка – минең башта,<br> Пингвин – һыуҙың эсендә.<br> Р<br> Роман уҡый Рәсимә,<br> Күктә оса ракета.<br> Ринат ручка юғалтҡан,<br> Сәскә атҡан ромашка.<br> С<br> Сыйырсыҡ ояға осто,<br> Ә самолет – һауала.<br> Сәйҙәгә тип, сәскә өҙөп,<br> Сабир тора баҡсала.<br> Ҫ<br> Кеҫәл ярата Мираҫ,<br> Миҫал эшләй Ишморат.<br> Дөрөҫлөгөн тикшерә<br> Туйғас та, уҫал Мираҫ.<br> Т<br> Таҫма таҡҡан сәсенә<br> Минең Таңһылыу апай.<br> Тротуарҙа тамсы тама,<br> Таһир танк менән уйнай.<br> У<br> Урманға барыу өсөн<br> Урам аша үтәбеҙ.<br> Уҫаҡ үҫкән урманға<br> Урай-урай етәбеҙ.<br> Ү<br> Үлмәҫбикә йәй көнө<br> Күп үләндәр киптергән.<br> Үгәй-инә үләненең<br> Бер саҡ кәрәге тейгән.<br> Ф<br> Фуат факел тоҡандырған,<br> Фәнил фонарь ҡабыҙған.<br> Х<br> Халат кейгән Хәҙисә<br> Хәсәндән көтә хәбәр.<br> Һөйгәненә, һағынып,<br> Гел хаттар яҙа Хәбир.<br> Һ<br> Һибәт һарыҡтар көтә,<br> Һәҙиә һыйыр һауа.<br> Эше бөткәс, һабынлап,<br> Һаҡмарҙа битен йыуа.<br> Ц<br> Циркуль һыҙҙы аренаны,<br> Цирк күрһәтәләр унда.<br> Ч<br> Чапай булып уйнайҙар<br> Чабан булған малайҙар.<br> Ш<br> Шыршы үҫә урманда,<br> Шамил санала шыуа.<br> Шарҙар тотҡан Шәһиҙә,<br> Шәһит йәшенгән шкафҡа.<br> Щ<br> Щетка алып ҡайтҡан атай,<br> Щи бешерә әсәйем.<br> Ъ<br> Донъя матур, даръя сикһеҙ, -<br> Тип йырлай кескәй Яхъя.<br> Ы<br> Ыласын күккә ынтыла.<br> Ырыҫбай ырғый ерҙә.<br> Ыңғырсаҡ – атта, ышаныс<br> Ысын кешелә генә.<br> Ь<br> Ильяс ҡарай төньяҡҡа,<br> Ҡоштар осто көньяҡҡа.<br> Э<br> Эшкә китте атайым,<br> Этебеҙ һаҡлай өйҙө.<br> Ә<br> “Әлифба” уҡый Әлфиә,<br> Әсәйгә ярҙамлашам мин.<br> Ю<br> Юлай юрғаны эйәрләй,<br> Юрға юрта юл буйлап.<br> Я<br> Ямал яҡшы, ярҙамға ашыға,<br> Ялҡау ярҙам һорап, яр һала...<br> nd2vdjxe1frf3v6e5r8ifr38qcalz1v 0 5402 24708 2023-01-29T11:05:16Z Aidar254 420 "== II бүлек Мәктәп йәшендәгеләр өсөн == === Изге ҡош === Заманалар булған, ай-һай, ауыр...<br> Баҫҡынсылар илде ҡаҡшатҡан.<br> Ырыу-ырыу булып йәшәгәндә<br> Үҫәргәнгә дошман яу асҡан.<br> Яу килерен һиҙеп, аҡлан тулып,<br> Бейеп йөрөй икән торналар.<br> Эште һиҙ..." исемле яңы бит булдырылған 24708 wikitext text/x-wiki == II бүлек Мәктәп йәшендәгеләр өсөн == === Изге ҡош === Заманалар булған, ай-һай, ауыр...<br> Баҫҡынсылар илде ҡаҡшатҡан.<br> Ырыу-ырыу булып йәшәгәндә<br> Үҫәргәнгә дошман яу асҡан.<br> Яу килерен һиҙеп, аҡлан тулып,<br> Бейеп йөрөй икән торналар.<br> Эште һиҙеп, ҡулға ҡорал алып,<br> Ир-егеттәр атҡа атланған.<br> Яуҙы баҫтырғанда, саңҡ-саңҡ итеп,<br> Ҡеүәт биреп осҡан торналар.<br> Үҫәргәндәр иле йәшәгәндә<br> Изге ҡошо булыр торналар!<br> === Һыңар сандали === (Самат Ғәбиҙуллин һөйләгәненән)<br> Ветеран инәй<br> Һаҡлаған ҡалай?<br> Һандыҡтан сыға<br> Һыңар сандали.<br> Күҙе йәшләнеп,<br> Йәмилә инәй<br> Был сандалиҙың<br> Тарихын һөйләй: ...<br> Һуғыштан ҡайта<br> Тыуған яғына –<br> Ашыға һалдат<br> Улы янына.<br> Күрмәгән улын –<br> Ул киткәс, тыуған.<br> Шундай хәлдәр ҙә<br> Булған шул, туған!<br> Вокзалда – баҙар,<br> Ул күреп ҡалған.<br> Улына бүләк<br> Алмаҡсы булған.<br> Сандали өсөн<br> Ул һонған икмәк.<br> Улына – биш йәш,<br> Бик матур бүләк.<br> Поезд ҡуҙғалған.<br> Халыҡ күп. Тығын.<br> Өлгөргән һалдат.<br> Ҡапшай ҡултығын.<br> Ә унда – бары<br> Һыңар сандали.<br> Төшөп ҡалған бит<br> Һыңары ҡалай? ...<br> Фронтовик атай<br> Күп тә тормаған,<br> Алған яранан<br> Ул донъя ҡуйған.<br> Һандыҡ төбөндә<br> Һаҡлаған әсә.<br> Һәм тарих һөйләй –<br> Булғандай кисә...<br> Алдымда ята<br> Һыңар сандали.<br> Ә күҙ алдында –<br> Фронтовик атлай ...<br> Яу яланынан<br> Тыуған яғына<br> Атай ашыға<br> Улы янына..<br> === Һөнәрҙәргә өйрәнә === Егет кеше—илгә терәк,<br> Ҡыҙ кеше йортто биҙәй.<br> Беҙҙең ҡыҙҙар ял иткәндә<br> Нағышлап һала биҙәк.<br> Күҙ ҙә эйәрмәй ҡулдарға,<br> Сигә, мәрйендәр теҙә.<br> Өйрәнеүе—үҙе өсөн,<br> Матур күлдәк тә тегә.<br> Беҙҙең ҡыҙҙар шәл бәйләйҙәр —<br> Күҙ ҙә эйәрмәй ҡулға!<br> Тағы… Бешерә белмәһә,<br> Ниндәй ҡыҙ, тиҙәр, була?<br> Егеттәр ҙә ҡалышмайҙар:<br> Ағасты һырлап биҙәй!<br> Киләсәктә йорттар һалыр,<br> Өйҙәре илде биҙәр.<br> === Атайҙар байрамы === Февралдең егерме өсөндә<br> Ҙур байрам була!<br> Ул көндө класс бүлмәбеҙгә<br> Ҡунаҡтар тула!<br> Атайҙар менән малайҙар<br> Ярышҡа сыға.<br> «Күңелле старт»тан маңлайҙа<br> Оһ, тирҙәр аға!<br> Әрмелә булған атайҙар,<br> Ҡайһылай төҙҙәр!<br> Ватанды һаҡлаусы булып<br> Үҫербеҙ беҙ ҙә!<br> === Ҡарурман === Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Марат Муллағоловҡа<br> Ҡаҡса кәүҙә, көлөп баҡҡан күҙҙәр –<br> Күҙ алдыма шулай уйылған.<br> Ҡара таҡталағы аҡбур эҙе<br> Нисә яҙып, нисә юйылған.<br> Кәрәк булһа, ҡалыптарҙан ҡасып,<br> Һин үҙгәрттең дәрес ағышын.<br> «Шишмә тауышы»ның* тамсылары<br> Булһын тиеп тормош нағышы.<br> Ынтылдыҡ беҙ гүзәл Ағиҙелгә<br> Ә урманда эҙҙәр һалынды.<br> Ҡара таҡта, аҡбур арығанда<br> «Тағы яҙсы»,- тиеп ялынды.<br> Тыныс ҡалдырманы Ағиҙелдең<br> Ҡырҡып ырғытылған һәр талы.<br> Күпме йөрөһәк тә, ҡарурмандың<br> Сере беҙҙе арбап–арбаны.<br> Күпме уйлаһаң да уй етмәҫлек<br> Һин булғанһың үҙең ҡарурман.<br> Ярған шишмәләрең оло һыуға –<br> Ағиҙелгә юлдар ярырҙар.<br> Бөрйән районы Иҫке Монасип урта мәктәбендәге әҙәби-ижад түңәрәге<br> === Уҡытыусыма === Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы Марат Муллағоловҡа.<br> Көлтә-көлтә нур эркелә<br> Йөрәгемә -<br> Уҡытыусым, иҫкә төшһәң,<br> Гелән генә -<br> Нур сәселә күңелдәргә<br> Йөҙҙәреңдән.<br> Һине һөйә күпме йөрәк —<br> Йөҙәрләгән!<br> Балаларға бүлеп биреп,<br> Йөрәгеңде.<br> Борсолаһың. ин беләһең<br> Кәрәгеңде.<br> Ер шары элеүле тора<br> Был йөрәктә.<br> Беҙгә лә уны элергә<br> Һин кәрәк тә!<br> Һинең менән бергә яна<br> Нисә йөрәк!<br> Ер шарын һаҡларға үҫә<br> Күпме терәк!<br> Күп янғанға, күп көйгәнгә<br> Туҙа йөрәк!<br> Ләкин беҙгә шундай йөрәк<br> Бик-бик кәрәк!<br> === Халҡым миңә... === Халҡым миңә бер бейек тау кеүек<br> Ул мөһәбәт, бөйөк, ул – тере.<br> Күккә баҡҡан тауҙар ҡосағында<br> Иҙерәп тә килә ирейһе.<br> Халҡым миңә бер бейек тау кеүек,<br> Тау эстәре — тотош хазина.<br> Семтем хазинаны эҙләп тапһаң,<br> Тиң булырһың һин ил ҡыҙына.<br> Халҡым миңә бер бейек тау кеүек.<br> Тау ҡуйыны - ҡалын урмандар.<br> Күпме мөғжизәләр йәшеренгән--<br> Күпме унда дәрт һәм дарман бар.<br> Халҡым миңә бер бейек тау кеүек.<br> Урғып шишмәләре атыла.<br> Ҡуйынынан алҡын йылғалары<br> Донъя киңлегенә ынтыла.<br> Тау артылып талсыҡҡандар өсөн<br> Һыуһын ҡандырһасы йырҙарым.<br> Халҡым тигән бейек тауҙан бит мин<br> Шишмә булып урғылам бары …<br> Халҡым миңә бер бейек тау кеүек…<br> === Асылды аңлау === Урал тәбиғәте хозурлығын<br> Нисә быуын йырҙа йырлаған.<br> Матурлығын уның олатайҙар<br> Күҙ ҡараһы һымаҡ һаҡлаған.<br> Йылға-күлдәр, тауҙар һәм урмандар<br> Күпме сер һаҡлай бит үҙендә.<br> Уны айҡап-байҡап сыҡҡан һәр кем<br> Асыш яһар үҙе үҙенә.<br> Йомарт, ихлас тәбиғәтле Урал,<br> Ҡуйыныңда һинең — башҡортоң.<br> Киң күңелле, ихлас, ғорур, йомарт<br> Халҡыма һин, мәңге баш йортһоң.<br> Урал тәбиғәте хозурлығы<br> Күскән башҡортомдоң үҙенә.<br> Халҡыбыҙҙың күңел матурлығын<br> Данлар өсөн етмәҫ һүҙем дә.<br> === Кемдә йәшәй Салауат? === Ирек даулап яуға сапҡанында<br> Нәфрәт менән ҡаны ҡайнаған.<br> Йәберләнгән, кәмһетелгән халҡын<br> Азат итеү уйы аймаған.<br> Һай, Салауат!<br> Түҙеү, түҙеү, унан баш ҡалҡытыу,<br> Төшкән, халҡым, һинең өлөшкә.<br> Ирек һөйгән рухың тере булған,<br> Яуҙа үлгән- көйгән килеш тә.<br> Эй, ғәзиз халҡым!<br> Ошо хаҡта беҙгә һөйләйҙер ҙә<br> Иҙел башындағы ярһыу ат.<br> Халҡы өсөн янып-көйгәндәрҙең<br> Йөрәгендә ятыр Салауат.<br> Эйе, Салауат!<br> Тере йөрәк халҡым өсөн байраҡ —<br> Иҙел башындағы ярһыу ат.<br> Кемдә халҡым рухы дөрләп яна —<br> Шул кешелә йәшәр Салауат!<br> Халҡым йөрәгендә—Салауат!<br> === Һуғыш иҫкә төшһә... === Һуғыш ғәрәсәте иҫкә төшһә,<br> Йөрәктәрен тота ветеран.<br> Тамуҡ уты кеүек ҡан-ҡыйралыш<br> Күҙ алдында уның гел тора.<br> Һуғыш ваҡыттары иҫкә төшһә,<br> Тол әбейҙәр әрнеп йәш һөртә.<br> Яуҙа ҡалған ирен көткән улар,<br> Өмөтләнеп көткән һәр иртә.<br> Һуғыш ваҡыттары иҫкә төшһә,<br> Ул саҡ ун биш йәшлек малайҙар<br> Уйын күрмәнек, тип көрһөнәләр,<br> Хәҙер етмеш йәшлек бабайҙар.<br> Һуғыш ғәрәсәте иҫкә төшөп,<br> Йөрәктәрен тотһа бабайҙар,<br> Һуғыш музейҙарға китһен,тиеп<br> Бик ныҡ теләй ҡыҙҙар, малайҙар.<br> === Кешелек елкәһендә === Тәбиғәт менән бәйлебеҙ.<br> Тәбиғәттә йәшәйбеҙ.<br> Шулай булғас, ул турала<br> Уйлай торған кеше—беҙ.<br> Һайыға бит һыуҙарыбыҙ,<br> Бысрана шул һауалар.<br> Аҙаялыр инде нефть тә,<br> Һаман уны һауалар.<br> Тәбиғәт һаҡлауға мохтаж<br> Ул тонсоға башланы.<br> «Һаҡлағыҙ!»-- тип кешеләргә<br> Ул саҡырыу ташланы.<br> Күпме асыштар асалар<br> Тәбиғәт өлкәһендә.<br> Тәбиғәтте һаҡлау бит ул —<br> Кешелек елкәһендә.<br> === “Урал батыр” эпосын ятлаусы балаларға === Урал батыр ни уйланы икән —<br> Һыулы турһыҡ алғас ҡулына.<br> Һеҙҙең һүҙҙәр—йәншишмәнең һыуы,<br> Бар тәбиғәт нисек ҡыуана!<br> Йәш балалар эпос ятлағанда<br> Уралтау ҙа ҡолаҡ һалғандай.<br> Гүйә, Урал бөркөп йөрөй тауҙа<br> Шишмә һыулы турһыҡ алған да.<br> Йәншишмәнең тамсылары булып,<br> Эпос һеңә йәнгә, күңелгә.<br> Сәләм бирә, ана, Урал батыр —<br> Күк күкрәүе тиккә түгел дә.<br> Йәншишмәнең тамсыларын эскәс,<br> Бар тәбиғәт йәшәргәндәй,<br> Халҡыбыҙ бит йәшәрә лә һеҙҙән,<br> Йәшәр һаман һеҙҙең ғәмдән!<br> === Күрше === Ҡыйын саҡта, кәрәк саҡта<br> Күрше ярҙамға килә.<br> Халҡым матур әйтем әйткән: --<br> Яҡшы күршеләр телә!<br> Ауырлыҡта, шатлыҡта ла<br> Гөрләп йәшәйек бергә!<br> Ерҙә һәр бер кеше әйтһен: --<br> Уңдыҡ күршенән беҙ ҙә!<br> === Көлөү === Шырыҡ-шырыҡ!.. Шырыҡ-шырыҡ!..<br> Шырҡылдашып көләбеҙ.<br> Һәр нәмәнән ҡыҙыҡ табып,<br> Шулай үҫеп киләбеҙ.<br> Ихи-хи-хи!... Көлә торғас,<br> Биттәребеҙ ҡыҙарҙы.<br> Иҙән ярығынан да беҙ<br> Көлә торған ҡыҙҙармы?<br> Һәр һүҙҙән дә ҡыҙыҡ табып,<br> Сырҡылдайбыҙ кинәнеп.<br> Насар ғәҙәт бөтөрәбеҙ —<br> Үҙебеҙҙән дә, көлөп!<br> === Сығарылыш уҡыусыһына === Хушлашаһың бөгөн мәктәп менән,<br> Һин тормошҡа аяҡ баҫаһың.<br> Ә иртәгә һине һорау көтә —<br> Был донъяға нисек баҫаһы?<br> Ныҡлы баҫып, икеләнмәй атла,<br> Һиңә тотош ғүмер һүтәһе…<br> Бар көсөңдө туплап, һиңә әле<br> Тормош һынауҙарын үтәһе…<br> Һиңә яҙһын, дуҫҡай, был тормошта<br> Үҙ-үҙеңде, юлың табырға.<br> Тура килер үҙ ҡулдарың менән<br> Үҙ тормошоң үҙең яҙырға.<br> === Бүләк === Әсәйҙәрҙең байрамына<br> Әҙерләйбеҙ беҙ бүләк!<br> Ҡотлау открыткаһы яһап,<br> Яҙабыҙ унда теләк:<br> «Әсәй – иң ҡәҙерле кеше,<br> Беҙҙең менән мең йәшә!<br> Һинең менән өйөбөҙҙә<br> Мәңге шат ҡояш йәшәй».<br> Һүрәт яһайым таҡтаға,<br> Апай ҡулъяулыҡ сигә.<br> Һырлап-биҙәү оҡшай миңә,<br> Апай башмаҡтар тегә!<br> Беҙҙең ҡулдар теккән эштәр<br> Әсәйгә оҡшар әле!<br> Байрам менән беҙ ҡотлайбыҙ,<br> Әсәкәй, йылмай, йәме!<br> 567nlgfuvw86902tdex7z2uxoanlfkl 0 5403 24710 2023-01-29T11:05:51Z Aidar254 420 "== III бүлек Балалар һөйләй, әкиәт, хикмәтле хикәйәләр == Балалар һөйләй === Ниңә тәрбиәләмәй? === Дүрт йәшлек улым Ғәзиз бәләкәстән һикһәнде үткән ҡарт ҡәрсәһе менән бергә ултырып үҫте. Шуғалыр, теле лә иртә асылды. Бер көн миңә хәбәр һала:<br> — Әсә..." исемле яңы бит булдырылған 24710 wikitext text/x-wiki == III бүлек Балалар һөйләй, әкиәт, хикмәтле хикәйәләр == Балалар һөйләй === Ниңә тәрбиәләмәй? === Дүрт йәшлек улым Ғәзиз бәләкәстән һикһәнде үткән ҡарт ҡәрсәһе менән бергә ултырып үҫте. Шуғалыр, теле лә иртә асылды. Бер көн миңә хәбәр һала:<br> — Әсәй, ниңә мине тәрбиәләмәйһең?<br> — Нисек тәрбиәләмәйем, беҙ атайың менән икәүләп һеҙҙе, апайың менән икегеҙҙе, тәрбиәләйбеҙ инде... – тип теҙә башлаһам, теге:<br> — Ә ниңә торт ҡырҡып, сәй яһап бирмәйһең? – тип ауыҙымды яптырҙы. === Балаларына алып ҡайта... === Бер көн шулай магазиндан алып ҡайтҡан тәмлекәстәрҙе тәмләп ашап ултыра Ғәзиз. Мин әйтәм:<br> — Улым, һин үҫкәс, беҙ ҡартайған булабыҙ, беҙгә алып ҡайтырһыңмы икән тәмлекәстәр? Беҙ һиңә алып ҡайтабыҙ бит, - тим. Улым әҙерәк уйланып ултырҙы ла:<br> — Балаларыма алып ҡайтырмын, — тине лә ҡуйҙы. === Хоҙай белә... === Ғәзиздең атаһы байтаҡ ҡына йылдар колхоз рәйесе булып эшләне. Бер көн семинарға тип китте лә оҙаҡланы. Мин борсолам, машинаһы боҙолдомо икән, тип тә һөйләнәмдер инде. Телефондың юҡ сағы. Бала ишетеп ултырғандыр инде, бер мәл:<br> — Эй әсәй, уның нимә эшләп йөрөгәнен үҙе белә лә Хоҙай белә инде, ти. Дүрт йәшлек кеше ауыҙынан был һүҙҙәрҙе ишеткәс, мин бөтөнләй тынысландым. === Ҡайһыһын ярата? === Ғәзизгә биш йәш булғанда, больницанан тағы ҡусты алып ҡайттыҡ. Ғәлийән тигән мәрәкә һүҙле ҡартатайҙары бар Ғәзиз менән Зөбәржәттең. Зөбәржәттән һорай икән был:<br> — Ҡустыңдың ҡайһыныһын нығыраҡ яратаһың? –тип. Зөбәржәт уйлап та тормай яуап биргән:<br> — Яңыһын! === Һыу бөткән... === Быныһы бикәстең улы Заһирҙың ҡыҙығы. Биш-алты йәштәрҙә булғандыр ул. Беҙҙең яҡтарҙа картуфты өмә менән бер-ике сәғәттә сәсәләр ҙә бөтәләр. Бикәстәргә картуф сәсәбеҙ. Эҫе көн, һыуһаттыра. Алып сыҡҡан һыу бөткәс, Заһирҙы йомшай башланылар.<br> — Улым, һыу алып киләһеңме, тип йомшаҡ ҡына өндәшһәләр, дәртләнеп китеп бәләкәй банка менән һыу ташый. Бер заман был ташымай башланы. “Улым, алып кил инде,” — тип инәлә башлағастар, Заһир:<br> — Ҡомғанда һыу бөттө, — ти икән. === Ашарға уйлаймы? === Ғәзиз менән булған тағы бер ҡыҙыҡ иҫкә төштө. Өс-дүрт йәштәр булғандыр. Һағынып ҡайтҡанмын да: "И-и-и, тәмлекәсемде!" — тип ҡыҫып-ҡыҫып яратам. Был мине этеп, ситкә китте лә, һораулы ҡарашын төбәп: "Мине ашарға уйлайһыңмы әллә?" — ти. === Ниңә ояла? === Ҡаланан беҙҙең ауылға бер ҡыҙ ҡунаҡҡа ҡайтҡан. Өләсәһе уны һыйыр ҡаршыларға ебәргән. Көтөүҙе күргән дә был йүгереп ҡайтып киткән. Өләсәһе : ”Ниңә һыйырҙарҙың алдынан йүгерәһең, артынан ҡыуып алып ҡайтыр кәрәк,” — тип өйрәтә икән. Ҡыҙыҡай:<br> — Өләсәй, ҡайһылай оят, — ти икән.<br> — Кемгә оят? — тип өләсәй ҙә аптырап киткән.<br> — Мин оялам, — тигән ҡыҙ.<br> — Нимәгә оялаһың?<br> — Унда һыйырҙарҙың береһе лә ыштан кеймәгән, — тигән ҡыҙыҡай. === Үҙе берәү, үҙе икәү... === Беҙҙең ауылда яҙғы ташҡын ваҡытында 7-8 йәшлек бер бала яр буйында уйнап йөрөгәндә, һыуға ағып киткән. Яҡында игеҙәк малайҙар уйнап йөрөгән. Улар тегене һыуҙан сығарғандар ҙа өйҙәренә тиклем алып барып, үҙҙәре лә ҡайтып киткән. Теге бала өйгә ингәс, һыуға батҡанын һөйләп биргән. Әсәһе:<br> — Кем һыуҙан алып сыҡты һуң? – тип һораһа, бала:<br> — Үҙе берәү, үҙе икәү, — ти икән. Игеҙәктәр икәнен шунан аңлағандар. === Нимә ярай? === Гөлсөм инәй яҡын тирәләге балаларҙы тәмлекәстәр менән һыйлап, өйрәтеп бөткән. Бына бер көн атаһына эйәреп уларға Ғәзим килде. Ул инәһен күргәс тә:<br> — Инәй, миңә кәнфит бир! – тип ҡысҡырҙы.<br> — Ай әттәгенәһе, улым, кәнфитем юҡ бит әле! – тине Гөлсөм инәй. Ғәзим бер ҙә аптырап торманы:<br> — Миңә печенье ла ярай! === Аҡсаһы бармы? === Камил ағай бесән алып ҡайтты. Трактор бесәнде ауҙарҙы ла ҡайтып китте. Күршелә йәшәгән өс малай һәнәктәрен тотоп килеп тә еттеләр . Олоһо сәләм биргәс:<br> — Олатай, ярҙам кәрәкме? – тип һораны. Камил ағай әйтте:<br> — Яйлап үҙем өйөрмөн әле!<br> Малайҙарҙың кесеһе:<br> — Аҡсаһы юҡтыр! – тине ситкә ҡарап. Йәнәһе, улар эшләшһә, ағай уларға аҡса бирергә тейеш. === Өйҙә түгел === Марат бик шаян малай. Бер көн уларға Гөлсирә инәһе килде. Ишек алдында уйнап йөрөгән Мараттан:<br> — Әсәйең өйҙәме? – тип һораны.<br> — Юҡ, өйҙә түгел, – тине малай. Гөлсирә инәй, һуҡрана-һуҡрана, ҡапҡаға боролдо.<br> — Өйҙә булам тигәйне бит, килеүем бушҡа булды инде.<br> Марат инәһенә ҡысҡырҙы:<br> — Әсәйем өйҙә түгел, баҡсала!<br> — Эй, ошо Маратты! – тип инәй, шат йылмайып, баҡсаға йүнәлде. === “Текә” телефон (хикәйә) === Нурсиләнең телефоны ябай ғына. Класташтары, башҡа балаларҙың матур-матур телефондарын күреп, уның эсе боша, йәне көйә. Шундай “текә” телефон тотоп йөрөгөһө килә уның... Көн һайын ҡайта ла, ата-әсәһенә ошо хаҡта мыжый:<br> — Мин генә шундай “отстой” телефон тотоп йөрөйөм... Ҡыҙ үҙе бик әүҙем: яҡшы уҡый, спортта ла һынатмай, волейбол, саңғы ярыштарында ҡатнаша, йыр, бейеү буйынса үткәрелгән бәйгеләргә лә йөрөй. Тик шуныһы бар: йөрөгән ерендә нимәһен булһа ла онотоп ҡалдыра. Үҙе йыйнаҡ булмағас. Эрерәк әйберҙәрен – крассовки, свитер кеүек әйберҙәре, кешеләр аша “хужаһын эҙләп таба”, килеп етә. Тик был юлы волейбол ярышына барған саҡта Нурсилә телефонын онотоп ҡалдырҙы. Телефон, ябай ғына булһа ла, “хужаһын эҙләп, кире ҡайтманы. “Текә” телефон таптырып, көн дә әсәләренең башын ҡатырған Нурсилә ярты йыл буйы шым ғына телефонһыҙ йөрөнө. === Төлкөбикә хәйләһе. (Әкиәт) === Борон-борон заманда бер урманда йәшәгән ти йәнлектәр. Был урман бик ҙур булмаған. Шуға күрә йәнлектәр бер-береһен яҡшы белгән. һәм уларҙың үҙенә күрә хужалары ла булған. Урман бай булған, хайуандар ҙа кәйеф-сафа ҡороп, матур тормош менән йәшәгән, ти. Төлкөбикә-ханбикә лә әле бер йәнлектә, әле икенсеһендә ҡунаҡ булып, рәхәт сигеп көн күргән, ти. Ләкин заманалар үҙгәргән. Урманда ашарға аҙыҡ та бөтә башлаған, урман үҙе лә бәләкәй генә булып ҡалған, ти. Йәнлектәр һаны артҡан, ә аҙыҡ наҡыҫайған икән. Бер көн йәнлектәр кәңәшкә йыйылған. «Артабан нисек йәшәргә?» - көн тәртибендә ошо мәсьәлә торған. Төлкөбикә өҙөп кенә бер тәҡдим дә әйтә алмаған. Шул ваҡыт Арыҫлан тороп:<br> — Урман ҙурайһын өсөн урман ситенә ағастар ултыртырға, ә аҙыҡ етешмәгәс, баҡса эшләп, унда төрлө йәшелсә, емеш-еләк үҫтерергә кәрәк! — тигән.<br> Был тәҡдим барыһына ла оҡшаған. Арыҫландың дуҫы Юлбарыҫ та тороп:<br> — Бик эшлекле тәҡдим әйтелде. Ләкин был эште ойоштора белергә лә кәрәк.<br> Беҙҙең хужа Төлкөбикә булып ҡалһа, бер нәмә лә килеп сыҡмаясаҡ! Эш эшләтеү ҡунаҡ булып һыйланып йөрөү түгел, - тигәс, бар йәнлектәр кемде баш итергә тип уйға ҡалған, ти. Шул саҡ Юлбарыҫ:<br> — Тәҡдимде Арыҫлан индерҙе, уны үҙебеҙҙең башлыҡ итеп һайлайыҡ!—тип үҙ фекерен әйткән, ти. Барыһы ла уны хуплаған.Арыҫлан бер тауыштан Йәнлектәр батшаһы итеп һайланған,ти. Арыҫлан, тороп:<br> — Эште мин ойоштора алырмын да ул. Миңә ярҙамға сәркәтиб кәрәк булыр, яҙып йөрөүсе, - тигәс, йәнлектәр элекке ханбикә—Төлкөбикәне сәркәтиб итеп һайлап ҡуйғандар, ти. Арыҫлан ең һыҙғанып эшкә тотонған. Көн тимәй, төн тимәй, урмандағы йәнлектәрҙе лә, үҙен дә аямай, эшем эш булһын тип, тырышҡан ти. Тырышлыҡтың һөҙөмтәләре лә күренгән.Урман ситендә йәш үҫентеләр ҡалҡып сыҡҡан. Баҡсаға алмағас, башҡа ҡыуаҡтар ултыртылған, йәшелсәләр мул уңыш биргән. Быға ҡарап, бар йәнлектәр ҡыуанған. Арыҫланға дан йырлаған. Элек аслы-туҡлы йөрөгән йәнлектәрҙең өҫтәлендә төрлө ризыҡтар барлыҡҡа килгән. Бергәләп эшләү уларҙа эшкә ҡарата ҙур дәрт тыуҙырған. Йөҙҙәренән йылмайыу китмәгән. Һәр эште бергәләшеп хәл итеү, кәңәшләшеп эшләү уларға оҡшаған. Бөтә йәнлектәрҙең дә Арыҫлан менән генә иҫәпләшеүе, уны ғына маҡтауы бер Төлкөбикәгә генә оҡшамаған.Урмандағы бар хайуандың кәңәшкә Арыҫланға ғына килеүе,Төлкөнө бар тип тә белмәүе уны сығырынан сығарған.<br> — Күрһәтермен әле мин һеҙгә төлкөлөгөмдө! Минең менән дә иҫәпләшә башларһығыҙ!—тип теш ҡайраған ул. Иң беренсе ул үҙен алып ташларға фекер биргән Юлбарыҫҡа үсле булған. Үҙенең ҡунаҡ булып, һыйланып йөрөгән саҡтарын иҫләп, ул ирендәрен ялап алған хатта. * * * Арыҫлан менән Юлбарыҫ дуҫ йәшәгән. Уларҙың ғаиләләре лә үҙ-ара татыу булған, байрамдарҙы улар бергә үткәргән. Төлкөнән айырмалы, Арыҫлан башҡа бер йәнлеккә лә ҡунаҡҡа йөрөмәгән. Төлкөбикәнең быға бик эсе бошҡан.Үҙ һүҙен нисек үткәрергә, Арыҫланға нисек яҡынайырға, тип баш ҡатырған. Ниһайәт, ул уйлап тапҡан.<br> Иртәгәһенә бөтә йәнлектәр баш баҫып, эшкә керешкәндә, йомшаҡ баҫып, ирендәрен ялай-ялай, ҡағыҙ-ҡәләм тотҡан Төлкөбикә Арыҫлан эргәһенә килгән:<br> —Арыҫлан ағай, йыйылышта мине сәркәтиб итеп һайлағайнылар бит әле, онотманығыҙмы? Бынан һуң мин һеҙҙең уң ҡулығыҙ булырмын. Кемдәр нисек эшләй, шуны яҙып барырмын.Юҡһа, күп эшләй торғас, ябығып киттегеҙ. Бигерәк үҙегеҙҙе аямайһығыҙ ҙа инде, - тип, Арыҫланды йәлләп тә алған, ти. Арыҫлан баш ҡағып ҡына ҡуйған.<br> — Мәйелең, - тигән ул.<br> Төлкөбикә ең һыҙғанып эшкә тотонған. Көн һайын таң менән Арыҫлан эргәһенә килеп, тәмләп-тәмләп, кисәге көндә кем нисек эшләгәне хаҡында һөйләр булып киткән. Нисегерәк үҙен аҡыллы, башҡаларҙы меҫкен итеп күрһәтергә — ул үҙ хикәйәһен төнө буйы уйлап, төҙөп ҡуйған, ти. Йәнлектәр бер ни һиҙмәй, баш баҫып эшләүҙәрендә булған. Йомшаҡ баҫып, Төлкөбикә улар эргәһенә көн дә килгән. Тәүҙә йомшаҡ тауыш менән: «Арыҫлан ағай былай ҡушты, тегеләй ҡушты,» - тип, күрһәтмәләр биргән. Эшләшкән булып йөрөй торғас, һылтауын табып, ул тайыу яғын ҡайырған. Арыҫланға ул : «Йонсоп йәнлектәр эргәһенә барып торма. Мин һинең сәркәтибең бит. Бынан һуң һинең бойороҡтарыңды мин генә еткерермен уларға,» - тип һырпаланған. Арыҫланды ураған һайын маҡтаған, ти. Башта Арыҫланға Төлкөбикәнең йәнлектәр тураһында һөйләүе оҡшаған. Төлкө һәр йәнлектең бер етешһеҙлеген тапҡан, тәмләп-тәмләп шул хаҡта сәғәттәр буйы һөйләргә лә әҙер булған. Ул хатта уларҙың һәр береһенә ҡушамат та таҡҡан, ти. Мәҫәлән, Бөкөрө Бурһыҡ, Ығыш Ишәк, Алабарман Айыу, Тиҫкәре Бүре, Һаран Маймыл, Ҡылый Ҡуян. Арыҫлан Төлкөбикәнең ҡуштанлығына, зирәклегенә, матур һөйләүенә һоҡланыуын йәшермәгән. Төлкөбикә уның һайын хәбәрҙәрен ҡабартыбыраҡ һөйләгән, үҙе эстән генә тешен ыржайтҡан: «Белерһең әле минең кемлекте!» Арыҫлан хәҙер өңөндә генә бойороҡтар яҙған, уларҙы Төлкөбикә баҡсала эшләүсе йәнлектәр янына барып, еткереп торған.<br> — Батшабыҙ Арыҫлан яҡшыраҡ эшләргә ҡуша! — тигән ул, бойороҡто уҡығас. Төлкө һәр көн бер йәнлек эргәһенә килеп, «Насар эшләйһең,» - тип бәйләнер булып киткән. Икенсе көндө таң менән Арыҫлан янына килеп, шул йәнлек тураһында үҙе уйлап сығарған хикәйәһен һөйләгән.<br> — Уф, шул Тиҫкәре Бүрене! Ялҡау! Эшләгән эшен әйтер инем! Йөрөй шунда! Кисә үҙенә: «Аяғыңды һөйрәп саҡ атлайһың, үҙеңә тигәндә ырғып йөрөйһөң!» тиһәм, оҡшатмай. Бына нисек атларға кәрәк, тип, атлап та күрһәттем үҙенә. «Һин обший котелдан ашар өсөн генә киләһең бит эшкә!»-- тием тегегә. Арыҫлан хикәйәне иҫе китеп тыңлаған. Төлкөнөң тапҡыр яуабына хайран ҡалған.<br> — Етмәһә, шул хөрәсән, мине ошаҡларға һиңә килер әле! Бына күр ҙә тор!—тигән Төлкө. Төлкө китеп күп тә үтмәгән, ысынлап та, Бүре һаҡ ҡына ишек шаҡып, инергә рөхсәт һораған. Арыҫлан уны тыңлап та тормай, Бүрегә ябырылған:<br> — Ниңә эштә түгелһең, хөрәсән, марш эшеңә! Яҡлау өмөт итеп килгән Бүре аптырап ҡалған, Төлкөнөң эшкә ҡамасаулап йөрөүе, бәйләнеп йонсотоуы тураһында һөйләргә теләгән, тик Арыҫлан уны тыңларға ла теләмәгән. Төлкөбикәнең хәйләһе килеп сыҡҡан: көн һайын бер йәнлек Арыҫланға яҡлау һорап килгән, ә Арыҫлан уларҙы тыңларға ла теләмәй, кире борған. Сөнки Төлкөбикәнең һәр йәнлекте кәмләп, хурлап һөйләүенән Арыҫлан уларҙы күрә алмау дәрәжәһенә етеп, асыуы килеп ултырған булған. Төлкөбикәнең бышылдап ҡына һәр саҡ:<br> — Арыҫлан ағай, улар һиңә лә һүҙ ташлайҙар әле. «Үҙе килеп эшләһен, нимә бойороп ҡына ята өңөндә, - тиҙәр, - тигән һүҙҙәре бигерәк ярһытҡан, сығырынан сығарған уны. Ул йәнлектәргә береһенән-береһе ауырыраҡ эштәр ҡушҡан, һанаулы ғына көндәрҙә уны тамамларға ҡушҡан. Шулай итеп, Арыҫлан үҙе лә һиҙмәҫтән, Төлкөбикә хәйләһенә эләгеп, нисек йәнлектәрҙән алыҫайғанын һиҙмәй ҙә ҡалған ти. Йәнлектәр уға йөрөмәй башлаған. Төлкөбикә, эстән көлөп:<br> — Хәҙер, Юлбарыҫ, һиңә сират етте, үсемде алмай ҡуймамын, - тигән. Икенсе көндә үк Төлкө Арыҫланға Юлбарыҫ тураһында уйҙырмалар яуҙыра башлаған.<br> — Бынау Юлбарыҫҡа әллә нимә булған, — тип башлаған ул һүҙен. — Бөтә йәнлектәрҙе йыя ла һөйләшә лә ултыра. Саҡ туҙҙырып ебәрәм. Эште шулай эшләр кәрәк, былай эшләр кәрәк, тигән була. Һиңә ҡаршы ҡоторта йәнлектәрҙе, әллә баш булғыһы килә инде. Ә һин уны дуҫ тип йөрөгән булаһың! Арыҫландың күңеленә шик төшкән. Бына һиңә дуҫ! Ә нимә уйлап йөрөй! Эштән ҡайтҡанда үҙенә һуғылған Юлбарыҫты ул һалҡын ҡаршылай. һөйләшеп тә ултырмай, ҡабаланған кеше булып, ишеккә йүнәлә. Юлбарыҫ та һиҙә дуҫындағы үҙгәреште. «Нимә булған быға?» - тип уйлана ул. Бер көн Юлбарыҫтың балаһы ауырып китә. Ни эшләргә белмәгән Юлбарыҫ эшкә лә бара алмай, көнө буйы балаһы эргәһендә була. Был хәлгә берҙе биш итеп һөйләргә яратҡан Төлкө бигерәк ҡыуанған. Юлбарыҫтың эшкә сыҡмауын ул Арыҫланға протест, тип белдергән. Юлбарыҫты хулиганлыҡта ғәйепләгән. Арыҫландың башы ҡатҡан. Берәй сара күреү яғын хәстәрләй башлаған. Ә был ваҡытта Төлкөбикә Юлбарыҫ эргәһенә килеп, яһалма тауыш менән:<br> — Балаң ныҡ ауырыймы? Ярҙам кәрәкмәйме? Ниндәй үләндәр кәрәк—үҙем алып килеп бирермен, - тип таҫма телләнгән. Үҙе күҙен йылтыратып:<br> — Уй, беҙҙең Арыҫлан батшабыҙ бигерәк талапсан шул. Саҡ ҡына изге күңелле булыр кәрәк тә инде. Бына һинең балаң ауырый — ә ул һине эшкә сыҡмай, тип әрләй, үҙенә саҡырта. Төнө буйы һаташҡан балаһы эргәһендә керпек тә ҡаҡмай ултырып сыҡҡан Юлбарыҫ был һүҙҙәргә әллә ни әһәмиәт бирмәгән, ти. Төлкөбикә:<br> — Ярар, саҡыртҡас, барырһың инде Арыҫлан ағай эргәһенә, - тип китеп барған. Икенсе көн таң менән Арыҫлан сығырынан сығып, Юлбарыҫҡа ниндәй яза биреү тураһында уйланып ултырған булған. Инде уйлап тапҡанда ғына ишектә Юлбарыҫ күренгән.<br> — Иртәгә йыйылыш була. Һинең тәртибең тураһында ла һүҙ булыр, - тигән Арыҫлан.<br> — Нисек минең тәртибем? — тип аптырап торған Юлбарыҫты, оса-ҡуна килеп ингән Төлкөбикә ҡыҫырыҡлап сығарып та ебәргән.<br> — Бар, бар ҡайт өйөңә! Беҙгә бында Арыҫлан ағай менән йыйылыш тураһында һөйләшә торған бар. Унан миңә йәнлектәргә хәбәр итәһе бар әле. Йыйылышты Арыҫлан аса һәм һүҙ башлай. Ул Юлбарыҫ тураһында бер-ике һүҙ ҙә әйтеп өлгөрмәй, бар йәнлектәр Юлбарыҫты яҡлап, Арыҫландың үҙенә ябырыла. Уны өңөндә тик ятыуҙа, йәнлектәрҙең тормошон белмәүҙә, белергә теләмәүҙә ғәйепләйҙәр. Төлкөбикә, матур ҡойроғон бот араһына ҡыҫтырып, шым ғына эстән көлөп ултырған, ти. === Бер алдаһаң. (хикәйә) === Фәғилә 9-сы класта күрше ауыл мәктәбенә йөрөп уҡый. Көн һайын өс саҡрым юл тәпәйләргә тура килә. Күмәкләшеп һабаҡташтар менән шаяра- көлә атлағас ни, саҡрымдар һиҙелмәй ҙә ҡала. Бөгөн Фәғиләнең йәйәү йөрөгөһө килмәне. Ул, хәйләләшергә уйлап, бер саҡрымдай юл үткәс, ҡапыл юлға ултырҙы ла, илап ебәрҙе:<br> — Аяғым һынды!<br> — Ысынмы? — тип иптәштәре уны уратып алды.<br> — Ысын, — тип яуапланы Фәғилә. Ике класташ егет, ҡулдарын тоташтырып, Фәғиләне ултыртып алды. Мәктәпкә еткәс, ул һикереп төштө лә:<br> — Минең аяғым һынманы! — тип йүгереп мәктәп эсенә инеп китте. Ике саҡрымдай уны алмашлап күтәреп килгән класташтары бер талай һүҙһеҙ торҙо. Был ваҡиға онотолоп та бара ине. Бер ваҡыт әлегә лә баяғы таныш урынға еткәс, Фәғилә йәнә ултыра төштө.<br> — Нимә булды? — тип һоранылар.<br> — Аяғым һынды, — тине Фәғилә, иламһырап.<br> — Алдашма! — тине һабаҡташтары, туҡтап та тормайынса.<br> Фәғилә ултырып ҡалды. Бер нисә дәрес үтеүгә, тәнәфескә сыҡҡас, уҡыусылар ни күрә: Фәғиләнең атаһы ҡыҙын атҡа ултыртып бара. Был юлы уның аяғы ысынлап һынған икән. Атаһы уны больницаға гипс һалдырырға алып китеп барған булған. === Һеперткегә ултырып. (хикәйә) === Ғәлиәгә 6 йәш, әле мәктәпкә бармаған. Бөгөн ул әсәһенә үсекте. Ул ҡушҡан эште тыңламайынса, тышҡа сығып китте. Шулай күпме торғандыр, күҙҙәренә күрше инәйҙең үҙҙәренә инеп килеүен күрҙе. — Һаумы, ҡыҙым, әсәйең өйҙәме, тиҙ генә инеп сығайым әле, йомошом бар ине, - тип алсаҡланып һөйләнеп инеп килгән Рәйфә инәйгә лә ҡапыл асыуы килеп китте Ғәлиәнең. Уның бөгөн кәйефе юҡ, бар донъяға асыуы килеп тора. Йөрөмәһендәр бында тағы ла уның йәнен көйҙөрөп... Ғәлиәнең күҙе тупһа янында ятҡан һеперкегә төштө. Ҡапыл уны алды ла ишеккә ыңғайлаған Рәйфә инәйҙең юлын быуҙы. Ҡыҫыҡ торған ишек шарт итеп ябылды. Ғәлиә һеперткеһен өҫкә күтәрҙе:<br> — Өйгә инмәйһең!<br> — Атаҡ! Атаҡ! – тип инәй аптырап китте. - Ә ни эшләп?<br> — Әсәйем өйҙә юҡ! – тип ауыҙын турһайтты ҡыҙ.<br> — Әле генә ишек алдында йөрөй ине бит, шул арала ҡайҙа китте һуң? Ҡыҙым, әсәйеңә йомошом бар, инеп кенә сығайым өйгә!– тине, борсолоп, инәй.<br> — Әйтеп торам бит, өйгә индермәйем! – тине тауышын күтәреберәк, урынынан ҡымшанмай ҙа баҫып торған ҡыҙ. Баланың үҙен тотошонан Рәйфә инәй әсәһенең өйҙә икәнен аңланы. Аптырап, Ғәлиәгә ҡарап торҙо ла:<br> — Һеперткене баш осона күтәрергә ярамай! Насар ҡыҙ булып тораһың. Күп улайтып һепертке күтәреп торһаң, Мәскәй әбей кеүек һеперткегә ултырып осоп та китерһең әле! – тине лә ҡайтыу яғына йүнәлде. Кис йоҡларға ятҡас, Ғәлиә ҡысҡырып илап ебәрҙе.<br> — Мәскәй әбейҙең һеперткеһенә ултырып осҡом килмәй!.. Рәйфә инәйгә башҡа һепертке күтәрмәйем! Янына йүгереп килеп еткән әсәһенә көндөҙ булған хәлде һөйләп, башҡаса әсәһенә үсекмәҫкә, килгән кешегә һепертке күтәрмәҫкә һүҙ биргәс кенә, тынысланып йоҡлап китте ҡыҙ. === Етмәгән йомортҡа (хикәйә) === Әминә икенсе синыфты тамамланы. Үҙен ҙур итеп тоя. Йәйге каникулдар башланып киткәс тә, уларға сират көтөүе етте. Ауылда шулай һыйырҙы ла, һарыҡ-кәзәне лә мал башы һанына ҡарап сиратлап көтәләр. Үҙҙәренә сират еткәс, Әминә лә көтөүгә барырға тәүәкәлләне. “Һыйырҙар артынан ҡыуып йөрөргә ярар әле”, - тип атаһы ла ризалашты. Бына көткән көн дә килеп етте. Ул атаһы, ағаһы, апаһы – дүртәүләп таңғы алтыла көтөүгә лә сығып киттеләр. Һыйырҙар артынан йөрөп, Әминә арыны, һыуһаны, асыҡты. Сәғәт ун берҙәргә яҡын атаһы барыһын да янына йыйып алды. “Ҡапҡылап алайыҡ!” – тине ул. Юл тоҡсайынан икмәк, йомортҡа сығара башланы. “Йомортҡа туҡлыҡлы, хәҙер үҙегеҙгә хәл инеп китер, көнө буйына етерлек итеп әсәйегеҙ бешереп һалғандыр һәр берегеҙгә теүәлләп, “ – тип һөйләнә-һөйләнә атаһы һәр береһе алдына берәр йомортҡа һалды. Әминә атаһы янында ултыра ине,ул ынтылып ағаһы менән апаһына йомортҡалар һалған мәлдә тиҙ генә тоҡсайҙағы бер йомортҡаны алып, кеҫәһенә йәшерҙе. Берәү ҙә күрмәй ҡалды. Улар шулай бер аҙ тамаҡ ялғап, пластик һауытта һалып алып килгән һыуына башлаған шәкәрле сәйҙәрен эскәс тә, үҙҙәренә хәл инә барыуын тойҙолар. Әминә кеҫәһендәге йомортҡаны төшкөгә ашағансы уҡ бер ағас төбөнә сүкәйеп ултырып ашап алды. Уныһын да берәү ҙә күрмәне. Төшкөгә туҡтағас, атаһы һәр береһенә икешәр йомортҡа таратты. “Әсәйегеҙ һәр берегеҙгә өсөшәр йомортҡа һалдым, тип әйткәйне,” – тип һөйләнеп ултырған атаһы ҡапыл туҡтап ҡалды. “Әсәйегеҙҙең өҫтөнә сыға бит был, йомортҡалар етмәй, – тине аптырап. – Ярар, үҙем берәүҙе ашайым инде. ” Атаһы бер генә йомортҡаны ашағанда Әминәнең оялыштан бите яна башлаған ине инде. Ләкин быға берәү ҙә аптыраманы. Сөнки көн шундай эҫе. Көтөүҙән ҡайтып сәй эсеп ултырғанда, атаһы әсәһенә ҡарап, йомортҡаларҙың берәүгә кәм булыуын әйтте. Быға әсәһе лә аптырап китте: “Ҡабат-ҡабат һанап һалғайным”. Йоҡларға ятҡас, Әминә түҙмәй, ҡысҡырып илап ебәрҙе:<br> — Йомортҡаны мин ашаным бит ул! Әсәйем уларҙы теүәл һалғайны! Ғәфү итегеҙ инде мине! — тип һыҡтаны ул. c9gdei2k47fixrdz5jj74txrdex6q6q 0 5404 24712 2023-01-29T11:06:29Z Aidar254 420 "== IV бүлек ”Иҙел ҡыҙы” повесы == === 1. «Эр»һыҙ сағым === Үҙемде белеүем «эр» өнөн әйтә белмәүҙән башланды. Ағай-апайҙарым минән:<br> – Исемең нисек? – тип һорай, ә мин «эр»һыҙ ғына яуап ҡайтарам:<br> – Әлфилә. Улар миңә төрлө әйберҙәр күрһәтә. Мин бар..." исемле яңы бит булдырылған 24712 wikitext text/x-wiki == IV бүлек ”Иҙел ҡыҙы” повесы == === 1. «Эр»һыҙ сағым === Үҙемде белеүем «эр» өнөн әйтә белмәүҙән башланды. Ағай-апайҙарым минән:<br> – Исемең нисек? – тип һорай, ә мин «эр»һыҙ ғына яуап ҡайтарам:<br> – Әлфилә. Улар миңә төрлө әйберҙәр күрһәтә. Мин барыбер «эр»һыҙ ҡабатлайым. – Был нимә?<br> – Салбал.<br> – Ә тегеһе?<br> – Бүлек.<br> Салбар менән бүрек тотҡан ағай-апайҙарым һыны ҡатып көлә, мине үсекләйҙәр.<br> – Һаҡау, һаҡау... Һаҡау менән уйнамайбыҙ. Һаҡауҙы уйнатмайбыҙ. Улар минән ҡаса. Күҙҙәремдән йәштәр тама. Яңғыҙ ҡалғас, илай-илай «эр» өнөн әйтергә тырышам. Килеп сыҡмай. «Эр»лы әйберҙәрҙе тырышып-тырмашып ҡысҡырып ҡабатлайым. Юҡ, булмай. Күҙ йәштәрем аға башлай һәм мин туҡтайым. Ағай-апайымдар минең менән уйнамағас, яңғыҙ ултырырға ғәҙәтләндем. Ул урын йә кәртә башы, йә мунса алды, йә умарта баҙының баҫҡысы була. Яңғыҙ ҡалһам, тағы «эр»лы әйберҙәрҙе ҡысҡырып атарға тырышам. . Килеп сыҡмағас, бөтә өндәрҙе берәмләп тә, ҡушып та ҡабатлайым. “Р” өнөн әйтә алмағас, ҡатыраҡ яңғыраған “ж”, “ш” өндәренә көс төшөрәм, уларҙы ҡабатлай торғас, хатта тауышым бөтөп китә.. Шулай бер йәй буйы теш үтмәҫ «эр» менән алыш¬тым. Яңғыҙ ҡалып ултырыу миңә йыш эләгә ине. Өлкән ағайым, апайым әсәйемдәр менән бесәнгә китә, икенсе апайым ҡустымды йоҡлата. Мин үҙемә баш, үҙемә түш булып, «эр» өнө менән алышам. Тырыша торғас, барыбер әйттем уны. Башта үҙ ҡолағыма ышанманым. Тағы ҡабатлап ҡараным. Сыға! «Эр»лы һүҙҙәрҙе әйтә башланым. Килеп сыға бит! Бер кемгә лә өндәшмәй, көн буйы «эр»лы һүҙҙәрҙе үҙ алдыма ғына әйтеп йөрөйөм. Ә шатлығым эсемә һыймай. Уны кем менәндер бүлешер кәрәк. Әсәйем янына йүгерәм. – Әсәй, әсәй! Хәҙер мин «эр» тип әйтә беләм! – тим. – Бына әйтәйемме? Минең исемем – Әлфирә! Тағы «эр»лы әйберҙәрҙе атай башлайым. Әсәйем йылмая ла:<br> – Өйрәнгәнһең бит, – тип арҡамдан һөйә . Түбәм күккә тейгәндәй була. Бик ныҡ теләһәң һәм тырышһаң, бөтә нәмәгә лә теш үтә икәнен мин шулай дүрт-биш йәштәрҙә үк аңланым... === 2. Йоҡлап ҡалыу === Әлиә апайым мәктәпкә өйрәнсеккә йөрөй башланы. Уға яҙға – ете, миңә биш йәш була. – Мин дә барам, – тип ныҡышҡас, әсәйем апайыма эйәртеп, мәктәпкә ебәрҙе. Унда шул тиклем оҡшаны! Иң артҡы партаға яңғыҙымды ғына ултыртып ҡуйҙылар, төҫлө ҡәләмдәр менән ҡағыҙға нимәнелер буяп ултырҙым. Ә апайымдар ниндәйҙер таяҡсалар һыҙҙы. Икенсе юлы ла эйәреп барҙым. Өсөнсө тапҡыр апайымдың сығып киткәнен абайламай ҡалдым, бүтәнсә мине ебәрмәнеләр ҙә. Ләкин уҡырға барыу теләге менән яна башланым. Йәй ҙә етте. Әсәйемдән:<br> – Апайым ҡасан мәктәпкә бара? – тип һорайым.<br> – Көҙ еткәс, балам.<br> – Ә көҙ ҡасан етә?<br> – 1 сентябрҙә, ҡыҙым. Йәй буйы бер кемгә лә өндәшмәй генә 1 сентябрҙең килгәнен көттөм. Ағай-апайҙарыма эйәреп, мәктәпкә барғым килә. Бына бер саҡ улар уҡыуға әҙерләнә башланы. Атай-әсәй форма, алъяп¬ҡыс, таҫма, китап-дәфтәр, сумка, башҡа кәрәк-яраҡ һатып алды. Әсәйемә әйтеп ҡуйҙым:<br> – Апайым менән мин дә беренсе синыфҡа уҡырға барам!<br> Ә ул:<br> – Йәшең етмәгән бит әле, балам, – ти.<br> – Йәшем етмәһә лә, барам, – тим.<br> – Йәшең етмәгәс, алмайҙар, ҡыҙым.<br> – Алалар. Теге ваҡыт апайым менән йөрөнөм дә инде өйрәнсектә, – тим. Әсәйем өндәшмәй. Иртәгә – 1 сентябрь. Ағай-апайҙарым кис буйы мәктәпкә әҙерләнде. Мин дә мәж килеп улар араһында йүгереп йөрөнөм. Иртәнсәк уянып китһәм, өйҙә – тынлыҡ. Шомланып, тирә-яғыма ҡарайым: яҡтырған. Мин бит мәктәпкә барырға тейеш кеше! Әллә йоҡлап ҡалғанмынмы? Йүгереп өйҙө ҡарап сығам – бер кем юҡ. Тышта ла береһе лә күренмәне. Урамға атылам – ҡулдарына сәскәләр тотҡан бер нисә бала һәм өлкән кеше¬ләр мәктәп яғынан ҡайтып килә ине. Йүгереп ишек алдына инәм. Шым ғына илай-илай ҡап¬ҡа ярығынан байрамдан ҡайтыусыларҙы күҙәтәм. Әсәйем ҡайтыуға, илап хәлем бөткән ине. Саңлы ергә лып ултырҙым. Берәй нәмә өндәшерлек тә хәлем юҡ. Әсәйем ерҙән күтәреп алды ла йыуатҡандай итеп:<br> – Йәшең еткәс, һин дә мәктәпкә барырһың, ҡыҙым, – тине.<br> Ә мин:<br> – Йоҡлап ҡалғанмын бит, һеҙ ҙә уятмағанһығыҙ, – тип уға үпкәмде белдерәм. – Икенсе йыл мотлаҡ барасаҡмын! Киләһе йыл да мәктәпкә йоҡлап ҡалдым. Йәшем еткәс кенә, беренсегә йәштәштәрем менән бергә барҙым. Бөтә нәмәнең дә һин теләгәнсә генә булмауын, һәр нәмәнең үҙ ваҡыты етеү кәрәклеген миңә биш йәшемдә шулай аңлаттылар. === 3. Көмөш тәңкәләр === Ике апайым бар. Ҙуры – Әлфиә, икенсеһе – Әлиә. Әлфиә апайымдан мин ҡурҡыңҡырайым. Сөнки ул, тыңлашмаһаң йә эш боҙһаң, әрләй, берҙе эләктерергә лә күп һорамай. Ә Әлиә апайымды яратам. Ул бер ваҡытта ла һуғышмай, мине һәр саҡ үҙе менән йөрөтә. Яңғыҙымды ҡалдырып, бер ҡай¬ҙа ла ҡасып китмәй. Бер көн Әлфиә апайым беҙгә ун биш тинлек аҡса бирҙе лә кәнфит-печенье алырға ебәр¬ҙе. Магазинға тәүге тапҡыр килеүем. Йәй. Тышта эҫе, ә бында һалҡынса, рәхәт. Һатыусы ла яңғыҙы ғына. Кәштәләге әйберҙәргә ҡарап, иҫем китеп торам. Уңарсы Әлиә апайым һатыусыға көмөш тәңкәне һуҙ¬ҙы. Һатыусы бер устай «Кис-кис» тигән кәнфит, байтаҡ ҡына печенье үлсәне. Күҙем дүрт булды. Бәләкәй генә көмөш тәңкәгә күпме ниғмәттәр алырға була! Ҡайҙан алды икән Әлфиә апайым ундай аҡсаны? Яйын табып, һорашам:<br> — Апай, ул ун биш тинде ҡай¬ҙан алдың ул?<br> — Иҙән йыуғанда таптым.<br> — Ҡайҙан?<br> — Карауат аҫтынан!<br> — Улайһа, мин бөгөн иҙән йыуам!<br> — Йыу. Тасҡа һыу һалып, эшкә тотонам. Карауат аҫтына инеп, һәр мөйөшөн тикшереп сығам. Бәлки, көмөш тәңкә иң төптә яталыр. Иҙәнде йыуып бөткәнсе шундай уй менән йөрөнөм. Ләкин аҡса табылманы. Апайыма тағы барҙым:<br> — Иҙәнде йыуып бөттөм, ә аҡса юҡ, – тим, ҡайғырып. – Тағы ҡайҙан табырға була ундай тәңкәләрҙе?<br> — Аяҡ аҫтыңды ипләберәк ҡарап йөрөһәң, ерҙән дә табырға була. Тағы...<br> Апайым туҡтап ҡала. Мин уның ауыҙына текәлгәнмен. Бына-бына бик мөһим хәбәр әйтер кеүек. Тамшанып ҡуй¬ҙым: кисәге кәнфит-печенье¬ларҙың тәме һаман тел осонда тора! Беҙ тағы Әлиә апайым менән магазинға йүгерер инек. Тик ҡайҙа көмөш тәңкә? Апайым әйтһен генә! Ә ул күҙен ҡыҫа биреп:<br> — Тағы... атайҙың салбар кеҫәһендә күп. Тәңкәләре сыңлап-сыңлап китә, ишеткәнең юҡмы ни? Мин бөтөнләй шаҡ ҡатып торам.<br> — Юҡ, – тим.<br> — Йоҡлар алдынан салбарын сисеп, ултырғысҡа һала. Шунда тәңкәләре сыңлап-сылтырап китә. Салбарын кейгән саҡта, кеҫәһендәге аҡсалары төшөп китеп, карауат аҫтына ла тәгәрәй, – ти апайым. Мин ҙур асыш яһағандай, ауыҙымды асып торам. Артабан ни тураһында һөйләшкәнбеҙҙер, хәтерләмәйем. Тик мин бөтә кеше йоҡлап бөткәс, атайым менән әсәйем ятҡан карауат эргәһендә атайымдың салбарын тотоп тора инем. Бер мәл... салбар кеҫәһенән көмөш тәңкәләр сыңлай-сылтырай иҙәнгә ҡойола башланы. Улар, гүйә: «Урлашырға ярамай!» – тип сылтырай ҙа иҙән буйлап тәгәрәп китә. Ҡулдан салбар ҙа төшөп китте, атайым да уянды. Мин, шаң¬ҡып, урынымда ҡатып ҡалдым. Атайым, күҙен асып-йомоп, башын ҡалҡытты ла:<br> — Бында нимә эшләп тораһың, ҡыҙым, бар йоҡла! – тине. Шунан ғына миңә йән инде. Нисек урыныма барып ятҡанымды иҫләмәйем. Беренсе һәм аҙаҡҡы тапҡыр аҡса урларға барыуым, көмөш тәңкәләрҙең сылтырап иҙәнгә ҡойолоуынан шаңҡып, ҡатып тороуым, был хаҡта бер кем бер ни өндәшмәһә лә, хәтеремә мәңгелеккә уйылып ҡалды... === 4. Кесерткәндең әсеһе === Беҙҙең тирәлә бала-саға күп. Яҙ етеү менән, ҡарҙан әрселгән ергә йыйылып, уйнай башлайбыҙ. Ергә һыҙыҡ һыҙып, быяла ырғытып та уйнайбыҙ.”Гөргөлдәк”, “Ун ике таяҡ”, “Һәйкәл”, “Йәшерәм яулыҡ”, “Үгеҙ йөҙөк” – береһе лә ҡалмай. Иҙелдә боҙ китеүен бигерәк тә көтөп алабыҙ. Бөтә ауыл сыға боҙ китеүен ҡарарға. Бына йәшәреп үләндәр сыға башлай. Унан баҡса, ҡойма буйҙарында кесерткәндәр күренә. Бәпкә кеүек йәш, асыҡ йәшел төҫтәге кесерткәндән яҙ һайын әсәйем кесерткән ашы бешерә.<br> — Йылына бер тапҡыр булһа ла кесерткән ашы ашау кәрәк, — ти ул. — Кесерткән витаминдарға бай, ашы һаулыҡ өсөн файҙалы. Ә мин кесерткәнде яратмайым. Яңылыш сағылһаң да, сағылған тән шунда уҡ сабыртып сыға, урыны оҙаҡ әрнеп тора. Бәләкәй булғанға, уйындарҙа бик ҡатнаштырмайҙар. Әлфиә һәм Әлиә апайымдарға эйәреп йөрөйөм шунда. Улар эшләй алған күп нәмәне мин эшләй белмәйем. Мәҫәлән, улар һә тигәнсе ҡапҡа башына менеп китәләр, ҡолонсаҡ кеүек әллә ҡайҙа йүгерекләп китәләр. Ә мин әле йүнләп йүгерә лә белмәйем. Шулай ҙа апайымдар ни ҡыланһа, шуны ҡыланып, арттарынан эйәреп йөрөйөм. Шулай урам буйында уйнап йөрөйбөҙ. Йәй көндәрендә ауыл урамында тулып балалар йөрөй ҙә унда-һаяҡ ҡарт-ҡоро күренеп ҡала. Ә атай-әсәйҙәр колхоз эшендә йә бесәндә була. Бына бер заман үр яҡтан былай табан туйтаң-туйтаң баҫып, Фәтхиямал әбейҙең килгәне күренде. Фәтхиямал инәйҙе ауылда берәү ҙә исеме менән әйтмәй, Һәтҡи әбей ти ҙә ҡуялар. Беҙ ҙә уның исеме шулай тип уйлайбыҙ. Шау-гөр килеп уйнап йөрөгән балаларҙың береһе был хаҡта хәбәр итергә лә өлгөрҙө:<br> — Үрге остан Һәтҡи әбей килә!<br> Бер бала:<br> — Әйҙәгеҙ, уны үсекләйек! – тигәйне, башҡалар уны эләктереп тә алды:<br> — Әйҙәгеҙ! Әйҙәгеҙ! Ул ваҡытҡа Фәтхиямал инәй балалар төркөмөнә яҡынлашҡайны. Тулы кәүҙәле булғанға, уның атлауы ла алыҫтан мәрәкә тойола. Кемдер:<br> — Һәтҡи әбей, һимеҙ баҡа, һимеҙ баҡа! – тип сәрелдәне. Уға башҡалар ҡушылды. Хор менән тиерлек:<br> — Һимеҙ баҡа, һимеҙ баҡа! – тигән тауыш урамды яңғыратты. Мин дә баҡаның һимеҙен түгел, ябығын күргәнем булмаһа ла:<br> — Һимеҙ баҡа! – тип ҡабатланым.<br> Ул мәлгә әбей ыһылдай-ыһылдай, таяғын туҡылдатып, беҙгә бөтөнләй яҡынлашты.<br> — Ах, мин һеҙҙең кәрәгегеҙҙе бирәйем әле! – тип, таяғын болғап, балаларға ташланды. Ләкин бер бала ла тотторманы, барыһы ла ҡасышып бөттө. Мин дә ҡасырға уйлағайным, аяҡтарым мине тыңламаны. Урамда бер үҙем тороп ҡалдым. Таяғын алға һоноп, балалар баҫтырып йөрөгән инәй мине күреп ҡалды. Туҡтаны һәм баҡса янына китте. Итәге менән кесерткәнде өҙөп алды ла минең янға килде.<br> — Бына һиңә! Бына һиңә! – тип таҡмаҡлай-таҡмаҡлай, мине кесерткән менән һыҙырырға тотондо. Мин аҡырып илап ебәрҙем.<br> — Ҡабат әйтәһеңме? Ҡабат әйтәһеңме?- тип һамаҡлай-һамаҡлай саҡтырҙы ул мине кесерткәндән. Сағылмаған ерем ҡалмағандыр. Бөтә балаларҙың үсен бер миңә төшөрөп, Һәтҡи әбей китеп барҙы. Мин урынымда нисек торғанмын, шул ерҙә аҡырып илап тороп ҡалдым. Әбей күҙҙән юғалғас ҡына, ҡапҡа баштарынан төшөп, апайымдар яныма килде. Кис көнө сабыртҡан ерҙәремде күрһәтә-күрһәтә, әбейҙе әсәйемә ошаҡланым. Ул:<br> — Бушҡа һыҙырмағандыр әле, нимә булды һуң? – тине. Әсәйем, әүлиә тиерһең, бөтәһен дә белеп тора. Мин, шуны ғына көткәндәй:<br> — Һәтҡи әбей, һимеҙ баҡа, һимеҙ баҡа, тинек!<br> Әсәйем көлөмһөрәне лә:<br> — Оло кешегә шулай әйтәләрме ни инде?! – тине лә ҡуйҙы. Кесерткәндең урыны оҙаҡ әрнене. Уның әсеһе кешегә эйәреп, ололарҙы үсекләмәҫкә тигән һабаҡ бирҙе. === 5. Серле йомортҡалар === Март аҙаҡтары. Башымды ла ҡалҡыта алмай, өсөнсө көн ауырып ятам. Мин сирләгәс, ағай-апайҙарым ип¬ләп кенә баҫып йөрөй, шым ғына һөйләшә. Уйнарға сыға алмайым, көн менән төн буталды. Шулай ята торғас, бер мәл өйҙө ҡолаҡ шаңҡып китерлек тынлыҡ баҫты. Иртәнсәктер, тип уйлайым. Ағай-¬апайҙарым мәктәптәлер, миңә унда бараһы түгел, бәләкәймен әле. Әсәйем ҡайҙа икән? Ниңә уның тауышы ишетелмәй? Борсола башланым. Ләкин торорлоҡ хәлем юҡ. Шул саҡ ишек асылып китте һәм әсәйемдең тауышы ишетелде. Йөрәккә йылы йүгерҙе. Шым ғына уның яныма килеүен көтә башланым. Ә ул:<br> – Әлфирә, тор әле, ҡара, һинең тыуған көнөңә тауыҡтар ниндәй йомортҡалар һал¬ған! – тине. Мин тороп ултырҙым:<br> – Әсәй, бөгөн минең тыуған көнөммө?<br> – Эйе, ҡыҙым. Бөгөн – һинең тыуған көнөң.<br> – Ә тауыҡтар минең тыуған көнөмдө ҡайҙан белгән?<br> – Белгән инде, ҡыҙым, белгән...<br> – Ә ҡайҙа ул йомортҡалар?<br> – Бына бында, кил, ҡыҙым, табын янына! Үҙе түрбаш янында булыша. Минең шул тиклем ул серле йомортҡаларҙы күргем килә! Ипләп кенә тороп, әсәйем янына барам. Ә унда... табаҡ¬та...береһенән-береһе сағыу төҫтә... йомортҡалар күҙҙең яуын алырҙай булып ята. Бер килке иҫем китеп ҡарап торҙом. Быға тиклем минең бер ваҡытта ла төҫлө йоморт¬ҡаларҙы күргәнем юҡ ине. Элеккеләре гел аҡ ине. Тауыҡтар төҫлө йомортҡа ла һала икән... Шул асышыма баш була алмай, аптырап ҡарап торам. Әсәйем:<br> – Тауыҡтар тыуған көнөңә бүләк яһағандар, кил, берәй¬һен ашап ал! Хәлең юҡтыр инде, ауыҙыңа ризыҡ ҡапмай оҙаҡ яттың, әйҙә, ултыр, сәй эс, – тип мине өҫтәл артына ултыртып та ҡуйҙы. Алдыма әрселгән йомортҡа һалды һәм:<br> – Аша, балам! Йомортҡа бик туҡлыҡлы ул, хәл инеп китер. Хәтерҙе лә яҡшырта, мейе яҡшы эшләһен өсөн уны ашар¬ға кәрәк, тиҙерәк шәбәйер¬һең, балам! – тип йомшаҡ ҡына әйтә. Ана ниндәй серҙәре бар икән йоморт¬ҡаның! Әсәйемдең белмәгән нәмәһе юҡ! Ул йомортҡаның ағы менән һарыһын киҫәктәргә бүлеп алдыма һала. Минең бер нәмә лә ашағым килмәй. Шулай ҙа ипләп кенә бер аҡ киҫәкте тәм тоймаған ауыҙыма һалам. Сөнки тиҙерәк шәбәйгем килә! Хәл инеүен теләйем! Табаҡтағы йомортҡаларҙы берәмләп һыйпап сығам. Уларҙың береһе – һары, икенсеһе – йәшел, өсөнсөһө – ҡыҙыл, тағы әллә ниндәй төҫтәр бар... Әсәйем:<br> – Бына алты йәшеңә алты төҫлө йомортҡа һалған тауыҡтар, – ти. Тиҙҙән мәктәптән ағай-апай¬ҙарым ҡайтты. Улар табынға ултырғас, әсәйем баяғы яңылыҡты туғандарыма ла әйтте. Ә мин тыуған көнөмә тауыҡтар бүләк иткән төҫлө йомортҡаларҙы ағай-апайҙарыма таратып сыҡтым. Иң беренсеһен Әнүр ағайыма бирҙем. Әсәйем өлөш бүлгәндә атайымдан башлай бит. Атайым – шофёр, әле ул рейста. Икенсеһен – Әлфиә апайыма, өсөнсөһөн Әлиә апайыма бирҙем. Тышта уйнап йөрөгән Әхсән ҡустым ингәс, береһен уға тотторҙом. Береһе үҙемә булды, алтынсыһын әсәйемә бирҙем. Әйҙә йомортҡаны ашап, уларҙың хәтере яҡшырһын, баштары шәп итеп эшләп китһен, тип уйланым мин. Хәлһеҙлектән башым әйләнә, шулай ҙа туғандарым менән мәж киләм. Уларҙың араһында йөрөү миңә шул тиклем оҡшай! Тыуған көнөмдә күңелле, төҫлө йомортҡалар бигерәк матур! Был серле йомортҡалар ҡыуанысынан мин шәбәйеп киттем. Башҡа ул көндө ятманым, урынымды матур итеп йыйып ҡуйҙылар. === 6. Баҡса ҡараҡтары === Беҙҙең баҡсабыҙ ҙур. Кишер түтәлдәре генә ике-өсәү, һуған да шул сама, ә помидор, кәбеҫтә, ҡыярҙарҙы әйтеп тораһы ла түгел. Йәшелсәгә беҙ иртәле-кисле һыу ҡоябыҙ. Көндөҙ шуның өсөн Ағиҙелдән һыу ташып ҡуябыҙ. Ҙур булғас, йәшелсә тәгәрәшеп ятҡас, мин бөтә кешенеке лә шулайҙыр тип уйлай торғайным. Ләкин... күрше-күләндең баҡса үҫтермәүен һуңғараҡ белдем... Әсәйем кәбеҫтәне – ағас мискәгә, ҡыярҙарҙы быяла банкаларға һалып тоҙлай. Ҡыш көндәрендә ауыл ҡатын-ҡыҙҙары: «Бер-ике баш булһа ла тоҙло ҡыяр бир әле, Зәйнәп еңгә!» – тип йыш килә. Бер кемдән дә бер нәмә лә йәлләмәй әсәйем, биреп сығара. Беҙҙе лә: «Хоҙай Тәғәлә Хызыр Ильясын төрлө сүрәткә индереп ебәрер, шуға өйөңә килгән кешене асыҡ йөҙ менән ҡаршы алырға кәрәк», – тип өйрәтә. Йәйҙең эҫе бер көнөндә Хоҙай Тәғәлә беҙгә Хызыр Ильяс сүрәтендә насар кешеләрен ебәрҙе. Әсәйемдәр бесәнгә киткәйне. Бер мәл ишек алдыбыҙға малайҙар килеп инде. Өйҙә Әлиә апайым менән икебеҙ генә. Әлфиә апайым да бесәнгә киткән. Теге малайҙар:<br> — Беҙҙе баҡсағыҙға индерегеҙ! – тип талап итте. Их, Әлфиә апайым булһа, быларҙың кәрәктәрен биреп, кире бороп сығарыр ине. Ул – уҫал. Унан тирә-яҡ малай¬ҙары ла, беҙ ҙә ҡурҡабыҙ. Ә Әлиә апайым менән мин йыуашбыҙ, беҙҙән бер кем дә шөрләмәй. Әле лә күктән төшкән кеүек килеп баҫҡан дүрт-биш малай алдында ҡалтырап төштөк. Өндәшмәй генә баҡса янына алып килдек. Ә уның ҡапҡаһында ҙур йоҙаҡ эленеп тора. Малайҙарҙың Риф тигәне:<br> — Йә, кемегеҙ тиҙ генә баҡсаға төшөп, беҙгә ҡыяр алып бирә? – тине ҡаты итеп. Мин күп уйлап торманым, өйрәнелгән юл менән ҡоймаға үрмәләнем һәм бер минуттан баҡса эсендә инем. Риф атаман:<br> — Ырғыт, ырғыт ҡыярҙарҙы! – тип фарман биреп торҙо, мин түтәлдә күренеп ятҡан ҡыяр¬ҙарҙы баҡса тышына ырғыта башланым. Малайҙар уларҙың һәр береһен һауала уҡ эләктереп ала. Ә ҡыяр¬ҙар салбар кеҫәләренә инеп юғалып тора.<br> Атаман:<br> — Ярар, етер! – тип бойорғас ҡына, туҡтаным. – Сыҡ, әйҙә! Етеҙ хәрәкәттәр менән ҡойма аша ырғып, баҡсанан сыҡҡанымды һиҙмәй ҙә ҡалдым. Әлиә апайым эргәһенә барып баҫтым. Теге Риф:<br> — Әсәйеңә беҙҙең килгәнде әйтһәгеҙ, тағы килеп, туҡмап китәбеҙ, – тип бармаҡтары менән янап, ҡурҡытып, күҙҙән юғалдылар. Быға тиклем шым ғына торған Әлиә апайым менән мин, улар сығып китеү менән, оҙаҡ ҡына тыйыла алмай иланыҡ. Апайымдар бесәндән ҡайтҡас та, тегеләрҙе ошаҡланыҡ.<br> — Баҡса бикле бит, унда нисек инделәр? – тине, әсәйем аптырап. Апайым менән бер-беребеҙгә ҡараныҡ. Өлкәндәр өйҙә юҡта, баҡсаға гел шул юл менән йөрөйбөҙ. Бигерәк тә мин оҫтарып алғайным. Оялышымдан башымды эйҙем. Шулай ҙа әсәйгә аңлатып бирергә тура килде. Ул көрһөндө лә:<br> – Туҡта, Рифтең әсәһенә барып киләйем әле, – тип, ҡаты баҫып сығып китте. Теге малайҙар беҙҙең тирәлә башҡаса күренмәне. Мин дә баҡсаға ҡойма аша инмәй башланым. === 7. Тауға сәйәхәт === Ауылыбыҙ ҡаршыһында бейек тау бар. Өйөбөҙҙән сыҡҡас, урам аша үтһәң, тыҡрыҡ осона барып төртөләһең, уның буйлап йүгерһәң, тауҙың итәгенә киләһең дә етәһең. Шулай бер көндө тау итәгендә уйнап йөрөй торғас, Әлфиә, Әлиә апайымдар түбәһенә менергә уйланы. Минең бер ваҡытта ла был бейек яланғас тауҙың башына күтәрелгәнем юҡ. Шулай булһа ла, апайымдарҙан ҡалышманым. Таштарға, үләндәргә тотона-тотона, имгәкләп тигәндәй, өҫкә үрмәләйем. Ми¬ңә ошолай бейеклекте яулау хатта оҡшай ҙа башланы. Тау¬ҙың уртаһына еткәс, ултырып ял итеп алдыҡ. Бына ҡыҙыҡ: аҫтағы өйҙәр бәләкәй генә булып күренә. Әлегә беҙҙеке күҙгә салынмай. Әлфиә апайым:<br> — Тауҙың башына менеп еткәс, беҙҙең өйөбөҙ ҙә күренә! – ти. Тиҙерәк күреү теләге менән тауҙың икенсе яртыһына үрмәләйбеҙ. Бына менеп тә еттек! Ултырып, өйөбөҙҙө эҙләй башланыҡ. Күренә – таптым өйөбөҙҙө! Ҡыуаныстан урыныбыҙҙан һикереп тороп, ҡысҡырыша башланыҡ:<br> — Оһо-һой! Тау башында яңы донъя асылды: төрлө сәскәләр, быға тиклем күрмәгән үләндәр үҫеп ултыра. Арыраҡ урман башлана. Әлфиә апайым:<br> — Әйҙәгеҙ, анау иң ситтәге ҡайынға кем тәүҙә барып етер икән, – тине лә йүгерҙе. Уның артынан – Әлиә апайым, шунан мин һөйрәләм. Ниңә шулай тип әйтәмме? Артта ҡалһам, Әлфиә апайым гел: «Ниңә һөйрәләһең?» – тип шелтәләй.<br> — Ҡайынға еттек. Уны ҡосаҡлап оҙаҡ баҫып торҙом, ап-аҡ ҡына олонон һыйпаным. Яурынымды нимәлер әсе итеп семетеп ал-ғанға, ҡысҡырып ебәрҙем.<br> — Ҡырмыҫҡалар, – тип Әлфиә апайым башымдағы, кейемемдә йүгерешкән бөжәктәрҙе ҡағып төшөрҙө. Хәл алғас, йүгереп йөрөп сәскә йыйҙым. Ҡайтҡас та һыу¬ға ултыртып ҡуйырмын. Сәскәмде ҡайын күләгәһенә һалып, уның янында йәшенмәк уйнап алдыҡ. Ағастан арыраҡ ҡырмыҫҡа иләүен күреп ҡал¬ғас, уларҙы күҙәтергә тотондоҡ. Кипкән ботаҡ алып, Әлфиә апайым иләү өҫтөндә тотоп тор¬ҙо. Ҡырмыҫҡалар уның буйлап йүгерешеп йөрөнө. Шунан апайым ботаҡты башта үҙе яланы, унан беҙгә бирҙе. Әскелтем генә тәм сыға ине.<br> — Файҙалы ул, – тине апайым. Һыуһатҡан икән. Ҡайтырға булдыҡ. Тағы тауҙың ҡаҡ башына килдек. Ултырып, йәнә ауылды күҙәттек. Ҡояш аяуһыҙ ҡыҙҙыра. Ә беҙгә төшөргә кәрәк. Ҡуҙғалдыҡ. Түбәнгә ҡарағайным, ҡотом осто. Үҙемде туп һымаҡ күҙ алдына килтерҙем. Хәҙер түбәнгә тәгәрәйәсәкмен һәм һытылып бөтәсәкмен. Ҡур¬ҡы¬шымдан ҡысҡырып ебәрҙем:<br> — Төшмәйем! Бынан төшмәйем!<br> Ә Әлфиә апайым йүгереп төшөп тә китте. Әлиә апайым бер-икене атланы ла, мине көтөңкөрәп, туҡтап ҡалды. Илап ебәрҙем һәм тағы ла ҡысҡырыбыраҡ ҡабатларға тотондом:<br> — Төшмәйем! Ҡурҡам!<br> Әлфиә апайым да туҡтаны, кире килде һәм мине етәкләп алды, тау түбәненә әйҙәне. Ә мин, ҡарышҡаҡ кәзә бәрәсе шикелле, ергә лыпын ултыр¬ҙым да тағы ла ярһыбыраҡ ҡысҡыра башланым:<br> — Тәгәрәп үлгем килмәй! Үлгем килмәй!<br> Әлиә апайым да кире килде. Улар нимә тураһындалыр һөйләште. Мин илауҙан туҡтаманым. Әлфиә апайым:<br> — Киттек! – тине.<br> — Ҡайҙа?<br> — Күрерһең.<br> Тау түбәненә булмағас, күндәм генә апайымдар артынан эйәрҙем. Беҙ тау буйлап киттек һәм һөҙәк кенә бер ергә еттек.<br> — Был нимә? – тип һорайым.<br> — Был – үҙәк.<br> — Ошонан төшәбеҙме?<br> — Эйе.<br> Үҙәк буйлап аҫҡа юл төшә. Беҙ шул һуҡмаҡтан түбәнгә атлайбыҙ. Минең күҙем йәшләнә.<br> — Бында ҡайһылай матур юл булған. Ә һеҙ мине бейектән, юлһыҙ ерҙән төшөрмәксе булдығыҙ.<br> — Был юл түгел.<br> — Ә нимә һуң?<br> — Һуҡмаҡ.<br> — Ниндәй шәп һуҡмаҡ булған, ә һеҙ мине бейектән төшөрмәксе итәһегеҙ, – тип йәнә үпкәмде белдерәм. Ҡапыл туҡтап ҡалдым. Сөнки ҡулымдағы сәскәләргә яңы иғтибар иттем. Усымда уларҙың һабағы һытылып бөткән һәм һулыған ине.<br> — Тағы нимә булды? Иң алдан барыусы Әлфиә апайым кире яныма килде. Усымды асып, сәскәләргә күрһәттем дә, иларҙай булып:<br> — Үлгәндәр, – тинем. Апайым усымды һелкетте. Ә ундағы сәскәләр ергә ҡойолдо. Мин тағы иларға уйлағас:<br> — Барыбер һулығандар, – тине. – Бар, алдан төш, мин артыңдан барам. Шулай ике апайымдың уртаһында тауҙы төшөп еттем. Беҙ, ҡыр кәзәләре кеүек, өйгә табан йүгерҙек. === 8. Һонторәфис === Минең сәстәрем һары төҫтә. Ә апайымдарҙыҡы, Фәнүр менән Әнүр ағайҙарымдыҡы ҡара дегет кеүек. Шуға ла беҙҙең өйгә береһе килеп инһә, мотлаҡ миңә төртөп күрһәтеп:<br> – Ҡайҙан килгән был урыҫ ҡыҙы? – тип һорай. Өйрәнеп бөтөргә лә ваҡыт инде, шулай ҙа һәр саҡ һағайып, берсә әсәйемә, берсә атайыма ҡарайым. Бәлки, ысынлап та, мин улар¬ҙың ҡыҙы түгелдер, берәй урыҫ бында ҡалдырып киткәндер? Әсәйемдәр: «Үҙебеҙҙеке ул», – тип әйтһә генә эсемә йылы йүгерә. Шулай нәҙек оҙон булып үҫеп киләм. Күрше-күләндәге тиҫтерҙәр менән көн дә уйындар ҡорабыҙ. Бигерәк тә «Гөргөлдәк»те яратабыҙ. Уйынды башлар алдынан түңәрәккә теҙелеп баҫабыҙ ҙа: Бер бабай юлға сыҡҡан,<br> Тәгәрмәсе боҙолған.<br> Уны йүнәтер өсөн<br> Нисә сөй кәрәк булған? – тип һанашмаҡ әйтәбеҙ. «Булған» һүҙе төртөлгән кеше берәй һан әйтә. Һандың иң аҙаҡҡыһы кемгә төбәлә, шул көтөүсе була. Көтөүсе бура мөйөшөндә ҡала. Урам яғында беҙгә яңы өйгә тип бура башлағайнылар, уйын өсөн бик йәтеш булды ул. Көтөүсе мөйөшкә ҡарап:<br> Бер, бер, бер әтәс,<br> Ике тауыҡ, бер әтәс, – ти ҙә иллегә тиклем һанай башлай. Ул һанағансы, башҡалар йәшенеп бөтә. Аҙаҡ көтөүсе уларҙы эҙләргә тотона. Кемде таба, шуның исемен ҡыс¬ҡырып әйтеп, бура мөйөшөнә барып туҡылдатырға тейеш. Тапҡан кешеһе унан алда барып өлгөрһә, теге ҡайтанан көтөүсе була. Аҙаҡ яңынан түңәрәккә теҙеләбеҙ. Шулай бер көн тыҡрыҡ буйында йыйылдыҡ. Һанашмаҡҡа теҙелдек. Ҡапыл берәү:<br> – Әйҙә, оҙонлоҡ буйынса баҫайыҡ! – тине. Әлиә апайымдың йәштәше Сәриә беҙҙе теҙә башланы. Мине кемдеңдер артына баҫтырғас:<br> – Бынау Әлфирә апаһынан да оҙонораҡ булып үҫеп килә, – тине һәм Әлиә апайымды минән һуң ҡуйҙы. Әйтерһең, апайымдың үҫмәүенә мин ғәйепле. Башҡаларға Сәриәнең һүҙе етә ҡалды.<br> – Һонтор! Һонтор! – тип үсекләй ҙә башланылар. Ә береһе:<br> — Һонторәфис! –тине.<br> — Уныһы нимә була? – тим, үпкәләп.<br> — Һонторәфис – ул һонтор әфисәр. Элек әфисәрҙәр шулай һары сәсле, нәҙек оҙон бул¬ған, – тине теге «белемсе». Уға эйәреп, башҡалар ҙа миңә төртөп:<br> — Һонторәфис! Һонторәфис! – тип ҡабатланы. Быларҙа уйын ҡайғыһы китте. Мине уратып алдылар. Сәриә тағы:<br> — Был һонтор Әлфирә апаһын үтеп бара! Шулай һәйбәт буламы инде? Апаһы ҡыҫҡа, һеңлеһе оҙон! – тине.<br> – Сабата менән кешенең башына һуҡһаң, ул үҫмәй, ти өләсәйем, – тине береһе. Сәриә бик мөһим эш башҡарырға йыйынғандай:<br> – Сабатаны ҡайҙан алабыҙ инде? Хәҙер ундай нәмә юҡ бит! – тине.<br> – Сабата булмаһа, башҡа аяҡ кейемдәре лә ярайҙыр инде, – тине теге «белемсе». Улар шулай минең оҙон булыу «хатаһын» төҙәтергә уйланы, ахыры. Мин ҡурҡыныс янағанын тойҙом. Әлиә апайым:<br> – Бушты һөйләмәгеҙ! – тип әйтеп ҡарай. Ләкин тыңлау ҡайҙа?! Бөтәһе лә аяҡ кейемдәрен тотоп, һикерешә башланы. Мин ҡасып китмәксе булғайным, түңәрәкләп уратып алған балалар төркөмө миңә аяҡ кейемдәре менән ябырылды. Башымды һаҡлау өсөн ҡулымды түбәмә ҡуйып өлгөрҙөм. Шап та шоп сандалиҙар, тәпешкәләр тупылдай ҙа башланы. Мин ергә һығылып төштөм. Үҙем:<br> – Һуҡмағыҙ башыма! – тип ҡысҡырам. Тегеләр:<br> – Апайыңдың үҫеүен теләмәйһеңме? – тип һамаҡлап-һамаҡлап һуғыуын дауам итә. Ә Әлиә апайым мине ҡурсалап, ҡулы менән тегеләрҙе ҡыуа:<br> – Алйот итеп ҡалдырырға уйлайһығыҙмы ни һеңлемде? Һуҡмағыҙ! – тип ҡысҡыра. Мин аҡырып илай башланым. Апайымдың һүҙе тәьҫир иттеме, тауышымдан ҡурҡтылармы, ҡапыл ҡасышып бөттөләр. Тыҡрыҡ буйында Әлиә апайым менән генә тороп ҡалдыҡ. Ул яныма ултырҙы. Аҡырып илауымдан туҡтап, апайыма:<br> – Мин һинең үҫеүеңде теләйем ул, – тим.<br> – Үҫеү-үҫмәү уға ҡарамай. Ә кеше башына аяҡ кейеме менән һуғып иҫәр итеп ҡалдырыр¬ға була, – тип ерҙән тартып тор¬ғоҙҙо. Өҫтөмдәге саңды ҡаҡҡыланы. Билемдән ҡосаҡлап:<br> – Әйҙә, ҡайтайыҡ! – тине. Башҡаса мин ул балалар менән уйнаманым. === 9. Муйылға барыу === Йәйҙең матур көндәренең береһендә муйыл бешеүен хәбәр иттеләр. Ул йыл һайын уңмай. Булған сағында бөтә ке¬ше лә емешенә йөрөй, уны киптерә, ваҡлап, шәкәр ҡомо ҡушып, ҡышҡылыҡҡа ултыртып ҡуя. Беҙ ҙә ике апайым менән бер көндө Боһондо йыл¬ғаһы буйына муйылға йыйындыҡ. Йылғаһының исеме есеменә яҡын. Тау эргәһендәге ағастар араһынан боҫоп ҡына ағып килә лә Ағиҙелгә ҡоя. Беҙ шул тирәгә туҡталырға булдыҡ, муйыл да суҡ күренә. Тәүҙә Боһондоноң «боһоп ҡына» аҡҡан еренән ҡапыл оло Иҙелгә ҡушылған урынын иҫебеҙ китеп ҡарап торҙоҡ. Һыу инеп алдыҡ. Унан үҙебеҙ менән алған икмәктәрҙе муйылға ҡушып ашап, тамаҡ ялғаныҡ. Аҙаҡ йүгереп төшөп, йылғанан ятып һыу эстек. Үҙе бәләкәй генә булһа ла, таҙа ул, ваҡ ҡына балыҡтары ла бар. Ә балығы булған һыу саф бу¬ла. Улар ошо һыуҙа ғына йәшәй. Быны ла апайымдар һөйләне. Мин нимә беләйем инде, әле мәктәпкә лә бармағанмын. Әлфиә апайым башта ҡарап йөрөп, муйыл ағастарын һайланы. Һәр беребеҙгә – берәү. Минеке – иң ситтәгеһе. Улар¬ҙыҡы – төптәрәк. Муйылдың тәлгәштәрен һыҙырып алам да һауытыма тирәм. Әлфиә апайым килеп өйрәтеп китте. Тик тәлгәштәге муйылдар тиҙ тирелеп бөтә. Туҡта, ағастың башына менеп, күп итеп ботаҡтарын һындырайым да бер юлы ултырып тирәйем. Һауытым да тулыр. Шул уйҙар менән өҫкә үрмәләйем. Ботаҡтан-ботаҡҡа күтәреләм. Һындырып алырлыҡ тәлгәшлеләре күренмәй. Тағы өҫкәрәк менәм. Шулай ағастың иң башына еттем. Бында муйыл шундай суҡ! Ботаҡтарҙы ергә ырғыта башланым. Ә улары аҫҡа төшөп етмәй, башҡаларына эләгеп ҡала. Ағасты һелкетәм. Шулай итһәң, тегеләре яйлап ҡына аҫҡа оса. Байтаҡ ырғыттым инде, иң остағы бер суҡлы ботаҡ баянан бирле күҙҙе ҡыҙ¬ҙырып тора. Шуны ғына алайым да төшөрмөн, тим. Ынтылып ҡына һындырҙым да аҫҡа бырғаным. Ә ул, ҡарыш¬ҡандай, тағы ботаҡҡа һағып ҡалды. Көс менән ағасты тегеләй-былай һелкетә башланым. Шул ыңғайға нығыраҡ эйелепме, ҡапыл үҙем ултыр¬ған ботаҡ шытыр итеп ҡалды. Минең ҡотом осто. Тотонор өсөн икенсе ботаҡҡа һонолдом. Тик һелкенеп торған ағас¬та кәүҙәмде тота алманым. Башым әйләнеп китте. Ерҙең миңә табан килгәнен тойҙом. «Нисек ер миңә табан килә ала?» – тип уйлап ҡына өлгөр¬ҙөм, донъя ҡараңғыланды. «Дыңҡ» иткән тауыш ҡолағыма салынды. Күпме ятҡанмындыр ерҙә, бер саҡ ҡоштар сутылдашҡан тауыш ишетелде. «Улар ҡайҙа һайрайҙар икән, ә үҙҙәре күренмәй?» – тип уйлайым. Күҙемә ҡып-ҡыҙыл һәм түп-түңәрәк ҡояш салынды. Ул шул тиклем эҫе бөркә. Ана, ҡаршымда – үҙем муйыл йыйған ағас. Бер ботағы һынған, һерә¬йеп тора. Моғайын, шунан ҡолап төшкәнмендер. Ул асыу¬ланып ҡарағандай тойолдо. «Был ботаҡ хәҙер ҡорор инде», – тип әсенәм эстән генә. Ҡулымды ла, аяғымды ла – бер еремде лә тоймайым. Аяғым һындымы икән?! Хәҙер кем күтәреп алып ҡайтыр? Әллә ҡулым һынғанмы? Ҡуҙғалырға ҡурҡып ятам. Башым геүләй. Апайымдар килеп етте.<br> — Ни эшләп тауышың сыҡмай? – тип килгән Әлфиә апайым, мине күргәс, ҡурҡып китте. Эргәмә ултырҙы. Уның артынан Әлиә апайым да яныма сүгәләне. Ипләп кенә бөтә кәү¬ҙәмде тикшереп сыҡтылар. Башымды ҡалҡыттырҙылар. Ҡулдарымды ҡапшанылар.<br> – Ҡан-фәләне күренмәй, һыҙырылған урыны бар, – тине Әлфиә апайым.<br> — Яйлап ҡына ултыр әле!<br> Ултырҙым. — Баҫып ҡара әле!<br> Ипләп кенә тороп баҫтым.<br> — Ҡайтабыҙ! – тине апайым. Мин һындырып төшөргән ботаҡтарҙы икәүләшеп тиҙ генә тирҙеләр. Унан Әлфиә апайым мине ҡултыҡлап, Әлиә апайым һауытымды тотоп, ҡайтыу яғына йүнәлдек. Бынан һуң бер ваҡытта ла ағастың иң башына менеп, уны һелкетмәнем. Башҡаса муйылға барып, ботаҡ һындырып йөрөмәнем. === 10. Бесәндән ҡайтыу === Бер көндө әсәйем беҙ өсәүҙе сабынлыҡҡа ебәрҙе.<br> – Бакуйҙа ятҡан бесән бар. Бер-ике күбә булһа ла күбәләп ҡайтығыҙ, – тине. Был һүҙҙәр, әлбиттә, Әлфиә апайыма әйтелде. Әлиә апайым менән мин уға иптәш булып барабыҙ. Аҙыҡ-түлекте сепрәк моҡсай¬ға һалдыҡ та сығып киттек. Башта үҙәктән ҡаршылағы тау¬ға мендек. Унан юл буйлап киттек. Иртә булғас, һалҡынса. Бы¬на бойҙай баҫыуына ла еттек. Әҙерәк барғас, Олоҡман соҡоро ята.<br> – Ниңә Олоҡман соҡоро тигәндәр икән? – тип һорайым.<br> – Олоҡман тигән кеше төшөп үлгән, шуға ҡушҡандар, – ти Әлфиә апайым. Миңә шомло булып китә. Соҡор үҙе күренмәй, тирәләп өйкөм-өйкөм булып үҫкән ағастар ғына япраҡтарын елгә шыбырлатып, беҙҙе сәләмләгәндәй тойола.<br> – Олоҡман соҡоро менән Кәмәше мәмерйәһе бик элекке замандарҙа ҡушылған булған, – тип һүҙгә Әлиә апайым ҡушыла. – Кешеләр ауылға яҡын мәмерйәнән төшөп, ошо соҡор¬ға килеп сыҡҡан. Бигерәк тә яу ваҡытында был йәшерен юл иҫәпләнгән. Иҫем китә. Апайымдар ҡай¬һылай күпте белә!<br> – Хәҙер уңға боролабыҙ, – ти Әлфиә апайым, – Яҙҙауар ҡаяһының башына етәбеҙ.<br> Иген баҫыуы араһынан һуҙыл¬ған һуҡмаҡ беҙҙе ағаслыҡ ҡырына алып килде.<br> – Инде тауҙан төшәбеҙ, – алдан барған Әлфиә апайым фармандарын бирә генә. – Аяҡ аҫтығыҙҙы ҡарап атлағыҙ. Юлда арҡыры ағастар ята, эләгеп йы¬ғылмағыҙ. Һуҡмаҡ буйында шыма үләндәр үҫә, тайып китһәгеҙ, уларға тотонмағыҙ, ҡулығыҙҙы ҡырҡыуы бар, ағас ботаҡтарына йәбешергә тырышығыҙ. Юлыбыҙ үҙәк эргәһенән үтҡәндә, абай булығыҙ. Ипләберәк атламаһағыҙ, тайып китеп, аҫҡа тәгәрәп төшөп китәсәкһегеҙ. Аяҡ аҫтымды ҡарап ҡына барам. Арҡыры ятҡан ағастар, шыма үләндәр, тәрән үҙәк, тай-ғаҡ һуҡмаҡ – бөтәһе лә булды, юл ситендәге ағас ботаҡтарына тотона-тотона төшөп еттек был тауҙы. Ултырып ял итеп алдыҡ. Әлфиә апайым йәшерелгән урындан баҡырсаны алды ла беҙҙе һыуға ебәрҙе. Үҙе кибә башлаған бакуйҙарҙы әйләндерергә ҡалды. Беҙҙең сабынлыҡ Яҙҙауарҙа. Һыу юлы менән дә килергә була бында. Тик әлегә йылға ташҡан, ҡойма ямғыр¬ҙар¬ҙан һуң ҡайтмаған. Шуға әсәйем беҙҙе тау юлы буйлап ебәр¬ҙе лә инде. Киттек Әлиә апайым менән Ағиҙелгә. Машина юлына төшөп алғас, тиҙ барып еттек. Апайым йылғаға төшкәс, уны сәләмләп алды, битен-ҡулын сайҙы, унан төпкәрәк барып, баҡырсаға һыу тултырҙы. Үҙе миңә ҡарап:<br> – Иң беренсе йылға менән һаулыҡ һорашырға кәрәк. Һыу¬ға килгәс, битте-ҡулды йыумай ҡайтырға ярамай. Уны эскәс, йылғаға рәхмәт әйтергә кәрәк, – тине.<br> – Ниңә икән? – Миңә бөтә нәмә ҡыҙыҡ ине.<br> – Юҡһа Һыу эйәһе асыулана. Һыу эйәһенән ҡурҡыпмы, апайымды тыңлапмы, мин дә тиҙ генә йылғаға төшәм. Һыуы¬быҙҙы алып, кирегә атланыҡ. Бер аҙ шөрләтә. Шым ғына барабыҙ. Уң яҡтағы ағаслыҡ шомло тойола. Ә һулда – һоло баҫыуы. Мин инде бойҙай менән һолоно танырға өйрәндем. Беҙ килеп етеүгә, Әлфиә апайым усаҡ тоҡандырғайны. Баҡырсаны аҫҡаҡҡа эләктереп, ҡайнатырға ҡуйғас, ҡыуышҡа индек. Унда рәхәт – күләгә һәм һалҡынса. Ҡыуышты ағас эргәһенә йәтешләп эшләгән атайым. Үҙе шофёр булғас, бушамай, рейстан төндә генә ҡайта. – Барыбер эҫелә эшләп булмай. Әйҙә, Иҙелгә барып, һыу инеп киләйек! – тине Әлфиә апайым, сәй эсеп бөткәс. Беҙ шатланып риза булдыҡ. Иҙелдә һыу инеү бер-ике сәғәткә һуҙылғандыр. Унан эш ҡоралдарыбыҙҙы күтәреп, бесән күбәләргә киттек. Әлиә апайым менән мин тырматабыҙ. Бер юлы яҫмар ҙа яһап китәбеҙ. Әлфиә апайымда ағас һәнәк. Ул күтәремдәрҙән күбә һала, шунан менеп тапай йә беҙгә ҡуша. Өс-дүрт күбәне эшләп бөтөүгә, Ҡалҡаман мәмерйәһенең тапҡырына еттек. Абайламаған да булыр инем әле, Әлфиә апайым төртөп күр¬һәтмәһә. Ысынлап та, ҡаршыла ғына бейек тау уртаһында ауыҙы өңөрәйеп бер мәмерйә күренә. Уның тура¬һында легендаларҙы ишетеп үҫкәнгә, бик мөғжизәле һымаҡ күренде. — Әйҙәгеҙ, менәйек! – тине Әлфиә апайым. – Һин бармайһың, унда бейек, тәгәрәп китерһең, – тип өҫтәне миңә ҡарап.<br> — Юҡ, менәм, – тинем. Иң беренсе Әлфиә апайым китте, уның артынан Әлиә апайым, аҙаҡ – мин. Таштары ҙур, тау бейек. Шуға өс-дүрт метр¬ҙан өҫкә күтәрелә алманым, Әлфиә апайым был саҡта мәмерйә ауыҙында ине. Әлиә апайым юлдың яртыһына еткән, ул минән ике йәшкә оло шул. Әлфиә апайым инде кирегә төшә башланы, артынан Әлиә апайым да аҫҡа ыңғайланы. Минең тәңгәлемә еткәс, Әлфиә апайым шым ғына:<br> — Йылға буйында туристар күренә. Мәмерйә ҡарарға туҡтағандарҙыр, тиҙерәк эште бөтөрәйек тә ҡасайыҡ, йә тотоп алырҙар, – тине һәм баҫыу араһынан һуҙылған һуҡмаҡҡа күрһәтте. Был һуҡмаҡ йылға яғынан килә. Туристар туранан мәмерйәгә юл һалған. Нисек бер-ике күбәне яһағаныбыҙҙы һиҙмәй ҙә ҡалдыҡ. Әлфиә апайымдың ҡулдары уйнап торҙо, беҙ ҙә тырыштыҡ. Туристар әле күренмәне. Беҙ йәһәтләп ҡыуыш яғына киттек. Шым ғына барабыҙ. Баҡырсала ҡалған һыуыҡ сәйгә ҡушып ҡал¬ған аҙыҡты ашаныҡ. Көн дә кисләгәйне. Ҡояш офоҡтоң өҫтөндә тора. Тауҙы артыла башланыҡ. Бер аҙ өҫкә күтәрелгәс, Әлфиә апайым:<br> — Әйҙәгеҙ, теге туристарҙы ҡарайыҡ, ни эшләп йөрөйҙәр икән? – тине. Беҙ һуҡмаҡтан ситкә – һул яҡҡа боролоп, ағастар араһынан киттек. Юл ситендәге еләктәрҙе ашай-ашай бара торғас, асыҡ ҡына тау моронона килеп сыҡтыҡ. Тирә-яҡ ҡараңғылана башланы. Аҫҡа ҡараһаҡ та, мин бер ни күрмәнем. Әлфиә апайым:<br> — Әйҙәгеҙ, туристарҙы ҡурҡытайыҡ! – тине. Быға тиклем шөрләп кенә йөрөгән апайым батырланып киткәйне. Ул:<br> — Оһо-һой, эй, туристы! – тип урыҫсалап һөрәнләне. Мин әле уҡымағас, уның нимә әйткәнен аңламаным. Шулай ҙа ҡурҡып киттем, апайыма:<br> — Ҡуй, ҡысҡырма, йә бында килеп менерҙәр, ҡасып ҡотола алмаҫбыҙ, – тим.<br> — Юҡ, улар бында менә алмай, юлды белмәйҙәр, – тип тынысландыра Әлфиә апайым. Әлиә апайым уның еңенән тартып:<br> — Тауҙы менә һалайыҡ, ҡараңғы төшә башланы бит! – тип ҡабаландырҙы.<br> — Туҡта, тағы берҙе ҡысҡырайым да! Кире боролоп һуҡмаҡҡа еткәндә, урман эсендә ҡараңғы төшкәйне инде. Шым ғына барабыҙ. Бер саҡ Әлиә апайым:<br> — Ана, алда айыу ултыра, – тине. Ысынлап та, һуҡмаҡ ситендә генә бер ҡарасҡы күренә. Әлфиә апайым:<br> — Ниңә тик кенә ултыра икән? Әйҙә, ҡысҡырайыҡ әле. Айыу-ҙар кешенән ҡурҡа ул, – тине лә һөрәнләп, яулығын болғай-болғай алға йүгерҙе. Беҙ ҙә ҡысҡырырға тотондоҡ. Бына Әлфиә апайым «айыу» янына барып етте, тик тегеһе ҡыбырларға уйламаны ла.<br> — Түңгәк булған бит! – тип ҡысҡырҙы апайым һәм уны тибеп ебәрҙе. Серек түңгәк аҫҡа табан тәгәрәне. Уң яҡтағы шомло үҙәккә ҡарап, Әлиә апайым:<br> — Ошонда айыуҙар йәшәй, ти әсәйем, – тине.<br> — Ысынмы? – Мин ҡалтырана башлайым. Әлфиә апайым:<br> — Әйтеп торам бит, айыуҙар кешенән ҡурҡа. Шуға ҡараңғы урманда шым ғына йөрөргә ярамай, йә ҡысҡырып һөйләшергә, йә йырларға кәрәк, – ти. – Әйҙәгеҙ, ҡысҡырайыҡ! Оһо-һой, айыуҙар, беҙ һеҙҙән ҡурҡмайбыҙ! Беҙ ҙә уның артынан шул һүҙ¬ҙәрҙе ҡабатлайбыҙ. Бер кем дә айыу килеп сығыуын теләмәй. Уф, тауҙы саҡ менеп еттек! Урманды имен-аман сығыуыбыҙға ҡыуаныстан көлөп ебәр¬ҙек. Оло юлға тиклем баҫыуҙы йүгереп үттек. Бына юл, йылы тупраҡ борҡоп ята.Тирә-яҡ байтаҡ ҡараңғыланғайны. Тик ҡай¬ҙандыр яҡтылыҡ төшә. Алға ғына ҡарап килә инек, ҡапыл күккә баҡтыҡ. Ә унда алтын табаҡ кеүек йомро ай балҡый! Бөтәбеҙ бер юлы:<br> – Ай! – тип шатланып ҡысҡырыштыҡ.<br> – Ай беҙгә иптәш! – тине Әлиә апайым.<br> – Әйҙәгеҙ, йырлайыҡ! – тине Әлфиә апайым. Үҙе башлап та ебәрҙе:<br> Тауҙар һәм үҙәндәр буйлап<br> Дивизия атланы.<br> Алыр өсөн Приморьены,<br> Ҡыуыр өсөн аҡтарҙы...<br> Уға Әлиә апайым ҡушылды. Һүҙҙәрен белмәһәм дә, мин дә көйләгән булам. Ул йыр бөтөүгә, Әлфиә апайым икенсене башланы:<br> Дан приказ: ему на запад,<br> Ей в другую сторону... — Олоҡман соҡорона яҡынлайбыҙ, – ти Әлиә апайым.<br> — Ҡайтып етергә лә күп ҡалмай, – ти Әлфиә апайым. Йырлап барыу күңелле икән. Апайымдар һалдаттар һымаҡ маршҡа баҫып атлай. Мин дә дәртләнеп киләм, йүгереп тә китәм. Тирә-яҡта ҡараңғы бул¬һа ла, ҡаршыбыҙҙа ғына торған айға ҡарап барыуы күңелле. Тау башына етеүгә Әлфиә апайымдың ҡысҡырып йырлауҙан тауышы бөтә башлағайны. Ул туҡтаны. Көндөҙ үҙәктән төшөр инек, хәҙер шөрләтә. Тауҙы, текә булһа ла, юл буйлап төшә-беҙ. Ҡайһы саҡ мин ултырам да артым менән этенеп шыуам. Тауҙан төшөүебеҙгә, тыҡрыҡ осонда беҙҙе әсәйем көтөп тора ине. Борсолоуы йөҙөнә сыҡҡайны. Ул шым ғына, ләкин асыулы итеп:<br> — Сәғәт төнгө беренсе китте, ҡайҙа йөрөйһөгөҙ донъяғыҙҙы онотоп? – тип ҡаршыланы. Мин тәьҫораттарымды бүлешеп, әсәйемә:<br> — Беҙ туристарҙы ҡурҡыттыҡ! – тим.<br> — Айыу ашағандыр быларҙы, тип әллә нәмәләр уйлап бөттөм, нисә тапҡыр ошо тыҡрыҡ осона килдем, төшкән бер кешенән һеҙҙе һорашам, – ти әсәйем. Мин:<br> — Ә беҙ айыуҙың үҙен ҡурҡыттыҡ! – тигән булам.<br> — Нисек ҡурҡыттығыҙ? – ти әсәйем.<br> — Ҡысҡырып ҡурҡыттыҡ. Әсәй, беҙ ҡурҡманыҡ, юл буйы йырлап ҡайттыҡ.<br> — Ярай, һеҙҙең төнгә хәтлем йөрөгәнегеҙҙе атайығыҙ белмәй ҡалды, рейстан арып ҡайтты ла ятты, – тип әсәйем үҙ хәбәрен теҙҙе. Уның борсоулы йөҙө беҙҙе имен-аман күреүҙән яҡтырып китте. Шул саҡта әсәйҙең нисә сәсен ағарттыҡ икән?! === 11. Еҙнәм ҡыҙҙары === Беҙгә һирәкләп кенә әбейемдәр килә. Әсәйем ул көндө көтөп: “Ана, әбейеңдәр килә, шуны былайтыр кәрәк, быны шулайтыр кәрәк”, тип әҙерләнә башлай. Әсәйемдән бер көн: — Әбейем - уның исемеме? – тип һораным. Сөнки ауылда береһенең дә әбейе юҡ, беҙҙеке генә бар. Әсәйем: — Әбейең – минең бер туған апайым, исеме – Сәғиҙә, - тип аңлата. — Башҡаларҙың әбейе юҡ бит, әсәй! — Башҡаларҙыҡы булмаһа, һеҙҙеке бар! Бындағылар инәй тиҙәр, беҙҙең яҡта шулай әйтелә, - тине лә ҡуйҙы. Мин әсәйемдең Еҙем һыуы, Мағаш тауы хаҡындағы хикәйәһен иҫкә төшөрҙөм дә башҡаса төпсөшмәнем. Әбейем менән беҙгә бабайым да килә. Уға әсәйем өҙөлөп “еҙнәй”, “бер бөртөк кенә еҙнәйем” тип өндәшә. Әбейем менән бабайым үҙҙәренә ҡайтып киткәс, әсәйемдән тағы һораным: — Әсәй, бабайымдың исеме - “еҙнәй”ме? — Юҡ, бабайыңдың исеме –Ғәбделхәй. — Әсәй, ә минең еҙнәйем бармы? — Бар. Һинең дә еҙнәйең бар. Рәйсә апайыңды беләһеңме? Мин баш ҡағам. Беҙгә һирәкләп айҙай балҡып торған битле, теремек кенә апай килгеләй торғайны. Уларҙың өйөн дә беләм: беҙҙән дүрт өй аша үҙәктәрәк йәшәйҙәр. — Бына шул Рәйсә апайыңдың ире Ғәле – һинең еҙнәң була. Уларҙың ике ҡыҙҙары ла бар. Ҙурыһы Флүзә менән бер синыфта уҡыясаҡһығыҙ. Икенсеһе - Филиә исемлеһе Әнүр ҡустың менән йәштәш, - ти әсәйем. Әнүр ҡустым минән ике йәшкә бәләкәс. — Еҙнәңдең ҡыҙҙары менән танышырһың әле. Тыуған көнөңә тирә-яҡ балаларын саҡырырға уйлайым, уларға ла әйтермен. Тиҙҙән тыуған көнөм килеп етте. Ысынлап та, әсәйем ул көндө күрше-тирәләге бөтә балаларҙы саҡырҙы. Төпкө яҡтағы өй өҫтәлендә һыймай ултырҙыҡ. Шуныһы ҡыҙыҡ булды: бер береһе үҙе менән нимәлер тотоп килә. Ике-өс дәфтәр, ручка, ҡәләм, юйма, линейка, альбом һәм башҡалар... Дәфтәрҙәр бейек булып өйөлөп китте. Ә Флүзә менән Филиә - береһе таҫма, икенсеһе нәски тотоп килде. Ашап-эсеп алғас, ишек алдында, аҙаҡ урам буйына сығып уйнаныҡ. Уйын ваҡытында күптәр таралышып ҡайтып бөттө. Март ҡояшы һүрәнәйгәс, мин дә өйгә индем. Шул ваҡыт беҙҙән ике өй аша йәшәгән Тәслимә тигән ҡыҙ йүгереп килеп керҙе. Итектәрен сисеп, теге өйөлгән дәфтәрҙәр янына килде. Ҡулы менән уларҙы аралап, ике алһыу тышлыһын тартып алды ла : — Ошолары – минекеләр! – тип, итектәрен кейҙе лә сығып китте. Мин әсәйемдән: — Башҡалар ҡайтып бөттө. Дәфтәрҙәрен онотоп ҡалдырҙылар, — тим. Ә ул, көлөп: — Дуҫтарың был дәфтәрҙәрҙе һиңә бүләк иттеләр бит, улар хәҙер– һинекеләр, — тине. — Ниңә улайһа Тәслимә бүләген кире алып ҡайтып китте? — Өйҙә аңлатып ебәрмәгәндәрҙер. Ул һинән бер йәшкә бәләкәй бит. Әле уҡымай ҙа, белмәгәндер, — ти әсәйем, көлөп. Мин шул саҡта беренсе синыфҡа барасағым менән ғорурланып ҡуйҙым. Ошо ваҡиғанан һуң Флүзә, Филиә менән дә йышыраҡ бергә уйнай башланыҡ. Ни тиһәң дә, улар бит — минең еҙнәмдең ҡыҙҙары! Ана, әсәйем “еҙнәм” тип ҡайһылай өҙөлә! Флүзә менән Филиәләр ҙурҙан яңы өй һалалар. Әле иҙәндәре лә, түбәләре лә юҡ. Беҙгә уйнар өсөн шәп урын булды ул. Ямғыр яуһа, өҫтө ҡаплаулы, һыуыҡтан да, елдән дә һаҡлай. Көндәр буйы тапсыҡтар араһында бер-беребеҙҙе ҡунаҡҡа саҡырышып уйнайбыҙ. Ә бер көндө уҡытыусы булып уйнаныҡ. Башта үҙебеҙгә ултырыр өсөн тәпәшерәк түмәрҙәр эҙләнек, унан бейегерәктәрен һайланыҡ. Флүзә беҙҙең түмәрҙәргә ҡағыҙ, ҡәләмдәр һалды. Уларҙы таратып бөткәс: — Һеҙ – уҡыусылар, мин — уҡытыусы! — тине. Һәм ҡағыҙға һүрәттәр төшөрөргә ҡушты. — Эшегеҙ бөтһә, “апай,апай!” тип кенә ҡул күтәрәһегеҙ, - тип аңлатты “уҡытыусы апайыбыҙ”. Тыңлап ҡына ултырабыҙ. Флүзә ҡайһылай килештерә, мин улай булдыра алмаҫ инем, тип уйлап ҡуйҙым. Уның атаһы, йәғни еҙнәм дә - уҡытыусы шул! Бер көндө, әсәйҙәр унда төшөүҙе тыйһа ла, Иҙел буйында уйнарға булып киттек. Йылғала боҙ китеүенә яңы ғына, һыу ташҡын. Ярҙар ашалып бөткән. Шуға ла әсәйҙәр беҙ төшөп китмәһен тип ҡурҡаларҙыр. Ярға яҡын бармай ғына, ажарланып аҡҡан Иҙелде ҡарап торҙоҡ. Буръяҡ һыу ярҙан-ярға бәрелеп аға. Ҡарауы ла ҡурҡыныс, баштар әйләнеп киткән һымаҡ. Ошо яҙ көндәрендә кемдер батып үлгән, һыу ташыуынан ҡайҙалыр ниндәйҙер фажиғә булған, тигән шомло хәбәрҙәр ишетелеп тора. “Аллам һаҡлаһын!” - әсәйем әйтмешләй. Иҙел буйында йөрөй торғас, беҙҙең тапҡырҙағы картуфлыҡ эргәһенә еткәнбеҙ. Унда атайым көҙҙән өйөп ҡуйған бүрәнәләр өҫтөндә уйнаныҡ та ҡайтырға йүнәлдек. Флүзәләрҙең тыҡрығы тураһында йырын буйлап Иҙелдән килгән һыу йәйрәп ята. Унан сығыу хаҡында уйлау ҙа ҡурҡыныс. Беҙҙең картуфлыҡ аша Флүзәләр янындағы тыҡрыҡҡа барырға булдыҡ. Ул тыҡрыҡҡа тиклем өс-дүрт кешенең картуф баҡсаһы аша үтергә кәрәк. Ипләп кенә атлайбыҙ. Беҙҙең, күршеләребеҙҙең картуфлығын ыңғай ғына уҙҙыҡ. Баҡсаның уртаһына етһәк тә, тыҡрыҡ яғына ыңғайлайбыҙ. Өсөнсө өй тапҡырына еткәндә, итектәребеҙ ергә бата башлана. Алда тағы бер кешенең генә картуфлығы ҡалды. Беҙ йырын тәңгәленә еткәнбеҙ икән. Шулай ҙа алға атлауыбыҙҙы белдек. Бер заман алдан барған Флүзәбеҙ итеге-ние менән тупраҡҡа батты ла ҡуйҙы! Уның артынан ғына барған Филиә лә уның эргәһенә барып батты. Мин туҡтап ҡалдым. Еүеш ер ҡыҙҙарҙың итектәрен упҡан! Тегеләр итектәрен сығармаҡсы булып көсәнәләр, ләкин аяҡтарын ерҙән айырып ала алмайҙар. Киреһенсә, итектәре батҡандан-бата бара. Бер заман тупраҡта итектәре лә күренмәй башланы. Ер уларҙы убып барған һымаҡ. Улар икеһе лә бер тауыштан илап ебәрҙеләр. — Әлфирә апай, беҙҙе ҡотҡар! –тип ҡысҡырҙы Филиә. Флүзә лә унан ҡалышмай: — Әлфирә апай, ҡулыңды бир! Беҙҙе ҡотҡар! — тип илауланы. Ул өс айға ҙур булһа ла миңә “апай” тип торғанғамы, әллә икеһенең дә ҡоттары осоп, ярҙамға саҡырыуҙарынанмы, бәлки, шулай кәрәк тип тапҡанғалыр, ипләп кенә ҡорораҡ яҡтан барып, Флүзәгә ҡулымды һуҙҙым. Флүзә менән Филиә етәкләшеп торалар ине. Ул минең ҡулымды эләктереп алған ыңғайға мин дә бата башланым. Тиҙ генә итегемде һурып алып, икенсе урынға баҫтым да Филиәгә ҡулымды һуҙҙым. Филиә лә ҡулымды эләктереп, сығырға ынтылды. Флүзә, үҙе ынтылыуҙан туҡтап, һеңлеһен тартышты. Филиә үҙе батҡаҡтан сыҡты, ә итеге унда ҡалды. Сығып барғанда: — Итегем, итегем, - тип илауларға итә ине, мин ҡаты итеп: — Ярай, үҙең сыға һал! – тинем. Әсәйемдең ҡайһы саҡта ҡаты итеп әйтеү ысулы бар. Быны ҡулланыу файҙа бирҙе. Улар илауҙан туҡтаны. Филиә батмай торған урынға сыҡты. Хәҙер – Флүзәгә сират. Йән көсөмә үҙемә тарта торғас, ул да ҡотолдо. Тик итектәре ултырып ҡалды. Ул, яурыныма таянып, тәңгәлемдән үтеп барғанда, минең итектәрем батты ла ҡуйҙы. Хәҙер уларҙы тартып алырға тырышам. Юҡ, сыҡмай ҙә ҡуя . Ер упҡан. Ә еҙнәмдең ҡыҙҙары ситтә дерелдәп, ҡалтырашып ”ы-ы-ы” тип тауыш сығарып, ҡоттары осоп тик тора. Уларҙан файҙа булмаясағын аңлағас, итектәрҙе ҡалдырып, мин дә ҡайтыу яғын ҡараным. Торабыҙ өсәүләп еүеш ерҙә еүеш нәскиҙәр менән. Тегеләр тағы иларға тотондо: — Беҙҙе өйгә индермәйҙәр инде хәҙер! — Ҡалай бысрандыҡ, етмәһә, итегебеҙ ҙә юҡ! Мин тағы ҡаты ғына итеп: — Ошолайтып оҙаҡ торһаҡ, беҙгә һыуыҡ тейәсәк! Ҡайта һалайыҡ! – тинем дә ҡыр кәзәһе һымаҡ картуфлығыбыҙ аша өйгә ҡарай йүгерҙем. Улар ҙа илаша-илаша тыҡрыҡҡа йүнәлде. Өйҙәре лә яҡын ғына,, бирешмәҫтәр. Мине күргәс, әсәйемдең күҙҙәре ҙурайып китте. Тиҙ генә тасҡа йылы һыу ҡойоп, йыуындырҙы ла юрғанға урап һалды. Үҙе еҙнәмдәргә китте. Тиҙ әйләнеп ҡайтты. — Вәт кешеләр! Шулай итәләрме инде! Барһам, теге балалар ҡалтырашып, һыуыҡ соланда баҫыптора. Бысранып ҡайтҡанға, “яза” биргәндәр, имеш. Ата-әсәһен: “Икәүләшеп нимә уйлап, йылы өйҙә ултыраһығыҙ, хәҙер һыуыҡ тейә битбалаларығыҙға!” – тип, әрләп алдым.. — Әсәй, һин шулай уҡытыусы кешене лә шелтәләй алаһыңмы? Үҙеңә асыуланманылармы һуң? — Юҡ! Мин бит ауылда ҡатын-ҡыҙҙар советында торам. Өндәшмәнеләр. Балаларын өйҙәренә индереп ҡалдылар, көйөп, ҡайтып киттем. — Әсәй, ә итектәребеҙ шунда ҡалыр микән? — Итек өсөн ҡайғырма, балам! Яңыһын алырбыҙ! Үҙең ауырып китмә! Бысранған итекте йыуаһың да ҡуяһың, ә ҡалған хәтерҙе юйып булмай, - тип үҙ алдына һөйләнде. Юрғанға төрөнөп ятҡанда соланда дерелдәшеп торған еҙнәм ҡыҙҙарын күҙ алдыма килтереп, эй йәлләнем... === 12. Аҡ һаҡаллы аҡ бабайҙар === Өйөбөҙгә һирәкләп кенә ап-аҡ һаҡаллы бер олатай килә. Йылмайып торған был ҡарт, таяҡҡа таянып, ҡапҡанан инеп килеүен күреп ҡалһаҡ, ҡыуаныстан ҡысҡырыша башлайбыҙ: — Алла бабай килә! Алла бабай килә! “Алла бабай”ыбыҙ ишек төбөнә таяғын һөйәүгә, кемуҙарҙан уға ултырғыс алып киләбеҙ Ул берәйебеҙҙең ултырғысына йәтешләп ултырғас, беҙ бабайға барып һырығабыҙ.Ә ул һәр беребеҙҙең башынан һыйпай, арҡаһынан һөйә. Әсәйемдән атайым тураһында һораша. “Алла бабай” тигәнебеҙ сығып киткәс, әсәйем ипләп кенә: — Ул Алла бабай түгел, Ниғмәт бабай була, - тип аңлата. – Ҡарт олатайығыҙ Һибәткә йома көндәрендә хәйер бирергә килә торғайны. Ҡарт олатайығыҙ үлгәненә лә тиҫтәгә яҡын ғүмер үтте. Ғәҙәт онотолмай. Аяғы тартып тик торалыр инде. Әле кибеткә китеп барышы. Хәл белергә ингән. Хәл һорашыуҙың да сауабы ҙур уның. Әсәйемдең һүҙҙәренең күбеһен аңлап еткермәһәм дә, ҡарт олатайым тураһында һүҙ сыҡҡас, һорашам: — Ә Һибәт олатай һәйбәт булғанмы? — Эйе, балалар, ҡарт олатайығыҙҙы ауылда исемен дә әйтеп тормай, Һәйбәт бабай тип кенә йөрөттөләр. Ул мулла булды. Кешеләрҙе дауаланы, тоҙ өшкөрөп бирә ине. Үпкә менән сирләгән Хажғәле ҡарт: “Өшкөрөүең килешә!” – тип, хатта бүркен дә өшкөртә ине. Әллә нисә рәт килде. Ул арала урамда кибеттән ҡайтып килеүсе “Алла бабай”ҙы күреп, тағы ҡысҡырыша башлайбыҙ. — Әсәй, Алла бабай, уй, Ниғмәт бабай тағы беҙгә инеп килә! – тип һөйөнсөләйбеҙ. Ысынлап та, ишектән таныш бабай килеп ингәс, ҡыуаныстан һикерешәбеҙ. Ә ул кәнфит-печеньелар һалынған тоҡсайынан һәр беребеҙгә тәмлекәстәр өләшеп сыға. Унан әсәйем менән икәүләп ултырып доға уҡыйҙар, хуш итәләр. Ниғмәт бабай шулай тағы бер-ике ҡыш беҙҙе ҡыуандырып килеп йөрөнө. Ул күренмәй башлағас, сәьәбен әсәйемдән һорашам. — Ул күптән түгел үлеп ҡалды, балам. Ә мин һаман төпсөнәм: — Үлгән кешеләрҙе ни эшләтәләр? — Зыяратҡа алып барып ерләйҙәр. — Улар унан ҡайта алалармы? — Унан ҡайтмайҙар, балам. Йәндәре йә ожмахҡа осоп китә, йә тамуҡта яна. Әсәйем шунан беҙгә “тамуҡ уты”, “кешеләрҙең ерҙәге изге һәм насар эштәрен үлсәүсе бизмән”, “яҡшы яғы ауырыраҡ тартыусыларҙың ожмахҡа эләгеүе, насарҙарының мәңгелек тамуҡта яныуҙары тураһында мауығып һөйләй башлай. Аҡ һаҡаллы Ниғмәт бабайҙы юҡһыныуҙанмы, Һибәт олатамды ла аҡ һаҡаллы ҡарт итеп күҙ алдына килтереүҙәнме, әллә бүтән төрлө хикмәттәнме, тиҙҙән минең төштәремә аҡ һаҡаллы бабайҙар инә башланы. Улар күмәк. Бөтәһе лә бер иштән – аҡтан кейенгәндәр. Һаҡалдары ла аҡ. Ҡулдарында Ниғмәт бабайҙыҡы шикелле таяҡтары ла бар. Бөтәһе лә бергә күккә төбәлеп ултыралар, унан баштарын ергә тейҙерәләр, һәм тағы күккә төбәләләр, ирендәре ҡыбырҙай. Иң аҙаҡтан устары менән биттәрен һыпыралар. Бабайҙарҙың нимә эшләүен мин әле аңламайым (XX быуаттың 70-се йылдар башында намаҙ уҡыу тәртибен белеү-өйрәтеү ҡайҙа инде ул!), иң аҙаҡҡыһын ғына – хуш итеүҙе генә аңлайым. Күрше-тирә ҡатындар әсәйемә лә хәйер индергәндә, ул: — Хуш итәйек! – тип доға уҡый.Үҙе лә ара-тирә: ”Хәйер биреп киләйем әле!” – тип сығып китә. Төшөмдәге бабайҙарҙың доға уҡығанлығын аңланым. Уларҙы әсәйем беҙгә лә өйрәтә. Ашап бөткәс доға уҡыла һәм аҙағынан : ”Әлхәмдуллилаһ! Аллаһу әҡбәр! Рәхмәт, әсәй!” -тип, битте һыпырабыҙ. Элек башҡортсаһы оҙонораҡ ине. Беҙҙең: — Әсәйем һау булһын! Атайым һәр саҡ эшләп йөрөһөн! – тигәнде ишетеп, беҙгә килеп сәй эсеүсе бер инәй көлдө: — Ҡалай доғағыҙ ҡыҙыҡ: атаһы эшләп кенә йөрөһөн, әсәһе һау булһын! Шунан бирле ғәрәпсәһен генә уҡыйбыҙ. Тиҙҙән төштәремдәге теге аҡ һаҡаллы бабайҙар мине уҡыта башланы. Минең бер ағайым, ике апайым бар. Ҙурҙары бәләкәйҙәрен өйрәтһә, шуны уҡыта тиҙәр.Ә мин әле мәктәпкә бармағанмын. Шулай ҙа уҡытыуҙың нимә икәнен аңлайым. Аҡ һаҡаллы бабайҙар нимә уҡыта, йоҡонан торғас, онотам да ҡуям. Әсәйемә әйтәм тиһәм, бабайҙарҙың ҡаты итеп: “Бер кемгә лә һөйләмә!” – тигәндәре иҫкә төшә. Кис бөтә балалар йоҡлап китә, мин һаман йөрөйөм. Әсәйем: — Төн етте бит инде. Ниңә һаман йоҡламайһың? Бар ят! – тиһә, мин: — Йоҡламайым! Унда мине бабайҙар йонсота, уҡыталар! – тип әйтергә уҡталып, ауыҙымды асһам, тегеләрҙең уҫал ҡараштары, таяҡтарын күрһәтеп әйткәне иҫкә төшә лә, асҡан ауыҙымды кире ябам. Төн етте бит инде, теге бабайҙар мине көтәлер. Күндәм генә урыныма барып ятам да йоҡлап китәм. Һәм тағы теге бабайҙар мине уратып ала ла уҡыта башлай. Йонсоп килеп уянам. Килеп торғас та: — Әсәй, мине тағы бабайҙар уҡытты! –тип ҡысҡырып ебәрергә уйлап, ауыҙымды асам. Һәм тағы уларҙың киҫәтеүе иҫкә төшөп, ауыҙымды ябам. Үҙем тағы , нимә уҡыттылар әле, тип иҫкә төшөрөргә тырышам, бер нәмә хәтергә килмәй. Әсәйем: — Нимә, ауыҙыңды асып, тик ултыраһың? – тип асыуланһа ла, эсемдән генә серҙе сисмәгәнемә ҡыуанып, һикереп торам да үҙ эшем менән мәшғүл булам. Шулай берәр йыллап “һабаҡ бирҙе” миңә аҡ һаҡаллы бабайҙар. Ә мин ауыҙымды аса-яба сер тоторға өйрәндем. Уҡырға барғас ҡына, төшөмә инеүҙән туҡтаны улар. === 13. Беренселәр таныша === Бына минең дә уҡырға барыр саҡ етеп килә. Август аҙағында шиғыр ятларға мәктәпкә йөрөй башланыҡ. Беҙҙе Бикә исемле йәш һәм сибәр апай ҡаршы алды. Ул яңыраҡ ҡына беҙҙән өс-дүрт өй аша йәшәгән Ҡаһарман тигән ағайға кәләш булып килгәйне. Бикә апайҙың ҡара сәстәре оҙон, уларҙы түбәһенә өйөп ҡуйған. Ҡара ҡаштары ҡарлуғастай ҡыйылып тора. Ә күҙҙәре... төпһөҙ күлме ни...Ҙур ҡара аҡыллы күҙҙәре менән һиңә тултырып ҡараһа, бөтә донъяңды онотаһың....Апайыбыҙ хәс кинонан төшкән әртис инде.Тауышы йомшаҡ. Йылмайып ҡына тора. Беҙ унан күҙебеҙҙе ала алмай ултырабыҙ. Нимә әйтһә, шуны ауыҙ асып тыңлайбыҙ. Бикә апайыбыҙ аяҡтарына бейек күтәрмәле ҡара туфли кейгән. Өҫтөндә- ап-аҡ блузка һәм ҡара итәк. Мин уны ап-аҡ муйынлы аҡҡошҡа оҡшаттым. Ҡулдарын йәйер ҙә осоп китер һымаҡ.. — Балалар, мин Бикә Ғәлләм ҡыҙы булам. Бикә апай тип кенә йөрөтһәгеҙ ҙә ярай. Бөгөн бергәләп йыр өйрәнәбеҙ! – тине лә үҙе башлап ебәрҙе. — Әйҙәгеҙ, дуҫтарым, йырлайыҡ бергә, Иң матур йырҙарҙы һайлап ҡына. Иң матур йырҙарҙы һайлап ҡына, Йәшәйек донъяла һайрап ҡына! – тип йырлағас, - әйҙәгеҙ, һеҙ ҙә ҡушылығыҙ, - тине. Үҙе: — Әл-лә-лә-лә-ләлә-лә-тип һуҙҙы. Беҙ ҙә әл-ләгә ҡушылдыҡ. Ул йырҙың ике юлын йырлап, беҙҙән ҡабатлатты. Шунан ҡалған ике һен йырлап күрһәтте лә, беҙҙән башҡартты. Һәүетемсә генә өйрәнеп алғас: — Хәҙер бер-беребеҙ менән танышайыҡ инде! – тине. Класта бөтәһе ун һигеҙ уҡыусы, мин белмәгәндәре лә бар! Үрге яҡтыҡыларҙы таныйым, уларҙы кибеткә үтеп-һүтеп йөрөгәндәрендә күргәнем бар. Ә беҙ урта тошта йәшәйбеҙ, йәғни үҙәктәрәк, кибет тә беҙгә яҡын ғына. Бына түбән остағыларҙы белеп бөтмәйем икән. Синыфтағы бер-ике ҡыҙҙы ла танымайым булып сыҡты. Бикә апай балаларҙы берәм-берәм баҫтыра, ә улар үҙҙәренең исемдәрен әйтә лә ултыра.Ҙур күҙле етен сәсле теремек бер ҡыҙ баҫты ла: — Мин – Вәғиә! – тине. Ә апайыбыҙ исемлеккә ҡараны ла: — Балалар, был ҡыҙҙың исеме – Иркә! – тине. Теге ҡыҙ: — Юҡ, мин Вәғиә! – тип ҡабатланы. Бикә апай: — Ярай, Иркә Мырҙабай ҡыҙы! Исемеңә лә өйрәнерһең әле! – тине. Шунда был ҡыҙҙың атаһының күптән түгел атаҡлы малсы – район чемпионы исемен алыуы иҫемә төштө. Өйҙәгеләрҙән ишеткәйнем. Шулай һәр беребеҙ менән танышып бөткәс, апайыбыҙ: — Бер-беребеҙ менән таныштыҡ. Беҙ хәҙер татыу ғаилә кеүек йәшәргә өйрәнергә тейешбеҙ. Дуҫ булайыҡ, һуғышмай-талашмай ғына йәшәйек! – тине. Унан һуң күмәкләп мәктәп ихатаһына уйнарға сыҡтыҡ. Апайыбыҙ ҙа бергә ҡасышлы уйнаны. Ҡыҙыҡ инде, ҙур апайҙың йүгереп йөрөүе, тотолһа: “Мине ҡотҡарығыҙ!” – тип ҡысҡырып тороуы. Шулай ҙа беҙгә уның менән уйнауы оҡшаны. Һәр кем уны тоторға йә ҡотҡарырға теләне. Уҡытыусыбыҙҙы директор саҡыртҡас, ул беҙгә ҡайтырға ҡушты ла үҙе мәктәпкә йүнәлде. Сыр-сыу килеп, урамға ыңғайланыҡ. Малайҙар тәүҙә һыпыртты. Беҙ, ҡыҙҙар, яйлаңҡыраныҡ. Мәктәп ихатаһын сыҡҡас, стадион башлана. Унан – урам яҡтан – кибет. Ул әле асылмаған, күрәһең. Алдында бер төркөм ҡатын-ҡыҙ көтөп тора. Миңә Иркә тигән исем мәрәкә тойолдо. Был ҡыҙ иркә генәлер инде, шуға ла ошондай исем ҡушҡандарҙыр, тип уйланым. Һәм тегегә ҡарап: — Иркә! – тип өндәштем. Ә ул үсекте лә китте. — Мин Иркә түгел, мин – Вәғиә! — Бикә апай һине Иркә, тине, - тим мин дә. Ә ул: — Үҙеңде бел! Әлфирә-мәлфирә - һәпрә! – ти. “Һәпрә” тип беҙҙең яҡта иң булдыҡһыҙ кешегә әйтәләр. Минең дә йәнем көйөп китте: —Үҙең һәпрә! – тим. — Ә шулаймы ни әле? – тип ул мине төрттө лә ебәрҙе. Йығылып киттем. Ғәрләндем, өҫтөм саңланды. Әсәйем: — Үҙегеҙ башлап һуҡмағыҙ. Ә кем тейә, уға үҙенән яманыраҡ яуап ҡайтарығыҙ. Башҡаса үҙегеҙгә һуҡмаҫлыҡ булһын! - тип өйрәтә ағай-апайымдарҙы.Әсәйемдең шул һүҙҙәре иҫкә төштө лә йүгереп барып теге ҡыҙҙы төрттөм. Ул да йығылды.Мин ситкәрәк киттем. Ул тороп, өҫтөндәге саңды ҡаҡты ла: — Һинең атаң- Баязит- аяҡлы ҡаза! – тине. Ҡара әле, еңә алмағас, атайға килеп йәбеште. Мин дә шул саҡ уның атаһы чемпион исеме алғас, ауыл халҡының уны мәрәкәләп, шпион тип атауы иҫемә төштө лә: — Ә һинең атаң – шпион! – тинем. — Ә шулаймы әле!- тип Иркә миңә килеп йәбеште. Мин дә уның түшенән матҡып тотоп алдым. Шатыр-шотор нимәлер йыртылды. Иркә сәсемә йәбеште. Мин дә уның етен сәстәрен ҡойроҡ итеп ҡуйған еренән эләктереп алдым. Икебеҙ ҙә ярһығайныҡ. Ул: — Һинең атаң – аяҡлы ҡаза! – ти, ә мин: — Һинеке – шпион! – тип ҡысҡырам. Үҙебеҙ үсекләшәбеҙ, үҙебеҙ сәстәребеҙҙе ысҡындырмайбыҙ. Әйләнсек быҙау кеүек бер урында өйөрөләбеҙ. Шулай күпме ҡысҡырып йөрөгәнбеҙҙер, йығылып киттек. Бер заман әсәйемдең йөҙө күҙгә салынды. Тағы бер ят инәйҙең беҙҙе айырғанын күрҙем. Ул инәй Иркәгә шул тиклем оҡшағайны. Әсәйем дә, Иркәнең әсәһе лә кибеткә килгән булған икән. Бер-береһенә ҡарап көлөшәләр: — Синыфташтар ҡайһылай матур итеп танышҡан! Беҙ, сабышҡан аттай, йыш-йыш тын алабыҙ. Бер-беребеҙгә ҡарамаҫҡа тырышабыҙ. Шулай ҙа һәр кем үҙенсә ҡәнәғәт ине: һәр ҡайһыбыҙ намыҫ яҡланы бит! Бикә апайҙың бер ғаилә булып йәшәйек, тигән һүҙҙәрен беҙ ана шулай “нығытып ҡуйҙыҡ”. Ә теге ҡыҙҙың исеме документта Иркә тип яҙылһа ла, өйҙәгеләр Вәғиә тип йөрөткән. Сәс йолҡошоп һуғышһа ла, уны мәкт мәктәптә бөтәһе лә Иркә тип йөрөттө. === 14. Тәүге “икеле” === Шулай итеп, беренсе синыфта уҡый башланым. Уҡытыусы апайыбыҙ бигерәк тә яҙыуға иғтибар бүлә. Үҙенең яҙыуы матур, эре. — Күркәм холоҡло кешеләрҙең яҙыуы ла һоҡланғыс була, - ти ул. — Һеҙҙең матур булғығыҙ киләме? Хәҙерҙән яйлап, тырышып яҙырға өйрәнһәгеҙ, почеркығыҙға бөтәһе лә һоҡланыр. Ҡайһылай матур яҙа былар, тип башҡалар көнләшеп ҡарар, - тип өйрәтә Бикә апайыбыҙ. Матур яҙыу дәфтәрендә хәрефтәр ҙә яҙабыҙ, төрлө шаҡмаҡтар, һыҙыҡтар ҙа һыҙабыҙ. Яҙыу дәресе бөткәс, “Әлифба”ны уҡыйбыҙ. — Бынау бәләкәй генә төрткө “нөктә” була! – тип өйрәтә апай. – Нөктәгә еткәс, саҡ ҡына туҡтап алырға кәрәк. “Нөктә”нең нөктә икәнен мин белә инем, ни тиһәң дә өйҙә ағай-апайҙарым – уҡыусылар. Ә бына “төрткө” тигәнде тәүгә ишетәм. Бикә апайыбыҙ һәр беребеҙҙе үҙ янына – уҡытыусы өҫтәле янына саҡыртып уҡыта. Китабыбыҙҙы тотоп барабыҙ ҙа ижекләп уҡый башлайбыҙ. Бына миңә лә сират етте. Дәреслегемде алып, уҡытыусы янына ашығам. Ыңғай ғына уҡыным, апайыбыҙ, йылмайып, баш ҡағып ҡына ултырҙы ла, иң аҙаҡтан, нөктәгә төртөп: — Был нимә була? – тип һораны. — Төрткө! – тим ҡыйыу ғына. Апай көлдө лә, башымдан һыйпап, ултырырға ҡушты. Һәйбәт кенә уҡып йөрөйөм. “Бишле”, “дүртле” билдәләре лә алам (ете йәштән уҡығас, беренселә үк беҙгә билдәләр ҡуйыла ине). Шулай бер көндө апайыбыҙ матур яҙыу дәфтәренә өйгә эш бирҙе: түңәрәктәр һәм ҡыя таяҡсалар һыҙырға. Өйҙә ағай-апайҙарымдың дәрестәрен әҙерләй торған үҙ ваҡыттары бар. Мин бөтәһенән дә алда ултырам. Улар өйгә эштәрен башҡарғанда мин ҡамасаулап йөрөмәйем. Әле лә барыһынан алда өҫтәл артына н урын алдым. Башта ҡағыҙ битенә түңәрәктәрҙе яһап ҡарайым: килеп сыҡмай ҙа ҡуя. Түңәрәгем йә өсмөйөш башлы, йә шаҡмаҡ башлы була. Иларға етешеп ултырғанымда эргәмә Әлиә апайым килде. — Мин эшләп ҡарайыммы? – тине ул шым ғына. — Йә һуң, - тим. Ул ҡағыҙҙа яһап ҡараны. Матур килеп сыға! Ни тиһәң дә, өсөнсөлә уҡый шул. — Минеке килеп сыҡмай, эшләй алмаһам, иртәгә Бикә апай “икеле” ҡуя инде! – тим мин. Әлиә апайым: — Әйҙә, дәфтәреңә лә төшөрәйем дә ҡуяйым! – ти. Мин икеләнәм: — Бикә апай белеп ҡалһа? — Ҡайҙан белһен ул?! Беҙ бер кемгә лә әйтмәҫбеҙ! Ысынлап та, өйҙә Әлиә апайым менән икәү генәбеҙ икән дә! Әҙерәк икеләнеп торғандан һуң, ризалаштым. Матур яҙыу дәфтәремә апайым матур итеп түңәрәктәр һәм таяҡсалар һыҙҙы. Икенсе көнөнә уҡытыусыбыҙ өйгә эш дәфтәрҙәрен йыйып алды. Ә өсөнсө көнөнә иһә уларҙы кире таратты. Дәфтәремде ипләп кенә асам. Үҙ күҙҙәремә үҙем ышанмайым: апайым яһаған матур түңәрәктәр аҫтында ҡыҙыл ручка менән ҡуйылған ҙур “икеле” билдәһе тора ине! — Әлфирә, дәфтәреңде ал да яныма кил әле! – ти Бикә апай талапсан тауыш менән. — Быларҙы кем яһаны? — Мин... – тим шым ғына. — Һин яһамағанһың шул, кем яһаны?- ти тағы ла талапсаныраҡ тауыш менән апай һәм күҙҙәремә ҡарай. Мин ҡарашымды аҫҡа төбәйем һәм ишетелер-ишетелмәҫ кенә итеп: — Әлиә апайым, - тим. — Ни өсөн “икеле” билдәһе ҡуйғанды аңланыңмы инде хәҙер? Беренселә кем уҡый: Әлиә апайыңмы әллә һинме? — Мин... — Был “икеле” бүтәнсә кешенән өйгә эшеңде эшләтмәҫкә һабаҡ булһын! Башҡа дәрестәр нисек үткәнен иҫләмәйем. Өйгә илай-илай ҡайтып индем. Әлиә апайыма “2” билдәһен күрһәтә-күрһәтә иланым. “Икеле”не яратмайынса, бармағым менән төртөп ултыра торғас, үҙем бер туҡтауһыҙ илағанғамы, йәшле еүеш бармағым менән билдәне ышҡығанғамы, “2” торған урында тишек барлыҡҡа килде. Икенсе көндө Бикә апайыбыҙ тишелгән урынды күрҙе. “2” урынында өңөрәйеп торған тишек янына ҡыҙыл ручкаһы менән тағы ла ҙурыраҡ “икеле” сәпәп китте. — “Икеле”не яратмағас, башҡаса өйгә эшеңә “өмә” яһама, үҙең генә эшлә! – тине ул ҡаты итеп. Эстән генә: ” Бикә апайыбыҙ әллә үтә күреп тора инде, өйгә эште Әлиә апайымдан эшләткәнде лә, минең “икеле”не яратмағанды ла әллә ҡайҙан белә?” – тип ғәжәпләндем мин. Дәфтәрем тулғансы был хурлыҡлы “икеле” миңә, ҡыйын булһа ла, өйгә эште үҙеңә эшләргә кәрәклеген иҫкәртеп торҙо. Башҡаса бер ҡасан да өйгә эшемә “өмә” яһаманым. === 15. Иҙел һыуы === Ауылыбыҙ эргәһенән генә Ағиҙел аға. Иҙел тип йөрөтәбеҙ уны. Йылға буйы бигерәк тә йәйгеһен балаларҙың шат тауыштарынан гөрләп тора. Беҙ¬ҙең тапҡырҙа ул тәрәнерәк тә, киңерәк тә. Саҡ ҡына, биш-алты аҙым алға атлаһаң, шаршыға килеп сығаһың. Беҙ шул йылыуҙы яратабыҙ. Ситтә һыу йылы, арыраҡ сылтыйҙар йө¬ҙөп йөрөй. Ваҡ балыҡтарҙы шулай тибеҙ. Ятып һыу эскәндә улар¬ҙы йотоп ебәргән малай¬ҙар ҙа була икән. Был хаҡта апайымдар һөйләй. Әле улар тәрәндә һыу инә. Беҙ Әхсән ҡустым менән ярҙан өс-дүрт аҙым йылға эсендә ятҡан Йомро ташта ултырабыҙ. Унда биш-алты бала урынлаша ала. Ситтәге һыу һай һәм йылы булғанға, Йомро таш та йылы. Бында ултырыу бәхете гел тәтемәй. Кем алдараҡ өлгөрә, шулар биләй уны. Бөгөн тәүҙәрәк килдек, тип әйтеп булмай, беҙгә тиклем ташты биләүселәр ҡайтып китте. Ә апайымдар эстәрәк ятҡан Йәшел ташты ярата. Ул да ҙур, бәләкәй өҫтәл хәтлем барҙыр. Апайымдар тәрәндә йөҙөп йөрөйҙәр ҙә шунда баҫып, ял итәләр. «Йәшел ташты күргем килә!» – тип ныҡышҡас, бер саҡ мине лә үҙҙәре менән алдылар. Икеһе ике яҡтан ҡултыҡлап тоттолар ҙа, ағын һыуҙы ҡулдары менән һуға-һуға, мине Йәшел ташҡа алып барып баҫтырҙылар. Һыу был тирәлә ысынлап тәрән икән, Әлиә апайымдың муйынынан булды. Мин ташҡа аяҡ баҫҡас, үҙҙәре башҡа ҡыҙ¬ҙар менән уйнай башланы. Беҙ, беҙ, беҙ инек, Беҙ ун ике ҡыҙ инек. Бер таҡтаға теҙелдек, Таң атҡансы юҡ булдыҡ, – тинеләр ҙә һыуға сумып юғалдылар. Бер аҙҙан берәм-берәм баштарын ҡалҡытҡас: «Кем беренсе сыҡты ул?» – тип бәхәсләшергә тотондолар. — Яңынан сумайыҡ! – тине береһе. Был тирәгә күп кенә ҡыҙҙар йыйылғайны. Апайымдар мине бөтөнләй онотто. Ҡысҡырып-ҡысҡырып ҡараным да, барыбер ишетмәгәстәре, нимә булһа ла булыр тип, ағын һыуға ташландым. Аға-аға йөҙә торғас, үҙебеҙҙең тапҡырҙа аяғым ташҡа тейҙе. Ҡыуаныстан баҫып, ял итеп алдым, ҡалған яғына атлап сыҡтым. Шуларҙы иҫләп, Әхсән ҡус¬тым менән аяҡты һыуға тығып, Йомро ташта ултырабыҙ. Тик кенә, ҡыбырҙамай ултырғас, сылтыйҙар йөҙөп килеп, аяҡты төртә, ҡытыҡлай. Һыуҙы сәпелдәтһәк, ҡасалар. Ҡустым менән генә ултырғым килмәй ҙә бит. Эшем бар шул: апайымдарҙың һыу инеп туйғанын көтөп, уны ҡарарға мәжбүрмен. Юғиһә, ана, Флүзә, Филиә, Фәйләрә – урта урам ҡыҙҙары яр буйлап үрләп килеп, шаршынан түбәнгә йөҙөп төшөп китте. Мине лә саҡырғайнылар ҙа, бара алманым. Башҡа ваҡыт булһа, ҡушылып китәм... Бергәләп йөҙөп, сумып, һыуҙа уйнап туйғас, ярға сығып, төҫлө таштар йыябыҙ. Унан ултырып, ҡырҡташ уйыны уйнайбыҙ. Арыһаҡ, ҡомдо соҡоп, күмелеп ятып, ҡояшта ҡы-ҙынабыҙ. Аяҡтарҙы һуҙып бер-беребеҙҙекен сағыштырабыҙ. «Кем нығыраҡ ҡояшта янған?» – тип бәхәсләшәбеҙ. Әлбиттә, беренселекте Фәйләрә ала. Уның тәне ҡарағусҡыл булып ялтырап тора. «Ниңә һинеке бөтәһенән дә ҡарараҡ?» – тигән һорауға ул да, беҙ ҙә яуап бирә алмайбыҙ. Һыуҙа оҙаҡ инә алмайым, өшөй башлайым. Тәнем аҡ шул. Әсәйем дә: «Ҡара кешенең тире сыҡҡансы, аҡ кешенең йәне сығыр», – ти. Ә апайымдарҙы сығарып алып булмай. Оҙаҡ ингәнгә, уларҙы «Һыу баҡалары» тим. Һыу яратҡас¬тар, үсекмәйҙәр. Көнө буйы ла йөрөрҙәр ине лә... Әле лә оҙаҡланылар. Ә өйҙә эш көтә. Атайым менән әсәйем үҙҙәре киткәндә, беҙгә гел йомош ҡушып ҡалдыра. Әле бер ай инде ямғыр яуғаны юҡ. Йәйҙең уртаһы – картуф утап, күмеү ваҡыты етте. Картуф баҡсабыҙҙа бер ҡыйҙы ла ҡалдырмай, утап сыҡтыҡ та ул. Ямғыр яумағас, күмә алмай тора инек. Атай-әсәйебеҙ яйын тапты: «Иҙелдән һыу ташып, картуф төптәренә һибә-һибә, күмегеҙ». Шулай эште башланыҡ та. Ике апайым һыу ташый, ә ҡустым уны һәр төпкә берәр сүместән ҡойоп сыға, мин күмә барам. Һыу ташыуы ҡыйыныраҡ бит, шуға күмеүгә риза инде. Апайымдар тулы биҙрәләрен ҡалдыралар ҙа буштары менән тағы Иҙелгә йүнәләләр. Беҙ ыратмай башлаһаҡ, тиҙ генә күмешәләр. Ул саҡта сүмесләп һыуҙы үҙем ҡоям, ҡустым ял итеп тора. Мырҙам әле беренсегә лә бармаған. Беҙгә саҡ ҡына эш ҡалдыралар ҙа апайымдар тағы һыуға китәләр. Баҡсабыҙҙан Иҙелгә тиклем илле аҙымдай барҙыр. Әле бына эшләп арығайныҡ та, саңланғайныҡ та. Һыу инеп сыҡҡас, Йомро ташта ял итеп ултырабыҙ. Йылғаға килгәндә мин дә бәләкәй биҙрәләремде көйәнтәмә элеп, һыу алып ҡайтам. Ана, апайымдар ярға ыңғайланы. Беҙ ҙә ҡустым менән ҡайтыу яғына йүнәлдек. Картуфлыҡҡа килеп еттек. Яртыһынан күбен күмеп бөткәнбеҙ инде. Өсөнсө көн эшләйбеҙ бит. Һәр төпкә һыу ҡойоп барғанғамы, күмелгән картуфтар көлөп ултырған һымаҡ. Ә күмелмәгәндәре бойоҡ ҡына, баштарын аҫҡа эйгән кеүек. Ялтырап ултырғандарына ҡарап ҡыуанабыҙ, бойоҡҡандарын йәлләйбеҙ. — Сарсап ултыраһығыҙмы, хәҙер һеҙгә лә һыу эсерербеҙ. – тип уларҙы «йыуатабыҙ». Әхсән ҡустым: «Асыҡтым!» – тип өйгә йүгереп ҡайтып китте. Сүмесләп һыу ҡойоу минең өлөшкә төштө. Апайымдар йәһәтләп күмергә тотондо. Арымаҫ борон тиҙерәк ыратырға кәрәк. Аяуһыҙ ҡояш хәлде тиҙ ала, әлһерәтә. Унан эшләге килмәй башлай. Шул саҡ яр буйлап бер көтөү малайҙарҙың шаршыға табан барыуын күреп ҡалдыҡ. Шаулаша-шаулаша килгәнгә, эштәребеҙҙе ташлап, онотолоп ҡарап торҙоҡ. Әлиә апайым: — Ҡарағыҙ әле, араларында Әнүр ағайым да бар! – тине. Мин күпме генә текләһәм дә, ҡулдарына күлдәктәрен тотоп, яланғас ҡалған малайҙар араһынан уны таный алманым. Әлфиә апайым: – Ә ниңә Әнүр ағайым беҙҙең менән эшләмәй? Беҙ өсөнсө көн бил бөгәбеҙ, уның сығып әйләнгәне лә юҡ! – тигән һорау ҡуйҙы. Ысынлап та, ағайым бер көндә лә беҙҙең менән булманы. Әлиә апайым: — Әйҙә, уға ла өндәшәйек, эшләшһен! – тигәс, күмәкләп ағайымды саҡырырға тотондоҡ. Тирә-яҡты яңғыратып: — Әнүр ағай, ҡайт, картуф күмеш! – тип һамаҡлайбыҙ. Тик яуап ҡайтарыусы ла, ярҙамға йүгереп килеүсе лә булманы. Көндөң икенсе яртыһында өсәүләп Иҙелдән һыу ташый-ташый, күмеп бөттөк. Хәҙер инде бөтә картуфтар ҙа йылмайып-көлөп ултырғандай. Тик матур кәйефемде кис бул¬ған ваҡиға ғына боҙғандай булды һәм мәңгелеккә хәтеремә уйылды. Апайымдар Әнүр ағайымды атайға ошаҡлағандар, ахыры. Үҙем ишетмәнем. Атайҙың эштән ҡайтҡас, яралы йыртҡыс кеүек, ярһып йөрөүен күреп, аптыраным да, ҡурҡтым да. Һуң булһа ла, Әнүр ағайым һаман өйҙә күренмәне. Көнө буйы Иҙелдән ҡайтманы. Нимә ашап-эсеп йөрөйҙөр. Эш бөткәнгә ҡыуанып, көлөп ултырған картуфтарға һоҡланып ҡарап тора инем. Ҡапыл атайымдың: — Нимә ҡарап төнгә тиклем йөрөйһөң, донъяңды онотоп, эштән ҡасып? – тип ҡысҡырған тауышы ишетелде. Сыбыртҡы шартланы. Ағайымдың илаған тауышы ишетелде. Мин, ҡотом осоп, тауыш сыҡҡан яҡҡа йүгерҙем. Атайым эргәһенә барып еткәндә, ағайым күренмәне. Берәй ергә инеп ҡасҡандыр. Өй яғынан әсәйем күренде. Ул да тауышҡа сыҡҡан, күрәһең. Атай сыбыртҡыһын һарай мөйөшөндәге сөйгә алып барып элде. Әсәйгә ҡарамай ғына: — Ҡабат өйгә ваҡытында ҡайтһын! Эштән ҡасып йөрөмәһен! Ҡурҡытыр өсөн генә шартлаттым. Осо ғына тейеп ҡалды, – тине, аҡланғандай. Ошо ваҡиғанан һуң дөйөм эштәрҙә Әнүр ағайым да ҡатнаша башланы. Шәп эшләй, һигеҙенсене бөткән егет бит инде. Ул көҙҙә күп кешеләрҙең картуфы булманы. Иҙел һыуы килештеме, мәгәр, беҙҙеке ишелеп уңды. Ҡыш буйы ашап кинәндек. Үҙ эшебеҙҙең емешен татыу айырыуса күңелле ине. Иҙел яҡын булғанға, шифалы һыуы картуфыбыҙҙы үҫтергәнгә, беҙ эстән генә йылғабыҙға рәхмәт уҡыныҡ. === 16. Әсәһе кем? === Уҡырға-яҙырға өйрәнгәс тә миңә китап ене ҡағылды. Ҡайҙа ниндәй яҙыу күрәм – уҡырға тотонам. Китапханаларға йөрөй башланым. Бер көн – мәктәптекенә, иртәгеһенә ауылдыҡына барам. Сөнки китапты көн дә бирмәйҙәр. Беренселә – йоҡа тышлыларын, икенселә ҡалыныраҡтарын уҡыным. Йыш алған¬ғалыр, бер көн китапханасы: «Әллә һүрәттәрен генә ҡарай¬һыңмы?» – тине, аптырап. Тапшырырға алып килгән китабымдың йөкмәткеһен һөйләп бирергә тура килде. Эшемде башҡармаһам да, ҡулыма ал-ған китапты уҡып бөтмәй, туҡтамайым. Шул арҡала Әлфиә апайымдан эләгеп тә ҡуя. Әсәйем иртәнсәк эшкә киткәндә йомоштар ҡуша. Әлфиә апайым уларҙы беҙгә бүлеп бирә. Көн оҙоно һәр беребеҙ шуларҙы үтәргә тейешбеҙ. Апайым үҙе лә буш ултырмай: кер йыуыу, икмәк бешереү ке¬үек ҙур эштәрҙе башҡара. Беҙгә Иҙелдән һыу ташыу, кисен уны йәшелсәләргә ҡойоу, йыуыу, сайыу кеүек еңел-елпеләре эләгә. Үҙем ялҡау ҙа түгелмен. Тик ҡулыма китап эләк¬һә, донъямды онотам да ҡуям. Кәртә башына ла менеп уҡыйым йә ҡасып, мунса алдында ултырам. Кәрәкһәм, Әлфиә апайым барыбер ҡайҙан булһа ла эҙләп таба. Мин китап эсендәге тормош менән йәшәйем, шул кешеләр араһында үҙем дә йөрөгәндәй хис итәм. Мөкәрәмә Садиҡованың Сәмреғош тураһындағы әҫәре ныҡ тәьҫир итте. Ундағы хәлдәрҙе әсәйемә һөйләгәс, үҙенең етемлектә үткән тормошо хаҡында әйтте. Баҡһаң, әсәйем тыуған яҡтарҙа Иҙел түгел, Еҙем тигән һыу аға икән, унда тауҙар ҙа бындағы кеүек бейек түгел, ә Мағаш тигән тау¬ҙа ашарға яраҡлы сәтләүек үҫә, имеш. Шул сәтләүектәрҙе ҡыҙ¬ҙырып ашай торған булған әсәйемдәр. Ә улар ныҡ тәмле, майлы, туҡлыҡлы, ти. Әсәйемдең ҡыҙығып һөйләүенән ауы¬ҙымдан һыуҙар килә, ашағым килеп китә. Унан үҙҙәренең ҙур йәшелсә баҡсаһы, һуғыш ваҡытында төнгө ҡараҡтарҙан һаҡлап, ҡарауылда ултырыуҙары, септә, арҡан ишеү¬ҙәре, тағы әллә ниндәй мин белмәгән эштәрҙе башҡарыу¬ҙары хаҡында хикәйәләй. Атай¬һыҙ-әсәйһеҙ, ағаһы һуғышта саҡта өс бала менән яңғыҙ донъя көткән еңгәһе ҡулында көн күреүе еңел булмай. Унан ағаһының да ҡайтыуын көтмәй, еңгәһенең балалар йортона ебәреүен, ауылдан сығып китеп, тимер юлына еткәс, поездың ҡысҡыртыуын ишетеп, нисек уның ҡолап китеүен күҙ алдына килтереп, тетрәнәм. Әсәйемдең һөйләгәнен тыңлайым да, был хаҡта берәй ваҡыт китап яҙырға кәрәк, тип уйлайым. Инде икенсе синыфта уҡып йөрөйбөҙ. Бикә апай бер көн бөтәбеҙҙән дә киләсәктә кем булырға теләүебеҙҙе һораша башланы. Беренсе рәттә алдағы партала ултырғас, мине иң тәүҙә баҫтырҙы. — Йә, Әлфирә, әйт әле беҙгә, кем булырға уйлайһың? Яңы йыл байрамы етеп килә ине. Өйҙәгеләр ҙә, мәктәп тә шуға әҙерләнә. Кистән беҙ ҙә ап-аҡ мендәр ябыуҙарынан миңә күлдәк тегеп, ялтырҙар тағып, баш кейеменә таж эшләп, уға мамыҡ, өҫтөнә ялтыр уйынсыҡ ватыҡтарын йәбештереп, мәж килгәйнек. Сөнки Яңы йыл кисәһенә ҡарата бөтә ҡыҙҙарҙың бер хыялы була. Ә шул теләгемде уҡытыу¬сыға ҡыс¬ҡырып әйттем: — Ҡарһылыу булам! Бөтәһе лә гөж итеп ҡалды. Бикә апай, ҡулы менән тынысланырға саҡырып, былай тине: — Эйе, Әлфирә Яңы йыл кисәһендә Ҡарһылыу булып кейенергә йыйына икән, һәйбәт, ә киләсәктә, ҙур үҫкәс, ниндәй һөнәр һайларға уйлайһың? Бына мин уҡытыусы булғанмын. Бер аҙ уйлап торғандан һуң, әсәйемдең һөйләгәндәрен тыңлағанда тыуған теләгем иҫкә төштө: — Яҙыусы булам! Тағы бүлмә геүләне. Бикә апайыбыҙ көлөмһөрәне лә: — Беҙҙең Әлфирә яҡшы уҡый: математиканы ла һәйбәт белә, урыҫ теленән дә «бишле»гә өлгәшә. Йә математика, йә урыҫ теле уҡытыусыһы булыр, ә бәлки, минең кеүек башланғыс синыфтарҙы уҡытыр, – тине лә ултырырға ҡушты. Башҡалар¬ҙан һорашыуын дауам итте. Кемдер осоусы, кемдер космонавт була, ҡыҙҙарҙың күбеһе табип һөнәрен үҙ итә. Ә Бикә апай, ниңәлер, «шофёр булам», «комбайнсы», «агроном булам» тигән малайҙарҙы маҡтаны. Кеше йыһанға осҡан заманда ауылда ҡалып ер һөрөп, иген сәсеп, ғүмер итергә әҙерләнгән балалар уға яҡшыраҡ тойол¬ғандыр инде. Мин дә, апайыбыҙҙың һөнәремде хуп¬ламауын тойоп: «Ниңә, уҡытыу¬сы ла – яҡшы эш», – тип уйлап ҡуй¬ҙым. Дәрес бөтөүен белдереп, ҡыңғырау шылтыраны. Аҙаҡҡыһы булғас, ҡайтыу яғына йүнәлдек. Мәктәп ишеге төбөндә малайҙар тора. Беҙҙең синыфтыҡылар. Бушҡа тормай улар. Хәҙер бергәләп берәйһен төртөп йығасаҡтар ҙа ҡасасаҡтар, тип уйлайым. Беҙҙә ун туғыҙ уҡыусы: уныһы – ҡыҙҙар, туғыҙы – малайҙар. Уларҙы башҡа уҡытыусылар «хулигандар» тип әрләй. Ә Бикә апайыбыҙ иркәләтә, гел баштарынан һыйпап ярата, бер ҙә асыуланмай. Дәрестә наҙланып ҡына ултырған малайҙар урамға сыҡҡас та һуғыша, үсекләшә башлай. Көн дә бер ҡыҙҙың йә сәсенән тартып, йә үсекләп, илатып ҡайтаралар. Һаман тора теге малайҙар. Ҡыҙҙар, бергәләшеп, өймәклә¬шеп кенә тупһанан төшә башланыҡ. Нисектер былар мине көтөп тораларҙыр һымаҡ тойолдо. Ҡыҙҙарҙан айырылып, тупһаны төшөп бөтмәй, туҡтап ҡалдым. Шуны ғына көткәндәй, береһе: — Ниңә туҡтап ҡалдың, яҙыусы!..– тине мыҫҡыллы тауыш менән. Башҡалары ҡысҡырып көлдө. Әһә, үсекләшергә туҡтағандар икән. Һуғышырға уйлаһалар, тик кенә торорҙар ине. — Әлиә апайым менән ҡайтам! – тинем, яҡлаусым хәҙер сығасағын иҫкәртеүле тауыш менән. — Һе, яҙыусы була икән берәү, – тине, көлөп, йәнә икенсе малай. Өсөнсөһө элеп алды: – Эйе шул! Уның атаһы ла яҙыусы бит – Баязит Бикбай! Дүртенсеһе ҡыуанып ҡысҡырып ебәрҙе: — Әсәһе лә – яҙыусы! Беренсе малай: — Эйе шул! Әсәһе – Зәйнәб Биишева! Беҙҙә әсе телле малайҙар күпселек ошо дүртәү-бишәү. Ҡалғандары өндәшмәй. Төртөп китергә булһа, күп һорап тормаясаҡтар. Ысынлап та, атайымдың исеме – Баязит, әсәйемдеке – Зәйнәб. Күренекле кешеләрҙең балаһы булыу ғәрлек түгел дә инде, ғорурлыҡ, тип уйлайым. Танауымды күтәрә биреп, күтәрмәлә баҫып торам. Үсекмәүемде күреп, малайҙар ҡайтыу яғына ыңғайланы. Башҡаса бер ваҡытта ла, атайың – Баязит Бикбай, әсәйең – Зәйнәб Биишева, тип ирештермәне улар. === 17. Коммунизм көткәндә... === Бикә апай ҡайһы саҡта беҙ аңламаған нимәләрҙе һөйләй. Бер көн: — Беҙ социализмда йәшәйбеҙ. Тиҙҙән коммунизм буласаҡ, — ти. — Ә коммунизмда нисек булла, тиһегеҙме? Ул мәлдә... Уҡытыусыбыҙ тынып тора ла дауам итә. Беҙ иҫебеҙ китеп тыңлайбыҙ. — Ул ваҡытта магазинда хәҙерге ваҡыттағы кеүек сират булмаясаҡ. Кәштәләрҙә әйберҙәр тулып торасаҡ. Кем нимә теләй, шуны бушлай аласаҡ... — Бушлай?! — тибеҙ, аптырап та, ышанмай ҙа. — Эйе, бушлай. Хатта балаларға туңдырманы ла бушлай бирәсәктәр... — Ысынмы? — тип ҡуйҙы бер бала. — Ә нимә ул туңдырма? — тип һораны берәү Ысынлап та, беребеҙҙең дә туңдырманы ашап түгел, тотоп та ҡарағаны юҡ. Апайыбыҙ бер аҙ уйлап торҙо ла: — Туңдырманы һөткә шәкәр ҡушып, туңдырып эшләйҙәр, — тип аңлатты. — Һе, — тине бер малай. — Һөт үҙебеҙҙә лә күп, әйҙә туңдыр ҙа яла! — Эй, балалар, — ти Бикә апай, — ә туңдырма шул тиклем тәмле! Минең ашағаным бар! Беҙ Бикә апайға ҡыҙығып ҡарайбыҙ. Туңдырманы күҙ алдына килтерергә тырышабыҙ, ләкин килеп сыҡмай. — Ә ул коммунизм ҡасан була? — ти ҡапыл, түҙемһеҙләнеп, бер бала. Тиҙерәк туңдырма ашағыһы киләлер. — Тиҙҙән! — тип ышандыра Бикә апай. — Социализмды төҙөп бөтәбеҙ ҙә коммунизм төҙөй башлаясаҡбыҙ. Моғайын, был 90—сы йылдарға тура килер... Ялтыраған күҙҙәр һүнгәндәй тойола. (XX быуаттың етмеш алтынсы йылында туҡһанынсы йыл бик алыҫ тойолғандыр...) Беҙ Бикә апайҙың туңдырма ашағанына ышанабаҙ. Ә бына магазинда әйберҙәрҙең бушлай бирелеүен күҙ алдына килтерә алмайбыҙ. Ауылдағы берҙән—бер магазинға килгән тауарҙарҙы, аҡса менән булһа ла, талаша—һуғыша алып бөтә халыҡ. Эстән генә һәр беребеҙ: “Булмаҫтыр был коммунизм тигәндәре!” — тип уйлайбыҙ. Ләкин ҡысҡырып әйтмәйбеҙ. Ҡайһы бер нимәләрҙе ҡысҡырып әйтмәҫкә, шым ғына һөйләшергә өйрәтә өйҙә әсәйҙәр. Бер төрлө һөйләп, икенсе төрлө эшләүҙе йәй көнө үҙ елкәмдә татыным мин. Өйҙә – әсәйҙәр, мәктәптә уҡытыусылар алдашмаҫҡа өйрәтә. Ә ул юлы... Етмеш бишенсе йыл ҡоро килде. Бесән булмағас, колхоз малдарына күпләп япраҡ аҙыҡ бәйләнеләр. Был эшкә өлкәндәрҙе лә, хатта балаларҙы ла йәлеп иттеләр. Бригадир — әсәйҙәрҙе бер эшкә, балаларҙы япраҡ бәйләргә әйтеп китте. Машинаға тейәлеп, урманға барып төштөк. Бер—ике өлкән ир ағастарҙы йыға. Звено башлығы Әбделхай бабай кемгә ҡайҙа эшләргә икәнен әйтеп китә. Ул беҙгә ҡаршы ғына йәшәй, уның исемен әйтеүгә йәтешләп, Әптелхай бабай тип йөрөтәбеҙ. Мин, Әлиә апайым һәм Әхсән ҡустым эшкә керешәбеҙ. Ҡустым менән йығылған ағастан метр ярымлыҡ ботаҡтарҙы һындырып, миндек итеп бәйләр өсөн өйәбеҙ, апайым шуларҙы бәйләй. Ул бәйләгәндә, мин тотоп торам. Парлы миндектәрҙе арҡыры һайғауға элергә ярҙамлашам. Шулай эшләй торғас, байтаҡ ыраттыҡ. Ара—тирә күршеләр янына барып, уларҙың нисәүҙе эшләгәнен белеп киләбеҙ. Артта ҡалып, оятлы булып ҡуймайыҡ! Хәлдәрен белешкәс, тынысланабыҙ. Бер ишерәк эшләйбеҙ икән. Тиҙҙән Әбтелхай бабай күренде. — Йә, балалар, нисәүҙе бәйләнегеҙ, яҙып алайым әле! — тине ул, йомшаҡ ҡына тауыш менән. — Башҡа эшләмәйбеҙме ни? — Йығылған ағастарҙың ботаҡтарын алып бөтәбеҙ ҙә — бөгөнгә етер. Хәҙер машина килә. Нисәне бәйләнегеҙ? Беҙ үҙенең килеп һанағанын көтөп торабыҙ. Ул беҙҙең әйткәнде көтөп тора. Күпме бәйләгәнебеҙҙе ишеткәс, көлөмһөрәп: — И—и, балалар, улай тип яҙһаҡ, һеҙгә эш көнө лә ҡуймаҫтар бит. Көнө буйы бушҡа йөрөгән кеүек була, — ти. Беҙ аптырап торабыҙ. Ә нисек яҙырға һуң? Әбтелхай бабай һуҙып ҡына: — Бына тегеләрҙеке – шунса, уларҙыҡы – ошо сама, — тип һанап китте. Шаҡ ҡатып торабыҙ. Беҙҙән ике тапҡырға күберәк эшләгәндәр! Шул саҡ күршеләр иҫкә төштө. — Ә күршеләр нисәне эшләгән? – тип һорайым, бар ҡыйыулығымды йыйып. — Уларҙыҡы – шунса! Күҙ маңлайға менә яҙҙы: ике тапҡыр арттырғандар! Үҙем дә һиҙмәҫтән: — Яңы ғына яндарына барғанда, шунсаны эшләгәндәр ине! Бер иш барабыҙ икән, тип һөйләшеп торҙоҡ хатта! — тип ҡысҡырғанымды һиҙмәй ҙә ҡалдым. Бабайыбыҙ көрһөндө лә: — Ҡысҡырып йөрөмәгеҙ! — тине шым ғына. — Әйҙәгеҙ, һеҙгә лә уларҙыҡы һымаҡ итеп яҙайыҡ, раз бер иш эшләгәсегеҙ. Беҙ баш һелктек. Көнө буйы арып—талып йөрөп тә, эш көнө яҙмаһалар, бушҡа була бит. Етмәһә, әсәйем: “Эшләгәнегеҙҙең аҡсаһы мәктәпкә кейем—һалым, китаптар, башҡа кәрәк—яраҡ алыуға булыр,” — тигәйне. Беребеҙ ҙә: “Был – алдашыу ҙа!” — тип әйтмәне. “Социализмда йәшәйбеҙ,” — тигәйне Бикә апай. Ҡайһы бер нимәләре оҡшап та, аңлашылып та бөтмәй был социализмдың. Бер көн миңә дәрестән һуң ҡалырға ҡуштылар. Ҡалдым. Икенсе класҡа алып инделәр. Директор килеп инде. Ҡулындағы төргәкте миңә һуҙып: — Күп балалы ғаиләләргә хөкүмәт ярҙам йөҙөнән ебәргән, — тине. (Ысынлап та, ғаиләлә һигеҙ бала булып киткәйнек) Мин сығынланым да киттем: — Миңә кәрәкмәй. — Нимә икәнен дә белгең килмәйме? — Юҡ. Ул бүлмәнән сыҡты ла бер ҡатын уҡытыусыны эйәртеп инде. Үҙе икебеҙҙе генә ҡалдырҙы. Был апай беҙҙе уҡытмай. Йылмайып ҡына төргәкте һүтте. Эсенән ҡара төҫтәге мәктәп формаһы килеп сыҡты. — Кейеп ҡара әле, — тип, апай форманы миңә тотторҙо. Күлдәк ҙур ине, ергә һөйрәлеп тора. Систем дә кире һондом. — Миңә кәрәкмәй. Үҙемдеке бар. — Ал, ал, әҙерәк үҫкәс, кейерһең. Ул — һинеке! — Миңә атайым менән әсәйем һатып ала ул! — тип еңмешләнеп, сығыу яғына атланым. Теге апай ипләп кенә: — Сумкаңды бир әле, һеңлем! – тине лә күлдәкте, ҡағыҙына төрөп, минең сумкама йәтешләп һалды һәм миңә кире һондо: — Үҙеңә кәрәкмәгәс, күлдәкте әсәйеңә бирерһең, йәме! Әсәйем йә атайым берәй әйбер һатып алһа, башым күккә тейгәндәй, ҡыуана торғайным. Әле ҡайтып киләм “ярҙам күлдәк”те йөкмәп, ә күңелдә бер шатлыҡ хисе лә юҡ. Ҡайтҡас та, әсәйемә тотторҙом да уны, был турала оноттом. Мин өйҙә юҡта, әсәйем ул күлдәкте Әлфиә апайыма биргән. Әсәйҙән алғанғамы, үҙенә таман булғанғамы, апайым күлдәкте ҡыуана—ҡыуана кейҙе... === 18. “Ленин партаһы” === Бала саҡта булған бер хәл иҫкә төштө әле. Бер саҡ уҡыуҙан ҡайтҡас, апайымдар мәктәптә өйрәнгән йырҙарын йырланы: Ленин – һөйөклө атабыҙ, Ул - һәр саҡ беҙҙең менән. Беҙ уның рәсемен биҙәйбеҙ, Гөл, аҫыл сәскә менән. Мин аптырауға ҡалдым. Ипләп кенә әсәйем янына барҙым.: — Әсәй, кешенең нисә атаһы була? — Берәү була, ҡыҙым. — Ә беҙҙеке икәүме ни? Әсәйемдең күҙҙәре ҙурайҙы, апайым әйтмешләй, “күҙҙәре маңлайына менде”. — Юҡ. Атайығыҙ берәү. — Ә Лилин кем ул? Беҙҙең атаймы? Әсәйем нимә әйтергә теләгәнемде аңламаны. — Кем тиһең? — Лилин. Апайымдар йырлай бит, ул беҙҙең атай тип. Әсәйем көлөмһөрәп, йылмайып ҡуйҙы. Уның һайын ныҡыштым. — Кем ул Лилин? Ҡайҙа ул? — Лилин түгел, Ленин. Ул – беҙҙең юлбашсы. Бына уҡырға төшкәс, һин дә белерһең әле. — Улайһа, ул – беҙҙең атай түгелме ни? Апайымдар йырлағас, беҙҙең икенсе атайыбыҙмы икән тип уйлағайным, - тип тәтелдәнем мин. Әсәйем, көлөп, арҡамдан яратып ҡуйҙы. Ысынлап та, уҡырға төшкәс, Ленин бабайҙың ( ниңәлер, бөтә балалар ҙа исемен дөрөҫ әйтмәй, “Лилин бабай” тип әйтә торғайнылыр) кем икәнлеген белдек. Мәктәптә ул тик “5” билдәләренә генә уҡыған икән. Бик башлы булған. Бер көн Бикә апай: — Класыбыҙҙа “Ленин партаһы” булдырабыҙ. Унда тик “5” билдәһенә генә уҡыған уҡыусылар ултырасаҡ, - тип белдерҙе. Икенсе көндө дәрескә килеүебеҙгә иң алғы парта алдына таҡта беркетелгән һәм унда ҡыҙыл буяу менән “Ленин партаһы” тип яҙылғайны. Кисәге көндә кемдәр иң күп “5” билдәһе алған, ике уҡыусыны апайыбыҙ ул партаға ултыртты. Икенсе көндә унда Флүзә менән, ә өсөнсө көндә Асия тигән ҡыҙ менән мин дә ултырҙым. Бөтәһенең дә “Ленин партаһы”нда ултырғыһы килдеме — һәр беребеҙ тик “5” билдәһе алырға тырышты. Бер көн дәрескә килһәк, “Ленин партаһы” артында ике ҡыҙ ултыра. Ғәҙәттә, Бикә апай беҙ мәктәптән ҡайтыр алдынан иртәгә парта артында кем ултырасағын әйтә торғайны. Кисә әйтергә онотто. Ә иң алдағы парта артында ултырыусылар Флүзә һәм Иркә ине. Уларҙың янына, сумкаһын тотоп, Асия исемле ҡыҙ барып баҫты. Мин дә “Ленин партаһы”на яҡынланым. Сөнки кисә бөтә дәрестәр буйынса ла тик “5” билдәләре алғайным. Асия – ҡыйылып торған ҡара ҡашлы, ҡара күҙле, ҡара сәсле матур ҡыҙ. Ғәҙеллек ярата, әҙерәк уҫал да. Уның фекере менән ҡыҙҙар ҙа, малайҙар ҙа иҫәпләшә. Һуңғылары бер аҙ шөрләй ҙә. Әле лә парта артында ултырыусыларға: — Ниңә Бикә апай әйтмәҫ элек бында килеп ултырҙығыҙ? - тигән һорау ҡуйҙы ул. Тегеләр урынынан ҡуҙғалманы. Ҡурҡалар. Улар торһа, урындарына беҙ ултырасаҡбыҙ. Флүзә тиҙ генә: — Мин кисә бөтә дәрестәр буйынса ла “5”-тәр генә алдым! - тине. Флүзәнең атаһы, минең еҙнәм, ул уҡытыусы булғанғамы, ҡыҙға хатта малайҙар ҙа бик бәйләнеп бармай. Асия ҡарашын Иркәгә төбәне: — Ә һин? Иркә хәбәрен шәп—шәп әйтә, һөйләгәндә етен сәстәре ялпылдап, түп—түңәрәк күҙҙәре тағы ла ҙурайып китә. Үҙе миңә ҡарап—ҡарап ала. Беренселә үк сәс йолҡошоп һуғышып алғас, был тағы килеп йәбешмәһен, тиҙер. “Ҡурҡма!” — тим эстән генә, мин тәбиғәтем менән тыныс кеше, һөжүм итмәһәләр, үҙем башлап һуҡмайым. Ә Иркә: — Мин кисә бөтә фәндәр буйынса ла гел “5” билдәләре алдым! - тине. Асия аптырап: — Мин дә кисә тик “5”-тәр генә алғайным! - тине. — Мин дә! - тинем мин. Ҡыңғырау тауышы менән килеп ингән уҡытыусыға хәлде ярыша-ярыша аңлатып бирҙек. Ул бер һүҙ ҙә әйтмәй, тыңланы ла бүлмәнән сығып китте. Тиҙҙән сүкеш-ҡыпһыуыр тотҡан бер хеҙмәткәр ағай килеп инде лә тәүге партаға ҡаҙаҡланған “Ленин партаһы” тип яҙылған таҡтаны һүтеп алып, сығып китте. Беҙ аптырашып торғанда, Бикә апай килеп инде һәм: — Һәр берегеҙ үҙегеҙҙең элекке урынына ултыра! Дәресте башлайбыҙ! - тине. “Ленин партаһы” булмағас, бер аҙ эс бошоп торҙо ла ул да тиҙҙән онотолдо. === 19. Атайым һабағы === Атайым менән әсәйем бер саҡ ата-әсәләр йыйылышынан Маҡтау Грамотаһы тотоп ҡайттылар. Унда “балаларын яҡшы тәрбиәләгән өсөн бүләкләнә” тип яҙылған ине. Атайым менән бәйле бер хәл булды. Яҙ көнө. Апрель айы булғандыр. Тауҙарҙағы ҡар саҡ ирегән, үләндәр баш ҡалҡытҡан саҡ. Мин башланғыс кластың 3-сө класында уҡып йөрөйөм, туғыҙ–ун йәштәрҙәмен. Төштән һуң сәғәт 2-нән уҡыйбыҙ. Атайым бер көндө мине иртәнсәк саҡырып алды ла тау башында иген сәсеп йөрөгән ағайҙарҙан соляркамы, маймы алып ҡайтырға ҡушты. Үҙе машинаһын һүтеп һалған. Ҡыҙыу-ҡыҙыу тегеләй-былай йөрөй, ҡайҙалыр барырға ҡабаланалыр. Атайҙар эш ҡушҡанда, беҙҙең төпсөп һорашып тороу ғәҙәтебеҙ бөтөнләй булманы. Эш ҡушылған икән, уны үтәргә генә кәрәк. Унан тағы ағайым, апайымдар – уҡыуҙа, ҡустым әле бәләкәй. Ә эш минең көсөмә самалап ҡушылған. Киттем атайым тотторған кәнистрҙы һөйрәп тау башына - Тимер арҡаһына. Бына тауҙың яртыһына менеп еттем. Ултырып хәл йыйғанда ауылды күҙәтәм. Унан тағы – алға. Хәҙер ике метр менәм дә ултырам. Тау башына етәрәк, тау ҙа бейегәйҙе. Ҡулымдың хәле бөттөмө, әллә ауылды күҙәтеү менән мауығып киттемме, бер саҡ ҡулымдағы кәнистр ысҡынып китеп, аҫҡа тәгәрәне. Мин артынан йүгерҙем. Ярай ҙа, бер соҡорораҡ урын булған, шунда төшөп ятты теге. Кәнистрҙың тау аҫтына тиклем тәгәрәп китмәүенә ҡыуанып, юлымды дауам итәм. Үҙемсә ҡабаланған булам. Ҡояш ҡыҙҙыра, төш етәлер. Унан уҡырға барырға ла күп ҡалмай. Эстә лә ас бүреләр олой башланы. Тау башына менеп еткәнсе шулай ике -ике сәғәт ярымдай хитланғанмындыр. Менеп еткәс, атайым өйрәткәнсә, техника тауышын тыңлап ҡарайым, бер ниндәй ҙә тауыш ишетелмәй. Шулай ҙа алға барыуымды дауам иттем. Илле метрҙай барғас, техника күҙгә салынды. Бер аҙ барғас, кешеләре лә күренде, ағайҙар төшкө ашҡа туҡтағандар икән. Мине күргәс, улар аптырап китте. — Был ҡыҙ кеше түгелме? Кемдең ҡыҙы һин? — Баязиттың ҡыҙы мин. — Ошо хәтлем ергә ҡыҙ кешене ебәрергә Баязиттың башына тай типтеме икән?!. Бик яҡын бармай, ҡысҡырып, атайымдың сәләмен еткерҙем. Баш сайҡап, аптырауҙарын дауам итерҙәр ине, мин тағы ла ҡысҡырыбыраҡ: — Йә, бирәһегеҙме-юҡмы, миңә ҡайта һалырға кәрәк, мәктәпкә һуңлайым, - тинем. Улар, иҫтәренә килеп, кәрәкле яғыулыҡты тиҙ генә кәнисрға тултырып бирҙеләр. Уларҙа ла, атайымда ла колхоз техникаһы, колхоз яғыулығы, бирмәй ҡайҙа барһындар! Ҡайтҡанда кәнистрҙы тауҙан тәгәрәтәм дә артынан үҙем йүгерәм. Тик ул гел тәгәрәп бармай, йә төпһәгә эләгеп, туҡтай, йә ҡыйыш тәгәрәп китә. Ҡайтып еттем шулай. Атайыма кәнистрҙы тотторғайным, ул эсен асып ҡараны ла бер һүҙ генә әйтте: “Яҡшы!” Мин йүгереп өйгә инеп киттем, мәктәпкә барырға ваҡыт етеп килә! === 20. Яҙыусы түгел... === Класыбыҙҙың бер яҡ стенаһының яртыһын алып бер стенд элеүле тора. Өҫтөнә ҡыҙыл менән “Башҡорт яҙыусылары һәм шағирҙары” тигән яҙыу беркетелгән. Яҙыусыларҙың портреттары үтә күренмәле ялтыр тышлыҡ менән көпләнгән, ыҡсым итеп беркетелгән. Һәр береһенең аҫтында исемдәре яҙылған. Тәнәфес ваҡыттарында, буш ваҡыттарымда мин ошо стендтағы яҙыусыларҙы барларға яратам. Кемеһенең китаптарын китапхананан алып уҡығанмын, кемеһенең шиғыр йә хикәйәһен дәреслектәрҙә осратҡанмын. Ә дәреслектәр өйҙә күп: апайҙар, ҡустымдыҡы. Мин башланғыс синыфты тамамлап, инде дүртенселә уҡып йөрөйөм. Ҙур үҫкәнмен инде, китапхананың уҡырлыҡ китаптарын алып, уҡып бөткәнмен. Баязит Бикбай, Рәшит Ниғмәти – иң яратҡан яҙыусыларым. Назар Нәжми, Ирек Кинйәбулатовтың шиғырҙарын яратам. Әнүәр Бикчәнтәевтың “Илсе ҡыҙы”, “Яр буйы малайҙары”н йотлоғоп уҡыным. Күп, күп инде улар... Хатта Максим Горькийҙың “Бала саҡ”, “Минең университеттарым”, Гоголдең “Үле йәндәр” тигән китаптарын тәржемәлә өсөнсөлә үк уҡып бөткәйнем. Тик миңә бер нәмә тынғылыҡ бирмәй. Стендтың иң аҫҡы рәтендәге уртала торған портреттағы яҙыусымы, шағирҙымы – белмәйем. Үҙе йәш кенә егет, сәсен артҡа тараған. Ҡарашы тура һәм ҡыйыу. Рус шағиры Сергей Есенинға ла оҡшап киткән һымаҡ. Тик бына уның исемен китаптарҙа бер ҙә осратҡаным юҡ. Бәлки, миңә генә осрамайҙыр. Китаптары китапханала барҙыр. Ошо уйымды тикшереү маҡсатында, һәр тәнәфестә китапханаға йөрөй башланым. Ингәс тә, өҫкө кәштәлә торған китаптарҙы ҡарап сыҡтым. Урталыҡҡа етәрәк, ҡыңғырау шылтыраны. Юҡ, әле ул кешенең китабы табылманы. Тәнәфес булыу менән, тағы китапханаға килдем. Башта урта рәттәге кәштәләрҙә китаптарҙы ҡараным. Юҡ. Өсөнсө тәнәфестән һуң да килдем. Аҫҡы кәштәләргә еттем. Китапханасы апай, аптырап: — Әлфирә, нимә тигән китапты эҙләйһең? Әйт, алып бирермен, - тине. Аптырап ҡалдым. Шулай ҙа серемде сисмәнем. — Уҡырға берәй китап булһа, - тинем. Апай, дәртләнеп: — Бәлки, Аркадий Гайдарҙың “Тимур һәм уның командаһы” тигән китапты алырһың? Был китапты әллә нисә тапҡыр уҡып сыҡһам да, ризалығымды белдереп, баш сайҡаным. Минең ризаһыҙ тороуымды абайлапмы, Гайдарҙыҡына ҡушып, тағы бер китап яҙҙырып бирҙе. Артабанғы тәнәфестә китапхана бикле ине. Ҡайтҡас та, теге китапты уҡырға тотондом. Сөнки яҙҙырып алғанын тапшырған саҡта ғына инергә тейеш булам китаптар иленә. Ә мин теге портреттағы яҙыусымы, шағирҙыңмы китабын әле тапманым бит! Әлфиә апайым – 8-ҙә, Әлиә 6-ла уҡып йөрөй. Уларҙың туған әҙәбиәт, башҡорт теле дәреслектәрен бер түгел, ике тапҡыр ҡарап сыҡтым. Юҡ! Беҙҙең китаптарҙа ла юҡ. Әхсән ҡустым 2-лә, күршелә йәшәгән ҡыҙҙар – Дилбәр менән Миңнур 7-лә һәм 5-тә уҡыйҙар. Уларҙың дәреслектәрен һорап тороп ҡараным. Юҡ! Әнүр ағайым күрше Монасип ауылында уҡып йөрөй. Бер ялда ҡайтҡанында унан һораштым. — Ағай, һеҙҙең дәреслектәрҙә ошо шағирҙыңмы, яҙыусыныңмы шиғыры йәки хикәйәһе юҡмы? Ағайыма теге фотоһүрәттең аҫтына яҙылған исемде һуҙам. Был ҡыҫҡа ғына исемгә Әнүр ағайым оҙаҡ текләп тора. Нимәлер иҫкә төшөрөргә теләп, маңлайын төйә, уйлай, һәм: — Юҡ. Был кешенең әҫәрен дәреслектә күргәнем булманы, - ти. Һәм үҙҙәре уҡыған авторҙарҙы һанап сыға. Эҙләнеү эше тамам. Ул бер һөҙөмтә лә бирмәне. Икенсе көндө мин туған әҙәбиәт дәресе алдынан Ғәли Ғәли улы янына килдем дә: — Ғәли ағай, (еҙнәм булһа ла, мәктәптә улай әйтергә ярамай бит) һеҙ анау торған стендҡа яҙыусы ла, шағир ҙә булмаған кешене индергәнһегеҙ! Уҡытыусы аптырап китте. — Кем ул? Мин Есенинға оҡшап торған сибәр йөҙлө йәш егет рәсеменә төртөп күрһәтеп, көр тауыш менән: — Ағай, уның бер китабы ла юҡ китапханала! Дәреслектәрҙә, исмаһам, бер генә шиғыр йә хикәйәһе юҡ,- тинем. Ғәли Ғәли улы, ҡурҡҡан һымаҡ, тирә-яғына ҡаранып алды. Тәнәфес бит, һәр бала үҙенсә мәж килә. Ағай: — Кем әйтә уны? – тине. — Бер кем дә әйтмәй. Мин китапханаға инеп, китаптарын эҙләнем, тапманым. Апайымдар, ағайымдың, беҙҙең дә — бер дәреслектәрҙә лә хатта бер шиғыры ла юҡ! – тим. — Шулаймы? – ти уҡытыусы. Шул саҡ ҡыңғырау шылтыраны. Дәрес башланды. Ғәли ағай, алға баҫып, уҡыусыларҙың тынысланғанын шым ғына көтөп торҙо ла, миңә ҡарап алып, тауышын баҫа биреберәк һөйләй башланы. Ғәҙәттә, ул иң мөһим нәмәләрҙе шулай, тауышын баҫа төшөп әйтә. Һәм асыҡ дәрестәр биргән ваҡытта, дәрескә ата-әсәләр инеп ултырғанда, алға баҫып, шулай рухланып һөйләй. Әле лә һүҙен шулай башлағас, уҡыусылар шымып, уҡытыусының ауыҙына текәлде. Ғәли Ғәли улы мине һатманы. — Уҡыусылар, — тине ул, стендтағы йәш кенә егеттең фотоһына төртөп, — Был – шағир ул. Һеҙ уның шиғырҙарын белмәйһегеҙ инде, бына беҙҙең быуын уның шиғырҙарын яттан белде. Шиғырҙары бик һәйбәт уның, хәтерҙә ҡалып, ятланып ҡына тора. Бына мин һеҙгә уның бер шиғырын һөйләп күрһәтәйем әле, - тип, уҡытыусы тәьҫирләнеп һөйләп китте: Айға үрләп, нурҙа уйнап, Күкрәгемде нурланым. — Ит ғәфү әй, ай, тинем мин, Нурҙарыңды урланым. — Һис зарар юҡ, ал, тине ай. Ал да нур сәс халҡыңа. Мин дә бит төн хаҡына Алдым ҡояштың нурҙарын. Класс тын. Уҡытыусы ла тынып ҡалды. Шунан шиғыр һөйләгәндә күтәрелеп киткән тауышын тағы баҫа төшөп: — Ул — шағир ул. Китаптары ла бар ине. Шиғырҙары дәреслектәрҙә лә була торғайны. Ни сәбәптәндер, китаптарын китапханаларҙан, шиғырҙарын дәреслектәрҙән алдырттылар. Беҙгә шомло булып китте. Минең күҙ алдымдан китапханаларҙан уның китаптарын алып йөрөгән ҡара кешеләр йүгереп үтте. — Ләкин ул шағир булғас, мин уның рәсемен стендтан алманым, - тип тамамланы һүҙен Ғәли Ғәли улы. Мин йәнә түҙмәй: — Ә Ш. Бабич уның исемеме? – тип һораным. — Шәйехзада – уның исеме, фамилияһы – Бабичев, ә “Ш.Бабич” – псевдонимы, йәғни әҙәби исеме, - тип аңлатты уҡытыусы. – Килер бер көн: уның шиғырҙары дәреслектәргә инер, китаптары яңынан баҫылыр! Уҡытыусы яттан һөйләгән шиғыр юлдары көнө буйы күңелемдән китмәне. Кис йоҡларға ятҡас, тәҙрә аша төшкән ай нурҙары мине иркәләп, шағир тауышы менән әйткәндәй булды: Айға үрләп, нурҙа уйнап, Күкрәгемде нурланым... Ал да нур сәс халҡыңа... === 21. “Бүре алған Миңленур” === Әсәйем ҡайһы саҡ Әлиә апайымды: — Бигерәк әсе теллеһең. Кендек инәйең күрше уҫал Сәйҙә булғайны, шуға оҡшағанһың, ахыры, - тип шелтәләй. Әсәйемдең һүҙҙәрен элеп алам: — Әсәй, әсәй, ә минең кендек инәйем кем? — Һинең кендегеңде Руша медсестра ҡырҡты, - тип, беҙҙең яҡта ят булған исемде атаны. - Ул хәҙер ауылда ғына түгел, районда ла юҡтыр инде. Күсеп киттеләр улар. — Эй-й... – тим үкенесле итеп. Сөнки минең дә кендек инәмде күргем килә. Әлиә апайым, ана, күргеһе килһә, күршегә генә йүгереп инә ала. Әсәйем, көлөмһөрәп: — Кендегеңде Руша апайың ҡырҡһа ла, һине беренсе булып Миңленур инәйең ҡулына алды, йыуындырҙы. Һин уға ла оҡшағанһың. Кеше бит кендек инәһенә оҡшай, тиҙәр. — Ҡайһы Миңленур инәй? – тип төпсөшәм, быға тиклем бер Миңленур инәйҙе күрмәһәм дә. — “Бүре алған Миңленур инәйең”! — Бүре алған? — Эйе, ҡыҙым, бер үҙе ике бүре үлтергән. Шуға ла уны “бүре алған Миңленур” тип йөрөтәләр. — Бүрене нимә менән үлтергән? — Һәнәк менән сәнсеп алған. — Һәнәк менән? Минең ул инәй хаҡында күберәк белергә теләүемде белеп тора әсәйем. Шуға: — Үҙенән һорашырһың, ҡыҙым. Тиҙҙән инәйеңде аятҡа саҡырып алам. Бер юлы мунса инеп, йоҡлап та ҡайтыр, – тине йомшаҡ ҡына итеп. – Етмеш йәште ҡыуалаһа ла, шәп әле инәйең: һаман бесән саба, һыйыр тота, ирҙәрҙән ҡалышмай, донъя көтә. Уның йәшендәгеләр береһе лә бесән сапмай, һыйыр тотмай. Яңғыҙым тип тормай... - Әсәйемә һөйләргә лә ирек бирмәй, һорауымды яуҙырам: — Балалары юҡмы әллә? — Булмай ни? Лоҡман ағайың менән Сания апайыңды кем балалары тип уйлайһың? Улар башҡаланды бит. Ғилфан ағайың әле кәләш алмаған, шуға донъяны үҙе көтә инде Миңленур инәйең. Беләм, Лоҡман ағайҙы ла, Сания апайҙы ла. Берәй йомоштары төшһә: “Баязит ағайым өйҙәме?” – тип килеп етәләр. Миңә бигерәк тә уларҙың өҙөлөп “ағайым” тип әйтеүе оҡшай. Берәү ҙә атайыма шулай өҙөлөп өндәшмәй, уларҙан башҡа. Тиҙҙән кендек инәйем менән дә күрешергә насип булды. Миңленур инәй өтә баҫып йөрөй, ҡырҡыу-ҡырҡыу һөйләшә. Мине күреп ҡалғас та, ҡапыл йомшарып, яҙылып китте, арҡамдан тупылдатып һөйөп алды: — И-и-и, Әлфирә ҡыҙым, кендегеңде ҡырҡмаһам да, беренсе булып, һине ҡулыма мин алдым, Иҙел һыуы менән йыуындырҙым, - тине. — Ниңә Иҙел һыуы менән? – тип аптырап һорайым. Һорауыма инәйем кеткелдәп көлөп ебәрҙе: — Һи, элек ҡотоҡтар булманы бит. Нимәгә кәрәк булһа ла, һыуға Иҙелгә йүгерер инек. Шунан башымдан һыйпап: — Уҡыуың һәйбәт икән, ҡыҙым. Маладис, уҡытыусылар маҡтап бөтә алмай... Был һүҙҙәргә аптырап ҡалдым. Минең турала һорашып йөрөймө икән? Әллә кендек инәһе булғанға, яуаплы тоямы үҙен? Әсәйем мине ҡарт олатам Һибәтуллаға ныҡ оҡшағанһың, ти.Ул мин тыумаҫ борон - өс йыл элек үлеп ҡалған, туҡһан йәшендә. Ә Миңленур инәйҙең һуғышта үлеп ҡалған ире Шәрәфулланың атаһы - Сибәғәтулла Һибәтулла олатайым менән бер туған булған. Шәрәфулла һуғышта ятып ҡалғас, Һибәтулла олатам Миңленур инәйҙе балалары менән Нөгөш тигән ерҙәге ферманан ауылға күсереп алып ҡайтҡан. Һуғыштан һуң була был. Ҡарт өләсәм Гөлшәрифә Миңленур инәйҙең балаларын ҡараша, олатам үҙенең күршеһендә инәйгә йорт күтәртә. 0шо хаҡта миңә әсәйем һөйләне. Был юлы һораша алманым кендек инәмдән бүре хаҡында. Ныҡлап танышып алғас, уларға барып йөрөй башлағас, бер нисә йыл үткәс кенә, һораным. Был ваҡытта инәй ауыл осонда яңы йорт күтәрткән, Ғилфан ағай ҙа кәләш алған, имсәк балалары бар ине. Ә беҙҙең күршеләге өйөн ул үҙенең һеңлеһе Йәнифәгә ҡалдырып киткәйне. Инәйем бер асылып киткәндә, әллә ҡапыл һораным, ул етдиләнеп китте. Йөҙө ҡырыҫланды. Һәм биш-алты һөйләм әйтте. Уның ошо яуабы ла ун ике йәшлек ҡыҙҙың күҙ алдына һуғыш ваҡытындағы хәтәр күренештәрҙе баҫтырырға ярҙам итте. * * * ..Таңға ҡарай ғына төш күрҙе: уралып-уралып ятҡан йыландар балалары яғына ҡарап ыҫылдай. Эргәләрендә генә бер ни һиҙмәй, Миңленурҙың балалары йөрөй. Ул ҡысҡырып ебәрҙе: — Әй әттәгенәһе, был тау битләүенә нисек килеп сыҡҡан был балалар? Балаларын ҡурсалап ҡысҡырған үҙ тауышына уянып китте Миңленур. Йөрәкһеп килеп торҙо. Йоҡлап ятҡан һигеҙ йәшлек улын, алты йәшлек ҡыҙының юрғандарын рәтләштерҙе. Сәңгелдәктә тауыш биргән улын алып, имсәк ҡаптырҙы ла хәтирәләр йомғағын тағатырға тотондо. ...Нөгөш тип аталған был ергә улар Шәрәфуллаһын мал докторы итеп билдәләгәс, күсеп килгәйнеләр. Бында Нөгөш йылғаһы аға, шуға ла уның атамаһы фермаға ла бирелгәндер. Бер йәй ҡыуышта йәшәне йәш ғаилә, көҙгә колхоз өй ҙә өлгөрттө. Бәләкәй булһа ла, үҙ мөйөштәре булды, быға бигерәк тә улы Лоҡман менән ҡыҙы Сания ҡыуанды. “Нөгөш фермаһы” тип аталған был ерҙә “Маяҡ” колхозының һыйырҙары һәм һарыҡтары аҫырала. Ирен ике ферманың да малын бағырға ебәрҙеләр ҙә инде. Миңленур һарыҡ ҡарауға төштө килгән көндө үк. Шулай матур ғына эшләп, йәшәп яталар ине. Өсөнсөгә ауырға ҡалғанын һиҙҙе Миңленур. Балаға йән инеп, ҡорһағы ла беленә башланы. Бер көн таң алдынан һыңҡылдап илаған бала тауышына уянып китте ул. Һиҫкәнде. Тирә-яғына күҙ һалды. Балалар, ғәҙәттәгесә, һикеләрендә йоҡлайҙар. Сәйерһенеп, ҡолағын эсенә яҡын килтерҙе. Эйе, ысынлап та... ҡорһағындағы балаһы илай ине... Тетрәнде... Ипләп кенә ҡорһағын яратты. Илау тауышы баҫылды. Ә күңелдәге шом ҡалды. Ләкин иренә был хаҡта ләм-мим өндәшмәне. Ниңәлер, уны ла шомландырғыһы килмәне. Бер ай үттеме-юҡмы, һуғыш сыҡҡан тигән хәбәр, алыҫ тип тормай, ауылдан утыҙ саҡрым алыҫлыҡта ятҡан Нөгөш фермаһына ла килеп етте. Типһә тимер өҙөрҙәй, күптән түгел утыҙын тултырған Шәрәфулла беренсе саҡырылыш менән үк һуғышҡа алынды. Һигеҙ айлыҡ ауыры менән Миңленур уны бында ғына оҙатып ҡалды, хатта ауылға тиклем дә бара алманы. Ире һуғышҡа алыныуына теүәл бер ай үткәс, улы тыуҙы. Ул әйтеп киткән исемде ҡушты ҡатын – Ғилфан. ...Хәтирәләренең ошо мәленә килеп еткәс, улы имсәгенән тартыуға, терт итеп ҡалды. Улына күҙ һалды. Уныһы, һорау алырға теләгән һымаҡ, ҡап-ҡара күҙҙәрен тултырып, әсәһенә текләгән. Тимәк, имеп туйған. Ҡатын, түшен иҙеүенә йәшерә-йәшерә, улы менән һөйләшергә тотондо: — Нимә, улым, ҡаты итеп текләйһең? “Атайым ҡайҙа?! – тип һорарға теләйһеңме? Атайыңды күрмәй ҡалдың шул, ул һуғышҡа китте. Ниместәр менән һуғышып йөрөй. Бына атайың уларҙы еңеп ҡайтҡас, күрерһең әле . Атайыңдың да һине бик күргеһе килә лә ул... Ғилфанына ике йәш тулып уҙһа ла, уны имсәктән айырманы ҡатын. Былай ҙа сибек булып тыуҙы. Ашау етмәгәнлектән, ике йәше тулыуға саҡ тәпәй баҫты. Инде имсәктән дә айырһа, сибек кенә балаһы киңгәр, ҡырау һуҡҡан кеүек булыр, тип ҡурҡты. Өсөнсө йыл һуғыш бара. Улына: “Еңеү килер, атайың ҡайтыр”, - тигән һүҙҙәрҙе һөйләһә лә, үҙен быға бер ҙә ышандыра алмай ҡатын. Сөнки ауыл яғынан береһенән-береһе шомлораҡ хәбәрҙәр килә. Былтыр – 1942 йылдың йәйендә фронттан яраланып бер-бер артлы ике Фәтхислам ҡайтып төштө. Береһе – уның ҡайнағаһы Фәтхислам. Икенсеһе – оло Фәтхислам. Яралары төҙәлә башлау менән, улар һуғышҡа кире китергә лә әҙерҙәр ине. Ә әлегә ҡайтып төшөү менән, ҡатын-ҡыҙҙар ғына һөйрәгән колхоз эшенә тотондолар: колхоз малдарына бесән сабыуға төштөләр. Ауыл халҡына ла ярҙам иттеләр. Ҡайнағаһы Миңленурға ла килеп, бесән эшләшеп китте. Юҡһа, йәш балаһы менән әллә ни ырата алмаҫ ине. Лоҡманы ҡул араһына инде улай ҙа. Бесәнде тырматыуға эшкә аша. Берәү булһа ла, һыйыры бар. “Аҡтан балаларымды айырыу юҡ!” – тигән уй менән йәшәй ул. Бына шул ике Фәтхисламды, ҡайтыуҙарына бер йыл үтер-үтмәҫтән, НКВД кешеләре , өйҙәренә тентеү яһап, төрмәгә алып киткән. Йәнәһе, улар фашистарға ярҙам итеп, отряд төҙөп, Совет власына ҡаршы баш күтәрергә йыйына. Иларһың да, көлөрһөң дә... Тағы өс кешене алып киткәндәр, ти. Береһе – Айытҡол бабай. Граждандар һуғышында ҡыҙыл партизан булып танылған, әле колхоз рәйесе фронтҡа киткәс, шул йөктө тартыусы ҡарт коммунист Айытҡол бабай нисек “халыҡ дошманы” булһын, ти? Уның өйөндә улынан ҡалған һунар мылтығы табылған, ти шул. Башҡаларҙа ҡорал-фәлән табылмаған. Алып киткән кешеләренең дүртенсеһе – колхоз тимерлегендә эшләгән 20 йәшлек аяғы зәғиф Әҙеһәм, ти. Ул бахырҙың бер кемгә лә зыяны юҡ ине, тимерсеһеҙ тороп ҡалды инде Тимер ауылы. Бишенсеһе – Фәтхислам ҡайнағаһының атаһы – Хәбибулла ҡайныһы. Ул ҡарт булғанға, хеҙмәт әрмеһенә лә яраҡһыҙ тип, тороп ҡалғайны. Шыш та быш ҡолаҡтан-ҡолаҡҡа килеп еткән хәбәрҙәр шаҡ ҡатырғыс һәм шаңҡытҡыс ине. Ауылда ирҙәр заты ҡалмаған. Бында ла йөктө тик ҡатындар һөйрәй. Ҡарт булһа ла, ғәрип булһа ла, күҙ терәп торған ирҙәр барҙа, ауырлыҡтар бик ҡурҡытмаған икән. Быйыл йәй малдарға етерлек бесән әҙерләй алманылар. Имен генә ҡышты сыға алырҙармы? Ауылдағы кешеләр аслыҡтан ҡасып, сит яҡтарға тарала башлаған, имеш. Яңыраҡ Хәбибулла ҡайныһының әбейе Рәбиға инәй ҙә ире лә, улы ла нахаҡтан төрмәгә алынғас, һыйырын һуйып, ике улы менән Әүжән яғына күсеп киткән, ти. Яп-ябай ауыл кешеләренән ниңә “дошман” яһарға? Бына ошоларҙы уйлаһа, Миңленурҙың башы тубалдай була. Башҡасаһына зиһене етмәй. Иренән дә ике ай тирәһе хәбәр юҡ. Ярай әле, эше бар. Балаларын ас итмәй, һарыҡтарын имен итеп, ҡыш сығарырға ине. Көҙ етте бит. Ошо осор бүреләр ҡотора башлай. Шуға ҡото осоп тора. Бөгөн төндә һарыҡтарҙы ҡарауыллау – уның сираты. Ике-өс ҡатын шулай төндә сиратлап ҡарауыллап торалар. Бер баш мал юғалһа ла, баштан һыйпамаҫ был НКВД кешеләре. Эт кеүек еҫкәнеп, темеҫкенеп кенә йөрөйҙәр. ..Уйҙарына бирелеп, абайламай ҙа ҡалған, таң атҡан. Тороп, мейескә ут яғып ебәрҙе, плитәгә һыу ҡайнатырға ҡуйҙы.Кистән ойоторға ҡуйған ҡатығы ойономо икәнен ҡараны – ойоған. Сеүәтәгә улына, ҡыҙына ҡойоп ултыртҡас, кәстрүлдәге ойотҡанды соланға - һалҡынға сығарып ҡуйҙы. Ойотҡан янына берәр телем икмәк әҙерләп һалды – иртән торғас, ашарҙар балалары. Тиҙ генә кейенеп эшенә йүгерҙе. Кис һарыҡ фермаһына ҡарауылға ыңғайлағанда таңда күргән төшө ҡапыл иҫенә килеп төштө. Ҡалтыранып ҡуйҙы. Башынан төрлө насар уйҙарҙы ҡыуып, эстән генә белгән доғаларын уҡып, юлын дауам итте. Бына фермаға етеп, мөйөштә торған урын-һикене рәтләштерҙе.Һыуыҡтар төшкәнсе, әле һарыҡтар кәртәлә. Шуға ла ҡарауылсыға бик тә һаҡ булырға кәрәк. Миңленур шәмдәге кәрәсинде тикшерҙе, бөтөп килә ине, тултыра яҙғансы канистрҙан бензин тултырҙы. Биҙрә төбөндә өйҙән алып килгән ҡуҙҙы өрөп, шәмде ҡабыҙҙы. * * * Һикеһенә барып терәлгәйне генә, ойоп киткән. Шул арала ҡолағына һуҙып-һуҙып олоған тауыштар салынды. — Ҡороғорҙар – бүреләр! – тигән уй мейеһен ярып үтте. Һикереп торҙо. Тәҙрәгә күҙ һалды. Ҡараңғы әле. Ҡайһы арала йоҡлап киткән? Мөйөштә һөйәүле торған һәнәк, ҡыҫтырыулы балта күҙенә салынды. Шәмде ҡулына алды. “Нисәүҙәр икән?”- тигән һорау мейеһен телде. Уң ҡулына һәнәкте эләктереп, һул ҡулына балта менән шәмде тотоп, тышҡа атлыҡты. Таң һарыһында ялан кәртә эсенә еңел генә һикереп ингән дүрт бүре һынын абайлап ҡалды. Һарыҡтар уның яғына һөрлөктө. Утты шәйләп ҡалған бүреләр кәртәнең арғы осонда арт аяҡтарына ултырып, олоп ебәрҙе. — Ҡороғорҙар! – тине әсенеп, ҡатын. Үҙенең күҙ алдынан бер-бер артлы шундай күренештәр йүгереп үтте: ҡырылып ятҡан һарыҡтар араһында үҙенең дә йәнһеҙ кәүҙәһе ята. Эргәһендә торған өс балаһы уны төрлө яҡлап тартҡылай: — Әсәй, тор, асыҡтым! Ашағым килә, әсәй! Башын һелкеп алыуға, икенсе күренеш йәшен тиҙлегендә мейеһен телде: ҡырылып ятҡан һарыҡтар. Үҙе, нисектер, тере ҡалған. Ләкин уны, колхоз байлығын һаҡлай алмағаны өсөн НКВД кешеләре ҡулына бығау һалып, алып китергә йыйына. Ә икенсе яҡта балаларын балалар йортона алып китеү өсөн арбаға ултырталар... Миңленурҙың йөрәге өҙөлөп төшә яҙҙы. Ҡапыл йәшелле-күкле тауыштар сығарып, ҡысҡырып ебәрҙе: — Йә Хоҙай! Йә Аллам! Көс бир миңә балаларым хаҡына! Олоп ултырған бүреләр абайламай ҙа ҡалды. Миңленур ҡысҡыра-ҡысҡыра һәнәген яҡында олоп ултырған бүренең ауыҙына йән көсөнә ҡаҙаны. Һул ҡулындағы шәме менән балтаһы ергә төшөп киткәнен дә абайламаған. Ярай, шәме һүнмәне. Эйелеп балтаны һәләт кенә алды ла яҡындағы бүрегә ырғытты. Уныһы ырылдап артҡа сигенде. Күҙе бүрегә ҡаҙаулы һәнәккә төштө. Әһә, йән бирергә самалай, һуҙылып төшкән. Йән асыуынан һәнәкте кире тартып алып, ятҡан бүренең башына бер-икене ҡундырып алды. Унан яман ҡысҡырып, өсөнсө бүрегә ташланды: — За Родину! За Сталина! Был һүҙҙәр башына нисек килгәндер. Ә, эйе, Шәрәфуллаһы һуғыштан яҙғайны, ниместәргә һөжүмгә ташланғанда шулай ҡысҡырабыҙ, тип. Ситтән ҡарап торған кеше, был бисә тилергәндер, тип уйлар ине. Ул ташланған бүре лә абайламай ҡалды, әллә аслыҡтан ул да хәлһеҙме, ҡасырға уйламаны ла. Бүре ауыҙына инеп киткән һәнәкте кире тартып алып, Миңленур, енле кеше кеүек, бар көсөнә бүренең түшенә ҡаҙаны: — Бына һиңә! Бына һиңә! Шул ыңғайға үҙе ҡысҡырып илап ебәрҙе. Ике бүре ялан кәртәне еңел генә һикереп төшөп, урман яғына инеп юғалдылар. Ялан кәртәлә сеңләп илаған Миңленур менән ике бүренең йәнһеҙ кәүҙәһе генә ятып ҡалды. Ялан кәртәнең ферма яҡ мөйөшөндә һарыҡтар һөрлөгөшөп тора ине. ..Күпме шулай сеңләп ултырғандыр. Уның илауына йүгерешеп килеп еткән башҡа һарыҡ ҡараусыларҙың тауышына айнып киткәндәй булды. Ултырған урынынан яй ғына торҙо. Итәктәрен ҡаҡҡыланы. Башын юғары күтәрҙе. Күккә ҡарап: — Рәхмәт, Хоҙайым! Балаларымды етем ҡалдырманың, - тине бышылдап ҡына. === 22. Тәүге ҡырау === Һигеҙенселә башлаған ғәҙәтемде ташламаным: туғыҙынсыла уҡығанда ла көндәлектәр яҙыуымды дауам иттем. 1981 йыл, 1 сентябрь. Күрше Монасип ауылында уҡый башланыҡ. Интернатта ятабыҙ: ҡыҙҙар менән егеттәр ятағы йәнәш ултырған өйҙәрҙә. Ҡыҙыҡ һымаҡ бөтәһе: уҡытыусылар – яңы, уҡыусылар – таныш түгел... Ауыл да, урын-ере лә - икенсе төрлө. Танышабыҙ, өйрәнәбеҙ... 1981 йыл, 15 сентябрь. Бер көн төштән һуң Әлфиә исемле синыфташ ҡыҙ менән Байназарға барып килдек. Таңһылыу әхирәтемде күрергә. Иҙел буйлап ҡына барҙыҡ. Байназар – Иҙел буйы ауылдарынан иң өҫтә ултырғаны. Унан һуң Ҡурғашлы, ары - Нәби. Бара биргәс, Яңы Монасипҡа етәһең. Шунан һуң – Иҫке Монасип. Аралыҡтары - саҡрымдан ашыу. Тыуған ауылыбыҙ Тимер ҙә Иҙел буйында, тик аҫтараҡ урынлашҡан. Беҙ Иҫке Монасипта уҡыйбыҙ, сөнки ауылыбыҙҙа мәктәп һигеҙ йыллыҡ. Байназарҙа әхирәтемде күреп, ҡыуанып ҡайтып инһәк, аптырап киттек. Бөтә ҡыҙҙар карауаттарына ятҡандар. Көпә-көндөҙ йоҡламайҙар бит инде, нимәлер булған. Карауатыбыҙға барып ултырҙыҡ та Әлфиә менән ҡарашып ултырабыҙ. Берәү ҙә бер ни өндәшмәй, һыңҡылдайҙар. Ярты сәғәт ваҡыт үткәндер. Беҙ ипләп кенә нимә булғанлығын һораша башланыҡ, күҙҙәрен йәшерәләр. Берәүһе түҙмәне: — Илаттың һин беҙҙе Әлфирә! - тине. Мин аптырап: — Нисек илаттым? - тим. Бикә апай тураһында көндәлегеңдә яҙғанһың да.... — Бәй, ул көндәлек минең сумаҙанымда ята бит, тип ,– сумаҙанға эйелдем. —Беҙ алып уҡыныҡ, ғәфү ит инде.... Ҡараһам, көндәлек урынында. Беренсе уҡытыусыбыҙ тураһында уйҙарымды яҙғайным шул теге юлы. Һорамай уҡығас, кәрәктәрен алғандар. Асыуым килһә лә өндәшмәнем. Яҙыуҙарым кешене илата алыр көскә эйә икәнлеген күреп, тетрәнеү кисерҙем... Ҡапыл үҙемдең дә, Бикә апайҙы иҫләп, илағым килеп китте. Беренсе-икенсе кластарҙа уҡытҡан апайыбыҙ, Ҡаһарман ағай менән айырылышып, үҙенең тыуған яҡтарына ҡайтып киткәйне шул. Ә беҙ уны шул тиклем яратып өлгөргәйнек. Уны һағынып бер булдыҡ. Үҙебеҙ генә ҡалһаҡ, Бикә апайҙы телдән төшөрмәй, хәтерләнек. Беҙҙең кескәй йөрәктәребеҙгә инеп ултырҙы уның яҡты образы. Мин шул хаҡта, Бикә апайыбыҙға ҡарата булған оло һөйөүебеҙ хаҡындағы үҙ уйҙарымды көндәлегемә теркәп ҡуйғайным шул ... Бергә уҡыған синыфташ ҡыҙҙарым да шундай тойғолар кисерәлер тип, уйлап та ҡарамағайным... Көндәлек яҙыуымды ташламаным. Урынын ғына алмаштырҙым. 1981 йыл, 1 октябрь. Бөгөн, ниңәлер, бала саҡтар иҫкә төшөп китте... Бер саҡ, мин икенселә уҡығанда, ике класты бергә уҡыта башланылар. Беренсе, икенсе рәттәрҙә – беҙ, өсөнсө рәттә өсөнсөләр ултыра. Икенсе рәттә өс партала – икенселәр, ә дүртенсе партала – өсөнсөнөң ике егете. Был егеттәр яҡшы уҡый, дәрестә һәр һорауға шартлатып яуап бирәләр. Беҙ уларҙы шундуҡ үҙ иттек. Беҙҙең рәттә ултыралар бит! Тәнәфестә класыбыҙҙың ҡыйпысыҡ ҡыҙҙары улар янында өйөрөлөп-сөйөрөлә. Миңә Иҙел тигәне оҡшай. Ул аҡһыл һары сәсле, аҡ йөҙлө, мыҡты кәүҙәле. Һөйләшкәндә йылмайып ҡына тора. Икенсеһе – Морат тигәне лә көлөп кенә һөйләшә беҙҙең менән. Беҙҙең синыф малайҙары кеүек ҡыҙҙарҙы рәнйетмәйҙәр, төртмәйҙәр, һуғышмайҙар. Ҡыҙҙар өсөнсөнөң ике егете янында уралғас, үҙебеҙҙең егеттәребеҙ беҙҙе ҡыҙғандай булдылар. Тәртиптәре лә ыңғай яҡҡа үҙгәрҙе. Ҡыҙҙар ыңғайына мин дә ҡай саҡ Иҙел менән Морат янына барып торам. Әммә уларға һүҙ ҡушҡаным юҡ. Морат ҡара ҡашлы, ҡара күҙле, ҡара дегет сәсле, ҡуңыр йөҙөнөң яңаҡтары сығып тора. Йылмайғанда ике яҡ ирендәре осонда соҡорсоҡтар барлыҡҡа килә. Ә бөгөн ул минең ике яҡтан толомлап үреп төшөргән сәстәремдән тартып китте. Үҙе миңә шундай яҡын итеп ҡараны. Мин әһәмиәт бирмәнем. Миңә бит Иҙел оҡшай! 1981 йыл, 14 октябрь. Ваҡыт тигәнең ҡайһылай тиҙ үтә! Туғыҙынсыла уҡып йөрөйбөҙ. Шәмбе көн уҡыуҙарҙан һуң йәйәүләп ауылыбыҙға ҡайтып китәбеҙ. Ял көнө төштән һуң тағы йәйәүләп юлға сығабыҙ. Беҙ унынсыларға эйәреп кенә йөрөйбөҙ, әле юлды яҡшылап белеп бөтмәйбеҙ. Һигеҙ- туғыҙ саҡрым арала тауҙарҙы ла менергә, уларҙан төшөргә лә, үҙәктәр, урман буйлап барырға кәрәк. Алдан егеттәр атлай. Беҙ, ҡыҙҙар, һөйләшә-көлөшә килә торғас, артта ҡалабыҙ ҙа ҡуябыҙ. Бик алыҫҡа китеп, беҙ күренмәй башлағас, егеттәр беҙҙе көтөп алалар. Унан бергәләп атлайбыҙ. Бер аҙ барғас, улар тағы алға сыға, беҙ артта ҡалабыҙ. Шулай әллә нисә тапҡыр туҡтап, көтөп ала улар. Йәйәүләп бергә ҡайтыуҙар ике класс балаларын ныҡ дуҫлаштырҙы ла. Беҙҙең йәшәгән интернат – ауыл осонда, ә кухня - ауыл уртаһында урынлашҡан мәктәп янында. Кухняға көнөнә өс тапҡыр ашарға киләбеҙ. Унда дежур ҙа итәбеҙ. 1981 йыл, 1 ноябрь. Кис көнө кухняға барғанда-ҡайтҡанда, беҙҙең ҡыҙҙар артынан был һәм күрше ауыл егеттәре эйәрә. Ҡайһы бер ҡыҙҙар улар менән дуҫлашып та китте инде. Минең генә күңелемә бер кем дә оҡшамай! Иҙел һигеҙенсенән һуң училищемы, техникумғамы уҡырға китте. Ә Морат унынсыла уҡып йөрөй. Беҙҙең менән кухняға йөрөй. Сиратта көтөп торған арала оҙон һары толомдарымдан тартып китә. Мин сәрелдәп ҡысҡырып ебәрһәм, шундай үҙ итеп, йылмайып ҡарай. Ҡараҡай ғына был малай миңә оҡшай ҙа башланы шикелле... 1982 йыл, 3 ғинуар. Яңы – өр-яңы йыл килде! Ниндәй шатлыҡ-ҡыуаныстар килтерер был йыл, ниндәй һағыштарына сорнар ул?! Йөрәктәр күкрәктән сығып ҡына килә! Ҡышҡы каникулдабыҙ. Күберәк өйҙә булғас, хәбәрҙәремде әсәйемә һөйләйем. Телемдә гел Морат ҡына икән. Быны әсәйем дә һиҙеп алған. Миңә бер хикәйәт һөйләйем, тисе. Ниндәй хикәйәт икән?! 1982 йыл, 8 ғинуар. Әсәйемдең хикәйәтен һеҙгә лә бәйән итәйем әле... ... Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында була был хәл. Ауылыбыҙҙа ҡара ҡашлы, ҡара күҙле, оҙон ҡара толомдарын икенән үреп төшөрөп йөрөгән аҡ йөҙлө һылыуҙарҙан-һылыу ҡатын йәшәгән. Ғәлимә булған уның исеме. Ире һуғышҡа киткәндә бер йәшлек улы менән уны оҙатып ҡала. Бөтә ҡатын-ҡыҙ кеүек үк, ул да һуғыш михнәттәрен үҙ елкәһендә татый. Әммә бирешмәй. Һуғыштың өсөнсө йылында иренең “Хәбәрһеҙ юғалды”, тигән хат килә. Был – үлем хәбәре түгел, шуға күрә лә Ғәлимә өмөтөн өҙмәй, ирен көтә. Ләкин тиҙҙән һуғыш та тамамлана. Бер-бер артлы һирәкләп һалдаттар ҡайта башлай., ә уның Мөхәммәте ҡайтмай. Ғәлимә төҫкә бик сибәр булғанға, ҡайтыусы һалдаттар ҙа уға күҙ һалғылай башлай. Бигерәк тә ҡара сәсле, ҡара ҡашлы, ҡарағусҡыл йөҙлө, мыҡты кәүҙәле ҡыҫҡараҡ буйлы Ғәзизйән эш араһында яратып һүҙ ҡуша, ярҙамға атыла. Ғәлимәгә уның аҡыллы һүҙҙәре, аҡыллы күҙҙәре оҡшай бигерәк тә! Үтәнән-үтә күргән төҫлө уны был тол ир. Уның да бер улы бар – Баязит. Үҙе һуғышта саҡта атаһы Һибәт менән йәшәне. Ейән менән олатай бер-береһенә өйрәнеп тә бөткәндәр инде. Ғәзизйәндең ҡатыны һуғышҡа тиклем үлеп ҡалғайны. Бер көн кисләтеп кенә ул Ғәлимәнең ишеген ҡаҡты. Көҙгө һалҡын көҙ ине. Иңенә йоҡа шәлен генә һалып сыҡҡан ҡатындың ҡулын тотоп, Ғәзизйән: — Бергә булайыҡ, Ғәлимә. Һин дә яңғыҙ, мин дә яңғыҙ. Улыңды үҙемдекеләй күрермен, - тине. Ғәлимә өндәшмәй генә ирҙең күҙҙәренә баҡты. Был күҙҙәрҙә тәрән һағыш, һөйөү хистәрен күрҙе ҡатын. Һалҡын ел йүгереп үтте. Тол ир һаҡ ҡына ҡатынды ҡосағына алды. Икенсе көндө Ғәлимәләр тапҡырында Ғәзизйәндең аты туҡтаны. Ҡатындың әйберҙәрен тейәп, улын ултыртып, үҙҙәренә күсереп алып ҡайтты. Шулай йәшәп алып киттеләр. Ҡыш үтте, яҙ килде. Май урталарында ауылды шаулатҡан бер ваҡиға булды. “Хәбәрһеҙ юғалды” тигән хаты килгән Мөхәммәт ҡайтып төштө. Мөхәммәт ҡайтҡаны бирле, Ғәлимәнең үҙен ҡайҙа ҡуйырға белмәй йөрөгәнлеген һиҙҙе Ғәзизйән. Шуға ла бер көн: Ғәлимә, Мөхәммәткә кире ҡайтырға уйлаһаң, тотмайым. Берәү булһа ла, уртаҡ улығыҙ бар... - тине. Ғәлимә, нимәлер әйтергә уҡталды ла, тыйылды, туҡтап ҡалды... Был һүҙҙәрҙе әйтеү уға ауыр булды. Яратты бит Ғәлимәне. Уның да өҙгөләнеүен һиҙә, шуға кеше өлөшөнә ингән ҡараҡтай тоя башланы үҙен Ут эсенән ҡайтҡан кеше булараҡ, Мөхәммәтте лә аяны. Икенсе көндө Ғәзизйән эштән ҡайтҡанда, Ғәлимә юҡ ине. Ул өйҙә юҡта, Мөхәммәт улы һәм ҡатынын килеп алғайны. Шулай тамамланды Ғәзизйән һәм Ғәлимәнең мөхәббәт тарихы. Ҡышҡа ингәс, Ғәлимә ир бала тапты. Һуғыштан һуңғы йылдар һуғыш ваҡытынан да ауырыраҡҡа тура килде. Ҡайҙа ҡарама – етешһеҙлек, емереклек, юҡсыллыҡ, аслыҡ. Кеше ҡайғыһы – төштән кире. Шулай ҙа әсе телле ҡатындар ауыҙынан: “Ғәлимәнең Ғибаты Ғәзизйәндән икән. Бала исемен дә уларға - атаһы Һибәт исеменә яҡынайтып ҡушыуы икән...” - тигән һүҙҙәр йөрөнө. Хикәйәт тамам. Мин әсәйемә бағам. Нимә әйтергә теләй ул?!. Башыма барып етте. Морат бит – Ғибаттың улы, ә мин Ғәзизйәндең улы Баязиттың ҡыҙы. Әсе теллеләрҙең һүҙе дөрөҫкә сыҡһа, беҙ туғандар булып сығабыҙ. 1982 йыл, 4 февраль. Үҙем менән ауыр йөк йөрөтәм. Миңә шундай ҡыйын... Нисек был хаҡта Моратҡа һөйләргә?!. Ул һаман сәстән тарта ла яҡын итеп йылмая... Мин әһәмиәт бирмәҫкә тырышам... 1982 йыл, 18 март. Көндәр йылына башланы. Ҡояш нурҙарын шул тиклем мул өләшә, хатта иреп китерҙәй булаһың. Көндәр буйы тышта ғына йөрөгө килә. Шуның өсөн кухняға ла алдан киләбеҙ. Ашау ваҡыты еткәнсе саф һауала булабыҙ. Соланда эскәмйәлә ултырып торабыҙ. Бер көн шулай яйын тура килтереп, Моратҡа хикәйәтте һөйләнем. Ул шым ғына тыңланы. Ҡара аҡыллы күҙҙәре менән тағы ла яратып ҡарап: — Ниңә һөйләйһең быны миңә? - тине. — Әгәр дөрөҫлөк булһа, туғандар булып сығабыҙ беҙ, - тинем шым ғына. Ул, ҡулы менән сәсен тарап, өндәшмәй генә эскәмйәнән тороп китте. 1982 йыл, 27 апрель. Аңлағандыр Морат. Башҡаса сәсемдән тартманы. Күрше ауылдан Зәйтүнә исемле ҡыҙ менән дуҫлаша башлаған, тип ишеткәйнем. Ә бөгөн үҙ күҙҙәрем менән күрҙем. Минең ҡарашымды һиҙептер, Зәйтүнәне эйәрткән Морат әйләнеп миңә шундай көйҙөрөп ҡараны. Йөрәгем убылып төшә яҙҙы. Үҙ итеп, яратып ҡараған ҡара күҙҙәрҙе һағынып, күңел оҙаҡ әрнер инде... 1982 йыл, 9 май. Еңеүҙең 37-се яҙы! Митингынан һуң ауылға ҡайтып киләбеҙ. Күңелем әрней. Ҡоштарҙың сутылдашып һайрауы, урмандың саф һауаһы ғына йөрәккә ял бирә... Әллә ҡасан үткән һымаҡ һуғыштың ҡәһәрле еле бер көн килеп яңы ғына бөрөләнеп килгән һөйөү гөлдәремде ҡыра һуғыр, тип ике ятып, бер төшөмә лә инмәй ине .. Ә нисегерәк һуҡты!?. Аяп торманы. Ҡәһәр һуҡһын һуғышты... jslg23y3ds8mrgrdhawwlmo7bpbgzhy 14 5405 24713 2023-01-29T11:07:38Z Aidar254 420 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24713 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 5406 24716 2023-01-30T17:11:13Z Aidar254 420 "[[Категория:Ер-һыу атамалары]]" исемле яңы бит булдырылған 24716 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ер-һыу атамалары]] rfnl5zpgw8d0el8nm8wminbd0byb3l9 14 5407 24720 2023-01-31T11:58:31Z Aidar254 420 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24720 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 14 5408 24739 2023-02-04T05:16:32Z Aidar254 420 "[[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24739 wikitext text/x-wiki [[Category:Бөрйән районы]] jhc33wafkapspa05gjyb3nowdbtqqb5 14 5409 24740 2023-02-04T05:16:52Z Aidar254 420 "[[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24740 wikitext text/x-wiki [[Category:Бөрйән районы]] jhc33wafkapspa05gjyb3nowdbtqqb5 14 5410 24741 2023-02-04T05:17:10Z Aidar254 420 "[[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24741 wikitext text/x-wiki [[Category:Бөрйән районы]] jhc33wafkapspa05gjyb3nowdbtqqb5 14 5411 24742 2023-02-04T05:17:46Z Aidar254 420 "[[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24742 wikitext text/x-wiki [[Category:Бөрйән районы]] jhc33wafkapspa05gjyb3nowdbtqqb5 14 5412 24743 2023-02-04T05:18:07Z Aidar254 420 "[[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24743 wikitext text/x-wiki [[Category:Бөрйән районы]] jhc33wafkapspa05gjyb3nowdbtqqb5 0 5413 24803 24766 2023-02-21T09:41:05Z ZUFAr 381 24803 wikitext text/x-wiki '''БашВики Әйтеше, 2023 йылдың ғинуары''' — Башҡорт Википедияһына 18 йәш тулыу айҡанлы Бәйләнештә селтәрендә ойошторолған сәсәндәр Әйтеше. Ойоштороусыһы — Башҡорт Википедияһының хакимы Рөстәм Нурыев — Нур башы сәсән. Әйтештең алып барыусыһы — Фәүзиә Ҡотлогилдина, Атлынбикә сәсәниә. Әйтеш башланыу ваҡыты — 2023 йылдың 23 ғинуары, тамамаланыу ваҡыты — ... Бәйләнештә селтерендә Әйтеш бите — https://vk.com/wall168174762_4266. Шунда туҡталдым - Рима Рафикова Әссәләмәғәләйкүм, ҡәләмдәш дуҫтар! == Әйтештә ҡатнашыусылар== Исемлекте Фәүзиә Ҡотлогилдина – Алтынбикә төҙөнө, 3.02.2023. # [[/Нур башы сәсән – Рөстәм Нурыев, Өфө ҡалаһының Калинин районы Фәйҙер (Федоровка) ауылынан|Нур башы сәсән – Рөстәм Нурыев, Өфө ҡалаһының Калинин районы Фәйҙер (Федоровка) ауылынан ]] # [[/Алтынбикә сәсәниә – Фәүзиә Ҡотлогилдина, Ғафури районы Ватан (Родина) ауылынан|Алтынбикә сәсәниә – Фәүзиә Ҡотлогилдина, Ғафури районы Ватан (Родина) ауылынан]] # [[/Шаһзада сәсәниә – Шәһүрә Асҡарова, Стәрлебаш районы Күндерәк ауылынан|Шаһзада сәсәниә – Шәһүрә Асҡарова, Стәрлебаш районы Күндерәк ауылынан]] # [[/Ҡыпсаҡ хан сәсән – Хәйҙәр Көмөшбаев, Баймаҡ ҡалаһынан| Ҡыпсаҡ хан сәсән – Хәйҙәр Көмөшбаев, Баймаҡ ҡалаһынан ]] # [[/Шәмсибикә сәсәниә – Рима Рафиҡова, Ғафури районы Юлыҡ ауылынан|Шәмсибикә сәсәниә – Рима Рафиҡова, Ғафури районы Юлыҡ ауылынан]] # [[/Өмөтбикә сәсәниә – Гүзәл Әхмәҙиева, Әбйәлил районы Рәхмәт ауылынан|Өмөтбикә сәсәниә – Гүзәл Әхмәҙиева, Әбйәлил районы Рәхмәт ауылынан]] # [[/Ғелмиә сәсәниә – Рәйлә Хисмәтуллина, Силәбҽ өлкәһҽ, Ҡыҙыл районы Ҡыҙыл ауылынан|Ғелмиә сәсәниә – Рәйлә Хисмәтуллина, Силәбҽ өлкәһҽ, Ҡыҙыл районы Ҡыҙыл ауылынан]] # [[/Таулыбикә сәсәниә – Айгөл Муллағәләмова, Межгорье ҡалаһынан|Таулыбикә сәсәниә – Айгөл Муллағәләмова, Межгорье ҡалаһынан]] # [[/Наҙлыҡай сәсәниә – Гөлнас Моратова, Стәрлебаш районыҠабыҡҡыуыш ауылынан|Наҙлыҡай сәсәниә – Гөлнас Моратова, Стәрлебаш районыҠабыҡҡыуыш ауылынан]] # [[/Иҫәнбикә сәсәниә – Рәйсә Иҫәнбаева, Баймаҡ районы Ниғәмәт ауылынан|Иҫәнбикә сәсәниә – Рәйсә Иҫәнбаева, Баймаҡ районы Ниғәмәт ауылынан]] # [[/Гөлбикә сәсәниә – Гөлнара Ғибәҙуллина, Әбйәлил районы Асҡар ауылынан|Гөлбикә сәсәниә – Гөлнара Ғибәҙуллина, Әбйәлил районы Асҡар ауылынан]] # [[/Бөркөт сәсән – Ҡотдос Вәхитов, Ырымбур өлкәһе Переволоцк районы Ғәбдрәфиҡ ауылынан|Бөркөт сәсән – Ҡотдос Вәхитов, Ырымбур өлкәһе Переволоцк районы Ғәбдрәфиҡ ауылынан]] # [[/Көнбикә сәсәниә – Лилиә Минияҙова, Ғафури районы Яугилде ауылынан|Көнбикә сәсәниә – Лилиә Минияҙова, Ғафури районы Яугилде ауылынан]] # [[/Сәскә сәсәниә – Гөлсәсәк Үзбәкова, Ырымбур ҡалаһынан|Сәскә сәсәниә – Гөлсәсәк Үзбәкова, Ырымбур ҡалаһынан ]] # [[/Сәскәбикә сәсәниә – Гөлсәсәк Зайнуллина, Әбйәлил районы Красная Башкирия ҡасабаһынан|Сәскәбикә сәсәниә – Гөлсәсәк Зайнуллина, Әбйәлил районы Красная Башкирия ҡасабаһынан]] # [[/Мәликә сәсәниә – Флүрә Йомағужина, Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылынан|Мәликә сәсәниә – Флүрә Йомағужина, Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылынан ]] # [[/Тәңкәбикә сәсәниә – Гөлиә Көмөшбаева, Ишембай районы Маҡар ауылынан|Тәңкәбикә сәсәниә – Гөлиә Көмөшбаева, Ишембай районы Маҡар ауылынан]] # [[/Маянһылыу сәсәниә – Фәниә Сатучина, Салауат ҡалаһынан|Маянһылыу сәсәниә – Фәниә Сатучина, Салауат ҡалаһынан]] # [[/Яйыҡбикә сәсәниә – Фәнүзә Зөлҡәрнәйева, Силәбе өлкәһе Межозерный ҡасабаһынан|Яйыҡбикә сәсәниә – Фәнүзә Зөлҡәрнәйева, Силәбе өлкәһе Межозерный ҡасабаһынан ]] # [[/Бәндәбикә сәсәниә – Илсиә Ҡасимова, Әбйәлил районы Хәмит ауылынан|Бәндәбикә сәсәниә – Илсиә Ҡасимова, Әбйәлил районы Хәмит ауылынан]] # [[/Илбикә сәсәниә – Рәмзиә Монасипова, Ғафури районы Красноусол ҡасабаһынан|Илбикә сәсәниә – Рәмзиә Монасипова, Ғафури районы Красноусол ҡасабаһынан]] # [[/Ел ҡойоһо сәсән – Зилфир Әбйәлилов, Өфө ҡалаһынан|Ел ҡойоһо сәсән – Зилфир Әбйәлилов, Өфө ҡалаһынан]] # [[/Бибикамал сәсәниә – Фатима Һибәтова, Әбйәлил районы Рысҡужа ауылынан|Бибикамал сәсәниә – Фатима Һибәтова, Әбйәлил районы Рысҡужа ауылынан]] # [[/Йомабикә сәсәниә – Сафина Рамазанова, Әбйәлил районы Байым ауылынан|Йомабикә сәсәниә – Сафина Рамазанова, Әбйәлил районы Байым ауылынан ]] # [[/Миңлебикә сәсәниә – Рәсимә Сәйетғәлина, Биләрит районы Инйәр ҡасабаһынан|Миңлебикә сәсәниә – Рәсимә Сәйетғәлина, Биләрит районы Инйәр ҡасабаһынан]] # [[/Тырышбикә сәсәниә – Лена Фазылова, Мәсетле районы Йыланыш ауылынан|Тырышбикә сәсәниә – Лена Фазылова, Мәсетле районы Йыланыш ауылынан]] # [[/Нурлыбикә сәсәниә – Минзәлә Шөғәйепова, Учалы районы Ураҙ ауылынан|Нурлыбикә сәсәниә – Минзәлә Шөғәйепова, Учалы районы Ураҙ ауылынан]] # [[/Аҡҡош сәсәниә – Минзара Акушева, Орск ҡалаһынан|Аҡҡош сәсәниә – Минзара Акушева, Орск ҡалаһынан ]] # [[/Сибайҡашҡа сәсән – Мансур Рәхимғолов, Сибай ҡалаһынан|Сибайҡашҡа сәсән – Мансур Рәхимғолов, Сибай ҡалаһынан ]] # [[/Айытҡужа сәсән – Әкрәм Ҡәйепҡолов, Баймаҡ районы 2 – се Этҡол ауылынан|Айытҡужа сәсән – Әкрәм Ҡәйепҡолов, Баймаҡ районы 2 – се Этҡол ауылынан]] # [[/Аҡһак кейек сәсән – Ғүмәр Ғайсин, Дондағы Ростов өлкәһе Аҡсай районы Рассвет ҡасабаһынан|Аҡһак кейек сәсән – Ғүмәр Ғайсин, Дондағы Ростов өлкәһе Аҡсай районы Рассвет ҡасабаһынан]] # [[/Шеш сәсән – Дауыт Амангилдин, Ырымбур ҡалаһынан|Шеш сәсән – Дауыт Амангилдин, Ырымбур ҡалаһынан]] == Әйтеш йөкмәткеһе == === Нур башы сәсән әйткәне, <small>Рөстәм Нурыев, Өфө ҡалаһының Калинин районы Фәйҙер (Федоровка) ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Шаһзада сәсәниә әйткәне, <small>Шәһүрә Асҡарова, Стәрлебаш районы Күндерәк ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|| Сәсән ағай, апайҙар,, һеҙгә сәләм ебәрәм. Мөмкин булһа, арағыҙға, керергә хыялланам!😍 Ҡотло булһын яңы ярыш, килтерһен ул асыштар. Яңы килгән кешеләрҙә, ихласлап ҡатнашһындар! |24 ғинуар}} {{poemx|Нур башы Шаһзадаға| Яңы килгән кешеләр ҙә, Ихласлап ҡатнашһындар! Рөхсәт һорап тормайса ла, Телмәрен башлаһындар. Ирекле беҙҙә батшалыҡ, Батша, ханы юҡ, хатта, Үҙаллы йәшәй халыҡ, Һәм халҡын алға тарта. Рәхим ит, һин, Шаһзада, БашВики тигән баҡсаға, Тартырмайса алға үт, Сәсән бауыңды ла һүт. Һүҙеңде әйт ихласлап, Бәйге лә шундай талап, Башҡорт телен үҫтерергә, Тағы нимәләр кәрәк? |24 ғинуар}} {{poemx|Ҡыпсаҡ хан Нур башыға:| БашВикиҙең ҡапҡаһын, Бар ғаләмгә асҡанһың. Ҡаҙаныңды аҫҡанһың, Усаҡҡа ут яҡҡанһың. БашВикилә баш ханһың, Ир ҡоронан ашҡанһың. Илеңдә һин ҡашҡаһың, Милләтеңдә Шаҡманһың. |24 ғинуар}} === Ҡыпсаҡ хан сәсән әйткәне, <small>Хәйҙәр Көмөшбаев, Баймаҡ ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Шәмсибикә сәсәниә әйткәне, <small>Рима Рафиҡова, Ғафури районы Юлыҡ ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Өмөтбикә сәсәниә әйткәне, <small>Гүзәл Әхмәҙиева, Әбйәлил районы Рәхмәт ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|Өмәтбикә| Һай, Афарин! Афарин! Сәсәндәр, сәсәниәләр! БашВикинҽң ун һигҽҙҽ Тулыу көнө хөрмәтҽнә, Әйтҽш майҙандары асып, Тирә- юнгә нурҙар сәсҽп, Байрам итҽп яталар! Эштәрҽбҽҙ уң булһын, Бҽргә һәм бҽрҙәм булһын, Балаларыбыҙ мҽнән дә Үҙ тҽлҽбҽҙҙә һөйләшҽп, Тҽүәллҽктә, иҫәнлҽктә Имҽн йәшәрлҽк булһын. Әйткән һүҙҙәрҽбҽҙ уҡ, Ҡанаттар ныҡлы булһын! Бәлә- ҡазалары бҽҙҙҽ Һәр ваҡыт урап үтһҽн! Һуғыш уттары туҡтаһын, Күгҽбҽҙ аяҙ булһын! |24 ғинуар}} {{poemx|Өмөтбикә| '''Һүҙҙәр батшалығына сәйәхәт.''' ( әкиәт) Өмөтбикә сәсәниә, Һүҙҙәр кәрәҙҽ тултырған Күстәнәс тоғон асҡан да, Ҡайҙа китҽп юғалған? Бҽр кҽмдә эҙләмәгән! Һөйләп бирәйҽммҽ Һҽҙгә? -Саф, таҙа башҡорт тҽлҽнән Төҙөлгән ҙур батшалыҡтың Ишҽгҽнән инҽп китҽп, Әкиәти донъялыҡта Мөғжизәгә юлыҡҡан! Ул батшалыҡ тирә- яҡҡа Алтын нурҙарын һибҽп, Ялтырап тора икән, Ул батшалыҡтың исҽмҽ Ябай түгҽл, яңғыраулы Википҽдия икән! Иҫҽң китҽрлҽк мөғжизә Күргән унда Өмөтбикә:- -Ул баш хәрҽф, ул һуҙынҡы, Ул тартыңҡы, ул һаңғырау, Ул яңғырау, ул исҽмдәр, Ул ҡылымдар, ул ялғауҙар, Ул киҫәксә, ул билдәләр... Саф алтын нурҙарын һибҽп, Тәртип мҽнән тҽҙҽлгән. -БАШВИКИнҽң Баш Ханы нҽй, Ун һигҽҙ йәшҽ түлғас нҽй, Егҽт ҡорона тулған да Тажын кҽйҽп алған булып, Рәхәт донъяға сумған! Эй, ҡотлайҙар БашВикинҽ Һүҙҙәр тҽҙмәһҽ мҽнән, Нҽй алып, нҽй бирҽрҽн дә Бҽлмәй китәләр үҙҙәрҽ, Ханға ярауы анһатмы Бынауындай замандарҙа, БашВикибҽҙ, ВикиДан! Мин дә ҡотлап сыҡҡан булдым, Саф, ихлас күңҽлҽмдән Һүҙҙәр кәрәҙҽм мҽнән! Аҙашмайса килҽп сыҡтым, БашВикинҽң мөғжизәлҽ Алтын нурҙар һибҽп торған, Әкиәт донъяһынан! Үҙҽм бирҽ тороп ҡалдым, Әкиәтҽм дә тамам... |24 ғинуар}} === Ғелмиә сәсәниә әйткәне, <small>Рәйлә Хисмәтуллина, Силәбҽ өлкәһҽ, Ҡыҙыл районы Ҡыҙыл ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Таулыбикә сәсәниә әйткәне, <small>Айгөл Муллағәләмова, Межгорье ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Наҙлыҡай сәсәниә әйткәне, <small>Гөлнас Моратова, Стәрлебаш районыҠабыҡҡыуыш ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Иҫәнбикә сәсәниә әйткәне, <small>Рәйсә Иҫәнбаева, Баймаҡ районы Ниғәмәт ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Гөлбикә сәсәниә әйткәне, <small>Гөлнара Ғибәҙуллина, Әбйәлил районы Асҡар ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Бөркөт сәсән әйткәне, <small>Ҡотдос Вәхитов, Ырымбур өлкәһе Переволоцк районы Ғәбдрәфиҡ ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Көнбикә сәсәниә әйткәне, <small>Лилиә Минияҙова, Ғафури районы Яугилде ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Сәскә сәсәниә әйткәне, <small>Гөлсәсәк Үзбәкова, Ырымбур ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Сәскәбикә сәсәниә әйткәне, <small>Гөлсәсәк Зайнуллина, Әбйәлил районы Красная Башкирия ҡасабаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Мәликә сәсәниә әйткәне, <small>Флүрә Йомағужина, Бөрйән районы Ғәҙелгәрәй ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Тәңкәбикә сәсәниә әйткәне, <small>Гөлиә Көмөшбаева, Ишембай районы Маҡар ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Маянһылыу сәсәниә әйткәне, <small>Фәниә Сатучина, Салауат ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Яйыҡбикә сәсәниә әйткәне, <small>Фәнүзә Зөлҡәрнәйева, Силәбе өлкәһе Межозерный ҡасабаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Бәндәбикә сәсәниә әйткәне, <small>Илсиә Ҡасимова, Әбйәлил районы Хәмит ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Илбикә сәсәниә әйткәне, <small>Рәмзиә Монасипова, Ғафури районы Красноусол ҡасабаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Ел ҡойоһо сәсән әйткәне, <small>Зилфир Әбйәлилов, Өфө ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Бибикамал сәсәниә әйткәне, <small>Фатима Һибәтова, Әбйәлил районы Рысҡужа ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Йомабикә сәсәниә әйткәне, <small>Сафина Рамазанова, Әбйәлил районы Байым ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|Йомабикә:| Сәсәндәрҙкң оранын Бөгөн генә ишеттем Ошо ҡороғоҙға мин дә Инергә йөръәт иттем Әбйәлилдән мин үҙем Ырыу - арам күбәләк Күбәләктәй етеҙбеҙ беҙ Тик түгелбеҙ елбәҙәк. Һәр эштә лә әбйәлилдәр Мах бирә торған түгел. Еңеүгә ынтылып тора Сәмләнеп китһә күңел. Ятып ҡалғансы ,атып ҡал, Булыр минең маҡсатым. Әйтергә теләгәнемде Әйтермен мин таснатып. Ишмөхәмәт Мырҙаҡаев Сәсәндең мин вариҫы Сәсәнлегенән бер өлөш Ҡалған миңә мираҫы Әлбиттә,мин олатамдай Бөйөклөккә еталмам. Тик шулай ҙа әйтер һүҙем Әйтмәйенсә түҙалмам. Телде нисек һаҡлап ҡалыу Ине әйтеш темаһы Инде күпме әйтешәбеҙ Була күрһен файҙаһы Дөрөҫ тәрбиә бирелһә Балаларға өйөндә Йырлап - бейеп үҫһә улар Ҡурай ,гармун көйөнә Уҡып үҫһәләр балалар Башҡорт әҙәбиәтен Ҡәҙерләргә өйрәнһәләр Тыуған яҡ тәбиғәтен. Ситкә китеп,үҙ теленән Оялып тормаһалар. Йәштәребеҙ сит - ят менән Ғаилә ҡормаһалар.. Шул саҡта юғалмаҫ телем , Юҡҡа сыҡмаҫ милләтем. Үҙ илендә хужа булып Башҡорт йәшәр гөрләтеп ... |26 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә Йомабикәгә:| Әйҙә, Сәфинә, ут тургә Һуңламаның һин бер ҙа, БашВикинең ун һигеҙен Байрам итәйек бергә. Әйткәндәрең бик дөрөҫ, Йәштәр аңлаһын ине, Үҙебеҙсә, саф башҡортса Ғаилә ҡорһон ине! |27 ғинуар}} {{poemx|Йомабикә Алтынбикәгә:| Шөкөр ,килендәрем өсәү Өсөһө лә башҡорттан Ҡалала йәшәһәләр ҙә Әйләнмәгән маңҡортҡа Ейән ейәнсәрҙәрем дә Оләсәй ,тип өндәшә Йырҙай яғымлы был һүҙҙәр Йәнгә йылы өләшә Үҙ телеңә булған һөйөү Ғаиләлә башлана. Үҙең үрнәк булманиһәң Балаға нимә ҡала. Башвикинең тыуған көнө Бөгөн ул бәлиғ булған Шул уңайҙан уны ҡотлап Ҡунаҡтар килеп тулған. Йәшлегенең гүзәл мәле Арымай - талмай эшләр Уңыштар теләйем уға Гөрләп барһындар эштәр. Аҡыл туплап,ғилем эстәп Йәшәһен ул йөҙгәсә! Башҡорт телен күтәрһен ул Иң юғары үргәсә !!! |27 ғинуар}} {{poemx|Бибикамал Йомабикәгә:| Башвики-ул шундай күркәм, Һинән минән талантлы. Башҡорт илен,ғәзиз халҡын Ҡитғаларға танытты |27 ғинуар}} {{poemx|Йомабикә Бибикамалға| Тырышмаһа,ошо йәшкә Килеп еталмаҫ ине Беҙҙең кеүек ябай халыҡ Унда ултырмай инде. Тарихсылар, телселәр, Юғары белемлеләр Тоталыр, тим, Викине Һаҡлвр өсөн телемде Ә беҙ инде был диңгеҙгә Ҡойған кескәй инештер Тамсы ла бит тама тама Ташты тишә,имештер. |27 ғинуар}} {{poemx|Өмөтбикә Йомабикәгә| Бик дөрөҫ әйтәң Сәфинә Тамсы тама, тама, тама Ташты тишә, имҽштҽр, БашВикибҽҙ Аллаһ бирһә Йөҙ, икҽ йөҙ...йыллығын да Туйлау бәхҽтҽнә ирҽшһҽн! Ун һигҽҙ йәшлҽк сағында Шундай сәсәндәр әйтҽштә Ҡатнашыуын иҫкә алып, Тарих битҽнә уйылған, Ташҡа баҫылған яҙманы Уҡыһындар имҽштҽр! |28 ғинуар}} === Миңлебикә сәсәниә әйткәне, <small>Рәсимә Сәйетғәлина, Биләрит районы Инйәр ҡасабаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Тырышбикә сәсәниә әйткәне, <small>Лена Фазылова, Мәсетле районы Йыланыш ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Нурлыбикә сәсәниә әйткәне, <small>Минзәлә Шөғәйепова, Учалы районы Ураҙ ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Аҡҡош сәсәниә әйткәне, <small>Минзара Акушева, Орск ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Сибайҡашҡа сәсән әйткәне, <small>Мансур Рәхимғолов, Сибай ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Айытҡужа сәсән әйткәне, <small>Әкрәм Ҡәйепҡолов, Баймаҡ районы 2 әйткәне, <small>се Этҡол ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Аҡһак кейек сәсән әйткәне, <small>Ғүмәр Ғайсин, Дондағы Ростов өлкәһе Аҡсай районы Рассвет ҡасабаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Шеш сәсән әйткәне, <small>Дауыт Амангилдин, Ырымбур ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> [[Категория:БашВики Әйтеше, 2023 йылдың ғинуары]] keef5rg1c6xh6kv92wvegekpmk5aq0f 0 5414 24764 2023-02-08T05:11:57Z ZUFAr 381 "Нур башы сәсәндең Әйтеште башлап ебәреүе һәм икенсе көндө ҡабаттан тулыраҡ иғлан әйтеүе: {{poemx|Нур башы:| Һай, афарин, сәсәндәр, Иғланды ла күргәндәр, Килә һалып еткәндәр, Бер тиҫтәне үткәндәр. Таныштар бар арала, Яңылар ҙа тартыла, Байрам рухы т..." исемле яңы бит булдырылған 24764 wikitext text/x-wiki Нур башы сәсәндең Әйтеште башлап ебәреүе һәм икенсе көндө ҡабаттан тулыраҡ иғлан әйтеүе: {{poemx|Нур башы:| Һай, афарин, сәсәндәр, Иғланды ла күргәндәр, Килә һалып еткәндәр, Бер тиҫтәне үткәндәр. Таныштар бар арала, Яңылар ҙа тартыла, Байрам рухы тарала, Һорауҙар ҙа һорола. Әйтешкә килергә һорап Кисә һалдым шул оран, Иғлан йәтеш булмаған, Бәғзе сәсән күрмәгән, Әле килеп етмәгәнгә, Теманы ла белмәгәнгә, Ҡабаттан әйтәм һүҙем – Кисәге иғландан теҙем: … Сәсән атлы дуҫтарыма Сәләм атамын бөгөн, БашВики балиғ булған, Билдәләй тыуған көнөн. Ирекмәндәр әҙерләнә Китап нәшер итергә, Саҡырам һеҙҙе лә мин, Матур һүҙҙәр әйтергә. Тарихта ҡалһын хәтер, Әйтештә тыуған фекер, Башҡорт теле донъя яулай, БашВики, һиңә шөкөр. Викиөләсәйҙәр дан ҡаҙанды, Алтын һарай залында, Вики башҡорт ҡулында, тип Хайран ҡала Ҡазан да. Ҡушылығыҙ дуҫ-таныштар, Таныш булмағандар ҙа, Маһирлыҡта һынашайыҡ, Ыңғай форсаты барҙа. БашВикиға бағышланған Әйтеш әйтеп алайыҡ, Барса милләт белеп торһон, Донъяға яр һалайыҡ. Баҙнат итмәй һүҙ әйтергә, Әйтеш күҙәткән дуҫтар, “Йөрәк”-кә һеҙ баҫығысы, Алҡышлап, сабып устар. Уңға борған уғы ла бар, “Уртаҡлашыу” булыр ул, Уртаҡ итең был әйтеште, Уҡыһын һеҙҙең дуҫтар. .... Тағы сәсәндәр көтөп, Килгәнен дәртләндереп, Һорауҙарға яуап итеп, Һүҙемде китәм әйтеп. БашВикиның тарихын, Яҙам бөгөн китапҡа, Шуға күрә юғалтмағыҙ, Ҡарап минең тарафҡа. Әйтеш туҡтап тормаһын, Сәсән тема боҙмаһын, Викинан ул бормаһын, Изге теләк һораһын. Әйтештең дә маһирлыһын, Барса халыҡ һайлаһын, Уларҙы мин ҡарармын, Китапҡа тип алырмын. Бер ай шулай туплармын, Баҫмаға ла хуплармын. Туған телдәр көнөнә, Әйтеш һуңы көтөлә. Әйтешкә лә ҡушылған, Сәсән булып танылған, Маҡтау ҡағыҙы алыр, Даны тарихта ҡалыр. БашВикиның йыйынын, Тыуған көнөн йыйыуын, Китап шунда туйлауын, Уйлайбыҙ, шул, уйлауын. Көнө билдәле булһа, /Ҡаҙна аҡсаға тулһа/, Иғланын беҙ һалырбыҙ, Өмөттә һеҙ ҡалығыҙ. |24 ғинуар}} :{{poemx|Нурлыбикә| Нур ханына, һәммәгеҙгә Хәйерле көн! Сәләм бирәм Ҡушылырға уйлап торам Сәсәндәрҙең ҙур ҡорона, Йор һүҙлеләр хорына. "Тағын күрһәтергә"не тик Тапманым бит баҫырға Оят булыр микән әлүк Йыйынғанға ҡасырға |24 ғинуар}} {{poemx|Сәскәбикә:| Сәсәндәрҙе саҡырып, Йыйҙың һин оло ҡорға, Викинең тыуған көнөн Бергәләшеп туйларға. Рәхмәт һиңә, ҡор башы, Ҡорға йыйғаның өсөн, Сәсәндәреңде барлап, Осраштырғаның өсөн. Йыйылғандар был ҡорға Үткер телле сәсәндәр, Иле, теле өсөн янып, Изге һүҙен сәскәндәр. |25 ғинуар}} [[Категория:БашВики Әйтеше, 2023 йылдың ғинуары]] fhq7rp3qqikescz96fx36a8ef8lfd5x 14 5415 24765 2023-02-08T06:11:52Z ZUFAr 381 "[[Категория:Китаптар]]" исемле яңы бит булдырылған 24765 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 14 5416 24786 2023-02-16T17:28:21Z Aidar254 420 "[[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24786 wikitext text/x-wiki [[Category:Бөрйән районы]] jhc33wafkapspa05gjyb3nowdbtqqb5 14 5417 24787 2023-02-16T17:29:01Z Aidar254 420 "[[Category:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 24787 wikitext text/x-wiki [[Category:Башҡортостан]] mqxezygvr728mc6u47sh6mhyk6n1h9n 14 5418 24791 2023-02-17T14:50:23Z Aidar254 420 "[[Категория:Бөрйән районы]][[Категория:Ер-һыу атамалары]]" исемле яңы бит булдырылған 24791 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]][[Категория:Ер-һыу атамалары]] mi39p1qtzkf3bspzyou0in6ekznu8so 14 5419 24793 2023-02-17T14:52:44Z Aidar254 420 "[[Категория:Бөрйән районы]][[Категория:Ер-һыу атамалары]]" исемле яңы бит булдырылған 24793 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]][[Категория:Ер-һыу атамалары]] mi39p1qtzkf3bspzyou0in6ekznu8so 14 5420 24799 2023-02-20T18:52:44Z Aidar254 420 "[[Category:Ер-һыу атамалары]][[Category:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24799 wikitext text/x-wiki [[Category:Ер-һыу атамалары]][[Category:Бөрйән районы]] fk9nt92uitxv4mqlaxz1afy6ha27dzw 14 5421 24801 2023-02-20T18:55:48Z Aidar254 420 "[[Категория:Ер-һыу атамалары]][[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24801 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ер-һыу атамалары]][[Категория:Бөрйән районы]] a2tqtb3ttfvuys45s461iu6ivdfe4ry 14 5422 24802 2023-02-20T18:56:58Z Aidar254 420 "[[Категория:Ислам дине]]" исемле яңы бит булдырылған 24802 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ислам дине]] gdr24abuiw7ojslds4e6d1hmwxxpkau 0 5423 24804 2023-02-21T09:41:40Z ZUFAr 381 " === Алтынбикә сәсәниә әйткәне, <small>Фәүзиә Ҡотлогилдина, Ғафури районы Ватан (Родина) ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|Алтынбикә| Әс-сәләмәғәләйкүм! БашВикигә ун һигеҙ! Инде бәлиғ булған ул, Ана бит ниндәй..." исемле яңы бит булдырылған 24804 wikitext text/x-wiki === Алтынбикә сәсәниә әйткәне, <small>Фәүзиә Ҡотлогилдина, Ғафури районы Ватан (Родина) ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|Алтынбикә| Әс-сәләмәғәләйкүм! БашВикигә ун һигеҙ! Инде бәлиғ булған ул, Ана бит ниндәй хөрмәткә Лайыҡтар ҙа булған ул! Ҡотлайым һине Баш Вики Ун һигеҙ йәшең менән, Башҡорттарҙы бар донъяға Алып сығыуың менән! Ун һигеҙ йәшеңде ҡотлап Алып килдем Әкиәт, Юғарылағы йыйында Мин дә булыуҙа хикмәт! Әҙәбиәт йылы тигән Ун бишенсе йыл ине, Айҙар Байыҡ бәйгеһенә Йомғаҡлау бара ине, Ул Салауат йыйынының Альбомы ла бар миндә, Ҡарап алып иҫләр өсөн Һылтанма ҡуям инде. Хәҙер ҡарап аптырайым, Нисек сығып киткәнмен, Бер үҙем бит Ғафуриҙән Бик йыраҡҡа киткәнмен... Шунда мин сәсәндәр менән Бер ҡорҙа ултырғайным, Айҙар Байыҡ бәйгеһендә Икенсе урын алғайным. Әхмәт ағай иҫән ине, Уны мин тәүләп күрҙем, Күп интернет дуҫтарыма Күрешергә ҡул бирҙем. Алтынбикә ҡушаматын Шул бәйгелә алдым мин, Һәм ошо ҡушаматымда Сәсән булып ҡалдым мин. Алтынбикә |23 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә| БашВикилә Әйтеш бара, Сәсәндәре майҙанда, Йыйыла һалығыҙ дуҫтар Әйтеште алҡышларға! |24 ғинуар}} <!-- {{poemx|Өмөтбикә Алтынбикәгә| Алтынбикә сәсәниә! Юллайым ҡайнар сәләм! БашВики, тигән, ҽгҽттҽ Ишҽтҽп бҽлә инҽм, Бөгөн яҡындан таныштым Ниһайәт, уның мҽнән, ул Егҽт ҡорона тулған! Ун һигҽҙҽ яңы тулған Типһә тимҽрҙҽ өҙөрҙәй, Егҽт ҡорона ҽткән! Етмҽш йәшҽмдҽ уҙғанда Ун һигҽҙ йәшлҽк ҽгҽткә Ғашиҡ булып та ҡуйһам, Оят булмаҫмы икән, тип Хыял диңгҽҙҽн гиҙәм! Тҽлҽм гҽнә шулай минҽң, Был аҙғын әбҽй тиҽшҽп, Ярлыҡ ҡуйышып төптән, Төртөп төшөрөп ҡуймағыҙ БашВики тыуған көн, ҡотло Сәсәнлҽк арбаһынан! |24 ғинуар}} --> {{poemx|Алтынбикә| Айҙар Байыҡ әйтешенән Китап та сығарғайным, *Халыҡ ынйылары* тиеп Китабым атағайным. Был китапта сәсән затлы Утыҙ кеше әйтеше, Биш йөҙ ҙә алтмыш ете бит, Бик тә тос ижад эше! Сәсәнлек тигән ижадты Сын күңелдән яраттым, Ул китапты почта аша Сәсәндәргә тараттым, Был китаптың исем туйын Үткәрҙек беҙ Ватанда, Мөнир һәм Гөлгенә ҡатнашты Ошо китап туйында. |24 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә| Шулай уҡ мин БашВикиҙең Бәйгеһендә сапҡайным, Балаларҙың ижадтарын Дәреслеккә һалғайным, *Ҡышҡы йәйғор* бәйгеһенең Емештәре ул улар, Викидәреслек тип әйткән Бүлмәлә һаҡланалар. |24 ғинуар}} {{poemx|Ҡыпсаҡ хан Алтынбикәгә| БашВикиҙең ҡулдарынан, Мин дә алғайным бүләк. Тирләп-бешеп сәйҙәр эстем, Балы тәмле бигерәк. |24 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә| Үҙем менән таныштырҙым Ҡотлауға ла күсәйем, Алып килгән бүләгемдең Сәсән бауын сисәйем. ВИКИ БАТШАЛЫҒЫ (Замана әкиәте) Боронғонан төҙөлмәгән Күрер күҙгә күренмәгән, Тотоп ҡарап беленмәгән Бар икән бер батшалыҡ.. Бик күп ти унда халыҡ. Башҡорт батшалығы ти, Бар һүҙҙәр башҡортса ти, Төҙөйҙөр ти ирекмәндәр Бер тин хаҡ алмайса ти. Улар батшалыҡты төҙөй Булһын тиеп халҡына, Үҙ милләтен яратыуы Һәм һөйөүе хаҡына. Был башҡорт батшалығында Ҡәлғәләр бик күп икән, Һәр ҡәлғәнең баш кешеһе Башлыҡ, вәзир бар икән. Был илдә Башҡорт һүҙҙәре, Башҡорт рухы хужа ти, Бер ҡәлғәнең баш кешеһе Хан - Нур Башы була ти. Хандар , вәзирҙәр янында Күп икән һылыу ҡыҙҙар, Ҡулдарына ҡәләм тотҡан Ҡыҙҙар – гүйә йондоҙҙар! Ҡәләмдәренең осонан Башҡортса һүҙҙәр тама, Һис тиктормай тырыш ҡыҙҙар Һаман яҙа ла яҙа. Был батшалыҡта диуарҙар Күтәрелгән һүҙҙәрҙән, Уҙып киткән ти батшалыҡ Бик күп башҡа илдәрҙән, Кемдәр оҫта, кемдәр маһир, Кемдәр булдыра ала, Ҡушылығыҙ һеҙ ҙә , дуҫтар, Һүҙҙәр батшалығына. |24 ғинуар}} {{poemx|Нур башы Алтынбикәгә| Һай, афарин, Алтынбикә, Һәр саҡтаса ул алда, Тирмә ҡорған, Ҡаҙан аҫҡан, Ашы бешкән, Ҡымыҙ еткән, Шул арала китап баҫып, Туйын үткәреп килгән, Викиға ла йәйғор ҡойған, Алтынбикә бииик уңған, Бына тағы әкиәт һөйләй, Вики йыйынын ҡотлай. |24 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә Нур башына| Нур башы хан, минең тәҡдим: -Ас һин Сәсән бүлеген! БашВикиҙә Сәсәндәр! тип Яҙа һалып ҡуй бөгөн! Ана бит сәсәндәребеҙ Саҡырыуың ишеткән БашВикиҙе ҡотларға тип Ашығып килеп еткән! |24 ғинуар}} {{poemx|Нур башы Алтынбикәгә| Һай, афарин, Алтынбикә, Кәңәшеңде тыңланым, Гугл - докта бигрәк яйлы, Шуда теркәй башланым, Һәр берегеҙ уҡый ала, Һылтанма аша инеп, Риза булһаң тик үҙеңә, "Мөхәррир" даны бирем. 😍 |24 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә Нур башына| Һай, афарин, Нур башы! Һин - беҙҙең йөҙөк ҡашы! Башҡортса википедия Киләсәктең яҙмышы! Алмабикә түгел бит мин, Алтынбикә тинем бит, Төҙәтеп ҡуйсы шуны, Әле мөхәррир булырга Ваҡытым һис тә юҡ шул. Ҡышҡы йәйғор конкурсын Балаларға асҡанмын, Уның да быйыл биш йәше, Шунда ҡайнап ятамын.(Ғафуриҙә) |24 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә Нур башына| Мин бит килдем Әкиәттән Шуғә Хан бар, Вәзир бар, БашВики тигән был илдә Йәшәй тиҙәр башҡорттар! Исемем бит - Алтынбикә, Онотмасы Нур Башы. Ҡулыңдагы китабыңды Асып ҡына ҡарасы. |24 ғинуар}} {{poemx|Нурбашы Алтынбикәгә| Зинһар өсөн кисер инде, Хата юлға баҫҡанмын, Һинең түгел, үҙемдең дә Исемде онотҡанмын. 😃 |24 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә Нурбашына| Ғәфү итәм, ғәфү итәм, Иҫеңә бит төшөрҙөң, Онотоу хаталыҡ түгел, Эшең күп бит Нур башы. Майҙан астың, оран һалдың, Килегеҙ, тип сакырҙың, Һорашайым,- Шарты нисек Дуҫтарса ошо Ҡорҙоң? Әлбиттә, дуҫтар килтерер Тыуған көнгә бүләген, Ә һин үҙең ҡаршыһына Уларға ни бирәһең? Ҡунаҡҡа килгән кешеләр Урын - фәлән алырмы? БашВикиҙен Батшаһынан Гырамота булырмы? Күнелдәре булыр ине Ҡатнашҡан ҡунаҡтарҙың, Элекке дуҫтарыбыҙҙың, Ҡушылған яңыларҙың. Нисә көн, йә аҙна барыр Тыуған көндөң байрамы? Батшалығыңда һөйләшеп Нур башы, асыҡласы. Мин ошонда булырмын, Дуҫтарым саҡырырмын, Ҡунаҡтарҙы һыйлар өсөн Табынын да ҡорормон. |24 ғинуар}} {{poemx|Ғелмиә Алтынбикәгә| Фәүзиә апай,борсолмағыҙ, Гырамота өсөн түгҽл. Ғафуриҙарҙы күргәс, Шатланып китә күңҽл. Өйрәнҽп ҡалғанбыҙҙыр Яҙышҡанға гҽл бҽргә. Салауат йыйынынан һуң, Айырылманыҡ бҽр ҙә. |24 ғинуар}} {{poemx|Алтынбикә Ғелмиәгә| Рәхмәт һиңә Ғелмиә, Күп йөрөнөк шул бергә, Хәҙер сәсән булып алдыҡ, Айырылмабыҙ бер ҙә! |24 ғинуар}} lefbgwlqum2y2437dik6wmajyq67s6m 0 5424 24805 2023-02-21T09:43:07Z ZUFAr 381 " === Шаһзада сәсәниә әйткәне, <small>Шәһүрә Асҡарова, Стәрлебаш районы Күндерәк ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|| Сәсән ағай, апайҙар,, һеҙгә сәләм ебәрәм. Мөмкин булһа, арағыҙға, керергә хыялланам!😍 Ҡотло..." исемле яңы бит булдырылған 24805 wikitext text/x-wiki === Шаһзада сәсәниә әйткәне, <small>Шәһүрә Асҡарова, Стәрлебаш районы Күндерәк ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|| Сәсән ағай, апайҙар,, һеҙгә сәләм ебәрәм. Мөмкин булһа, арағыҙға, керергә хыялланам!😍 Ҡотло булһын яңы ярыш, килтерһен ул асыштар. Яңы килгән кешеләрҙә, ихласлап ҡатнашһындар! |24 ғинуар}} {{poemx|Нур башы Шаһзадаға| Яңы килгән кешеләр ҙә, Ихласлап ҡатнашһындар! Рөхсәт һорап тормайса ла, Телмәрен башлаһындар. Ирекле беҙҙә батшалыҡ, Батша, ханы юҡ, хатта, Үҙаллы йәшәй халыҡ, Һәм халҡын алға тарта. Рәхим ит, һин, Шаһзада, БашВики тигән баҡсаға, Тартырмайса алға үт, Сәсән бауыңды ла һүт. Һүҙеңде әйт ихласлап, Бәйге лә шундай талап, Башҡорт телен үҫтерергә, Тағы нимәләр кәрәк? |24 ғинуар}} {{poemx|Ҡыпсаҡ хан Нур башыға:| БашВикиҙең ҡапҡаһын, Бар ғаләмгә асҡанһың. Ҡаҙаныңды аҫҡанһың, Усаҡҡа ут яҡҡанһың. БашВикилә баш ханһың, Ир ҡоронан ашҡанһың. Илеңдә һин ҡашҡаһың, Милләтеңдә Шаҡманһың. |24 ғинуар}} === Ҡыпсаҡ хан сәсән әйткәне, <small>Хәйҙәр Көмөшбаев, Баймаҡ ҡалаһынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Шәмсибикә сәсәниә әйткәне, <small>Рима Рафиҡова, Ғафури районы Юлыҡ ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> === Өмөтбикә сәсәниә әйткәне, <small>Гүзәл Әхмәҙиева, Әбйәлил районы Рәхмәт ауылынан</small> === <!-- {{poemx|| |24 ғинуар}} --> <!-- шиғри юлдар өсөн әҙерләмә --> {{poemx|Өмәтбикә| Һай, Афарин! Афарин! Сәсәндәр, сәсәниәләр! БашВикинҽң ун һигҽҙҽ Тулыу көнө хөрмәтҽнә, Әйтҽш майҙандары асып, Тирә- юнгә нурҙар сәсҽп, Байрам итҽп яталар! Эштәрҽбҽҙ уң булһын, Бҽргә һәм бҽрҙәм булһын, Балаларыбыҙ мҽнән дә Үҙ тҽлҽбҽҙҙә һөйләшҽп, Тҽүәллҽктә, иҫәнлҽктә Имҽн йәшәрлҽк булһын. Әйткән һүҙҙәрҽбҽҙ уҡ, Ҡанаттар ныҡлы булһын! Бәлә- ҡазалары бҽҙҙҽ Һәр ваҡыт урап үтһҽн! Һуғыш уттары туҡтаһын, Күгҽбҽҙ аяҙ булһын! |24 ғинуар}} {{poemx|Өмөтбикә| '''Һүҙҙәр батшалығына сәйәхәт.''' ( әкиәт) Өмөтбикә сәсәниә, Һүҙҙәр кәрәҙҽ тултырған Күстәнәс тоғон асҡан да, Ҡайҙа китҽп юғалған? Бҽр кҽмдә эҙләмәгән! Һөйләп бирәйҽммҽ Һҽҙгә? -Саф, таҙа башҡорт тҽлҽнән Төҙөлгән ҙур батшалыҡтың Ишҽгҽнән инҽп китҽп, Әкиәти донъялыҡта Мөғжизәгә юлыҡҡан! Ул батшалыҡ тирә- яҡҡа Алтын нурҙарын һибҽп, Ялтырап тора икән, Ул батшалыҡтың исҽмҽ Ябай түгҽл, яңғыраулы Википҽдия икән! Иҫҽң китҽрлҽк мөғжизә Күргән унда Өмөтбикә:- -Ул баш хәрҽф, ул һуҙынҡы, Ул тартыңҡы, ул һаңғырау, Ул яңғырау, ул исҽмдәр, Ул ҡылымдар, ул ялғауҙар, Ул киҫәксә, ул билдәләр... Саф алтын нурҙарын һибҽп, Тәртип мҽнән тҽҙҽлгән. -БАШВИКИнҽң Баш Ханы нҽй, Ун һигҽҙ йәшҽ түлғас нҽй, Егҽт ҡорона тулған да Тажын кҽйҽп алған булып, Рәхәт донъяға сумған! Эй, ҡотлайҙар БашВикинҽ Һүҙҙәр тҽҙмәһҽ мҽнән, Нҽй алып, нҽй бирҽрҽн дә Бҽлмәй китәләр үҙҙәрҽ, Ханға ярауы анһатмы Бынауындай замандарҙа, БашВикибҽҙ, ВикиДан! Мин дә ҡотлап сыҡҡан булдым, Саф, ихлас күңҽлҽмдән Һүҙҙәр кәрәҙҽм мҽнән! Аҙашмайса килҽп сыҡтым, БашВикинҽң мөғжизәлҽ Алтын нурҙар һибҽп торған, Әкиәт донъяһынан! Үҙҽм бирҽ тороп ҡалдым, Әкиәтҽм дә тамам... |24 ғинуар}} jsywuqmfllh5ilcsya3jznc5fm3jl86 14 5425 24828 2023-03-03T13:02:42Z Aidar254 420 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24828 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 5427 24839 2023-03-08T16:10:37Z Aidar254 420 "[[Категория:Ер-һыу атамалары]]" исемле яңы бит булдырылған 24839 wikitext text/x-wiki [[Категория:Ер-һыу атамалары]] rfnl5zpgw8d0el8nm8wminbd0byb3l9 3 5429 24843 2023-03-08T16:30:11Z З. ӘЙЛЕ 393 /* Рәхим итегеҙ! */ яңы бүлек 24843 wikitext text/x-wiki == Рәхим итегеҙ! == *Викидәреслеккә рәхим итегеҙ! [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 21:30, 8 март 2023 (+05) q19wvejy034y5z2vxnl22gafqa563cm 14 5430 24854 2023-03-11T18:25:10Z Aidar254 420 "[[Категория:Китаптар]]" исемле яңы бит булдырылған 24854 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 14 5431 24857 2023-03-11T18:29:08Z Aidar254 420 "[[Категория:Медицина]]" исемле яңы бит булдырылған 24857 wikitext text/x-wiki [[Категория:Медицина]] 4qlde8xxn1sajl2j6zy6yjhgvbbw1xl 14 5432 24858 2023-03-11T18:29:47Z Aidar254 420 "[[Категория:Китаптар]]" исемле яңы бит булдырылған 24858 wikitext text/x-wiki [[Категория:Китаптар]] rfr32d51jxsse46bjsljgs4qd6qefe9 14 5433 24860 2023-03-12T15:39:02Z Aidar254 420 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24860 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 5434 24861 2023-03-12T15:39:21Z Aidar254 420 "[[Категория:Категориялар]]" исемле яңы бит булдырылған 24861 wikitext text/x-wiki [[Категория:Категориялар]] fjpzxynpuy0oawmd20sf21rfxkamdh9 14 5435 24864 2023-03-13T15:33:22Z Aidar254 420 "[[Категория:Һүҙлектәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24864 wikitext text/x-wiki [[Категория:Һүҙлектәр]] 41c2rpc3c28hjwzmo9eitfqgy55r7fb 14 5436 24866 2023-03-13T15:36:17Z Aidar254 420 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24866 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 0 5437 24870 24869 2023-03-16T12:31:23Z Aidar254 420 24870 wikitext text/x-wiki '''Олатайыбыҙ Ҡәйүм Сәғит улы Сәғитов''' Олатайыбыҙ Ҡәйүм Сәғит улы Сәғитов — 1876 йылда тыуған. Ул бик хәрәкәтсән, аҡыллы, аралашыусан кеше була. Тәүҙә дини белемен Ишембай районының Көҙән ауылында Зәки Вәлидиҙең атаһы Әхмәтшә-хәзрәттән ала. Әммә был ныҡышмал малайға етмәй. Артабан уҡыу теләге ҙур була, ләкин атаһы Сәғит Хәлитов улын ебәрергә теләмәй. Шунан Ҡәйүм йәшерен рәүештә атаһының айғырын йүгәнләй һәм Стәрлетамаҡ яғына сығып китә. Юлда Ҡәйүм кәңәш һүҙҙәрен һәм фатихаһын алыр өсөн уҡытыусыһы Әхмәтша-хәзреткә туҡтала. Стәрлетамаҡҡа килгәс, ул айғырҙы һата һәм мәҙрәсәгә уҡырға инә, унда дини белем менән бер рәттән тәбиғи фәндәрҙе лә, рус телен дә өйрәнә. Рус телен белеү һуңыраҡ уға ғына түгел, Ҡәйүмдең яҡташтарына ла ҙур хеҙмәт итә, сөнки ул замандарҙа бөтөн районда рус телендә һөйләшкән кеше булмай. Урыҫтар менән аралашҡанда, ә улар элек-электән Авзян яғынан, Кананикольск яғынан да, Ырғыҙлы яғынан даэргә-тирәләге ерҙәрҙә төпләнгәндәр, Каюм аңлашылмаусанлыҡтар килеп тыуғанда тәржемәсе лә, аралашсы ла булған. Сәғитов Ҡәйүм ауыл Советы секретары булып эшләй һәм уны ябай ғына «сельский» тип атайҙар. Ул Ғәлиәкбир ауылында балаларҙы уҡытыуҙы ойоштора. 1923-1924 уҡыу йылында тәүге ете уҡыусы ауылдың хөрмәтле кешеһеЙәнифә апай өйөндә уҡый башлай. Киләһе йылда ике төркөм ойошторола, сөнки класҡа тағы алты уҡыусы килә. Ҡәйүм Сәғитов ул ваҡыттар өсөн күренекле вазифала эшләһә лә, кеше ҡайғыһына һәм мәшәҡәттәренә битараф булмаған, ярҙамсыл, ихлас, күңелле кеше булып ҡала. Ул ҡулынан килгәндең барыһына ла ярҙам итә. Бөйөк Зәки Вәлиди-Тогандың атаһы Әхмәтшә-хәзрәт мәктәбе һәм ҡалала уҡыу ҙур йоғонто яһай.Ул бер ҡасан да ҙур донъянан айырылмай, хатта төпкөлдә булһа ла гәзит-журналдарға яҙыла, Башҡортостанда, Рәсәйҙә һәм донъяла барған ваҡиғаларҙы белә. Ҡәйүм олатай башҡорт халыҡ ижадын бик яҡшы белә. Һәйбәт йырлай, төрлө темаларға бәйет һәм шиғырҙар ижад итә. Уның ҡайһы бер яҙмалары әле лә халыҡ тарафынан һаҡлана һәм ауыҙҙан ауыҙға тапшырыла. Ҡәйүм Сәғитовтың шиғырҙары һәм бәйеттәре тапҡыр, көнүҙәк темаға арналған, актуаль була. Утыҙынсы йылда Ҡәйүм Сәғитов сәйәси сәбәптәр менән ҡулға алына һәм контрреволюцион эшмәкәрлектә һәм законһыҙ рәүештә ҡорал һаҡлауҙа ғәйепләнә. Уға ялған яла буйынса сығарылған ун йыл хөкүм язаһын үтергә тура килмәй. Ҡәйүм Сәғитов 1932 йылда мордва лагерҙарында 54-се йәшендә вафат була. Мәғрифәтсе һәм талантлы кешенең ғүмерен шул тиклем аяныслы тамамлана. '''(Ҡотлобаева (Сәғитова) Таңһылыу Зәки ҡыҙы мәғлүмәттәре)''' [[Категория:Иҫтәлектәр]] 61ttnrnh7vindqynpd740l446kva6vd 0 5438 25068 24886 2023-10-22T18:21:19Z DannyS712 738 no harm in keeping the redirect 25068 wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Ҡолғана ауылы ер-һыу атамалары]] 0ymfp1z0qxnhubycpm0i0mf100pfjed 14 5439 24888 2023-03-21T15:36:34Z Aidar254 420 "[[Категория:Бөрйән районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24888 wikitext text/x-wiki [[Категория:Бөрйән районы]] 2iy1jepjaeovmke8cavmhzqmhxlnd4g 14 5440 24893 2023-03-21T15:43:33Z Aidar254 420 "[[Категория:Әлшәй районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24893 wikitext text/x-wiki [[Категория:Әлшәй районы]] rvrwgwza2lpbx6xb4l804lgicab68c2 14 5441 24894 2023-03-21T15:43:58Z Aidar254 420 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 24894 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 0 5443 24916 24915 2023-03-27T18:02:54Z Aidar254 420 24916 wikitext text/x-wiki '''Бөрйәндә һөргәндә булған төрөктөң әсе яҙмышы хаҡында''' ''Ишеттеңме әле, теге төрөктөң ҡыҙы Бөрйәнгә ҡунаҡҡа килгән бит. Был хәбәрҙе ишеткәс, мин әллә ни аптыраманым. Аптырарлыҡ нимәһе бар инде. Элек кенә ул беҙ сит ил кешеһенә айҙан килгән кешегә ҡараған кеүек ҡарай инек. Ә хәҙерге заманда... Хәҙер беҙ үҙебеҙ ҡайҙа ғына бармайбыҙ ҙа хәҙер кем генә беҙгә килмәй. Шуға бөгөн, фәлән кеше сит илгә барып ҡайтҡан, сит ил кешеһе беҙгә килгән, тигәнерәк хәбәрҙәргә артыҡ иҫебеҙ китеп бармай. Бына миндә әлеге яңылыҡты ишеткәс, әй, килгәндер шунда берәүҙең туғаны, тигән кеүегерәк ҡабул иттем. Ә бына был төрөк әгәр Бөрйәнгә элегерәк, сәүит заманында килгән булһа...'' Бына шулай шул, тип ҡул һелтәп ҡуям мин. Ваҡыты менән үтә аҡыллы баш булып китәбеҙ шул. Аңын-тоңон төшөнмәйенсә “дөрөҫ” һығымталар яһарға әҙер генә торабыҙ. Ә бит был төрөктөң Бөрйәнгә килеүе ысынлап та элек булған икән. Әгәр был хәбәр дөрөҫ була ҡалһа, был төрөк урман төпкөлөндәге ауылда һуғыш заманында уҡ йәшәгән, имеш. Бына бөгөн шул төрөктөң ҡыҙы Бөрйәнгә ҡунаҡҡа килгән. Мәйтәм, туҡта әле, белешеп ҡуяйым әле был хәлде. Һәм мин Рөстәм ағай Яубаҫаровҡа юл тоттом. Сөнки ошо төрөк ҡыҙы тап ошо ағайға ҡунаҡҡа килгән ине. Әллә кемде күрерҙәй булып Рөстәм ағайға барып ингәйнем, төп ҡунаҡты күргәс, көлөмһөрәй биреп ҡуйҙым. Сөнки түр төбөнда ултырған оло йәштәрҙәге апай һис кенә лә төрөк кешеһенә оҡшамаған ине. Берҙә төрөксә түгел, ә һин дә мин урыҫса һөйләшеп ултыра. Әллә шаярттылар микән, тигән уйҙа үтеп китте минең баштан. Бер аҙ һөйләшеп-танышып ултырғандан һуң ҡунаҡ ҡатын ихлас йылмайып хәтирәләргә төшөп китте. - Бына ошо ултырыуымда мин тыуған ерем, тыуған төбәгем, тыуған ауылым булғанына ҡыуанып бөтә алмай ултырам. Олоғайған көндә бала саҡта югереп йөрөгән урам буйлап атлап үтеү – үҙе бер бәхет. Бөгөн миңә һәм минең ғаиләмә һәр ваҡыт ишеге асыҡ булған, беҙгә хәленән килгәнсе хөрмәт күрһәткән Рөстәмгә сикһеҙ рәхмәтлемен. Башҡорт халҡы шундай эскерһеҙ, шундай ихлас, шундай ҡунаҡсыл бит ул. Ваҡытында атайымды, уның ғаиләһен һыйындырған башҡорттарға ниндәй генә рәхмәт һүҙҙәре әйтһәм дә әҙ булыр ине. Ошондай ярҙамсыл булғанығыҙ өсөн рәхмәт һеҙгә! Беҙ бер аҙға тынып ҡалабыҙ. Шунан инәй ауыр көрһөнөп ҡуя. - Шуныһы үкенесле. Атайымдың тыуған иленә, тыуған еренә ҡайтыу, үҙ туғандарына күреү мөмкинселеге булманы. Бик һағынды атайым үҙ илен. Был һағыныу өлкәнәйә төшкәс бигерәк көсәйә төштө. Атайым ваҡыты менән тәрән уйҙарға батып ҡатып ҡалыр ине лә беҙгә таныш булмаған көнсығыш көйҙәрен көйләп апаруҡ яңғыҙы ғына ултырыр ине. Был мәлдә ниндәй генә уйҙар үткәндер ине уның башынан... Ярай әле беҙҙең бәхеткә Бөрйәнебеҙ булды. Атайым бына ошондай күңел төшөнкөлөгөнә бирелеп киткән мәлдәрендә бар эшен ҡырҡ яҡҡа ташлап Бөрйәнгә сығыр ҙа китер ине. Ә юл алыҫ. Ике мең саҡырым самаһы. Әммә атайым ошо алыҫ ара тураһында уйлап та бирмәне. Ихлас йыйынып сығып китер ине лә Бөрйәндән бөтөнләйе менән икенсе кешегә әйләнеп ҡайтып инер ине. Яуырындары турайған, күҙҙәре яна, аҙымдары ныҡлы, иң мөһиме, күңеле тыныс. Әйтерһең дә ул тыуған ауылына барып ҡайтҡан! Әйтерһең дә туғандарын күргән, улар менән һөйләшеп-серләшеп ултырған! Бөрйәндә ул барыһы менән дә дуҫ булды. Бигерәк Ғәни ағай Сөләймәновты яҡын күрҙе. Ул һөйләгән арала апайҙың үҙе менән таныштырып үтәйем. Ул Алефтина Билаловна Калаидже була. Хәҙер уға 72 йәш. Аңлауығыҙса, уның атаһы төрөк, ә әсәһе урыҫ милләтенән. Апай һүҙен дауам итә. - Атайымдың яҙмышы бик аяныслы. Ул 1909 йылда Төркиәлә тыуа. Тулы исеме Калаидже Оглы Билал Мемиш. Минең иҫләүемсә, атайым тауҙар араһына һыйынып ҡына ултырған ауылда күп балалы ғаиләлә тыуа. Уларға тормош көтөүе бик ауырға төшә. Атайым һөйләүе буйынса, ер эшкәртеү эше менән мәшғүл крәҫтиәндәр ҡара тупраҡты кәрзиндәргә һалып бейек тауға ташығандар. Аҙаҡ ул ерҙе эшкәрткәндәр. Был эште атҡарыу өсөн уларға күпме көс-ғәйрәт кәрәк булғандыр инде. Аңлатыу кәрәкмәй, төпкөл ауылда йәшәгән балаларҙың күбеһенә уҡыу бәхете эләкмәй. Минең атайым мәктәптә ни бары өс йыл ғына уҡыған. Үҫеп еткән йәш егеткә үҙ илендә йәшәргә һәм тормош көтөргә насип булмай. Яҙмышы шулай алдан яҙылғандыр инде. Уға егерме йәше тулып үткән мәлдә генә сит илгә сығырға тура килә. Әммә уға башҡаса Төркиәгә кире әйләнеп ҡайтырға яҙмай. Атайым 1930 йылда бер төркөм милләттәштәре менән Рәсәйгә килеп эләгә. Уның һөйләүе буйынса, үткән быуаттың башында Төркиә экономик яҡтан ҙур ауырлыҡтар кисерә. Эш шуға барып етә, ил башлығы рәсми рәүештә, Төркиә бөлгөнлөккә төштө (йәғни, банкрот), тип иғлан итә. Әлбиттә, илдә боларыш-сыуалыштар башлана. Эш юҡ, йәшәү мөмкинселеге юҡ, киләсәккә өмөт юҡ. Һөҙөмтәлә ил башлығы үҙ ғаиләләрен аҫырау өсөн ирҙәргә сит илгә эшкә сығырға рөхсәт бирә. Бына шулай төрлө илдәргә таралыша төрөктәр. Күп ирҙәр ҙур өмөт менән Рәсәйгә табан юллана. Беҙҙең илдә барған яңы ҡоролош (социализм) ҡыҙыҡһындыра уларҙы. Ошо төрөктәр араһында атайым да була. Бына ошолай яҙмыш елдәре уны Рәсәйгә алып килеп ташлай. Атайым 1931 йылда Мәскәүҙәге Төрөк консуллығы аша милли паспорт ала. Һәм Рәсәйҙә йәшәргә тигән хоҡуҡ һәм, иң мөһиме, эшләргә мөмкин, тигән рәсми рөхсәт ала. Әлбиттә, төпкөл ауылда тыуған сит ил балаһы был эштәрҙе бер үҙе аҡтарып сыға алмаҫ ине. Был эштәрҙең барлыҡ өлөшөн Мәскәүҙә урынлашҡан “Төрөк яҡташтары” тигән ойошма башҡара. Был ойошма үҙ милләттәштәрен ҡаршы алыу, милли паспорт юллау, уларҙы рәсми рәүештә эшкә урынлаштырыу һәм хеҙмәт хаҡтарының ниндәйҙер бер өлөшөн кире туғандарына ебәреү буйынса эштәрҙе алып барған. Ошо ойошма атайымды икмәк бешереү комбинатына икмәк бешереүсе (пекарь) итеп эшкә урынлаштыра. Шуныһы һәйбәт, Рәсәйгә эшкә килеп урынлашҡан төрөктәрҙең өмөттәре тулыһынса аҡлана. Уларҙың эш хаҡтары һәйбәт була, илдә эш ҡәғиҙәләре теүәл үтәлә, урындағы халыҡ яғынан ҡыйырһытылыу-кәмһетелеү осраҡтары булмай. Шуға эшкә килгән төрөктәр үҙ илендә ҡалған туғандарына ярҙам итә алыуына ҡыуанып ихлас эшләйҙәр. Атайым һөйләүе буйынса, ул ебәргән аҡсаға Төркиәләге туғандары арыу көн итә алған. Атайым тырышып эшләй. Үҙен һәйбәт яҡтан ғына күрһәтә. 1934 йылда “Төрөк яҡташтары” ойошмаһы атайыма Ярославль өлкәһендә урынлашҡан Рыбинск ҡалаһына күсергә тәҡдим итә. Атайым риза була. Ул бында күпселеген төрөктәр тәшкил иткән “Пищевик” исемле артельдең етәксеһе итеп тәғәйенләнә. Аҙаҡ был артель “Төркиә дуҫтары” тигән артель менән бергә ҡушыла. Тырыш хеҙмәте менән атайым абруй ҡаҙана. Уның Рыбинск ҡала комитеты депутаты итеп һайланыуы быға асыҡ миҫал булып тора. Яңы урында атайым үҙ йәрен таба. Ошо йылды уҡ атайым ғаилә ҡороп ебәрә. Ул Мария исемле урыҫ ҡыҙы яҙмышын бергә бәйләй. Йәш ғаилә матур итеп донъя көтөп алып китә. 1936 йылды атайымды Карелияның Петрозаводск ҡалаһына оҙайлы командировкаға ебәрәләр. Уға “Төркиә яҡташтары” артеленың яңы бүлеген ойоштороу эше йөкмәтелә. Атайым бында ошо бүлектең техник етәксеһе (ойоштороу мәлендәге етәксе) итеп тәғәйенләнә. Атайым яңы эш урынына ғаиләһе менән күсеп килә. Бында хеҙмәт хаҡы ла күпкә арыу була. Шуға тырышып-ҡыуанып эшләй атайым. Тырышып эшлә лә ҡыуанып йәшә лә бит. Әммә көтмәгәндә бәлә килә – атайымды ҡулға алалар. Был хәл 1938 йылдың июль айында була. Ә шулай ҙа был бәләне көтмәгәндә тип әйтеп тә булмайҙыр. “Халыҡ дошмандарын фашлау” исеме менән билдәле булған осорҙа нисек итеп сит ил кешеһен ҡулға алмайһың?! Уны һис шикһеҙ ҡулға алыр кәрәк. Сөнки ул асыҡтан-асыҡ халыҡ дошманы. Ул бит беҙгә сит илдән махсус ебәрелгән “шпион”. Ҡыҫҡаһы, атайымды ҡулға алалар. Эш мәлендә ике кеше килә лә, ун минутҡа һөйләшеүгә, тип тышҡа саҡырып сығаралар. Һәм атайым юғала. Ошо “һөйләшеүҙән” һуң ул эшенә кире инмәй, кис өйөнә ҡайтмай. Бер көн үтә, ике көн... Ә уны ҡулға алған булалар. Атайымдың урыҡ-һурыҡ һөйләгәндәренән шуны әйтә алам, ул бирелгән һорауҙарға яуап бирә алмаған. Ҡайҙа йыйылдығыҙ, нисә кеше булды, етәксегеҙ кем, нимәне шартлатырға килештегеҙ һәм башҡаһы – бына ошондай “мәғәнәһеҙ” һорауҙарға көнө-төнө эштә булған кеше нимә тип яуап бирһен инде?! Атайымдың ҡулға алыныуы тураһында бер кемгә лә, хатта уның ауырлы ҡатынына ла хәбәр итмәйҙәр. Ғаилә билдәһеҙлектә ҡала. Атайым әллә тере, әллә юҡ, тигәндәй. Ә шулай ҙа әсәйем ныҡыш кеше булған икән. Ул атайымды дүрт ай буйына эҙләй – унан һораша, бында хат яҙа, төрлө етәкселәрҙең тупһаһын тапай, иренең тиктомалдан юғалыуы тураһында таныш-тоноштарына хәбәр итә. Дүрт ай үткәс кенә әсәйемә иренең ҡулға алыныуы тураһында хәбәр килә. Атайымды биш йылға хөкөм иткән булалар. Ул уның ике йылын Петрозаводск ҡалаһы төрмәһендә үткәрә. 1940 йылдың февралендә “Башҡорт АССР-ына һөргөнгә ебәрергә” тигән ҡарар сығарыла. Ике ай ваҡыт эсендә атайымды Бөрйәнгә алып килеп еткерәләр. Март-апрель айҙарында юлдар насар була бит инде. Нисек һәм нимә менән алып килтереп еткәргәнлдәрҙер инде. Атайымдың әҙ-мәҙ һөйләгәндәренән шуны әйтә алам – тикшереү эше барышында атайым һәйбәт кешенең ҡулына барып эләккәнгә оҡшай. Сөнки бар яҡтан уйлап ҡараһаңда “ төрөк разведчигын” атырға тейеш булғандар. Әммә баяғы тикшереүсе был гонаһты үҙ өҫтөнә алырға теләмәгән, күрәһең. Ул атайыма “төрмәгә йә һөргөнгә ебәрергә” тигән ҡарар сығара. Шул һәйбәт кеше арҡаһында атайым тере ҡала. Әсәйем һөйләүе буйынса, атайым төрмәлә булған сағында ул күпкә тыныс йөрөгән. Биш йыл һә тигәнсе үтер ҙә китер, шунан тағы бергә йәшәй башларбыҙ, тип уйлаған ул. Әммә бәлә-ҡаҙа, һынау-мынауҙар бының менән бөтмәгән булып сыға. Бер мәл әсәйемә ҡыҫҡа ғына хат килеп төшә – “халыҡ дошманы Билал Калаидже һөргөнгә Башҡорт АССР-ына ебәрелде”. Нисек һөргөнгә ебәрелде? Нишләп бында ғына аҙағына хәтлем ултыртып булмай? Ә хәҙер ул ни эшләргә тейеш? Әсәйем бер мәлгә аптырап ҡала. Хәҙер уға ошо һорауҙы хәл итер кәрәк – бәләкәй бала менән бында донъя көтөргәме әллә ире янына барырғамы? Ни эшләргә?! Ул Башҡорт АССР-ы тигәне ҡайһы яҡтараҡ икән? Ниндәй алыҫлыҡта ул? Картанан ҡарап ултыра төшә. Ер аяғы-ер башында икән дәбаһа ул Башҡорт АССР-ы тигәндәре! Һәм, иҫ китмәле, әсәйем ире артынан Бөрйәнгә барырға ҡарар итә! Был ваҡытта Нонна апайыма ни бары ике йәш була Ә үтәһе юл үтә оҙон. Ул сама менән ике мең саҡырым тәшкил итә. Бөгөн аптырайым, бындай хәтәр аҙымға әсәйемдең нисек йөрәге етте икән?! Әллә йәшлек, әллә дыуамаллыҡ, кем белһен инде хәҙер. Шуны уйлайым, бәлки ирем Башҡортостанға ла барып етмәгәндер, юлда уҡ үлгәндер, тигән уй әсәйемдең башына инеп сыҡманы икән?! Ә атайым, ысынлап та, Бөрйәнгә теренән бигерәк үле хәлдә килеп етә. Ҡалдырып киткән кешеләре “үлер ул, күпкә бармаҫ” тип әйтеп китәләр. Ҡаҡ һөйәккә ҡалған “халыҡ дошманының” аяҡтары үтә ныҡ боҙолған була. Атайымдың, төрмәлә булған саҡта эттән талаттылар, тигән һүҙҙәре ара-тирә иҫкә төшөп ҡуйғылай. Шулай инде. Халыҡ дошманы тигән мөһөр алған кешегә ниндәй йылы ҡараш булһын инде. Бына ошо үлер хәлгә еткән кешене Бөрйән башҡорто терелтеп ала. Уны кәзә һөтө менән шәбәйтә! Шәмсиә Ҡолдәүләтова (сама менән минең йылғы ул) һөйләүенсә, атайымды уның ата-әсәһе ҡарауға ала. Ошо башҡорт ғаиләһе “халыҡ дошманын” йәш баланы ҡараған һымаҡ ҡарай-тәрбиәләй. Һәм уны үлемдән йолҡоп алып ҡала. Шуныһы шатлыҡлы хәл – бер йыл үтеүгә атайым янына тып итеп әсәйем килеп тә төшә. Етмәһә, ҡыҙын етәкләп алған бит әле! Тып итеп килеп тә төшә, тип аптырағандан көлөп әйтәм инде. Бик күп ауырлыҡтарҙы еңеп, бик күп михнәттәр аша үтеп саҡ килеп йығыла әсәйем Бөрйәнгә. Ней юлды белмәй, ней кешеләрҙе белмәй, ней башҡорт телен аңламай, ней башҡорттар уның телен юнләп аңламай. Шуның өҫтәүенә, ҡулында ике йәшлек кенә сабый. “Башҡорттарға рәхмәт”, – тип әйтер ине һәр саҡ әсәйем. “Ниндәй генә ауыл аша үтһәм дә мине ситкә типмәнеләр, халыҡ дошманы ҡатыны тип рәнйетмәнеләр. Ашаттылар, эсерҙеләр, йоҡларға урын бирҙеләр, юлға аҙыҡ биреп оҙатып ҡалдылар. Юлдың бик әҙ генә өлөшө йә арбала йә машина башында үтте. Күп өлөшө йәйәү инде”, – тип һөйләр ине әсәйем. Ҡыҫҡаһы, мең михнәттәр аша үтә әсәйем, әммә, бәлки, кире боролорғалыр, тигән уй башына ла инеп сыҡмай. Уйлай китһәң, иҫ китмәле инде. Ә бына нисә ай килде икән ул Рыбинск ҡалаһынан Өфөгә, аҙаҡ Өфөнән Бөрйәнгә, бына шуны һорашырға баш етмәгән. Ғаиләлә иң бәләкәй бала булғас, был турала уйлап та бирмәгәнмендер инде. Бына ошолай беҙҙең ғаилә Бөрйәндә тормош көтә башлай. Урындағы халыҡ уларға бар яҡтан ярҙам итә. 1943 йылға беҙҙең ғаилә тормоштарын апаруҡ яйға һалып алған була. Әммә ошо йылды бер яҡтан шатлыҡлы, ә икенсе яҡтан борсоулы хәбәр килә – “Билал Калаидженең һөргөндә йөрөү ваҡыты тамамланды”! Бер яҡтан, һәйбәт хәбәр. Сөнки хәҙер атайым ирекле. Икенсе яҡтан уйлап ҡараһаң, ошо һорауҙы хәл итер кәрәк – кире ҡайтырғамы әллә бында ҡалырғамы? Атайым ғаиләһе менән оҙаҡ кәңәшләшкәндән һуң Бөрйәндә ҡалырға ҡарар итә. Нимә менән быны аңлатып була икән? Атайым һөйләүе буйынса, Бөрйән тауҙары бер аҙ Төркиә тауҙарына тартым. Бәлки, ул шуға ҡалырға ҡара иткәндер. Бәлки, һуғыш барған мәлдә ҡапыл-ғара ҡайтып китеүе лә еңел булмағандыр. Ней булһа ла ғаилә Бөрйәндә ҡалырға ҡарар итә. Тормош был ҡарарҙың дөрөҫлөгөн аҙаҡ иҫбатлай. Атайым ун биш йыл үткәс кенә тулыһынса аҡлана. Был хәл 1958 йылдың август айында билдәле була. Һәм ошо мәлдән башлап ҡына атайыма кире элекке йәшәгән еренә ҡайтырға рәсми рөхсәт була. Ә әгәр 1943 йылда кире ҡайтырға булып китһәләр... Бындай осраҡта хәл нимә менән тамамланыр ине, уныһын хәҙер бер кемдә әйтә алмайҙыр. Ә шулай ҙа беҙҙең ғаилә Рыбинск ҡалаһына рәсми рөхсәт булған хәлдә лә шул уҡ йылды ҡайтмай. Беҙ Бөрйәндә 1961 йылдың июненә хәтлем йәшәнек. Шунан Рыбинск ҡалаһына күсеп ҡайттыҡ. Бөрйәндә һәйбәт йәшәнек. Әсәйем магазинда һатыусы булып эшләне. Башҡорт теленә тиҙ өйрәнеп алды. Атайым бар яҡтан оҫта булды. Алағуян йылғаһы буйында эзбис яндырҙы. Кирбес һарайында кирбес һуҡты. Ағас эшенә оҫта булды. Бөрйәндә өй һалды. Үҙе мейес сығарҙы. Заманында ул һуҡҡан кирбесте бик маҡтайҙар ине. Атайым эшләгән кирбес һарайы бөгөн юҡ. Урыны ғына һаҡланған. Кирбес тыҡрығы исеме алған урам бөгөн дә үҙ исемен һаҡлап килә. Бөрйән үҙенең бал ҡорттары менән билдәле бит инде. Атайым ошо шөғөлгә тиҙ арала өйрәнеп алды. Ул заманда барлыҡ кеше бал ҡорттарын түмәр-умарталарҙа тота ине. Бөрйәндә дадан умартаһы 60-сы йылдарҙа барлыҡҡа килде. Бына ошо умарталар өсөн атайым балауыҙ (вощина) эшләр ине. Урындағы халыҡ атайымдан уны күп итеп эшләтеп ала торғайны. Ҡоролмаһын нисек һәм ҡайҙан алғандыр инде, уныһын белмәйем. Әммә уның балауыҙ эшләй торған ҡоролмаһы булды. Бөгөн мин уны атайымдың ҡомартҡыһы тип ҡәҙерләп һаҡлайым. Атайым ҡортсолоҡ буйынса китаптар яҙҙыртып алыр ине. Уларын да ҡәҙерләп һаҡлайым. Үҙемә килгәндә, мин ғаиләлә кинйә баламын. Бөрйәндә 1950 йылда тыуғанмын. Ғаиләлә ете бала булғанбыҙ. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, булғанбыҙ, тип яҙырға тура килә. Минең Бөрйән ерлегендә тыуған дүрт ағайым һәм бер апайым була. Әммә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ағайымдар бер-бер артлы ғына аҙна-ун көн эсендә тигәндәй мәрхүм булалар. Апайым нисектер тере ҡала. Ул заманда ҡыҙылса тигән ауырыу бик таралған булған. Шул ауырыу алып киткәндер инде ағайымдарҙы. Нисек кенә атайым менән әсәйем бындай ҡайғыны күтәрә алғандарҙыр инде, белмәйем. Бөгөн мәрхүм ағайымдар Бөрйән зыяратында бер ҡәберлектә яталар. Ятҡан урындары тыныс булһын. Бөрйәндәргә рәхмәт. Зыяратты таҙалыҡта тоталар. Йыл һайын тәртипкә килтереп торалар. Шуға мәрхүм туғандарым өсөн күңелем тыныс. Мин Бөрйән мәктәбендә дүртенсе синыфҡа хәтлем уҡыным. Күңелле була торғайны. Нонна апайым мәктәптән һуң Стәрлеләге культура-ағартыу училищеһын тамамланы. Аҙаҡ мәктәптә пионер-вожатый булып эшләне. Беҙҙең заманда ауыл клубы ағастан буралып эшләнгән ине. Унда тормош гөрләп торҙо. Апайым төрлө концерттарҙа бик әүҙем ҡатнашты. Халыҡ татыу булды. Һәр синыфта уҡыусы балалар күп булды. Төрлө саралар геүләп торҙо. Ҡыҫҡаһы, ҡайнап-гөрләп йәшәнек беҙ Бөрйәндә. Һәм бына беҙ Рыбинск ҡалаһына күсеп ҡайттыҡ. Сәбәбе, моғайын да, әсәйемдең туғандары ошо яҡта булыуындалыр. Һағынғандыр инде әсәйем үҙ яғын, үҙ туғандарын. Ней тиһәңдә егерме йыл самһы йәшәй бит ул сит ерҙә. Күсеп ҡайттыҡ, ә күңелдә бушлыҡ. Сөнки күңел Бөрйәндә ҡалды. Иртәнсәк ҡыуанып килеп тораһың, аяҡҡа нимә етте, шуны эләктереп өйҙән югереп сығаһың... Ә унда бөтөнләй икенсе күренеш. Һинең ишек алды, һинең урам, һинең менән бергә уйнап үҫкән иптәштәр юҡ. Ағиҙел юҡ. Текә тауҙар юҡ. Ҡуйы урман юҡ. Иркенләп һөйләшкән башҡорт теле юҡ. Был юҡһыныуҙы, был һағыныуҙы бик ауыр кисерҙем мин. Мин генә түгел, барыбыҙҙа күмәкләп һағындыҡ Бөрйәнде. Йылдар үтте. Атайым олоғайҙы. Ауыр михнәттәр күргән осор, әлбиттә, уның өсөн эҙһеҙ үтмәне. Бик ҡайтҡыһы килде үҙ иленә. Әммә заманында рөхсәт булманы. Замана үҙгәрҙе, рөхсәт булды. Әммә был ваҡытҡа атайым ҡартайып-бирешеп киткәйне. Шулай ҙа туғандарын күреү теләге һүрелмәне. “Көт мине” (“Жди меня”) тапшырыуына бер нисә тапҡыр яҙып ҡараныҡ. Әммә һөҙөмтә булманы. Шуныһы үкенесле, атайымдың туғандарын күреү теләге тормошҡа ашманы. Бөгөн миңә, ә нишләп үҙең Төркиәгә барып ҡайтмайһың, тигән һорау биреүселәр бар. Бик барыр инем дә, тик төбәп барыр кешем юҡ. Атайымдың туғандарын бик күрге килә. Ә уларҙы табып булмай. Шуға күрә әйтке килә – туғандарығыҙҙы һаҡлағыҙ, уларҙың ҡәҙерҙәрен белегеҙ, ҡатышып йәшәгеҙ. Туғаның булыу, уның менән күрешеп йәшәү – ул үҙе оло бәхет! Беҙҙең ғаиләне һыйындырған башҡорттарға рәхмәтлемен. Бөгөн улар минә яҡын туғандарым һымаҡ. Атайым мәрхүм булғас, беҙҙең күрше Фәниә Йосопованан ошондай хат килеп төштө. “Билал бабайҙың мәрхүм булыуы билдәле булды. Бик ауыр хәбәр, әлбиттә. Был ауыр һүҙҙәрҙе аңлау өсөн, бәлки, кәрәкле һүҙҙәрҙе табып та булмайҙыр. Бик оло юғалтыу. Шәхсән минең өсөн минең күңелдә Билал бабай егәрле, эшсән кеше булып хәтерҙә ҡаласаҡ. Уның ҡулдары алтын ине. Уның мин ҡабаланып-өтәләнеп барғанын һис бер ҡасан күрмәнем. Олпат баҫып йөрөгән Билал бабай һәр эшен еренә еткереп башҡарыр ине. Әгәр мин дә яҙыусылыҡ оҫталығы булһа, мин мотлаҡ уның тормошо тураһында берәй китап яҙыр инем. Ябай, шул уҡ ваҡытта бөйөк кешеләрҙе халыҡ белергә тейеш!”. Әлбиттә, бындай һүҙҙәр минең өсөн оло бүләк. Фәниә Йосопова яҙыусы булмаған кеүек, мин дә шағир түгел. Әммә минең ошо ябай ғына шиғыр юлдарымда Бөрйәнгә ҡарата, башҡорттарға ҡарата минең бар һөйөүем ята. Есть место во Вселенной,<br> Где воздух чист и пьян.<br> Я родилась в селеньи<br> С названием Бурзян.<br> Мне он то отпустит,<br> То дос их пор манит.<br> Как маленький, но сильный <br> Двухполюсный магнит.<br> Я помнить буду вечно<br> Свой дом меж гор и скал<br> Как ветерок приречный<br> Мне волосы ласкал.<br> Я помню тихий дворик<br> Корову, кур и коз,<br> И дальние поездки<br> В арбе на сенокос.<br> Росла свободной, гордой<br> И дикой, как бурьян<br> В селении межгорном<br> С названием Бурзян.<br> Жизнь штука не простая,<br> Так свыше захотели<br> Чтобы как птичек стая<br> Мы в Рыбинск полетели.<br> Там в городке на Волге<br> Вся жизнь моя промчалась<br> Я там за время долгое<br> Как личность состоялась.<br> Сегодня я признаюсь<br> Как на духу, друзья,<br> Умом люблю я Рыбинск,<br> Душой люблю Бурзян!<br> Әғләм Шәрипов яҙып алды. Таң гәзите сайтында ҡыҫҡартып баҫылды https://tanburz.ru/articles/tarikh/2023-03-23/b-ry-nd-rg-nd-bul-an-t-r-kt-se-ya-myshy-ha-ynda-3188902 Нисек һөйләне, шулай яҙып алырға тырыштым. Бәлки, яҙып өлгөрә алмаған урындары ла булғандыр. Ә шулай ҙа бик фәһемле тарих, бик фәһемле һүҙҙәр... [[Категория:Бөрйән районы]][[Категория:Иҫтәлектәр]][[Категория:Әғләм Шәрипов ижады]] e3tiaai8i157vdzd9of8nxh5y1scpji 0 5444 24914 24913 2023-03-27T18:01:07Z Aidar254 420 24914 wikitext text/x-wiki «Әсәлек даны» ордены СССР Юғары Советы Президиумының 1944 йылдың л 8 июлендәге Указына ярашлы булдырылған. Орден статуты СССР Юғары Советы Президиумының 1944 йылдың 18 авгусындағы Указына ярашлы раҫлана. Орден статутына СССР Юғары Советы Президиумының 1947 йылдың 16 декабрендәге, 1973 йылдың 28 майындағы һәм 1980 йылдың 28 майындағы Указдарына ярашлы үҙгәрештәр һәм өҫтәмәләр индерелә. == Ғәлиәкбәр ауылы буйынса == * Байғазина Хәҙисә Хаммат ҡыҙы (1977) * Биккинина Мәрйәм Ғафар ҡыҙы (1965) * Күлбаева Фәүзиә Ишмырҙа ҡыҙы (1982) * Үтәғолова Факиһа Хажмөхәмәт ҡыҙы (1979) * Яманаева Зәйтүнә Ахун ҡыҙы (1975) == Үрге Нөгөш ауылы буйынса == * Ғәлиева Гөлнур Мөхәмәҙулла ҡыҙы (1989) * Иҫәнаманова Зәкирә Абдрахман ҡыҙы (1971% * Иҫәнаманова Сәбилә Әхмәҙулла ҡыҙы (1980) ==Сығанаҡтар== Бурзянская энциклопедия|Список матерей-героинь Бурзянского района|страница =613 [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] l681mc87iavrlpdmmq3s0n306ou4v1y 0 5445 24912 24911 2023-03-27T10:05:02Z Вәхит 747 24912 wikitext text/x-wiki «Әсәлек даны» миҙалының тасуирламаһы, уға тәҡдим итеү тәртибе 1998 йылдың 5 мартында раҫлана. Алтын ялатылған овал миҙал, баланы ҡояшҡа күтәреп торған әсәнең рельефлы һыны төшөрөлгән. Миҙалдың билдәһе БР-ҙың дәүләт флагы төҫтәрендәге 3 төрлө эмаль менәнн ҡапланған фигуралы металл ҡалып (киңлеге 25 мм) менән тоташа. Үлсәме — 35×30 мм. 5 һәм унан да күберәк бала тапҡан (уллыҡҡа, ҡыҙлыҡҡа алған) һәм тәрбиәләгән әсәләр бүләкләнә. Беренселәрҙән булып 1998 йылда В. Н. Аралбаева, В. Д. Боровикова, К. Б. Ғәфиәтуллина бүләкләнгән(https://bashenc.online/ba/articles/88267/). == Ғәлиәкбәр ауылы буйынса == * Әминева Алеся Рамаҙан ҡыҙы () * Әминева Алһыу Ғәле ҡыҙы (2010) * Байгазина Илүзә Фазулла ҡыҙы (2012) * Байморатова Зөһрә Зариф ҡыҙы (2020) * Бикишева Сания Шәкир ҡыҙы () * Ғәбитова Зилә Йәмил ҡыҙы (2014) * Ғүмәрова Разида Таһир ҡыҙы (2002) * Дилмөхәмәтова Минигөл Мөхәмәт ҡыҙы (2020) * Ишмөхәмәтова Әнисә Хәмит ҡыҙы () * Күгебаева Рита Иван ҡыҙы (2009) * Күлбаева Илүзә Рамаҙан ҡыҙы (2013) * Күлбаева Таңсулпан Ибраһим ҡыҙы (2013) * Мөхәмәтова Гөлдәр Исмәғил ҡыҙы (2005) * Йәнғәлина Айһылыу Абдраҙаҡ ҡыҙы (2007) == Үрге Нөгөш ауылы буйынса == * Аҫылғужина Ғәбиҙә Абдулхаҡ ҡыҙы (2010) * Иҫәнаманова Ҡәмәр Әҡсән ҡыҙы (2005) ==Сығанаҡтар== Бурзянская энциклопедия|Список матерей-героинь Бурзянского района|страница = [[Категория:Бөрйән районы]] [[Категория:Бөрйән районы Ғәлиәкбәр ауылы]] p04yxk1c7z3l8xf27pxyy9mh3xblsyl 0 5446 24922 2023-03-30T14:06:18Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24922 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5447 24923 2023-03-30T14:06:25Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24923 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5448 24924 2023-03-30T14:06:36Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24924 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5449 24925 2023-03-30T14:06:43Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24925 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5450 24926 2023-03-30T14:06:52Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24926 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5451 24927 2023-03-30T14:07:11Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24927 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 14 5452 24929 2023-04-01T08:25:21Z Aidar254 420 "[[Категория:Умартасылыҡ]]" исемле яңы бит булдырылған 24929 wikitext text/x-wiki [[Категория:Умартасылыҡ]] d2yzt5lcmreh7ucyfqa1mh2kvppbjke 0 5453 24959 24954 2023-04-07T16:05:26Z Aidar254 420 24959 wikitext text/x-wiki '''Күсей ауылы мәктәбе тарихы''' == Революцияға тиклем == XIX быуаттың аҙағында Башҡортостанда йәҙитселек ысулы менән эшләгән мәҙрәсәләр, мәктәптәр барлыҡҡа килә. Районыбыҙҙа тәүге мәҙрәсәләр Муллаҡайҙа (1837), Таулыҡайҙа (1893), Темәстә (1874), Беренсе Этҡолда (1897), Билалда (1897), Юлыҡта (1897), Баймаҡта (1906), Күсейҙә (1881) асыла. Муллаҡай мәҙрәсәһендә белем алыусылар тыуған ауылдарына ҡайтып мөҙәристәр, мөғәллимдәр, имам-хатиптар булып эшләгән. 1880 йылда миллионер Рәмиевтар беҙҙең Күсей ауылында мәсет төҙөтә, 1881 йылда мәсеттә мәҙрәсә асыла. Дини һабаҡтар менән берлектә яңы дәрестәр ҙә индерелә. Халыҡ педагогикаһы нигеҙендә ҡоролоп, грамотаға өйрәтеүгә, тәрбиә эшенә иғтибар бүленгән. Был 1920 йылда мәғариф буйынса халыҡ комиссариаты статистик бүлеге тикшеренеүҙәрендә күрһәтелгән. Мәҙрәсәнең тәүге мөғәллиме булып Хөснитдин Мөхәмәтов тәғәйенләнә. Бик уҡымышлы, алдынғы ҡарашлы, дини белемле кеше була ул. Хөснитдин хәҙрәт күрше ауылдарҙан килгән балаларҙы ла уҡыта. Мәҙрәсәлә белем алыу ғәрәп һәм латин телендә алып барыла. Уҡытыу эше юғары кимәлдә ойошторолған була. Артабанғы йылдарҙа малайҙар мөғәллиме булып Хәйрулбәшир Хәсән улы Әхмәтов эшләй. 1908 йылда Күсей мәҙрәсәһендә уҡытыу эше йәҙит ысулы нигеҙендә үҙгәртеп ҡорола. Шуныһы әһәмиәтле, Рәмиевтар төҙөткән мәсет әле лә сафта. == Октябрь революцияһынан һуң == 1918 йылда Күсейҙә иң беренселәрҙән булып совет мәктәбе асыла. 1920 йылда мәғариф буйынса халыҡ комиссариаты статистик бүлеге тикшеренеүҙәрендә мәктәптең тулы исеме «Кусеевская единая трудовая школа первой ступени» тип яҙылған. Уҡытыу эшен Фитрат Хөснитдин улы Абдуллин, Мөхәмәт Шәйхислам улы Аҡназаров, Әширәф Әбделғәни улы Ғүмәров алып бара. Граждандар һуғышы һәм 1921 йылдағы аслыҡ йылдарында ауылда белем биреү туҡтатыла. 1925 йылда ауылда башланғыс мәктәп яңынан асыла һәм 1937 йылда ете йыллыҡ мәктәп итеп үҙгәртелгәнгә тиклем эшләй. Ошо йылдарҙа уҡытыусылар булып Әсмә Баймырҙина, Сәкинә Исламғолова, Маһикамал Ибәтуллина, Мостафа Зәйнәғәбдинов, Ғәҙел Әҙеһәмов, Дамулла Игебаев һәм Яҡуп Илсебаевтар эшләй. 1935-1937 йылдарҙа Күсей мәктәбендә 1919 йылда Беренсе Этҡол ауылында беренселәрҙән булып совет мәктәбенең ишеген асҡан Мостафа Зәйнәғәбдинов эшләй. Артабан 1939 йылға тиклем, Күсей ете йыллыҡ мәктәбенең директоры булып, Сибай руднигында 1930 йылда иң беренселәрҙән булып мәктәп асҡан, Сәхәү Хәйбуллин тәғәйенләнә. Ул бик аҡыллы, үҙ эшен яҡшы белгән, инициативалы директорҙарҙың береһе була. Был йылдарҙа мәктәп яҡын-тирәлә иң ҙур мәктәптәрҙең береһенә әүерелә. Унда белем алыу өсөн Хәлил, Төркмән башланғыс мәктәптәренән һәм Басай, Иҫәнбәт, Тоҡтағол ауылынан 200-ҙән ашыу бала йыйылған. Һәр класта 25-30-ар бала, хатта 5-се, 6-сы кластар 2-шәр булған. Мәктәптә М. Исмаков, Мәжитов, Бикбулатов, З. Йәрмөхәмәтовтар – математика, Ҡолоев – тәбиғәт һәм зоология, С.Хужабаев – башҡорт теле һәм әҙәбиәте, А.Герасимов – рус теленән, З. Юлыева – географиянан, башланғыс кластарҙа Рәйсә Зөбәйерова, Рәйсә Мотаева, Миҙхәт Аҫылбаев, Ә.Йәнтүрина, Зыя Сәлиев, Хәмитов һәм башҡалар уҡыта. 1939-1940 йылдарҙа мәктәп директоры вазифаһын Фәхри Ғәлләмов башҡара. Уҡыу йортоноң йәшелсә үҫтереү менән шөғөлләнеүсе ярҙамсыл хужалығы була. Мәктәпкә урындағы колхоз һәм ул саҡта Ә. Мусин етәкселек иткән старателдәр артеле ҙур ярҙамкүрһәтә. Алтын йыуыусылар балаларға кейем-һалым һатып алыу өсөн аҡса бүлә. Әммә ауыр һынау сәғәте етә – дәһшәтле 1941 йыл килә. Ир-ат фронтҡа китеп бөтә, ә колхоз эштәре тулыһынса ҡатын-ҡыҙҙар, бала-саға һәм ҡарт-ҡоро иңендә тороп ҡала. Уҡытыуэштәре башланғыс кластарҙа ғына дауам итә. Ҡайһы бер балалар мәктәпкә лә йөрөй алмай. Уларҙы Әсмә Баймырҙина, Сәкинә Исламғолова өйҙәренә йөрөп уҡыта. «Информбюро» хәбәрҙәрен халыҡҡа аңлатыу, шулай уҡ колхоз баҫыуҙарында башаҡ йыйыуфронтҡа ойоҡ-бейәләй бәйләп оҙатыуҙы ойоштороу ҙа уҡытыусылар елкәһенә ята. Уларҙың ҡулдары менән фронттағы яҡташтарға йөҙҙәрсә хат яҙыла. Һуғыштың һуңғы йылдарында мәктәпте һуғыш ветераны Вәли һибәт улы Биктимеров етәкләй. 1951 йылда 7 йыллыҡ мәктәп яңынан тергеҙелә. В. Биктимеров үҙенең янына эш һөйөүсән коллектив уплай. Тап ошо йылдарҙа уҡыусылар менән берлектә мәктәптең емеш-еләк, йәшелсә баҡсаһына игеҙ һалына. Уҡытыусылар Бикә һәм Зөһрә Әминевалар, Сәкинә һәм Ғәфүрә Исламғоловалар, Г. Баһауетдинова һ.б. уҡытыу-тәрбиә эшенең алдынғылар сафында була. Ир-ат уҡытыусылар күбәйә бара. З. Ҡәйепов, Ғаяз Баязитов, Зәки Ишморатов, Сәмиғулла Бикиев, Миҙхәт Байрамғолов,М. Әхмәтов, Б. Буранбаев, К. Юламановтар мәктәптә үҙ эштәрен уңышлы ғына башлап ебәрә. Мәктәп тормошо күҙ алдында үҙгәрә, һуғыштан һуң халыҡҡа йән инә, кешеләрҙең күңеле, кәйефе күтәрелә. Элек уҡыуҙы ташларға мәжбүр булған балалар парта артына яңынан ултыра. Ситтән килеп уҡыусылар өсөн ятаҡ һалына. 1953-1958 йылдарҙа мәктәп директоры булып Хөрмәт Зөлҡәрнәй улы Хәсәнов эшләй. Был йылдарҙаколлектив мәктәптә политехник база булдырыу, уҡыусыларға хеҙмәт тәрбиәһе биреү буйынса районда алдынғыларҙан һанала. Шуға күрә Һәләтле етәксе һәм ойоштороусы Х. Хәсәнов колхоз рәйесе итеп үрләтелә. 1959-1962 йылдарҙа мәктәп менән Рамаҙан Дауыт улы Баймөхәмәтов етәкселек итә. Ул сығышы менән Иҙрис ауылынан була. Рамаҙан ағай һуңынан Ярат,Семеновск, Таулыҡай мәктәптәрендә директор, Ленин исемендәге колхозда партком секретары булып эшләй. 1962-1968 йылдарҙа мәктәп менән талапсан педагог, яҡшы етәксе Фәрит Абдулла улы Яҡупов идара итә, һуңынан Ҡолсора, Әхмәр мәктәптәрендә (1962-1980), Иҫке Сибай урта мәктәбендә директорҙың уҡытыу-тәрбиә эше буйынса урынбаҫары булып эшләй. Төрлө йылдарҙа Урал Ибраһим улы Газин (1968-1969), Хәбир Әбдрәхим улы Сөләймәнов (1969-1970), Фәйзулла Ғәйзулла улы Шәйхисламов (1970-1971), Айҙар Һиҙиәт улы Зәйнуллин (1971-1975), Йәғәфәр Яхъя улы Атанғолов (1975-1978), Илдар Зәйнулла улы Йосопов (1979-1982) Күсей 8 йыллыҡ мәктәбе директоры вазифаһын башҡаралар. Ул йылдарҙа уҡытыусыларыбыҙҙың күбеһе артабан район, республика күләмендә үҙ эшенең оҫтаһы булып китә. Мәҫәлән, М.Ә. Байрамғолов – Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, М.Ш. Уйылданова – Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы, Рәйсә Зөбәйерова, Салиха Сәйғәфәрова, Мәхмүзә Исламғолова, Зөлҡәрнәй Йәрмөхәмәтов, Сәлим Хужабаев, Флүрә Ласынова, Фәғилә Зәйнуллина, Ғәрифә Ҡыуатова, Фазила Әхмәтова, Гүзәл Иҫәнбаева, Миңсара Иҫәнбаева, Хәбир Сөләймәнов, Хәким Моратов һәм башҡалар Рәсәй Федерацияһының һәм Башҡортостан Республикаһының мәғариф алдынғылары булып таныла. 1974 йылда «Ирәндек» совхозы бер ҡатлы 8 йыллыҡ мәктәп бинаһын төҙөтә. Уны төҙөтөү, йыһазландырыу өсөн директорҙар Айҙар Һиҙиәт улы Зәйнуллин, Йәғәфәр Яхъя улы Атанғоловтар бик күп көс һала. 1982 йылда Күсейҙә урта мәктәп асыла. Мәктәп юғары белемле кадрҙар менән тулылындырыла. Эшкә төрлө юғары уҡыу йорттары тамамлап, Ҡ.Ш.Уйылданов, С.Ф.Кускаров, К.И.Уелданова-физика-математика предметтары, Ф.Ғ.Үтәғолова-химия, биологиябелгестәре килә, урта махсус профессиональ белем биреү йорттарын тамамлап М.Ғ.Исламғолова, Р.М.Кинйәбаева, Г. И. Игебаева, К. И. Әбдрәхимовалар туған мәктәптәренә эшкә ҡайта. Мәктәп яны интернаты төҙөлә, Иҫәнбәт, Басай, Тоҡтағол ауылдары балалары интернатта ятып уҡыйҙар. Тәрбиәсе булып йәш педагогтар С. Ш. Әбдрәхимова, Д. Н. Илбуловтар эшләй.Урта мәктәптә йәштәр менән бергә тәжрибәле уҡытыусылар ; башҡорт теленән Ф. Ә. Зәйнуллина, Ғ. Ш. Йосопова, Р. М. Абдуллина, рус теленән Ш. Х. Йәнтилина, Ш. В. Исламғолова, инглиз теленән М. Г. Иҫәнбаева, башланғыс синыфтарҙа С. Ғ. Сәйғәфәрова, Г. Й. Иҫәнбаева, Н. М. Хәсәнова, Й. Й. Мусина, география һәм хоҡуғ дәресенән А. Х. Зәйнуллин, математиканан Х. Ә. Сөләймәнов, хеҙмәт тәрбиәһенән З. Ф. Мусин, башланғыс хәрби әҙерлек етәксеһе В. В. Абдуллиндар эшләй. Уҡыусылар өсөн оҙайтылған көн группалары булдырыла, тәрбиәсе - педагогтар Ф. Н. Ласынова, З. К. Баййегетовалар уҡыусыларға өҫтәмә белем биреү өҫтөндә эшләйҙәр, мәктәп китапханаһында йәш белгес Ф. Ә. Кускарова эшләй. 1988 йылда иҫке мәктәп урынына ике ҡатлы яңы бина ҡалҡып сыға. Директор Урал Нурбәк улы Баййегетов, ауыл Советы рәйесе Айҙар Һиҙиәт улы Зәйнуллин һәм совхоз директоры Фирғәт Хәмит улы Хисмәтуллиндар мәктәп төҙөүгә һәм уның матди базаһын нығытыуға күп көс һала, унда һөнәри белем биреү базаһы булдырыла. 1989-1992 йылдарҙа директор вазифаһын Сания Мосауар ҡыҙы Әминева, 1992-1994 йылдарҙа Айҙар Һиҙиәт улы Зәйнуллин етәкләй. Ауылдың иң ихтирамлы кешеләре Айҙар Һиҙиәт улы Зәйнуллин, Хәбир Әбдрәхим улы Сөләймәнов, Зөфәр Фәйзулла улы Мусин балаларға белем биреүгә бер нисә тиҫтә йылын арнаны, ләкин пенсия йәшенә лә етә алмай вафат булып ҡалды. Уларҙы уҡыусылары һәр саҡ йылы һүҙ менән иҫкә ала. Күсей мәктәбендә төрлө йылдарҙа директорҙың уҡытыу-тәрбиә эше буйынса урынбаҫарҙары булып Хөсәйен Закир улы Әбдрахманов, Евгения Яковлевна Штаб, С. Ф. Фәхретдинов, Хәким Ғаззали улы Моратов, Хәкимйән Атаулла улы Ғәҙелшин, Хәбир Әбдрәхим улы Сөләймәнов, Фәғилә Әхмиән ҡыҙы Мусина, Ғәрифә Шәһәрғәзе ҡыҙы Ҡыуатова, Вилүрә Шәйхи ҡыҙы Харрасова, Вәсилә Сәлимйән ҡыҙы Әхмәтова, Айҙар Һиҙиәт улы Зәйнуллин, Ҡунаҡбай Шәриф улы Уйылданов, Хәбир Әбдрәхим улы Сөләймәнов, Шәүрә Вафа ҡыҙы Хәйбуллина, Гөлнара Әхмәт ҡыҙы Исламғолова, Мөхәмәт Рәфҡәт улы Әбсәләмов, Нәзир Айҙар улы Зәйнуллиндар эшләнеләр, 2013 йылдан был эште инглиз теле уҡытыусыһы Гөлнара Әхмәт ҡыҙы Исламғолова алып бара. 3-әр тиҫтә йылдар дауамында арымай-талмай белем һәм тәрбиә биреүҙә эшләгән ҡәҙерле ветерандарыбыҙ бөгөн дә сафта. Улар: Ф. Н. Ласынова, Й. Й. Байназарова, М. М. Мусина, М. Г. Иҫәнбаева, Г. Й. Иҫәнбаева, Н. М. Хәсәнова, Ә. Ғ. Бикташева, Ш. В. Исламғолова, Р. М. Абдуллина, В. В. Абдуллин, Т. Ә. Үтәғолова, Ф. Г. Үтәғолова, С. Ш. Абдрахимова, К. И. Уелданова, Н. Ә. Үтәғолова, Д. Н. Ильбулов. Күсей мәктәбен тамамлаусылар араһында ябай малсы ла, зоотехник, агроном, яҙыусы, табип, шағир һәм башҡа бик күп һөнәр эйәләре бар. Мәктәбебеҙ үҙенең уҡыусылары менән хаҡлы рәүештә ғорурлана. Күсейҙә Советтар Союзы Геройы Тәфтизан Таһир улы Миңлеғолов, Социалистик Хеҙмәт Геройы Мәсғүт Заманов, яҙыусы Батыр Вәлид, Башҡортостандың халыҡ шағиры, Республиканың Ғ. Сәләм исемендәге премия лауреаты Абдулхаҡ Игебаев, яҙыусы-прозаик, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, Салауат Юлаев исемендәге премия лауреаты Таңсулпан Хисбулла ҡыҙы Ғарипова, Башҡортостандың халыҡ артисткаһы Зифа Ғаяз ҡыҙы Баязитова, ғалим, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы, «Әлифба» китабы авторы, Ушинский миҙалы кавалеры Абдрахман Әбдрәхим улы Ғәлләмов, балетмейстер-хореограф, Башҡортостандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре Йәүҙәт Зәйнулла улы Бикбирҙин, атаҡлы ҡурайсы Хәмит Борхан улы Әхмәтов, СССР эске эштәр министрлығының атҡаҙанған милиция хеҙмәткәре, полковник Рәил Исхаҡ улы Асҡаров, РСФСР-ҙың атҡаҙанған экономисы Әхмәтбаҡый Ласынов, «Хеҙмәт ҡыҙыл байраҡ” ордены кавалеры Ишбулды Үтәғолов, « Почет Билдәһе» ордены кавалерыӘхмәтов Муса Хажмөхәмәт улы, РФ атҡаҙанған төҙөүсеһе Азамат Байназаров, Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүселәре Шамил Шәһәрғәзе улы Ҡыуатов, Мозафар Фәйзулла улы Мусин, Башҡортостан Республикаһы мәғариф министрлығы хеҙмәткәре, педагогия фәндәре кандидаты Гөлсирә Ғәлиулла ҡыҙы Имамова-Сәғитова һәм башҡалар тыуған, белем алған, йәшлек йылдары Күсей сәхрәләрендә, күк Ирәндек буйҙарында уҙған. Күсей ауылы мәктәбен төрлө йылдарҙа тамамлаусыларҙан, уҡып киткәндәрҙән 100-ҙән ашыуы уҡытыусы һөнәрен һайлай, республикабыҙҙың төрлө район, ҡалалары, ауылдары мәктәптәрендә ижади эшләне һәм эшләп йөрөй. Уларҙан Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусылары Юлай Хәким улы Моратов, Мәғзүрә Ғаяз ҡыҙы Баязитова, Рәүилә Муса ҡыҙы Әхмәтова, Мәҙинә Ғәйнитдин ҡыҙы Нәҙерғолова, Рәсәй Федерацияһының мәғариф алдынғылары: хаҡлы ялға тиклем район мәғариф бүлегенең баш белгесе булып эшләгән Көнһылыу Әҙеһәм ҡыҙы Әхмәтова, Күсей мәктәбендә 30 йылдан ашыу башланғыс кластарға белем биреүсе Нәзирә Мөжәүир ҡыҙы Хәсәнова, Алһыу Мөхәмәтйән ҡыҙы Иҫәнбаева, Ғәрифә Шәһәрғәзе ҡыҙы Ҡыуатова, Айһылыу Ишбулды ҡыҙы Үтәғолова, Зөһрә Ғаяз ҡыҙы Баязитова, Сәғиҙә Муллахмәт ҡыҙы Байназаровалар, Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғылары: Зөһрә Ишбулды ҡыҙы Үтәғолова, Мәүлидә Рафиҡ ҡыҙы Хөснетдинова, Рәүфә Шәһәрғәзе ҡыҙы Ҡыуатова, Айгөл Ғәйнитдин ҡыҙы Уразгилдина, Фазила Әхмәтйән ҡыҙы Әхмәтова, Фрүнзе Һиҙиәт улы Исрафилов, филология фәндәре кандидаты, БДУ-ның Сибай институты филология факультеты доценты Нәйлә Азамат ҡыҙы Ласынова, фән кандидаттары, Сибай институты уҡытыусылары Фәйрүзә Вәлит ҡыҙы Абдуллина, Рәзилә Рәмил ҡыҙы Үтәғоловалар тик маҡтауға ғына лайыҡ. Күсей мәктәбендә оҙаҡ йылдар ижади эшләгән бик күп уҡытыусылар юғары наградаларға лайыҡ булды: «Рәсәй Федерацияһы мәғариф алдынғыһы» знагына – башланғыс кластар уҡытыусылары Г.Й. Иҫәнбаева, Н.М. Хәсәнова; «Рәсәй Федерацияһы дөйөм мәғарифының Почетлы хеҙмәткәре» знагына – мәктәп директоры, физика уҡытыусыһы Ҡ.Ш. Уйылданов; «Өлкән уҡытыусы» исеменә – башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Ф.Ә. Зәйнуллина; «Башҡортостан Республикаһы мәғариф алдынғыһы» знагына – математика уҡытыусыһы Х.Ә. Сөләймәнов, инглиз теле уҡытыусыһы М.Г. Иҫәнбаева, физкультура уҡытыусыһы Н.Ә. Үтәғолова, география уҡытыусыһы М. Р. Әбсәләмов, “Рәсәй Федерацияһы мәғариф министрлығының Почет Грамотаһы“на биология, химия уҡытыусыһы Ф. Ғ. Үтәғолова, «Башҡортостан Республикаһы мәғариф министрлығының Почет Грамотаһы“на башланғыс синыфтар уҡытыусыһы С. Ш. Абдрахимова, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы И. М. Латыповалар. 1994 йылдан бөгөнгә тиклем мәктәпте Ҡунаҡбай Шәриф улы Уйылданов етәкләй. Белем усағы район күләмендә алдынғылар сафында. Мәктәп яны участкаһы яҡшыра, ярҙамсыл хужалыҡ булдырыла, уҡыусыларҙың юғары белем алыуға ынтылышы арта. Мәҫәлән, 2000 йылда мәктәпте тамамлаусы 10 уҡыусының 6-һы юғары уҡыу йортона уҡырға инеп, мәктәп был күрһәткес буйынса районда – 4-се, ә ауыл мәктәптәре араһында беренсе урынға сыға. Сығарылыш класы уҡыусыларының 2009 йылда – 50 проценты, 2010 йылда 100 проценты юғары уҡыу йорттары студенттары булып китте. 2010 йылда мәктәп төп дөйөм белем биреү учреждениеһы итеп үҙгәртелде. Бөгөн коллектив үҙенә ҡуйылған бурыстарҙы ихлас атҡарырға тырыша. Әле бында барлығы 8 педагог – яңы ғына хеҙмәт юлын башлаған йәштәр һәм бай тәжрибәле уҡытыусылар ҙа эшләй Ф.Ғ. Үтәғолова-химия, биология, география,К.И.Уйылданова-математика, Г.И. Игибаева-рус теле, Башҡортостан мәҙәниәте, И.М. Латыпова-башҡорт теле, Г.Ә.Исламғолова-инглиз теле, технология, Н.И. Үтәғолова-башланғыс синыфтар, Ә.Ш.Фәйзуллин-тарих, музыка, физкультура, В.З.Зәйнуллина-башланғыс синыфтар, Л.Й.Фәйзуллина - рус теле һәм әҙәбиәтенән белем һәм тәрбиә бирәләр. Уҡыусыларыбыҙ спортта, район күләмендә үткән олимпиада һәм конкурстарҙа яҡшы сығыш яһай. 2010/11 уҡыу йылы йомғактары буйынса төп белем биреү йорттары араһында «Йыл мәктәбе – 2011» район конкурсында еңеп сыҡтыҡ. 2011/12 уҡыу йылы йомғактары буйынса төп белем биреү йорттары араһында «Йыл мәктәбе – 2012» район конкурсында 2-се урын, 2012/13 уҡыу йылы йомғактары буйынса «Йыл мәктәбе – 2013» район конкурсында еңеүгә, 2014 йылда мәктәпте яңы уҡыу йылына әҙерләү буйынса районда 2-се урын яулауға өлгәштек. Был уңыштарға коллективтың тырышлығы, йылдар буйы ижади эшләү арҡаһында өлгәштек. Республика күләмендә үткән «Балаларға республикабыҙ баш ҡалаһын бүләк итәйек!» конкурсында үҙ төркөмөбөҙҙә – беренсе, ә бөтә ҡатнашыусылар араһында Гран-приға лайыҡ булдыҡ. Бындай ҙур еңеүгә 3 йыл рәттән 5-9-сы класс уҡыусыларының тимур командалары башҡарған изге эштәре менән өлгәшелде. Йәйгеһен 4 тапҡыр (3 йылда) 20-шәр уҡыусы Өфөгә экскурсия менән бүләкләнеп, бик әһәмиәтле һәм мауыҡтырғыс сәйәхәт яһаны. Мәктәптең крайҙы өйрәнеү музейы ла төрлө ижади конкурстарҙа әүҙем ҡатнаша. Музей етәкселәре Г.И. Игебаева һәм Н.И. Үтәғолова уҡыусылар менән берлектә район күләмендә үткән «Ватан юлдары буйлап» конкурсында – беренсе, «Иң ҡыҙыҡлы экспонат» конкурсында – икенсе, «Уҡытыу-тәрбиә эшендә музейҙың роле» конкурсында – өсөнсө, «Иң яҡшы экскурсия ойоштороусы» конкурсында өсөнсө урындар, республика күләмендә үткән «Бөйөк Еңеүгә – 65» конкурсында – беренсе, «Иң яҡшы экскурсия ойоштороусы» конкурсында өсөнсө урындар яуланы. «Йыл уҡытыусыһы-2009» район конкурсында тарих һәм музыка уҡытыусыһы Ә.Ш.Фәйзуллин айырым номинацияла еңеү яулаһа, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы И.М. Латыпова район конкурсында еңеп, республика күләмендә үткәрелгән «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы – 2011» конкурсында дипломға, «Киске Өфө» гәзитенең махсус призына лайыҡ булды. Рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Л.Й.Фәйзуллина район «Йыл уҡытыусыһы – 2012» конкурсында лауреат исеменә лайыҡ булды, башланғыс синыфтар уҡытыусыһы Вәсилә Зәбир ҡыҙы Зәйнуллина “Йыл уҡытыусыһы-2014” район конкурсында айырым номинация буйынса еңеүгә өлгәште. Уҡыусыларыбыҙ район күләмендә үткән барлыҡ конкурстарҙа, спорт ярыштарында үҙҙәрен тик яҡшы яҡтан күрһәтә. Уларҙы конкурстарға уҡытыусылар К.И. Уйылданова (математика), Д.Н. Илбулов (технология һәм һынлы сәнғәт), Р.М. Кинйәбаева, Н.И. Үтәғолова, С.Ш. Әбдрәхимова, В.З. Зәйнуллина (башланғыс кластар), Г.И. Игебаева (Башҡортостан тарихы һәм әҙәбиәте), Ф.Г.Үтәғолова (биология), Ә.Ш. Фәйзуллин (тарих, музыка), Г.Ә. Исламғолова (инглиз теле), Н.Ә. Үтәғолова (физкультура) Мәктәп баҡсаһында алма, төрлө емеш-еләк уңа, йәшелсә менән дә үҙебеҙҙе тәьмин итәбеҙ. Мәктәптә 12 кабинет, спорт залы, оҫтахана, ашхана (40 урынлыҡ), компьютер класы, тир, музей бар. Материаль база йылдан йыл яҡшыра бара, бөгөн мәктәп уҡытыусыларының бәтәһенә лә ноутбук тапшырылды, компьютер класына өҫтәмә 5 компьютер бирелде, 4 мультимедиа проекторы һәм 1 интерактив таҡта, спорт ҡорамалдары алынды. Мәктәптә 5 спорт секцияһы, 3 предмет түңәрәге, 4 башҡа төрлө түңәрәктәр эшләй. Бигерәк тә уҡыусылар бокс (етәксеһе Х.Х. Сәфәрғәлин, ДЮСШ), “Крайҙы өйрәнеү” (Игибаева Г.И.), “Умартасылыҡ” (М.Р.Әбсәләмов), волейбол һәм баскетбол секцияларына ихлас йөрөй. Мәктәп коллективы «Үҫеп килеүсе быуынды ауылдан сыҡҡан шәхестәрҙең тормош юлы һәм ижады миҫалында тәрбиәләү», «Яңы информацион технологиялар ҡулланып уҡыусыларҙың белем кимәлен күтәреү» тигән темалар өҫтөндә эшләй. Быйыл 20-нән ашыу уҡыусы ситтән тороп Интернет олимпиада, конкурстарҙа ҡатнаша. Мәктәп киләсәккә ҙур пландар ҡора. Беҙҙең төп бурыстарҙың береһе – йәш быуынға ныҡлы белем, тейешле тәрбиә биреү, ышаныслы алмаш әҙерләү. Мәктәп сайты (https://kyseischool.02edu.ru/about/history/ История школы Альбом_история_школы с.Кусеево.docx) [[Категория:Баймаҡ районы Күсей ауылы]] e1gyy60mvrsz3im66mk8cm1s1w7e8jx 0 5454 24957 24956 2023-04-07T16:02:39Z Aidar254 420 24957 wikitext text/x-wiki '''Күҙ ҡамаштырыр матурлыҡ''' Районыбыҙҙың һәр ауыл биләмәһендә үҙ эше менән мауығыусы кешеләрҙе осратырға мөмкин. Уларҙы эҙләргә генә, һәр ваҡыт тиерлек яңы исемдәргә тап булаһың. Ҡул эше ул - үҙенсәлекле, кемдер уның менән ғүмер буйы шөғөлләнә, ә кемдер күптән түгел үҙ ҡулдары менән күҙ ҡамаштырырлыҡ матурлыҡ ижад итә башлаған. Ҡанбәк ауылында ла ғәжәп талантлы кешеләр күп. Төп эшенән тыш һәр кемдең тиерлек яратҡан шөғөлө, мауығыуы бар. Коллегам, оҫтабикә Миләүшә Әмирова хаҡында һөйләргә теләйем. Электрохимик юл менән нисек итеп матур биҙәүестәр эшләүе тураһында шәхсән ҡыҙыҡһындым. Ул гальванопластика техникаһы менән тере япраҡтарҙы баҡырға әйләндерә. Миләүшә Тимерғәли ҡыҙы 30 йыл дауамында мәктәптә башланғыс кластар уҡытыусыһы булып эшләй, үҫеп килгән быуынды тәрбиәләй. Ул һәр ваҡыт ижади шәхес була. Элек бәйләү, балсыҡтан әүәләү, ябай ҡағыҙҙан биҙәк ҡырҡыу, йомшаҡ уйынсыҡтар тегеү менән шөғөлләнә, балалар менән төрлө әйберҙәр эшләй, гальванопластика менән күптән түгел мауыға башлай. Ул тәбиғи байлыҡтарға нигеҙләнеп, баҡырҙан биҙәүестәр эшләй. - Минең өсөн гальванопластика - ул тылсымға тиң! Эйе, ысынында ла тылсым, башҡаса нисек итеп япраҡтың, сәскәнең бар матурлығын күрһәтеп булыр ине, шулай уҡ уларҙы төрлөсә патиналау ысулдары ярҙамында төҫтәр өҫтәргә мөмкин. Ә мин уларҙан биҙәүестәр яһайым: брошкалар, заколкалар, сулпылар, алҡалар... Һәм был биҙәүестәр,һис шикһеҙ, матур, улар үҙенсәлекле, ҡабатланмаҫ, сөнки тәбиғәттә бер төрлө ике япраҡ юҡ. Һәр биҙәүес берҙән-бер!- тип һөйләй Миләүшә үҙенең мауығыуы тураһында. Башлыса ул биҙәүестәрҙе тәбиғи материалдарҙан - япраҡтарҙан, сәскәләрҙән эшләй. Биҙәүестәр өсөн әҙерләмәләрҙе айырыуса ентекле һайлай. Япраҡтарҙың тигеҙ, матур ситтәре булырға тейеш. Нәфис брошкалар һәм сулпылар япраҡтарҙан ғына барлыҡҡа килмәй. Бының өсөн ҡауырһындар ҙа яраҡлы. Миләүшә биҙәүестәрен муйынсаҡтар һәм күн ҡайыштар менән тулыландыра. Күптәнтүгел Миләүшә Тимерғәли ҡыҙы Екатеринбург ҡалаһындаүткән «Туристик сувенир» Бөтә Рәсәй конкурсында ҡатнашты һәм сувенир продукцияһын булдырыуҙа креатив ҡарашы өсөн махсус диплом менән бүләкләнде. Ҡайын япрағы нигеҙендә эшләнгән «МинеңБашҡортостаным» кулоны Миләүшәнең иң яҡшы эштәренең береһе. М. Кәрим үҙенең «Ҡайын япрағы тураһында» шиғырында Башҡортостан картаһын ҡайын япрағы менән сағыштыра. Ысынлап та, оҡшаш бит! Ә унда ҡурай сәскәһе - дуҫлыҡ символы, уның ете тажы республика биләмәһендә йәшәгән халыҡтарҙың берҙәмле генә башланғыс һалған ете ырыуҙы символлаштыра. Башҡорт һәм рус халыҡтарының ҡаҡшамаҫ берҙәмлегенең бөйөк символы - аҡ ҡайында йәшел япраҡ! Башҡортостан «Туристик сувенир» конкурсына 60 һөнәрсе һәм халыҡ-художество кәсептәре оҫталарның эштәрен тәҡдим итте. Һөҙөмтәлә 55 эш был абруйлы ярышта еңеүсе булды, шуның арҡаһында беҙҙең республика дөйөм зачетта беренселеккә сыҡты. Башҡортостан командаһының еңеүсе дипломдар һаны буйынса рекордсы булыуы һәм унда Миәкә ҡыҙҙарының булыуы менән ғорурланабыҙ. Миләүшә Тимерғәли ҡыҙына, Екатеринбургта өлкә һайлап алыу турын үтеп, Киров ҡалаһында финал күргәҙмәһендә ҡатнашыу бәхете йылмайҙы. Хәҙер уның яңы әйберҙәре тағы күбәйҙе:баҡыр шәмдәлдәр, кулондар, салфетка ҡуйғыстар... Әлеге ваҡытта ул тағы ла нығыраҡ илһамланып ижад менән менән шөғөлләнә. Беренсенән, буш ваҡыт артҡан. Тыныс һәм уңайлы өй шарттарында ул ғәжәп әйберҙәр эшләй, туғандарын һәм дуҫтарын үҙенсәлекле бүләктәр менән ҡыуандыра, үҙенең изгелеге һәм мөхәббәте менән йылыта. Сөнки иң ҙур бүләк - үҙ ҡулдарың менән һәм күңелеңде биреп яһалған бүләк! Кинәнес биргән һәм бер ҡасан да ялҡытмаған мауығыу табыу ҙур уңыш. Етмәһә, уны яҡын кешеләрең, коллегаларың, ғаилә ағзаларың хуплаһа, был үҙе ҙур бәхет. Оҫтабикәнең изделиелары ауылда һәм районда үткәрелгән төрлө күргәҙмәләрҙә ҡуйыла. Ысынлап та, күрһәтер, лайыҡлы ғорурланыр әйберҙәре күп уның! Миләүшә үҙе өсөн илһам сығанағын тапҡан. Ә күңелеңә оҡшаған эшең бар икән, йәшәүе лә ҡыҙығыраҡ. ''Фәриҙә Әсәҙуллина, Ҡәнбәк мәктәбе мөдире'' ''(“Аҡмулла төйәге” Миәкә районы муниципаль районының ижтимағи-сәйәси гәзите. № 9. 3 март 2023 йыл)'' [[Категория:Миәкә районы]] k2bvh27knihyk1k0et37hwnivm68rg3 14 5455 24958 2023-04-07T16:03:15Z Aidar254 420 "[[Категория:Башҡортостан]]" исемле яңы бит булдырылған 24958 wikitext text/x-wiki [[Категория:Башҡортостан]] svsnft4mvnop3gfy5m1x6n3g2lggwr1 14 5456 24960 2023-04-07T16:05:41Z Aidar254 420 "[[Категория:Баймаҡ районы]]" исемле яңы бит булдырылған 24960 wikitext text/x-wiki [[Категория:Баймаҡ районы]] l5sfkm8kqhmro33xuw1cxuwe65gn2ai 0 5457 24965 2023-04-10T10:40:51Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24965 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5458 24966 2023-04-10T10:41:13Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24966 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5459 24967 2023-04-10T10:41:22Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24967 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 0 5460 24970 2023-04-21T14:47:39Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24970 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 0vm7loab87r324p8vhns1i6mj76l7b5 0 5461 24971 2023-04-21T14:47:53Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24971 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] rawydssb3o103sewsctrmyngf132cin 0 5462 24973 2023-04-21T14:48:37Z Aidar254 420 "{{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]]" исемле яңы бит булдырылған 24973 wikitext text/x-wiki {{Ҡанатлы һүҙҙәр}} [[Категория:Ҡанатлы һүҙҙәр]] 4ionovj9nlzmdkn40pjusynrkwdvkw8 14 5463 24977 2023-04-25T15:28:25Z Aidar254 420 "[[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]]" исемле яңы бит булдырылған 24977 wikitext text/x-wiki [[Категория:Фәүзиә Ҡотлогилдина яҙмалары]] swr0d3ifmqi1ys7zruo1jpen0glw5ws 0 5464 25015 25014 2023-05-05T16:14:06Z ZUFAr 381 25015 wikitext text/x-wiki '''Нурдәүләтов Муса Ишбулды улы''' — технология һәм черчение уҡытыүсыһы. Нурдәүләтов Муса Ишбулды улы 1951 йылдың 26 февралендә Бөрйән районы [[w:Байназар|Байназар ауылында]] тыуған. 1968 йылда [[w:Байназар мәктәбе|Байназар урта мәктәбен]] тамамлаған. 1969-1971 йылдарҙа Совет армияһы сафында хеҙмәт иткән. 1971-72 йылдарҙа Бөрйән районының "Сельхозтехника" берекмәһендә эшләгән. 1973 йылда 5 айлыҡ водительдар курсында уҡып,танытма алып, "Сельхозтехникала"водитель булып эшләй (1973-1982). 1982-2000 йылдарҙа Байназар урта мәктәбендә, Ҡурғашлы төп белем биреү мәктәбендә технология һәм черчение уҡытыүсыһы булып эшләй. 1985-88 йылдарҙа Сибай педучилищеһында ситтән тороп уҡып, технология һәм черчение уҡытыусыһы һөнәрен үҙләштерә. Уҡыусыларға хеҙмәт дәрестәренда үҙ-аллы тормошҡа,хеҙмәткә һөйөү тәрбиәләй. Муса Ишбулды улы Байназар ауылы, Бөрйән районы йәмәғәт эшендә актив ҡатнаша. Ауыл культура йорто,зона, республика вокаль сәнғәте фестивалдарында ҡатнашып, тик призлы урындар яулай үҙенең тәбиғәттән бирелгән моңло тауышы менән. ==Наградалары== *"Диплом"— Милләт-ара татыулыҡты нығытыу йылы, Өфө,2011 йыл. *"Диплом Í степени. Вокальное исполнение народной песни. Соло. "республиканского фестиваля творчества людей старшего поколения "Я любллю тебя жизнь", Өфө,2012 йыл. *"Диплом лауреата Ì степени"(среди самодеятельных исполнителей) в V Республиканском конкурсе исполнителей башкирских песен имени Магафура Хисматуллина"Башҡорт һандуғасы", Иглино Иглино районы, Башҡортостан р-ы, 2022 йыл. *"Диплом I стапени Республиканского конкурса вокального творчества сельских поселений "Поющая деревня" .2020 йыл. {{Бөрйән районы порталы}} [[Category:Бөрйәндең күренекле кешеләре]] qqlhraecfyuxkh0woiu8lqu1vhatd9d 0 5466 25029 2023-06-12T15:14:16Z 2A01:41E3:2A96:3A00:1C3F:D5E4:F426:6F6 "[[File:Sheep.jpg]] '''Sh''' is for '''sh'''eep" исемле яңы бит булдырылған 25029 wikitext text/x-wiki [[File:Sheep.jpg]] '''Sh''' is for '''sh'''eep a9f2l15iapyo5rkj2bbqr4a1kcretzd 0 5467 25030 2023-06-12T15:15:36Z 2A01:41E3:2A96:3A00:1C3F:D5E4:F426:6F6 "[[File:Chick.jpg]] '''Ch''' is for '''ch'''ick" исемле яңы бит булдырылған 25030 wikitext text/x-wiki [[File:Chick.jpg]] '''Ch''' is for '''ch'''ick rxoapuy4vkmdzfg9jcv0i1ekiun0xqg 0 5468 25031 2023-06-12T15:16:36Z 2A01:41E3:2A96:3A00:1C3F:D5E4:F426:6F6 "[[File:Humpback_whale.jpg]] '''Wh''' is for '''wh'''ale" исемле яңы бит булдырылған 25031 wikitext text/x-wiki [[File:Humpback_whale.jpg]] '''Wh''' is for '''wh'''ale rpsysy7pwkfzanc9bz3bdrf3pwslb66 0 5469 25041 25040 2023-07-18T15:55:15Z Вәхит 747 25041 wikitext text/x-wiki '''Катерина юлы, Таш күпер йәки өнһөҙ шаһиттар'''<br> ''(Тарих һөйләй бында таштар ҙа...)'' Беҙ оло юл буйында йәшәнек һәм йәшәйбеҙ. Ул Рәсәйҙең масштаблы картаһында тәүгеләрҙән булып “Центральная дорога” тип күрһәтелә. Урыҫтар уны “большая дорога” тип йөрөттө. Ошо юл буйында урынлашҡан ауылдарҙың исемдәре картаға индерелгән. Унда беҙҙең ауыл Большой Бритяк тип яҙылған. Әүжән менән беҙҙең ауыл араһында Малый Бритяк тип йөрөтөлгән урыҫ ауылы булды. Хәҙер ул юҡ инде. Был юлды беҙ элек “Катерина юлы” тип тә йөрөнөк. Хәҙер был исем онотолдо. Был юлды Екатерина II төҙөтә. Уның маҡсаты – Европа менән Азияны тоташтырыу. Ул сауҙа юлы ла була. Беҙҙең яҡ – Европа, аръяғы – Азия. Ул юл үлем язаһына хөкөм ителгән каторжандар тарафынан һалына. Уларҙың яртыһынан күберәге башҡорттар була. Пугачев менән Салауат Юлаев тураһындағы тарихты бөтәбеҙ ҙә беләбеҙ. Был шуның менән бәйле. Яу баҫтырылғас, каратель отрядтары ебәрелеп, меңдән артыҡ башҡорт ауылдары яндырыла. Эшкә яраҡлы халыҡты юл эшенә ҡушалар. Оло юл 1776 йылда һалына. Күперҙәр ҙә төҙөлә. Стәрлетамаҡтан Белоретты үткәнсе 250 саҡырым юл түшәйҙәр. Үлем язаһына хөкөм ителгәндәр аяҡ-ҡулдары сылбырлы килеш йөрөп эшләргә мәжбүр булалар. Таштарҙы йылғаларҙан ташыйҙар. Ҡар, ямғыр һыуҙары йыйылырҙай урындарға ағастар түшәгәндәр. Ҡайһы берҙәре бөгөн дә күренгеләп ята. Һыуҙа шешенгән ағас тиҙ серемәй бит. Ағастар өҫтөнә таш һалалар, эргәләп канауҙар ҙа ҡаҙалар. Шул замандарҙа ҡаҙылған воронка һымаҡ канауҙар бөгөн дә күренеп ята. Ташты йылғаларҙан носилкалар менән тау баштарына ташырға мәжбүр булалар. Түшәлгән таштарҙы тығыҙлап шымартҡандар. Ул ваҡытта каток булмағандыр, тейеүселәр бар. Булғандыр. Әүжән сөгөн ҡойоу заводында (ул ваҡытта ул Твердышевтыҡы була) катоктар ҡойғандар. Шуларҙың икәүһе Әүжән сельпоһы контораһы келәте артында ятҡан. Ул хәҙерге катоктарҙан ауырыраҡ булған. Уларҙы арҡан тағып һөйрәп йөрөгәндәр. Текә тауҙарҙы төшкәндә арттан тотҡандарҙыр. Әлбиттә, ауыр хеҙмәткә сыҙамай вафат булыусылар ҙа күп булған. Юл әҙер булғас, Әүжән заводында сөгөн ҡоялар. Плитәләр төрлө ҙурлыҡта, төрлө ауырлыҡта була. Шуларҙың бишәүһе миндә әле лә бар. Береһе бик ауыр, оҙонлоғо 1 м 20 см, ҡалынлығы 15 см. Ағасты уртаға ярған һымаҡ. Мунсала бер ҡаҙаны бар, ике кешеһеҙ күтәреп булмай, бик ауыр. Тутыҡмай торған сөгөндәрҙе һал менән дә, ат менән дә Стәрлетамаҡҡа ташып, баржаларға тейәп, СанктПетербургҡа оҙатҡандар. Емельян Пугачев та Әүжән заводында пушкалар ҡойҙорған. Был заводта башҡорттарға солоҡ балтаһы ла ҡойоп биргәндәр. Ҡәүи Харрасов бер танышынан ярым ай һымаҡ балта алып ҡайтты. Әүжәндә төрлө яҡтан күсеп килгән кешеләр күп булды. Араларында француздар ҙа, немецтәр ҙә бар ине. Калуганан ҡыуылып килгән крепостнойҙар өйҙәрен крепость һымаҡ төҙөр булғандар, фамилиялары Дураков, Волков һымағыраҡ ине. Уларҙың баҡсаларына бесәй ҙә инә алмай. Юл әҙер булғас, Европа менән Азия үҙ-ара сауҙаны киңәйтеп ебәрә. Мәҫәлән, Тула заводынан еҙ самауырҙар, баҡырса-ҡомғандар, батмустар килә башлай. Ҡытайҙан фарфор сәйнүк, сынаяҡтар... 1918 йылдың авгусында Блюхер армияһы беҙҙең ауылда ике көн туҡталып китә. Уның штабы ла бар ине. Катерина юлынан беҙ бәләкәй саҡта Үҙән, Ҡағы, Түбәнге һәм Үрге Әүжән яҡтарына халыҡ бик күп үтә ине. Ҡатын-ҡыҙҙар үҙҙәренең дини йырҙарын йырлап үтә, аяҡтарында сабата. Улар үткән саҡта беҙҙең ауылда йәшәүсе мәрйә ҡатындар аҡ таҫтамал өҫтөнә иконаларын һалып, суҡына-суҡына, уларға аҡ ҡына моҡсайға һалынған ризыҡ биреп ебәрәләр ине. Шуныһы ныҡ хәтерҙә ҡалған – улар моҡсайҙы алған саҡта туҡтамайҙар ҙа, хатта әйләнеп тә ҡарамайҙар ине. Йолалары шулай булғандыр. Беҙ, малайҙар, мәрйәләр буҙлап үтеп китте, тип ҡарап ҡала инек. Улар Красноусольск яғына монастыргә барып йөрөгәндәр, имеш. Унда сиркәүҙәре бар. Тоҙло күлдә дауаланып, тоҙ ҡайнатып алып ҡайтҡан саҡтарында Бәштин тауы аша үткәндәр. Ул беҙҙән 6-7 саҡырымда. Ул юл Табын юлы тип йөрөтөлә. Урыҫтар менән аралашып йәшәгәс, беҙ был күренешкә күнегеп бөткәйнек инде. Дөйәләр менән дә үтеүселәр булды. Дөйә карауандары тип йөрөттөләр. Бер эпизод хәтерҙә. Хәҙерге медпункт урынында күл бар ине. Юл аша Засовтарҙың картуф баҡсаһында ла бәләкәй күл булды. Беҙ, малайҙар, шул күлдәр эргәһенә барып оҙон сыбыҡ тотоп, баҡалар менән булыша инек. Ә ул мәлдә баҡа күп булды. Күлдән баштарын сығарып, бығырлашып, беҙҙе үсекләгән һымаҡ ята торғайнылар. Беҙ барыу менән сумып юҡ булалар. Шулай бер йөрөгәндә күл эргәһенә дөйөләр менән үтеп барыусылар туҡтап, ял итеп, сәй ҡайнатып эсеп киттеләр. Кешеләренең баштарында сәллә, өҫтәрендә буйлы халат, билдәренә өсмөйөш итеп ҙур яулыҡ бәйләп алғандар. Туҡтағас, яулыҡтарын сисеп ергә йәйеп, намаҙ уҡып алдылар. Сәйгә һыуҙы Нөгөштән ҡом көршәк менән алдылар. Ҡом көршәкте улар ҡибра тип йөрөтәләр. Беҙ уларҙы ҡыҙыҡһынып та, сәйерһенеп тә күҙәтә инек. Дөйәләренә артмаҡлаған буйлы тоҡтары бик ауыр күренә ине. Ауылдашым Йосоп Халиков уларҙың ике тапҡыр үткәндәрен хәтерләй. Дөйәләр ҡомло далала йөрөр өсөн яраҡлашҡан, уларҙың аяҡтары баҫҡан саҡта йәйелеп китә. Ҡомда батмаҫ өсөн Хоҙай шулай иткән уларҙы. Бәлки, Әстрәхан сауҙагәрҙәре булғандыр улар. Ебәк туҡыма менән сауҙа иткәндәрҙер, бәлки, тоҙҙары ла булғандыр. Катерина юлы бик таҡыр ҙа, шымала ине. Юлдан сығып ятҡан сәтләүек ҙурлыҡ та таш булманы. Бына шуның өсөн дөйә карауандары йөрөй алған да инде. Асфальттан артыҡ ине ул юл. Таштары саң осороп, иҙелеп ятманы, ҡояшта ялтырап яттылар. Беҙҙең яҡта Күкәй тауы тигән тау бар. Юл буйлап ошо тау башынан йомортҡа тәгәрәләтеп ҡарағандар. Йомортҡа тауҙың аҫтына төшкәнсе бер ташҡа ла һуғылмаған, ярылмаған. Шунан юлдың нисек булғанлығын уйлап ҡарағыҙ инде. Был юлдағы һәр ташҡа катаржандарҙың ҡаны, тире һеңгән. Катерина үҙе был юлдан бер тапҡыр ҙа үтмәгән. Ул башҡорттарҙан уттан ҡурҡҡан һымаҡ ҡурҡҡан. Хатта Салауат тигән исемде ҡушырға ярамағанлығы шуға дәлил. 1945 йылдың йәйендә ошо юлдан власовсыларҙы ла Белорет, Магнит заводтарына эшкә ҡыуғандар. Әлбиттә, Екатеринаның юл төҙөү буйынса хеҙмәте ҙур, күперҙәре лә күп. Беҙҙең ауыл менән Ишембайҙың Һәйет ауылы араһында ғына ла ике күпер бар. Береһе ағас күпер, икенсеһе таш күпер. Тәүгеһе беҙҙән бер генә саҡырым алыҫлыҡта, Нөгөш йылғаһы аша һалынған. Ул тирәнең тәбиғәте бик матур, ҡар ҙа бүтән ерҙән алдараҡ ирей, умырзая сәскәһе лә алданыраҡ морон төртөп ҡояшҡа үрмәләй. Шуға ул тирәгә сәскә йыйырға ла йөрөй торғайныҡ. Пионерға ла шунда алдылар. Байрамдарҙа ла күпергә барып йөрөнөк. Теге яҡтан һәйеттәр килер ине. Тап шул күперҙә ике ауыл йәштәре осрашып, танышыр, уртаҡ яҙмыштар яҙылыр булды. Мин белгәндән генә лә утыҙлап кеше өйләнеште. Ул тирәлә революцияға тиклем Михаил Аверьяновтың олаталары йәшәгән. Күпер тирәһендә уларҙың ултырыш урындарының нигеҙ таштары күренеп ята. Туристар ҙа Нөгөш күперенә килеп ағалар. 1989 йылдарҙа Һәйеттең мәктәбен төҙөшөп йөрөгәндә туристар мине туҡтатып, күперҙең һәм юлдың т арихын һоранылар. Сит ил туристары ине. Мин һөйләгәнде тәржемәселәре аңлатты. Нөгөш күпере лә (уны Салауат күпере тип тә йөрөтәләр) 1776 йылда төҙөлә. Ул ҡыҫҡа брустарҙан төҙөлгән. Ике яҡ яр ҙа бик ҡалын таш стеналар менән нығытылған. Стенаның ҡалынлығы 8 метр. Ул төпкә ингән һайын киңәйә бара. Мөйөштәре тимерҙән '''Т''' хәрефе һымаҡ итеп нығытыла. Таштары ишелмәһен өсөн шулай эшләнгән. Стенаның алғы күренеп торған яғының таштарын тигеҙләп, шымартҡандар. Мөйөштәр әйләнеп киткән урындарҙы ослағандар. Һәр бер стенала Әүжән заводында ҡойолған улаҡҡа оҡшаған бишәр сөгөн бар. Уларҙың өҫкө һәм аҫҡы яғы ҡыя итеп ҡойолған. Һыу ятмаһын өсөн, һәр улаҡтың уртаһында 7-8 сантиметр йыуанлығында торбалар кейҙерелгән. Улар төпкә үк инеп, юлдың арҡырыһына һалынған оҙон торбаларға тоташтырылған. Күперҙең бир яғында һәм арғы яғында ике торба бар ине, ямғыр һыуы ла, ҡар ҙа төшмәһен өсөн, уларҙың башы текә итеп ябылғайны. Фронтонһыҙ өй ҡыйығы һымаҡ тишек ҡалған еренән торбалар эсенә таҙа дегет ҡойоп торғандар. Ул торбалар хәҙер юҡ. Дегетте урынында ҡайнатҡандар. Дегет ҡайнатҡанда текә ярҙы мәмерйә һымаҡ соҡоғандар. Элек күренә ине, хәҙер ер ишелеп төшөп, көпләнгән. Эҙләһәң, табып була. Дегетте иң таҙа йәш ҡайын туҙынан әҙерләгәндәр. Уға сайырлы түмәрҙе ярғылап ҡушҡандар. Иң тәүге аҡҡан шыйыҡ сифатлыһын ҡулланғандар. Күперҙең брустарын да шул дегеткә һалып ҡайнатҡандар. Солоҡ ағасын ҡулланғандар. Ағасты ҡыш тәбиғәт йоҡлағас, ағас туңғас әҙерләгәндәр. Күперҙең брустарын оҙон һәм йыуан болттар менән арка һымаҡ итеп нығытҡандар. Ауыр йөктө һәйбәт күтәрһен өсөн шулай арка рәүешендә эшләгәндәр. Күпер 150 йылға иҫәпләнгән булған, ләкин ул оҙағыраҡ торҙо. Әле лә торор ине, Әүжән урыҫтары яндырып, яңынан һалдылар. Уныһы бер айға ла етмәне, ағас тейәгән К-700 күперҙең уртаһында ишелеп төштө. Ҡомартҡыны шулай әрәм иттеләр. Күперҙең бер ере лә, аркалары ла серемәгәйне, бары аҙ ғына ыҡҡайны. Болттарын бушатып, һәр береһен айырым тарттырғанда, төҙәтеп була ине. Нөгөш күперен – ағас күперҙе һаҡлауға Катерина ҡарауылсы ҡуйҙырта. Революцияға тиклем күперҙе майлап, арканың балкыларындағы болттарҙың гайкаларын нығытып торғандар. Күперҙе шулай ҡәҙерләп һаҡлай белгәндәр. Батшалар бына шундай ҡомартҡылар ҡалдырған. Ошо күперҙән ике саҡырым ары, Һәйет ауылына етәрәк, онотолған '''Таш күпер''' бар. Уны хатта олораҡтар ҙа белмәй. 45-50 йылдар самаһы элек Таш күперҙең ике яҡ башында ла таш ҡоймалары булды. Оҙонлоғо 3 метр, бейеклеге метр ярым, яҫылығы 60-70 сантиметр ине. Иң аҫтына һандыҡ һымаҡ ауыр таштар һалынған, өҫтөнә яҫы таштар һалып, һыуланмаһын өсөн, иң өҫкө өлөшөн ике яҡҡа ла ҡыя итеп балсыҡ менән шымартып һылағандар. Күперҙең аҫҡы өлөшө торбаға ла, мәмерйәгә лә оҡшай. Таштарҙы шына һымаҡ ослағандар, икмәк мейесенең көймәһе һымаҡ итеп ултыртып, йәки теҙеп һалғандар. Күперҙең оҙонлоғо 8 метр. Уның эске өлөшөнөң дә таштары балсыҡ менән бик шыма итеп һыланған. Ул ваҡытта цемент булмаған, балсыҡты нисек шулай әллә нисә быуаттар торорлоҡ итеп ҡатырҙылар икән, тиһегеҙме? Халыҡ араһында, балсыҡҡа йомортҡа ҡушҡандар, тиеүселәр ҙә, бал ҡушҡандар тигән фекерҙә булғандар ҙа бар. Бәлки, ул ваҡытта ла бик сифатлы цемент булғандыр, ләкин исеме башҡасараҡ йөрөтөлгәндер. Йомортҡа ҡушылған тигән вариант дөрөҫлөккә тап киләлер, минеңсә. Тағы шуныһы мөһим – таштарҙы ышҡып, шына һымаҡ итеп ослаған саҡтағы таш онон да ҡушҡандарҙыр. Ләкин йомшаҡ таштар ҡулланылмаған. Йылға эсендә меңәр йыллап ятҡан таштар һыу һеңдермәй. Ә бына ер аҫтынан сығарылған бәғзе бер таштарҙы алып, ауырлығын үлсәп, һыуға бер нисә көнгә һалып ҡарағыҙ, һыу һеңеп, уларҙың ауырлығы артҡанын күрерһегеҙ. Ҡайһыларын хатта ҡул менән дә бүлеп һындырырлыҡ була. Тимәк, тәбиғи ҡомдо ҡушмағандар тигән һүҙ. Мейес һалғанда ҡулланған ҡом да бармай. Урта Азияла балсыҡҡа ҡыл ҡушалар. Ә бына ҡаты таш оно балсыҡҡа берегә, дымланмай, таш аралары мүкләнмәй, үлән үҫмәй. Әүәле урыҫтарҙың өй мейесенең төтөн юлына кирбесте балсыҡ менән шымартып һалып барғандар. Уларға ҡором йоҡмай, төтәмәй. Таш күпер өҫтөнән 45 тонналы япон тракторҙары үтеп йөрөй. Шулай уҡ 16 тәгәрмәсле “Ураган” дизель машиналары ла үтә. Уларҙың тәгәрмәстәренең бейеклеге генә лә ике метрға яҡын. Таш күпер шул ауырлыҡтарҙы күтәрә. Ул техникаларҙағылар таш күпер аша үткәндәрен дә белмәй үтәләр, сөнки билдә-фәлән юҡ. Минеңсә, был ҡомартҡы урынында ла билдә ҡуйырға кәрәк. Сөнки уның тотонолоу мөҙҙәте күптән үткән, ишелеп төшөүе бар. Беҙ Һәйет малайҙары менән бергә уйнап үҫтек. Ямғырға эләккән саҡтарҙа Таш күперҙең эсенә инеп йәшенә инек. Таш ҡоймаларының өҫтөнә менеп ҡолас йәйеп ятҡан саҡтар ҙа булды. Катерина юлы, Таш күпер – улар барыһы ла күҙ йәштәрен, яраларынан һарҡҡан ҡандарын һеңдереп юл һалған каторжандарҙың иҫтәлегенә тере һәйкәл ул. Тарихты оноторға ярамай. Улар бит үҙҙәре ҡулға алынғас, ғаиләләренең тереләй өйҙәрендә яндырылып, көл-күмергә әйләнгәнен дә белмәй йөрөгәндәр. Шулай һәйбәтерәк тә булғандыр, бәлки. Граждандар һуғышынан һуң, 1922 йылдар тирәһендә, беҙҙең яҡтар аша Әүжән, Белорет, Магнитогорск, Силәбе ҡалаларына газ торбалары һалына. Тәүгеһе – 1957 йылда, икенсеһе 1964 йылда. Юл тура булғас, гел юл эргәләп үткәрәләр. Эйе, тыңлай белһәң, хатта таштар ҙа тарих һөйләй шул... (''Рафаэль Атауллин. Брәтәк ауылы'') Таң гәзите. 2013 йыл, 5 март, шишәмбе, № 27 (9505) [[Категория:Бөрйән районы]] dd39jvx015cxgxi4x9j8j4lrrbdstjd 8 5470 25049 2023-07-30T09:02:45Z Daniuu 1232 [[phab:T334481|Requested maintenance]] - requested for perfomance reasons 25049 wikitext text/x-wiki Викидәреслек:Баш бит lyqvsv6je523515nh47d6xrl78mu0uh 2 5471 25077 2024-01-01T15:51:58Z Stefán Örvar Sigmundsson 446 Яңы бит: [[wikipedia:en:User:Stefán Örvar Sigmundsson]] 25077 wikitext text/x-wiki [[wikipedia:en:User:Stefán Örvar Sigmundsson]] eeyit5qujkn63fz4jizeeddlhkf4v7q 0 5472 25079 2024-01-03T16:48:23Z СӘЙҘӘ СӘЙӘХОВА 1303 Яңы бит: Мәһәҙейем - тыуған ауылым, үткәнем һәм килер көнөм! 25079 wikitext text/x-wiki Мәһәҙейем - тыуған ауылым, үткәнем һәм килер көнөм! pp08qee2zuqk8gsoc3w7qvfh1ionl8g 0 5474 25120 2024-08-31T12:10:42Z ꠢꠣꠍꠘ ꠞꠣꠎꠣ 1376 [[d:Q2044560]] 25120 wikitext text/x-wiki [[File:Sylheti in Sylheti Nagari script - example.svg|centre|300px]] Был китап силоти теле тураһында. Силот телендә башлыса Һиндостан, Бангладеш, Бөйөк Британия һәм башҡа илдәрҙә һөйләшәләр. Силот теле - уникаль һинд-арий теле. == Алфавит == {|class="wikitable" style="margin:auto"; | [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠀ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠁ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠃ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠄ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠅ.svg|50px]] |- ! /a/ !! /i/ !! /ʊ/ !! /ɛ/ !! /ɔ/ |} {|class="wikitable" style="margin:auto"; |- | [[File:সিলেটি নাগরি স্বরবর্ণ ꠣ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি স্বরবর্ণ ꠤ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি স্বরবর্ণ ꠥ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি স্বরবর্ণ ꠦ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি স্বরবর্ণ ꠧ.svg|50px]] |- ! /a/ !! /i/ !! /ʊ/ !! /ɛ/ !! /ɔ/ |} {|class="wikitable" style="margin:auto"; | [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠇ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠈ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠉ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠊ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি চিহ্ন ꠋ.svg|50px]] |- ! /xɔ/ !! /xɔ́/ !! /ɡɔ/ !! /ɡɔ́/ !! /ŋɔ/ |- | [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠌ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠍ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠎ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠏ.svg|50px]] || |- ! /sɔ/ !! /sɔ́/ !! /zɔ/ !! /zɔ́/ !! |- | [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠐ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠑ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠒ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠓ.svg|50px]] || |- ! /ʈɔ/ !! /ʈɔ́/ !! /ɖɔ/ !! /ɖɔ́/ !! |- | [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠔ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠕ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠖ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠗ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠘ.svg|50px]] |- ! /t̪ɔ/ !! /t̪ɔ́/ !! /d̪ɔ/ !! /d̪ɔ́/ !! /nɔ/ |- | [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠙ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠚ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠛ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠜ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠝ.svg|50px]] |- ! /fɔ/ !! /fɔ́/ !! /bɔ/ !! /bɔ́/ !! /mɔ/ |- | [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠞ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠟ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠠ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠡ.svg|50px]] || [[File:সিলেটি নাগরি বর্ণ ꠢ.svg|50px]] |- ! /ɾɔ/ !! /lɔ/ !! /ɽɔ/ !! /ʃɔ/ !! /ɦɔ/ |} kl2jqv869f5frdd5d42m6q9kcbcl37o 3 5475 25133 2024-11-02T16:04:55Z Pathoschild 21 global user pages ([[m:Synchbot|requested by Wüstenspringmaus]]) 25133 wikitext text/x-wiki [[File:Redirect arrow without text.svg|46px|link=]][[m:User talk:Wüstenspringmaus|m:User talk:Wüstenspringmaus]] s48bp6md0bqlqfh7qca2oj8x1jbdi2a 3 5476 25134 2024-11-12T12:30:34Z SHB2000 1129 add talk page header 25134 wikitext text/x-wiki <div style="border: 1rem #dd0000 ridge; padding: 0.5em;">Hello! Please message me on [[m:User talk:SHB2000|meta.wikimedia.org]]. I may not notice messages on this page.</div> bqe1mfal703untg34kx1aq7ncgg0n7d 3 5477 25136 2024-11-19T09:17:09Z A09 1226 Яңы бит: <div style="border: 1rem #004d99 ridge; padding: 0.5em;">Hello! Please message me on [[m:User talk:A09|meta.wikimedia.org]]. I may not notice messages on this page.</div> 25136 wikitext text/x-wiki <div style="border: 1rem #004d99 ridge; padding: 0.5em;">Hello! Please message me on [[m:User talk:A09|meta.wikimedia.org]]. I may not notice messages on this page.</div> a3ppltutmfus4nkwrgnv4wcb0mcss3e 8 5478 25144 2025-01-30T23:54:19Z Maintenance script 372 Migrating server configuration to an on-wiki JSON file ([[phab:T374348]]) 25144 json application/json { "$version": "1.0.0", "BabelAutoCreate": true, "BabelCategoryNames": { "0": "", "1": "", "2": "", "3": "", "4": "", "5": "", "N": "" }, "BabelMainCategory": "", "BabelUseUserLanguage": false } 54hmctnlaawatl26wopa0v29fbhc0mb 3 5479 25153 2025-04-29T05:52:58Z Зорана Филиповић 1453 Яңы бит: == Напомена == Ово је додатни налог главног налога [[m:User:Filipović Zoran|Filipović Zoran]] који је од 19. августа 2024. године на трајном вики-одмору. ~~~~ 25153 wikitext text/x-wiki == Напомена == Ово је додатни налог главног налога [[m:User:Filipović Zoran|Filipović Zoran]] који је од 19. августа 2024. године на трајном вики-одмору. [[Ҡатнашыусы:Зорана Филиповић|Зорана Филиповић]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Зорана Филиповић|фекер алышыу]]) 10:52, 29 апрель 2025 (+05) 3i8lrpsbzp3wzqx32hsly1ceyqua98w